NÖÔÙC BOÏT, CÁC RỐI LOẠN BÀI TIẾT VÀ VIÊM TUYẾT NƯỚC

BỌT
I. Các ñặc ñiểm của nước bọt
Nöôùc boït noùi chung goïi laø nöôùc boït toång hôïp cuûa nöôùc boït mang tai ñeå nhai,
nöôùc boït döôùi haøm ñeå neám, nöôùc boït döôùi löôõi ñeå nuoát vaø cuûa nhöõng chaát tieát ra
töø nhöõng tuyeán nöôùc boït nhoû, phuï raûi raùc ôû mieäng ñeå duy trì cho nieâm maïc
mieäng luoân luoân öôùt.
Nöôùc boït ñöôïc tieát ra trong 24h trung bình laø 1 lít. Ñoù laø con soá öôùc löôïng vì
raát khoù ño löôøng thaät chính xaùc vì nöôùc boït bò nuoát vaøo daï daøy. Ña soá caùc taùc giaû
öôùc löôïng con soá chung laø töø 500 ñeán 1500ml trong 24h. Nöôùc boït döôùi haøm
trong, nhôùt quaùnh. Nöôùc boït mang tai trong, ít mucin, khoâng quaùnh.
Nöôùc boït toång hôïp ñöôïc tieát ra trong 24h vaøo khoaûng töø 500ml ñeán 1500ml
Tyû troïng: 1,004 cho nöôùc boït hoãn hôïp.
1,007 cho nöôùc boït mang tai.
1,003 cho nöôùc boït döôùi haøm.
pH trung bình laø 7
Ngöôøi lôùn khoaûng 6
Treû em khoaûng 7,30
pH khoâng thay ñoåi duø taïi choã coù leân men. Theo Dechaume khoâng coù quan
heä giöõa pH nöôùc boït vaø saâu raêng. Soá lieäu veà pH thay ñoåi, nhö treû sô sinh, nöôùc
boït toan tính, vaø pH cao daàn theo tuoåi, pH thaáp khi coù thai hoaëc sau khi aên côm,
luùc nghæ ngôi hay khi coù traïng thaùi beänh lyù.
1. Moät vaøi ñaëc tính vaät lyù
ly cuûa nöôùc boït ñöôïc Goguel (1951) tính nhö sau:
Ñoä quaùnh : töø 1 ñeán 1,32 poises.
 AÙp löïc noùng : töø 55 dyn theo Cartier ñeán 70 dyn theo Kopaczewsky
Daãn xuaát ñieän : 330 x 10-4 (mhos/cm)
Naêng löïc ion : ôû pH = 6,5, anion = 0,032 vaø cation = 0,020
Ñieän tích : aâm tính.
Khaû naêng khöû oxy :24,5millivon vaø khi ha ùmieäng vaø 20,8 millivon khi
ngaäm mieäng
Ñieän thaåm thaáu: 0,1.
2. Caáu taïo hoùa hoïc
Caáu taïo nöôùc boït ñược mô tả theo Alfonsky 1961, caùc thaønh phaàn saép xeáp
theo thöù töï a, b, c
Soá löôïng vôùi 100ml nöôùc boït khoâng kích thích.
Khoái löôïng saûn xuaát haøng ngaøy 1 lít
Troïng löôïng rieâng 1,002 – 1,008
pH ( ngöôøi lôùn ) 5,97
pH (treû em ) 7,32
Acid amin:
Analin 0,22-0,91
Arginin 0,00-0,35
Acid asparic 0,05-0,49
Cystin 0,00-0,13
Acid glutamic 0,16-0,92
Glycin 0,35-1,56
Histidin 0,27-1,25
Isoleucin 0,14-0,84
Leucin 0,18-0,53
Lysin 0,72-1,37
Methionin 0,00-0,07
Phenylanalin 0,26-0,49
Prolin 0,00-0,74
Serin 0,09-0,31
Taurin 0,20-0,67
Theronin 0,07-0,38
Tryptophan 0,00-0,26
Tyrosin 0,17-0,80
Valin 0,09-0,23
Acid citric 0,00-1,92
Acid lactic 2,5-10
Acid uric 1,5
Amoniac 2-10
Azot residuel ( nitô caën ) 17-58
Bicarbonat (baèng khoái löôïng % CO2) 5,5
Brom 0,02-0,71
Calci 4,5-10
Chlorua (ngöôøi lôùn) 110-165
(trung bình laø 102 – 8)
Chlorua (treû em) 24-90
(trung bình laø 57)
Cobalt 7 µg
 Cuivre (ñoàng) 25 µ g

Nöôùc 99,4
Enzym:
− Aldolaza
− Amylaza (ptyalin)
− Carbohydraza
− Catalaza
− Collagenaza
− Dihydrogenaza
− Fructofuranosidaza
− Galatosidaza
− Glucuronidaza
− Glycogenaza
− Hexokinaza
− Hyaluronidaza
− Hydrataza
− Inhibin ( Dold )
− Lipaza
− Lisozym (Flemming)
− Mallaza
− Oxydaza
− Peroxydaza
− Phosphomono-esteraza
− Protcinaza
− Reductaza ulfataza
− Ureaza
− Fluor 10 – 20 µ g

− Histamin 15 µ g

− Iod 3 - 24 µ g

− Mg 0,5 – 1
− Mucin 200 (chöùa ñöïng nhöõng
chaát ñaëc hieäu cuûa caùc
nhoùm maùu)
− Phospho toaøn phaàn 20,4 (12.28)
− Phospho höõu cô 5,5 (0.18)
− Phospho khoaùng 14,9 (8,21)
− Potassium 77 (46.107)
− Protein toaøn phaàn 262
− Sodium 1 – 65
− Soufre (löu huyønh) 7,6
− Substance reùactive 10.30 N=0
− (chaát gaây phaûn öùng)
− Sulfocyanua 0,33
− Ure ( ngöôøi lôùn ) 75-90% cuûa huyeát thanh
khoaûng 13-27mg/100
− Ure (treû em) 20 – 90% tyû leä huyeát
thanh
Vitamin:
 − B phöùc hôïp:
− Bistin 0,008 µg / ml

− Acid folic 0,0061 µg / ml

− Niacin 0,03 µg / ml

− Acid pantothenic 0,08 µg / ml

− Pyridocin 0,6 µg / ml

− Riboflavin 0,05 µg / ml

− Thiamin 0,2 – 1,4 µg / %

− Vit B12 0,00015 – 0,0005 µg / ml

− Vit C 0 – 0,4 mg
− Vit K 0,015 µg / ml

Qua baûng naøy ta thaáy nöôùc boït laø chaát loaõng goàm nhöõng muoái khoaùng, chaát
höõu cô, vaø chaát hôi, trong ñoù nöôùc laø yeáu toá chuû yeáu chieám töø 99,4 – 99,5 % cuûa
troïng löôïng. Soá coøn laïi khoaûng 0,6% phaàn chaát ñaëc goàm : 0,35% laø chaát höõu cô (
maûnh vuïn bieåu moâ, mucus albumin ptyalin) vaø 0,25% laø nhöõng chaát khoaùng,
nhaát laø muoái canxi.
Theo Alfonsky, tuyeán mang tai ñoùng goùp phaàn quan troïng nhaát ñeå caáu taïo
nhöõng chaát höõu cô vaø khoaùng.
Nhöõng chaát khoaùng: Soá löôïng khaù coá ñònh, goàm nhöõng cation (+) sau ñaây
cho 1 lít:
Potassium 77mg
Sodium 1 – 65mg
Calci 4,5 – 10mg
 Magie 0,5 mg
Fer (Saét) 0,05mg
vaø nhöõng anion sau ñaây:
Chlorua 100-165mg
Phosphataza 140mg
Fluorua 0,01
Nhöõng chaát hôi ôû trong khoâng khí ñöôïc hoøa tan trong nöôùc boït.
Nhöõng thaønh phaàn höõu cô trong ñoù nhieàu nhaát laø caùc protit, roài ñeán glucid,
lipid, vitamin, hormon, vaø enzym (men). Tröôùc khi ñi vaøo töøng thaønh phaàn, phaûi
noùi ñeán hai chaát khoâng naèm trong caùc loaïi keå treân laø sulfocyanua vaø ure vôùi acid
uric.
Sulfocyanua nhö baûng treân ñaõ ghi coù töø 0 – 33mg cho 100ml trung bình laø
6mg.
Tyû leä ure trong nöôùc boït töø 13 – 27mg cho 100mg, töùc laø 0,13 – 0,27g cho 1
lít, gaàn xaáp xæ tyû leä trong maùu. Do ñoù, trong laâm saøng, neáu khi naøo khoâng theå laáy
maùu thöû tyû leä ure, coù theå tìm tyû leä ñoù trong nöôùc boït, nhöng khoâng neân queân
raèng trong mieäng coù nhöõng vi theå coù theå huûy ure.
Tyû leä acid uric laø töø 1 – 2mg %.
Protit: Ngoaøi nhöõng acid amin coù khoaûng 20 maïi (xem baûng keâ treân), nöôùc
boït chuû yeáu nhöõng protit nhö mucin vaø albumin raát ít globulin.
Mucin coù vôùi tyû leä 0,2g % trong nöôùc boït hoãn hôïp ôû nöôùc boït mang tai coù
chæ coù 0,05g%. Noù chöùa ñöïng nhöõng chaát ñaëc hieäu cuûa caùc nhoùm maùu. Noù bò caùc
acid duø nheï, khi laïnh, cuõng laøm tan, mucin coù vai troø cô naêng roõ reät trong khi
nhai, noù laøm deã daøng cho ñoà aên troâi xuoáng maø vaãn giöõ ñöôïc nhöõng phaàn töû nhoû
ñaõ nghieàng thaønh moät chaát nhaõo dính. Noù cuõng coù taùc duïng giöõ mieäng ñöôïc saïch
vì ñaëc tính tan hoùa trong moâi tröôøng acid (nhö vaäy cuoán theo caû vi khuaån) vàø coøn
coù khaû naêng dieät vi khuaån bôûi moät chaát lysozym.
Nhöõng protein thöïc söï coù tyû leä töø 0,01 – 0,05%. Albumin thöïc söï, raát ít : 0,01
– 0,05% phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi albumin coù töø nhöõng tieåu theå vi khuaån, nhöõng
baïch caàu vaø nhöõng teá baøo troùc vaåy globulin coù döôùi hình veát.
Glucil vôùi ñaäm ñoä thaáp hôn ôû trong maùu vaø thay ñoåi tuøy theo chöùc naêng baøi
tieát töø 11 – 30mg%.
Lipid : chaát cholesterol coù tyû leä 7mg%, trong khi nhöõng chaát loûng phospho
coù tyû leä 0,12mg%.
Vitamin chuû yeáu laø nhoùm B, Vitamin C coù khoaûng 0,40mg% (xem baûng
treân).
Hormon : trong nöôùc boït coù nhöõng chaát oestrogen, gonadotrophin, histamin
men raêng (xem vai troø noäi tieát cuûa parotin ôû phaàn döôùi).
Enzym : nöôùc boït chöùa ñöïng 29 loaïi enzym chia ra thaønh naêm loaïi nhö sau:
− Chín carbohydraza : amylaza
• maltaza
• beta-glucoronidaza
• beta D-galactosidaza
• lisozym
• hyaluronidaza
• mucinaza
− Chín esteraza: phosphataza acid
• phosphataza kieàm
 • hexosediphosphataza
• aliesteraza
• lipaza
• acetylcholinesteraza
• pseudo cholinesteraza
• chondrosufataza
− Naêm enzym vaän chuyeån : catalaza
• peroxydaza
• phenyloxydaza
• desydrogenaza succinic
• hexokinaza
− Ba enzym tieâu protein: proteinaza
• peptidaza
• ureaza
Ba enzym linh tinh : anhydraza cacbonic
pyrophosphataza
aldolaza

Trong caùc enzym naøy, quan troïng nhaát laø ptyalin hay amylaza vôùi nhöõng
ñaëc tính gioáng amylaza ôû tuyeán tuïy. Chaát ptyalin coù töø luùc ôû baøo thai vaø ñoä ñaäm
taêng daàn töø sô sinh ñeán luùc moät tuoåi. Khaû naêng thuûy phaân bieåu loä baèng söï thay
ñoåi töø amidon thaønh maltoza qua hai giai ñoaïn, bieán chuyeån töø amidon thaønh
amylodextrin roài taùch ra thaønh activo-dextrin vaø maltoza.
 Hoaït tính cuûa ptyalin ñöôïc chöùng minh baèng söï vieäc trong voøng moät giôø, 60-
80 gram amidon coù theå ñöôïc thuûy phaân bôûi 100ml nöôùc boït, vaø trong khi qua
mieäng vaø thöïc quaûn 5gram baùnh mì ñöôïc bieán thaønh 0,75 gram ñöôøng trong voøng
moät phuùt.
Ñaäm ñoä ptyalin trong nöôùc boït thay ñoåi töø 1 – 17, tuøy töøng ngöôøi vaø töøng
loaïi nöôùc boït.
Ngoaøi ra nöôùc boït coøn coù nhieàu yeáu toá choáng vi khuaån maø hai thöù chính laø
lisozym vaø inhibin (öùc cheá).
Lysozym 9 (Flemming 1922) ñöôïc thaáy caû ôû trong nöôùc maét, chaát nhaày ôû
muõi, trong söõa ñaàu tieân cuûa saûn phuï (colosteum) vaø albumin cuûa tröùng. Ñoù laø
moät enzym choáng vi khuaån goàm moät protein coù phaân töû troïng thaáp, loïc ñöôïc,
chòu noùng, hoaït ñoäng bôûi öùc cheá tieâu huûy hoaëc leân boâng hieän töôïng Flemming.
Noù coøn coù khaû naêng mieãn dòch, vaø coù theâm khaû naêng choáng vi khuaån cuûa nhöõng
agglutinin.
Nhöõng inhibin hay laø chaát öùc cheá cuûa Dold (1932 – 1935) gaàn gioáng caù chaát
men, khoâng tan trong nöôùc, khoâng leân boâng, bò tieâu huûy ôû nhieät ñoä 560C, maãn
caûm vôùi söï laøm khoâ vaø aùnh saùng, öùc cheá taát caû nhöõng maàm, keå caû nhöõng khuaån
khaùng acid, khuaån gaây beänh cuõng nhö nhöõng khuaån hoaïi vaät (saprophyte).
Nhöõng chaát naøy kieän toaøn theâm söï hoaït ñoäng cuûa lysozym.
Teá baøo hoïc: Nöôùc boït chöùa ñöïng phaàn lôùn raát nhieàu nhöõng yeáu toá teá baøo,
nhöõng teá baøo bieåu moâ troùc vaåy vaø nhöõng baïch caàu (töø 2000 – 4000 trong moãi ml,
coù haït ña daïng (tieåu theå nöôùc boït). Trong moät soá beänh vieâm tuyeán, nhaát laø tuyeán
mang tai, coù theå chöùa ñöïng nhöõng yeáu toá beänh lyù coù theå duøng xeùt nghieäm teá baøo
hoïc ñeå xaùc minh. Nhöng thöïc ra thì chæ trong beänh quai bò, ñaëc bieät luùc ñaàu, môùi
coù thay ñoåi teá baøo trong nöôùc boït tuyeán mang tai vôùi nhöõng vuøi teá baøo öa oxy ñoû
töôi, vieàn moät vong saùng vaø nhöõng voøng ñoû thaãm vôùi vuøng saùng chung quanh ít
roõ hôn.
Vi khuaån hoïc:
Nöôùc boït laø moät moâi tröôøng raát thuaän lôïi cho söï phaùt trieån caùc vi sinh vaät,
do nhöõng maûnh thöøa coøn laïi cuûa thöùc aên, nhöõng teá baøo bieåu moâ troùc vaåy vaø
nhöõng oå saâu raêng, nhieãm khuaån quanh raêng…
Khi treû môùi ra ñôøi, hoác mieäng voâ khuaån, nhöng sau saùu giôø ñaõ thaáy xuaát
hieän nhöõng lieân caàu khuaån do tieáp xuùc vôùi khoâng khí. Nhöõng maàm hay gaëp ôû treû
em coù loaïi aùi khí laø Streptococcus vaø loaïi yeám khí laø Veilonella parvula. Vi
khuaån chæ thay ñoåi khi treû baét ñaàu moïc raêng. Treû coøn buù söõa vaø ngöôøi giaø maát
heát raêng coù vi khuaån chí gioáng nhau.
Vi khuaån chæ thay ñoåi trong ngaøy, nhieàu maàm nhaát luùc saùng daäy, vaø bôùt daàn
sau khi aên vaø saïch seõ nhaát sau khi suùc mieäng.
Nhöõng maàm hay gaëp nhaát trong mieäng laø caàu khuaån, chæ chieám töø 70-80%
trong ñoù quaù nöûa laø lieân caàu khuaån. Vi khuaån chæ coù theå ña soá laø aùi khí, hoaëc
yeám khí. ÔÛ miệng veä sinh keùm thì 50% laø lieân caàu khuaån vaø 50% yeám khí.
Noùi chung, nhöõng maàm quan troïng nhaát trong nöôùc boït cuûa ngöôøi bình
thöôøng coù tính chaát khuaån hoaïi vaät (saprophyte) nhö ôû nhôø maø khoâng gaây beänh.
Tuy vaäy, raát nhieàu beänh nhieãm khuaån xaâm nhaäp cô theå qua ñöôøng mieäng. Ví duï
beänh daïi, thoaùt ra ngoaøi theo nöôùc boït. Theo Flexner vaø Levis virus beänh baïi lieät
thoaùt ra ngoaøi theo ñöôøng nöôùc boït vaø nieâm maïc muõi. Netter cho raèng ñoâi khi
nöôùc boït cuõng laø ñöông thoaùt ra cuûa virus beänh vieâm naõo.
Nöôùc boït vaän chuyeån nhöõng virus cuûa caùc beänh: quai bò, sôûi, cuùm roõ reät.
 Cuoái cuøng, neân nhôù raèng coù nhöõng ngöôøi mang maàm beänh, baïch haàu vaø
vieâm maøng naõo maø khoâng bò beänh.
Toùm laïi, nhöõng maàm trong vi khuaån chæ ôû mieäng ngöôøi bình thöôøng raát
nhieàu, töø nhöõng loaïi coù tính chaát khuaån hoaïi vaät, ñeán nhöõng loaïi gaây beänh nhö
baïch haàu, maøng naõo, lao, moät soá virus. Söï quaân bình cuûa vi khuaån laø do khaû
naêng ñoái khaùng cuûa nhöõng yeáu toá trong vi khuaån chí vaø trong nhöõng enzym dieät
vi khuaån. Vaán ñeà naøy giaûi thích vai troø gaây beänh cuûa tình traïng maát quaân bình
trong vi khuaån chí ôû mieäng do duøng thuoác khaùng sinh taïi choã.
Ñaëc tính cuûa huyeát thanh:
Nöôùc boït cuûa ngöôøi coù caù tính rieâng bieät veà huyeát thanh roõ reät, coù theá aùp
duïng trong y hoïc vaø phaùp y.
Trong y hoïc, coù khi raát khoù tìm nhöõng huyeát thanh ngöôøi raát ngöng keát cho
caùc hoàng caàu A vaø B (goïi laø huyeát thanh choáng A vaø choáng B: serum khaùng A
serum khaùng B) do ñoù coù nguy hieåm trong vieäc söû duïng nhöõng huyeát thanh maãu
(serum test). Boyde khuyeân neân tieâm nöôùc boït ñaõ ñöôïc voâ khuaån cuûa nhöõng
ngöôøi coù nhoùm maùu A vaø B vaøo nhöõng ngöôøi cho huyeát thanh ôû nhoùm ñoái laäp
(nghóa laø nöôùc boït A cho ngöôøi B vaø nöôùc boït B cho ngöôøi A). Khi ñoù, tæ lyû leä
nhöõng ngöng keát (agglutinin) taêng leân roõ reät. Nhôø phöông phaùp ñoù Moureau coù
theå laøm ñöôïc nhöõng huyeát thanh maãu, raát toát, baûo quaûn laâu ñöôïc.
Trong phaùp y, ngöôøi ta vieát raèng ôû moät soá ngöôøi trong nöôùc boït coù nhöõng
ngöng keát nguyeân (agglutinogen) quy ñònh nhöõng nhoùm maùu, maø ñaëc tính naøy coù
tính chaát di truyeàn, khoâng bieán ñoåi vaø raát ñaëc bieät. Do ñoù, coù theå söû duïng nöôùc
boït ñeå tìm nguoàn goác boá. Cuõng nhö cuõng coù theå xeùt nghieäm nhöõng veát nöôùc boït
coøn laïi ñeå ñieàu tra nguoàn goác ngöôøi ñoù laø ai.
 Vai troø nöôùc boït:
1. Vai troø noäi tieát: Khaùi nieäm noäi tieát cuûa nöôùc boït môùi ñöôïc phaùt hieän qua
nhöõng nhaän xeùt vaø tìm toøi nghieân cöùu.
Moät soá beänh coù lieân quan roõ reät vôùi nöôùc boït ñaõ laøm ngöôøi ta chuù yù nhö söï
höôùng ñoäng cuûa virus quan bò vôùi nhu moâ noäi tieát, söï phaùt trieån song song giöõa
phì ñaïi tuyeán mang tai vôùi ñaùi thaùo ñöôøng, chöùng beùo phì, chöùng loaïn giaùp traïng,
hoäi chöùng Cushing, tuoåi daäy thì, thôøi kyø coù mang thai vaø thôøi kyø coù kinh nguyeät.
Nhöõng thöïc nghieäm treân suùc vaät cho thaáy:
Roõ reät coù nhöõng lieân quan giöõa tuyeán noäi tieát (tuyeán sinh duïc, tuyeán yeân,
tuyeán giaùp, tuyeán thöôïng thaän, tuyeán thaân xöông daøi: tuyeán tuøng). Vôùi tuyeán
nöôùc boït, nhaát laø tuyeán mang tai.
Tính chaát löôõng daï veà giôùi tính cuûa tuyeán döôùi haøm ôû chuoät caùi coù theå thay
ñoåi ñöôïc tuøy tieâm chaát noäi tieát nam hay nöõ.
Caét boû 2 tuyeán mang tai cuûa chuoät ñöïc gaây neân nhöõng toån thöông tinh hoaøn
laøm huûy boû söï taïo tinh truøng, cuøng vôùi nhöõng bieán ñoåi ôû tuyeán yeân, tuyeán giaùp,
öùc, thöôïng thaän.
Caét boû tuyeán yeân ôû chuoät ñöïc gaây teo tuyeán döôùi haøm.
Duøng cortison laâu daøi ôû chuoät ñöïc gaây taêng khoái löôïng tuyeán mang tai vaø
thaän.
Nhöõng chiết xuấtt tuyeán giaùp hoaëc choáng giaùp traïng toång hôïp gaây thay ñoåi
veà caáu truùc cuûa tuyeán döôùi haøm ôû chuoät caùi…
Nhöõng nhaän xeùt veà laâm saøng cuõng ghi nhaän coù phì ñaïi tuyeán mang tai trong
xô gan, nghieän röôïu, ñaùi thaùo vaø keát quaû toát trong ñieàu trò caùc beänh tuyeán nöôùc
boït baèng hormon.
 Naêm 1926, Tomosaburo Ogata thí nghieäm thaáy roõ reät caùc tuyeán nöôùc boït coù
hoaït ñoäng noäi tieát vaø ngoaïi tieát. Hoaït ñoäng noäi tieát gaây giaûm calci – maùu ñöôïc
giaûi thích do keát quaû cuûa quaù trình chuyeån calci trong maùu ñeán caùc xöông vaø
raêng ñeå gaây taêng tröôûng chaát parolin laø moät chieát suaát cuûa tuyeán mang tai, coù taùc
duïng kích thích ôû lieàu thaáp, öùc cheá roài kích thích ôû lieàu vöøa vaø öùc cheá ôû lieàu cao.

Những công trình nghiên cứu ở Nhật, ñặc biệt là của Yosoji Ito, ñã xác minh
những khái niệm ñó và kết luận là chức năng nội tiết của nước bọt bảo ñảm sự tăng
sản những tổ chức trưng mô như sụn, xương răng,sợi ñàn hồi, hệ thống lưỡi nội mỏ
,tổ chức liên kết và sản xuất ra máu.Trên nguyên tắc, những bệnh có vẻ do rối loạn
nội tiết gây ra, ñược ñiều trị kết quả bằng cách tiêm hoocmon nước bọt. Nilzesco
và stanesco chứng minh trên thực nghiệm parolin làm hạn chế tiết nước bọt và
nước dạ dày.
Hiện nay chất parolin là một hoocmon mang tai do Ito tìm thấy ñầu tiên, ñã
chứng minh là cần thiết cho dinh dưỡng của các tổ chức xương và sụn. Chất này
ñược Ito khám phá ra từ tổ chức mô tuyến mang tai của bò,có thể dùng ñiện di phát
hiện ñược.Thiếu parolin làm các sụn bị mềm nhuyễn,biểu lộ ở trẻ sơ sinh bằng biến
dạng khớp,do loạn dưỡng sụn làm cản trở sự phát triển của các xương ở tứ tri. Ở
người lớn và người già,thiếu parolin gây viêm khớp biến dạng và ñau, phối hợp với
cứng khớp ở ñùi và tứ tri cũng như viêm ñốt sống biến dạng.
Parolin có tác dụng rất tốt trong các bệnh ñó. Nhiều bệnh án còn nêu ảnh
hưởng tốt của parolin với ñục thủy tinh thể ở người già, ñau khớp, suy nhược cơ,
teo cơ, giảm thính lực do thuốc hay do hư quanh răng, ñau lưng khi chửa ñẻ và một
số bệnh ngoài da.
M.Dechaume, P.Guilleman và P.Landenback sử dụng parolin ñể chữa có kết
quả bệnh kho mắt viêm tuyến mang tai mạn tính với viêm từng ñợi, hư quanh răng.
 2.Vai trò bảo vệ: Nên nhớ rằng miệng ñược miễn dịch cũng do sự hoạt ñộng
chống vi khuẩn của các thức ăn và những thuốc uống như rượu,gia vị. Các thứ rau
như ñậu hạt,… và nhất là do sự ñối kháng của vi khuẩn.
Nước bọt ñóng vai trò bảo vệ bởi một hoạt ñộng cơ năng và bởi những ñặc
tính vật lý.
a)Vai trò cơ năng quan trọng với việc nước bọt ñẩy ñi và ñược tăng cường
bằng những ñộng tác của lưỡi và má. Sự thải trừ những mầm và chất kích thích
ñược dễ dàng bởi khả năng làm ướt của nước bọt và mucin kết tủa, lôi cuốn các
mầm ñi.

b)Vai trò lý hóa của nước bọt cũng quan trọng vì sự ổn ñịnh axit-kiềm do khả
năng ñệm của nước bọt chống lại mọi thay ñổi có lợi cho sự phát triển của các
mầm gây bệnh trong môi trường miệng.
Khả năng oxi bài tiết chống vi khuẩn nẩy nở.
Azot ammoniacal tạo ñiều kiện cho sự kiềm hóa và như vậy ngăn cản các vi
khuẩn có pH axit ñể hoạt ñộng.
Mucin có trong nước bọt rất quánh lôi cuốn một số mầm vi khuẩn, tách riêng
ra và biến thành như một chất bã không sinh sôi nảy nở và hoạt ñộng ñược.
Ngoài ra, nước bọt còn có thể có tác dụng diệt vi khuẩn do tính chất huyết
thanh nhờ ở kháng thể, cũng như do những enzym chống vi khuẩn như lisoxym ñối
với vi khuẩn hoại vật và inhibin chống cá khuẩn hoạt vật và ña số các khuẩn gây
bệnh
Nước bọt bảo ñảm sự toàn vẹn của niêm mạc phép tróc vẩy ñều ñặn (các tế
bào tróc vẩy lôi cuốn theo các vi khuẩn) và thoát mạch của các bạch cầu nước bọt.
Những bạch cầu ña nhân này có hai tác ñộng:
 a) Kháng sinh bởi những tiêu vi khuẩn (bacteriolysin) như endolysin và leucin
có tác dụng với nhiều khuẩn hoại vật (như một số dòng tụ cầu khuẩn)và với cả một
số khuẩn ñặc biệt gây bệnh như trực khuẩn thương hàn, trực khuẩn lao.
b) Thực bào các vi thể
3.Vai trò tiêu hóa
Về lý học, nước bọt cần thiết cho sự nhai và sự nuốt bằng cách làm ướt và tan
thức ăn, và củng cố vị giác.
Về hóa học, tác ñộng của nước bọt qua trung gian chất plyaline với những
chất bột.
4.Vai trò bài tiết
Cũng giống như thận, nước bọt ñược kích thích bài tiết ra bởi vai trò của yếu
tố co mạch. Những chất ngoại lai mang vào cơ thể có thể ñược tìm thấy nhanh
chóng ở nước bọt như indua, bromua, chiorat, bismuth, kháng sinh, vàng, thủy
ngân, quinin, rượu… Fabre và kahane thấy có sự liên quan chặt chẽ giữa trữ lượng
rượu trong máu và trong nước bọt: các tác giả khuyên mỗi khi có tai nạn ôto nên
kiểm tra ñộ cồn ngay trong nước bọt của người lái xe. Có thể áp dụng tính chất này
ñể tìm ra những chất kích thích mạnh (doping) ở những vận ñộng viên thi ñấu thể
thao quốc tế hay ở ngựa ñua:xác ñịnh ngộ ñộc do bệnh nghề nghiệp cũng dùng
cách thử nước bọt.
Những ngộ ñộc nội tại cũng làm thay ñổi cấu tạo nước bọt như ure tăng trong
viêm thận, axit uric tăng trong bệnh gut có scelon thường xuyên trong ñái tháo với
nhiễm axit huyết.
B. RỐI LOẠN TIẾT NƯỚC BỌT VÀ CÁC BỆNH VIÊM NHIỄM
I. RỐI LOẠN TIẾT NƯỚC BỌT
Những rối loạn về tiết nước bọt hay còn gọi là loạn năng tuyến nước bọt, có
hai loại chính ñối lập nhau là chứng nhiều nước bọt và chứng giảm nước bọt.
Ngoài ra còn có hội chứng Lucie Frey hay hội chứng dây thần kinh tai-thái dương.
 1.Chứng nhiều nước bọt
Bình thường, nước bọt ñược tiết ra từ 500 ml trong 24 giờ với nhịp ñộ không
ñều, nói chung là liên tục và tăng nhịp ñộ và chỉ có giảm nhịp ñộ lúc nghỉ ngơi,
ngủ hoặc bồi hồi, sợ hãi. Sự thực thì khó ñánh giá chính xác khối lượng nước bọt
vì có một số ñược nuốt vào dạ dày. Do ñó cũng khó nói ñược lúc nào sự tiết nước
bọt là bệnh lý nghĩa là tăng nhiều quá khối lượng trung bình.
Theo ñịnh nghĩa, chứng nhiều nước bọt là chảy nước bọt ra ngoài miệng do
tăng khối lượng mà người ta cho là có khi tới 4-5l trong 24 giờ, thông thường , khi
tăng khối lượng nước bọt, số trội ra có thể ñược nuốt vào dạ dày, hoặc là nhỏ ra
ngoài. Trên thực tế không có sự tương quan tuyệt ñối giữa nhổ nước bọt ra ngoài
với sự tăng tiết nước bọt và rất nhiều khi có người hay nhỏ nước bọt ra ngoài mà
không có tăng tiết, trong khi có nhiều trường hợp tăng khối lượng nước bọt rõ rệt
mà lại không có triệu chứng miệng nhổ nước bọt vì có thể nuốt vào dạ dày
Nguyên nhân
a) Do kích thích thần kinh:
- ở trong miệng như khi mọc răng, sâu răng, viêm tủy, viêm quanh cuống,
viêm miệng nhất là do thủy ngân, viêm họng, gãy xương hàm,…
- ở ngoài miệng như tổn thương hay u dị vật ở thực quản, co bóp tâm vị, loét
dạ dà, thoát vị khe ( hernie hiatale) ký sinh trùng ñường ruột, hoặc do bệnh xương
khớp như bệnh khớp cổ.
-ở trung tâm vỏ não, như viêm não, bại liệt toàn thân.Trong bệnh parkinson có
người cho rằng có tăng tiết nước bọt như Dechaume lại cho rằng ñó là giả tạo vì
thực ra không có tăng tiết mà chính là vì bệnh nhân không nuốt nước bọt.Trong
bệnh tabes (thể hành tủy) có những cơn ứa nước bọt từ 2 ñến 3 lít xen kẽ với cơn
ñau dữ dội và có ñảo lộn về khứ giác và vị giác.
b) Do nhiễm ñộc và nhiễm khuẩn:
 Trong nhiễm ñộc thủy ngân, iodua kali, chì, pilocarpin, digitalin.Trong những
cơn, ure-huyết, chứng nhiều nước bọt có vai trò bù trừ (5-10 gam trong 1 lit).Trong
ñái tháo ñường, Basedow, và khi có thai cũng có tăng tiết. Trong những bệnh
nhiễm khuẩn, ñôi khi chứng nhiều nước bọt là một trong những biểu hiện ñầu
tiên.Thực ra trong nhiễm khuẩn thường có khô miệng do giảm tiết hay vô tiết. Cho
nên chỉ trong cơn kịch phát của nhiễm khuẩn, khi có mồ hôi nhiều, ñái nhiều, mới
có chứng nhiều nước bọt, và ñó là những triệu chứng tốt cần phải tôn trọng không
nên ngăn chặn.
c) Do thuốc:
Jaborandi và alcaloit của nó là polocarpin làm tăng tiết nước bọt. Cũng như
indua kali gây sổ mũi, chảy nước mắt, chảy nước bọt nhiều và sưng tuyến mang
tai.Strophantin và ouabain cũng gây tăng tiết.
Triệu chứng:
Chứng tăng tiết nước bọt biểu lộ bột phát cả những lúc nghỉ ngơi và trong khi
ngủ. Ở thể nhẹ, nước bọt quá tiết ñược nuốt vào dạ dày. Ở thể nặng, không nuốt
kịp phải nhổ luôn miệng, có khi phải mang theo ống nhổ luôn bên người. Miệng
luôn luôn ñầy nước bọt không nuốt kịp thì nhổ,và không nhổ kịp thì chảy liên tục
ra má, mép. Ban ñêm, nước bọt tràn ứa gây ho và có khi nghẹt thở vì nước bọt tràn
lan vào ñường hô hấp. Đôi khi nước bọt có lẫn cả ít máu.
Nuốt nhiều nước bọt quá có thể gây chướng hơi dạ dày, nôn nước bọt, khó
tiêu. Hình X quang thấy thực quản và dạ dày căng phồng hơi.
Kéo dài chứng nhiều nước bọt có thể dẫn tới tình trạng mất nước và giảm cả
khối lượng nước tiểu, mồ hôi.
Chẩn ñoán:
Chẩn ñoán phân biệt dễ dàng với bệnh nhân suy nhược toàn thể do một bệnh
chung, không còn sức nuốt, ngủ nửa nằm, nửa ngồi mà môi thì trễ xuống ñể chảy
nước bọt liên tục cũng như với những bệnh nhân bị nhiễm khuẩn ñường miệng
họng do ñau quá hoặc khi ngủ, nước bọt cũng chảy qua miệng, môi ra ngoài.
Cần phân biệt với thói quen làm tiết nước bọt như do máy cơ:tic. Bệnh nhân,
do thói quen, hay làm ñộng tác nuốt, nhưng nếu trước lúc nuốt ta bảo bệnh nhân há
miệng ra thì không thấy có nước bọt trên miệng, hoặc chỉ là số lượng rất ít, không
ñáng kể. Loeper gọi thói quen làm tiết nước bọt là “một thói quen tiết nước bọt”
liên tục bóp các tuyến nước bọt bằng cách chép miệng, chít miệng, ñể cho nước bọt
chảy ra. Đó là một tic do ý muốn, nếu không phải có ý thức, xuất hiện không
những ở những người bị tâm thần hay thần kinh, mà cả ở những người ñau dạ dày
nữa.
Điều trị:
Những thuốc thuộc chất phó giao cảm có tác dụng làm giảm tiết nước bọt như
cồn Helladon mỗi ngày từ II ñến IV giọt cho mỗi tuổi ở trẻ em, và từ V ñến CC
giọt ở người lớn, sulfar trung tính atropin 0.0005 ñến 0.001g trong 24 giờ
Vakerian với tác dụng an thần cũng có tác dụng tốt.
Gluconat canxi chống tiết nước bọt vì làm tăng canxi máu do vai trò chống
acetylcholin.
Trong trường hợp nặng, có thể dùng tia liệu pháp với liều nhẹ khoảng 600r
hoặc dùng phẫu thuật giật ñứt dây thần kinh tai thái dương.
2. Giảm nước bọt. Chứng khô miệng
Giảm nước bọt là giảm khối lượng trung bình của nước bọt ñược tiết ra bình
thường, và ở mức cao thì dẫn tới chứng khô miệng. Đó là những rối loạn ñôi khi
nghiêm trọng và xảy ra có thể do bẩm sinh không có tuyến nước bọt là triệu chứng
tạm thời trong một số bệnh cấp tính hoặc là tình trạng kéo dài trong hội chứng
Gougerot Houwer, hội chứng Heerfrdt và bệnh Mikulicz.
Triệu chứng học trong khô miệng:
 Đó là một tình trạng thường xuyên khô miệng, do giảm hay mất hoàn toàn sự
bài tiết nước bọt, gây ra những triệu chứng chủ quan và khách quan.
Miệng bị khô có cảm giác như có chất dẻo hay nóng bỏng ở lợi, lưỡi, gây khó
chịu , bứt rứt và vướng khi nói, nhai, nuốt, làm bệnh nhân phải luôn luôn kèm theo
bình nước ñể nhấp. Rối loạn vị giác kèm theo kéo dài có thể dẫn tới mất vị giác.
Có thể làm test bằng dùng pilocarpin vẫn thấy rất ít nước bọt hoặc ñể một miếng
ñường trong miệng mà quá ba phút vẫn không tan.
Khám miệng thấy hơi thở nặng, môi khô nứt nẻ, chốc mép hai bên, lưỡi ñỏ,
khô, có khi nhẵn, mất gai hoặc có những nứt kẽ ở bên bờ, niêm mạc miệng ñỏ tươi,
bóng hoặc mờ. Ngách lợi hay dưới lưỡi có vệt nươc bọt ñọng lại, quánh sùi hoặc
thành từng sợi như vành dày trắng giữa lưỡi và hàm ếch. Lỗ ống stenon và wharton
có thể không thấy hoặc khi xoa bóp tuyến, ñể chảy một cục như keo. Răng ñể lâu
có thể bị sâu nhiều và tiêu quanh răng.
Tình trạng toàn thân thường bị ảnh hưởng do nhai, nuốt khó, và bệnh nhân
luôn luôn khó chịu, bứt rứt.
Những tuyến nước bọt lúc ñầu có thể cương to như có tăng sản nhu mô nhằm
bù trừ sự thiếu hụt của sự tiết ở các tuyến nang (acinis) hoặc do những cơn xung
huyết. Sau ñó tuyến dần dần xơ hóa, xơ cứng, rồi ñi ñến teo và không sờ thấy nữa.
Nguyên nhân và tình trạng khô miệng:
Khô miệng có nhiều tình trạng hay trình ñộ: hoặc khô miệng thực sự, hoặc chỉ
làm thiếu nước bọt nhiều hay ít, hoặc khô miệng tạm thời có tính chất triệu chứng
hoặc khô miệng kéo dài có tính chất lâu dài, vĩnh viễn.
Có thể phân loại ñại cương như sau:
- Thiếu nước bọt nặng hoặc nhẹ
- Khô miệng triệu chứng tạm thời
- Khô miệng kéo dài nguyên nhân ở tuyến
- Thiếu nước bọt nặng hoặc nhẹ có thể do:
 Tổn thương ở các tuyến nước bọt làm hạn chế hoặc mất hẳn sự bài tiết của
một hay nhiều tuyến. Nguyên nhân có thể do ñiều trị như cắt bỏ tuyến mang tai,
ñứt dây thần kinh tai thái dương, nạo vét ở dưới hàm, tia liệu pháp.Cũng có thể do
bệnh lý như viêm tuyến mang tai, dưới hàm trong quai bị. Hư tuyến mang tai, bất
sản những tuyến chính, loạn năng các tuyến chính.Trong các loại này, có chứng ña
loạn sản ngoại bị di truyền của Touraine bao gồm bất sản tuyến nước bọt, khó mọc
răng và chứng ít lông.
Khô miệng triệu chứng tạm thời:
Ít gây biến ñổi ở niêm mạc miệng và có thể phục hồi ñược như do tia liệu
pháp, do thuốc chống tiết nước bọt dùng lâu dài gây nhiễm ñộc (belladon, atrpiu,
thuốc chống histamin, thuốc phiện, an thần kinh,an tinh thần,kháng sinh), do thiếu
vitamin nghiêm trọng (riboflavin B2,PP,A,E
Một số những bệnh chứng như nhiễm khuẩn nặng do vi khuẩn hoặc virut.
Những bệnh gây khó thở như tổn thương ở hành tủy, viêm ruột,ñái tháo
ñường.Viêm thận mãn, biên chứng sau mổ, già yếu, suy nhược với rối loạn protein-
máu như trong bệnh của chất tạo keo (collagenose).
- Khô miệng kéo dài nguyên nhân ở tuyến:
Bệnh án ñầu tiên tả khô miệng có lẽ của sava từ 1875, 11 năm sau,
Hutchinson phát hiện thêm và ghi nhận là có thể phối hợp với lupus ban ñỏ sần rải
rác. Năm 1925 Gougerof chỉ dẫn rằng sự ngừng bài tiết có thể xâm lấn cả niêm
mạc miệng lẫn các niêm mạc vùng khác, và tổng hợp những chứng khô ñó trong
một thực thể lâm sàng rõ rệt như sau:” suy dần dần và teo những tuyến niêm mạc
nươc bọt ở miệng, kết mạc và ñôi khi cả niêm mạc mũi, thanh quản, âm hộ”.
Năm 1927, Samaja phân biệt khô miệng triệu chứng của một viêm nhiễm cấp
tính như nhiễm khuẩn huyết, typhus, một nhiễm ñộc bởi thuốc phiện,nicotin, của ỉa
chảy, thiếu máu với khô miệng thực sự. Cũng năm ñó,Houwer (1927) ghi nhận
thường phối hợp giữa viêm ña khớp mãn tính tiến triển với khô miệng và khô mắt.
Đến 1933 Sjogren nêu một hội chứng sau này ñược mang tên là hội chứng Sjogren
gồm có viêm ña khớp, viêm khô kết giác mạc, khô miệng, và tổn thương tuyến
mang tai.Thực ra phải gọi là hội chứng Grogerot Houwers Sjogren. Để nhấn mạnh
sự lưỡng dạng về hiểu mô và liên kết trong hội chứng này, năm 1952 Touraine ñề
nghị dùng danh từ Xerodermosteose. Sau cùng, có tác giả cho rằng vì viêm ña
khớp dạng thấp khớp thuộc về loại bệnh của chất tạo keo và hay có sự phối hợp
giữa hội chứng Gougerot, Houwers, Sjogren với những bệnh khác của collagen
(bệnh Raynand, tức là bệnh hoại thư ñối diện ở các ñầu tứ chi, bệnh cứng bị viêm
quanh ñộng mạch nút, viêm ña cơ, lupus ban ñỏ sần rải rác) nên ñã trở thành cổ
ñiển là coi bản thân chứng ñó là một bệnh chất tạo keo (collagenose).
Khô miệng kéo dài thực sự có thể xảy ra ở bệnh bẩm sinh tuyến nước bọt,
Bệnh thoái hóa chất nhầy, hoặc ở một bệnh mắc phải ñặc biệt của tuyến nước bọt
như trong hội chứng mất nước bọt, hội chứng Gougerot Houwers Sjogren. Hội
chứng Heerfordt, bệnh Mikulicz.
3. Bệnh thoái hóa chất nhầy (Mucoviscidosc)
Năm 1938, Dorothy Andersen tả một chứng bệnh gọi là bệnh nang xơ tuyến
tụy, sau ñó, người ta nhận xét thấy ngoài tổn thương tụy còn có những rối loạn ở
gan và phế quản, mà tính chất chung là chất nhầy (mucus) ở những cơ quan ñó
nhớt quá làm bịt những ống bài tiết của tụy, gan, phế quản gây thoái hóa dần.Tất cả
ñều có thể nằm trong một bệnh chung gọi là bệnh thoái hóa chất nhầy.Năm 1953,
P.di sant Agnese khám phá thấy những thay ñổi về cấu tạo ñiện giải của mồ hôi và
nước bọt trong những bệnh nhân ñó làm cho chứng bệnh trở thành một chứng bệnh
ngoại tiết lan tỏa làm tổn thương tất cả những tuyến ngoại tiết, chứ không riêng
những tuyến niêm mạc.
Bệnh thường phổ biến ở Âu mỹ có tính chất gia ñình, di truyền theo kiểu lép.
Ở Mỹ, người ta ước ñoán cứ 600 trẻ sơ sinh, có 1 cháu mắc bệnh này.Theo
F.Alison, ở Paris 3% trẻ dưới 1 tuổi chết do bệnh mucoviscidose.
 Bệnh biểu lộ rõ lâm sàng tới 97% có triệu chứng suy tụy ngoài như tắc ruột do
cứt sụ, tính chất bệnh lý của phân, biến ăn, suy dinh dưỡng, thiếu vitamin,…58%
cac ca có phế quản phế viêm với chứng ngón tay dùi trống. 18% các ca có xơ gan
và gan to, 17% có sa trực tràng. Ngoài ra còn có những tổn thương khác ở tim,
mắt, mũi hầu như viêm xoang, viêm thanh quản mãn, polyp mũi, ở miệng có dị
thường nước bọt với tuyến dưới hàm to, nước bọt thải quá mức ñiện giải biểu lộ
bằng tăng sodium canxi, potassium và azot. Amylaza trong máu cũng tăng.
Rối loạn sinh vật bao giờ cũng rõ rệt bằng tỷ lệ chlo và sodium tăng trong mồ
hôi mà có khi không có biểu hiện lâm sàng (97%).
Bệnh biểu lộ dưới nhiều thể như tắc ruột do cứt sụ ở trẻ sơ sinh, thể thông
thường tụy, hô hấp, thể gan, thể ñái tháo ñường, thể người lớn, thể mờ phai ít triệu
chứng. Người ta cho rằng có nhiều thể bệnh lớn ñã bị bỏ qua không ñược chẩn
ñoán.
Chẩn ñoán dựa trên chứng nghiệm mồ hôi.Chứng nghiệm suy tụy có thể gián
tiếp bằng soi vi thể phân, hoặc trực tiếp hút tá tràng. Về tổ chức học, tuyến mang
tai ít bị ảnh hưởng. Ở tuyến dưới hàm và dưới lưỡi, ống tiết nươc bọt bị chất nhầy
bịt kín lại, ñôi khi có chỗ phình giãn như nang. Warwick khuyên sinh thiết những
tuyến nươc bọt phụ, nhuộm xanh lơ alcian và xét nghiệm tổ chức học.
Tiên lượng nói chung không nặng nề, vẫn có thể ñược nhưng cần phải săn sóc
và theo dõi ñể ñiều trị triệu chứng. Về lâu dài cần ñiều trị phổi, phế quản ñể làm
lỏng chất xuất tiết chống khó thở và nhiễm khuẩn. Chống suy tụy bằng liệu pháp
tạng tụy, tăng muối và vitamin trong khẩu phần.
4. Hội chứng Gougerot – Houwers – Sjogren
Hội chứng thuộc hệ thống này, trong thể ñiển hình ñầy ñủ biểu lộ bằng sự
phối hợp khô miệng, viêm giác mạc, viêm họng, thanh quản-mũi, với sưng các
tuyến mang tai và tê thấp (viêm ña khớp mạn tính tiến triển)
 Số người mắc chứng này có lẽ nhiều hơn những số liệu ñược thông báo vì
thực ra hội chứng này có thể không ñầy ñủ (mà ñúng ra thì chỉ cần 2-3 triệu chứng
cũng có giá trị của hội chứng rồi), và cũng tùy theo từng chuyên khoa báo cáo,
hoặc thuộc bác sỹ răng miệng hoặc nhãn khoa hoặc tai mũi họng, hay bác sỹ nội
khoa về tê thấp.
Lần ñầu tiên, năm 1925 Gougerot, một thầy thuốc da liễu ở Paris ñã tả một
chứng bệnh do thiểu năng rồi teo các tuyến nước bọt và niêm mạc ở miệng và cả
niêm mạc mũi thanh quản và ấm hộ. Năm 1929 Houwers, bác sỹ nhãn khoa ở
Ameterdam gắn liền chứng mắt khô với viêm ña khớp. Năm 1933, Sjogren tổng
hợp những chứng kể trên thành một hội chứng ñược mang tên là hội chứng Sjogren
nhưng ñúng ra phải gọi là hội chứng Gongerof-Houwers – Sjogren .
Hội chứng này hay gặp ở nữ tới 93% theo Sjogren và bao gồm ñại ña số các
ca bị khô miệng.
Theo Dechanume, 30 ca trên 35 bệnh nhân bị khô miệng có hội chứng này.
Theo Stolze, nhãn khoa thì 56% các ca viêm giác mạc có kèm theo hội chứng
G.H.S.
Bunim, nhận thấy 13% các ca bị viêm ña khớp do thấy có khô miệng.
Giản lược mà nói, hội chứng Gougerot Houwers Sjogren gồm có rối loạn các
tuyến ngoại tiết và rối loạn kết hợp các phủ tạng.
Rối loạn các tuyến ngoại tiết gồm có :
Khô miệng (có thể kèm theo viêm miệng và hay có nhiều răng sâu)
Viêm khô kết mạc –giac mạc.
Viêm khô họng –mũi-thanh quản
Sưng tuyến mang tai (ñôi khi lại teo )
Viêm khí quản –phế quản
Viêm âm ñạo
Khô da
 Không có axit chlorhydric trong dịch dạ dày
Rối loạn các phủ tạng kết hợp gồm có:
Thấp khớp
Bệnh chất tạo keo
Hội chứng Raynaud : hoại thư ñối xứng các ñầu tứ chi
Viêm ñộng mạch
Viêm cơ
Bệnh về máu :Giảm tiểu cầu.Giảm bạch cầu.Tăng bạch cầu ưa axit
Bệnh nội tiết
Các bệnh khác (thận, thần kinh, gan lách to)
Lâm sàng:
Khô miệng là triệu chứng quan trọng và rõ rệt nhất (xem phần trên tả triệu
chứng học trong khô miệng). Nước bọt hầu như không có hoặc có rất ít mà lại ñặc
quánh. Răng có nhiều lỗ sâu quan trọng. Các lỗ ống Stenon và Wharton ñôi khi bị
bịt kín. Các tuyến nước bọt có thể bình thường hoặc to hơn do sưng, hoặc hiếm
hơn bị xơ hóa rồi teo ñi. Có những ñợi viêm tuyến gây ñau nhức ấn vào có mủ
vàng nhạt lẫn nước bọt ñặc quánh ló ra ñầu lỗ ống tiết.
Chôp X quang tuyÕn n−íc bät sau khi b¬m thuèc c¶n quang (lipiodol) cã
nh÷ng gi¸ trÞ ®¸ng kÓ. ë thÓ míi m¾c, tæ chøc, chïm nang tuyÕn b×nh th−êng ®−îc
thay thÕ bëi mét hÖ thèng cøng ®ê, gi·n ra tõng khóc nh− ®øt ®o¹n, èng Stenon
gi·n kh«ng ®Òu, tõng giät nhá Lipiodol ®äng l¹i nh− h¹t kª ë nhu m«, c¸c èng hoÆc
hang, lç t−¬ng øng víi nh÷ng vÕt nham nhë, kh«ng ®Òu. DiÖn ngÊm Lipiodol bÞ thu
nhá l¹i vµ thiÕu nh÷ng èng tËn cïng. èng StÐnon nh− cã tõng líp giÊy chång lªn
nhau ë quanh nh− lµ thuèc lipiodol ®· trµn khái èng. §«i khi, cßn cã nh÷ng h×nh
nh− tõng giät r¶i r¸c, giíi h¹n râ, tr«ng tùa nh÷ng nang gi·n ë tuyÕn.
Tãm l¹i, nh÷ng h×nh X quang ®ã kh«ng ®Æc biÖt ®iÓn h×nh cho héi chøng
Gougerot Houwers Sjágen, nh−ng còng kh¸c víi tr−êng hîp kh« miÖng kh«ng
thuéc héi chøng nµy. Tuy vËy, ®«i khi nã còng gîi cho ta h×nh ¶nh viªm tuyÕn
mang tai m¹n tÝnh.
VÒ gi¶i phÉu bÖnh, cã sù biÖt ho¸ tÕ bµo víi th©m nhiÔm lymphocyte m¹nh.
Nh÷ng acinis Ýt nhiÒu biÖt hãa cã khuynh h−íng trë l¹i lo¹i èng bµi tiÕt nhá cña
ph«i, hoÆc häp thµnh nh÷ng ®¶o nhá tÕ bµo c¬ biÓu m«. Nh÷ng gi·n ra ë c¸c èng
nhá cã tæn th−¬ng viªm nhiÔm ë trong vµ quanh èng lµm thay ®æi tÝnh thÊm ngÊm
cña c¸c èng, nã gi¶i thÝch t¹i sao ë h×nh X quang cã vÕt lipiodol tho¸t ra. Cuèi cïng
cã tæn th−¬ng x¬ ë tæ chøc kÏ, vµ cã sù x©m nhËp tÕ bµo trßn vµ x¬ chÊt t¹o keo.
Sinh thiÕt da thÊy x¬ ë h¹ b× vµ teo c¸c tuyÕn må h«i.
Viªm kh« kÕt gi¸c m¹c kÌm theo kh« miÖng tõ 25% ®Õn 87% tïy theo tõng
t¸c gi¶. C¶m gi¸c nh− báng, hay kim ch©m, sî ¸nh s¸ng. §«i khi cã viªm gi¸c m¹c
sîi. KÕt m¹c kh«, nh½n, ®á, víi nh÷ng tiÕt dÞch sîi lµm dÝnh mi m¾t khi dËy buæi
s¸ng. Thö kh« m¾t b»ng test Serbirmer, lÊy mét b¨ng giÊy läc réng 5mm dµi 35mm
mét ®Çu cuén l¹i råi ®ót vµo tói lÖ ë gãc trong cña m¾t, cßn ®Çu kia ®Ó th«ng däc
mòi. B×nh th−êng, trong 5 phót, n−íc m¾t sÏ thÊm ®−îc 15mm. D−íi møc ®ã lµ kh«
m¾t. Nhuém b»ng hång Bengale sÏ thÊy râ nh÷ng tæn th−¬ng ¨n mßn hoÆc loÐt ë
gi¸c m¹c vµ kÕt m¹c. Ýt khi cã loÐt gi¸c m¹c.
Viªm kh« mòi - häng - thanh qu¶n g©y kh«ng hØ mòi vµ cã thÓ cã nh÷ng c¬n
viªm khÝ phÕ qu¶n.
Teo niªm m¹c thùc qu¶n g©y nuèt khã, cã khi bÞ t¸o bãn hoÆc viªm ®¹i trµng
loÐt. Cã t¸c gi¶ ghi nhËn kh« c¸c niªm m¹c sinh dôc g©y tæn th−¬ng ë ©m hé vµ ©m
®¹o, làm cho giao hîp ®au.
Kh« da th−êng thÊy nhÊt ë bµn tay víi da máng, Ýt cã må h«i, cã khi gièng
tr¹ng th¸i bÖnh v¶y c¸. Mãng vµ tãc kh« ®Ðt, gißn.
Tæn th−¬ng ë khíp víi chøng viªm ®a khíp m¹n tÝnh tiÕn triÓn s−ng tõng ®ît
gièng thÊp khíp. Bunim nghiªn cøu 1.231 ca viªm thÊp ®a khíp thÊy 13% cã
chøng m¾t kh«.
 Nh÷ng bÖnh vÒ chÊt t¹o keo nh− lupus ban ®á r¶i r¸c, viªm quanh ®éng m¹ch
nót, viªm ®a c¬, chøng cøng b× kÕt hîp víi héi chøng G.H.S trong 7% theo Bunim.
Nh÷ng bÖnh vÒ néi tiÕt phèi hîp nh− m·n kinh, sau phÉu thuËt c¾t bá buång
trøng, bÖnh tuyÕn gi¸p. Trong 1 l« 300 ca, Stolze ghi nhËn 28 lÇn (h¬n 20%) cã u
lµnh, ung th− tuyÕn gi¸p, phï niªm, Basedow. Trong mét l« kh¸c 40 ca, Bunim ghi
nhËn cã 3 viªm tuyÕn gi¸p Hashimoto, 2 b−íu cæ thÓ hßn, 1 ph× ®¹i tuyÕn gi¸p.
Trong c¸c bÖnh vÒ m¹ch, Dechaume ph¸t hiÖn tõ 10% ®Õn 18% c¸c ca cã héi
chøng Raynaud, cã tæn th−¬ng ®éng m¹ch trong nh÷ng tiªu b¶n lµm sinh thiÕt ë da
vµ c¬.
Trong c¸c bÖnh vÒ m¸u, hay gÆp gan l¸ch to, hoÆc thiÕu m¸u gi¶m s¾t Hayem
– Faber.
VÒ triÖu chøng sinh vËt, th−êng cã thiÕu m¸u nhÑ, gi¶m nhÑ b¹ch cÇu, gi¶m
tiÓu cÇu.
Tèc ®é m¸u l¾ng bao giê còng cao.
Acid ascorbic trong m¸u thÊp, kho¶ng 5mg/l (b×nh th−êng lµ 15mg/l).
VÒ c¸c protein trong huyÕt t−¬ng, thÊy gi¶m Albumin vµ t¨ng c¸c Globulin
®Æc biÖt lµ gamma, alpha 1 vµ alpha 2 .
Nh÷ng Globulin lín kh¸ng thÓ ®−îc ph¸t hiÖn râ b»ng miÔn dÞch ®iÖn di khi
cã phèi hîp ph¸t ban vµ viªm quanh ®éng m¹ch nót.
TiÕn triÓn:
Th−êng lµ chËm vµ lµnh, víi nh÷ng ®ît ®ét biÕn kh« miÖng qu¸ møc hoÆc
nh÷ng ®ît nhiÔm khuÈn thªm ë c¸c tuyÕn.
BÖnh sinh:
C¨n nguyªn vµ bÖnh sinh cña héi chøng G.H.S kh«ng râ rÖt. Ng−êi ta lÇn l−ît
nªu nh÷ng kh¶ n¨ng bÖnh sinh do nhiÔm khuÈn, giao c¶m, thÇn kinh - néi tiÕt, thiÕu
m¸u, nhiÔm ®éc, thiÕu vitamin, tª thÊp, v..v..Nh−ng kh«ng cã g× lµ ch¾c ch¾n. HiÖn
nay cã 3 thuyÕt míi ®ang ®−îc tranh luËn.
 1. Sù kh¸m ph¸ ra nh÷ng kh¸ng thÓ tù th©n (auto – anticorps) ë n−íc
m¾t vµ må h«i ®Æt vÊn ®Ò cã mét sù tù x©m nhËp miÔn dÞch (auto-agression
immunologique).
2. Kh¸i niÖm mét hormon n−íc bät t¸c ®éng vµo nh÷ng tæ chøc trung m«
cã vÎ høa hÑn nhiÒu trong khi chÊt parotin ®ang ®−îc dïng ®iÒu trÞ ®Ó chøng minh.
3. Sù kh¸m ph¸ ra nh÷ng kh¸ng enzym mang tai cã thÓ gîi ý mét rèi
lo¹n trong sù th¨ng b»ng gi÷a enzym vµ sù øc chÕ cña n−íc bät.
§iÒu trÞ:
Ýt kÕt qu¶:
Cã thÓ dïng thuèc lîi n−íc bät nh− Teitua Jaboxadi, Pilocarpin.
Mét sè ph−¬ng ph¸p nh»m vµo nguyªn nh©n ®· ®−îc ¸p dông. Nh−ng vitamin
liÖu ph¸p (A, B, C, PP, …) h×nh nh− kh«ng mang l¹i kÕt qu¶ mong muèn. S¾t, B12,
chiÕt suÊt gan cã thÓ lµm cho l−ìi bít ®au vµ t¨ng c©n cho bÖnh nh©n nh−ng h×nh
nh− kh«ng t¸c dông mÊy ®Õn t×nh tr¹ng tuyÕn. Corticoide chØ cã t¸c dông nhÊt thêi,
Nivaquin, Plaquenil, nh÷ng thuèc trõ sèt rÐt cã t¸c dông trong mét sè bÖnh chÊt t¹o
keo.
Parotin cã t¸c dông ®¸ng kÓ víi liÒu l−îng tiªm b¾p 1mg mçi lÇn, c¸ch 1 ngµy
tiªm 1 lÇn, trong kho¶ng 4 – 5 tuÇn. Dechaume ghi nhËn 18 ca cã kÕt qu¶ trªn 19
bÖnh nh©n. Kh¸ng sinh cã t¸c dông víi nh÷ng ®ît s−ng, viªm nhiÔm nhÊt lµ lo¹i
Spyramicin, ®−îc th¶i b»ng n−íc bät.
Lipiodol dïng khi b¬m thuèc vµo tuyÕn ®Ó chôp X quang cã t¸c dông s¸t
khuÈn tèt, chèng nh÷ng ®ît viªm nhiÔm l©u vµi th¸ng sau khi tiªm thuèc.
5. Héi chøng Heerfordt.
Heerfordt.
Héi chøng Heerfordt (1909) ®ång nghÜa víi viªm mµng m¹ch nhá vµ tuyÕn
mang tai.
NhiÒu t¸c gi¶ ®Æc biÖt lµ Pautrier, cho r»ng héi chøng Heerfordt chØ lµ mét thÓ
l©m sµng cña bÖnh Besnier-Boeck-Schaumann (xem phÇn bÖn lý h¹ch cæ mÆt) v× cã
nhiÒu nÐt l©m sµng vµ tæ chøc häc gièng nhau. Còng cã t¸c gi¶ l¹i nhËn xÐt gi÷a
bÖnh Mikulicz vµ héi chøng Heerfordt cã nh÷ng liªn quan bÖnh lý chÆt chÏ víi
nhau. Cuèi cïng, cã t¸c gi¶ cho r»ng héi chøng Heerfordt cã nguyªn nh©n ë lao v×
ph¶n øng test Tuberculin còng nh− t¸c dông tèt cña thuèc chèng lao.
Dï sao héi chøng Heerfordt còng cã nh÷ng nÐt riªng t¶ d−íi ®©y.
L©m sµng:
Héi chøng Heerfordt th−êng gÆp ë c¸c n−íc B¾c ©u hay gÆp ë ng−êi trÎ tõ 10
®Õn 40 tuæi.
B¾t ®Çu tõ cã sèt nhÑ kho¶ng 380, mÖt mái, gµy, th−êng s−ng to tuyÕn mang tai
vµ gi¶m thÞ lùc.
S−ng to tuyÕn mang tai, ph¸t triÓn dÇn, lan c¶ 2 bªn, kh«ng ®au, da b×nh
th−êng, sê cøng, vµ tiÕt n−íc bät b×nh th−êng.
TriÖu chøng vÒ m¾t khu tró ë mµng m¹ch nhỏ 2 bªn khëi ®Çu b»ng hay øa
n−íc m¾t, råi viªm mèng mi (iridocyclite) cã khi cã biÕn chøng vµ ®Ó l¹i di chøng.
Cã khi cã liÖt d©y thÇn kinh vËn nh·n chung (III) vµ liÖt mÆt ( d©y VII).
Cã thÓ cã sèt nhÑ, nh−ng toµn th©n bÞ ¶nh h−ëng nhiÒu. Gan, l¸ch cã khi to.
Greenberg trong 1 l« 388 bÖnh nh©n bÞ næi hßn toµn th©n (Sarcoidose, bÖnh
Besnier-Boeck- Schaumann), cã tíi 23 ca (6%) cã s−ng tuyÕn mang tai, kh« miÖng,
v−íng ë m¾t, ®«i khi cã c¶ kh« m¾t, viªm mµng m¹ch nho vµ trong ®ã cã 1 ca liÖt
mÆt. Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng bÖnh Besnier-Boeck-Schaumann lµ mét bÖnh hÖ thèng
cña tæ chøc néi vâng cã thÓ biÓu lé b»ng héi chøng Heerfordt khi cã tæn th−¬ng ë
tuyÕn mang tai, m¾t, gan, l¸ch, thËn hoÆc nãi mét c¸ch kh¸c, cã thÓ cho r»ng héi
chøng Heerfordt chØ lµ mét thÓ l©m sµng cña bÖnh Besnier-Boeck-Schaumann.
ChÈn ®o¸n:
ChÈn ®o¸n x¸c ®Þnh chñ yÕu dùa vµo sinh thiÕt víi nh÷ng tæn th−¬ng tæ chøc
häc nh− trong bÖnh Besnier-Boeck-Schaumann víi hßn d¹ng biÓu m« víi nh÷ng tÕ
bµo m« bµo (histiocyte) mµ ë gi÷a cã mét tÕ bµo lín nhiÒu nh©n. Chung quanh hßn
®ã cã mét hµng rµo keo, víi nh÷ng ®¸m vïi trong lßng c¸c tÕ bµo lín hoÆc gi÷a
nh÷ng tÕ bµo d¹ng biÓu b×, mµ kh«ng cã ho¹i tö.
 Ph¶n øng Tuberculin trong da th−êng ©m tÝnh. Canxi m¸u t¨ng râ rÖt.
§iÒu trÞ:
Héi chøng Heerfordt tiÕn triÓn chËm lµnh tÝnh vµ do nguyªn nh©n kh«ng râ,
còng cã thÓ ë lao, mµ còng cã thÓ tõ bÖnh B.B.S nªn ®iÒu trÞ còng khã. Corticoide
cã khi v« hiÖu víi tuyÕn mang tainh−ng t¸c dông tèt víi m¾t. Cã khi chØ ®iÒu trÞ
triÖu chøng vµ n©ng cao søc kháe, kiÓm tra theo dâi phÇn m¾t vµ toµn th©n ®Ó
phßng nh÷ng biÕn chøng hay di chøng.

6. BÖnh Mikulicz.
N¨m 1888, Mikulicz lÇn ®Çu tiªn t¶ mét bÖnh ®Æc biÖt, lµnh tÝnh, biÓu lé b»ng
ph× ®¹i c¸c tuyÕn n−íc bät vµ tuyÕn lÖ ë c¶ 2 bªn, kh«ng cã nguyªn nh©n râ rÖt vµ
còng kh«ng ®au, nh−ng th−ßng cã tÝnh chÊt m¹n tÝnh.
Tuy bÖnh cã tÝnh chÊt riªng biÖt, nh−ng nguyªn nh©n kh«ng râ rÖt, nªn cã
ng−êi cho r»ng chØ cã thÓ gäi lµ héi chøng Mikulicz, vµ ®«i khi ng−êi ta cßn cho
r»ng héi chøng Mikulicz còng chØ lµ mét thÓ ®Æc biÖt cña bÖnh Besnier-Boeck-
Schaumann nh− héi ch¸ng Heerfordt mµ th«i.
Dï sao héi chøng hay bÖnh Mikulicz còng cã nÐt ®Æc biÖt vµ bét ph¸t kh«ng
cã nguyªn nh©n hay triÖu chøng b¸o tr−íc, víi ph× ®¹i 2 bªn c¸c tuyÕn lÖ vµ tuyÕn
n−íc bät (chñ yÕu lµ mang tai, cã khi cã tuyÕn d−íi hµm, d−íi l−ìi).
L©m sµng:
GÆp ë bÊt cø tuæi nµo, nh−ng th−êng ë lo¹i trung niªn. §µn «ng hay bÞ h¬n.
B¾t ®Çu tõ tõ, ®ét nhiªn thÊy gãc ngoµi mi m¾t trªn s−ng, gå, to dÇn, råi lan
sang bªn mÆt ®èi diÖn. Vïng gå ®Èy mi m¾t d−íi lµm m¾t nhá l¹i, khe trong cßn
h¬i chÏ ra, khe ngoµi nh− gÇn kÝn l¹i, gièng nh− mét “nÐt phÈy”. M¾t bÞ kh«.
Vµi th¸ng hay vµi n¨m sau c¸c tuyÕn n−íc bät b¾t ®Çu ph× ®¹i, th−êng tuyÕn
mang tai bÞ tr−íc tíi 78% theo Besnier vµ Bhashkar, ph× ®¹i lan táa, ®Òu, kh«ng
®au, sê ch¾c, da b×nh th−êng, kh«ng cã hiÖn t−îng viªm nhiÔm. Khu«n mÆt bÞ
ph×nh 2 bªn ë d−íi tr«ng nh− qu¶ lª hay qu¶ phËt thñ. C¸c tuyÕn n−íc bät kh¸c
còng cã thÓ dÇn dÇn bÞ x©m nhiÔm, ph× ®¹i nh− tuyÕn d−íi hµm, d−íi l−ìi vµ ®«i
khi hiÕm h¬n c¶ lµ nh÷ng tuyÕn hµm Õch Nòhn-Blandin, vµ c¶ nh÷ng tuyÕn m«i, cã
kh« miÖng nhÑ.
Søc kháe kh«ng bÞ ¶nh h−ëng, chØ h¬i v−íng vµ khã chÞu ®«i chót v× kh« m¾t
kh« miÖng nhÑ. Rèi lo¹n chñ yÕu thuéc thÈm mü. Kh«ng cã tæn th−¬ng phñ t¹ng.
XÐt nghiÖm dÞch tôy thÊy rèi lo¹n nhÑ vÒ chuyÓn hãa Hydrocarbon nh− trong
®¸i th¸o, vµ kh¶ n¨ng t−¬ng hãa cña chÊt lypase trong dÞch tôy bÞ gi¶m.
H×nh chôp X quang tuyÕn n−íc bät, sau khi b¬m thuèc c¶n quang, kh«ng cã g×
®Æc biÖt, ngoµi tuyÕn bÞ ph× ®¹i lan táa, mµ kh«ng cã h×nh c¸c èng nhá bÞ c¾t côt
hay khèi u. §«i khi chØ cã h×nh mê chung, hoÆc cã khi thuèc chØ vµo tíi èng StÐnon
mµ kh«ng vµo tíi tuyÕn.
Tæ chøc häc: cã th©m nhiÔm cña lymphocyte tiªu hñy chïm nang tuyÕn, vµ
®«i khi cã nh÷ng ®¸m nhá c¸c tÕ bµo c¬-biÓu b×, chung quanh cã chÊt hyalin −a
acid.
ChÈn ®o¸n:
BÖnh hay héi chøng Mikulicz tiÕn triÓn lµnh tÝnh, chËm vµ chñ yÕu ph× ®¹i c¸c
tuyÕn n−íc bät mang tai vµ tuyÕn lÖ g©y kh« miÖng vµ kh« m¾t nhÑ víi nh÷ng tÝnh
chÊt tæ chøc häc kÓ trªn.
ChÈn ®o¸n ph©n biÖt tÕ nhÞ víi héi chøng Gougerot-Houwers-Sjogren, héi
chøng Heerfordt, bÖnh Besnier-Boeck-Schaumann mµ nhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng tÊt c¶
chØ lµ mét bÖnh chung vÒ tuyÕn n−íc bät vµ tuyÕn lÖ mµ th«i.
§iÒu trÞ:
V× héi chøng hay bÖnh Mikulicz lµ rÊt lµnh tÝnh nªn cã ng−êi khuyªn kh«ng
nªn ®iÒu trÞ g× hoÆc chØ ®iÒu trÞ triÖu chøng t¹m thêi nh− dïng thuèc kÝch thÝch
n−íc bät (Pilocarpin). Tia liÖu ph¸p cã kÕt qu¶ thÈm mü lµm xÑp h¼n tuyÕn ph× ®¹i.
Nãi chung, kh«ng cã chØ ®Þnh can thiÖp.
7. Héi chøng Lucie – Frey hay héi chøng d©y thÇn kinh tai – th¸i d−¬ng.
§©y lµ mét lo¹i lo¹n n¨ng tiÕt n−íc bät, ngoµi lo¹i gi¶m vµ lo¹i t¨ng.
 Lucie Frey t¶ lÇn ®Çu tiªn, n¨m 1923, mét héi chøng biÓu lé b»ng to¸t må h«i
b»ng n−íc bät ë da, hay cßn gäi lµ héi chøng d©y thÇn kinh tai – th¸i d−¬ng. TriÖu
chøng xuÊt hiÖn sau mét tæn th−¬ng cña tuyÕn n−íc bät mang tai nh− do sang chÊn
trong s¶n khoa, hoÆc viªm nhiÔm tuyÕn hay c¾t bá tuyÕn hoÆc do mét kÝch thÝch
bªn c¹nh nh− ë mòi.
TriÖu chøng xuÊt hiÖn ë cïng bªn víi tæn th−¬ng tuyÕn mang tai, khi ¨n nhÊt
thiÕt ph¶i cã vÞ ( chø nhai kh«ng th× triÖu chøng kh«ng xuÊt hiÖn ) tù nhiªn thÊy
c−¬ng tô ë tuyÕn råi v· må h«i nhiÒu ë vïng ®ã, cã kÌm theo rèi lo¹n c¶m gi¸c
vïng vµ nguêi ta gäi ®ã lµ ph¶n x¹ vÞ gi¸c – må h«i, nghÜa lµ vÞ gi¸c lµm to¸t må
h«i.
HiÖn t−îng k× l¹ nµy ®−îc gi¶i thÝch nh− lµ nh÷ng d©y thÇn kinh sä, t¸i sinh sai
l¹c vµ chØ ®¹o sai lÇm . TÊt c¶ diÔn biÕn nh− nh÷ng thí thÇn kinh vËn gi·n vµ bµi
tiÕt cña d©y thÇn kinh tai th¸i d−¬ng cña tuyÕn mang tai ®i l¹c ®−êng vµo nh÷ng
nh¸nh da vïng ®ã. Do ®ã cïng víi lóc ¨n nhai cã thøc ¨n cã ph¶n x¹ vÞ – n−íc bät
b×nh th−êng nh−ng l¹i cã thªm c¶ ph¶n x¹ vÞ må h«i x¶y ra do l¹c ®−êng cña nh÷ng
thí bµi tiÕt mang tai.
Héi chøng hay ®óng ra lµ triÖu chøng Lucie Frey, cã tÝnh chÊt kú l¹, chø
kh«ng cã gÝa trÞ mÊy vÒ l©m sµng vµ ®IÒu trÞ.
Kh«ng cã ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu.
Ngoµi triÖu chøng Lucie Frey t¶ trªn, cßn cã mét triÖu chøng ®¬n ®éc kh¸c gäi
lµ triÖu chøng hay héi chøng " n−íc m¾t c¸ sÊu "
§óng nh− danh tõ " n−íc m¾t c¸ sÊu", kh«ng ph¶i lµ n−íc m¾t do c¶m ®éng,
mõng tñi mµ chØ lµ ph¶n x¹ vÞ – n−íc m¾t x¶y ra khi ¨n gÇn gièng nh− héi chøng
Lucie Frey kÓ trªn. NghÜa lµ trong khi ¨n, tù nhiªn ch¶y n−íc m¾t th−êng x¶y ra ë
nh÷ng bÖnh nh©n bÞ liÖt mÆt ngo¹i biªn ( VII nh¸nh m¾t ). Ph¶n x¹ vÞ n−íc m¾t l¹i
lµ mét tû dô n÷a vÒ sù l¹c ®−êng cña nh÷ng thí bµI tiÕt d−íi hµm vµ d−íi l−ìi vµo
h−íng cña c¸c thí n−íc m¾t b¾t ®Çu tõ h¹ch gèi (ganglion gÐnicule )
Viªm tuyÕn n−íc bät do sái
 1. Sái n−íc bät nãi chung :
Ambroise Pare tõ thÕ kØ thø XVI ®· nãi ®Õn sái n−íc bät vµ ®−îc T.
Closmadeue (1855) ®Ò cËp ®Õn trong mét luËn ¸n. Chøng bÖnh nµy cã tÝnh chÊt
cµng ngµy cµng phæ biÕn, tuyÖt ®¹i ®a sè ë tuyÕn d−íi hµm (85%), nhÊt lµ ë èng
Wharton. TuyÕn mang tai Ýt cã sái h¬n (10% ) vµ còng hay gÆp ë trong èng. TuyÕn
d−íi l−ìi vµ nh÷ng tuyÕn phô rÊt h·n h÷u gÆp (5% ). Do ®ã khi ng−êi ta nãi sái
n−íc bät th−êng lµ ®Ó chØ sái tuyÕn d−íi hµm.
BÖnh sinh :
C¬ chÕ vÒ sù h×nh thµnh sái ë èng tiÕt n−íc bät vÉn ®−îc tranh luËn.
ThuyÕt c¬ häc cho r»ng cã ø ®äng n−íc bät (v× èng tiÕt bÞ hÑp l¹i hoÆc bÞ Ðp
bëi mét vËt hay c¬ quan bªn ngoµI, hoÆc v× c¬ th¾t lç èng bÞ ph¶n x¹ øc chÕ ) råi
thµnh sái, ®· bÞ b¸c bá v× kh«ng ®Çy ®ñ. Ng−êi ta ®· thÝ nghiÖm buéc èng tiÕt n−íc
bät mµ kh«ng g©y sái mµ chØ lµm teo tuyÕn th«i.
ThuyÕt ho¸ häc : cho r»ng cã sù kÕt tña quanh mét dÞ vËt cña nh÷ng muèi
kho¸ng kiÒm - ®Êt víi nång ®é cao mµ g©y ra sái. ThuyÕt nµy chØ nªu mét kh©u
trong c¶ qu¸ tr×nh t¹o ra sái v× thùc ra th× ®óng lµ trong n−íc bät d−íi hµm cã nhiÒu
canxi h¬n trong n−íc bät mang tai. Nh−ng v× sao l¹i sinh ra sái th× ch−a chøng
minh ®−îc.
ThuyÕt nhiÔm khuÈn : cña Galippe cã vÎ hîp lý nhÊt, cho r»ng sái ®−îc t¹o
thµnh ë chung quanh nh÷ng vi khuÈn, nh− trong sái mËt. Nh−ng t¹i sao chØ ë mét
sè Ýt ng−êi cã sái trong khi vi khuÈn ®Çy rÉy trong miÖng ë mäi ng−êi th× thuyÕt
nµy khã gi¶I thÝch. Soderlund ®Æt gi¶ thuyÕt cã lÏ cã thªm vai trß cña c¸c nÊm
Actinomyces vµo nhiÔm khuÈn ®Ó cã thÓ g©y ra sái. Nh−ng DechaumÐ vµ c¸c céng
t¸c viªn nghiªn cøu 22 sái vµ kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc lÇn nµo cã nÊm Actinomyces.
Nh−ng râ rµng nhiÔm khuÈn cã vai trß nhÊt ®Þnh v× trong h×nh chôp tuyÕn sau khi
b¬m lipiodol, bao giê còng thÊy tuyÕn bÞ gi·n toµn bé däc èng chø kh«ng riªng g× ë
®o¹n trªn sái. Cã thÓ gi¶n ®¬n ho¸ c¬ chÕ theo diÔn biÕn nh− sau :
 - Sù co khÝt nh÷ng thí c¬ trßn ë lç èng vµ sù gi·n chïng c¸c thí däc ë èng g©y
ph¶n x¹ gi·n në do ®ã lµm ø ®äng n−íc bät.
- NhiÔm khuÈn èng råi nhiÔm khuÈn tuyÕn, g©y ra tæn th−¬ng ë mµng biÓu m«
cña èng cã trãc v¶y.
- C¸c chÊt mucopolysaccharit ®−îc gi¶i phãng råi cã kÕt tö c¸c chÊt carbonat-
apatit ®Ó thµnh lËp mét hßn nguyªn thuû. Hßn nguyªn thuû nµy to dÇn do nh÷ng
líp ®ång t©m Ðp vµo vµ trë thµnh sái.
CÊu t¹o cña sái n−íc bät:
Theo cæ ®iÓn, sái n−íc bät gåm:
Photphat tricanxi 75%
Carbonatcalci 11%
Muèi cã thÓ hßa tan 6%
C¸c chÊt h÷u c¬ 6%
N−íc 2%
Tõ 1952, Jensen nghiªn cøu c¸ch chôp Xquang tinh thÓ (radiocristallographie)
sái n−íc bät vµ ph¸t hiÖn sái cã chøa ®ùng photphat tricalci (Witlockite) , apatite vµ
cacbonat calci. Sù hiÖn diÖn cña Witlockite, theo Leung, lµ do sù æn ®Þnh cña chÊt
kho¸ng ®ã nhê sù thay thÕ 1 sè ion calci b»ng Magie, cßn theo Jensen vµ Rowles,
th× trong mçi m¹ng cña Witlockite mét hoÆc hai trong 21 nguyªn tö Calci ®−îc
thay thÕ b»ng nh÷ng nguyªn tö Magie
2. Sái d−íi hµm:
V× tuyÖt ®¹i ®a sè sái n−íc bät lµ sái ë tuyÕn d−íi hµm, vµ chñ yÕu ë èng
Wharton, nªn cÇn nãi ®Õn sái d−íi hµm tr−íc tiªn. Cã thÓ hay gÆp ë nam h¬n 1
chót so víi n÷, vµ bÊt cø ë tuæi nµo. TrÎ con còng cã thÓ bÞ nh− ng−êi giµ
Gi¶i phÉu bÖnh:
Th−êng chØ cã mét sái ®¬n, còng cã khi gÆp nhiÒu sái, 2 hoÆc 4-5. Cã thÓ nãi,
chØ gÆp sái ë tuyÕn Wharton mµ ®a sè ë khóc tr−íc cña èng. HiÕm h¬n lµ sái ë
khóc gi÷a èng, vµ khóc sau cña èng, vïng bÓ èng Wharton, chç tËp trung nh÷ng
èng nhá trong tuyÕn. Sái thùc sù ë trong tuyÕn hiÕm gÆp.
Sái th−êng lµ nhá b»ng h¹t ®Ëu xanh, h¹t l¹c. Sái to nÆng 93g, nh− Dechaume
nªu lªn lµ sù h·n h÷u. NÕu nhiÒu sái cã khi thµnh tõng chuçi. Sái mµu vµng nhat,
gå ghÒ, bãp m¹nh cã thÓ mñn, n¸t xung quanh ®Ó l¹i phÇn trung t©m r¾n h¬n. Sái
th−êng h×nh trßn, dµi, «m theo h×nh èng tuyÕn, kh«ng «m chÆt kÝn mµ th−êng cã
nh− c¸i r·nh con ®Ó n−íc bät cã thÓ tho¸t qua phÇn nµo. Do ®ã, cã thÓ thÊy r»ng
kh«ng khi nµo sái èng Wharton l¹i g©y ø hoµn toµn n−íc bät. Sái Ýt c¶n quang, ®«i
khi kh«ng c¶n quang.
Sái bao giê còng g©y nhiÔm khuÈn èng Wharton vµ quanh èng biÓu lé cã mñ
ch¶y qua lç èng c−¬ng ®á, ghå to. H×nh X quang cã b¬m Lipiodol thÊy râ èng
Wharton gi·n ph×nh, to, kh«ng ®Òu, ®«i khi nh− chuçi h¹t, chç ph×nh to, chç teo
nhá. B¶n th©n tuyÕn d−íi hµm dÇn dÇn còng bÞ nhiÔm khuÈn, råi cã thÓ tiÕn tíi x¬
hãa.
L©m sµng:
Lóc ®Çu sái d−íi hµm cã thÓ trÇm lÆng trong thêi gian kh¸ l©u. DÇn dÇn nã
biÓu lé b»ng nh÷ng triÖu chøng t¾c n−íc bät vµ nhiÔm khuÈn.
Tho¸t vÞ n−íc bät: TriÖu chøng Garel x¶y ra trong b÷a ¨n, tù nhiªn tuyÕn d−íi
hµm s−ng phång lªn do sái lµm t¾c n−íc bät ø l¹i trong tuyÕn. Tù nhiªn n−íc bät
l¹i tho¸t ra ®−îc, ch¶y tù nhiªn vµ hÕt s−ng tuyÕn. Kh«ng g©y ®au.
C¬n ®au n−íc bät : Mét danh tõ dïng ®Ó chØ c¬n ®au do sái nh− c¬n ®au bông
( Colique) ®óng ra lµ c¬n ®au do sái. Nã lµ mét tai biÕn c¬ häc, do sái di chuyÓn
trong tuyÕn g©y ra víi nh÷ng co th¾t cña thµnh èng ®Èy sái ®i. Morestin ®· t¶ râ
c¬n ®au do sái nh− sau:
“Gi÷a b÷a ¨n bÖnh nh©n thÊy ®au chãi ë l−ìi vµ sµn miÖng. §ång thêi thÊy
phång kh¸ to vµ rÊt nhanh vïn trªn x−¬ng mãng, ®Èy cao niªm m¹c d−íi l−ìi. §au
dÞu dÇn vµ hÕt khi tèng ®−îc 1 tia n−íc bät ra khái lç èng. S−ng bít dÇn, ®«i khi
mÊy giê sau míi hÕt h¼n”.
 Th−êng tuyÕn d−íi hµm còng s−ng phång to, vµ lç èng Wharton nÒ, ®á.
Nh÷ng c¬n ®au cã thÓ kÕ tiÕp nhau vµ cã khi tù tèng ra ddwowcj qua lç èng 1 vµi
viªn sái nhá.
Kh¸m lóc nµy chØ thÊy sµn miÖng c−¬ng nÒ, lç èng nÒ ®á. Sê däc èng Wharton
®«i khi thÊy sái cøng th−êng lÉn trong Niªm m¹c bÞ s−ng c−¬ng nÒ cøng, ®au.
èng Wharton bÞ viªm biÓu lé b»ng ®au däc èng vµ sê ®au nhÊt lµ vïng trªn cña
sái. Vuèt däc èng Wharton cã thÓ thÊy mñ ®Æc ch¶y ra.
Nh÷ng c¬n ®au vµ nhiÔm khuÈn nh− vËy cã thÓ t¸i diÔn sau vµi tuÇn, vµi th¸ng.
May nhÊt lµ sái tù tèng ra ®−îc hoÆc dïng phÉu thuËt lÊy sái ra th× c¸c triÖu
chøng treen sÏ hÕt kh«ng ®Ó l¹i di chøng. NÕu kh«ng sÏ x¶y ra nh÷ng hiÖn t−îng
nhiÔm khuÈn nÆng h¬n nh−:
Viªm tÊy vïng sµn miÖng: BÖnh nh©n ®au d÷ déi vïng sµn miÖng lan lªn tai,
kh«ng ¨n, nuèt, nãi ®−îc. §au suèt ngµy ®ªm lµm bÖnh nh©n kh«ng ngñ ®−îc. H¸
miÖng h¹n chÕ, chØ bít ®i khi mñ tho¸t ra ®−îc qua lç èng. BÖnh nh©n kh¹c nhæ
lu«n miÖng, ®«i khi lÉn c¶ mñ. Sèt nhÑ hoÆc nÆng, søc kháe bÞ ¶nh h−ëng v× ®au vµ
h¹n chÕ ¨n uèng. §«i khi t×nh tr¹ng bi ®¸t gÇn nh− trong viªm tÊy lan táa kiÓu
Ludwig
Kh¸m thÊy vïng d−íi hµm cã s−ng gå, ®«i khi kÌm h¹ch nhá.H¸ miÖng bÞ h¹n
chÕ ë kho¶ng 2 cm v× ®au nhøc. L−ìi bÞ ®Èy lªn cao vµ sang bªn lµnh, h¹n chÕ cö
®éng, kh«ng thÌ ra ®−îc v× th¾ng l−ìi bÞ kÐo vµo gi÷a ®¸m s−ng tÊy ë sµn miÖng.
Sµn miÖng c−¬ng nÒ, sung ®á bªn cã sái, ®«i khi lan táa c¶ sang bªn ®èi diÖn vïng
tr−íc èng.Chç sái hay khu trò, nÒ ®á, s−ng h¬n, lç èng næi gå, loÐt, cã rØ mñ ®Æc.
Sê b»ng hai tay trong vµ ngoµi miÖng thÊy vïng gå ®au liªn tôc, suèt tõ lç èng,däc
èng Wharton vµo tíi tuyÕn, nÒ, h¬i cøng, Ýt khi ph¸t hiÖn thÊy sái v× c¶ vïng ®ã bÞ
viªm nhiÔm, s−ng cøng, tÊy ®á, trõ khi sái to, cã thÓ ph¸t hiÖn ®−îc nÕu cã kinh
nghiÖm. Cã thÓ dïng mét kim tiªm chäc vµo chç ®au thÊy ®ông vµo sái cøng th× t«t
nhÊt.
 DiÔn biÕn cã thÓ tèt, bÖnh bít dÇn sau khi mñ tho¸t ra ®−îc cïng víi sái vµ trë
thµnh t×nh tr¹ng m·n tÝnh. HiÕm h¬n, viªm nhiÔm lan táa c¶ vïng sµn miÖng, tiªn
l−îng nÆng nÒ h¬n
Viªm tuyÕn d−íi hµm: viªm tuyÕn d−íi hµm x¶y ra th−êng do qu¸ tr×nh viªm
nhiÔm liªn tiÕp cña èng Wharton , hoÆc hiÕm h¬n, do sái trong tuyÕn g©y ra.
§ét nhiªn, bÖnh nh©n thÊy ®au d÷ déi vïng d−íi hµm,cã thÓ lan lªn tai, nuèt
thÊy v−íng, ®au, cã sèt nhÑ. TuyÕn d−íi hµm gå, s−ng, ®au. Vïng sµn miÖng c−¬ng
®á, nÒ, s−ng ®au nh− t¶ ë trªn.
Víi kh¸ng sinh, triÖu chøng bít dÇn. DiÔn biÕn tíi viªm m¹n tÝnh, ®Ó l¹i tuyÕn
x¬ cøng, to, gå ghÒ. HoÆc hiÕm h¬n viªm nhiÔm lan m¹nh, da nãng ®á, ®au, tiÕn tíi
m−ng mñ, vì mñ ®Ó l¹i lç rß ngoµi da
ChÈn ®o¸n:
ChÈn ®o¸n dùa trªn tiÒn sö nh÷ng c¬n tho¸t vÞ vµ c¬n ®au n−íc bät, vµ viªm x¬
tuyÕn d−íi hµm hoÆc phlegmon sµn miÖng
NÕu kim chäc vµo ®óng sái th× tèt nhÊt. NÕu kh«ng thÊy cã thÓ chôp Xquang
kh«ng chuÈn bÞ:
- T− thÕ Belot: phim c¾n gi÷a 2 hµm r¨ng, tia theo ®−êng th¼ng goc 900 thÊy
râ nh÷ng sái ë èng Wharton, nhÊt lµ ë phÇn tr−íc
- T− thÕ Bonneau: phim c¾n nh− trªn, nh−ng ®Çu ng¶ sang bªn lµnh, tia tõ sau
vai bªn sái l−ít mÆt trong gãc hµm. H×nh chôp ®−îc thÊy râ c¶ tuyÕn vµ phÇn sau
èng Wharton
Nh−ng nªn nhí r»ng v× sái cã nh÷ng møc ®é c¶n quang kh¸c nhau, th−êng lµ Ýt
c¶n quang nªn cÇn chôp tia mÒm vµ nhanh
Cã thÓ chôp Xquang tuyÕn d−íi hµm sau khi b¬m 1 – 2 ml lipiodol qua èng
Wharton. Chôp theo t− thÕ hµm chÕch thÊy èng Wharton to cã viªm gi·n kh«ng
®Òu, ®−êng kÝnh kh«ng ®Òu cã khi nh− chuçi h¹t hoÆc cã khi èng Wharton chØ
ngÊm ë phÝa tr−íc sái råi t¾c l¹i ë chç cã sỏi hoÆc qua ®−îc sái nh−ng rÊt Ýt ë chç
cã sái biÓu lé b»ng h×nh kh«ng ngÊm thuèc
 Nh÷ng phim chôp sau khi thuèc ®· ®−îc th¶i håi, tøc lµ kho¶ng 15 phót mét
ngµy hay vµi ngµy sau, cã thÓ thÊy nh÷ng h×nh ®Æc biÖt h¬n: thuèc lipiodol cßn tån
t¹i khu tró thµnh cét víi h×nh khuyÕt trßn ë vïng khóc sau cña èng Wharton. B×nh
th−êng lipiodol ®−îc th¶i ra hÕt sau 3 – 4 ngµy.Trong sái cã tæn th−¬ng èng vµ
tuyÕn thuèc th¶i håi l©u h¬n
VÒ chÈn ®o¸n ph©n biÖt, nÕu:
1. Cã tiÒn sö tho¸t vÞ vµ c¬n ®au th× ngoµi ph¶n x¹ gi·n èng, kh«ng cßn bÖnh
g× kh¸c cÇn ph©n biÖt víi sái
2 .Cã viªm èng vµ quanh èng Wharton: ph©n biÖt dÔ víi viªm tÊy Ludwig cã
triÖu chøng toµn th©n ®éc tè vµ ho¹i th−, vïng sµn miÖng tÊy ®Òu, lÊp ®Çy, kh«ng cã
ranh giíi râ rÖt gi÷a sµn miÖng víi mÆt trong x−¬ng hµm nh− ë sái. HoÆc víi nang
sµn miÖng to h¬n vµ cã møc ®é râ rÖt, c¨ng bãng h¬n.
3. Cã viªm m¹n tuyÕn d−íi hµm: ph©n biÖt ®«i khi tÕ nhÞ víi viªm quanh h¹ch,
nhÊt lµ do lao. Nh−ng trong viªm h¹ch, khèi s−ng ë s¸t da nhiÒu h¬n, cßn viªm
tuyÕn ë s©u h¬n, sê râ víi ngãn tay tr¸i trong miÖng, khi nh÷ng ngãn tay ph¶i ®Èy u
tõ ngoµi vµo. Quai bÞ d−íi hµm th−êng ë 2 bªn, cã tiÒn sö dÞch tÔ vµ sèt tr−íc, tù
khái dÇn sau vµi ngµy. Viªm tuyÕn do ph¶n x¹ ®−îc lo¹i trõ sau khi chôp Xquang
cã tiªm Lipiodol kh«ng thÊy sái mµ chØ cã èng Wharton bÞ gi·n ®Òu. Khèi u d−íi
hµm, lµnh hoÆc ¸c cã tiÒn sö kh¸c h¬n,nh−ng ®«i khi cÇn sinh thiÕt hoÆc phÉu thuËt
c¾t bá lµm gi¶i phÉu bÖnh.
§iÒu trÞ: ®iÒu chñ yÕu vµ tr−íc tiªn lµ ph¶i lµm vÖ sinh r¨ng miÖng tèt vµ dïng
kh¸ng sinh nÕu cã nhiÔm khuÈn.
1. Sái ë èng Wharton: nÕu sái nhá dïng thu«c lîi tiÕt n−íc bät nh− cån
Jaborandi nång ®é 1/5 (XX giät 3 lÇn mçi ngµy) cã thÓ tèng ®−îc sái ra.
Tèt nhÊt dïng phÉu thuËt theo ®−êng trong miÖng cã g©y tª hoÆc mª. TÕ nhÞ
nhÊt lµ ph¶i khu tró ®−îc sái vµ khi r¹ch niªm m¹c vµ l¸ch bãc, ®õng ®Ó sái di
chuyÓn vµ ch×m mÊt trong ®¸m tæ chøc m« láng lÎo ®ang bÞ viªm nhiÔm d−íi sµn
miÖng
 Chóng t«i thÊy tèt nhÊt lµ dïng kim tiªm khu tró sái. Sau ®ã dïng 2 kÑp cÇm
m¸u nhá lo¹i Leriche, kÑp s©u 2 ®Çu sái, ngang èng Wharton ®Ó cè ®Þnh sáiKh«ng
cho di chuyÓn vµo sau èng. Sau ®ã g©y tª, råi r¹ch ngang hoÆc däc èng, trªn hßn
sái, r¹ch th¼ng mét nh¸t ngät, tíi sái vµ lÊy ra. Cã thÓ kh«ng cÇn kh©u phôc håi
èng
Trong tr−êng hîp viªm cÊp sµn miÖng do sái, cã khi ph¶i can thiÖp nh− cÊp
cøu. Lóc nµy (dÔ dµng h¬n, chØ cÇn r¹ch th¸p mñ ë sµn miÖng, cã thÓ sái theo ®ã ra
lu«n, kÕt qu¶ tèt râ rÖt tøc th×.
2. Sái ë s©u, ®Çu tuyÕn hoÆc trong tuyÕn. Sái ë phÝa tËn cïng èng, gÇn tuyÕn,
khã lÊy qua ®−êng trong miÖng vµ ®«i khi ph¶i dïng ®−êng ngoµi da vµ th−êng th×
phÉu thuËt c¾t bá tuyÕn d−íi hµm lu«n. TuyÕn d−íi hµm th−êng ®· bÞ viªm nhiÔm
nhiÒu lÇn vµ x¬ hãa nªn th−êng cã chØ ®Þnh c¾t bá tuyÕn d−íi hµm.Nh−ng víi
nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu gÇn ®©y, nh÷ng tuyÕn n−íc bät ®−îc g¸n cho vai trß
l−ìng diÖn, kh«ng nh÷ng chØ tiÕt n−íc bät cÇn thiÕt cho ¨n, nuèt, nhai, tiªu hãa mµ
cßn cã chøc n¨ng néi tiÕt, gÇn nh− cña tuyÕn tôy, tuy rµng Ýt quan träng h¬n. Do ®ã
1 sè t¸c gi¶ khuyªn nªn cè g¾ng tr¸nh phÉu thuËt c¾t bá tuyÕn. §Æc biÖt, Lemaitre
khuyªn nh− sau: “§èi víi t«i, chØ c¾t bá tuyÕn d−íi hµm trong 2 tr−êng hîp: trong
nh÷ng ca hiÕm, cã sái trong tuyÕn vµ trong nh÷ng ca hiÕm h¬n n÷a, cã biÕn chøng
ë tuyÕn nh− m−ng mñ, biÕn chuyÓn biÓu m«”
Thùc ra chóng t«i cho r»ng nªn c¾t bá tuyÕn d−íi hµm khi ®· kh«ng cßn kh¶
n¨ng ®iÒu trÞ phôc håi b¶o tån chøc n¨ng vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng phÉu thuËt b¶o tån
nghÜa lµ chØ lÊy sái mµ kh«ng can thiÖp vµo tuyÕn. ChØ khi nµo tuyÕn ®· bÞ viªm
nhiÔm nhiÒu lÇn vµ cã x¬ hãa râ rÖt vÒ l©m sµng vµ Xquang, h·y nªn c¾t bá.
3. Sái mang tai:
HiÕm h¬n nhiÒu (10%) so víi sái d−íi hµm vµ nÕu gÆp còng th−êng ë èng
Stenon chø rÊt Ýt khi cã sái trong tuyÕn (95% sái ë èng Stenon). Ng−êi ta cho r»ng
Ýt gÆp sái mang tai cã lÏ v× n−íc bät ë tuyÕn mang tai rÊt láng, rÊt Ýt mucin vµ c¸c
muèi kho¸ng so víi n−íc bät d−íi hµm.
 GÆp c¶ ë nam lÉn n÷ kh«ng ph©n biÖt giíi tÝnh vµ ë c¸c løa tuæi (trÎ em Ýt gÆp
h¬n)
Sái nhá, theo ®−êng èng, cã h×nh san h« th−êng chØ cã mét sái, Ýt khi cã nhiÒu
sái. CÊu t¹o hÇu nh− chØ cã phosphat tricalci.
VÒ l©m sµng, gièng nh− sái d−íi hµm, th−êng lµ biÓu lé b»ng viªm èng vµ
quanh èng Stenon, sau ®ã g©y viªm tuyÕn. C¬n sái n−íc bät th−êng kh«ng cã. §«i
khi triÖu chøng ®Çu tiªn lµm bÖnh nh©n l−u ý l¹i lµ mét c¬n viªm tuyÕn mang tai
cÊp víi mñ ®Æc ë lç èng Stenon c−¬ng, hoÆc một ¸p xe nhá ë m¸
Cã thÓ sê thÊy trong miÖng, däc èng Stenon ph¸t hiÖn sái, hoÆc chôp Xquang
kh«ng chuÈn bÞ víi phim ®Æt trong m¸, tia mÒm vµ nhanh
Chôp Xquang cã b¬m lipiodol ®«i khi thÊy 1 chç khuyÕt nhá trªn ®−êng èng
Stenon bÞ gi·n kh«ng ®Òu
Thùc ra chôp Xquang cã b¬m lipiodol Ýt gióp cho chÈn ®o¸n xái «9ngs Stenon.
Trong 1 c«ng tr×nh cña Lattes víi 31 ca sái mang tai th× mét nöa.15 ca ®−îc chÈn
®o¸n b»ng l©m sµng, 9 ca do chôp Xquang kh«ng chuÈn bÞ, ph¸t hiÖn sái. Cã 1 ca
®−îc ph¸t hiÖn do chôp Xquang cã b¬m lipiodol. Cßn 4 ca do kh¸m ph¸ khi phÉu
thuËt vµ 2 ca sái tù tèng ra ®−îc.
Nh− vËy, cã thÓ nãi lµ chÈn ®o¸n sái mang tai chñ yÕu dùa trªn l©m sµng,vµ
còng nªn nhí rµng ®ã lµ 1 bÖnh kh¸ hiÕm
VÒ ®iÒu trÞ, còng gièng nh− sái d−íi hµm, cÇn thiÕt lµm vÖ sinh r¨ng miÖng tèt
vµ dïng kh¸ng sinh chèng viªm nhiÔm tr−íc m¾t. Sau ®ã míi can thiÖp lÊy sái theo
®−êng trong miÖng nÕu sái ë khóc tr−íc vµ theo ®−êng ngoµi da nÕu sái ë khóc sau.
Tr−êng hîp ph¶i can thiÖp c¾t bá tuyÕn mang tai víi b¶o tån d©y thÇn kinh mÆt lµ
ngo¹i lÖ, nh− trong tr−êng hîp sái ë trong tuyÕn, kh«ng râ vÞ trÝ vµ ®· g©y nhiÔm
khuÈn nhiÒu lÇn cho tuyÕn vµ ¶nh h−ëng tíi toµn th©n.
4. Sái d−íi l−ìi:
RÊt h·n h÷u (chØ kho¶ng 5% c¸c ca sái n−íc bät) vµ biÓu lé l©m sµng nh− sái
ë khóc tr−íc cña èng Wharton víi viªm nhiÔm vïng sµn miÖng. Chôp Xquang
kh«ng chuÈn bÞ cã thÓ thÊy 1 sái hoÆc mÊy sái nhá kh«ng n»m th¼ng hµng nh− ë
trong èng Wharton, h×nh tam gi¸c hoÆc h×nh san h«. Chôp Xquang cã b¬m lipiodol
vµo èng Wharton thÊy râ sái ë ngoµi èng, cã gi¸ trÞ thùc tÕ nhiÒu h¬n
ChØ ®Þnh ®iÒu trÞ nh− trong sái èng Wharton theo ®−êng trong miÖng. ChØ cÇn
r¹ch vµo vïng s−ng cã sái lµ gi¶i phãng ®−îc sái. NÕu t¸i ph¸t, cã chØ ®Þnh dÔ dµng
c¾t bá tuyÕn d−íi l−ìi.
viªm nhiÔm tuyÕn n−íc bät do vi khuÈn th−êng
Ýt cã tr−êng hîp viªm tuyÕn n−íc bät tõ m« tuyÕn do ®−êng m¸u, mµ th−êng
lµ do ®−êng tõ miÖng vµo èng råi tíi tuyÕn. C¬ chÕ còng gÇn gièng nh− trong sái
n−íc bät ®· t¶ ë trªn, nghÜa lµ vÉn ph¶i cã c¬ së chñ yÕu lµ vi khuÈn chØ ë miÖng
víi nh÷ng liªn cÇu khuÈn, tô cÇu khuÈn, phÕ cÇu khuÈn... ®−îc t¹o ®iÒu kiÖn dÔ
dµng x©m nhËp vµo èng, råi g©y thªm sù thay ®æi ph¶n x¹ co bãp vµ co th¾t cña
èng g©y gi·n èng vµ ø ®äng n−íc bät ë èng. Sau ®ã c¸c tÕ bµo ë èng bÞ trãc ra vµ
nhiÔm khuÈn thªm g©y viªm èng, quanh èng vµ lan vµo tuyÕn
Ng−êi ta ®· thùc nghiªm vµ thÊy r»ng viÖc x©m nhËp cña vi khuÈn chñ yyªó
theo ®−êng èng, b»ng c¸ch tiªm 1 nu«i cÊy vi khuÈn vµo èng Stenon th× g©y ra
viªm tuyÕn mang tai trong 3/4 tr−êng hîp, cßn nÕu tiªm vµo ®éng m¹ch nu«i d−ìng
cña tuyÕn th× chØ cã 1/5 tr−êng hîp bÞ viªm tuyÕn.
1. Viªm èng tiÕt n−íc bät
Ngoµi sái n−íc bät mµ th−êng lµ sái ë èng tiÕt n−íc bät ®· kÓ ë phÇn sái th×
viªm èng tiÕt n−íc bät ®¬n ®éc rÊt hiÕm x¶y ra,trõ tr−êng hîp cã dÞ vËt. DÞ vËt
th−êng lµ do lo¹i th¶o méc, nh− rau, cá. §Æc biÖt chóng t«i cã gÆp mét ca bÞ t¾c
n−íc bät tuyÕn mang tai cÊp vµ viªm nÒ m¸,vïng èng Stenon.TiÒn sö bÖnh nh©n ®·
nghÞch dïng mét th©n cá chäc vµo miÖng vµ ®óng vµo lç èng Stenon.Sîi cá m¾c
trong ®ã,g©y t¾c n−íc bät mang tai nh− sái vµ viªm nÒ ®o¹n ®Çu èng Stenon,nhøc
®au,s−ng miÖng,c−¬ng nÒ ®á c¶ m¸ quanh ®ã. §iÒu trÞ sau khi kh¸m kÜ lç èng,rót
sîi cá,n−íc bät ïa theo lÉn mö lo·ng.TiÕn triÓn tèt
 Ngoµi nguyªn nh©n dÞ vËt, cßn cã thÓ do viªm niªm m¹c miÖng, ap-t¬ c¹nh lç
èng hoÆc chÝt lç èng, n−íc bät kh«ng ch¶y ®−îc g©y ø ®äng råi nhiÔm khuÈn trªn
lç èng.
TriÖu chøng thay ®æi. Th−êng b¾t ®Çu nh− sái, cã c¬n ®au n−íc bät do t¾c, råi
s−ng, ®au tuyÕn. Lç èng Stenon th−êng hay gÆp nhÊt, ®á, nÒ. Bãp trªn lç èng thÊy
ch¶y ra mét giät mñ hoÆc mét côc x¬ mñ gäi lµ nót x¬ Kusmaul.Trong khi ¨n côc
x¬ nµy bÞt kÝn g©y t¾c n−íc bät lµm tuyÕn s−ng to lªn.Khi côc x¬ mñ tho¸t ra
®−îc,theo n−íc bät, th× hÕt s−ng.
§«i khi,viªm gÇn lç èng g©y mätt æ viªm m« láng lÎo ë m¸.
Chôp X quang cã tiªm Lipiodol thÊy èng gi·n nhiÒu mµ kh«ng cã sái.
NÕu kh«ng trõ bá nh÷ng kÝch thÝch ë miÖng nh− æ s©u r¨ng,viªm miÖng th× dÔ
t¸i ph¸t.
§iÒu trÞ b»ng phong bÕ novocain 1% quanh ®éng m¹ch mÆt vµ th¸i d−¬ng,vÖ
sinh r¨ng miÖng ,xoa Ðp tuyÕn, thuèc lîi tiÕt nø¬c bät .
2. Viªm tuyÕn n−íc bät cÊp tÝnh
Th−êng hay gÆp viªm tuyÕn mang tai cÊp. Cã thÓ x¶y ra trong nh÷ng ®iÒu kiÖn
d−íi ®©y(kh«ng kÓ do virut).
-Trong nh÷ng bÖnh néi khoa nh− nhiÔm khuÈn huyÕt,nhiÔm khuÈn nÆng do lþ,
Ricketsia, t¶ , urª m¸u cao, suy mßn.
-Trong nh÷ng bÖnh ngo¹i khoa ,®Æc biÖt sau phÉu thuËt lín ë vïng bông (tiªu
ho¸)ë vïng chËu ,ung th− tiªu ho¸ ,x¬ gan.
Riªng ë trÎ con bó, th−êng cã viªm tuyÕn d−íi hµm cÊp, cßn ë trÎ lín h¬n vµ
ng−êi lín, tuyÒn mang Tai hay bÞ
Ngay ë thêi k× c−¬ng nÒ, s−ng râ rÖt, s−ng râ rÖt vïng mang tai lan ra sau gèc
hµm,ra gß m¸ ,lµm biÕn d¹ng d¸y tai ,®Ì Ðp tai vµo c¬ thÓ g©y nghe kÐm vµ chÝt
hµm .TiÕn tíi s−ng mñ, niªm m¹c miÖng kh«, lç èng Stenon c−¬ng nÒ, ®á, cã mñ
lÉn n−íc bät, cã sèt võa hoÆc cao.
 TiÕn triÓn tù ph¸t qua èng Stenon, Ýt khi ra ngoµi da ,cã mñ råi ,nÕu ®iÒu trÞ víi
kh¸ng sinh vµ vÖ sinh r¨ng miÖng triÖt ®Ó sÏ hÕt dÇn. Tr−êng hîp ®Æc biÖt cã thÓ
biÕn chøng thµnh nhiÔm khuÈn huyÕt hoÆc nghÏn m¹ch nhiÔm khuÈn. TiÒn l−îng
nghiªm träng.
Phßng bÖnh nghiªm kh¾c b»ng lµm vÖ sinh r¨ng miÖng triÖt ®Ó, b«i miÖng
b»ng glycerin , uèng n−íc chanh chua kÝch thÝch tuyÕn n−íc bät ,®iÒu trÞ t×nh tr¹ng
mÊt n−íc vµ mÊt th¨ng b»ng ®iÖn gi¶i b»ng truyÒn huyÕt thanh ngät vµ mÆn ®¼ng
tr−¬ng.
§iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh liÒu cao, sau khi lµm kh¸ng sinh ®æ ë vïng lç èng
Stenon ,c¸c thuèc bæ n©ng cao thÓ tr¹ng,vitamin, kÝch thÝch tiÕt n−íc bät b»ng
thuèc lîi tiÕt vµ ®¬n gi¶n h¬n lµ b¾t uèng nhiÒu n−íc , xoa Ðp tuyÕn hoÆc cho nhai
kÑo g«m. §iÒu trÞ t¹i chç b»ng chÝch th¸o mñ nÕu cÇn , ë trong miÖng hoÆc ë ngoµi
da tuú triÖu chøng.
3.Viªm tuyÕn mang tai siªu cÊp tÝnh
Mét thÓ cÇn nªu riªng lµ thÓ viªm tuyÕn mang tai siªu cÊp tÝnh ,ho¹i th− vµ
ho¹i tö . §ã lµ qu¸ trình tiÕn triÓn hoÆc biÕn chøng tøc th× cña thÓ bÖnh th«ng
th−êng kÓ trªn:
X¶y ra ë bÖnh nh©n suy mßn ë giai ®o¹n cuèi cña mét bÖnh chung rÊt nÆng
nh− viªm thËn , suy tim , ung th− ë giai ®o¹n cuèi. §ét nhhiªn, kh«ng cã triÖu
chøng b¸o hiÖu g× trªn mét bÖnh nh©n gÇy mßn, thÊy s−ng nÒ nhanh ë mét hoÆc hai
bªn tuyÕn mang tai. Da viªm b×, mµu ®ång hay mµu x¸m, tim, sê thÊy l¹o s¹o do
khÝ. Trong vµi giê thñng vµ rß ra ngoµi da, tiÕt mét chÊt láng ®en, thèi lÉn nh÷ng
m¶nh tæ chøc ho¹i tö. Viªm nhiÔm vµ ho¹i tö cã thÓ lan trµn ra vïng cæ, trung thÊt,
èng tai ngoµi , khíp th¸i d−¬ng hµm, nÒn sä. Nh÷ng c¬ quan n»m trong æ mang tai
nh− thÇn kinh mÆt (VII), tÜnh m¹ch c¶nh, ®éng m¹ch c¶nh ngoµi cã thÓ bÞ th©m
nhiÔm, loÐt. TiÒn l−îng rÊt xÊu vµ viªm tuyÕn mang tai chØ lµ triÖu chøng b¸o hiÖu
giê cuèi cïng cña mét bÖng chung rÊt nÆng. Kh«ng cã chØ ®Þnh can thiÖp g× ë
tuyÕn.
 4. Viªm tuyÕn
tuyÕn mang tai b¸n cÊp tÝnh ë trÎ em
BÖnh sinh ë thÓ nµy kh«ng râ rÖt. Ng−êi ta cho r»ng cã thÓ tæn th−¬ng nguyªn
thuû lµ mét lo¹i dÞ øng nh− ®a nh©n −a axit g©y nªn viªm nhiÔm theo ®−êng èng
lªn tuyÕn, lµm thnµh nh÷ng ®ît t¸i ph¸t. Nh−ng còng cã ng−êi cho r»ng cã tæn
th−¬ng nguyªn thuû ë tuyÕn gièng nh− gi·n phÕ qu¶n, hoÆc lo¹i tho¸i ho¸ chÊt
nhÇy(mucoviscidose) bÞt lç «ng nhá cña tuyÕn g©y viªm hoÆc lµ mét chøng bÖnh
ngo¹i tiÕt thuéc di truyÒn.
C¬n ®Çu tiªn th−êng x¶y ra lóc trÎ cßn nhá, tr−íc 6 tuæi, kh«ng râ nguyªn
nh©n, Debre lµ nh÷ng em nhá tõ 3 ®Õn 9 tuæi cã 9 ®ît t¸i ph¸t vµ nh÷ng trÎ nµy rÊt
bô bÉm, kh«ng cã bÖnh tËt g× kh¸c. Th−êng lµ mét bªn bÞ t¸i ph¸t nhiều lÇn. Còng
cã khi sau nhiÒu ®ît t¸i ph¸t lan sang tuyÕn bªn ®èi diÖn . S−ng râ tuyÕn trong vßng
1-2 ngµy, víi sèt cao 38o hay 39oC. XÐt nghiÖm mñ ë lç èng Stenon th−êng thÊy
phÕ cÇu khuÈn ngoµi nh÷ng ®ît viªm nhiÔm. Chôp X quang cã tiªm lipiodol thÊy
®äng thuèc ë nhu m« mì, hoÆc cã h×nh gi·n èng tõng ®o¹n hay toµn bé, hoÆc gi·n
tõng chïm nh− “chïm nho”.
Cã thÓ chÝnh nh÷ng ®ît t¸i ph¸t nµy sÏ dÉn ®Õn viªm mµng tai m·n tÝnh ë
ng−êi lín sau nµy.
§iÒu trÞ khã kh¨n, chØ nh»m vµo triÖu chøng, chñ yÕu lµ lµm vÖ sinh r¨ng
miÖng s¹ch. Kh¸ng sinh chän läc toµn th©n hoÆc t¹i chç vµ tuyÕn cã t¸c dông phÇn
nµo, cã thÓ dïng thuèc chèng dÞ øng nÕu nghi ngê nguyªn nh©n.
5. Viªm tuyÕn d−íi l−ìi:
l−ìi
HiÕm gÆp vµ c¶ nam n÷ ®Òu cã thÓ bÞ, tuæi tõ 30 ®Õn 60.
L©m sµng biÓu lé b»ng s−ng vïng d−íi l−ìi mµ lç èng Wharton b×nh
th−êng.Th−êng cã kÌm thªm c¶ viªm tuyÕn d−íi hµm vµ biÓu lé b»ng s−ng to d−íi
hµm song song víi s−ng vïng sµn miÖng ¨n nhÞp víi b÷a c¬m.
X quang sau khi tiªm lipiodol vµo èng Wharton thÊy tæn th−¬ng tuyÕn d−íi
hµm víi gi·n èng ph¶n x¹, h×nh nhu m« viªm víi ø ®äng thuèc vµ tæn th−¬ng tuyÕn
d−íi l−ìi víi thuèc ø ®äng ë nhu m«.
 VÒ gi¶i phÉu bÖnh, th−êng thÊy trong 50% èng Rivinius ®æ vµo èng Wharton
vµ cã tæn th−¬ng viªm nhiÔm m·n tÝnh.
6. Viªm tuyÕn d−íi hµm ë trÎ s¬ sinh vµ trÎ em:
em
HiÕm gÆp vµ th−êng do søc khoÎ bÞ suy yÕu vµ nhiÔm khuÈn miÖng. Vi khuÈn
th−êng gÆp lµ tô cÇu khuÈn vµng vµ liªn cÇu khuÈn. C¬ chÕ cã thÓ do ®−êng m¸u,
b¹ch huyÕt, lµm trùc tiÕp, hoÆc th«ng th−êng lµ viªm nhiÔm tõ miÖng , vµo lç èng,
lÇn lªn tuyÕn.
L©m sµng ®¬n gi¶n víi s−ng to tuyÕn d−íi hµm, ®au, c−¬ng nÒ vïng sµn
miÖng, lç èng Wharton cã mñ. TrÎ thØnh tho¶ng cã la khãc khi bó mÑ, kh«ng cã
ph¶n øng toµn th©n,
§iÒu trÞ b»ng kh¸ng sinh, xoa bãp tuyÕn ®Ó tèng hÕt mñ ra, vÖ sinh miÖng l−ìi.
Nªó ø mñ cÇn ph¶i chÝch th¸o mñ theo ®−êng miÖng hoÆc ngoµi da tuú triÖu chøng.
7. Viªm tuyÕn m«i
m«i nøt nÎ cã mñ:
mñ
Lo¹i viªm tuyÕn m«i ®Æc biÖt nµy ®−îc Brocq t¶ tõ 1907, vµ ®−îc Puente vµ
Acevedo nh¾c l¹i n¨m 1927 d−íi danh tõ “ cheilite glandulaire apostemateue”,
th−êng do nh÷ng tuyÕn l¹c chç ë vïng m«i ®á d−íi, vµ dÔ dÉn tíi ung th−.
VÒ tæ chøc häc, cã t¨ng sõng ho¸ víi dµy líp gai ë biÓu b×, víi ®«i khi cã h×nh
th¸i n¹ng. ë líp s©u, nh÷ng èng b×a tiÕt gi·n réng cña tuyÕn n−íc bät niªm m¹c l¹c
chç.
Viªm m«i th−êng kh− tró ë m«i d−íi phi ®¹i, to ra, víi nh÷ng nøt nÎ ®á, r¶i
r¸c trªn m«i ®á song song víi viÒn niªm m¹c dacã nh÷ng líp v¶y lÉn mñ phñ ë
trªn, s¬ cøng nh− nh÷ng h¹t ch×, bãp m¹nh cã nh÷ng giät nhá n−íc bät ®ôc.
§iÒu trÞ b»ng röa s¹ch t¹i chç, kh¸ng sinh chän läc, trõ bá nh÷ng kÝch thÝch.
8. Viªm tuyÕn n−íc bät mạn tÝnh:
Hay gÆp nhÊt trong c¸c lo¹i viªm tuyÕn n−íc bät vµ th−êng thÊy ë ng−êi lín.
Nguyªn nh©n th−êng kh«ng râ rÖt, khã ph¸t hiÖn ®−îc c¬n cÊp tÝnh nguyªn
thuû. BÖnh cã vÎ xuÊt hiÖn tõ tõ vµ trë thµnh mạn tÝnh ngay víi nh÷ng ®ît viªm
nhiÔm cã tÝnh chÊt b¸n cÊp tÝnh. Lo¹i trõ nguyªn nh©n do sëi, ®a sè tr−êng hîp
viªm mạn tÝnh ®Òu gÆp ë tuyÕn mang tai, th−êng lµ c¶ hai bªn.
BÖnh kh«ng nÆng nh−ng dai d¼ng g©y phiÒn to¸i cho bÖnh nh©n vµ lµm thÇy
thuèc khã xö v× rÊt khã ®iÒu trÞ cã hiÖu qu¶.
Ng−êi ta cho r»ng cã thÓ nã lµ biÕn chøng cña nh÷ng tæn th−¬ng t¸i ph¸t do
ph¶n x¹, dÞ øng, néi tiÕt cña tuyÕn n−íc bät, hoÆc lµ nh÷ng th©m nhiÔm nguyªn
thuû tuyÕn mang tai cña héi chøng Gougerot Howers- Sjogren, hoÆc lµ hiÕm h¬n ë
ng−êi lín bÞ chøng kh« miÖng cã xa èng Wharton.
L©m sµng biÓu lé khi cã ®ît b¸n cÊp b¸ng s−ng tøc tuyÕn mang tai mét bªn
hoÆc c¶ hai bªn, ®au, lç èng Stenon c−¬ng ®á cã mñ lo·ng hoÆc nh÷ng sîi nhÇy mñ
trong ®ã cã phÕ cÇu, tô cÇu vµ liªn cầu khuÈn. T×nh tr¹ng kÐo dµi 1-2 tuÇn råi cã
®iÒu trÞ hoÆc kh«ng còng hÕt dµn, ®Ó trë l¹i tõng ®ît s−ng sau vµi th¸ng. Gi÷a hai
®ît s−ng tuyÕn mang tai chØ h¬i to, sê ch¾c, kh«ng ®au, nh÷ng bÖnh nh©n khã chÞu
v× c¶ ngµy nhÊt lµ lóc s¸ng dËy, nhiÒu n−íc bät h¬i mÆn trong miÖng v¾ soa n¾n
tuyÕn mang tai ë ngoµi thÊy mñ lo·ng vµ nh¸t lµ nh÷ng sîi nhÇy mñ tr¾ng ch¶y
theo lç èng Stenon vµo miÖng.
Lç èng Stenon th−êng nÒ, ®á, to, cã n−íc nhÇy trong hoÆc vµng ch¶y nhiÒu.
H×nh X quang cã tiÖm lipiodol thÊy èng Stenon gi·n to, ®−êng kÝnh kh«ng ®Òu, cã
chç ph×nh, cã chç chÞt l¹i. Nh÷ng èng nhá trong nhu m« cã thÓ thÊy râ nh−ng cã
nh÷ng h×nh lipiodol ®äng l¹i ë cuèi, trong c¸c chïm nangtuyÕn ph×nh ra, gièng nh−
c©y hång cã qu¶. Lipiodol tho¸t ra chËm, biÓu lé râ cã viªm nhiÔm ë nhu m«.
VÒ tæ chøc häc trong ®ît b¸n cÊp tÝnh tæn th−¬ng kh− tró ë nh÷ng èng bµi tiÕt.
ë giai ®o¹n m·n tÝnh, cã x¬ ho¸ quan èng, èng c¸c chïm nang cã biÖt ho¸ cao ®é
víi nh÷ng tÕ bµo c¬ biÓu m« vµ nh÷ng ®¸m b¹ch tuýªt nh− h¹ch.
§iÒu trÞ rÊt khã kh¨n. Tr−íc ®©y ng−êi ta thÊy tiªm kh¸ng sinh qua èng Stenon
cã kÕt qu¶ nh−ng rÊt mong manh, vµ sù dÞu bít cã thÓ chØ lµ ngÉu nhiªn. Tiªm
lipiodol ®Ó chôp X quang còng cã t¸c dông s¸t khuÈn, ®«i khi cã vÎ lµm nhÑ bÖnh
chót Ýt.
 Tãm l¹i chØ cã thÓ dïng t¹i chç b»ng tiªm thuèc s¸t khuÈn kh¸ng sinh qua èng
Stenon. Thuèc uèng vµ tiªm toµn th©n hÇu nh− kh«ng cã t¸c dông tèt. Ng−êi ta
®ang hy väng parolincos t¸c dông tèt. Trong nh÷ng thÓ dai d¼ng g©y khã chÞu
nhiÒu, cã thÓ dïng tia liÖu ph¸p lµm x¬ ho¸ tuyÕn hoÆc dïng phÉu thuËt, giËt døt
d©y thÇn kinh tai-th¸i d−¬ng lµm h¹n chÕ tiÕt n−íc bät. HiÕm h¬n, ®«i khi ph¶i
phÉu thuËt c¾t bæ tuyÕn mang tai víi b¶o tån d©y thÇn kinh mÆt(VII).
Viªm tuyÕn n−íc bät do virut: quai bÞ
Quai bÞ lµ mét bÖnh nhiÔm khuÈn cña trÎ em vµ thiÕu niªn, ®Æc hiÖu l©y, cã
tÝnh chÊt dÞch, biÓu lé l©m sµng b»ng viªm tuyÕn mang tai hai bªn, kh«ng m−ng
mñ, do mét virut rÊt khã nh×n, cã h−íng ®éng kÐp cho c¸c tÕ bµo tuyÕn vµ trôc thÇn
kinh.
BÖnh xuÊt hiÖn vµo mïa xu©n vµ mïa hÌ, hay gÆp ë em trai nhiÒu h¬n em g¸i.
TruyÒn bÖnh trùc tiÕp qua trung gian n−íc bät, nhÊt lµ ë thêi k× ®Çu cña bÖnh. Virut
quai bÞ ®−îc c« lËp bëi Johnson vµ Goodpasture tõ 1934, nu«I cÊy trªn m«i tr−êng
ph«i. BÖnh ®−îc g©y truyÒn trªn mÌo, khØ b»ng tiªm n−íc bät cã virut quai bÞ vµo
èng Stenon.
Thêi k× nung bÖnh kÐo dµi trÇm lÆng tõ 18 ®Õn 22 ngµy.
Thêi k× x©m nhËp tiÕn triÓn tõ 12 ®Õn 36 tiÕng ®ång hå, víi nhiÖt ®é t¨ng dÇn,
kh« måm, ®au mÖng, ®au tai, víi ba ®iÓm ®au: ë vïng khíp th¸i du¬ng hµm, ë
mám x−¬ng chòm, ë gãc hµm.
Thêi kú toµn ph¸t, s−ng ®an tuyÕn mang tai, míi ®Çu ë mét bªn, ngµy sau hay
vµi ngµy sau lan sang c¶ hai bªn, viªm nÒ víi da tr¾ng, bãng lµm biÕn d¹ng mÆt.
Míi ®Çu biÕn d¹ng chØ che lÊp sau r·nh gãc hµm, ®Çy d¸i tai ra ngoµi, sau cã thÓ
lan tíi vïng d−íi hµm vµ c¶ mi m¾t. Sê vïng s−ng c¨ng, h¬i nãng, c¶m gi¸c nh− “
mËt ®é keo”, h¬i ®au, h¸ miÖng h¬i ®au, bÞ h¹n chÕ Ýt nhiÒu. Niªm m¹c miÖng kh«,
®á, lç èng Stenon nÒ, gå, ®á, ®«i khi cã nh÷ng vÕt nhá bÇm tÝm viªm chung quanh.
N−íc bät bÞ gi¶m tiÕt, chøa ®ùng nh÷ng b¹ch cÇu ®a nh©n, nh÷ng lymphocyl,
nh÷ng ®¬n cÇu vµ tª bµo tuyÕn, kho¶ng ngµy thø 8 sau c¬n toµn ph¸t c¸c tÕ bµo
biÕn dÇn råi sau ®ã c¸c lymphocyl c÷ng biÕn mÊt.
M¹ch chËm Ýt. XÐt nghiÖm n−íc l·o tuû cã ph¶n øng nhÑ hoÆc cã viªm mµng
n·o. B¹ch cÇu t¨ng nhÑ víi lymphocyl vµ ®¬n cÇu t¨ng, Amylaza trong m¸u t¨ng (
trung b×nh amylaza m¸u lµ 50-100 ®¬n vÞ Somogyi).
BÖnh tiÕn triÓn kho¶ng 8-10 ngµy vµ tù rót ªm lÆng. Tuy vËy, cã nh÷ng biÕn
chøng hay gÆp ë c¸c tuyÕn néi tiÕt, nhÊt lµ viªm tinh hoµn, ®−îc ghi nhËn trong
25% tr−êng hîp, cã thÓ g©y v« sinh do teo, v« tinh trïng. HiÕm h¬n, cã thÓ gÆp
biÕn chøng viªm buång trøng, viªm vó, viªm tuþ g©y ®¸i th¸o, viªm tuyÕn gi¸p,
viªm mµng n·o.
ChÈn ®o¸n d−¬ng tÝnh chñ yÕu dùa vµo yÕu tè dÞch tÔ, sèt nhÑ b¸o hiÖu vµ
s−ng nÒ hai bªn tuyÕn mang tai kh«ng m−ng mñ. ChÈn ®o¸n ph©n biÖt víi viªm
tuyÕn mang tai cÊp tÝnh do vi khuÈn th−êng ë chç quai bÞ lµ c¶ hai bªn tuyÕn cïng
bÞ vµ kh«ng m−ng mñ. Cã khả n¨ng viªm tuyÕn mang tai do quai bÞ hoÆc mạn tÝnh
vµ ®−îc x¸c nhËn b»ng ®o l−êng amylza m¸u, ph¶n øng huyÕt thanh víi nh÷ng
kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu (ph¶n øng kÕt hîp bæ thÓ ), test ë da cã ph¶n øng khi tiªm trong
da mét hçn dÞch virut quai bÞ chÕt. Nh÷ng test dÞ øng ë da cã mét gi¸ trÞ vÒ dÞch tÔ
häc. ë Ph¸p, Sohier thÊy 56,2% ng−êi khoÎ m¹nh, b×nh th−êng cã mét ph¶n øng
d−¬ng tÝnh, nã chØ râ th«ng th−êng cã nh÷ng viªm nhiÔm thÇm lÆng kh«ng biÓu lé
ra ngoµi, nh−ng cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh.
Ngoµi thÓ l©m sµng diÖn ë trªn, cßn cã nh÷ng thÓ bÖnh ®Æc biÖt ë tuyÕn d−íi
hµm, d−íi l−ìi, tuyÕn lÖ. ThÓ khu tró ë tuyÕn d−íi hµm t−¬ng ®èi hay gÆp nhÊt, cã
thÓ riªng lÎ hoÆc x¶y ra song song víi tuyÕn mang tai. C¶ vïng cæ hai bªn s−ng nÒ,
lan tíi x−¬ng ®ßn, vïng ngùc trªn, lµm khu«n mÆt nh− h×nh qu¶ lª. Khu tró ë tuyÕn
d−íi l−ìi hiÕm h¬n, g©y s−ng nÒ vïng sµn miÖng, ®Èy l−ìi vÒ ®»ng sau, h¹n chÕ cö
®éng. Khu tró ë tuyÕn lÖ cã thÓ x¶y ra, g©y s−ng nÒ m¹nh mi m¾t, phï nÒ d−íi kÕt
m¹c vµ chemosis.
 §iÒu trÞ th«ng th−êng gåm thuèc an thÇn, thuèc bæ, vÖ sinh r¨ng miÖng, häng,
nghØ ng¬i, ®¾p nãng vµ dÞu lªn mang tai. ë thÓ nÆng, nh− khi cã viem tinh hoµn,
dïng kh¸ng sinh, bÊt ®éng vïng h¹ bé, ®¾p g¹c nãngvíi thuèc dÞu (laudanum). Cã
khi ph¶i dïng thuèc néi tiÕt n÷ diethyl-stilboestrol tõ 2 ®Õn 5mg. ë thÓ nÆng h¬n, cè
khi ph¶i dïng huyÕt thanh ng−êi ®· miÔn dÞch m¹nh
Lao tuyÕn n−íc bät
HiÕm gÆp lao khu tró ë tuyÕn n−íc bät, vµ nÕu cã gÆp th× ®¹i ®a sè tr−êng hîp
lµ lao tuyÕn mang tai (gÊp n¨m lÇn so víi tuyÕn d−íi hµm).paoli tõ 1983 m« t¶ ca
®Çu tiªn lao tuyÕn mang tai. Rendon cho r»ng tuy Ýt gÆp nh−ng còng kh«ng ph¶i lµ
hiÕm l¾m. Trong 467 phÉu thuËt tuyÕn mang tai tõ 1940 ®Õn 1955 ghi nhËn tíi 21
ca lao, tØ lÖ h¬n 5%. Trong 169 tiªu b¶n u tuyÕn n−íc bät, chóng t«I ghi nhËn cã 2
ca.
Sau ®©y lµ b¶ng so s¸nh vÒ lao tuyÕn mang tai(bao gåm c¶ lao hßn cña tuyÕn
vµ s−ng h¹ch lao trong tuyÕn mang tai) qua mét sè t¸c gi¶
Lao tuyÕn mang tai
Red Mo NguyÔ
Darge Grell
on vse n V¨n
nt et
195 195 Thô_1
1962 1963
5 8 964
Tæng sè ca
u
110 180 99 102 168
tuyÕn mang
tai
Lao hßn 21 6 2 3 1
H¹ch lao 0 3 1 1 1
Nh×n chung so s¸nh c¸c t¸c gi¶, ph¶i nãi lao tuyÕn mang tai vµo lo¹i hiÕm gÆp.
VÒ c¬ chÕ bÖnh sinh cña lao tuyÕn n−íc bät khã biÕt ®−îc còng nh− cña lao
h¹ch cæ, tuy r»ng thªo cæ ®iÓn ng−êi ta hay g¸n cho nhõng tæn th−¬ng r¨ng vµ v× sù
hiÖn diÖn cña trùc khuÈn Koch th−êng xuyªn ë miÖng vµ amidan. §−êng vµo cña
trùc khuÈn lao theo ®−êng m¸u vµ b¹ch m¹ch.
BÖnh tiÕn triÓn riªng lÎ, nh−ng còng cã khi xuÊt hiÖn trªn mét bÖnh nh©n ®· cã
tæn th−¬ng lao râ rÖt ë trªn c¬ thÓ.
VÒ tæ chøc häc, cã nang lao ë c¹nh mét ph¶n øng cña m« tuyÕn víi h×nh th¸I
h¹ch gi¶ gåm nh÷ng ®¸m d¹ng lympho, nh÷ng èng nhá n−íc bät ë gi÷a nh÷ng
nang lao.
VÒ l©m sµng cã hai thÓ:
1.ThÓ khu tró giíi h¹n râ. Míi ®Çu s−ng tuyÕn mang tai giíi h¹n kh«ng râ rÖt,
sau to dÇn vµ gom l¹i thµnh mét u khu tró, giíi h¹n râ, ®Èy phång da.
2.ThÓ lan to¶: thÊy s−ng phång vïng mang tai víi h×nh thÓ, vÞ trÝ nh− tuyÕn,
nh−ng giíi h¹n kh«ng râ. Hay cã h¹ch tr−íc tai hay däc cæ kÌm theo, di ®éng dÔ,
kh«ng ®au.
Trong c¶ hai thÓ, søc khoÎ c¬ thÓ vÉn b×nh th−êng. Khèi u tuyÕn mang tai
kh«ng g©y rèi lo¹n g× ¶nh h−ëng ®Õn chøc n¨ng. da trªn u b×nh th−êng ë thêi kú
®Çu. Lóc nµy chØ cã thÓ s¬ bé chÈn ®o¸n lµ mét khèi u lµnh tÝnh tuyÕn mang tai. lç
èng stenon b×nh th−êng, n−íc bät cã thÓ b×nh th−êng. Chôp x_quang cã tiªm
Lipiodol chØ thÊy nh÷ng èng tiÕt n−íc bät d·n nhÑ víi nh÷ng h×nh khuyÕt t−¬ng ®èi
trßn kh¸ to gîi h×nh ¶nh nh− chïm nho(Feuz). ®«I khi X_quang nh− cã vÕt h»n «m
s¸t khèi u sê thÊy ë l©m sµng.
ë thêi kú b· ®Ëu ho¸, u ph¸t triÓn ph¸ huû da, g©y lç dß víi mñ apces l¹nh mµ
soi trùc tiÕp sÏ ph¸t hiÖn trùc khuÈn Koch hoÆc tiªm truyÒn cho chuét lang g©y
®−îc bÖnh. Lç dß gièng nh− ë lao h¹ch víi bê hë tÝm, kh«ng ®Òu.
Nãi chung vÒ chÈn ®o¸n kh«ng bao giê dùa vµo l©m sµng ®−îc, trõ khi cã u
tuyÕn mang tai nh− kÓ trªn x¶y ra trªn mét bÖnh nh©n ®ang bÞ lao râ rÖt nh− ë phæi,
cét sèng, mµng n·o…chÈn ®o¸n chØ cã thÓ c¨n cø vµo xÐt nghiÖm tæ chøc häc b»ng
sinh thiÕt hoÆc phÉu thuËt.
 Tiªn l−îng rÊt lµnh. ®iÒu trÞ tèt nhÊt lµ phÉu thuËt c¾t bá tuyÕn mang tai víi
b¶o tån d©y thÇn kinh mÆt(VII).
Giang mai tuyÕn n−íc bät
RÊt hiÕm gÆp vµ rÊt Ýt t¸c gi¶ ®Õ cËp tíi hoÆc c«ng bè ca l©m sµng.
ë thêi kú thø hai cña giang mai, cã thÓ thÊy tuyÕn n−íc bät bÞ s−ng phång lªn
nh− kiÓu viªm nhiÔm b¸n cÊp víi ch¶y n−íc bät nhiÒu xuÊt hiÖn cïng víi næi
phæng ë da vµ niªm m¹c. Nh÷ng triÖu chøng nµy cã thÓ biÕn ®i nhanh víi ®iÒu trÞ.
ë thêi kú thø ba x¶y ra mét g«m mang tai to nhiÒu hay Ýt, tiÕn tíi nhuyÔn ®I vµ
dß ra ë ngoµI da, hoÆc h×nh thµnh mét viªm tuyÕn kiÓu x¬ hay x¬_g«m kÌm theo
liÖt mÆt nh− u ¸c tÝnh.
Kh«ng ®au. Kh«ng cøng hµm
®iÒu trÞ chñ yÕu nguyªn nh©n: giang mai.
Rß n−íc bät
Rß n−íc bät lµ mét ®−êng bÖnh lý vµ th−êng g©y th«ng th−¬ng n−íc bät ra
ngoµi da. Th−êng hay gÆp ë tuyÕn mang tai vµ èng stenon.
Nguyªn nh©n:
Th«ng th−êng do sang chÊn, nhÊt lµ sau nh÷ng vÕt th−¬ng do tai n¹n ë mÆt,
vïng mang tai nh− dao ®am, m¶nh kÝnh, ®¹n. còng gÆp rß tuyÕn mang tai sau viªm
tuyÕn,hoÆc sau phÉu thuËt vïng mang tai vµ gãc hµm hoÆc cã môn nhät ë da vïng
®ã g©y rß.
Tæn th−¬ng cã thÓ tõ m« tuyÕn, hoÆc ë trªn ®−êng èng stenon.
L©m sµng:
TriÖu chøng râ rÖt nhÊt lµ sau sang chÊn, do tai n¹n hay phÉu thuËt, thÊy lç
nhá cã ch¶y n−íc bät láng, tronh hoÆc h¬I ®ôc, nhÊt lµ trong b÷a ¨n ch¶y nhiÒu
h¬n. quanh lç rß ra, cã th©m nhiÔm ®á hoÆc cã vÈy phñ trªn.
Chôp x_quang cã tiªm lipiodol khu tró ®−îc ®−êng do ®øt èng stenon hay rß
tõ m« tuyÕn.
®iÒu trÞ:
 Rß nhá:chØ cÇn dïng ph−¬ng ph¸p nhá nh− ®èt lç dß b»ng acid trichloracetic
kÕt hé−p víi h¹n chÕ tiÕt n−íc bät b»ng cån pelladon hoÆc atropin. Nizeseo tõ
1959, dïng vitamin D2 600.000 ®¬n vÞ trong 1ml, mçi ngµy 25giät vµ truyÒn
gluconatcanxi dung dÞch 10% ®Ó lµm t¨ng canxi trong m¸u, do ®ã lµm gi¶m tiÕt
n−íc bät.
NÕu cã viªm tuyÕn hoÆc èng kÌm theo, lµm n−íc bät cã mñ ch¶y qua ®−êng
rß, dïng kh¸ng sinh t¹i chç tiªm vµo èng stenon.
Rß lín: nÕu nh÷ng ph−¬ng ph¸p nhá kÓ trªn kh«ng ®¹t kÕt qu¶, cã thÓ ph¶I
dïng
Tia liÖu ph¸p: tõ 600-1500r(mçi buæi 200 ®Õn 300r), c¸ch hai ®Õn ba ngµy mét
lÇn ®Ó lµm x¬ ho¸ tuyÕn.
PhÉu thuËt:
a. HoÆc c¾t lç dß, ®−êng dß, kh©u che kÝn tõng líp.
b. HoÆc h−íng lè dß ngoµI da vµo niªm m¹c miÖng b»ng c¸ch vßng mét sîi
d©y kinh khÝ nhá qua lç rß, xuyªn qua m¸ vµo niªm m¹c, råi buéc hai ®Çu d©y vµo
niªm m¹c miÖng ®Ó sîi d©y c¾t dÇn dÇn phÇn mÒm ë m¸ vµ h−íng n−íc bät ch¶y
vµo miÖng.
c. HoÆc giËt d©y thÇn kinh tai th¸I d−¬ng ®Ó ng¨n kh«ng cho tuyÕn tiÕt n−íc
bät.
d. HoÆc trong ®iÒu kiÖn míi m¾c ph¶I, tèt nhÊt lµ phôc håi èng stenon bÞ ®øt
b»ng t¹o h×nh trë l¹i liªn tôc.
ChØ ®Þnh c¾t bá tuyÕn mang tai rÊt lµ ngo¹i lÖ, chØ dïng khi lç rß kh¸ to, g©y
rèi lo¹n, ¶nh h−ëng nhiÒu ®Õn chøc n¨ng vµ ®êi sèng bÖnh nh©n.
§Ó kÕt thóc ch−¬ng nµy, cã thÓ tãm t¾t nh÷ng bÖnh hay gÆp trong tõng tuyÕn
n−íc bät trong b¶ng d−íi ®©y

TuyÕn vµ èng BÖnh hay gÆp

1- èng stenon 1- Viªm èng do dÞ vËt hay vi khuÈn th−êng
 2- Rß n−íc bät
2- TuyÕn mang tai 1- Viªm cÊp do virus: quai bÞ
2- Viªm cÊp trong nh÷ng bÖnh chung trong thÓ tr¹ng suy mßn
ho¹c sau phÉu
thuËt bông, hè chËu.
3- Viªm m¹n do vi khuÈn th−êng
4- Lao tuyÕn hoÆc lao h¹ch trong tuyÕn
3- èng Wharton 5- Mikulicz; héi chøng sjogren, héi chøng Heerfordt
1- Sái
4- TuyÕn d−íi 2- Viªm èng
hµm 1- Viªm m¹n do sái
2- Viªm do virus: quai bÞ (hiÕm gÆp h¬n tuyÕn mang tai)