TUYẾN NƯỚC BỌT

I. SƠ LƯỢC GIẢI PHẪU

Nước bọt ñược tiết ra bởi 3 ñôi tuyến nước bọt chính là: tuyến nước bọt mang
tai, tuyến dưới hàm, tuyến dưới lưỡi và rất nhiều tuyến nước bọt phụ rải rác ở
niêm mạc vòm miệng.
1. Tuyeán mang tai
OÅ mang tai hình laêng truï tam giaùc trong ñoù coù tuyeán mang tai, moät soá maïch
maùu, daây thaàn kinh maët (VII), vaø moät soá haïch ñöôïc giôùi haïn ôû maët noâng bôûi bao
coå noâng keát hôpï vôùi bao cô caén, cung goø maù, xöông chuõm, cô öùc ñoøn chuõm va
daûi haøm; ôû maët saâu bôûi maët ngoaøi cuûa cô öùc ñoøn chuõm vaø reøm traâm.
Tuyeán mang tai hình laêng truï tam giaùc naèm oâm ñuùng bình oå mang tai vaø
chia ra hai khuùc keùo daøi: moät ñoạn ôû vuøng cô caén goïi laø khuùc cô caén ñi cuøng vôùi
oáng Steùnon, ñoâi khi thaønh nhö moät tuyeán mang tai phuï vaø moät ñoạnc ôû trong hay
goïi laø ñoạnc haàu, coù theå sôø thaáy ñöôïc trong mieäng.
Tuyeán mang tai naëng 25 gam, maët gồ,à nhieàu thuøy nhoû, maøu xaùm hoàng, deã
chaûy maùu. Tuyeán coù hai thuøy: thuøy noâng vaø thuøy saâu. Giöõa hai thuyønaøy, daây
thaàn kinh maët (VII), khi chui khoûi loã traâm –chuõm, baét cheùo maët ngoaøi cuûa gai
traâm, roài chui vaøo tuyeán mang tai giöõa cô traâm moùng vaø cô nhò thaân. Daây thaàn
kinh naèm saùt vaøo thuøy saâu, ñi xuoáng döôùi ra tröôùc vaø ra ngoaøi roài phaân chia ôû
maët ngoaøicuûa tónh maïch caûnh ngoaøi thaønh nhöõng nhaùnh taän cuoái cuøng la:
a. Nhánh thaùi döông-maët: Noái lieàn vôùi daây tai thaùi döông vaø chia ra nhieàu nhaùnh
nhoû cho caùc cô da noâng ôû soï maët. Giöõa hai thuøy, nhaùnh thaùi döông – maët vaø
nhaùnh coå-maët coù nhieàu choã noái vôùi nhau vaø hoïp thaønh ñaùm roái mang tai. Nhöõng
nhaùnh cuoái cuøng laø:
 − Nhaùnh thaùi döông : cho cô tai tröôùc vaø caùc cô ôû maët tröôùc vaønh tai ngoaøi.
− Nhaùnh traùn vaø mi maét : cho caùc cô traùn loâng maøy, thaùp vaø voøng mi.
− Nhaùnh döôùi oå maét: cho caùc cô goø maù to vaø nhoû, naâng caùnh muõi vaø moâi
treân, nanh, cheùo muõi, nôû loã muõi.
− Nhaùnh mieäng treân: cho cô muùt vaø nöûa treân cuûa cô voøng moâi
b. Nhánh coå maët: noái lieàn với nhánh tai cuûa daùm roái coå roài chia laøm nhieàu nhaùnh
nhoû ôû gaàn goùc haøm, hay thöôøng ôû treân vaø sau goùc haøm moät chuùt. Nhöõng nhaùnh
taän cuøng laø:
− Nhaùnh mieäng döôùi cho cô cöôøi vaø nöûa döôùi cuûa cô voøng moâi
− Nhaùnh caèm cho caùc cô tam giaùc moâi, vuoâng caèm, vaø choûm caèm.
− Nhaùnh coå cho da noâng coå, nhaùnh naøy noái kieàn vôùi caønh ngang cuûa ñaùm roái
coå noâng.
Ngoaøi daây thaàn kinh maët naèm eùp saùt giöõa hai thuøy cuûa tuyeán mang tai nhö
“daûi daây ñaùnh daáu trong moät quyeån saùch”, raát quan troïng trong phaãu thuaät caét boû
tuyeán, oå mang tai coøn chöùa ñöïng nhöõng haïch mang tai noâng treân bao cô, haïch
giöõa döôùi bao cô vaø haïch saâu trong tuyeán, vaø nhieàu boù maïch quan troïng laø: ñoäng
maïch caûnh ngoaøi, ñoäng maïch thaùi döông noâng, tónh maïch caûnh ngoaøi, ñoäng maïch
tai sau, ñaùm roái tónh maïch ngoaøi loài caàu, ñaùm roái tónh maïch cô caén, ñoäng maïch
ngang maët. Nhöõng boù maïch naøy cuõng raát quan troïng trong vieäc phaãu thuaät tuyeá:
Tuyeán mang tai ñöôïc tieát baèng oáng Steùnon chaïy trong maù, ôû ngoaøi cô caén,
vaø ñoå vaøo trong mieäng, maø loã oáng ôû nieâm maïc maù phía raêng haøm lôùn thöù nhaát
treân (theo Rouvieøre)
2. Tuyeán döôùi haøm (theo Rouvieøre)
 Tuyeán naèm trong oå döôùi haøm. OÅ döôùi haøm hình tam giaùc coù ba thaønh: thaønh
trong, thaønh treân ngoaøi, thaønh döôùi ngoaøi vaø hai cöïc: cöïc tröôùc vaø cöïc sau.
Thaønh trong:
- ôû döôùi xöông moùng; goàm laù uoán leân cuûa bao coå noâng aùp vôùi bao cơ cổ giữaõ,
phuû nhöõng cô döôùi moùng vaø ñính vaøo bôø ngoaøi cuûa söøng lôùn xöông moùng.
- ÔÛ treân xöông moùng, coù nhöõng cô nhò thaân, traâm moùng, moùng haøm, moùng löôõi
vaø ôû maët sau laø phaàn haàu cuûa ñaùy löôõi.
Hai cô moùng löôõi vaø moùng haøm taùch rôøi nhau töø döôùi leân treân vaø taïo thaønh
oå döôùi löôõi. Nhö vaäy, oå döôùi haøm thoâng thöông vôùi oå döôùi löôõi ôû maët trong cuûa
bôø sau cô moùng haøm.
Daây thaàn kinh haï thieät (XII) baét cheùo töø sau ra tröôùc maët ngoaøi cô moùng-
löôõi, vaø cuøng vôùi tónh maïch löôõi chính chui vaøo oå döôùi löôõi. Neáu ôû maët ngoaøi cô
moùng löôõi coù daây thaàn kinh haï thiệtä, thì ôû maët trong cô coù ñoäng maïch löôõi, taát caû
naèm trong tam giaùc Beùclard,vôùi giôùi haïn laø bôø sau cô moùng-löôõi, buïng sau cô nhò
thaân vaø söøng lôùn xöông moùng. Ngoaøi tam giaùc Beùclard ngöôøi ta coøn coù theå tìm
ñoäng maïch löôõi ôû tam giaùc Pirogoff, ñöôïc giôùi haïn baèng gaân trung gian cô nhò
thaân ôû döôùi, daây thaàn kinh haï thieät ôû döôùi, daây thaàn kinh haï thieät ôû treân vaø bôø
sau cô moùng haøm ôû ñaèng tröôùc.
Thaønh treân ngoaøi: coù hoá döôùi haøm cuûa xöông haøm döôùi ôû tröôùc, vaø phaàn
döôùi cô böôùm trong dính vaøo goùc haøm ôû sau.
Thaønh döôùi ngoaøi laø bao coå noâng taùch ra thaønh hai laù: laù saâu uoán laïi, ñi döôùi
tuyeán vaø dính vaøo xöông moùng vaø laù noâng ñi thaúng, ngoaøi tuyeán vaø dính vaøo bôø
döôùi xöông haøm.
 Cöïc sau laø phaàn döôùi cuûa khoaûng caïnh amidan maø ôû ñaèng sau laø vaùch giöõa
haøm- mang tai (cloison intermaxillaire-parotidien), phaân chia oå döôùi haøm vôùi oå
mang tai.
Cöïc tröôùc hôùi ôû ñaèng sau buïng tröôùc cô nhò thaân. ôû ñaây maøng boïc cô moùng
haøm hôïp nhaát vôùi bao coå noâng.
Tuyeán döôùi haøm naëng khoaûng 7gram, maët phaúng nhìn thaáy nhöõng thuøy nhoû,
maøu hồng nhaït, aùp vaøo oå döôùi haøm. Bôø döôùi tuyeán vöôït quaù söøng lôùn xöông
moùng, bôø treân song songvôùi cô moùng haøm vôùi ñaèng sau laø raõnh oå raêng löôõi maø
giöõa raõnh naøy vôùi tuyeán coù daây thaàn kinh löôõi chaïy qua. Haïch nhoû dính vôùi daây
thaàn kinh löôõi naøy naèm treân tuyeán. ÔÛ maët trong tuyeán naøy laø oáng.
3. Tuyeán nöôùc boït döôùi löôõi
Tuyến nước bọt dưới lưỡi daøi vaø deït ngang, chieám phaàn lôùn oå döôùi löôõi, vaø
chìm trong moät toå chöùc moâ loûng leûo. ÔÛ maët trong tuyeán, giöõa tuyeán vaø ñaùm cô
cuûa löôõi, coù oáng Wharton, daây thaàn kinh löôõi, daây haï thieät (XII) vaø caùc maïch
maùu döôùi löôõi. Tuyeán döôùi löôõi daøi khoaûng 3cm, cao 1,5cm, roäng 7-8 mm, naëng
3gram, maøu hoàng nhaït gioáng tuyeán döôùi haøm. Nöôùc boït cuûa tuyeán ñöôïc daãn ra
nhờø 15-20 oáng nhoû môû ra ôû vuøng raõnh döôùi löôõi. Moät soá oáng coù theå taäp trung laïi
vaø hôïp thaønh oáng Bartholin ñoå vào nieâm maïc gaàn loã oáng Wharton, vaø ñoâi khi ñoå
ngay vaøo oáng Wharton.
4. Nhöõng tuyeán nöôùc boït phuï
Coù raát nhieàu tuyeán nöôùc boït phuï raûi raùc khaép beà maët nieâm maïc mieäng, tröø
vùng lôïi moâi ñoû. Noù taäp hôïp laïi nhieàu ôû maët sau moâi, maët sau maù ñaëc bieät ôû
chung quanh loã oáng Steùnon. ÔÛ vuøng 2/3 tröôùc cuûa haøm eách vaø ôû khaép beà maët
maøn haøm eách coù raát nhieàu tuyeán nöôùc boït phuï. ÔÛ vuøng löôõi thì coù nhieàu tuyeán
phuï ôû ñaùy löôõi, bôø beân vaø ôû vuøng ñænh cuûa V löôõi; ôû saùt nhöõng nhuù voøng quanh
V löôõi coù nhöõng tuyeán nhaày Von Ebner. ÔÛ moãi beân thaéng löôõi, ôû maët döôùi cuûa
ñaàu löôõi, coù tuyeán Blandin Nuhn laø moät loaïi tuyeán nöôùc boït hoãn hôïp. Cuoái cuøng
laø nhöõng tuyeán “voâ ñònh”, ôû laïc choã treân moät ñieåm naøo ñoù cuûa voøm mieäng, vaø
ñoâi khi “vuøi” caû vaøo saâu trong loøng xöông haøm döôùi.
II. Cấu tạo và thần kinh
Sô löôïc maø noùi, coù ba nhoùm tuyeán nöôùc boït :
− Nhoùm tuyeán nöôùc boït nhaày.
− Nhoùm tuyeán nöôùc boït nieâm maïc.
− Nhoùm tuyeán nöôùc boït hoãn hôïp.
1. Nhöõng tuyeán nöôùc boït thuaàn khieát nhaày
Coù albumin, thaønh chuøm hoaëc oáng chuøm, ñöôïc taïo thaønh bôûi nhöõng teá baøo
daïng khoái maø trong baøo töông coù chöùa ñöïng nhöõng haït cuûa moät loaïi baùo hieäu
ptyalin, chất zymogen. Nhöõng teá baøo naøy tieát ra moät loaïi nöôùc boït nhaày chöùa
ñöïng nhöõng muoái protein vaø men ptyalin. Tuyeán mang tai và nhöõng tuyeán phuï vò
giaùc Von Ebner thuoäc loaïi naøy.
2. Nhöõng tuyeán nöôùc boït thuaàn khieát
Nieâm maïc hình oáng chia nhaùnh, goàm nhöõng teá baøo saùng gioáng teá baøo hình dài
ôû nieâm maïc ruoät maø trong baøo töông coù chöùa chaát mucinogen döôùi hình thaùi
nhöõng gioït nhoû hay thaønh nang, noù ñaëc bieät baét maøu bôûi mucicarmin. Nöôùc boït
nieâm maïc chöùa ñöïng raát nhieàu mucin. Nhöõng tuyeán nöôùc boït phuï ôû moâi vaø ôû
nieâm maïc ñaùy löôõi thuoäc loaïi naøy.
3. Nhöõng tuyeán nöôùc boït hoãn hôïp, nieâm maïc vaø nhaày
 Đöôïc taïo thaønh bôûi hai loaïi teá baøo keå treân. Nhöõng yeáu toá nhaày ñöôïc saép xeáp
thaønh hình “traêng löôõi lieàm” ôû quanh nhoùm teá baøo nieâm maïc, vaø ñöôïc gọi laø
“lieàm Giamizzi”. Nhöõng tuyeán nöôùc boït döôùi haøm, döôùi löôõi, maù, Blandin Nuhn
thuoäc loaïi naøy.
Veà cô cheá tieát nöôùc boït, trung taâm chæ huy laø ôû naõo, taùc ñoäng qua heä thống
thaàn kinh vaøo maïch. Nitzesco vaø Stanesco cho raèng khi thí nghieäm laøm giaûm tieát
nöôùc boït vaø tieát dòch daï daøy baèng cho hormon tuyeán mang tai, laø vì gaây ra taêng
canxi – huyeát . Caùc taùc giaû ñoù cuõng gaây hieän töôïng gioáng theá khi cho uoáng
vitamin D2 ñeå gaây taêng canxi – huyeát. Do ñoù Nitzesco, Firu vaø V. Stanesco
khuyeân duøng vitamin D2 ñeå ñieàu trò roø nöôùc boït, vaø cho raèng neân ño canxi –
huyeát trong beänh tieâu chaûy nöôùc boït nhieàu xem coù phaûi do giaûm canxi maùu
khoâng?
Hai trung taâm nöôùc boït ñeàu ôû saøn buoàng naõo thöù tö, ôû vuøng coät phuû taïng –
vaän ñoäng döôùi caùi nhaân daøi tim-phoåi-ruoät. Nhaân nöôùc boït treân ôû phaàn döôùi cuûa
caàu naõo, vaø saùt nhaäp vôùi daây thaàn kinh trung gian Wrisberg (daây VII bis). Nhaân
nöôùc boït döôùi , saùt nhaäp vôùi daây thaàn kinh löôõi haàu (IX). Nhöõng nhaân naøy ôû gaàn
saùt ngay nhaân nieâm maïc-leä-muõi cuûa Yagita, noù saùt nhaäp vôùi daây thaàn kinh maët
(VII).
Söï tieát nöôùc boït chòu aûnh höôûng cuûa hai cung phaûn xaï tröôùc vaø sau, maø caùc
ñöôøng vaän ñoäng phuï thuoäc vaøo daây thieät-haàu (IX) vaø daây trung gian Wrisberg (
daây VII bis). Nhöõng kích thích chuû yeáu laø vò giaùc, vaø phuï laø caûm giaùc (sôø moù vaø
noùng laïnh, ñau), vaø taâm thaàn.
Baét ñaàu töø nhaân nöôùc boït treân nhöõng sôïi phuû taïng vaän ñoäng môùi ñaàu theo
daây Wrisberg roài rôøi noù theo daây thaàn kinh maët, sôïi maøng nhó, vaø daây thaàn kinh
löôõi. Nhöõng sôïi ñoù döøng laïi ôû haïch haøm döôùi ñeå tôùi nhöõng tuyeán döôùi haøm vaø
döôùi löôõi.
Töø nhaân nöôùc boït döôùi, nhöõng sôïi phuû taïng vaän ñoäng ñi qua daây haï thieät –
haàu (IX) xuyeân qua nhöõng haïch Andersch vaø Ehrenreitter, ñi theo daây maøng nhó
töùc laø daây Jacobson vaø tôùi moät haïch tai ñeå qua daây tai-thaùi döông tôùi tuyeán mang
tai.
Nhöõng tuyeán nöôùc boït ñöôïc chæ huy bôûi hai heä thoáng thaàn kinh, giao caûm vaø
phoù giao caûm, coù nhieäm vuï phuø trôï nhau. Nghieân cöùu veà tuyeán mang tai, ngöôøi
ta thaáy giao caûm gaây tieát ít nöôùc boït ñaëc loaïi nieâm maïc giaøu mucin, vaø nhöõng
yeáu toá khoaùng, coøn phoù giao caûm gaây tieát nhieàu nöôùc boït, loaïi nhaày. Sinh lyù tiếtt
nöôùc boït hình thaønh nhö keát quaû cuûa söï thaêng baèng giöõa hai heä thoáng.
Trong nhöõng loaïi thuoác coù taùc duïng trong vieäc tieát nöôùc boït, coù loaïi laøm
tăng tieát vaø coù loaïi laøm giaûm tieát.
Loaïi tăng tieát nöôùc boït nhö pilocarpin, acetycholin adrenalin, ephedrin,
chlorat kali, muoái thuûy ngaân, vaøng, ñoàng, bismuth, asen, caùc iodua, thuoác laù,
thuoác laøo.
Loaïi laøm giaûm tieát nöôùc boït nhö Atropin, Scoplamin, thuoác nguû, thuoác
phieän, ergotamin, quinin, thuoác choáng dò öùng vaø ñoâi khi vitamin D2.