Tµi liÖu «n thi vÏ kü thuËt

N¨m 2007
 Bµi 1: Tiªu chuÈn vÒ b¶n vÏ kü thuËt, khæ

giÊy, khung vÏ vµ khung tªn, tû lÖ

1. Tiªu chuÈn vÒ b¶n vÏ kü thuËt.
- Trong nÒn s¶n xuÊt hiÖn ®¹i, viÖc tiªu chuÈn ho¸ c¸c s¶n phÈm x· héi ®ãng vai
trß ngµy cµng quan träng. §ã lµ viÖc ®Ò ra hÖ thèng c¸c tiªu chuÈn nh»m thèng
nhÊt vÒ chÕ t¹o, b¶o qu¶n vµ sö dông c¸c s¶n phÈm trong nh÷ng ph¹m vi nhÊt
®Þnh.
- HÖ thèng c¸c tiªu chuÈn ViÖt Nam ®−îc ký hiÖu vµ ®¸nh sè nh− sau:
Tiªu chuÈn nhµ n−íc, vÝ dô ký hiÖu TCVN 8-85, trong ®ã sè 8 lµ sè thø tù cña
tiªu chuÈn, 85 lµ n¨m ban hµnh tiªu chuÈn
- Tiªu chuÈn ®Þa ph−¬ng (vïng) ký hiÖu lµ TCV
- Tiªu chuÈn nghµnh (c¬ khÝ, quèc phßng, y tÕ...) ký hiÖu lµ TCN
- Tiªu chuÈn xÝ nghiÖp ký hiÖu lµ TC
ViÕt sau c¸c ký hiÖu Êy lµ sè thø tù vµ n¨m ban hµnh tiªu chuÈn
Ký hiÖu nhµ n−íc cña mét sè n−íc kh¸c: cña Liªn x«: ΓOCT , cña Ph¸p lµ NF,
cña §øc lµ DIN..., cña quèc tÕ lµ ISO
- Tiªu chuÈn quèc tÕ thµnh lËp tõ n¨m 1946 hiÖn nay cã 134 n−íc thÕ giíi VN
tham gia tõ n¨m 1977.
2. Khæ giÊy.
- Khæ giÊy lµ kÝch th−íc ®o theo mÐp ngoµi cña b¶n vÏ.
- TCVN quy ®Þnh cã c¸c khæ giÊy c¬ b¶n nh− sau:.
Ký hiÖu: A0 A1 A2 A3 A4
KÝch th−íc: 1189x841 841x594 594x420 420x297 297x210
* Chó ý : C¸c khæ A1, A2, A3, A4 ®−îc chia ra tõ A0 sù ph©n chia trªn ®©y thùc
hiÖn theo mét nguyªn t¾c chia ®«i c¹nh dµi cña khæ tr−íc ®Ó cã c¹nh ng¾n cña khæ
tiÕp sau, cßn mét c¹nh gi÷ nguyªn. Khi b¶o qu¶n th−êng c¸c b¶n vÏ ®−îc gÊp nhá
l¹i theo khæ A4

2
 (H×nh 1)
3. Khung vÏ vµ khung tªn.
+ Khung vÏ ®−îc vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm c¸ch mÐp khæ giÊy 5mm .
- NÕu cã nhiÒu b¶n vÏ dù ®Þnh sÏ ®ãng thµnh tËp, th× ë mÐp tr¸i kÎ khung vÏ c¸ch
mÐp khæ giÊy 20 mm.

(H×nh 2)
+ Khung tªn dïng ®Ó ghi c¸c th«ng sè qu¶n lý b¶n vÏ, kÎ b»ng nÐt liÒn ®Ëm, ®Æt ë
gãc bªn ph¶i, phÝa d−íi cã hai c¹nh trïng víi 2 c¹nh cña khung vÏ. Ch÷ viÕt trong
khung tªn ph¶i ®óng theo TCVN kÝch th−íc cña khung tªn nh− sau:

3
 (H×nh 3)
1: Ng−êi vÏ.
2: Hä vµ tªn cña ng−êi vÏ.
3: Ngµy hoµn thµnh (Ngµy nép b¶n vÏ).
4: KiÓm tra.
5, 6 kh«ng ghi.
7: Tªn bµi tËp tªn chi tiÕt
8: Tr−êng, líp.
9 : VËt liÖu
10: Tû lÖ b¶n vÏ.
11: Ký hiÖu b¶n vÏ.
+ Khung tªn cña b¶n vÏ dïng trong s¶n xuÊt

* Chó ý:
- Kh«ng ghi kÝch th−íc cña khung tªn.
- Trªn khæ A4 khung tªn ®Æt ë c¹nh ng¾n, cßn ë c¸c khæ giÊy kh¸c khung tªn cã
thÓ ghi ë c¹nh nµo còng ®−îc.

4
 - Kh«ng ®−îc kÎ thªm dßng kÎ ®Ó viÕt ch÷.
4. Tû lÖ.
- Tû lÖ b¶n vÏ lµ tû sè gi÷a kÝch th−íc ®o ®−îc trªn b¶n vÏ vµ kÝch th−íc thËt cña
vËt thÓ.
- Tû lÖ ®−îc ký hiÖu hai ch÷ TL vµ c¸c ch÷ sè biÓu diÔn.
- TCVN quy ®Þnh.
TL phãng to : 2:1; 2,5:1; 4:1; 5:1 ; 10:1 ; 20:1...
TL Thu nhá : 1:2; 1:2,5; 1:4; 1:5 ; 1:10 ; 1:20...
* Chó ý: NÕu ghi tû lÖ ë ®óng « dµnh riªng ë khung tªn th× kh«ng cÇn ghi ch÷ TL
VD: Kh«ng ghi TL 5:1
ChØ cÇn ghi 5:1

Bµi 2: C¸c nÐt vÏ, ch÷ viÕt, ghi kÝch th−íc

1. C¸c nÐt vÏ.
(1) nÐt liÒn ®Ëm ®é dµy b
(2) nÐt liÒn m¶nh ®é dµy b/3
(3) nÐt l−în sãng ®é dµy b/3
(4) nÐt ®øt ®é dµy b/2.
(5) nÐt g¹ch chÊm ®é dµy b/3
(6) nÐt g¹ch chÊm ®Ëm cã ®é dµy b/2
(7) nÐt g¹ch hai chÊm ®é dµy b/3
- NÐt liÒn ®Ëm ®Ó vÏ c¸c ®−êng bao thÊy, ®−êng bao mÆt c¾t rêi, khung b¶n vÏ vµ
khung tªn. ChiÒu réng nÐt nªn chän tõ 0,35 ÷ 1,4 trong d·y trªn, tuú theo ®é lín vµ
®é phøc t¹p cña b¶n vÏ. NÐt liÒn ®Ëm ph¶i vÏ ®Òu nh− nhau trªn c¶ b¶n vÏ.
- NÐt liÒn m¶nh ®Ó vÏ c¸c ®−êng giãng vµ c¸c ®−êng kÝch th−íc, ®−êng g¹ch,
®−êng g¹ch trªn mÆt c¾t kim lo¹i, ®−êng bao mÆt c¾t chËp, ®−êng ch©n ren, ®−êng
®¸y r¨ng cña trôc vÝt vµ then hoa, ®−êng chuyÓn tiÕp.
- NÐt l−în sãng ®Ó vÏ ®−êng c¾t l×a, ®−êng ph©n c¸ch h×nh chiÕu vµ h×nh c¾t
- NÐt ®øt ®Ó vÏ c¸c ®−êng bao khuÊt. NÐt ®øt khi vÏ t¹i nh÷ng chç giao nhau víi
®−êng bao thÊy chç g·y gãc hay l−în trßn th× ph¶i cã nÐt g¹ch râ rµng kh«ng ®−îc
bá c¸ch ra.
- NÐt chÊm g¹ch m¶nh ®Ó vÏ c¸c ®−êng ¶o nh− trôc ®èi xøng, ®−êng t©m cña ®−êng
trßn ®−êng bao h×nh khai triÓn vÏ chËp vµo h×nh chiÕu, vßng trßn chia cña b¸nh

5
r¨ng. Khi vÏ ®−êng trôc, ®−êng t©m cÇn chó ý vÏ sao cho nã b¾t ®Çu vµ kÕt thóc
b»ng nÐt g¹ch v−ît khái ®−êng bao thÊy mét kho¶ng tõ 3 ÷ 5 mm, ë t©m ®−êng trßn
còng ph¶i vÏ 2 nÐt g¹ch c¾t nhau râ rµng; nÕu ®−êng trßn cã ®−êng kÝnh d−íi
12mm th× chØ v¹ch hai nÐt liÒn m¶nh lµm ®−êng t©m.
- NÐt chÊm g¹ch ®Ëm ®Ó vÏ c¸c phÇn tö n»m tr−íc mÆt ph¼ng c¾t hoÆc ®Ó ký hiÖu
phÇn bÒ mÆt gia c«ng nhiÖt hoÆc cã líp phñ.
- NÐt hai chÊm g¹ch ®Ó vÏ vÞ trÝ giíi h¹n cña chi tiÕt chuyÓn ®éng chç uèn trªn
h×nh khai triÓn, ®−êng bao c¸c phÇn tö l©n cËn.
TCVN quy ®Þnh , b = 0,18; 0,25; 0,35; 0,5; 0,7; 1; 1,4; 2
2. Ch÷ viÕt.
a. Khæ ch÷: Lµ chiÒu cao cña ch÷. Ký hiÖu lµ h, ®¬n vÞ tÝnh lµ : mm
TCVN quy ®Þnh : cã c¸c khæ ch÷ th«ng dông sau
h = 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 28; 40
b. KiÓu ch÷:
- KiÓu A (ch÷ ®øng, ch÷ nghiªng) d = 1/14 h.
- KiÓu B (ch÷ ®øng, ch÷ nghiªng) d = 1/10 h
d: chiÒu réng nÐt ch÷.

(H×nh 4)

Bµi 3: VÏ h×nh häc

1. Dùng h×nh c¬ b¶n.
a. Dùng ®−êng th¼ng song song.
Bµi tËp : Qua ®iÓm A n»m ngoµi ®−êng th¼ng MN dùng ®−êng th¼ng song song
víi MN.
*NÕu dïng th−íc vµ com pa: Trªn ®−êng th¼ng MN lÊy 2 ®iÓm B, C tuú sau ®ã
lÇn l−ît lÊy C vµ A lµm t©m vÏ cung trßn b¸n kÝnh R1 = AB; R2 = BC hai cung trßn
nµy c¾t nhau t¹i D. §−êng th¼ng AD lµ ®−êng th¼ng song song víi ®−êng th¼ng
MN.
*Dïng th−íc vµ ªke

6
 (H×nh 5)
b. Dùng ®−êng th¼ng vu«ng gãc.
Bµi tËp: Qua ®iÓm A dùng ®−êng th¼ng vu«ng gãc víi ®−êng th¼ng MN.
- NÕu ®iÓm A n»m ngoµi MN c¸ch dùng nh− h×nh 6a: lÊy A lµm t©m, vÏ cung
trßn cã b¸n kÝnh lín h¬n kho¶ng c¸ch tõ ®iÓm A ®Õn MN, cung trßn nµy c¾t MN
t¹i 2 ®iÓm O1 vµ O2. Sau ®ã lÇn lùot lÊy O1 vµ O2 lµm t©m, lÊy cung trßn cã b¸n
kÝnh lín h¬n mét nöa ®o¹n O1O2, chóng c¾t nhau t¹i ®iÓm B. §−êng th¼ng AB lµ
®−êng th¼ng vu«ng gãc cña MN.
- NÕu A n»m trªn MN c¸ch dùng t−¬ng tù nh− h×nh 6b
- Ta cã thÓ kÕt hîp th−íc víi ªke ®Ó dùng h×nh nh− h×nh 6c: §Çu tiªn ®Æt mét
c¹nh gãc vu«ng cña ªke s¸t víi MN vµ ®Æt mÐp th−íc s¸t víi c¹nh huyÒn cña ªke
(vÞ trÝ I) sau ®ã tr−ît ªke däc theo mÐp th−íc ®Õn khi c¹nh gãc vu«ng kia cña ªke
®i qua ®iÓm A (vÞ trÝ II) ®−êng th¼ng kÎ qua A theo c¹nh gãc vu«ng ®ã cña ®−êng
th¼ng ªke lµ ®−êng th¼ng vu«ng gãc víi ®−êng th¼ng MN.

(H×nh 6 a, b, c)
c. Chia ®Òu mét ®o¹n th¼ng b»ng ªke vµ th−íc.
* Chia ®Òu mét ®o¹n th¼ng thµnh 2 phÇn b»ng nhau

7
 Bµi tËp : Cho mét ®o¹n th¼ng AB h·y chia ®«i ®o¹n th¼ng AB
C¸ch chia b»ng com pa vµ th−íc kÎ:
- LÇn l−ît lÊy c¸c ®iÓm A vµ B lµm t©m, vÏ hai cung trßn b¸n kÝnh nh− nhau vµ
lín h¬n mét nöa ®o¹n AB. Hai cung trßn ®ã c¾t nhau t¹i 2 ®iÓm M vµ N. §−êng
th¼ng MN c¾t AB t¹i C; ®iÓm C lµ ®iÓm gi÷a ®o¹n AB (h×nh 7a)
* Chia mét ®o¹n th¼ng thµnh nhiÒu phÇn b»ng nhau.
Bµi tËp : Cho ®o¹n th¼ng AB h·y chia nã thµnh 5 phÇn b»ng nhau.
C¸ch chia:
- Tõ A dùng tia Ax bÊt kú lËp víi AB mét gãc nµo ®ã vµ ®Æt liªn tiÕp tõ A n¨m
®o¹n b»ng nhau theo mét khÈu ®é com pa tuú ý. Sau ®ã nèi ®iÓm cuèi víi B vµ
qua c¸c ®iÓm võa x¸c ®Þnh kÎ c¸c ®−êng song song víi 5B b»ng c¸ch tr−ît ªke
chóng sÏ c¾t AB t¹i c¸c ®iÓm IV, III, II, I. C¸c ®iÓm nµy chia AB thµnh 5 phÇn
b»ng nhau. (h×nh 7b)

(H×nh 7 a, b)
d. X¸c ®Þnh t©m cung trßn.
§Çu tiªn lÊy ba ®iÓm A, B vµ C tuú ý trªn cung trßn ®· cho sau ®ã dùng hai
®−êng trung trùc cña hai d©y cung AB vµ AC hai ®−êng trung trùc nµy c¾t nhau t¹i
O ®ã chÝnh lµ t©m cña cung trßn.

(H×nh 8)

8
 3. Chia ®Òu ®−êng trßn.
a. Chia ®−êng trßn thµnh 3 phÇn b»ng nhau b»ng compa.
Bµi tËp : Cho ®−êng trßn t©m O b¸n kÝnh R h·y chia ®−êng trßn thµnh 3 phÇn
b»ng nhau b»ng compa.
C¸ch chia: Muèn chia ®−êng trßn ra 3 phÇn b»ng nhau tr−íc tiªn ta lÊy ®iÓm A
lµm t©m (giao ®iÓm cña mét ®−êng t©m víi ®−êng trßn), vÏ cung trßn cã b¸n kÝnh
b»ng b¸n kÝnh cña ®−êng trßn, cung trßn nµy c¾t ®−êng trßn t¹i 2 ®iÓm 2 vµ 3. C¸c
®iÓm 1,2, 3 chia ®−êng trßn thµnh 3 phÇn b»ng nhau.

(H×nh 9)
Bµi tËp : Cho ®−êng trßn t©m O b¸n kÝnh R h·y chia ®−êng trßn thµnh 6 phÇn
b»ng nhau b»ng compa.
C¸ch chia: Muèn chia ®−êng trßn thµnh 6 phÇn b»ng nhau: LÊy 2 ®iÓm ®Çu mót 1
vµ 4 ®èi xøng nhau cña ®−êng kÝnh lµm t©m vÏ c¸c cung trßn cã b¸n kÝnh b»ng b¸n
kÝnh cña ®−êng trßn, ta ®−îc c¸c ®iÓm chia 2,6 vµ 3, 5 c¸c ®iÓm 1,2,3,4,5,6 chia
®−êng trßn thµnh 6 phÇn b»ng nhau. Nèi c¸c ®iÓm ®ã ta ®−îc mét h×nh 6 c¹nh ®Òu.

(H×nh 10)
b. Chia ®−êng trßn thµnh 5 phÇn b»ng nhau b»ng th−íc vµ com pa

9
 Bµi tËp: Cho ®−êng trßn t©m O b¸n kÝnh R. H·y chia ®−êng trßn thµnh 5 phÇn
b»ng nhau.
C¸ch chia:
§Çu tiªn dùng trung ®iÓm C cña b¸n kÝnh OA, sau ®ã lÊy C lµm t©m, vÏ cung trßn
b¸n kÝnh C1, cung trßn nµy c¾t OB t¹i M. §o¹n 1M lµ ®é dµi d©y cung ch¾n cung
trßn cã ®é dµi b»ng 1/5 ®−êng trßn. C¸c ®iÓm 2,3,4 vµ 5 ®−îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch tõ
®iÓm 1 ®Æt liªn tiÕp trªn ®−êng trßn c¸c d©y cung b»ng ®o¹n 1M, nh÷ng ®iÓm nµy
chia ®−êng trßn ra 5 phÇn b»ng nhau.

(H×nh 11)
* Chó ý : Muèn chia ®−êng trßn thµnh 10 phÇn b»ng nhau ta lÊy 5 ®iÓm ®èi xøng víi 5
®iÓm võa t×m ®−îc qua t©m O, ta cã 10 ®iÓm chia ®−êng trßn thµnh 10 phÇn b»ng nhau.
4. VÏ nèi tiÕp hai cung trßn b»ng ®o¹n th¼ng
a. VÏ tiÕp tuyÕn víi ®−êng trßn
- Tr−êng hîp ®iÓm A n»m trªn ®−êng trßn: kÎ ®−êng th¼ng qua A vµ t©m O lÊy A
lµm t©m vÏ mét ®−êng trßn bÊt kú trªn ®−êng th¼ng AO vµ dùng ®−êng trung trùc
BC cña AO ®ã chÝnh lµ tiÕp tuyÕn cÇn dùng.

(H×nh 12)

10
 - Tr−êng hîp ®iÓm A n»m ngoµi ®−êng trßn: kÎ ®−êng th¼ng qua A vµ t©m O
dùng ®−êng trung trùc cña ®o¹n th¼ng AO c¾t AO t¹i O1 vÏ ®−êng trßn t©m O1 b¸n
kÝnh O1A c¾t ®−êng trßn O t¹i B vµ C ®ã chÝnh lµ 2 tiÕp ®iÓm, nèi A víi B vµ A víi
C ta ®−îc 2 tiÕp tuyÕn cÇn dùng.

(H×nh 13)
b. VÏ tiÕp tuyÕn chung cña 2 ®−êng trßn
- Tr−êng hîp ®−êng th¼ng tiÕp xóc ngoµi. Lêy O1 lµm t©m vÏ ®−êng trßn phô b¸n
kÝnh R1-R2 . Sau ®ã lÊy O (trung ®iÓm cña ®o¹n O1O2) lµm t©m, vÏ ®−êng trßn cã
b¸n kÝnh OO1 c¾t ®−êng trßn phô t¹i A vµ B. §−êng th¼ng O1A vµ O1B c¾t ®−êng
trßn b¸n kÝnh R1 t¹i T’ vµ T1’. Tõ t©m O2 kÎ hai ®−êng th¼ng song song, t−¬ng øng
víi O1T1 vµ O1T’1 c¾t ®−êng trßn b¸n kÝnh R2 t¹i T2 vµ T2’ . Hai ®−êng th¼ng T1T2 vµ
T1’T2’ lµ hai ®−êng nèi tiÕp víi hai ®−êng trßn O1 vµ O2 cho tr−íc.

(H×nh 14)
- Tr−êng hîp ®−êng th¼ng tiÕp xóc trong. Còng b»ng c¸ch dùng t−¬ng tù nh−
trªn, nh−ng trong tr−êng hîp nµy ®−êng trßn phô cã b¸n kÝnh b»ng R+R1.

11
 (H×nh 15)
1.VÏ nèi tiÕp.
a.VÏ cung trßn nèi tiÕp víi 2 ®−êng th¼ng.
Bµi tËp 3.7: Cho 2 ®−êng th¼ng d1 vµ d2 c¾t nhau h·y vÏ nèi tiÕp hai ®−êng th¼ng
®ã b»ng cung trßn cã b¸n kÝnh R.
C¸ch vÏ : - Tõ phÝa trong cña hai ®−êng th¼ng ®· cho, dùng hai ®−êng th¼ng song
song víi hai ®−êng th¼ng nµy vµ c¸ch chóng mét kho¶ng b»ng R. Hai ®−êng th¼ng
võa dùng c¾t nhau t¹i ®iÓm O, ®ã lµ t©m cung trßn nèi tiÕp. Hai tiÕp ®iÓm T1 vµ T2
lµ ch©n ®−êng vu«ng gãc h¹ tõ O xuèng d1 vµ d2. VÏ cung trßn T1T2 t©m O b¸n kÝnh
R ®ã lµ cung trßn nèi tiÕp cÇn ph¶i dùng.

(H×nh 16a, b, c)
- Tr−êng hîp hai ®−êng th¼ng c¾t nhau t¹o thµnh gãc vu«ng (h×nh 16c) ta cã thÓ dùng
theo c¸ch kh¸c. §Çu tiªn lÊy ®iÓm A cña gãc vu«ng lµm t©m vÏ cung trßn b¸n kÝnh R
cung trßn nµy c¾t d1 vµ d2 t¹i 2 ®iÓm T1 vµ T2 ®ã lµ 2 tiÕp ®iÓm sau ®ã lÊy T1 vµ T2 lµm t©m
vÏ cung trßn b¸n kÝnh R chóng c¾t nhau t¹i O, ®ã lµ t©m cung trßn nèi tiÕp.

12
 - Nèi tiÕp hai ®−êng th¼ng song song b»ng mét cung trßn: KÎ ®−êng th¼ng vu«ng
gãc víi víi hai ®−êng th¼ng d1 vµ d2 ®· cho, c¾t chóng t¹i T1 vµ T2, ®ã lµ hai tiÕp
®iÓm. Tr−êng hîp nµy t©m O cña cung trßn nèi tiÕp lµ tiÕp ®iÓm gi÷a cña ®o¹n
T1T2. Sau ®ã ta còng vÏ nh− c¸c tr−êng hîp trªn sÏ ®−îc cung trßn nèi tiÕp víi hai
®−êng th¼ng d1 vµ d2 song song víi nhau.

(H×nh 17)
b. VÏ nèi tiÕp mét ®−êng th¼ng vµ mét cung trßn b»ng mét cung trßn kh¸c.
* Tr−êng hîp hai cung trßn tiÕp xóc ngoµi víi cung trßn t©m O1 (h×nh 32a)
VÏ ®−êng th¼ng song song víi ®−êng th¼ng d vµ c¸ch d mét kho¶ng b»ng R. VÏ cung
trßn phô t©m O1, b¸n kÝnh R+R1. Giao ®iÓm gi÷a ®−êng th¼ng song song víi d vµ cung
trßn phô chÝnh lµ t©m cung trßn nèi tiÕp O. §−êng nèi t©m O1O c¾t ®−êng trßn t©m O1
t¹i T1. Tõ O kÎ ®−êng vu«ng gãc víi d ®−îc T2. T1 vµ T2 sÏ lµ hai tiÕp ®iÓm. Sau ®ã vÏ
cung trßn nèi tiÕp T1T2 , t©m O b¸n kÝnh R ta ®−îc cung nèi tiÕp ph¶i dùng.
* Tr−êng hîp cung trßn tiÕp xóc trong víi cung trßn O1 (h×nh 32b)

(H×nh 18 a, b)
Tr−êng hîp nµy còng vÏ t−¬ng tù nh− tr−êng hîp trªn, nh−ng cung trßn phô cã
b¸n kÝnh b»ng hiÖu hai b¸n kÝnh R – R1.
c. Nèi tiÕp hai cung trßn b»ng mét cung trßn kh¸c
* Tr−êng hîp cung trßn tiÕp xóc ngoµi víi cung trßn O1 vµ O2

13
 LÊy O1 vµ O2 lµm t©m, vÏ hai cung trßn phô cã b¸n kÝnh b»ng R+R1 vµ R+R2. Hai
cung trßn nµy c¾t nhau t¹i O, ®ã lµ t©m cung trßn nèi tiÕp. Giao ®iÓm gi÷a c¸c
®−êng nèi t©m OO1 vµ OO2 víi hai cung trßn cho tr−íc lµ hai tiÕp ®iÓm T1 vµ T2. VÏ
cung trßn T1T2 t©m O, b¸n kÝnh R ta ®−îc cung trßn nèi tiÕp cÇn dùng.

(H×nh 19)
* Tr−êng hîp cung trßn tiÕp xóc trong víi cung trßn O1 vµ O2

(H×nh 20)
Tr−êng hîp nµy còng vÏ t−¬ng tù nh− tr−êng hîp trªn nh−ng ë ®©y hai cung trßn
phô cã b¸n kÝnh b»ng R – R1 vµ R-R2.
* Tr−êng hîp cung trßn tiÕp xóc ngoµi víi víi cung trßn O1 vµ tiÕp xóc trong víi
cung trßn O2.

14
 (H×nh 21)
Tr−êng hîp nµy cung trßn phô thø nhÊt cã b¸n kÝnh R+R1 vµ cung trßn phô thø
hai cã b¸n kÝnh b»ng R – R2.
2. Dùng ®−êng elip vµ ®−êng «van.
a. VÏ ®−êng elip («van)
Bµi tËp: H·y vÏ ®−êng «van cã trôc AB = 10 cm, trôc CD = 5 cm
C¸ch vÏ:
- VÏ 2 trôc AB ⊥ CD
- Quay cung trßn t©m O b¸n kÝnh OA nã c¾t OC t¹i E.
- Quay cung trßn t©m C, b¸n kÝnh CE nã c¾t AC t¹i I
- Dùng ®−êng trung trùc IA nã c¾t OA t¹i O1, c¾t OD t¹i O3
- LÊy 2 ®iÓm ®èi xøng víi O1 qua O
- O1, O2, O3, O4 lµ 4 t©m quay ®Ó vÏ ra ®−êng «van.

(H×nh 22)

15
 b. VÏ ®−êng th©n khai vßng trßn.
§−êng th©n khai vßng trßn lµ quü ®¹o cña mét ®iÓm thuéc ®−êng th¼ng, khi
®−êng th¼ng nµy l¨n kh«ng tr−ît trªn mét vßng trßn cè ®Þnh. Vßng trßn cè ®Þnh nµy
gäi lµ vßng trßn c¬ së cña ®−êng th©n khai. Khi vÏ ®· biÕt ®−êng kÝnh vßng c¬ së.
Chia ®−êng trßn c¬ së ra mét sè phÇn b»ng nhau vÝ dô 8 phÇn theo c¸c ®iÓm chia
1,2,3,...,8. tõ c¸c ®iÓm chia ®ã dùng c¸c ®−êng tiÕp tuyÕn víi ®−êng trßn vµ lÇn l−ît
®Æt trªn c¸c tiÕp tuyÕn ®ã c¸c ®o¹n t−¬ng øng 1/8, 2/8, 3/8... chu vi ®−êng trßn. VÝ
dô ®o¹n 2-11 b»ng (1.πd)/8 ®o¹n 3-III b»ng (3. .πd)/8...c¸c ®iÓm I, II, III,... nhËn
®−îc sÏ thuéc ®−êng th©n khai ®−êng trßn.

(H×nh 23)
c. VÏ ®−êng Sin
§−êng sin lµ quü ®¹o cña mét ®iÓm tham gia ®ång thêi hai chuyÓn ®éng : chuyÓn
®éng th¼ng ®Òu vµ chuyÓn ®éng qua l¹i ®Òu trªn mét ®o¹n th¼ng vu«ng gãc víi
ph−¬ng cña chuyÓn ®éng thø nhÊt. ChiÒu dµi cña ®o¹n th¼ng nµy gäi lµ biªn ®é cña
®−êng sin

(H×nh 24)

16
 C¸ch vÏ: Tr−íc hÕt vÏ hai trôc to¹ ®é x vµ y trªn trôc x lÊy t©m ®−êng trßn cã
®−êng kÝnh D b»ng biªn ®é cña ®−êng sin ®· cho, vµ lÊy ®o¹n AB = π .D råi chia
®Òu ®−êng trßn vµ ®o¹n AB ra cïng mét sè phÇn b»ng nhau, vÝ dô chia 8 phÇn b»ng
c¸c ®iÓm chia 1’, 2’, 3’, ...8’ vµ 1,2 ,3,...8. Qua c¸c ®iÓm chia trªn ®−êng trßn kÎ c¸c
®−êng song song víi trôc x vµ qua c¸c ®iÓm chia t−¬ng øng trªn AB kÎ c¸c ®−êng
song song víi trôc y. Giao ®iÓm cña hai ®−êng t−¬ng øng võa kÎ sÏ thuéc ®−êng
sin. Nèi c¸c giao ®iÓm ®ã b»ng th−íc cong ta sÏ ®−îc ®−êng sin.

Bµi 4: H×nh chiÕu cña c¸c khèi h×nh häc

1. H×nh l¨ng trô
a.H×nh chiÕu cña h×nh hép ch÷ nhËt.
- Chän h−íng chiÕu: ®Ó ®¬n gi¶n chän h−íng chiÕu chän mét mÆt ph¼ng cña
h×nh hép song song víi mét mÆt ph¼ng h×nh chiÕu. §Æt ®¸y ABCD song song víi
mÆt ph¼ng h×nh chiÕu b»ng P2 vµ mÆt bªn ABA,B, song song víi mÆt ph¼ng h×nh
chiÕu c¹nh P3.
- C¸ch vÏ: VÏ h×nh chiÕu c¸c ®Ønh cña h×nh hép sau ®ã nèi h×nh chiÕu cña c¸c
®Ønh theo thø tù trªn tõng mÆt ph¼ng h×nh chiÕu ta ®−îc h×nh chiÕu cña h×nh hép
trªn ba mÆt ph¼ng h×nh chiÕu.

(H×nh 25)
b.H×nh chiÕu cña h×nh l¨ng trô ®Òu.
C¸ch lµm nh− hinh hép ch÷ nhËt.

17
 (H×nh 26)
2. H×nh chãp

(H×nh 27)
3. Khèi trßn
a. H×nh trô
- Chän h−íng chiÕu: §Ó ®¬n gi¶n nªn chän mÆt ®¸y cña h×nh trô song song
víi mét mÆt ph¼ng h×nh chiÕu h×nh chiÕu thu ®−îc ë mÆt ph¼ng h×nh chiÕu ®ã
lµ ®−êng trßn cã ®−êng kÝnh b»ng ®−êng kÝnh ®¸y cña h×nh trô cßn hai h×nh
chiÕu cßn l¹i lµ hai h×nh ch÷ nhËt b»ng nhau cã chiÒu dµi mét c¹nh b»ng chiÒu
dµi ®−êng sinh cña h×nh trô c¹nh kia b»ng ®−êng kÝnh ®¸y h×nh trô.

18
 (H×nh 28)
b. HÝnh nãn
- Chän h−íng chiÕu: ®Ó ®¬n gi¶n chän mÆt ph¼ng ®¸y cña h×nh nãn song
song víi mét mÆt ph¼ng h×nh chiÕu h×nh chiÕu thu ®−îc lµ ®−êng trßn cã
®−êng kÝnh b»ng ®−êng kÝnh ®¸y cña h×nh nãn chiÒu dµi cña c¹nh bªn b»ng
chiÒu dµi ®−êng sinh cña h×nh nãn.

(H×nh 29)

19
 (H×nh 30)
c. H×nh cÇu
- H×nh cÇu bÊt kú chiÕu theo h−íng nµo th× c¸c c¹nh thu ®−îc lµ c¸c h×nh
trßn b»ng nhau cã ®−êng kÝnh b»ng ®−êng kÝnh h×nh cÇu.

(H×nh 31)

Bµi 5: C¸c lo¹i h×nh chiÕu

1. H×nh chiÕu c¬ b¶n
Tiªu chuÈn ViÖt Nam 5-78 quy ®Þnh lÊy 6 mÆt cña mét h×nh hép lµm 6 mÆt
ph¼ng h×nh chiÕu c¬ b¶n. H×nh chiÕu cña vËt thÓ trªn mÆt ph¼ng h×nh chiÕu c¬ b¶n
gäi lµ h×nh chiÕu c¬ b¶n.

20
 (H×nh 32)
C¸c h×nh chiÕu c¬ b¶n ®−îc s¾p xÕp nh− h×nh 7-2 vµ cã tªn gäi nh− sau:

(H×nh 33)
(1) H×nh chiÕu tõ tr−íc (h×nh chiÕu ®øng, h×nh chiÕu chÝnh)
(2) H×nh chiÕu tõ trªn (H×nh chiÕu b»ng)
(3) H×nh chiÕu tõ tr¸i (H×nh chiÕu c¹nh)
(4) H×nh chiÕu tõ ph¶i
(5) H×nh chiÕu tõ d−íi
(6) H×nh chiÕu tõ sau
2. H×nh chiÕu phô
Lµ h×nh chiÕu trªn mÆt ph¼ng h×nh chiÕu kh«ng song song víi mÆt ph¼ng h×nh
chiÕu c¬ b¶n.

21
 H×nh chiÕu phô ®−îc dïng trong tr−êng hîp vËt thÓ cã bé phËn nµo ®ã, nÕu biÓu
diÔn trªn mÆt ph¼ng h×nh chiÕu c¬ b¶n th× sÏ bÞ biÕn d¹ng vÒ h×nh d¹ng vµ kÝch
th−íc, nh− vËt thÓ cã mÆt nghiªng.

(H×nh 34)
Trªn h×nh chiÕu phô cã ghi chó ký hiÖu b»ng ch÷ tªn h×nh chiÕu. NÕu h×nh chiÕu
phô ®−îc ®Æt ë vÞ trÝ liªn hÖ chiÕu trùc tiÕp víi h×nh chiÕu c¬ b¶n cã liªn quan th×
kh«ng cÇn ghi kÝ hiÖu.
§Ó tiÖn bè trÝ c¸c h×nh biÓu diÏn cã thÓ xoay h×nh chiÕu phô vÒ vÞ trÝ thuËn tiÖn.
3. H×nh chiÕu riªng phÇn.
H×nh chiÕu riªng phÇn lµ h×nh chiÕu mét phÇn cña vËt thÓ trªn mÆt ph¼ng h×nh
chiÕu c¬ b¶n. H×nh chiÕu riªng phÇn ®−îc dïng trong tr−êng hîp kh«ng cÇn thiÕt
ph¶i vÏ toµn bé h×nh chiÕu c¬ b¶n cña vËt thÓ ®−îc biÓu diÔn cã ranh giíi râ rÖt
H×nh chiÕu riªng phÇn ®−îc ghi chó nh− h×nh chiÕu phô.

(H×nh 35)

22
 Bµi 6: C¸ch vÏ h×nh chiÕu cña vËt thÓ
§Ó vÏ h×nh chiÕu cña vËt thÓ, th−êng dïng c¸ch ph©n tÝch h×nh d¹ng vËt thÓ.
Tr−íc hÕt c¨n cø theo h×nh d¹ng vµ kÕt cÊu cña vËt thÓ, chia vËt thÓ ra nhiÒu phÇn
cã h×nh d¹ng c¸c khèi h×nh häc c¬ b¶n vµ x¸c ®Þnh vÞ trÝ t−¬ng ®èi gi÷a chóng, sau
®ã vÏ h×nh chiÕu cña tõng phÇn khèi h×nh häc c¬ b¶n ®ã. Khi vÏ cÇn vËn dông tÝnh
chÊt h×nh chiÕu cña ®iÓm, ®−êng th¼ng, mÆt ph¼ng ®Ó vÏ cho ®óng, nhÊt lµ giao
tuyÕn cña mÆt ph¼ng víi c¸c khèi h×nh häc vµ giao tuyÕn cña hai khèi h×nh häc.
VÝ dô vÏ æ ®ì nh− h×nh 7-8a.

23
 (H×nh 36a, b, c, d)
Cã thÓ ph©n tÝch æ ®ì lµm ba phÇn, phÇn æ lµ h×nh trô rçng, lç rçng còng h×nh
trô, phÇn ®Õ lµ h×nh hép ch÷ nhËt cã 2 lç h×nh trô, phÇn g©n ®ì cã g©n ngang lµ
h×nh l¨ng trô ®¸y h×nh thang c©n ®Æt n»m ngang trªn ®Õ vµ ®ì phÇn h×nh trô vµ g©n
däc lµ h×nh l¨ng trô ®¸y h×nh ch÷ nhËt ®Æt däc theo trôc cña phÇn æ.
§Ó thÓ hiÖn hÞnh d¹ng thËt c¸c mÆt cña æ ®â, ®Æt mÆt ®Õ song song víi mÆt
ph¼ng h×nh chiÕu b»ng vµ g©n ngang song song víi mÆt ph¼ng h×nh chiÕu ®øng vµ
lÇn l−ît vÏ c¸c phÇn ®Õ, æ, g©n ®ì nh− ph©n tÝch ë h×nh trªn.

Bµi 7: h×nh chiÕu trôc ®o

1. Kh¸i niÖm vÒ h×nh chiÕu trôc ®o.
Trong kh«ng gian nÕu lÊy mÆt ph¼ng P’ lµm mÆt ph¼ng h×nh chiÕu ph−¬ng chiÕu
l kh«ng song song víi P’. G¾n vµo vËt thÓ ®−îc biÓu diÔn hÖ to¹ ®é vu«ng gãc theo
ba chiÒu dµi, réng, cao cña vËt thÓ vµ ®Æt vËt thÓ sao cho ph−¬ng chiÕu l kh«ng
song song víi trôc to¹ ®é nµo. ChiÕu vËt thÓ nªn cïng hÖ trôc to¹ ®é vu«ng gãc ®ã
lªn mÆt ph¼ng P’ theo ph−¬ng chiÕu l, sÏ ®−îc h×nh chiÕu song song cña vËt thÓ
cïng hÖ to¹ ®é vu«ng gãc. H×nh biÓu diÔn ®ã gäi lµ h×nh chiÕu trôc ®o cña vËt thÓ.

24
 H×nh chiÕu cña ba trôc to¹ ®é lµ O’X’. O’Y’.O’Z’ gäi lµ c¸c trôc ®o. Tû sè gi÷a ®é
dµi h×nh chiÕu cña mét ®o¹n th¼ng n»m trªn trôc to¹ ®é víi ®é dµi h×nh chiÕu cña
®o¹n th¼ng ®ã gäi lµ hÖ sè biÕn d¹ng theo trôc ®o.
O' A ' ’ ’
= p lµ hÖ sè biÕn d¹ng theo trôc ®o O X
OA
O 'B ' ’
= q lµ hÖ sè biÕn d¹ng theo trôc ®o O Y
OB
O' A ' ’ ’
= r lµ hÖ sè biÕn d¹ng theo trôc ®o O Z
OA
H×nh chiÕu trôc ®o ®−îc chia ra c¸c lo¹i sau:
a. C¨n cø theo ph−¬ng chiÕu l chia ra
H×nh chiÕu trôc ®o vu«ng gãc, nÕu ph−¬ng chiÕu l vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng
h×nh chiÕu P’
H×nh chiÕu trôc ®o xiªn gãc, nÕu ph−¬ng chiÕu l kh«ng vu«ng gãc víi mÆt
ph¼ng h×nh chiÕu P’
b. C¨n cø theo hÖ sè biÕn d¹ng chia ra:
H×nh chiÕu trôc ®o ®Òu, nÕu ba hÖ sè biÕn d¹ng b»ng nhau (p=q=r)
H×nh chiÕu trôc ®o c©n, nÕu ba hÖ sè biÕn d¹ng b»ng nhau (p=q ≠ r, p ≠ q = r,
p=r ≠ q).
H×nh chiÕu trôc ®o lÖch, nÕu ba hÖ sè biÕn d¹ng tõng ®«i mét kh«ng b»ng nhau
(p ≠ q ≠ r)
Trong c¸c b¶n vÏ c¬ khÝ th−êng dïng lo¹i h×nh chiÕu trôc ®o xiªn c©n, (p=r ≠ q; l
kh«ng vu«ng gãc víi P’) vµ h×nh chiÕu trôc ®o vu«ng gãc ®Òu (p=q=r; l ⊥ P).
2. H×nh chiÕu trôc ®o vu«ng gãc ®Òu

25
 Lo¹i h×nh chiÕu trôc ®o vu«ng gãc ®Òu cã vÞ trÝ c¸c trôc ®o víi c¸c gãc
xO’y’= y’O’z = x’O’z’ = 1200 vµ c¸c hÖ sè biÕn d¹ng theo cña trôc O’x’,O’y’,O’z’ lµ
p = q = r = 0,82.
§Ó thuËn tiÖn cho viÖc vÏ, ng−êi ta th−êng dïng hÖ sè biÕn d¹ng quy −íc p = q
= r = 1. Víi hÖ sè biÕn d¹ng quy −íc nµy, h×nh chiÕu trôc ®o ®−îc xem nh− phãng
to lªn 1:0,82 = 1,22 lÇn so víi thùc tÕ.

(H×nh 38)
Trong h×nh chiÕu trôc ®o vu«ng gãc, ®−êng trßn n»m trªn mÆt ph¼ng song song
víi c¸c mÆt x¸c ®Þnh bëi hai trôc to¹ ®é sÏ cã h×nh chiÕu trôc ®o lµ ®−êng elip nµy
vu«ng gãc víi h×nh chiÕu trôc ®o cña trôc to¹ ®é thø ba.
NÕu lÊy hÖ sè biÕn d¹ng quy −íc p = q = r = 1 th× trôc lín cña elip b»ng 1,22d vµ
trôc nhá b»ng 0,71d (d lµ ®−êng kÝnh cña ®−êng trßn).

(H×nh 39)
Trªn c¸c b¶n vÏ kü thuËt cho phÐp thay h×nh elip b»ng h×nh «van. C¸ch vÏ h×nh
« van theo hai trôc cña nã nh− h×nh vÏ, cã bèn t©m cña c¸c cung trßn O1, O2, O3,
O4

26
 (H×nh 40)
3. H×nh chiÕu trôc ®o xiªn gãc c©n.
H×nh chiÕu trôc ®o xiªn c©n lµ lo¹i h×nh chiÕu trôc ®o xiªn cã mÆt ph¼ng to¹ ®é
XOY song song víi mÆt ph¼ng h×nh chiÕu P’ vµ hai trong ba hÖ sè biÕn d¹ng b»ng
nhau (p = r ≠ q). Gãc gi÷a c¸c trôc ®o x’O’y’ = y’O’z’ = 1350.
x’O’z’ = 900 vµ c¸c hÖ sè biÕn d¹ng p = r = 1 , q = 0,5. Nh− vËy trôc O’Y’ lµm
víi ®−êng n»m ngang mét gãc 450.
H×nh chiÕu trôc ®o cña c¸c ®−êng trßn n»m trªn hay song song víi c¸c mÆt
ph¼ng to¹ ®é yOz, xOy lµ c¸c elip, vÞ trÝ c¸c elip nh− h×nh vÏ d−íi.
H×nh chiÕu trôc ®o xiªn gãc c©n cña h×nh trßn n»m trong mÆt ph¼ng xOz kh«ng
bÞ biÕn d¹ng. C¸c ®−êng trßn n»m trong c¸c mÆt ph¼ng song song víi mÆt ph¼ng
h×nh chiÕu b»ng vµ h×nh chiÕu c¹nh cã h×nh chiÕu trôc ®o xiªn c©n lµ c¸c h×nh elip.
NÕu lÊy hÖ sè biÕn d¹ng quy −íc ë trªn, th× trôc lín cña elip b»ng 1,06d, trôc
ng¾n b»ng 0,35d (d lµ ®−êng kÝnh cña ®−êng trßn). Trôc lín cña elip lµm víi trôc
O’x’ hay O’z’ mét gãc ≈ 70

(H×nh 41)
Khi vÏ cho phÐp thay elip b»ng «van c¸ch vÏ nh− h×nh trªn

27
 H×nh chiÕu trôc ®o xiªn c©n th−êng dïng ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng chi tiÕt cã chiÒu dµi
lín. H×nh d−íi ®©y lµ h×nh chiÕu trôc ®o xiªn c©n cña æ ®ì.

Bµi 8 : c¸ch dùng h×nh chiÕu trôc ®o

1. Chän lo¹i h×nh chiÕu trôc ®o.
§Ó biÓu diÔn mét vËt thÓ, cã thÓ dïng mét trong c¸c lo¹i h×nh chiÕu trôc ®o ®·
quy ®Þnh trong TCVN 14-74. Song tuú theo ®Æc ®iÓm h×nh d¹ng vµ cÊu t¹o cña
tõng vËt thÓ vµ tuú thuéc vµo môc ®Ých thÓ hiÖn mµ chän lo¹i h×nh chiÕu thÝch hîp.
2. Dùng h×nh chiÕu trôc ®o.
Ph−¬ng ph¸p to¹ ®é lµ ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n dïng ®Ó dùng h×nh chiÕu trôc ®o cña
vËt thÓ.
Nh− ta ®· biÕt, muèn dùng h×nh chiÕu trôc ®o cña mét vËt thÓ, cÇn ph¶i biÕt c¸ch
dùng h×nh chiÕu trôc ®o cña mét ®iÓm. C¸ch dùng h×nh chiÕu trôc ®o cña mét
®iÓm nh− sau:
Tr−íc hÕt vÏ vÞ trÝ c¸c trôc ®o vµ x¸c ®Þnh to¹ ®é vu«ng gãc cña ®iÓm, vÝ dô A
(XA, YA, ZA), sau ®ã c¨n cø vµo hÖ sè biÕn d¹ng cña lo¹i trôc ®o ®· chän mµ x¸c
®Þnh to¹ ®é trôc ®o cña ®iÓm ®ã b»ng c¸ch nh©n to¹ ®é vu«ng gãc víi hÖ sè biÕn
d¹ng t−¬ng øng:
XA’ = pxXA; XB’ = qxXB; XC’ = rxXC
LÇn l−ît ®Æt c¸c to¹ ®é trôc ®o cña ®iÓm ®ã lªn c¸c trôc ®o sÏ x¸c ®Þnh ®−îc
®iÓm A’ lµ h×nh chiÕu trôc ®o cña ®iÓm A.

(H×nh 42)

28
 (H×nh 43)
- Khi vÏ h×nh chiÕu trôc ®o cña vËt thÓ, cÇn c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ c¨n
cø vµo h×nh d¹ng cña vËt thÓ ®Ó chän c¸ch dùng h×nh chiÕu trôc ®o sao cho ®¬n
gi¶n nhÊt.
- §èi víi vËt thÓ cã h×nh d¹ng hép. VÏ h×nh hép ngo¹i tiÕp cho vËt thÓ vµ chän
ba mÆt ph¼ng cña h×nh hép lµm ba mÆt ph¼ng to¹ ®é. H×nh 43 lµ mét vÝ dô vÒ c¸ch
dùng ®ã.
- §èi víi vËt thÓ cã mÆt ph¼ng ®èi xøng. Nªn chän mÆt ph¼ng ®èi xøng ®ã lµm
mÆt ph¼ng to¹ ®é. H×nh 44 tr×nh bµy c¸ch dùng h×nh chiÕu trôc ®o cña h×nh l¨ng
trô cã 2 mÆt ph¼ng ®èi xøng xOz vµ yOz lµm hai mÆt ph¼ng to¹ ®é.

(H×nh 44)
3. VÏ ph¸c h×nh chiÕu trôc ®o.
VÏ ph¸c h×nh chiÕu trôc ®o cßn gäi lµ kÝ ho¹ kü thuËt, nã ®−îc dïng réng r·i
trong khi thiÕt kÕ hay trao ®æi ý kiÕn ë hiÖn tr−êng. VÏ ph¸c h×nh chiÕu trôc ®o
®−îc vÏ b»ng tay, kh«ng dïng c¸c dông cô vÏ, nªn viÖc ®¬n gi¶n vµ nhanh chãng.

Bµi 9 : mÆt c¾t

1. §Þnh nghÜa.

29
 MÆt c¾t lµ h×nh biÓu diÔn nhËn ®−îc trªn mÆt ph¼ng c¾t khi t−ëng t−îng dïng
mÆt ph¼ng nµy c¾t vËt thÓ.

(H×nh 45)
- Nãi chung phÝa trªn h×nh vÏ mÆt c¾t ph¶i ghi chó ký hiÖu A-A, B-B...(NÐt
g¹ch d−íi lµ nÐt liÒn ®Ëm) t−¬ng øng víi ký hiÖu A, B... ghi ë nÐt c¾t trªn h×nh
chiÕu c¬ b¶n. Mét sè tr−êng hîp cho phÐp kh«ng ph¶i ghi chó nh− vËy ë d−íi.
- MÆt c¾t ®−îc dïng ®Ó diÔn t¶ tiÕt diÖn vu«ng gãc trªn mét ®o¹n nµo ®ã cña vËt
thÓ cïng víi c¸c chç rçng, r·nh lç t¹i chç ®ã. ( mµ trªn h×nh chiÕu t−¬ng øng
nh÷ng cÊu t¹o nµy ph¶i diÔn t¶ b»ng nÐt ®øt). Ngoµi ra mÆt c¾t cßn biÓu thÞ ®−îc
vËt liÖu chÕ t¹o.
2. C¸c lo¹i mÆt c¾t.
a. MÆt c¾t dêi lµ mÆt c¾t ®Æt ë ngoµi h×nh biÓu diÔn t−¬ng øng, ®−êng bao cña nã
lµ nÐt liÒn ®Ëm. MÆt c¾t dêi còng cã thÓ ®Æt ë chç c¾t l×a cña h×nh chiÕu c¬ b¶n.

(H×nh 46)
b. MÆt c¾t chËp lµ mÆt c¾t ®Æt ë ngay trªn h×nh chiÕu t−¬ng øng, ®−êng bao cña
nã lµ nÐt liÒn m¶nh.

30
 (H×nh 47)
3. Chó ý:
- Cho phÐp kh«ng ph¶i vÏ nÐt c¾t vµ ghi chó A-A, B-B...®èi víi c¸c mÆt c¾t tho¶
m·n ®ång thêi hai ®iÒu kiÖn sau ®©y:
a. MÆt c¾t cã trôc ®èi xøng vµ trôc ®èi xøng trïng víi vÕt cña mÆt ph¼ng c¾t.

(H×nh 48)
b. MÆt c¾t lµ mÆt c¾t chËp.
4. Quy −íc ®Æc biÖt vÒ mÆt c¾t.
NÕu mÆt ph¼ng c¾t ®i qua trôc cña c¸c lç hoÆc hoÆc chç lâm trßn xoay th× ®−êng
bao mÆt c¾t cña c¸c chç lâm ®ã ®−îc vÏ ®Çy ®ñ.
MÆt ph¼ng c¾t ph¶i chän sao cho mÆt c¾t nhËn ®−îc lµ tiÕt diÖn vu«ng gãc.

31
 (H×nh 49)

Bµi 10: H×nh c¾t, h×nh trÝch

1. §Þnh nghÜa h×nh c¾t
H×nh c¾t lµ h×nh biÓu diÔn phÇn cßn l¹i cña vËt thÓ sau khi ®· t−ëng t−îng c¾t bá
phÇn ë gi÷a mÆt ph¼ng c¾t vµ ng−êi quan s¸t.

(H×nh 50)
2. C¸c lo¹i h×nh c¾t th−êng dïng.
- H×nh c¾t bao gåm: h×nh c¾t ®øng, h×nh c¾t b»ng, h×nh c¾t c¹nh lµ c¸c h×nh c¾t
t¹o bëi mÆt ph¼ng c¾t lµ mÆt ph¼ng mÆt, mÆt ph¼ng b»ng, mÆt ph¼ng c¹nh. Ba h×nh
c¾t nµy th−êng ®−îc vÏ vµo vÞ trÝ ba h×nh chiÕu mµ chóng ta quen thuéc.

32
 H×nh 51 -H×nh c¾t ®øng

H×nh 52-H×nh c¾t b»ng H×nh 53-H×nh c¾t c¹nh

Tr−êng hîp mÆt ph¼ng c¾t kh«ng song song víi mÆt ph¼ng h×nh chiÕu c¬ b¶n
nµo th× cã h×nh c¾t nghiªng.

H×nh 54

Tr−êng hîp cÇn vÏ xoay cho h×nh c¾t nghiªng n»m ngang hay th¼ng ®øng th×
phÝa trªn ghi chó ph¶i vÏ thªm mòi tªn cong A-A

33
 H×nh 55
- ë mçi vÞ trÝ ta th−êng gÆp mét trong 5 h×nh c¾t sau ®©y:
a. H×nh c¾t toµn phÇn ®¬n gi¶n : ®−îc t¹o ra do mét mÆt ph¼ng c¾t ngang toµn
bé vËt thÓ, mÆt ph¼ng c¾t nµy trïng víi mÆt ph¼ng ®èi xøng cña c¸c phÇn tö bªn
trong cÇn diÔn t¶ .

H×nh 56
b. H×nh c¾t bËc: Khi dïng hai hay nhiÒu mÆt ph¼ng song song ( α ) vµ nh÷ng
mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi chóng ( β ) c¾t vµo vËt thÓ ®Ó t¹o thµnh bËc råi biÓu diÔn
phÇn vËt thÓ cßn l¹i th× cã h×nh c¾t bËc. Trªn h×nh c¾t nµy quy −íc kh«ng vÏ vÕt
cña c¸c mÆt ph¼ng vu«ng gãc ( β ), nh−ng ë h×nh biÓu diÔn t−¬ng øng ph¶i kÝ hiÖu
®Çy ®ñ vÕt g·y cña mÆt ph¼ng c¾t.

34
 H×nh 57
c. H×nh c¾t xoay: H×nh c¾t xoay t¹o ra do hai mÆt ph¼ng c¾t giao nhau vµ hîp
víi nhau mét gãc tï. Tr−íc khi vÏ h×nh c¾t ta quy −íc xoay cho hai mÆt ph¼ng ®ã
th¼ng hµng ®Ó cho c¸c phÇn tö trªn mÆt c¾t nghiªng khái bÞ biÕn d¹ng ë h×nh c¾t

H×nh 58
d. H×nh c¾t riªng phÇn :
H×nh c¾t riªng phÇn lµ h×nh c¾t ë mét phÇn nhá cña vËt thÓ. H×nh c¾t nµy th−êng
®Æt ngay ë vÞ trÝ t−¬ng øng trªn h×nh chiÕu c¬ b¶n víi nÐt l−în sãng giíi h¹n khi
®ã cho phÐp kh«ng ghi chó vµ ký hiÖu.

35
 H×nh 59
e. H×nh c¾t ghÐp víi h×nh chiÕu. Lo¹i nµy dïng ®Ó võa diÔn t¶ cÊu t¹o bªn trong,
võa diÔn t¶ h×nh d¹ng bªn ngoµi cña vËt thÓ. Cã hai h×nh thøc ghÐp lµ :
- GhÐp nöa h×nh c¾t víi nöa h×nh chiÕu khi h×nh c¾t vµ h×nh chiÕu t−¬ng øng cã
mét trôc ®èi xøng gièng nhau. lÊy chÝnh ®−êng trôc lµm ®−êng ph©n c¸ch. Khi ®ã
quy ®Þnh ®Æt nöa h×nh c¾t bªn ph¶i trôc ®èi xøng th¼ng ®øng hoÆc bªn d−íi trôc
®èi xøng n»m ngang, c¸c nÐt ®øt ë nöa h×nh chiÕu ®−îc xo¸ bá.

H×nh 60
- GhÐp mét phÇn h×nh c¾t víi mét phÇn h×nh chiÕu, dïng nÐt l−în sãng lµm
®−êng ph©n c¸ch mçi phÇn nhiÒu hay Ýt tuú theo ý ®Þnh diÔn t¶.Dïng trong tr−êng
hîp h×nh chiÕu vµ h×nh c¾t t−¬ng øng cã trôc ®èi xøng nh−ng l¹i cã nh÷ng nÐt c¬
b¶n trïng lªn ®−êng trôc Êy.

36
 H×nh 61
3. Quy −íc ®Æc biÖt vÒ h×nh c¾t.
Khi mÆt ph¼ng c¾t däc nh÷ng phÇn tö ®Æc cña chi tiÕt m¸y nh− g©n trî lùc, nan
hoa, r¨ng b¸nh r¨ng vµ then hoa…th× kh«ng g¹ch phÇn mÆt c¾t cña chóng, ®−êng
giíi h¹n cña phÇn tö khi ®ã vÏ b»ng nÐt c¬ b¶n. Quy −íc nµy kh«ng ¸p dông khi
c¾t ngang phÇn tö ®ã.

H×nh 62
- Ng−êi ta còng kh«ng thùc hiÖn h×nh c¾t däc toang phÇn ®èi víi c¸c chi tiÕt
m¸y ®Æc nh− trôc, bul«ng, vÝt,tay n¾m...mÆc dï mÆt ph¼ng c¾t cã ®i qua trôc cña
chóng.

37
 H×nh 63
- Quy −íc biÖt nµy nh»m h¹n chÕ viÖc ph¶i ký hiÖu vËt liÖu trªn diÖn qu¸ réng
mét c¸ch kh«ng cÇn thiÕt vµ gióp ng−êi ®äc b¶n vÏ nhËn biÕt râ rµng c¸c phÇn tö
kh«ng rçng trªn chi tiÕt m¸y.
4. H×nh trÝch
H×nh trÝch lµ h×nh biÓu diÔn trÝch ra tõ mét h×nh biÓu diÔn ®· cã ®Ó m« t¶ râ rµng
vµ tØ mØ h¬n h×nh d¹ng, kÝch th−íc cña mét phÇn tö nµo ®ã. H×nh trÝch th−êng
®−îc vÏ víi tû lÖ phãng to so víi h×nh biÓu diÔn ®· cã. C¸ch vÏ vµ ghi chó nh−
h×nh vÏ.

H×nh 64

38
 bµi 10: b¶n vÏ chi tiÕt
1. H×nh biÓu diÔn cña chi tiÕt
- H×nh biÓu diÔn cña chi tiÕt gåm cã h×nh chiÕu, h×nh c¾t, mÆt c¾t, h×nh trÝch... .
Tuú theo ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¹ng vµ cÊu t¹o cña tõng chi tiÕt, ng−êi vÏ sÏ chän c¸c
lo¹i h×nh biÓu diÔn thÝch hîp sao cho víi sè l−îng h×nh biÓu diÔn Ýt mµ thÓ hiÖn
®Çy ®ñ h×nh d¹ng vµ cÊu t¹o cña chi tiÕt, ®ång thêi cã lîi cho viÖc bè trÝ b¶n vÏ.
- Trong mét b¶n vÏ, h×nh chiÕu tõ tr−íc hay h×nh c¾t ®øng lµ h×nh biÓu diÔn
chÝnh cña chi tiÕt. H×nh biÓu diÔn ®ã diÔn t¶ nhiÒu nhÊt c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¹ng
vµ kÝch th−íc cña b¶n vÏ, ®ång thêi ph¶n ¸nh ®−îc vÞ trÝ lµm viÖc cña chi tiÕt hay
vÞ trÝ gia c«ng cña chi tiÕt.
- VÝ dô èng (h×nh 65) lµ chi tiÕt trßn xoay gåm c¸c phÇn h×nh trô cã ®−êng kÝnh
kh¸c nhau t¹o thµnh, èng ®−îc gia c«ng b»ng tiÖn chi tiÕt ®−îc ®Æt n»m ngang,
h×nh c¾t ®øng thÓ hiÖn râ h×nh d¹ng bªn trong vµ bªn ngoµi.

H×nh 65

39
 + H×nh c¾t A-A thÓ hiÖn ®é s©u cña lç Φ 12, phÇn v¸t ph¼ng lç ren M20 vµ vÞ trÝ
cña 6 lç φ 15 ë mÆt ®Çu èng. MÆt c¾t B-B thÓ hiÖn phÇn v¸t ph¼ng ®Çu lç ren
M16.
+ H×nh trÝch I cã tØ lÖ 2:1 thÓ hiÖn h×nh d¹ng vµ kÝch th−íc cña r·nh tho¸t dao
cuèi ren.
+ Ngoµi c¸c mÆt cã ®é nh¸m ghi trªn b¶n vÏ c¸c mÆt cßn l¹i cã ®é nh¸m gièng
nhau Rz 40
- C¸c quy −íc khi vÏ b¶n vÏ chi tiÕt:
+ NÕu trªn mét h×nh biÓu diÔn cã mét sè phÇn tö gièng nhau vµ ph©n bè ®Òu, vÝ
dô: lç cña bÝch, r¨ng cña b¸nh r¨ng...th× chØ vÏ vµi phÇn tö c¸c phÇn tö cßn l¹i
®−îc vÏ ®¬n gi¶n.

H×nh 66
+ Cho phÐp vÏ ®¬n gi¶n giao tuyÕn cña c¸c mÆt, khi kh«ng ®ßi hái vÏ chÝnh x¸c,
vÝ dô: cã thÓ thay c¸c ®−êng cong b»ng c¸c cung trßn hay ®o¹n th¼ng.

H×nh 67a, b
+ §−êng biÓu diÔn phÇn chuyÓn tiÕp gi÷a hai mÆt cã thÓ vÏ theo quy −íc b»ng
nÐt m¶nh hoÆc kh«ng vÏ, nÕu ®−êng ®ã kh«ng râ rÖt.

40
 H×nh 68
+ Cho phÐp vÏ t¨ng thªm ®é c«n vµ ®é dèc, nÕu chóng qu¸ nhá, trªn h×nh biÓu
diÔn chØ cÇn vÏ mét ®−êng t−¬ng øng víi kÝch th−íc nhá cña ®é c«n hoÆc ®é dèc.

H×nh 69
+ Khi cÇn ph©n biÖt phÇn mÆt ph¼ng víi phÇn mÆt cong cña bÒ mÆt, cho phÐp kÎ
hai ®−êng chÐo b»ng nÐt m¶nh trªn phÇn mÆt ph¼ng.

H×nh 70
+ C¸c chi tiÕt hay phÇn tö dµi cã mÆt c¾t ngang kh«ng ®æi hay thay ®æi ®Òu ®Æn
nh− trôc, thÐp h×nh... th× cho phÐp c¾t ®i phÇn gi÷a song kÝch th−íc chiÒu dµi vÉn
lµ chiÒu dµi toµn bé.

H×nh 71

41
 2. KÝch th−íc cña chi tiÕt
- KÝch th−íc cña mÐp v¸t 450 ®−îc ghi nh− h×nh vÏ cßn c¸c kÝch th−íc kh¸c 450
®−îc theo nguyªn t¾c chung vÒ ghi kÝch th−íc.

H×nh 72
Khi ghi kÝch th−íc cña mét lo¹t phÇn tö gièng nhau th× th−êng chØ ghi kÝch
th−íc cña mét phÇn tö cã kÌm theo sè l−îng phÇn tö ®ã.

H×nh 73
- Khi kÝch th−íc x¸c ®Þnh kho¶ng c¸ch mét sè phÇn tö gièng nhau vµ ph©n
bè ®Òu trªn chi tiÕt th× ghi d−íi d¹ng mét tÝch sè.

H×nh 74
- NÕu cã mét lo¹t kÝch th−íc liªn tiÕp th× cã thÓ ghi tõ mét chuÈn “0”

42
 H×nh 75
3. Dung sai kÝch th−íc vµ ký hiÖu nh¸m bÒ mÆt
a. Dung sai kÝch th−íc
*Kh¸i niÖm vÒ dung sai
- Trong thùc tÕ s¶n xuÊt, do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh− ®é chÝnh x¸c
cña m¸y c«ng cô, tr×nh ®é c«ng nh©n, kü thuËt ®o l−êng...lµm cho kÝch th−íc cña
chi tiÕt ®−îc chÕ t¹o kh«ng ®¹t ®Õn møc ®é chÝnh x¸c tuyÖt ®èi.
- C¨n cø theo chøc n¨ng cña chi tiÕt vµ trªn c¬ së b¶o ®¶m yªu cÇu kü thuËt,
ng−êi ta quy ®Þnh ph¹m vi sai sè cho phÐp nhÊt ®Þnh ®èi víi c¸c chi tiÕt. Ph¹m vi
sai sè cho phÐp ®ã gäi lµ dung sai.
- Khi thiÕt kÕ kÝch th−íc cña chi tiÕt ®−îc x¸c ®Þnh theo tÝnh to¸n dïng ®Ó
x¸c ®Þnh c¸c kÝch th−íc giíi h¹n vµ tÝnh sai lÖch, gäi lµ kÝch th−íc danh nghÜa. KÝ
hiÖu kÝch th−íc danh nghÜa cña lç gäi lµ D, cña trôc lµ d.

(H×nh 76)
* C¸ch ghi sai lÖch giíi h¹n kÝch th−íc
- Sai lÖch ghi kÌm theo kÝch th−íc danh nghÜa cã ®¬n vÞ ®o lµ mm

43
 - Sai lÖch trªn ghi ë phÝa trªn kÝch th−íc danh nghÜa, sai lÖch d−íi ghi ë
phÝa d−íi kÝch th−íc danh nghÜa víi khæ ch÷ b»ng hoÆc bÐ h¬n khæ ch÷ kÝch th−íc
danh nghÜa.
VÝ dô : 35 +−00,,12
- NÕu sai lÖch trªn vµ sai lÖch d−íi ®èi xøng nhau th× ghi cïng mét khæ ch÷
víi kÝch th−íc danh nghÜa. VÝ dô: 50 ± 0,2
- NÕu trÞ sè sai lÖch trªn hoÆc sai lÖch d−íi b»ng kh«ng th× ghi sè 0. VÝ dô :
35 0−0, 25 ; φ 40 0+0, 2 .

- Cho phÐp kh«ng ghi trÞ sè sai lÖch b»ng 0. VÝ dô : 35-0,25; φ 40+0,2
b. KÝ hiÖu nh¸m bÒ mÆt
- KÝ hiÖu ch÷ √ vÏ b»ng nÐt liÒn m¶nh, c¸c th«ng sè ®é nh¸m lÊy ®¬n vÞ µm.
BÒ mÆt kh«ng quy ®Þnh ph−¬ng ph¸p gia c«ng kÝ hiÖu nh− h×nh vÏ b,c. BÒ mÆt
®−îc gia c«ng c¾t bá mét líp vËt liÖu dïng kÝ hiÖu nh− h×nh d vµ bÒ mÆt kh«ng gia
c«ng thªm sau ®óc, Ðp , c¸n, kÐo, dËp... dïng kÝ hiÖu nh− h×nh e.

(H×nh 77)
- KÝ hiÖu ®é nh¸m cña mçi bÒ mÆt chØ ghi mét lÇn trªn b¶n vÏ; kÝ hiÖu ®−îc chØ
vµo ®−êng bao, ®−êng giãng, cßn c¸c th«ng sè ®−îc ghi theo chiÒu quy ®Þnh cña
con sè kÝch th−íc.

44
 (H×nh 78)
- NÕu tÊt c¶ c¸c bÒ mÆt cña chi tiÕt cã cïng mét ®é nh¸m th× chØ ghi kÝ hiÖu ®é
nh¸m ®ã ë gãc trªn bªn ph¶i b¶n vÏ nh− h×nh a.

(H×nh 79)
- NÕu phÇn lín c¸c bÒ mÆt cña chi tiÕt cã cïng ®é nh¸m th× kÝ hiÖu ®é nh¸m cña
c¸c bÒ mÆt ®ã ®−îc ghi chung ë gãc trªn bªn ph¶i b¶n vÏ vµ thªm dÊu √ ®Æt trong
ngoÆc ®¬n nh− h×nh b.
4. B¶n vÏ chi tiÕt
a. Néi dung b¶n vÏ chi tiÕt
- B¶n vÏ dïng chÕ t¹o vµ kiÓm tra chi tiÕt lµ b¶n vÏ chÕ t¹o chi tiÕt, dùa vµo ®ã
®Ó chän ph−¬ng ph¸p gia c«ng vµ tr×nh tù gia c«ng mét c¸ch hîp lý ®Ó t¹o ra chi
tiÕt. V× vËy b¶n vÏ chi tiÕt ph¶i thÓ hiÖn ®Çy ®ñ h×nh d¹ng, ®é lín vµ chÊt l−îng
cña chi tiÕt. Néi dung cña b¶n vÏ chi tiÕt gåm nh÷ng phÇn sau:

45
 + H×nh biÓu diÔn: h×nh chiÕu, h×nh c¾t, mÆt c¾t...dïng ®Ó diÔn t¶ mét c¸ch ®Çy
®ñ râ rµng h×nh d¹ng vµ kÕt cÊu cña chi tiÕt.
+ KÝch th−íc: tÊt c¶ c¸c kÝch th−íc ®Ó thÓ hiÖn ®é lín cña chi tiÕt vµ cÇn thiÕt
cho viÖc chÕ t¹o, kiÓm tra chi tiÕt.
+ Yªu cÇu kü thuËt: gåm cã ®é nh¸m bÒ mÆt, sai lÖch giíi h¹n kÝch th−íc, sai
lÖch vÒ h×nh d¹ng vµ vÞ trÝ bÒ mÆt, yªu cÇu vÒ nhiÖt luyÖn vµ c¸c yªu cÇu kh¸c thÓ
hiÖn chÊt l−îng cña chi tiÕt.
+ Khung tªn: gåm cã tªn gäi chi tiÕt, vËt liÖu chÕ t¹o chi tiÕt, tû lÖ cña b¶n vÏ, kÝ
hiÖu cña b¶n vÏ, tªn vµ ch÷ ký cña nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi b¶n vÏ.
b. Néi dung b¶n vÏ ph¸c chi tiÕt.
- B¶n vÏ ph¸c chi tiÕt lµ b¶n vÏ cã tÝnh chÊt t¹m thêi dïng trong thiÕt kÕ vµ söa
ch÷a. B¶n vÏ ph¸c chi tiÕt lµ tµi liÖu kü thuËt ®Çu tiªn dïng ®Ó lËp c¸c b¶n vÏ kh¸c.
- B¶n vÏ ph¸c ®−îc vÏ b»ng tay kh«ng cÇn vÏ theo tØ lÖ mét c¸ch chÝnh x¸c.
- B¶n vÏ ph¸c ph¶i ®¹t ®−îc c¸c yªu cÇu cña mét b¶n vÏ:
+ Ph¶i cã c¸c h×nh biÓu diÔn thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c h×nh d¹ng
vµ kÕt cÊu cña chi tiÕt ®−îc biÓu diÔn.
+ Ph¶i cã toµn bé kÝch th−íc cÇn thiÕt cho viÖc chÕ t¹o vµ kiÓm tra chi tiÕt.
+ Ph¶i cã c¸c kÝ hiÖu nh− ®é nh½n bÒ mÆt, sai lÖch giíi h¹n kÝch th−íc, sai lÖch
h×nh d¹ng, vÞ trÝ bÒ mÆt vµ c¸c yªu cÇu kü thuËt kh¸c thÓ hiÖn chÊt l−îng cña chi
tiÕt.
+ Ph¶i thÓ hiÖn ®Çy ®ñ vµ chÝnh x¸c c¸c kÕt cÊu hîp lÝ cña chi tiÕt nh− gãc ®óc,
mÐp v¸t, gãc l−în, r·nh tho¸t dao, lç khoan...
c. C¸ch lËp b¶n vÏ chi tiÕt.
- B−íc 1: bè trÝ c¸c h×nh biÓu diÔn c¨n cø theo ®é lín cña chi tiÕt vµ sè l−îng
h×nh chiÕu biÓu diÔn ®Ó chän khæ giÊy vµ bè trÝ c¸c h×nh biÓu diÔn trªn b¶n vÏ
b»ng c¸c ®−êng trôc ®−êng t©m cña chi tiÕt.
- B−íc 2: vÏ mê dùa vµo sù ph©n tÝch h×nh d¹ng lÇn l−ît vÏ tõng phÇn cña chi
tiÕt, nªn vÏ c¸c ®−êng bao h×nh d¹ng ngoµi tr−íc, sau ®Õn c¸c ®−êng bao chi tiÕt,
cuèi cïng vÏ c¸c h×nh c¾t vµ mÆt c¾t. TÊt c¶ c¸c ®−êng nÐt ®Òu vÏ b»ng nÐt m¶nh.
- B−íc 3: T« ®Ëm tr−íc khi t« ®Ëm b¶n vÏ cÇn kiÓm tra nh÷ng chç sai sãt trong
b−íc vÏ mê. Dïng bót ch× lo¹i cøng kÎ c¸c ®−êng g¹ch g¹ch cña c¸c mÆt c¾t, kÎ
c¸c ®−êng giãng vµ ®−êng kÝch th−íc. Dïng bót ch× lo¹i mÒm t« ®Ëm c¸c ®−êng
bao.

46
 - B−íc 4: ghi kÝch th−íc vµ c¸c ghi chó: kÝch th−íc ®−îc ®o trùc tiÕp trªn chi tiÕt
vµ ghi vµo b¶n vÏ kÓ c¶ sai lÖch giíi h¹n kÝch th−íc. Ghi c¸c kÝ hiÖu nh¸m bÒ mÆt,
viÕt c¸c yªu cÇu kü thuËt vµ ghi c¸c néi dung cña khung tªn...Cuèi cïng kiÓm tra
vµ söa ch÷a b¶n vÏ.
5. C¸ch ®äc b¶n vÏ chi tiÕt
- §äc néi dung ghi trong khung tªn ®Ó hiÓu râ tªn gäi cña chi tiÕt, vËt liÖu, tØ lÖ
cña b¶n vÏ...®Ó cã kh¸i niÖm s¬ bé vÒ h×nh d¹ng, c«ng dông cña chi tiÕt.
- §äc c¸c h×nh biÓu diÔn, hiÓu râ tªn gäi cña c¸c h×nh biÓu diÔn, quan hÖ gi÷a
c¸c h×nh biÓu diÔn ®ã, biÕt ph−¬ng chiÕu vµ vÞ trÝ c¸c mÆt ph¼ng c¾t.
- §äc c¸c kÝch th−íc: ph©n tÝch tõng kÝch th−íc, hiÓu râ ý nghÜa cña nã .
- §äc c¸c kÝ hiÖu: c¸c dÊu vµ c¸c yªu cÇu kü thuËt, hiÓu râ ý nghÜa sai lÖch giíi
h¹n kÝch th−íc, ®é nh½n bÒ mÆt...
- Tæng kÕt : sau khi ®äc xong c¸c néi dung cña b¶n vÏ cÇn tæng kÕt l¹i ®Ó cã
kh¸i niÖm ®Çy ®ñ vÒ chi tiÕt vµ hiÓu mét c¸ch toµn diÖn b¶n vÏ ®· ®äc.

Bµi 11: Ren vµ c¸ch vÏ quy −íc ren, vÏ

c¸c chi tiÕt ghÐp cã ren

I. Ren vµ c¸ch quy −íc ren.
1. Kh¸i niÖm chung:
a. §−êng xo¾n èc:
§−êng xo¾n èc lµ quü ®¹o cña mét ®iÓm chuyÓn ®éng ®Òu trªn mét ®−êng th¼ng
trong khi ®−êng th¼ng ®ã quay ®Òu quanh mét trôc cè ®Þnh. §−êng th¼ng ®ã gäi lµ
®−êng sinh. NÕu ®−êng sinh lµ mét ®−êng th¼ng song song víi trôc quay, ta cã
®−êng xo¾n èc trô. NÕu ®−êng sinh c¾t trôc quay ta cã ®−êng xo¾n èc nãn.

H×nh 80
NÕu ®−êng xo¾n éc ®−îc t¹o thµnh do ®iÓm chuyÓn ®éng tõ d−íi lªn vµ tõ tr¸i
sang ph¶i thi gäi lµ ®−êng xo¾n èc ph¶i. Tr¸i l¹i, nÕu ®iÓm chuyÓn ®éng tõ d−íi
lªn vµ tõ ph¶i sang tr¸i th× gäi lµ ®−êng xo¾n èc tr¸i.

47
 b. H×nh thµnh mÆt ren.
MÆt ren ®−îc h×nh thµnh do mét h×nh ph¼ng (h×nh tam gi¸c, h×nh thang, h×nh
thang vu«ng …) chuyÓn ®éng theo ®−êng xo¾n èc, sao cho mÆt ph¼ng cña h×nh
lu«n lu«n ®i qua trôc cña ®−êng xo¾n èc ®ã. Ren ®−îc h×nh thµnh trªn mÆt trô
hoÆc mÆt c«n gäi lµ ren ngoµi, ren h×nh thµnh trªn lç trô hoÆc lç c«n gäi lµ ren
trong.

(H×nh 81)
2. C¸c yÕu tè cña ren:
a. Pr«finren: Lµ h×nh ph¼ng chuyÓn ®éng ®Ó t¹o thµnh ren. Profin cã d¹ng tam
gi¸c ®Òu, tam gi¸c c©n, thang c©n, thang vu«ng…
b.§−êng kÝnh ren:
- §−êng kÝnh ngoµi d lµ ®−êng kÝnh mÆt trô ®i qua ®Ønh ren ngoµi hay ®¸y ren
trong. §−êng kÝnh ngoµi tiªu biÓu cho kÝch th−íc cña ren nªn cßn gäi lµ ®−êng
kÝnh danh nghÜa cña ren.
- §−êng kÝnh trong d1 lµ ®−êng kÝnh mÆt trô ®i qua ®¸y cña ren ngoµi hay ®Ønh
cña ren trong.
d1 + d
- §−êng kÝnh trung b×nh d2: d2 = lµ ®−êng kÝnh tÝnh to¸n khi thiÕt kÕ.
2
c. Sè ®Çu mèi:
NÕu cã nhiÒu h×nh ph¼ng gièng nhau chuyÓn ®éng theo nhiÒu ®−êng xo¾n èc
c¸ch ®Òu nhau th× t¹o thµnh ren cã nhiÒu ®Çu mèi. Mçi h×nh ph¼ng t¹o thµnh mét
®Çu mèi ren. Sè ®Çu mèi kÝ hiÖu lµ n.

48
 H×nh 82
d. B−íc ren (p):
Lµ kho¶ng c¸ch theo chiÒu trôc gi÷a hai profin ren kÒ nhau. §èi víi ren cã
nhiÒu ®Çu mèi th× b−íc xo¾n b»ng sè ®Çu mèi nh©n víi b−íc ren. Pn = n.p
e. H−íng xo¾n: lµ h−íng xo¾n cña ®−êng xo¾n èc t¹o thµnh ren. Cã thÓ cã
h−íng xo¾n ph¶i hoÆc h−íng xo¾n tr¸i. §èi víi ren cã h−íng xo¾n tr¸i, khi vÆn
theo chiÒu kim ®ång hå thi ren sÏ lïi ra mµ kh«ng tiÕn nh− ren cã h−íng xo¾n
ph¶i.
Th«ng th−êng dïng lo¹i ren cã h−íng xo¾n ph¶i mét ®Çu mèi cho c¸c mèi ghÐp
chÆt. Cßn ren cã h−íng xo¾n tr¸i ®−îc dïng khi cÇn cã sù chuyÓn ®éng ng−îc
chiÒu. Ren nhiÒu ®Çu mèi ®−îc dïng ë c¸c mèi ghÐp cÇn th¸o l¾p nhanh hoÆc ®Ó
truyÒn ®éng.
3. C¸c lo¹i ren tiªu chuÈn th−êng dïng.
a. Ren hÖ mÐt:
Dïng trong mèi ghÐp th«ng th−êng. Ren hÖ mÐt cã profin lµ mét tam gi¸c ®Òu,
kÝch th−íc cña ren dïng milimÐt lµm ®¬n vÞ. Ren hÖ mÐt kÝ hiÖu lµ ch÷ M. Ren hÖ
mÐt gåm cã lo¹i b−íc lín vµ lo¹i b−íc nhá. Hai lo¹i nµy cã ®−êng kÝnh danh
nghÜa gièng nhau nh−ng b−íc ren kh¸c nhau.
b. Ren èng :
Dïng trong c¸c mèi ghÐp èng, profin ren lµ mét tam gi¸c c©n cã gãc ë ®Ønh
b»ng 550. KÝch th−íc cña ren èng ®o b»ng in s¬. (1” = 25,4 mm).
Ren èng cã hai lo¹i, ren èng h×nh trô kÝ hiÖu lµ G vµ ren èng h×nh c«n kÝ hiÖu lµ
R.
c. Ren h×nh thang :
Dïng ®Ó truyÒn lùc, profin cña ren h×nh thang lµ mét h×nh thang c©n cã gãc
gi÷a hai c¹nh bªn b»ng 300 , kÝ hiÖu profin lµ Tr.

49
 §Ó truyÒn lùc cã ren tùa, profin cña ren lµ mét h×nh thang vu«ng, kÝ hiÖu lµ S.
Ngoµi ren tiªu chuÈn, cßn cã ren kh«ng tiªu chuÈn lµ ren cã profin kh«ng theo
tiªu chuÈn quy ®Þnh, nh− ren vu«ng kÝ hiÖu lµ ch÷ Sq .
4. C¸ch vÏ quy −íc ren.
a. §èi víi ren thÊy (ren trôc vµ h×nh c¾t cña lç ren) :
- §−êng ®Ønh ren vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm.
- §−êng ®¸y ren vÏ b»ng nÐt liÒn m¶nh. Trªn h×nh biÓu diÔn vu«ng gãc víi trôc
ren, cung trßn ®¸y ren ®−îc vÏ hë kho¶ng 1/4 ®−êng trßn ë gãc trªn bªn ph¶i.
- §−êng giíi h¹n ren (cña ®o¹n ren ®Çy) vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm.

(H×nh 83 a, b)
b. §èi víi ren khuÊt
§−êng ®Ønh ren, ®−êng ch©n ren, ®−êng giíi h¹n ren ®Òu vÏ b»ng nÐt ®øt.

H×nh 84
c. Tr−êng hîp cÇn biÓu diÔn ®o¹n ren c¹n

H×nh 85
Dïng nÐt liÒn m¶nh ®Ó vÏ nÕu kh«ng cã ý nghÜa g× vÒ kÕt cÊu ®Æc biÖt, cho
phÐp kh«ng vÏ mÐp v¸t ®Çu ren ë trªn h×nh chiÕu vu«ng gãc

50
 H×nh 86
f. Trong mèi ghÐp ren.

H×nh 87
Quy ®Þnh −u tiªn vÏ ren trôc cßn ren lç chØ vÏ phÇn ch−a bÞ ghÐp.
5. C¸ch ghi kÝ hiÖu c¸c lo¹i ren.
Ren ®−îc ký hiÖu theo tiªu chuÈn. Trong ký hiÖu ren ph¶i thÓ hiÖn ®−îc c¸c yÕu
tè cña ren gåm profin ren, kÝch th−íc cña ren (®−êng kÝnh ngoµi, b−íc ren)
h−íng xo¾n vµ sè ®Çu mèi…
a. Profin ren
§−îc ký hiÖu b»ng ch÷ viÕt t¾t tªn gäi cña lo¹i ren. VÝ dô : M,Tr ,G,R,S,Sq
b. KÝch th−íc ren
Ph¶i ghi lµ ®−êng kÝnh ngoµi vµ b−íc xo¾n, hai con sè nµy viÕt c¸ch nhau b»ng
dÊu (x).
VÝ dô :
M10x1; Tr10x2; G1”
c. KÝ hiÖu ren
§−îc ghi trªn ®−êng kÝnh th−íc t−¬ng øng víi ®−êng kÝnh ngoµi cña ren.
d. Ren tr¸i th× ghi ch÷ “LH” ë cuèi ký hiÖu ren. NÕu ren cã nhiÒu ®Çu mèi th×
ghi b−íc ren P trong ngoÆc ®¬n ®Æt sau b−íc xo¾n.
VÝ dô: Tr20x2 LH; M20x2(P1)
Tr24x3(P1)-LH
Trong ký hiÖu ren nÕu kh«ng ghi ký hiÖu h−íng xo¾n vµ sè ®Çu mèi th× cã nghÜa
lµ ren h−íng xo¾n ph¶i vµ mét ®Çu mèi.

51
 6. C¸c chi tiÕt ghÐp.
- Bul«ng:

H×nh 88
Bul«ng gåm 2 phÇn, phÇn th©n cã ren vµ phÇn ®Çu cã h×nh s¸u c¹nh ®Òu hay bèn
c¹nh ®Òu. C¨n cø theo chÊt l−îng bÒ mÆt, bul«ng ®−îc chia ra ba lo¹i: bul«ng tinh,
bul«ng nöa tinh vµ bul«ng th«.
KÝ hiÖu cña bul«ng gåm cã: Tªn gäi, kÝ hiÖu ren (profinren, ®−êng kÝnh ngoµi
d) chiÒu dµi L vµ sè hiÖu tiªu chuÈn cña bul«ng. VÝ dô: M10x80.
- §ai èc:
§ai èc lµ chi tiÕt dïng ®Ó vÆn vµo bul«ng hay vÝt cÊy. C¨n cø vµo chÊt l−îng bÒ
mÆt ®ai èc chia ra lµm 3 lo¹i: ®ai èc tinh, ®ai èc nöa tinh vµ ®ai èc th«.
KÝ hiÖu: ®ai èc kÝ hiÖu gåm tªn gäi, kÝ hiÖu vµ kÝch th−íc ren sè hiÖu tiªu chuÈn.
VÝ dô: §ai èc M10

H×nh 89

52
 - VÝt cÊy:
VÝt cÊy lµ chi tiÕt h×nh trô hai ®Çu cã ren, mét ®Çu ®Ó vÆn vµo lç ren cña mét chi
tiÕt bÞ ghÐp vµ ®Çu kia ®Ó vÆn ®ai èc.
VÝt cÊy th«ng dông chia ra 2 lo¹i : KiÓu A kh«ng cã r·nh tho¸t dao, kiÓu B cã
r·nh tho¸t dao.
KÝ hiÖu : tªn gäi, kiÓu, lo¹i, kÝ hiÖu ren, chiÒu dµi vÝt cÊy vµ sè hiÖu tiªu chuÈn.
VÝ dô : VÝt cÊy A1-M20x100

(H×nh 90)
- VÝt:

(H×nh 91)
VÝt bao gåm phÇn th©n cã ren vµ phÇn ®Çu. VÝt dïng ®Ó l¾p ghÐp c¸c chi tiÕt hay
®Ó ®Þnh vÞ c¸c chi tiÕt. C¨n cø vµo h×nh d¹ng phÇn ®Çu, vÝt ®−îc chia ra c¸c lo¹i:
vÝt ®Çu chám cÇu, vÝt ®Çu h×nh trô, vÝt ®Çu ch×m...
- KÝ hiÖu cña vÝt gåm cã : tªn gäi, kÝ hiÖu ren, chiÒu dµi vÝt vµ sè hiÖu tiªu
chuÈn.
VÝ dô: VÝt M12x30

53
 - Vßng ®Öm:

(H×nh 92)
Vßng ®Öm lµ chi tiÕt lãt d−íi ®ai èc ®Ó khi vÆn chÆt, ®ai èc kh«ng lµm háng bÒ
mÆt cña chi tiÕt bÞ ghÐp, nhê cã vßng ®Öm lùc Ðp cña ®ai èc ®−îc ph©n bè mét
c¸ch ®Òu ®Æn.
Vßng ®Öm cã c¸c lo¹i: vßng ®Öm tinh, vßng ®Öm th«, vßng ®Öm lß xo…MÆt
kh¸c cßn cã vßng ®Öm h·m.
KÝ hiÖu: Tªn gäi, ®−êng kÝnh lç vµ sè tiªu chuÈn.
VÝ dô: Vßng ®Öm Φ 10,5x Φ 21x 2 .

bµi 12: VÏ quy −íc b¸nh r¨ng , lß xo

I. VÏ quy −íc b¸nh r¨ng.
B¸nh r¨ng lµ chi tiÕt dïng ®Ó truyÒn chuyÓn ®éng quay nhê sù ¨n khíp lÇn l−ît
gi÷a c¸c r¨ng cña hai b¸nh r¨ng. B¸nh r¨ng th−êng dïng cã 3 lo¹i: b¸nh r¨ng trô,
b¸nh r¨ng c«n, trôc vÝt vµ b¸nh vÝt.
1. C¸c yÕu tè cña b¸nh r¨ng.

54
 (H×nh 93)
a. §−êng kÝnh ®Ønh (da):
Lµ vßng trßn ®i qua ®Ønh r¨ng: da = m.Z+2.ha = m(Z+2)
b. §−êng kÝnh ®¸y (df):
Lµ vßng trßn ®i qua ®¸y r¨ng: df = m.Z-2hf = m(Z-2,5)
c. §−êng kÝnh vßng chia (d):
Lµ ®−êng kÝnh cña ®−êng trßn tiÕp xóc víi ®−êng trßn t−¬ng øng cña b¸nh
r¨ng thø hai khi hai b¸nh r¨ng ¨n khíp víi nhau: d = m.Z
d. B−íc r¨ng (p):
Lµ ®é dµi cung trßn chia gi÷a hai ®iÓm t−¬ng øng cña hai r¨ng kÒ nhau.
e. m«®un(m):
Lµ th«ng sè tiªu chuÈn lµ th«ng sè nãi lªn ®é lín cña b¸nh r¨ng.
p
m= (lµ tû sè gi÷a b−íc r¨ng vµ sè π )
π
modun ®−îc tiªu chuÈn ho¸ theo d·y tiªu chuÈn viÖt nam.
f. Sè r¨ng (z):
Sè r¨ng kÕt hîp víi m«dun sÏ x¸c ®Þnh ®−îc ®−êng kÝnh b¸nh r¨ng
g. ChiÒu cao ®Çu r¨ng (ha):
Lµ kho¶ng c¸ch gi÷a vßng ®Ønh vµ vßng chia : ha = m.
h. ChiÒu cao ch©n r¨ng (hf):
Lµ kho¶ng c¸ch gi÷a vßng ®¸y vµ vßng chia: hf = 1,25m.

55
 i. ChiÒu cao r¨ng (h):
Lµ kho¶ng c¸ch gi÷a vßng ®Ønh vµ vßng ®¸y: h = 2,25m.
j. Vßng c¬ së:
Lµ ®−êng trßn h×nh thµnh ®o¹n th©n khai trªn profin r¨ng, ®−êng kÝnh vßng c¬
së kÝ hiÖu lµ d0:
d0 = 0,94d
2. VÏ quy −íc b¸nh r¨ng.
- Vßng trßn vµ ®−êng sinh mÆt ®Ønh r¨ng vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm.
- Vßng trßn vµ ®−êng sinh cña mÆt chia vÏ b»ng nÐt chÊm g¹ch m¶nh. Cßn
vßng trßn vµ ®−êng sinh mÆt ®¸y r¨ng trªn h×nh chiÕu kh«ng vÏ (trõ trôc vÝt vÏ
b»ng nÐt liÒn m¶nh)

H×nh 94
- Trªn h×nh c¾t däc trôc b¸nh r¨ng, ®−êng sinh ch©n r¨ng vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm
vµ quy −íc kh«ng g¹ch phÇn bÒ mÆt r¨ng.

56
 - H−íng nghiªng cña r¨ng nghiªng vµ r¨ng ch÷ V ®−îc vÏ b»ng 3 nÐt liÒn m¶nh

.
H×nh 95
- Trªn h×nh chiÕu vu«ng gãc víi trôc b¸nh r¨ng phÇn ¨n khíp (cung trßn) vÏ
b»ng nÐt liÒn ®Ëm.
- Trªn h×nh c¾t quy ®Þnh r¨ng cña b¸nh chñ ®éng che khuÊt r¨ng cña b¸nh bÞ
®éng

H×nh 96
2. VÏ quy −íc lß xo

57
 H×nh 97
Lß xo lµ chi tiÕt dù tr÷ n¨ng l−îng dïng ®Ó gi¶m xãc, Ðp chÆt, ®ì lùc…
Lß xo cã c¸c lo¹i: Lß xo xo¾n èc, lß xo xo¸y èc ph¼ng, lß xo nhÝp, lß xo ®Üa.
- H×nh chiÕu vµ h×nh c¾t cña lß xo xo¾n trô (hay nãn) trªn mÆt ph¼ng chiÕu
song song víi trôc lß xo th× c¸c vßng xo¾n ®−îc vÏ b»ng nÐt th¼ng thay cho nÐt
cong.
- NÕu sè vßng xo¾n >4 th× chØ vÏ ë mçi ®Çu 1 hoÆc 2vßng (trõ vßng tú) nh÷ng
vßng xo¾n cßn l¹i ®−îc vÏ b»ng nÐt chÊm g¹ch m¶nh ®i qua t©m mÆt c¾t cña d©y
lß xo, cho phÐp rót ng¾n chiÒu dµi lß xo.
- Nh÷ng lß xo cã ®−êng kÝnh d©y ≤ 2 mm th× vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm, mÆt c¾t ®−îc
t« ®en.

58
H×nh 98

59
 Bµi 13 : ghÐp b»ng ren
1. Mèi ghÐp bul«ng.
Bul«ng, ®ai èc, vßng ®Öm t¹o thµnh mét bé chi tiÕt xiÕt cña mèi ghÐp bul«ng.
Chóng lµ nh÷ng chi tiÕt tiªu chuÈn vµ lÊy kÝch th−íc ®−êng kÝnh d cña bul«ng lµm
c¬ së ®Ó x¸c ®Þnh c¸c kÝch th−íc kh¸c cña bé chi tiÕt ghÐp ®ã. Trªn c¸c b¶n vÏ,
mèi xiÕt bul«ng ®−îc vÏ ®¬n gi¶n, c¸c kÝch th−íc cña mèi ghÐp ®−îc tÝnh theo
®−êng kÝnh d cña bul«ng.

H×nh 99
2. Mèi ghÐp vÝt cÊy.
§èi víi nh÷ng chi tiÕt bÞ ghÐp cã ®é dµy qu¸ lín hoÆc v× mét lý do nµo ®ã
kh«ng dïng ®−îc mèi ghÐp bul«ng, ng−êi ta dïng mèi ghÐp vÝt cÊy. Trong c¸c
mèi ghÐp vÝt cÊy, mét ®Çu ren cña vÝt cÊy l¾p víi lç ren cña mét chi tiÕt bÞ ghÐp,
cßn chi tiÕt bÞ ghÐp kia cã lç tr¬n ®−îc lång vµo ®Çu kia cña vÝt cÊy. VÝt cÊy, ®ai
èc, vßng ®Öm lµ bé chi tiÕt ghÐp cña mèi ghÐp vÝt cÊy. KÝch th−íc cña chóng ®−îc
x¸c ®Þnh theo ®−êng kÝnh d cña vÝt cÊy. Trªn b¶n vÏ mèi ghÐp vÝt cÊy còng ®−îc

60
vÏ quy −íc. C¨n cø vµo vËt liÖu cña chi tiÕt bÞ ghÐp cã lç ren mµ x¸c ®Þnh chiÒu
dµi l1 cña vÝt cÊy.
NÕu chi tiÕt bÞ ghÐp b»ng thÐp th× lÊy l1 = d
C¸c kÝch th−íc kh¸c ®−îc tÝnh theo ®−êng kÝnh d cña ren.

H×nh 100
3. Mèi ghÐp vÝt
Mèi ghÐp vÝt dïng cho nh÷ng chi tiÕt bÞ ghÐp, chÞu lùc nhá. Trong mèi ghÐp vÝt,
phÇn ren vÝt l¾p víi chi tiÕt cã lç ren, cßn phÇn ®Çu vÝt Ðp chÆt vµo chi tiÕt bÞ ghÐp
kia mµ kh«ng cÇn ®Õn ®ai èc.

61
 H×nh 101

Bµi 14: GhÐp b»ng then, chèt

1. GhÐp b»ng then
GhÐp b»ng then dïng ®Ó truyÒn m«men gi÷a c¸c trôc. Trong mèi ghÐp b»ng
then, hai chi tiÕt bÞ ghÐp ®Òu cã r·nh then vµ chóng ®−îc ghÐp víi nhau b»ng then.

H×nh 102
Then cã nhiÒu lo¹i, nh−ng th−êng dïng cã then b»ng, then b¸n nguyÖt vµ then
v¸t.
a. Then b»ng:
Then b»n cã lo¹i ®Çu trßn A vµ ®Çu vu«ng B

H×nh 103
KÝch th−íc cña then b»ng ®−îc quy ®Þnh trong TCVN 2261-77. KÝ hiÖu cña then
b»ng gåm cã tªn gäi, c¸c kÝch th−íc réng (b) cao (h) dµi (l) vµ sè hiÖu tiªu chuÈn
cña ren.
VÝ dô : Then b»ng A18x11x100 TCVN 2261-77
Then b»ng B18x11x100 TCVN 2261-77
C¸c kÝch th−íc réng vµ cao cña then ®−îc x¸c ®Þnh theo ®−êng kÝnh cña trôc vµ
lç cña chi tiÕt bÞ ghÐp.
ChiÒu dµi cña then ®−îc x¸c ®Þnh theo chiÒu dµi cña lç L kÝch th−íc mÆt c¾t cña
then vµ r·nh then quy ®Þnh trong TCVN 2261-77

62
 H×nh 104
b. Then b¸n nguyÖt.
KÝ hiÖu cña then b¸n nguyÖt gåm cã tªn gäi, c¸c kÝch th−íc, chiÒu réng, chiÒu
cao vµ sè hiÖu tiªu chuÈn cña then.

H×nh 105
VÝ dô : Then b¸n nguyÖt 6x10 TCVN 4217-86.
Then b¸n nguyÖt cã d¹ng h×nh b¸n nguyÖt; r·nh then trªn trôc còng cã h×nh
d¹ng b¸n nguyÖt khi l¾p hai mÆt bªn vµ mÆt cong cña then lµ c¸c mÆt tiÕp xóc,
kÝch th−íc mÆt c¾t cña then vµ r·nh quy ®Þnh trong TCVN 4217-86.

H×nh 106
2. GhÐp b»ng chèt.
Chèt dïng ®Ó l¾p ghÐp hay ®Þnh vÞ c¸c chi tiÕt víi nhau.

63
 Chèt gåm cã hai lo¹i: Chèt trô, chèt c«n, Chèt c«n cã ®é c«n 1:50. §−êng kÝnh
cña chèt trô vµ ®−êng kÝnh cña ®¸y nhá cña chèt c«n lµ ®−êng kÝnh danh nghÜa
cña chèt.

H×nh 107

Bµi 15: GhÐp b»ng ®inh t¸n, ghÐp b»ng hµn

1. C¸c lo¹i ®inh t¸n.
§inh t¸n th−êng dïng cã 3 lo¹i: ®inh t¸n mò chám cÇu, ®inh t¸n mò nöa ch×m
vµ ®inh t¸n mò ch×m, kÝch th−íc cña c¸c lo¹i ®inh t¸n ®−îc quy ®Þnh trong TCVN
281-86 ®Õn TCVN 290-80.

H×nh 108
Khi t¸n ®inh ng−êi ta luån ®inh qua c¸c lç cña chi tiÕt bÞ ghÐp vµ ®Æt mò ®inh
lªn cèi, sau ®ã dïng bóa tay hay bóa m¸y t¸n ®Çu kia cña ®inh.
2. C¸ch vÏ ®inh t¸n theo quy −íc.
Mèi ghÐp ®inh t¸n ®−îc vÏ theo TCVN 4179-85 nh− sau:

64
 H×nh 109
- NÕu trong mèi ghÐp ®inh t¸n cã nhiÒu mèi ghÐp cïng lo¹i th× cho phÐp biÓu
diÔn ®¬n gi¶n mét vµi mèi ghÐp, c¸c mèi ghÐp cßn l¹i ®−îc ®¸nh dÊu vÞ trÝ b»ng
®−êng trôc vµ ®−êng t©m.

H×nh 110
3. GhÐp b»ng hµn.
a. Ph©n lo¹i mèi hµn.
C¨n cø vµ c¸ch ghÐp c¸c chi tiÕt hµn, ng−êi ta chia ra lµm 4 lo¹i

(H×nh 111a, b, c, d)

65
 b. KÝ hiÖu quy −íc mèi hµn.
C¨n cø theo h×nh d¹ng mÐp v¸t cña ®Çu chi tiÕt ®· chuÈn bÞ ®Ó hµn, ng−êi ta chia
ra nhiÒu kiÓu mèi hµn kh¸c nhau. KiÓu mèi hµn ®−îc kÝ hiÖu b»ng ch÷ sè vµ dÊu
quy −íc.
C¸c kiÓu mèi hµn vµ kÝch th−íc c¬ b¶n cña mèi hµn ®· ®−îc quy ®Þnh trong c¸c
tiªu chuÈn vÒ mèi hµn.

66
H×nh 112

67
 Khi cÇn biÓu diÔn h×nh d¹ng kÝch th−íc cña mèi hµn th× trªn mÆt c¾t, ®−êng bao
mèi hµn ®−îc vÏ b»ng nÐt liÒn ®Ëm vµ vÏ mÐp v¸t ®Çu c¾t chi tiÕt ®−îc vÏ b»ng nÐt
liÒn m¶nh.

H×nh 113
KÝ hiÖu quy −íc vÒ mèi hµn gåm cã: kÝ hiÖu b»ng ch÷ vÒ kiÓu mèi hµn, kÝch
th−íc mÆt c¾t mèi hµn, chiÒu dµi mèi hµn, kÝ hiÖu phô ®Æc tr−ng cho vÞ trÝ mèi hµn
vµ vÞ trÝ t−¬ng quan cña mèi hµn.

H×nh 114
c. C¸ch ghi kÝ hiÖu mèi hµn
KÝ hiÖu quy −íc cña mèi hµn ®−îc ghi trªn b¶n vÏ trong mét tr×nh tù nhÊt ®Þnh
vµ ghi trªn gi¸ ngang cña ®−êng giãng ®èi víi mèi hµn thÊy vµ ghi d−íi gi¸ ngang
®èi víi mèi hµn khuÊt, cuèi ®−êng giãng cã nöa mòi tªn chØ vµo vÞ trÝ cña mèi hµn
kÝ hiÖu quy −íc cña mèi hµn ®−îc quy ®Þnh theo tiÓu TCVN 3746-83
VÝ dô: H×nh vÏ 11-17 lµ mèi hµn ghÐp chËp cã kÝ hiÖu C2- 6-100/200
- C2 lµ kiÓu mèi ghÐp chËp kh«ng v¸t ®Çu 2 phÝa
- 6 lµ chiÒu cao mèi hµn = 6mm
100/200 lµ mèi hµn ®øt qu·ng chiÒu dµi ®øt qu·ng lµ 100mm vµ kho¶ng c¸ch
gi÷a c¸c qu·ng lµ 200mm.
- Hµn theo ®−êng bao hë.

68
 bµi 16: Néi dung b¶n vÏ l¾p.
1. H×nh biÓu diÔn
C¸c h×nh biÓu diÔn cña b¶n vÏ l¾p ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ h×nh d¹ng kÕt cÊu cña
bé phËn l¾p, vÞ trÝ t−¬ng ®èi vµ quan hÖ l¾p r¸p gi÷a c¸c chi tiÕt trong bé phËn l¾p.
XÐt vÝ dô: Van n−íc.
H×nh c¾t ®øng lµ h×nh biÓu diÔn chÝnh cña b¶n vÏ, nã thÓ hiÖn hÇu hÕt h×nh d¹ng
vµ kÕt cÊu cña van n−íc. MÆt ph¼ng c¾t lµ mÆt ph¼ng song song víi mÆt ph¼ng
h×nh chiÕu ®øng c¾t qua tÊt c¶ c¸c chi tiÕt cña van. Qua h×nh c¾t ®øng sÏ thÊy th©n
van 1 ®Æt n»m ngang vµ l¾p víi l¾p van 6 b»ng ren. Trôc van 5 chuyÓn ®éng trong
l¾p van vµ th©n van. PhÇn trªn trôc van l¾p tay vÆn 10 vµ phÇn d−íi trôc van l¾p
nót van 3. Bé phËn chÌn gåm miÕng chÌn 7, èng chÌn 9 vµ ®ai èc 8 ®−îc l¾p ë
phÇn ®Çu l¾p van.
ë vÞ trÝ h×nh chiÕu c¹nh lµ h×nh c¾t kÕt hîp víi h×nh chiÕu, thÓ hiÖn h×nh d¹ng
bªn ngoµi cña th©n van, ®é dµy cña thµnh van
H×nh chiÕu b»ng thÓ hiÖn mÆt trªn cña van, h×nh d¹ng ®Çu trôc van, n¾p van,
h×nh chiÕu b»ng kh«ng vÏ tay vÆn. H×nh chiÕu b»ng cña tay vÆn ®−îc vÏ riªng ë
ngoµi.

(H×nh 115)

69
 (H×nh 116)

2. KÝch th−íc.
C¸c kÝch th−íc ghi trªn b¶n vÏ l¾p lµ nh÷ng kÝch th−íc cÇn cho viÖc l¾p r¸p vµ
kiÓm tra, bao gåm: kÝch th−íc quy c¸ch thÓ hiÖn ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña bé phËn n¾p.
1
VÝ dô: KÝch th−íc ®−êng kÝnh cña æ trôc, kÝch th−íc G1 cña van x¸c ®Þnh l−u
2
l−îng chÊt láng ch¶y qua van.
- KÝch th−íc khu©n khæ lµ kÝch th−íc ba chiÒu cña bé phËn n¾p, nã x¸c ®Þnh ®é
lín cña bé phËn n¾p.
VÝ dô: KÝch th−íc 145, 196, Φ 100 x¸c ®Þnh ba chiÒu dµi, cao, réng cña van
- KÝch th−íc l¾p r¸p lµ kÝch th−íc thÓ hiÖn quan hÖ l¾p r¸p gi÷a c¸c chi tiÕt trong
bé phËn l¾p, bao gåm c¸c kÝch th−íc cña bÒ mÆt tiÕp xóc, c¸c kÝch th−íc x¸c ®Þnh

70
vÞ trÝ t−¬ng ®èi gi÷a c¸c chi tiÕt, kÝch th−íc l¾p r¸p th−êng kÌm theo kÝ hiÖu dung
sai.
3
VÝ dô: C¸c kÝch th−íc Φ 13, G1 , M18, 50 trong b¶n vÏ lµ c¸c kÝch th−íc l¾p
4
r¸p.
- C¸c kÝch th−íc l¾p ®Æt lµ kÝch th−íc thÓ hiÖn quan hÖ gi÷a c¸c bé phËn l¾p nµy
víi bé phËn l¾p kh¸c, th−êng lµ c¸c kÝch th−íc cña c¸c mÆt bÝch, bÖ m¸y.
1
VÝ dô: KÝch th−íc G1 lµ kÝch th−íc quy c¸ch cña van, ®ång thêi lµ kÝch th−íc
2
1
l¾p ®Æt cña van, van sÏ l¾p víi ®−êng èng theo kÝch th−íc G1
2
- Ngoµi ra cßn cã mét sè kÝch th−íc quan träng cña c¸c chi tiÕt ®−îc x¸c ®Þnh
trong qu¸ tr×nh thiÕt kÕ nh− kÝch th−íc Φ 37, kÝch th−íc 172 ÷ 196 biÓu thÞ ph¹m
vi ho¹t ®éng cña van.
3. Yªu cÇu kü thuËt.
- Bao gåm nh÷ng chØ dÉn vÒ ®Æc tÝnh l¾p ghÐp, ph−¬ng ph¸p l¾p ghÐp, nh÷ng
th«ng sè c¬ b¶n thÓ hiÖn cÊu t¹o vµ c¸ch lµm viÖc cña bé phËn l¾p, ®iÒu kiÖn
nghiÖm thu vµ quy t¾c sö dông...
4. B¶ng kª.
B¶ng kª lµ tµi liÖu kü thuËt quan träng cña bé phËn l¾p kÌm theo b¶n vÏ l¾p ®Ó
bæ sung cho c¸c h×nh biÓu diÔn. B¶ng kª bao gåm ký hiÖu vµ tªn gäi c¸c chi tiÕt.
Sè l−îng vµ vËt liÖu cña chi tiÕt. Nh÷ng chØ dÉn kh¸c cña chi tiÕt nh−: m«®un, sè
r¨ng cña b¸nh r¨ng, sè hiÖu tiªu chuÈn vµ c¸c kÝch th−íc c¬ b¶n cña chi tiÕt tiªu
chuÈn
5. Khung tªn
Bao gåm tªn gäi cña bé phËn l¾p, kÝ hiÖu b¶n vÏ tØ lÖ, hä tªn vµ chøc tr¸ch cña
nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi b¶n vÏ.
6.C¸c quy −íc biÓu diÔn trªn b¶n vÏ l¾p
- Trªn b¶n vÏ l¾p, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i biÓu diÔn ®Çy ®ñ tÊt c¶ c¸c phÇn tö cña
c¸c chi tiÕt. Cho phÐp kh«ng vÏ c¸c phÇn tö nh−: C¸c mÐp v¸t, gãc l−în, r·nh
tho¸t dao, khÝa nh¸m, khe hë trong mèi ghÐp.
- §èi víi c¸c n¾p ®Ëy nÕu chóng che khuÊt c¸c phÇn bªn trong cña bé phËn l¾p
th× cã thÓ kh«ng vÏ n¾p trªn h×nh biÓu diÔn nµo ®ã, nh−ng ph¶i ghi chó “n¾p
kh«ng vÏ”

71
 - NÕu cã mét sè chi tiÕt cïng lo¹i gièng nhau nh− con l¨n, bul«ng... cho phÐp
chØ vÏ mét chi tiÕt, cßn c¸c chi tiÕt cïng lo¹i kh¸c ®−îc vÏ ®¬n gi¶n.
- Nh÷ng bé phËn cã liªn quan víi bé phËn l¾p ®−îc biÓu diÔn b»ng nÐt g¹ch hai
chÊm m¶nh vµ cã ghi c¸c kÝch th−íc x¸c ®Þnh vÞ trÝ gi÷a chóng víi nhau.
- Cho phÐp biÓu diÔn mét sè chi tiÕt hay phÇn tö chi tiÕt cña bé phËn l¾p. Trªn
c¸c h×nh biÓu diÔn nµy cã ghi chó tªn gäi vµ tØ lÖ h×nh vÏ.
- Cho phÐp vÏ c¸c vÞ trÝ giíi h¹n hoÆc vÞ trÝ trung gian cña nh÷ng chi tiÕt chuyÓn
®éng b»ng nÐt g¹ch hai chÊm m¶nh.

Bµi 17: C¸ch ®äc b¶n vÏ l¾p

1. T×m hiÓu chung.
Tr−íc hÕt ®äc néi dung khung tªn, c¸c yªu cÇu kü thuËt, phÇn thuyÕt minh ®Ó
b−íc ®Çu cã kh¸i niÖm s¬ bé vÒ nguyªn lý lµm viÖc vµ c«ng dông cña bé phËn l¾p.
2. Ph©n tÝch h×nh biÓu diÔn.
§äc c¸c h×nh biÓu diÔn cña b¶n vÏ, hiÓu râ ph−¬ng ph¸p biÓu diÔn vµ néi dung
biÓu diÔn. HiÓu râ tªn gäi cña tõng h×nh biÓu diÔn, vÞ trÝ c¸c mÆt ph¼ng c¾t cña c¸c
h×nh c¾t vµ mÆt c¾t, ph−¬ng chiÕu cña c¸c h×nh chiÕu phô vµ h×nh chiÕu riªng phÇn
vµ sù liªn quan gi÷a c¸c h×nh biÓu diÔn. Sau khi ®äc c¸c h×nh biÓu diÔn ta cã thÓ
h×nh dung ®−îc h×nh d¹ng cña bé phËn l¾p.
3. Ph©n tÝch c¸c chi tiÕt.
LÇn l−ît ph©n tÝch tõng chi tiÕt. C¨n cø theo sè vÞ trÝ trong b¶ng kª ®Ó ®èi chiÕu
víi sè vÞ trÝ ë trªn c¸c h×nh biÓu diÔn vµ dùa vµo c¸c kÝ hiÖu vËt liÖu gièng nhau
trªn mÆt c¾t ®Ó x¸c ®Þnh ph¹m vi cña tõng chi tiÕt trªn c¸c h×nh biÓu diÔn.
Khi ®äc, cÇn dïng c¸ch ph©n tÝch h×nh d¹ng ®Ó h×nh dung c¸c chi tiÕt. Ph¶i hiÓu
râ t¸c dông cña tõng kÕt cÊu cña mçi chi tiÕt, ph−¬ng ph¸p l¾p nèi vµ quan hÖ l¾p
ghÐp gi÷a c¸c chi tiÕt.
4. Tæng hîp
Sau khi ®· ph©n tÝch c¸c h×nh biÓu diÔn, ph©n tÝch tõng chi tiÕt, cÇn tæng hîp l¹i
®Ó hiÓu mét c¸ch ®Çy ®ñ toµn bé b¶n vÏ l¾p.
Khi tæng hîp, cÇn tr¶ lêi ®−îc mét sè c©u hái nh− sau:
- Bé phËn l¾p cã c«ng dông g× ?Nguyªn lý ho¹t ®éng cña nã nh− thÕ nµo?
- Mçi h×nh biÓu diÔn thÓ hiÖn nh÷ng phÇn nµo cña bé phËn l¾p r¸p ?
- C¸c chi tiÕt ghÐp víi nhau nh− thÕ nµo ? Dïng lo¹i mèi ghÐp g× ?
- C¸ch th¸o vµ l¾p bé phËn nh− thÕ nµo ?

72
VÝ dô: C¸ch ®äc b¶n vÏ l¾p ª t«

H×nh 117

73
(H×nh 143)

74