Don Herweck

Noidung

•

Albert Einstein:

Thai son tre 4

Cong trinh lam thay d6i th~ gioi 10

2 E=mc

20

............ " , , , , .

Don Herweck

~t' 24

Bom nguyen tr .

Thuat ngfr 26

27

Chi d~n .

Trung t(!m ;-:hl;";l se. 10! ngiJ.y,ifln d~'( v-6 h9c V(ULy

II

II

Thiri son tre

Albert Einstein co Ie la n113. v~t 1i n6i tieng nh§t cua moi thai dai. Ong n6i tieng vi tri tu~ l6i lac l§n vi tam hem diu dang. Ong nghi toi nhfrng thir ma chua ai tirng nghi. Nhimg ong luon luon giu khiem tim. Ong tin rang minh chi la mot phan nho be cua th8 gioi muon lam sang to 1119i thir rna thoi.

Einstein sinh van thang 3 nam 1879 a U1m, mroc Dire. Gia Oi11h cua 011g sa hiru mot cong ti nhan tir nhan a 00. H9 ch6 tao cac bt? phan may moe. Nhfrng bt? phan nay giup may moe chay bang dien.

Luc nho, Einstein von it noi. Mot s6 nguoi nghi ong khong thong minh. Sau nay, ong oa. clnrng minh fling oi6u nay con lau moi dung.

Luc Einstein len 5 tu6i va bi benh, cha cua ong oa mang tir cira hang v6 cho ong mot cai la ban. Einstein nhan thlly co cai gi 00 oa lam cho kim 1a ban di chuyen. "Cai gi 00" lly 13 tir tnrong. Sau nay, ong k~ lai rang thai kh5c 00 rlit quan trong 06i voi ong. No khien ong muon nghien ciru khoa h9C. Ong oa xay dung cac mo hinh va nhfrng mon 06 co gioi 06 giai tri.

• Einstein, cung voi nguoi em gai Maja vao khoang nam 1884, cEi yeu thich nhiing diu db lien quan d~n v*t li ngay tir hbi con la m9t c*u be.

Einstein nr h9C hinh h9C luc moi 12 tu6i. Ong chan voi n6 nep tnrong h9C va thuong g~p r~c r6i a tnrong. Ong tim 1"3 nhtrng phuong phap tv h9C Illy. Cira hang cua gia Oi11h la mot Sl,X h6 tro 1&11 06i voi viec h9C cua 011g.

.. ,

C*u thieu nien Einstein

II

Gia dinh Einstein thuong xuyen di cu. Khi ong len mot tuoi, ho da chuyen d6n Munich, Dire. Sau do, gia dinh ong chuyen d6n Milan, Italy. Luc ~y, Einstein 15 tu6i. Ong & lai Dire ti6p 11,lC h9C. Ong da vi6t cong trinh khoa h9C d~u tien cua minh trong thai gian nay, luc & xa gia dinh. Do la mot bai bao vS tir h9C.

Einstein khong thich ngoi tnrong cua ong cho lam. Ong thich h9C, nhung ong khong thich each day cua tnrong ong. Cu6i cung, ong da bo truong. Ong theo gia dinh sang Italy.

.. Einstein tai SO' dp b&ng sang ch€ Bern

Gia dinh Einstein mu6n ong t6t nghiep.

Nam 1896, ho giri ong sang TIWY S1 tiep tuc h9C. Ong duoc dao tao d6 tro thanh 111Qt giao vien day v~t 11 va toan h9C. Khi khong tim duoc mdt ch6 day, ong da. xin vao lam viec tai s& dp bang sang ch6 Thuy S1. Ong tro thanh mot tro li chuyen vien ki thuat. Cong viec nay co nghia la danh gia cac ung dung do nhfrng nha phat minh neu ra .

... Thap dbn~ hb ~lay a B~m tbn t:).~ t11 thai Einstem va ngay nay van hoat dong

Chuyen mon cua Einstein tai sa cfip bang sang chb la cac dung C1,1 dien tir. Ong bibt 111Qt it vb nhfmg cai nhu vay. Ong dll h9C l'iit nhibu thir trong cira hang cua nha ong. Ki6n thirc nay giup cong viec cua ong di6n ra thuan loi. No cho ong thai gian d~ nghi toi vat li h9C va nhfrng cai ong cho 1:1 quan trong.

Luo nhan r6i, ong b~t dfiu vibt cac bai baa khoa h9C clnra dfiy nhfrng y tuong maio MQt khi nhfrng y tuong cua ong ra doi, thi th6 gioi khong baa gio con giong nhu cfi nfta.

Einstein giri mot trong nhfrng bai baa cua ong cho mot truong dai h9C. H9 dp cho ong bang ti6n S1. Ong giri mot bai baa khac cho 111Qt tnrong dai h9C khac. H9 moi ong lam giang vien. Con truong dai h9C thir ba thi moi ong linn giao str v~t li. d dQ tu6i 30, ong duoc nhibu nguoi xem 13 mot trong nhfrng nha tu tuong khoa h9C hang dfiu cua th6 gioi.

Einstein conn6i tieng vi giai duoc mdt s6 bai toan kho nu6t. Cac nha khoa h9C vao thai cua ong khong th~ tim ra diu tra loi cho nhung bai to an nay. H9 dang sir dung nhfrng quan niem cu. Einstein tim th§y nhfrng phuong phap moi d~ nhin vao nhfmg bai toan do. Nhfrng y tucng cua ong dll lam thay d6i

.. Chan dung Albert Einstein, nam 1947, khoaug thai gian ong bAt d~u Vl€t nhirng Ii thuyet sang gia nhi\t ella minh,

II

Einstein trinh bay r~ng nhfmg anh sling khac nhau gay ra nhfrng luong dien nang khac nhau. Ph~n nang luong do phu thuoc vao song anh sang.

Cac nha khoa h9C da: biSt rang anh sang truyen di duoi dang song. Anh sang do co t§n s8 song 1'~t thap. Anh sang 1a111 co t§n s8 song cao han. T§n s6 anh sang tir ngoai thi dt cao. T§n s8 cang cao thi song anh sang mang nang luong cang nhi~u.

Einstein clnrng minh rang cang co nhi~u nang hrong trong song anh sang, thi dien nang khi no tao ra trong mieng kim 10~i 111a no chieu vao cang Ian. Nang hrong cua anh sang da:. chuyen hoa thanh dien nang.

Cac hrong nr anh sang hay photon

Cac electron bijJ ra khat be m~t

I I I

m

Kim loai natri

Bai bao cua Einstein mo ta cac hrong nr, hay tung goi nang hrong 1'O'i rae. Song anh sang d§y nhfrng hrong nr nay di xa. Ngay nay, chung ta goi chung la photon. Ong giai thich rang cac luong tif gay ra hieu irng quang dien.

Vi sao b~u tnri co man xanh?

M9t thi du ella anh sang va man sfic nam ngay tren dau cua chung tao No n5m a tren troi va mau xanh ella bAu troi. T9-i sao bau troi co mau xanh? Cau tra lai duoc giai thich voi nhirng song anh sang. Nhfrng song anh sang bi hAp thu va tan X9- a nhiing ti l~ khac nhau. Anh sang co biroc song ngan (nhu anh sang lam) bi tan X9- nhibu hem anh sang co biroc song dai (nhu anh sang do). Trong tnrong h9"P anh sang mat troi, song anh sang xanh bi hAp thu d& dang boi bui, mroc, va nhfrng hat nho khac khi anh sang truyen tir Mat troi den Trai dAt. Khi song anh sang xanh lam bi hAp thu, chung con bi tan X9- theo nhfrng huang khac nhau. Cho nen khi ban nhin len bau troi, cai th~t ra ban dang tr6ng thAy la nhirng song anh sang xanh lam bi tan xa ra khap noi.

Einstein gianh Giai Nobel V?t li na1111921 eho cong trinh nghien ciru nay v~ hrong tit anh sang.

"Tap h9P" Brown

De hieu r5 hon chuyen dong Brown ngiiu nhien, hay nghi toi 111t)t tnrong h9C. Tuong tuong 1119i nguoi dang & do. Di6u gi se xay ra neu nhu toan bt) nhfrng nguoi nay di vao trong mot phong h9C? H9 se bi nh6i nhet chat cling hoac khong vao duoc trong phong. Bay gio hay tuong tuong dua mot s6 qua bong bai bi~n that Ian vao trong phong. Chung & nguyen tai ch6 vi trong phong chang co cai gi chuyen dong. Vdy di6u gi se xay ra neu nhu moi nguoi c6 gang di chuyen? Cac qua bong se buoc phai di chuyen, 111~C du kh6ng nhi6u 1~1ll. NSu moi nguoi e6 gang chay vong quanh phong, thi mot s6 nguoi se bi d§y ra khoi cira. Cac qua bong se chuyen dong 1ll6i luc mot nhanh hon. Khoang each giua moi ngiroi trong phong se tang len. Nhiet at) trong phong cling se tang len. Day 13. cai xay ra voi chuyen dong Brown.

Thuyet tuong doi d~c biet

Bai bao thir ba nam 1905 mo ta thuyet tuong d6i d~c biet cua Einstein. No giai bai toan ngiroi ta hi8u nhu th8 nao v6 anh sang.

Luc §y, cac nha khoa hoc tin dng song anh sang hoat dong giong nhu song tren dai duong. Song dai dU011g truyen di trong mroc. HQ nghi song anh sang cling phai truyen di trong 111Qt cai gi do. HQ goi chjt nay Iii e teo Co 111Qt tro ngai. Hai nha khoa hoc dll 1a111 thi nghiem d8 do e teo Nhung ho khong tim th§y e teo

Bai bao cua Einstein b~t d§u voi

nghien elm cua nhtrng nha khoa h9C khac. Ong sir dung co sa toan hoc ella ho d8 giai thich rang anh sang khong dn truyen di trong cai gi ca. Anh sang khac voi song tren dai dU011g. Anh sang luon luon truyen di a cung 111Qt t6e dQ. T6c dQ do lit mot con s6 dt Ian. Thay vi phai luon vi8t con s6 do ra, Einstein ki hieu no la c.

III

Edward Morley

life

Albert Michelson va Edward Morley khong n6 luc bac bo e te, nhung d6 li ket qua do ho rnang lai, H9 dll tien hanh rnQt thi nghiern de do xern e te rnang anh siing di bao nhanh. H9 nghi e te dang chuyen dQng. Neu ho chieu anh sang thea chieu e te dang chuyen dQng, thi anh sang se di nhanh han. Neu ho chieu anh sang thea hu6ng nguoc lai, thi anh sang se di cham lai, Tuy nhien, cho du ho chieu anh sang thea hu6ng nao di mra, t6c dQ anh sang do diroc luon khBng dBi. E te khBng rnang anh sang. N6 khong t6n tai,

Thi~IDI tai hay sai ehlah ta Einstein n6i va dQC tieng Anh va tieng Dire troi chay, Nhung Bng Ii nguoi viet sai chinh ti khimg khiep. Dng cho biet eng khBng c6 kha nang viet tieng Anh vi Bng viet sai chmh ta qua nhieu.

17

Ti~n si' Magnus lit nguoi Mi g6c An £)(;. Ba cling la mot nha khoa h9C tai nang. Ba sir dung nang hrong cao oua tia X d~ tim hi~u du true nguyen nr cua mot chit. Ba thuo hien nghien ciru nay voi cac tinh th~. Khi tia X di vao mot tinh th6, thi tia X bi nhieu X~. DiiJu do co nghia la no bi phan tach ra. Hien tuong nay gi6ng nhu cai xay ra khi anh sang mat troi bi phan tach d~ tro thanh du vong. Cach thirc tia X nhieu X? cho nguoi ta bi6t viJ du true cua nguyen tir. Magnus noi, "Cong viec khoa h9C cua toi da day toi ... viJ S1,1' linh hoat, va thuc t6 thi

anh luon luon phai thay d6i suy nghi cua minh. Thi du, anh co th~ di toi mot gia thuyet, nhirng cac thi nghiem cua anh khong mang lai nhfrng k6t qua rna anh mong doi. Khi xay ra ai~u nay thi anh nen thira nhan rang minh aa sai va hay ti6p tuo lam viec!"

Bai bao tlnr nr cua Einstein h6i nam 1905 cho bi6t m6i lien M gitra nang hrong va kh6i luong. Bai bao phat bi~u rang nang hrong cua 111i?t vat (E) bang kh6i hrong (m) cua no, nhan voi binh phU011g cua toe di? anh sang (c). M6i lien M nay diroc vi6t duoi dang E = m02.

PhU011g trinh tren cho th§y kh6i hrong va nang hrong la lien quan voi nhau. No 00 nghia la nang luong phai balm XlI' giong nhu kh6i hrong vay. Khong chi khong gian va thai gian la 111i?1. Kh6i hrong va nang luong cling la mot n6t!

Di~u nay 00 th~ quan sat trong mot lim nhat thuc. Nhat tlnrc xay ra khi mat trang nam xen gifra 111~t troi va trai d5t, lam chan mat anh sang 11,.fO 1'0' cua 111~t troi. Trong thai gian nay, chung ta co th~ th5y anh sang sao U611 cong khi no di qua mat troi. AIm sang 13 nang luong roi v~ phia mat troi, giong Mt nhtr kh6i

.. Ba giai doan cua mot nhat thuc toan phan

Jani Ingram

Sau khi h1y bang ti6n si vao nam 1990, Ingram bat d§u lam viec trong mot phong thi nghiem d~c biet. Phong thi nghiem do do Bi? Nang luong M1 di~u hanh, o do, ba nghien ciru oh5t thai tir cac 10~i vii khi hat nhan. ChAt thai do thuong la di?c hai. Cong viec cua ba lam tim hi~u xem no fum huang nhu the nao den trai d5t va lam th6 nao d~ lam sach no. Nghien ctru cua Einstein va nhirng nha khoa hoc khac dll dua dennhfrng 10~i vii khi hat nhan dung trong ohien tranh. Cac nha khoa hoc nhu Ingram can phai lam 1'5 xem qua trinh xay ra tiep thea se la gi. HQ nghien ciru each giam thiet hai do nhirng loai vii khi nhir v~y gay ra d6i voi trai d5t.

Thuyet tU'011g doi t6ng quat

Duy chi co mot true trac trong Thuyet tuong d6i dac biet. No khong giai thich sir hap ddn. Luc hut h§p ddn co th@ Ca111 nhan tir khoang each r§t xa. Luc h§p ddn cua mot ngoi sao se hut ban dgn g~n no han tnroc khi ban nhin thay anh sang cua no. Lieu di~u do co nghia 13 lire hap ddn truyen di nhanh hem anh sang hay khong? Einstein m§t dgn 10 na111 d6 di tim diu tra loi.

Einstein nhan thay khong thai gian khong phai luon khong d6i. MQt s6 phan bi be cong va cong di. Su cong do d~ thdy 11h::11 13. a xung quanh nhtrng nang luong va kh6i hrong 1&11, thi du nhu cac ngoi sao. Cac hanh tinh va nhfrng V?t th6 nho khac co th6 roi vao trong duong cong hoac Ian xung quanh thanh duong congo Lire hap dan khong truyen nhanh h011 anh sang. Xet cho cung no chang phai la mot lire. No 1.1 khong thai gian uon cong xung quanh kh6i luong va nang luong.

.. Einstein chi ra rang sir hAp dfrn tMt ra la sir eong di cua kh6ng thai gian gay ra boi kh6i hrong cua cac ng6i sao va hanh tinh,

Bom nguyen tir

Vao nhfmg nam 1930, Einstein quan ngai tnroc n6 11,1'c, chi~n tranh cua nuoc Duo quoc xa, Ong 10 ngai ~u6'e Due se,ohe tao va sil dung born nguyen til. Einstein khong ~6 nie~ t~n a ch~en tranh, n?ung ong thliit SlJ tin rang SlJ hanh d<)ng la cap thiet. Ong viet thu gU~ tong thong Franklin Roosevelt cua mroc Mi. Hanh dong nay dua den DlJ an Manhattan. D6 la du an eh~ tao born nguyen til a Mi.

Du an bAt d~u VaG nam 1942, nghien ow cua Einstein dt quan trong d6i voi du an. Tuy nhien, v~n d~ bom" da: khien ,Einstein phien muon, Ong khong muon no duoc sil dung. Ong biet rang no se ~ay ra nhtmg hliiu qua khung khiep. Thang 3 nam 1945, Einstein lai viet thu cho Roosevelt. Einstein canh bao ong ta khong nen su dung born. Roosevelt qua doi VaG thang 4. Nguoi ta tim th~y la thu oua Einstein

Vi tong thong k~ nhiem, Harry Truman, da: quyet dinh sil dung born. Ong ra lenh tha hai qua born xuong Nhat Ban VaG thang 8 nam 1945. Hon 200.000 nguoi ch~t la k~t qua cua vu n6 ehh dong th~ gioi. Nurre Nhat da: d~u hang

khong bao lau sau do,

.. Einstein hi vong viec eh~ tao born se mang Iai hoa binh. Mang iroc cua ong Iii. no dirng baa gia duoc su dung,

Khi Einstein nghe tin, ong da: cui g\lC d~u duoi hai ban tay minJ;t. Ong nghi 200.000 ngiroi eh~t la cai gia qua eao d~ tra eho mot SlJ dau hang.

Albert Einstein qua doi VaG ngay 18 thang 4 nam 1955 a Prinee!on, New Jersey, Mi. Ong d~ lai rAt nhi~u cong trinh khoa hoc, Chung van ti~p 11,l0 dua d~n nhtrng kham pha moi. V 6'i SlJ n6 hrc cua Einstein, cac nha khoa hoc da hi~u ro hon v~ vii tru va nhfrng dinh luat thuong nhat cua n6.

.. Nhieu ngiroi tir hoi khOng bi~t nhirng kham phs. khaa h9C khac co qua dai cling voi Einstein kh6ng. Trang anh, ong cung can trai va cac chau trong bira tiec sinh nhat Ik thir 70 cua ong.

Thuat ngfr

Chi dAn

anh sang ttl' ngoai - nam ngoai vung ph6 nhin th§y a phia d5u tim cua quang ph6 va co btroc song ngan han buoc song cua anh sang nhin thay nhung dai hon burro song cua tia X.

born nguyen ttl' - bom tao ra boi Sl,1' phan chia nguyen tir, tao dung lire dt lon.

chuy~n dqng Brown - 111Qt li thuyet giai thieh nhfrng hat 11h6 111m cac phan ur chuyen dQ11g 111m th~ nao.

electron - 111Qt hat mang dien tieh am cua dong dien va chuyen dong xung quanh hat nhan cua nguyen tu.

hi~u ""ng q uang di~n - sir giai phong electron tv do khoi b~ mat kim loai khi co anh sang ehiSu vao.

kh6i hrl}'ng - luong vat eh~t cua 111Qt v~t ran; 111Qt kh6i hay 111Qt dung tieh nao do.

IU'l}'ng ttl' - cac hat cua anh sang, ngay nay goi 13 photon.

nang hrong - kha nang thuc hien cong.

nha v~t li - chuyen gia nghien elm v~t Ii, khoa hoc cua hrc va chuyen dong.

phfin ttl' - phan nho llh~t cua lTIQt h9')J eh§t v§n gifr nguyen tinh eh§t cua h9')J eh§l do. song anh sang - birc xa dien tir co th6 nhin thay; S1,.1' truyen nang hrong boi S1,.l' dao dong d6u dan.

din s6 - s6 l~n xay ra cai gi do trong 111Qt khoang thai gian nh§t dinh.

thuyet tmrng d6i d~c bi~t - Ii thuyet cua Einstein giai thieh su chuyen dong cua cac hat a g5n t6e dQ anh sang.

thuyet nroug d6i t6ng quatIi th~ySt cua Einstein giai thieh tac dung cua sir h§p d§n len hinh dang cua khong gian va dong chay cua thai gian.

tir truong - 111Qt hrc tv nhien tao ra sire hut.

anh sang tir ngoai, 10-12 bom nguyen ur, 24-25 chuyen dong Brown, 14-15 Dl,.l' an Manhattan, 24

E = 111C2, 20

electron, 12

hieu ung quallg dien, 11-12 Isaac Newton, 7

Jani Ingram, 24

Karen Magnus, 19

kh6i luong, 20-23

luong tir, 11-12

nha v~t n, 4, 26

phan tu; 14-15

photon, 12

Robert Brown, 14-15 song anh sang, 12-13, 16 sa dp bang sang chS, 6-7 t511 s6, 12

thuyet nrong d6i d~e biet, 16, 22 thuyet nrong d6i tong quat, 23 tir tnrong, 4-6

m

Don HerUJeck

Trung 10m chlo se ted rl.9UVin dQY va hQoc VQI Ly

Trin Nghiem dich

PhM hanh tai http://thuvienvatly.com- thang 5/2011