Professional Documents
Culture Documents
Theo chuû tröông cuûa Boä Giaùo Duïc & Ñaøo Taïo , töø naêm 2007 hình thöùc thi cöû ñaùnh giaù keát quaû
hoïc taäp cuûa caùc em hoïc sinh ñoái vôùi moân Vaät Lyù seõ chuyeån töø hình thöùc thi töï luaän sang hình thöùc
thi traéc nghieäm. Ñeå giuùp caùc em hoïc sinh hoï c taäp, reøn luyeän toát caùc kó naêng giaûi caùc baøi toaùn traéc
nghieäm, ngöôøi bieân soaïn xin traân troïng göûi tôùi caùc baäc phuï huynh, caùc quyù thaày coâ, caùc em hoïc
sinh moät soá taøi lieäu traéc nghieäm moân Vaät Lyù THPT – Troïng taâm laø caùc taøi lieäu daønh cho caùc kyø thi
toát nghieäp vaø ñaï i hoï c. Vôùi noäi dung ñaày ñuû , boá cuïc saép xeáp roõ raøng töø cô baûn ñeán naâng cao, ngöôøi
bieân soaïn hi voïng caùc taøi lieäu naøy seõ giuùp ích cho caùc em trong vieäc oân luyeän vaø ñaït keát quaû cao
trong caùc kì thi.
Maëc duø ñaõ heát söùc coá gaéng vaø caån troïng trong khi bieân soaïn nhöng vaãn khoâng theå traùnh khoûi
nhöõng sai soùt ngoaø i yù muoán, raát mong nhaän ñöôïc söï goùp yù xaây döïng töø phía ngöôøi ñoïc.
Caâu 1 : Ñònh nghóa dao ñoän g ñieàu hoøa. Vieát phöông trình, neâu ñònh nghóa caùc ñaïi löôïng trong
phöông trình. Thaønh laäp coân g thöùc tính vaän toác vaø gia toác trong dao ñoäng ñieàu hoaø. Trình baøy
moái lieân heä giöõa chuyeån ñoäng troøn ñeàu vaø dao ñoäng ñieàu hoøa.
1. ÑÒNH NGHÓA - VIEÁT PHÖÔNG TRÌNH
Dao ñoäng ñieàu hoøa laø dao ñoäng coù ly ñoä x bieán ñoåi theo thôøi gian tuaân theo ñònh luaät hình
sin (hay cosin).
Phöông trình dao ñoäng ñieàu hoøa: x = Asin(wt + j)
§ A : bieân ñoä hay giaù trò cöïc ñaïi cuûa ly ñoä.
§ j : pha ban ñaàu laø ñaïi löôïng xaùc ñònh vò trí, vaän toác luùc t = 0.
§ (wt + j) : pha dao ñoäng laø ñaïi löôïng xaùc ñinh vò trí, vaän toác luùc t.
§ T laø chu kyø cuûa dao ñoäng. Noù laø khoaûng thôøi gian ngaén nhaát sau ñoù traïng thaùi dao ñoäng
laäp laïi nhö cuõ hay thôøi gian ñeå vaät thöïc hieän ñöôïc 1 laàn dao ñoäng.
§ f laø taàn soá. Noù laø soá dao ñoäng maø vaät thöïc hieän trong moät ñôn vò thôøi gian.
§ w laø taàn soá goùc cuûa dao ñoäng. Laø ñaïi löôïng trung gian cho pheùp xaùc ñònh taàn soá vaø chu kyø
2p
cuûa dao ñoäng theo coâng thöùc : w = = 2pf
T
2. VAÄN TOÁC - GIA TOÁC
- Vaän toác : v = x’ = Aw cos(wt + j)
- Gia toác : a = x’’ = - Aw2sin(wt + j)
3. LIEÂN HEÄ GIÖÕA CHUYEÅN ÑOÄNG TROØN ÑEÀU VAØ DAO ÑOÄNG ÑIEÀU HOØA
Xeùt ñieåm M chuyeån ñoäng ñeàu treân voøng troøn (O, A) vôùi
vaän toác goùc w : x
M
§ ÔÛ t = 0 : M coù ly ñoä goùc laø j. P
§ ÔÛ t : M coù ly ñoä goùc laø (wt + j). A
wt Mo
Goïi P laø hình chieáu cuûa M xuoáng truïc x’Ox, ta coù: j
xp = OP = OMsin(wt + j) Þ xp = Asin(wt + j) O C (D)
Ta thaáy chuyeån ñoäng cuûa P laø moät dao ñoäng ñieàu hoøa.
Noùi khaùc ñi dao ñoäng ñieàu hoøa coù theå coi nhö laø hình chieáu cuûa
moät chuyeån ñoäng troøn ñeàu xuoáng moät truïc naèm trong maët phaúng
x'
quyõ ñaïo.
Caâu 2 :
* Nhaän xeùt veà pha dao ñoäng giöõa v vaø x, giöõa a vaø x.
* Cho bieát nhöõng ñieåm gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa dao ñoäng ñieàu hoøa vaø dao ñoäng
tuaàn hoaøn.
1. Nhaäân xeùt veà pha dao ñoäng giöõa v vaø x; giöõa a vaø x
p
* v = A w cos (wt + j) = A w sin [(wt + j) + ]
2
x = A sin (wt + j) Þ v vaø x laø 2 ñaïi löôïng vuoâng pha
* a = - A w sin (wt + j) = A w2 sin [(wt + j) + p ]
2
1. Moâ taû caáu taïo thí nghieäm veà con laéc loø xo
- Xeùt moät heä goàm loø xo coù ñoä cöùng K, moät ñaàu gaén vaøo moät ñieåm coá ñònh, ñaàu kia mang
quaû caàu khoái löôïng m, giöõa quaû caàu coù moät caùi raõnh cho pheùp noù chuyeån ñoäng doïc theo moät
thanh ngang khoâng ma saùt. F
- Choïn goác O laø vò töø luùc quaû caàu ñöùng yeân. ur
N
- Keùo quaû caàu ra khoûi vò trí caân baèng ñeán ly ñoä x = A roài K m
O
buoâng tay, quaû caàu chuyeån ñoäng nhanh daàn veà phía O, vöôït qua O
ur
do quaùn tính, roài chuyeån ñoäng chaäm daàn ñeán khi vaän toác baèng 0, P x
sau ñoù chuyeån ñoäng nhanh ñaàn veà phía O roài laïi chaäm daàn ñeán khi
O
vaän toác baèng 0. Sau ñoù chuyeån ñoäng laëp laïi nhö cuõ.
K
2. Thieát laäp phöông trình dao ñoäng cuûa con laéc loø xo O m
a. Phaân tích löïc ur
ur r F
ÔÛ vò trí x hoøn bi chòu taùc duïng cuûa 3 löïc : troïng löïc P = mg ,
ur ur ur ur
phaûn löïc N cuûa thanh ngang vaø löïc ñaøn hoài F cuûa loø xo. Vì P vaø N caân baèng nhau neân chæ coøn
löïc F laøm cho hoøn bi dao ñoäng. Theo ñònh luaät Hooke thì F = - Kx, vôùi K laø ñoä cöùng cuûa loø xo
coøn daáu tröø chæ löïc F luoân luoân höôùng veà vò trí caân baèng.
b. Laäp phöông trình chuyeån ñoäng
ur ur ur r
Theo ñònh luaät 2 Newton: P + N + F = ma (*)
Choïn chieàu döông nhö hình veõ, chieáu (*) xuoáng
F
Þ - Kx = mx” Þ x= - - x
m
K
Ñaët w2 = Suy ra x” = w2x Hay x” + w2x = 0
m
Ñaây laø phöông trình vi phaân moâ taû chuyeån ñoäng cuûa con laéc loø xo
Nghieäm cuûa phöông trình vi phaân coù daïng: x = Asin(wt + j)
Vaäy chuyeån ñoäng cuûa con laéc loø xo laø moät ñao ñoäng ñieàu hoøa.
Caâu 4 :
* Laäp coâng thöùc lieân heä giöõa w vaø T.
* Vieát coâng thöùc chu kì dao ñoäng cuûa con laéc loø xo coù chieàu daøi l treo vaät m. Neáu taêng
chiều daøi loø xo laø 2l vaø vaãn treo vaät m thì chu kyø dao ñoäng cuûa con laéc loø xo theá naøo.
Caâu 5: Laäp moãi lieân heä giöõa ly ñoä, bieân ñoä vaø taàn soá cuûa vaät dao ñoäng ñieàu hoaø
x2
Ta coù : x = A sin(wt + j) Þ sin2(wt+j)=
A2
v2
v = A w cos(wt + j) Þ cos2(wt + j) =
A 2 w2
x2 v2
Þ 2 + 2 2 =1
A Aw
Caâu 6:
* Dao ñoäng cuûa con laé c ñôn: Caáu taïo vaø laäp phöông trình dao ñoäng
* So saùnh hai phöông trình cuûa con laéc loø xo vaø con laé c ñôn
* Dao ñoäng cuûa con laé c ñôn coù phaû i laø dao ñoäng töï do khoâng?
1. CAÁU TAÏO VAØ PHÖÔNG TRÌNH DAO ÑOÂNG CUÛA CON LAÉC ÑÔN:
a. Caáu taïo: Con laéc ñôn goàm hoøn bi coù khoái
löôïng m treo vaøo daây daøi coù khoái löôïng vaø ñoä daõn khoâng
ñaùng keå.
b. Laäp phöông trình: ao
a
Hôïp löïc taùc duïng leân vaät m coù ly ñoä goùc a ur
r
ur r r r ì P :troïng löïc T
F = P + t = mavôùi í r ur
î t : löïc caêngdaây F
Chieáu hôïp löïc leân tieáp tuyeán: O ur
- mgsin a = m aT laø gia toác tieáp tuyeán: aT = s” P
® - gsin a = s” (*)
Ñieàu kieän: a0 nhoû (a0 < 100)
Caâu 7: Khaûo saùt ñònh tính vaø ñònh löôïng söï bieán ñoåi naêng löôïng trong dao ñoäng ñieàu hoøa cuûa
con laéc loø xo.
1
*) Cô naêng: E = Et +Eñ ó E = mw2A2 [cos2(wt + j) + sin2(wt + j)]
2
1
E = mw2A2
2
Vaäy: Trong suoát quaù trình dao ñoäng cô naêng caûa con laéc laø khoâng ñoåi vaø tæ leä vôùi bình
phöông cuûa bieân ñoä dao ñoäng
Caâu 8:
* Ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa con laéc loø xo bieán ñoåi ñieàu haøa vôùi taàn soá goùc bao nhieâu .
* Neáu khoái löôïng taêng 4 1aàn vaø bieân ñoä giaûm 2 laàn thì cô naêng con laéc loø xo ñoåi theánaøo.
1. Ta coù:
1
* Eñ = mA2w2 cos2 (wt + j)
2
1 + cos(2wt + 2j)
vì cos2 ( t + ) =
2
1 1
= + cos(2wt + 2j)
2 2
1 1
Þ Eñ = m A2w2 + mA2 w2cos (2wt + 2j)
4 4
Vaäy Eñ bieán ñoåi ñieàu hoøa vôùi taàn soá goùc w0 = 2w vaø f0 = 2f => chu kì T0 = 0,5T
* Töông töï Et bieán ñoåi ñieàu hoøa vôùi taàn soá goùc w0 = 2w vaø f0 = 2f => chu kì T0 = 0,5T
* Eñ , Et bieán ñoåi ñieàu hoøa cuøng taàn soá nhöng ngöôïc pha nhau.
1
2. Cô naêng: E = m A2 w2.
2
K
K w
Khi m’ = 4 m Þ w’= =
=
m'
4m 2
2
A A 1 w2 A 2
A’ = Þ A’2 = Vaäy E’ = .4m. .
2 4 2 4 4
1 1 E
E’ = ( mA 2 w2 ) Þ E’ = Vaäy cô naêng giaûm 4 laàn.
4 2 4
Caâu 9: Khaûo saùt ñònh tính vaø ñònh löôïng söï bieán ñoåi naên g löôïng cuûa con laéc ñôn trong khi dao
ñoäng. Chöùng minh raèng neáu dao ñoä ng cuûa con laéc ñôn laø dao ñoä ng ñieàu hoøa thì cô naêng cuûa noù
khoân g ñoåi vaø tæ leä vôùi bình phöông cuûa bieân ñoï dao ñoäng.
1 g s 1 s2 1
Þ Et = mg l a2 vì w2 = vaø a = Þ Et = mgl 2 = mw2s2
2 l l 2 l 2
1
Maët khaùc: s = sosin(wt + j) Þ Et = mw2 s20 sin2(wt + j)
2
1 2
§ Ñoäng naêng: Eñ = mv vôùi v =sowcos(wt + j) Þ Eñ = mw2 s20 cos2(wt + j)
2
1 2 2
§ Cô naêng: E = Et + Eñ ó E = mw s0
2
Vaäy: Trong quaù trình dao ñoäng ñieàu hoøa cô naêng cuûa con laéc ñôn laø khoâng ñoåi vaø tæ leä vôùi
bình phöông cuûa bieân ñoä dao ñoäng
Caâu 10:
- Phaùt bieåu caùc ñònh nghóa: dao ñoäng töï do, dao ñoäng cöôõng böùc, heä dao ñoäng
- Dao ñoäng töï do vaø dao ñoäng cöôõng böùc coù ñieåm naøo gioáng nhau vaø khaù c nhau
Caâu 11: Bieåu dieãn dao ñoäng ñieàu hoøa baèng phöông Phaùp giaùn ñoà vectô quay Fresnel
Phöông phaùp vectô quay döïa treân tính chaát: moät dao ñoäng ñieàu hoaø coù theå ñöôïc coi nhö
hình chieáu cuûa moät chuyeån ñoäng troøn ñeàu xuoáng moät truïc naèm x
trong maët phaúng quyõ ñaïo. M +
P
- Giaû söû caàn bieåu dieãn dao ñoäng: x = Asin(wt + j)
Ta veõ moät truïc naèm ngang wt Mo (t = 0)
r (D) vaø moät truïc thaúng ñöùng j
x'x caét (D) taïi O. Veõ moät vectô A coù goác taïi O: coù ñoä daøi baèng
O (D)
bieân ñoä A vaø
r taïo vôùi truïc (D) moät goùc baèng j taïi thôøi ñieåm t = 0.
Cho vectô A quay ñeàu theo chieàu döông löôïng giaùc vôùi vaän toárc
goùc w. Luùc ñoù chuyeån ñoäng cuûa hình chieáu ñaàu muùt vectô A
xuoáng truïc x'x laø moät dao ñoäng ñieàu hoøa: x'
x = OP = Asin(wt + j)
r
- Ta keát luaän raèng dao ñoäng ñieàu hoøa x = Asin(wt + j) ñöôïc bieåu dieãn baèng vectô quay A
Caâu 12: Toång hôïp hai dao dao ñoäng ñieàu hoøa cuøng phöông, cuøng taàn soá baèng phöông phaùp
vectô quay.
1. TOÅNG HÔÏP HAI DAO ÑOÄNG ÑIEÀU HOØA CUØNG PHUÔNG CUØNG TAÀN SOÁ BAÈNG
PHÖÔNG PHAÙP VECTÔ QUAY:
Xeùt vaät tham gia 2 dao ñoäng ñieàu hoøa cuøng phöông, cuøng ña soá:
x1 = A1sin(wt + jl) x
x2 = A2sin(wt + j2) M
Dao ñoäng toång hôïp: x = x1 + x2. Tìm x baèng phöông phaùp M2
vectô quay. Ta veõ caùc vectô bieåu dieãn x1, x2, x nhö hình veõ:
·
Ta thaáy M 1OM 2 = j1 - j2 = haèng
A2
r r A
Cho hai vectô A1 ,A 2 , quay quanh O theo chieàu döông
vôùi vaän toác goùc w khoâng ñoåi. Khi ñoù hình bình haønh OM1MM2 M1
khoâng bieán daïng neân vectô toång hôïp coù ñoä lôùn khoâng ñoåi vaø cuõng j A1
quay quanh O theo chieàu ñöông vôùi vaän toác goùc w. j1
r r
Vì toång ñaïi soá caù c hình chieáu cuûa hai vectô A1 ,A 2 O (D)
r
xuoá ng truïc x'Ox baèng hình chieáu cuûa vectô A1 xuoáng truïc ñoù
neân chuyeån ñoäng toån g hôïp cuûa hai ñao ñoäng ñieàu hoø a cuø ng phöông vaø cuøng ña soá laø moä t dao
ñoäng ñieàu hoø a cuø ng phöông vaø cuøn g ña soá .
r
Do ñoù vectô A1 bieåu dieãn dao ñoäng ñieàu hoøa toång hôïp vaø goùc j bieåu dieãn pha ban ñaàu
cuûa ñao ñoäng toång hôïp.
2. BIEÂN ÑOÄ VAØ PHA BAN ÑAÀU CUÛA DAO ÑOÄNG TOÅNG HÔÏP:
uuuur uuuuur uuuuur
Coù OM = OM1 + OM 2
Chieáu xuoáng truïc (D) vaø truïc x’x:
Acosa = A1cosj 1 + A2cosj2 (1)
Asina = A1sinj 1 + A2sinj2 (2)
(l)2 + (2)2 cho A 2 = A12 + A 22 + 2A1A 2 cos(j1 - j2 )
Caâu 13: Dao ñoäng taét daàn: ñònh nghóa, nguyeân nhaân, ñaëc ñieåm.
1. Ñònh nghóa:
Dao ñoäng taét daàn laø dao ñoäng coù bieân ñoä giaûm daàn theo thôøi gian.
2. Nguyeân nhaân:
Trong thöïc teá caùc vaät ñeàu dao ñoäng trong moät moâi tröôøng xaùc ñònh neân caùc taùc duïng ma
saùt cuûa moâi tröôøng ñoù. Do phaûi thöïc hieän coâng ñeå thaéng ma saùt neân naêng löôïng heä cô giaûm daàn
laøm cho bieân ñoä giaûm daàn vaø cuoái cuøng vaät döøng laïi ôû vò trí caân baèng.
3. Ñaëc ñieåm: x
§ Löïc ma saùt nhoû thì dao ñoäng taét daàn chaäm.
Ví duï: con laéc ñao ñoäng trong khoâng khí.
t
x
§ Löïc ma saùt lôùn thì dao ñoäng taét daàn nhanh.
Ví duï: con laéc dao ñoäng trong nöôùc.
t
x
§ Löïc ma saùt quaù lôùn thì con laéc khoâng dao ñoäng
Ví duï: con laéc dao ñoäng trong nhôùt. t
Caâu 14:
- Trình baøy veà dao ñoäng cöôõng böùc. Bieân ñoä dao ñoäng cöôõng böùc phuï thuoä c vaøo yeáu toá naøo?
- Söï coäng höôûng cô hoïc laø gì? Neâu moät ví duï veà coäng höôûng coù lôïi vaø coù haïi
- Haõy cho bieát caùc ñieåm gioáng nhau vaø khaùc nhau giöõa dao rieâng cöôõng böù c vaø söï töï dao ñoäng.
1. Dao ñoäng cöôõ ng böùc:
Thoâng thöôøng, moät heä dao ñoäng chòu taùc duïng löïc ma saùt cuûa moâi tröôøng neân sinh coâng
aâm laøm giaûm cô naêng vaø dao ñoäng bò taét ñaàn.
Muoán duy trì dao ñoäng, ta taùc duïng leân heä moät ngoaïi löïc bieán thieân tuaàn hoaøn: F =
F0sin(wt + j) vôùi F0 laø bieân ñoä cuûa ngoaïi löïc; w laø taàn soá goùc
Trong thôøi gian Dt raát ngaén, dao ñoäng cuûa heä laø moät dao ñoäng phöùc taïp do söï toång hôïp
cuûa dao ñoäng rieâng cuûa heä vaø dao ñoäng cuûa ngoaïi löïc.
Sau thôøi gian Dt, dao ñoäng rieâng taét haún vaø heä chæ dao ñoäng vôùi ña soá cuûa ngoaïi löïc. Ñoù laø
ñao ñoäng cöôõng böùc.
a. Ñònh nghóa: Dao ñoäng cöôõng böùc laø dao ñoäng gaây ra bôûi moät ngoaïi löïc bieán thieân tuaàn
hoaøn F = F0sin(wt + j) goïi laø löïc cöôõng böùc.
Caâu 15:
- Neâu nguyeân nhaân ñeå dao ñoän g khoâng taét daàân.
- Neâu bieän phaùp kyõ thuaät ñeå duy trì dao coäng cuûa con laéc ñoàng hoã vaø bieän phaùp kó thuaät laøm cho
dao ñoäng khung xe oâtoâ choùng taé t.
1. DAO ÑOÄNG DUY TRÌ:
a. Ñònh nghóa: Dao ñoäng coù bieân ñoä khoâng thay ñoåi theo thôøi gian gôïi laø dao ñoäng duy trì
coøn goïi laø töï dao ñoäng.
b. Nguyeân taéc duy trì dao ñoäng: laø phaûi taùc duïng vaøo con laéc moät löïc tuaàn hoaøn coù taàn
soá baèng taàn soá rieâng cuûa con laéc.
Löïc tuaàn hoaøn nhoû khoâng laøm bieán ñoåi taàn soá rieâng cuûa con laéc, löïc cung caáp naêng löôïng cho
con laéc trong moãi nöûa chu kyø ñeå buø ñaép naêng löôïng maát ñi do ma saùt.
2. ÖÙNG DUÏNG:
a. Bieän phaùp kyõ thuaät ñeå duy trì dao ñoäng cuûa con laéc ñoàng hoà: Laø leân daây coùt cuûa
ñoàng hoà. Khi leân daây coùt laø ta cung caáp moät theá naêng ñaøn hoài cho con laéc. Sau ñoù moãi khi con laéc
ñaït tôùi bieân ñoä sau moät nöûa chu kyø thì ñaây coùt daõn ra moät chuùt vaø moät phaàn theá naêng cuûa noù
truyeàn cho con laéc nhôø caùc cô caáu thích hôïp.
b. Bieän phaùp kyõ thuaät laøm dao ñoäng cuûa khung xe oâ toâ choùng taét: Khi oâ toâ bò xoùc thì loø
xo giaûm xoùc bò neùn hay daõn. Ñeå laøm cho dao ñoäng cuûa khung xe oâtoâ choùng taét khi qua choã bò xoùc
thì ngöôøi ta duøng moät thieát bò goàm piston chuyeån ñoäng theo chieàu thaúng ñöùng trong moät xylanh
chöùa ñaày daàu nhôùt. Piston gaén vôùi khung xe, xylanh gaén vôùi truïc baùnh xe. Khi khung xe dao ñoäng
treân loø xo giaûm xoùc thì piston cuõng dao ñoäng trong xylanh vaø nhôø daàu nhôùt dao ñoäng trong khung
xe choùng taét.
Caâu 1 : Soùng cô hoïc laø gì? Giaûi thích söï taïo thaøn h soùng treân maët nöôùc. Vì sao quaù trình truyeàn
soùng laø moät quaù trình truyeàn naêng löôïn g. Thaønh laäp phöông trình dao ñoäng cuûa moät ñieåm treân
phöông truyeàn soùng?
1. ÑÒNH NGHÓA SOÙNG: Soùng cô hoïc laø nhöõng dao ñoäng ñaøn hoài lan truyeàn trong moâi tröôøng
vaät chaát theo thôøi gian.
2. GIAÛI THÍCH SÖÏ TAÏO THAØNH SOÙNG TREÂN MAËT NÖÔÙC:
§ Hieän töôïng soùng nöôùc:
- Neùm hoøn ñaù nhoû xuoáng hoà nöôùc yeân laëng ta thaáy xuaát hieän nhöõng soùng nöôùc hình troøn töø
nôi hoøn ñaù rôi lan roäng ra treân moâi tröôøng nöôùc vôùi bieân ñoä giaûm daàn
- Caùi phao nhaáp nhoâ theo soùng nhöng khoâng truyeàn ñi.
§ Giaûi thích:
Giöõa caùc phaàn töû nöôùc coù löïc töông taùc neân khi moät phaàn töû M ñao ñoäng vaø nhoâ leân cao
thì caùc löïc töông taùc keùo caùc phaân töø keá caän nhoá leân theo nhöng chaäm hôn moät chuùt, caùc löïc ñoù
cuõng keûo M veà caân baèng. Keát quaû laø dao ñoäng lan roäng ra treân moâi tröôøng nöôùc.
Phao chæ nhaáp nhoâ theo soùng maø khoâng truyeàn ñi laø vì trong moâi tröôøng truyeàn soùng thì
traïng thaùi dao ñoäng truyeàn ñi coøn phaàn töø vaät chaát cuûa moâi tröôøng chæ dao ñoäng quanh vò trí caân
baèng cuûa noù.
3. GIAÛI THÍCH VÌ SAO QUAÙ TRÌNH TRUYEÀN SOÙNG LAØ MOÄT QUAÙ TRÌNH TRUYEÀN
NAÊNG LÖÔÏNG:
§ Naêng löôïng truyeàn soùng taïi moät ñieåm tæ leä vôùi bình phöông cuûa bieân ñoä soùng taïi ñoù. Vì
vaäy soùng truyeàn ñeán ñieåm naøo thì laøm cho caùc phaàn töû vaät chaát cuûa moâi tröôøng taïi ñieåm
ñoù dao ñoäng vôùi moät bieân ñoä nhaát ñònh töùc laø truyeàn cho caùc phaàn töû ñoù moät naêng löôïng.
Do ñoù quaù trình truyeàn soùng cuõng laø moät quaù trình truyeàn naêng löôïng.
§ Theo ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng thì naêng löôïng soùng truyeàn ñi töø nguoàn do phaûi traûi
roäng ra cho caùc phaàn töû cuûa moâi tröôøng neân naêng löôïng soùng caøng xa nguoàn caøng nhoû.
4. LAÄP PHÖÔNG TRÌNH DAO ÑOÄNG CUÛ A MOÄT ÑIEÅM TREÂN PHÖÔNG TRUYEÀN
SOÙNG:
Do soùng truyeàn ñi theo moïi phöông nhö nhau neân ta chæ xeùt moät phöông truyeàn soùng Ox.
Xeùt ñieåm M treân phöông truyeàn soùng Ox caùch nguoàn soùng O moät khoaûng OM = x.
§ Phöông trình nguoàn soùng O: u0 = asin2pft
x
§ Phöông trình soùng taïi M: u(M) (t) = u(t - q) vôùi q =
v
x 2 p x v 2px
Þ uM = asin2pf(t - ) = asin(2pft ) Vì l = Þ uM = asin(2pft - )
v v f l
f
Caâu 2: Neâu caùc ñònh nghóa: cuûa soùng cô hoïc, soùng doïc, soùng ngang, caùc soùng keát hôïp söï giao
thoa cuûa caùc soùng, soùng döøng, chu kyø cuûa soùn g, taàn soá cuûa soùng, böôùc soùng, vaän toác truyeàn soùng,
bieân ñoä soùng. Ñònh nghóa 2 dao ñoäng leäch pha, cuøng pha, ngöôïc pha
1. NEÂU CAÙC ÑÒNH NGHÓA:
§ Soùng cô laø nhöõng dao ñoäng ñaøn hoài lan truyeàn trong moâi tröôøng vaät chaát theo thôøi gian.
§ Soùng ngang laø soùng coù phöông dao ñoäng vuoâng goùc vôùi phöông truyeàn soùng.
§ Soùng doïc laø soùng coù phöông dao ñoäng truøng vôùi phöông truyeàn soùng.
§ Soùng keát hôïp laø caùc soùng coù cuøng phöông, cuøng taàn soá vaø coù ñoä leäch pha khoâng ñoåi.
': 090.777.54.69 Trang: 11
Trung taâm LTÑH Tröôøng ÑHSP TP.HCM GV: Buøi Gia Noäi
§ Söï giao thoa cuûa soùng laø söï toång hôïp cuûa hai hay nhieàu soùng keát hôïp trong khoâng gian, trong ñoù
coù nhöõng choã coá ñònh maø bieân ñoä soùng ñöôïc taêng cöôøng hay giaûm bôùt.
§ Soùng döøng laø soùng coù caùc nuùt vaø caùc buïng coá ñònh trong khoâng gian.
§ Chu kyø T cuûa soùng laø chu kyø dao ñoäng chung cuûa caùc phaàn töû vaät chaát coù soùng truyeàn qua vaø
baèng chu kyø dao ñoäng cuûa nguoàn soùng.
§ Taàn soá f cuûa soùng laø taàn soá dao ñoäng chung cuûa caùc phaàn töû vaät chaát coù soùng truyeàn qua vaø
baèng taàn soá dao ñoäng cuûa nguoàn soùng.
§ Böôùc soùng l laø khoaûng caùch gaàn nhaát giöõa hai ñieåm dao ñoäng cuøng pha (hay ngöôïc pha) treân
cuøng moät phöông truyeàn soùng, noù cuõng laø quaõng ñöôøng maø soùng truyeàn ñi ñöôïc trong moät chu
kyø cuûa soùng.
§ Vaän toác truyeàn soùng v laø vaän toác truyeàn pha dao ñoäng
§ Bieân ñoä soùng A taïi moät ñieåm laø bieân ñoä dao ñoäng cuûa caùc phaàn töû vaät chaát taïi ñieåm ñoù khi
soáng truyeàn qua.
v
Lieân heä giöõa T, f, v vaø l laø: l = v.T =
f
2. THEÁ NAØO LAØ HAI DAO ÑOÄNG LEÄCH PHA, CUØNG PHA, NGÖÔÏC PHA:
§ Hai dao ñoäng leäch pha laø hai ñao ñoäng coù ñoä leäch pha khoâng ñoåi vaø khaùc khoâng
§ Hai dao ñoäng cuøng pha laø hai dao ñoäng coù ñoä leäch pha baèng 0 hay baèng k2p
§ Hai dao ñoäng ngöôïc pha laø hai dao ñoäng coù ñoä leäch pha baèng p hay baèng (2k + 1)p
§ Khi Dj = j1 - j2 > 0 thì dao ñoäng 1 sôùm pha hôn dao ñoäng 2 hay dao ñoäng 2 treã pha hôn dao
ñoäng 1 .
Caâu 3: Ñònh nghóa ñoä leäch pha giöõa hai soùng. Chöùng minh raèng ñoä leäch pha laø yeáu toá quan
troïng trong vieäc giaûi thích hieän töôïng giao thoa soùng nöôùc.
1. Ñònh nghóa ñoä leäch pha giöõa hai soùng:
Ñoä leäch pha laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho söï khaùc nhau veà traïng thaùi giöõa hai hai dao ñoäng
vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng hieäu caùc pha ban ñaàu: Dj = j1 - j 2
2. Vai troø ñoà leäch pha giöõa 2 soùng trong vieäc giaûi thích hieän töôïng giao thoa:
* Phöông trình soùng taïi M do hai nguoàn keát hôïp S1, S2 taïo ra laàn löôït laø:
2pd1 2pd 2
U1M = a sin (2pft - ) và U2M = a sin (2pft - )
l l
* Phöông trình soùng toång hôïp taïi M:
p p
uM = u1m + u2m Þ uM = 2a cos (d1 - d2)sin [2pft - (d1 + d2)]
l l
Ñaây laø moät dao ñoäng ñieàu hoøa coù:
p
§ Pha ban ñaàu: j = - (d1 + d2)
l
p
§ Bieân ñoä: A = 2a cos (d1 - d 2 )
2p l Dj Dj
Vì: Dj = j 2M - j1M = (d1 – d2) Þ (d1 – d2) = Þ A = 2a cos
l 2p 2
Ta thaáy:
Taïi M hai soùng cuøng pha thì Dj = k2p Þ A = 2a
Taïi M hai soùng ngöôïc pha thì Dj = (2k + l)p Þ A = 0
Vaäy trong hieän töôïng giao thoa cuûa 2 soùng, ñoä leäch pha cuûa 2 soùng thaønh phaàn taïi ñieåm hai
soùng ñoù gaëp nhau seõ quyeát ñònh ñoä lôùn cuûa bieân ñoä dao ñoäng toång hôïp taïi ñoù.
Caâu 4: Moâ taû hai hieän töôïng ñaëc tröng cuûa löu trình truyeàn soùng: hieän töôïng giao thoa vaø hieän
töôïng nhieãu xaï.
1. HIEÄN TÖÔÏNG GIAO THOA CUÛA SOÙNG NÖÔÙC:
a. Thí nghieäm: Duøng moät aâm thoa coù moät
nhaùnh noái vôùi maãu theùp hình chöõ U coù hai ñaàu chaïm
S1
nheï vaøo maët nöôùc taïi S1 vaø S2. Khi aâm thoa rung caùc
voøng troøn soùng phaùt ra töø S1 vaø S2 lan truyeàn treân maët f
nöôùc.
S2
Hai nguoàn S1 vaø S2 cuøng taàn soá, coù ñoä leäch pha
khoâng ñoåi goïi laø hai nguoàn soùng keát hôïp. Hai soùng do chuùng taïo ra goïi laø hai soùng keát hôïp. Trong
vuøng giao nhau cuûa hai soùng keát hôïp. k = 3; 2; 1; 0; -1;-2,-3
Trong vuøng giao nhau cuûa hai soùng keát hôïp
xuaát hieän caùc ñöôøng hyperbol coù bieân ñoä cöïc ñaïi, bieân
ñoä baèng khoâng naèm xen keõ nhau nhaän S1, S2laøm tieâu
S1 S2
ñieåm goïi laø hieän töôïng giao thoa soùng nöôùc. Caùc
ñöôøng hyperbol goïi laø vaân giao thoa soùng.
b. Giaûi thích: Taïi ñieåm M trong vuøng giao thoa soùng töø nguoàn S1 vaø S2 truyeàn ñeán coù
phöông trình laàn löôït laø:
2pd1 2pd 2
u1M = asin(2pft - ) vaø u2M = asin(2pft - ) M
l l
Þ Phöông trình soùng giao thoa taïi M:
d1 d2
2pd1 2pd 2
uM = u1M + u2M - a[sin(2pft - ) + sin(2pft - )]
l l S1 S2
p(d1 - d 2 ) p
uM = 2acos sin[2pft - (d1 + d2)]
l l
p(d1 - d 2 )
Bieân ñoä soùng taïi M: A = 2a cos
l
p(d1 - d 2 ) p(d1 - d 2 )
§ M laø vaân cöïc ñaïi: Amax Þ cos = cos kp Þ = kp
l l
Þ (d1 – d2) = kp
§ M laø vaân ñöùng yeân: A = 0
p(d1 - d 2 ) p p(d1 - d 2 ) p p
Þ cos = cos(2k + 1) Þ = (2k + 1) Þ (d1 – d2) = (2k+1)
l 2 l 2 2
Vì: d1 - d 2 = haèng soá neân M ôû treân ñöôøng hyperbol nhaän S1, S2 laøm tieâu ñieåm.
c. Ñieàu kieäân coù hieän töôïng giao thoa:
- Hai soùng coù cuøng taàn soá
- Hai soùng coù ñoä leäch pha khoâng ñoåi theo thôøi gian
Caùc soùng coù tính chaát treân goïi laø soùng keát hôïp. Caùc nguoàn taïo ra soùng keát hôïp goïi laø
nguoàn keát hôïp.
2. HIEÄN TÖÔÏNG NHIEÃU XAÏ:
Khi gaëp moät chöôùng ngaïi vaät coù kích thöôùc nhoû so vôùi böôùc soùng thì soùng coù theå ñi voøng
qua veà phía sau vaät nhö khoâng gaëp gì caû. Neáu vaät caûn coù kích thöôùc lôùn hôn so vôùi böôùc soùng thì
soùng cuõng ñi voøng qua vaät nhöng ngay phía sau vaät coù moät vuøng khoâng coù soùng. Hieän töôïng soùng
ñi voøng qua vaät caûn goïi laø hieän töôïng nhieãu xaï. Khi bò nhieãu xaï caùc tia soùng bò uoán cong ñi.
Caâu 5: Khaùi nieäm veà soùng döøng. Giaûi thích caùch hình thaønh soùng döøn g treân moät sôïi daây vaø neâu
ñieàu kieän ñeå coù soùng döøng. Caùch xaùc ñònh vaän toác truyeàn soùng baèng hieän töôïng soùng döøng.
1. KHAÙI NIEÄM VEÀ SOÙNG DÖØNG:
Khi moät soùng tôùi vaø soùng phaûn xaï cuûa noù truyeàn theo cuøng moät phöông thì chuùng giao
thoa vôùi nhau. Keát quaû laø treân phöông truyeàn soùng coù nhöõng ñieåm coá ñònh maø caùc phaàn töû vaät
chaát taïi ñoù luoân dao ñoäng vôùi bieân ñoä cöïc ñaïi (goïi laø buïng) vaø nhöõng ñieåm coá ñònh khaùc maø caùc
phaàn töû vaät chaát taïi ñoù luoân ñöùng yeân (goïi laø nuùt). Caùc ñao ñoäng naøy taïo thaønh moät soùng khoâng
truyeàn ñi trong khoâng gian goïi laø soùng döøng.
Vaäy: Soùng döøng laø soùng coù caùc nuùt vaø buïng coá ñònh trong khoâng gian
2. GIAÛI THÍCH CAÙCH HÌNH THAØNH SOÙNG DÖØNG TREÂN MOÄT SÔÏI DAÂY VAØ NEÂU ÑIEÀU KIEÄN
ÑEÅ COÙ SOÙNG DÖØNG:
a. Caùch hình thaønh soùng döøng: l l
Buoäc ñaàu M cuûa sôïi daây coá ñònh vaøo töôøng vaø cho ñaà u P 4 2
dao ñoäng.
- Thay ñoåi ña soá dao ñoäng cuûa P ñeán moät luùc naøo ñoù ta B A
thaáy sôïi daày dao ñoäng oån ñònh trong ñoù coù nhöõng choã dao ñoäng raát
maïnh vaø nhöõng choã haàu nhö khoâng dao ñoäng. l
b. Giaûi thích: Dao ñoäng truyeàn töø A ñeán B treân ñaày döôùi
daïng moät soùng ngang. Ñeán B soùng N Phaûn xaï truyeàn ngöôï c laïi A. Hình veõ coù: 4 buïng, 4 nuùt vaø 3 boù soùng
Soùng tôùi vaø soùng phaûn xaï thoûa maõn ñieàu kieän soùng keát hôïp vaø
ngöôï c pha nhau taïi B (B coá ñònh) Þ hai soùng naøy giao nhau taïo neân soùng döøng.
Keát quaû cho thaáy: A, B laø hai ñieåm luoân ñöùng yeân, caù c ñieåm treân sôïi daây AB caùch A vaø B nhöng
l
khoaûng baèng moät soá nguyeân laàn nöûa böôùc soùng (k) luoân luoân ñöùng yeân (goïi laø caùc nuùt cuûa soùng döøng),
2
l
caùc ñieåm treân AB naèm caùch A vaø B nhöõng khoaûng caùch baèng moät soá leû phaàn tö böôùc soùng [(2k + 1) ] thì
4
dao ñoäng vôùi bieân ñoä cöïc ñaïi (goïi laø caùc buïng cuûa soùng döøng). Khoaûng caùch giöõa 2 nuùt hay 2 buïng lieân
l
tieáp nhau laø . Ñoái vôùi soùng doïc tuy hình aûnh soùng döøng coù khaùc nhöng noù vaãn goàm coù caùc nuùt vaø buïng.
2
l
Khoaûng caùch giöõa hai nuùt treân tieáp vaãn baèng
2
c. Ñieàu kieän coù soùng döøng:
§ Ñeå coù soùng döøng vôùi hai ñieåm nuùt ôû hai ñaàu daây phaûi coù ñieàu kieän:
l
l = k (Î Z) vôùi l laø chieàu daøi daây
2
§ Ñeå coù soùng döøng vôùi moät nuùt ôû ñaàu naøy vaø moät buïng ôû ñaàu kia phaûi coù ñieàu kieän:
l
l = (2k + 1) (k Î Z)
4
3. CAÙCH XAÙC ÑÒNH VAÄN TOÁC TRUYEÀN SOÙNG BAÈNG HIEÄN TÖÔÏNG SOÙNG DÖØNG:
Hieän töôïng soùng döøng cho pheùp ta ñaõ ñöôïc böôùc soùng 1 moät caùch chính xaùc. Ñoái vôùi soùng
aâm vaø caùc soùng khaùc, vieäc do taàn soá f cuõng ñôn giaûn. Bieát l vaø f ta xaùc ñònh vaän toác truyeàn soùng
theo heä thöùc: v = lf
Ví duï: Vôùi moät sôïi daây ñaøn hoài coù hai ñaàu coá ñònh. Quan saùt soùng treân daây ta ñeám ñöôïc soá
l 2l 2l
baèng (k). Bieát chieàu daøi l cuûa sôïi daây ta thaáy: l = k Þ l = Vaäy: v = lf = f
2 k k
Caâu 6: Theá naøo laø dao ñoäng aâm vaø soùng aâm? Moâi tröôøng truyeàn aâm vaø vaän toác aâm, vai troø cuûa
baàu ñaøn vaø caùc daây ñaøn cuûa chieác ñaøn ghi - ta.
Caâu 7: Nhöõng ñaëc tröng sinh lyù cuûa aâm vaø söï phuï thuoäc cuûa chuùng vaøo nhöõng ñaëc tröng vaät lí
cuûa aâm
1. ÑOÄ CAO CUÛA AÂM: laø moät ñaëc tröng sinh lí cuûa aâm, phuï thuoäc vaøo ñaëc tính vaät lyù cuûa aâm ñoù
laø taàn soá.
§ AÂm coù taàn soá caøng lôùn thì caøng cao (caøng thanh)
§ AÂm coù taàn soá caøng nhoû thì caøng thaáp (caøng traàm)
2. AÂM SAÉC:
§ Moãi ngöôøi, moãi nhaïc cuï phaùt ra nhöõng aâm thanh coù saéc thaùi khaùc nhau (duø cuøng moät cao ñoä)
maø tai coù theå phaân bieät ñöôïc. Ñaëc tính ñoù ñöôïc goïi laø aâm saéc.
§ Thí nghieäm cho bieát neáu nhaïc cuï vaø ngöôøi phaùt ra cuøng moät aâm coù taàn soá f1 thì ñoàng thôøi
cuõng phaùt ra caùc aâm coù taàn soá f2 = 2f1, f3 = 3f1, ... aâm coù ña soá f1 laø aâm cô baûn, aâm coù taàn
soá f2, f3 goïi laø caùc hoïa aâm thöù 2, thöù 3,.. Do ñoù, aâm phaùt ra laø söï toång hôïp cuûa caùc aâm cô
baûn vaø caùc hoïa aâm cuûa noù (vôùi caùc bieân ñoä khaùc nhau) neân ñöôøng bieåu dieãn cuûa noù coù
daïng phöùc taïp nhöng chu kyø nhaát ñònh vaø moãi daïng taïo ra moät aàm saéc nhaát ñònh.
§ Vaäy aâm saéc laø moät ñaëc tröng sinh lyù cuûa aâm, noù phuï thuoäc vaøo ñaëc tính vaät lyù cuûa aâm laø
taàn soá vaø bieân ñoä cuûa aâm cô baûn vaø caùc hoïa aâm cuûa noù.
Caâu 8:
* Vaän toác truyeàn aâm trong khoâng khí ôû 350C vaø 200C coù khaùc nhau khoâng? Taïi sao.
* So saùnh vaän toác truyeàn aâm trong khí oxy vaø khí hidro ôû cuøng nhieät ñoä. Giaûi thích.
* Thay ñoåi ñoä caêng daây ñaøn hoài thì böôùc soùng cuûa soùng döøng coù ñoåi khoâng. Taïi sao (cho taàn soá
soùng döøng khoâng ñoåi).
1. Vaän toác truyeàn aâm trong khoâng khí ôû 350C vaø 200C khaùc nhau vì vaän toác truyeàn aâm
thay ñoåi theo nhieät ñoä (vaän toác tæ leä caên baäc 2 cuûa nhieät ñoä tuyeät ñoái).
2. Vaän toác truyeàn aâm tæ leä nghòch vôùi khoái löôïng phaân töû cuûa chaát khí. Ta thaáy khí hydro
coù khoái löôïng phaân töû nhoû hôn oxy neân vaän toác truyeàn aâm trong hydro nhanh hôn.
T
3. Theo coâng thöùc Melde : v = vôùi T laø löïc caêng daây vaø m laø khoái löôïng cuûa moät ñôn
m
vò chieàu daøi daây. Vaäy khi löïc caêng T ñoåi thì vaän toác v ñoåi. Vì v = lf Þ böôùc soùng l ñoåi.
Caâu 1 :
1. Nguyeân taéc taïo ra doøng ñieän xoay chieàu. Hieäu ñieän theá vaø cöôøng ñoä doøng ñieän xoay chieàu.
2. Theá naøo laø cöôøng ñoä doøng ñieän hieäu duïng, hieäu ñieän theá hieäu duïng? Vì sao ñoái vôùi doøng
ñieän xoay chieàu ngöôøi ta söû duïng caùc ñaïi löôïng naøy?
1. NGUYEÂN TAÉC TAÏO RA DOØNG ÑIEÄN XOAY CHIEÀU
Nguyeân taéc taïo ra doøng ñieän xoay chieàu döïa
treân hieän töôïng caûm öùng ñieän töø. x
r t =0
Cho moät khung daây kim loaïi coù N voøng B t
daây, coù dieän tích S quay vôùi vaän toác goùc w khoâng r
ur wt n
ñoåi trong töø tröôøng ñeàu B sao cho truïc xoay x’x r r
n B
vuoâng goùc vôùi ñöôøng caûm öùng cuûa töø tröôøng. O
r
v Luùc t = 0: Phaùp tuyeán n cuûa khung daây
ur
truøng phöông chieàu cuûa töø tröôøng B .
r ur
v Luùc t : Phaùp tuyeán n hôïp vôùi vectô B x'
moät goùc (wt).
- Khi ñoù töø thoâng qua khung daây laø : F = NBScoswt.
- Theo ñònh luaät caûm öùng ñieän töø trong khung daây xuaát hieän SÑÑ caûm öùng :
E = -F’ = wNBSsinwt
Ñaët Eo = NBSw : Bieân ñoä suaát ñieän ñoäng hay suaát ñieän ñoäng cöïc ñaïi. Þ e = Eosinwt
Vaäy : Suaát ñieän ñoäng caûm öùng trong khung daây laø ñaïi löôïng bieán ñoåi ñieàu hoaø ñöôï c goïi laø
suaát ñieän ñoäng xoay chieàu .
Noái hai ñaàu khung daây vôùi maïch ngoaøi thì trong maïch ngoaøi coù moät doøng ñieän xoay
chieàu.
2. HIEÄU ÑIEÄN THEÁ XOAY CHIEÀU VAØ CÖÔØNG ÑOÄ DOØNG ÑIEÄN XOAY CHIEÀU
- Vì suaát ñieän ñoäng xoay chieàu bieán thieân ñieàu hoaø vôùi taàn soá goùc w neân hieäu ñieän theá maø
noù gaây ra ôû maïch ngoaøi cuõng bieán thieân ñieàu hoaø vôùi taàn soá goùc w.
u = Uosin(wt + ju)
- Doøng ñieän xoay chieàu trong maïch ngoaøi cuõng bieán thieân ñieàu hoaø vôùi taàn soá goùc w.
i = Iosin(wt + ji) trong ñoù ju = ji + j
j laø goùc leäch pha giöõa u, i vaø noù tuyø thuoäc tính chaát cuûa maïch ñieän. Vì ñieän tröôøng truyeàn
trong daây daãn coù vaän toác vaøo khoaûng 3.108 m/s neân ôû moãi thôøi ñieåm nhaát ñònh ñieän tröôøng ôû moïi
ñieåm treân maïch noái tieáp laø nhö nhau, do ñoù cöôøng ñoä doøng ñieän ôû moïi ñieåm treân maïch noái tieáp laø
nhö nhau.
3. CÖÔØNG ÑOÄ HIEÄU DUÏNG VAØ HIEÄU ÑIEÄN THEÁ HIEÄU DUÏNG
Cho moät doøng ñieän xoay chieàu i = Iosinwt chaïy qua ñieän trôû thuaàn R trong thôøi gian t thì
nhieät löôïng toaû ra treân ñieän trôû laø :
2
I2 æ I ö
Q = R 0 t = Rç 0 ÷ t
2 è 2ø
Baây giôø cho doøng ñieän khoâng ñoåi coù cöôøng ñoä I chaïy qua ñieän trôû thuaàn R nhö treân sao
cho cuõng trong thôøi gian t thì nhieät löôïng toaû ra cuõng laø : Q = RI2t
I0
So saùnh : I =
2
Caâu 2 :
1. Trình baøy coâng suaát cuûa doøng ñieän xoay chieàu.
Xeùt caùc tröôøng hôïp rieâng :
- Maïch chæ coù R.
- Maïch chæ coù C.
- Maïch chæ coù L.
- Maïch RLC maéc noái tieáp trong ñieàu kieän coù coäng höôûng ñieän.
2. Neâu yù nghóa cuûa heä soá coâng suaát.
3. Vì sao khi cheá taïo caùc duïng cuï ñieän nhö quaït, tuû laïnh, ñoäng cô… ngöôøi ta coá gaéng taêng heä
soá coâng suaát.
1. COÂNG SUAÁT CUÛA DOØNG ÑIEÄN XOAY CHIEÀU
Ñaët moät hieäu ñieän theá xoay chieàu ôû 2 ñaàu moät ñoaïn maïch. Duøng voân keá, ampe keá, watt
keá ñeå ño hieäu ñieän theá hieäu duïng U ôû 2 ñaàu ñoaïn maïch; cöôøng ñoä hieäu duïng I cuûa doøng ñieän qua
maïch; coâng suaát tieâu thuï P cuûa ñoaïn maïch thì thaáy :
* Neáu ñoaïn maïch chæ coù ñieän trôû thuaàn thì : P = UI.
* Neáu ñoaïn maïch coù theâm cuoän caûm hay tuï ñieän hay caû hai thì : P < UI.
* Caùc keát quaû ño cho ta : P = UI vôùi K £ 1.
* Thöïc nghieäm cho thaáy giöõa heä soá K vaø goùc leäch pha j (cuûa u vaø i) coù moái lieân heä : k =
cosj.
æ Rö
Vaäy : P = UIcosj cosj : goïi laø heä soá coâng suaát ç cos j = ÷
è Zø
Caâu 3 :
1. Trình baøy nguyeân taéc hoaït ñoäng, caáu taïo vaø bieåu thöùc suaát ñieän ñoäng cuûa maùy phaùt ñieän
xoay chieàu 1 pha.
2. Trình baøy nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuøa maùy phaùt ñieän xoay chieàu 3 pha. Vì sao
doøng ñieän xoay chieàu laïi ñöôïc söû duïng roäng raõi trong thöïc teá.
1. MAÙY PHAÙT ÑIEÄN XOAY CHIEÀU 1 PHA
a. Nguyeân taéc hoaït ñoäng
Maùy phaùt ñieän xoay chieàu kieåu caûm öùng hoaït ñoäng döïa vaøo hieän töôïng caûm öùng ñieän töø.
Cho khung daây kim loaïi coù N voøng daây coù dieän
tích S quay vôùi vaän toác goùc w khoâng ñoåi trong moät
tröôøng ñeàu B sao cho truïc quay cuûa khung daây vuoâng
goùc ñöôøng caûm öùng cuûa töø tröôøng.
Khi ñoù töø thoâng qua khung daây dao ñoäng ñieàu
hoaø laøm phaùt sinh trong khung daây moät suaát ñieän ñoäng
xoay chieàu.
Suaát ñieän ñoäng trong moät khung daây laø raát nhoû.
Ñeå coù suaát ñieän ñoäng ñuû lôùn duøng ñöôïc trong coâng
nghieäp vaø ñôøi soáng, ngöôøi ta boá trí trong maùy phaùt ñieän nhieàu cuoän daây daãn, moãi cuoän goàm nhieàu
voøng daây vaø nhieàu nam chaâm ñieän taïo thaønh nhieàu caëp cöïc N – S khaùc nhau. Caùc cuoän daây trong
maùy phaùt ñieän ñöôïc maéc noái tieáp nhau vaø hai ñaàu ñöôïc noái vôùi maïch tieâu thuï baèng moät cô caáu
rieâng goïi laø boä goùp.
b. Caáu taïo
- Boä goùp laø heä thoáng vaønh khuyeân – choåi queùt : hai vaønh khuyeân ñaët ñoàng truïc vôùi khung
daây vaø cuøng quay vôùi khung daây. Noái ñaàu daây A vôùi vaønh khuyeân 1 vaø ñaàu daây B vôùi vaønh
khuyeân 2. Hai choåi queùt a, b coá ñònh tì leân 2 vaønh khuyeân vaø ñöôïc noái vôùi maïch ngoaøi. Khi
khung daây quay, hai vaønh khuyeân tröôïc treân hai choåi queùt vaø doøng ñieän töø khung daây chuyeàn qua
vaønh khuyeân, choåi queùt ra maïch ngoaøi.
- Phaàn caûm taïo ra töø tröôøng: trong maùy phaùt ñieän nhoû, phaàn caûm laø nam chaâm vónh cöõu;
trong maùy phaùt ñieän lôùn, phaàn caûm laø nam chaâm ñieän.
- Phaàn öùng taïo ra doøng ñieän.
- Caùc cuoän daây cuûa phaàn caûm vaø phaàn öùng ñeàu quaán treân loõi laøm baèng theùp Silic ñeå taêng
cöôøng töø thoâng qua cuoän daây. Ñeå traùnh doøng Foucault caùc loõi ñöôïc gheùp baèng nhieàu taám theùp
moûng caùch ñieän vôùi nhau.
- Phaàn caûm vaø phaàn öùng coù theå laø boä phaän ñöùng yeân hay boä phaän chuyeån ñoäng cuûa maùy.
Boä phaän ñöùng yeân goïi laø stato, boä phaän chuyeån ñoäng goïi laø roâto.
- Goïi p laø soá caëp cöïc cuûa phaàn caûm vaø quay vôùi vaän toác quay n (voøng/s) thì taàn soá doøng
ñieän phaùt ra laø: f = np
c. Bieåu thöùc suaát ñieän ñoäng r
r
- Luùc t = 0 giaû söû phaùp tuyeán n cuûa khung daây truøng vôùi töø tröôøng B .
r
- Luùc t ¹ 0 thì n quay vôùi moät goùc wt vaø töø thoâng bieán ñoåi qua khung daây laø :
F = NBScoswt
- Theo ñònh luaät caûm öùng ñieän töø trong khung xuaát hieän suaát ñieän ñoäng caûm öùng töùc thôøi :
e = -F’ = NBSwsinwt ñaët Eo = NBSw Þ e = Eosinwt
Khi ñoù giöõa hai ñaàu A, B cuûa khung xuaát hieän hieäu ñieän theá töùc thôøi :
u = e = Uosinwt
Caâu 4 : Caùch maéc maïch ñieän 3 pha. Doøng ñieän 3 pha coù öu ñieåm gì so vôùi doøng ñieän 1 pha.
1. CAÙCH MAÉC MAÏCH ÑIEÄN 3 PHA
a. Caùch maéc hình sao
Ba ñieåm ñaàu cuûa 3 cuoän daây noái vôùi nhau vaø ñöa ra ngoaøi baèng 1 daây trung hoaø, ba ñieåm
cuoái ñöa ra ngoaøi baèng 3 daây khaùc nhau goïi laø 3 daây pha.
- Taûi tieâu thuï thöôøng ñöôïc noái vôùi moät daây trung hoaø (daây nguoäi) vaø moät daây pha (daây
noùng).
Cöôøng ñoä doøng ñieän treân daây trung hoaø : i = i1 + i2 + i3
- Neáu taûi ñoái xöùng töùc laø taûi tieâu thuï treân 3 maïch ngoaøi baèng nhua thì i = 0.
- Neáu taûi khoâng ñoái xöùng thì i ¹ 0 nhöng thöôøng raát nhoû => daây trung hoøa thöôøng nhoû hôn
daây pha vì noù taûi doøng ñieän nhoû hôn.
b. Caùch maéc tam giaùc
- Ñieåm cuoái cuûa cuoän daây 1 ñöôïc noái vôùi ñieåm ñaàu cuûa cuoän daây 2, ñieåm cuoái cuûa cuoän
daây 2 noái vôùi ñieåm ñaàu cuûa cuoän 3 vaø ñieåm cuoái cuûa cuoän 3 noái vôùi ñieåm ñaàu cuûa cuoän 1.
- Ba ñieåm noái ñoù ñöôïc noái vôùi 3 maïch ngoaøi baèng 3 daây pha. Caùch maéc naøy caàn 3 taûi tieâu
thuï phaûi gioáng nhau (taûi ñoái xöùng).
- Ta coù theå maéc moät taûi hình tam giaùc vaøo moät maùy phaùt ñieän maéc hình sao hay ngöôïc laïi.
- Ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc : Ud = U p 3
Ud laø hieäu ñieän theá giöõa 2 daây pha.
Up laø hieäu ñieän theá giöõa daây trung hoaø vaø daây pha.
1. ÑÒNH NGHÓA
Bieán theá laø moät thieát bò duøng ñeå thay ñoåi hieäu ñieän theá cuûa doøng ñieän xoay chieàu.
2. CAÁU TAÏO
- Moät loõi theùp kyõ thuaät do nhieàu laù theùp moûng hình
khung chöõ nhaät ghaùp saùt vaø caùch ñieän vôùi nhau (ñeå taêng
ñieän trôû cuûa loõi saét, traùnh ñöôïc hao phí do doøng ñieän
phucoâ).
- Hai cuoän daây ñoàng quaán treân loõi theùp: cuoän sô
caáp n1 voøng laø cuoän maéc vaøo maïng ñieän xoay chieàu; cuoän
thöù caáp nhieàu voøng laø cuoän noái vôùi taûi tieâu thuï.
3. NGUYEÂN TAÉC HOAÏT ÑOÄNG
- Hoaït ñoäng cuûa maùy bieán theá döïa treân hieän töôïng caûm öùng ñieän töø.
- Khi cuoän sô caáp ñöôïc maéc vaøo nguoàn ñieän xoay chieàu thì doøng ñieän trong cuoän sô caáp
laøm phaùt sinh moät töø tröôøng bieán thieân trong loõi theùp.
- Töø thoâng bieán thieân cuûa töø tröôøng ñoù truyeàn qua cuoän thöù caáp. Neáu maïch thöù caáp noái vôùi
taûi thì trong taûi coù doøng ñieän caûm öùng.
Caâu 7 : Vai troø cuûa maùy bieán theá trong vieäc vaän taûi ñieän naêng ñi xa vaø söû duïng ñieän.
11 KV 110 V 35 KV 6 KV 220V
Taêng Haï Haï Haï
theá theá theá theá
Caâu 8:
1. Söï caàn thieát cuûa doøng ñieän moät chieàu.
2. Trình baøy phöông phaùp chænh löu doøng ñieän xoay chieàu baèng diod.
3. Öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy.
Caâu 9 :
1. Trình baøy nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa maùy phaùt ñieän moät chieàu.
2. Taïi sao phöông phaùp chænh löu ñöôïc duøng phoå bieán hôn maùy phaùt ñieän moät chieàu.
3. Öu ñieåm vaø nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy.
Caâu 1 :
1. Khaûo saùt söï bieán thieân cuûa ñieän tích treân 2 baûn tuï ñieän vaø söï bieán thieân cuûa cöôøng ñoä doùng
ñieän trong maïch dao ñoäng.
2. Khaûo saùt naêng löôïng ñieän töø trong maïch dao ñoäng.
Vì sao dao ñoäng trong maïch laïi taét daàn
Caâu 3 :
1. Phaùt bieåu 2 giaû thieát cuûa Maxwell veà ñieän tröôøng bieán thieân vaø töø tröôøn g bieán thieân. Ñaëc
ñieåm cuûa ñieän tröôøng xoaùy. Theá naøo laø doøng ñieän dòch?
2. Theá naøo laø ñieän tröôøng töø tröôøng.
1. HAI GIAÛ THUYEÁT CUÛA MAXWELL VEÀ TÖØ TRÖÔØNG BIEÁN THIEÂN VAØ ÑIEÄN
TRÖÔØNG BIEÁN THIEÂN
a. Giaû thuyeá t veà töø tröôøng bieán thieân
ur
B
Moïi töø tröôøng bieán thieân theo thôøi gian ñeàu laøm xuaát hieän moät
ñieän tröôøng xoaùy, töùc laø moät ñieän tröôøng maø caùc ñöôøng söùc bao quanh
caùc ñöôøng caûm öùng.
b. Giaû thuyeá t veà ñieän tröôøng bieán thieân
Moïi ñieän tröôøng bieán thieân theo thôøi gian ñeàu laøm xuaát hieän moät ur
E
töø tröôøng bieán thieân. Caùc ñöôøng söùc cuûa töø tröôøng naøy bao quanh caùc
ñöôøng söùc cuûa ñieän tröôøng.
ur
c. Ñaëc ñieåm cuûa ñieän tröôøng xoaùy E
Ñieän tröôøng xoaùy coù caùc ñöôøng söùc laø ñöôøng cong kheùp kín bao
quanh caùc ñöôøng caûm öùng töø, khaùc vôùi ñöôøng tónh ñieän trong ñoù ñöôøng
söùc hôû (ñi ra töø ñieän tích döông, ñi vaøo ñieän tích aâm).
d. Doøn g ñieän dòch
Doøng ñieän daãn laø doøng chyueån dôøi coù höôùng cuûa caùc haït ñieän tích B
ur
töï do.
Doøng ñieän dòch laø khaùi nieäm ñeå chæ söï bieán thieân cuûa ñieän tröôøng
(giöõa caùc baûn cuûa tuï ñieän), noù töông ñöông nhö moät doøng ñieän.
Doøng ñieän trong maïch dao ñoäng ñöôïc coi laø moät doøng ñieän kheùp kín bôûi doøng ñieän daãn
chaïy trong daây daãn vaø doøng ñieän dòch chaïy qua tuï ñieän.
2. ÑIEÄN TÖØ TRÖÔØNG
Töø hai giaû thuyeát, Maxwell keát luaän : “Moãi bieán thieân cuûa töø tröôøng ñeàu gaây ra moät ñieän
tröôøng xoaùy cuûa bieán thieân trong khoâng gian xung quanh vaø ñeán löôït mình moãi bieán thieân cuûa
ñieän tröôøng cuõng laøm xuaát hieän töø tröôøng bieán thieân trong khoâng gian xung quanh.
Vaäy ñieän tröôøng vaø töø tröôøng coù theå chuyeån hoaù laãn nhau, lieân heä vôùi nhau raát chaët cheõ,
chuùng laø hai maët khaùc nhau cuûa moät tröôøng duy nhaát goïi laø tröôøng ñieän töø.
Tröôøng ñieän töø laø moät daïng cuûa vaät chaát, toàn taïi khaùch quan, noù goàm ñieän tröôøng vaø töø
tröôøng bieán thieân lieân heä vôùi nhau raát chaët cheõ, ñoùng vai troø truyeàn töông taùc giöõa caùc ñieän tích.
Töông taùc ñieän töø lan truyeàn trong khoâng gian vôùi vaän toác höõu haïn gaàn baèng c = 3.108m/s.
Tröôøng tónh ñieän vaø töø tröôøng laø tröôøng hôïp rieâng cuûa tröôøng ñieän töø.
Caâu 4 :
1. Giaûi thích söï hình thaønh soùng ñieän töø khi 1 ñieän tích ñieåm dao ñoäng ñieàu hoaø. Töø ñoù phaùt
bieåu theá naøo laø soùng ñieän töø.
2. Neâu caùc tính chaát cuûa soùng ñieän töø.
Caâu 5 :
1. Neâu nguyeân nhaân taét daàn cuûa dao ñoäng ñieän töø trong maïch dao ñoäng vaø cuûa dao ñoä ng con
laéc ñôn. Ñeå dao ñoäng ñöôïc duy trì vaø nguyeân taéc phaû i laøm gì?
2. Moâ taû sô ñoà nguyeân taéc vaø giaûi thích hoaït ñoäng cuûa moät maùy phaù t dao ñoäng ñieàu hoaø
transitor.
Caâu 6 : Vai troø cuûa taàng ñieän li trong vieäc truyeàn soùng voâ tuyeán treân Traùi ñaát
- Taàng ñieän li laø taàng khí quyeån ôû ñoä cao 50km trôû leân, chöùa raát nhieàu haït tích ñieän laø caùc
electron vaø caùc ion.
Vai troø truyeàn soùng :
* Vôùi soùng trung bình (l töø 100m – 1000m)
Ban ngaøy bò haáp thuï maïnh, neân khoâng truyeàn ñi xa ñöôïc.
Ban ñeâm ít bò haáp thuï, phaûn xaï toá ôû taàng ñieän li neân soùng coù theå truyeàn ñi xa ñöôïc. Vì
vaäy, bam ñeâm nghe ñaøi baèng soùng trung roõ hôn ban ngaøy.
* Vôùi soùng ngaén (l töø 10m – 100m)
Noù coù naêng löôïng lôùn, bò taàng ñieän li phaûn xaï maïnh xuoáng ñaát, roài töø maët ñaát laïi phaûn xaï
leân taàng ñieän li, quaù trình cöù tieáp tuïc nhö vaäy.
Do ñoù moät daøi phaùt soùng ngaén coù coâng suaát lôùn coù theå truyeàn soùng tôùi moïi ñieåm treân traùi
ñaát.
* Vôùi soùng cöïc ngaén (l töø 10m – 0,01m)
Khoâng bò taàng ñieän li haáp thuï hay phaûn xaï, noù xuyeân qua taàng ñieän li vaø truyeàn ñi xa
trong vuõ truï neân ñöôïc duøng trong thoâng tin vuõ truï.
QUANG HỌC
Caâu 1: Ñònh luaät phaûn xaï aùnh saùng. AÙp duïng ñònh luaät naøy ñeå:
a) Tìm vò trí cuûa aûnh cuûa moät ñieåm saùng qua moät göông phaúng.
b) Tìm tia phaûn xaï cuûa saùng chieáu tôùi moät göông caàu.
Ñònh luaät phaûn xaï aùnh saùng:
v Tia phaûn xaï naèm trong maët phaúng tôùi vaø ôû beân kia phaùp S N R
tuyeán so vôùi tia tôùi.
v Goùc phaûn xaï i’ baèng goùc tôùi i (i’ = i). i i’
a) AÛnh cuûa moät ñieåm saùng qua moät göông phaúng:
I
(Chöùng minh aûnh, vaät ñoái xöùng qua göông):
* S laø ñieåm saùng tuøy yù. Töø S veõ chuøm tia phaân kyø ñeán göông phaúng giôùi haïn bôûi hai tia SI, SJ.
Chuøm phaûn xaï töông öùng cuõng laø chuøm tia phaän kyø. Giao ñieåm S’ do hai tia phaûn xaï IR1, IR2 keùo
daøi laø aûnh cuûa S cho bôûi göông phaúng.
Ta coù: DSIJ = DS’IJ vì: S
R1
IJ laø caïnh chung
R2
¶ = J¶ = J¶
J1 2 3
M 2 3 2 3
¶ ¶ ¶ ·=S
I1 = I2 = I3 Þ SJI ·
' IJ
1 I 1 J
Vaäy: SI = S’I Þ S vaø S’ ñoái xöùng qua göông
phaúng.
S’
b) Veõ tia phaûn xaï treân
S
göông caàu:
S
* Ñöôøng thaúng noái taâm C voái I i
ñieåm tôùi I laø ñöôøng phaùp i
i’ i’ I
tuyeán. O C R
· = i laø goùc tôùi
SIC
· = i’ laø goùc phaûn xaï R O C
CIR
* Neáu tia tôùi qua taâm C thì
Göông caàu loõm Göông caàu loài
phaûn xaï truøng vôùi tia tôùi.
Caâu 2 1.Tieâu ñieåm chính vaø caùc tieâu ñieåm phuï cuûa moät göông
caàu: ñònh nghóa, nhöõng ñaëc ñieåm, vò trí.
2 Ñieàu kieän trung ñieåm laø gì ? Caên cöù vaøo ñieàu kieän naøy ñeå tìm coâng thöùc xaùc ñònh vò
trí cuûa tieâu ñieåm chính cuûa moät göông caàu.
¶ = cosi = CH R R
– cos C1 = Þ CF =
CF 2CF 2 cos i
R CO
– Theo ñieàu kieän töông ñieåm: i nhoû Þ cos i = 1 Þ CF = =
2 2
Vaäy F laø trung ñieåm ñoaïn CO.
R
Ñaët OF = f = laø tieâu cöï cuûa göông caàu.
2
Caâu 3 1. Trình baøy caùch veõ cuûa moät ñieåm saùng qua moät göông
caàu loõm, göông caàu loài trong caùc tröôøng hôïp sau:
a) Ñieåm saùng naèm ngoaøi truïc chính cuûa göông.
b) Ñieåm saùng naèm treân truïc chính cuûa göông.
2. Chöùng minh raèng neáu vaät AB laø moät ñoaïn thaúng nhoû, vuoâng goùc vôùi truïc chính cuûa göông
caàu thì aûnh cuûa noù qua göông cuõng laø ñoaïn thaúng vuoâng goùc truïc chính.
3. Neáu caùc tính chaát cuûa aûnh cuûa vaät phaúng nhoû ñaët vuoâng goùc vôùi truïc chính cuûa göông caàu
loõm, göông caàu loài. Coâng thöùc göông caàu.
S
S
S’ C
O F C O F
S’
Caâu 4 1. Hieän töôïng khuùc xaï aùnh saùng vaø ñònh luaät khuùc xaï aùnh saùng. Trong nhöõng tröôøng hôïp
naøo tia saùng khoâng bò khuùc xaï khi truyeàn qua maët ngaên caùch hai moâi tröôøng.
2. Caùc khaùi nieäm chieát suaát tæ ñoái vaø chieát suaát tuyeät ñoái. Moái lieân heä giöõa chieát suaát tæ ñoái vaø
chieát suaát tuyeät ñoái vôùi vaän toác truyeàn aùnh saùng trong caùc moâi tröôøng vaø trong chaân khoâng.
sin i
chöùa tia tôùi (moâi tröôøng 1). Kí hieäu n21 . = n21
sin r
Ta thaáy:
· i = 00 Þ r = 00 tia saùng tôùi vuoâng goùc maët phaân giôùi thì truyeàn thaúng khoâng bò khuùc xaï.
· n21 = 1 khi hai moâi tröôøng chieát quang nhö nhau Þ i = r: tia saùng tôùi truyeàn thaúng khoâng
bò khuùc xaï.
2. Chieát suaát:
* Chieát suaát tæ ñoái laø chieát suaát cuûa moät moâi tröôøng ñoái vôùi moät moâi tröôøng khaùc.
* Chieát suaát tuyeät ñoái laø chieát suaát cuûa moät moâi tröôøng ñoái vôùi chaân khoâng.
* Moâi tröôøng • vaø ‚ coù chieát suaát tuyeät ñoái laø n1 , n 2 . Chieát suaát tæ ñoái cuûa moâi tröôøng ‚ ñoái
n2
vôùi moâi tröôøng • laø: n21 =
n1
C
· Moâi tröôøng 1 laø chaân khoâng thì n1 = 1; v1 = 3.108m/s = C Þ n2 =
v2
C
Vaäy chieát suaát tuyeät ñoái cuûa moâi tröôøng naøo ñoù laø: n= vì C > v Þ n > 1.
v
Caâu 5 1. Hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn vaø nhöõng ñieàu kieän ñeå hieän töôïng ñoù xaûy ra.
2. Phaân bieät hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn vôùi phaûn xaï thoâng thöôøng.
3. Laêng kính phaûn xaï toaøn phaàn vaø öùng duïng cuûa noù.
b) Ñieàu kieän ñeå coù hieän töôïng phaûn xaï toaøn phaàn :
· Tia saùng truyeàn töø moâi tröôøng coù chieát suaát lôùn ñeán moâi tröôøng coù chieát suaát nhoû hôn.
· Goùc tôùi i > igh (igh laø goùc giôùi haïn).
2. Phaân bieät hieän töôïng phaû n xaï toaøn phaàn vaø hieän töôï ng phaûn xaï thoâng thöôøng:
a) Gioáng nhau:
· Cuøng laø hieän töôïng phaûn xaï.
· Cuøng tuaân theo ñònh luaät phaûn xaï aùnh saùng.
b) Khaùc nhau:
· Hieän töôïng phaûn xaï thoâng thöôøng xaûy ra khi tia saùng gaëp maët nhaün boùng hay maët phaân
giôùi hai moâi tröôøng vaø khoâng caàn theâm ñieàu kieän naøo khaùc trong khi hieän töôïng phaûn xaï toaøn
phaàn phaûi tuaân theo hai ñieàu kieän neâu treân.
· Trong phaûn xaï toaøn phaàn thì naêng löôïng aùnh saùng phaûn xaï baèng naêng löôïng aùnh saùng tôùi
trong khi phaûn xaï thoâng thöôøng thì naêng löôïng yeáu hôn.
3. Laêng kinh phaûn xaï toaøn phaàn:
a) Moâ taû:
Laêng kính phaûn xaï toaøn phaàn laø moät khoái thuûy tinh hình laêng truï coù tieát dieän thaúng laø tam giaùc
vuoâng caân, coù chieát suaát n = 1,5 neân goùc giôùi haïn ñoái vôùi khoâng khí laø i gh = 420.
b) ÖÙng duïng: B A
Laêng kính phaûn xaï toaøn phaàn ñöôïc
duøng thay göông phaúng trong moät soâ
duïng cuï quang hoïc nhö oáng nhoøm,
kính tieàm voïng... vì noù coù öu ñieåm.
A A B C
· Saùng hôn göông phaúng do phaûn
xaï toaøn phaàn.
· Beàn hôn göông phaúng.
· Khoâng caàn lôùp maï baïc nhö göông phaúng.
Ta coù theå söû duïng laêng kính phaûn xaï toaøn phaàn theo 2 caùch sau:
– Chieáu tia tôùi vuoâng goùc vôùi maët beân AB khi ñoù tia saùng bò phaûn xaï toaøn phaàn ôû maët huyeàn
BC. Chieáu tia tôùi vuoâng goùc maët ñaùy BC khi ñoù tia saùng seõ bò phaûn xaï toaøn phaàn lieân tieáp ôû hai
maët beân.
Caâu 6 1. Veõ vaø neâu nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñöôøng ñi cuûa moät tia saùng ñôn saéc vaø cuûa moät tia saùng
traéng qua maët laêng kính thuûy tinh.
2. Goùc leäch cuûa moät tia saùng ñôn saéc khi ñi qua laêng kính: ñònh nghóa, thieát laäp caùc coâng
thöùc tính, khaùi nieäm veà goùc leäch cöïc tieåu, yù nghóa cuûa vieäc ño goùc leäch cöïc tieåu.
Caâu 7 1. Thaáu kính laø gì ? Giaûi thích ñöôøng ñi cuûa moät chuøm saùng song song truïc chính qua
moät thaáu kính rìa moûng vaø qua moät thaáu kính rìa daøy.
2. Caùc tieâu ñieåm chính cuûa moät thaáu kính. Phaân bieät tieâu ñieåm aûnh vaø tieâu ñieåm vaät cuûa
moät thaáu kính.
3. So saùnh taùc duïng taïo aûnh cuûa moät vaät thaät qua moät thaáu kính hoäi tuï vaø qua moät göông
caàu loõm.
1. a) Ñònh nghóa:
· Thaáu kính laø moät khoái chaát trong suoát giôùi haïn bôûi hai maët cong thöôøng laø hai maët caàu. Moät
trong hai maët coù theå laø maët phaúng.
R1
O2
O1
R2
· Thaáu kính moûng laø thaáu kính coù khoaûng caùch giöõa 2 ñænh O1; O2 cuûa 2 choûm caàu khaù nhoû so
vôùi baùn kính R1, R2 cuûa caùc
maët caàu.
· Caên cöù vaøo hình daïng vaø taùc duïng cuûa thaáu kính ngöôøi ta chia thaáu kính laøm hai loaïi:
– Thaáu kính hoäi tuï (thaáu kính rìa moûng).
– Thaáu kính phaân kyø (thaáu kính rìa daøy).
b) Giaûi thích:
Ta töôûng töôïng chia thaáu kính thaønh nhieàu phaàn nhoû, moãi phaàn coi nhö moät laêng kính. Moãi tia
tôùi qua moät phaàn nhoû ñoù coi nhö ñi qua moät laêng kính coù goùc chieát quang raát nhoû neân bò leäch veà
phía ñaùy laêng kính.
· Ñoái vôùi thaáu kính rìa moûng, ñaùy caùc laêng kính höôùng veà phía truïc chính do ñoù caùc tia loù
seõ hoäi tuï taïi 1 ñieåm treân truïc chính. Ñieåm naøy laø 1 tieâu ñieåm chính. taïi 1 ñieåm treân truïc chính.
Ñieåm naøy laø 1 tieâu ñieåm chính.
· Ñoái vôùi thaáu kính rìa daøy, ñaùy caùc laêng kính höôùng ra phía rìa, do ñoù chuøm tia loù laø moät
chuøm phaân kyø. Ñöôøng keùo daøi cuûa caùc tia loù seõ ñoàng qui taïi 1 ñieåm treân truïc chính. Ñieåm ñoù laø
moät tieâu ñieåm chính.
b) Ñaëc ñieåm:
– Theo nguyeân
lyù veà tính thuaän F
F
nghòch cuûa chieàu
truyeàn aùnh saùng, neáu
tia tôùi coù höôùng ñi
qua tieâu ñieåm chính
thì tia loù seõ song song vôùi truïc chính.
– Tieâu ñieåm chính
cuûa thaáu kính hoäi tuï laø tieâu
ñieåm thaät. Tieâu ñieåm chính F
F
cuûa thaáu kính phaân kyø laø O O
tieâu ñieåm aûo.
c) Phaân bieät tieâu ñieåm
aûnh vaø tieâu ñieåm vaät:
Moãi thaáu kính coù 2 tieâu ñieåm chính naèm ñoái xöùng nhau qua quang taâm O.
– Tieâu ñieåm aûnh laø tieâu ñieåm maø tia loù (hay ñöôøng keùo daøi cuûa noù) ñi qua thì tia loù seõ song
song vôùi truïc chính.
– Tieâu ñieåm vaät laø tieâu ñieåm maø neáu tia tôùi (hay ñöôøng keùo daøi cuûa noù) ñi qua thì tia loù seõ
song song vôùi truïc chính.
– Tieâu ñieåm vaät laø tieâu ñieåm maø neáu tia tôùi (hay ñöôøng keùo daøi cuûa noù) ñi qua thì tia loù seõ
song song vôùi truïc chính.
3. So saùnh caùch taïo aûnh cuûa moät vaät thaät qua moät thaá u kính hoäi tuï vaø qua moät göông caàu
loõm:
· d laø khoaûng caùch töø vaät ñeán göông (hay thaáu kính).
· d’ laø khoaûng caùch töø aûnh ñeán göông (hay thaáu kính).
· f laø tieâu cöï cuûa göông (hay thaáu kính).
Caâu 8 1. Trình baøy caùch veõ aûnh cuûa moät ñieåm saùng qua moät thaáu kính hoäi tuï, moät thaáu kính
phaân kyø trong caùc tröôøng hôïp sau:
a) Ñieåm saùng naèm ngoaøi truïc chính cuûa thaáu kính.
b) Ñieåm saùng naèm treân truïc chính cuûa thaáu kính.
2. Chöùng minh raèng neáu vaät AB laø moät ñoaïn thaúng nhoû vuoâng goùc vôùi truïc chính cuûa thaáu
kính thì aûnh A’B’ cuûa noù cuõng laø ñoaïn thaúng vuoâng goùc vôùi truïc chính.
3. Neáu caùc tính chaát cuûa aûnh cuûa moät vaät phaúng nhoû vuoâng goùc vôùi truïc chính cuûa moät
thaáu kính hoäi tuï, phaân kyø.
Caâu 9 1. AÛnh aûo cuûa moät ñieåm saùng ñaët tröôùc thaáu kính laø gì ?
2. Moät chuøm saùng phaùt töø moät nguoàn ñieåm ñaët tröôùc göông caàu. Neâu ñaày ñuû caùc ñieàu
kieän ñeå chuøm tia phaûn xaï laø moät chuøm hoäi tuï.
1. AÛnh aûo cuûa moät ñieåm saùng ñaët tröôù c thaáu kính laø gì ?
Moät ñieåm saùng S tröôùc thaáu kính paùht ra moät chuøm tia phaân kyø chieáu vaøo thaáu kính.
Neáu chuøm tia loù ra khoûi thaáu kính laø chuøm tia phaân kyø thì ñöôøng keùo daøi cuûa caùc tia loù seõ caét
nhau taïi moät ñieåm S’ tröôùc thaáu kính. S’ laø aûnh aûo cuûa S qua thaáu kính.
AÛnh aûo laø aûnh khoâng höùng ñöôïc treân maøn, nhöng nhoø vaøo thaáu kính ta coù theå thaáy ñöôïc aûnh
ñoù.
2. Ñieàu kieän ñeå chuøm tia phaûn xaï treân göông caàu cuûa chuøm saùng phaùt ra töø nguoàn ñieän laø
chuøm hoäi tuï:
Ñieåm saùng maø töø ñoù phaùt ra chuøm tia chieáu vaøo göông caàu laø vaät thaät ñoái vôùi göông. Chuøm tia
phaûn xaï laø chuøm hoäi tuï thì ñieåm hoäi tuï laø aûnh thaät cuûa vaät. Vì vaäy caùc ñieàu kieän phaûi coù laø:
– Göông caàu paûhi laø göông caàu loõm vì chæ coù göông caàu loõm thì vaät thaät môùi cho aûnh thaät.
– Ñieåm saùng (vaät thaät) phaûi ñaët ngoaøi khoaûng tieâu cöï cuûa göông töùc khoaûng caùch töø ñieåm saùng
tôùi göông laø d > f. Vì chæ coù tröôøng hôïp naøy vaät chaát môùi cho aûnh thaät.
– Muoán cho aûnh thaät laø moät chaám saùng thì phaûi thoûa ñieàu kieän aûnh roõ (ñieàu kieän töông ñieåm)
R >> r (r laø baùn kính môû, R laø baùn kính caàu) vaø i nhoû.
Caâu 10 1. Neâu coâng thöùc tính ñoä hoäi tuï cuûa thaáu kính theo baùn kính cong cuûa caùc maët vaø
chieát suaát cuûa thaáu kính.
2. Trình baøy vaø so saùnh 3 caùch ño ñôn giaûn tieâu cöï cuûa moät thaáu kính hoäi tuï.
Caâu 11 Thieát laäp coâng thöùc xaùc ñònh vò trí aûnh trong caùc tröôøng hôïp sau:
1. Vaät thaät ñaët tröôùc göông caàu loài.
2. Vaät thaät ñaët tröôùc moät thaáu kính hoäi tuï cho aûnh thaät, cho aûnh aûo. So saùnh caùc keát quaû
thu ñöôïc vaø ruùt ra keát luaän veà caùch söû duïng coâng thöùc göông caàu vaø coâng thöùc thaáu kính.
Caâu 12 Maùy aûnh: Caáu taïo, nguyeân taéc hoaït ñoäng vaø caùch ñieàu chænh maùy.
1. Caáu taïo:
Maùy aûnh laø duïng cuï ñeå thu ñöôïc moät aûnh thaät, nhoû hôn
vaät treân phim. Caáu taïo goàm: B M
· Vaät kính laø thaáu kính hoäi tuï coù tieâu cöï vöøa phaûi. A’
· Buoàng toái, saùt vaùch sau buoàng coù laép phim aûnh.
B’
Vaät kính gaén tröôùc buoáng toái khoaûng caùch töø vaät kính
A
ñeán phim aûnh coù theå thay ñoåi ñöôïc. ÔÛ saùt vaät kính coù moät
Caâu 13 1. Söï ñieàu tieát cuûa maét – ñieåm cöïc vieãn, ñieåm cöïc caän.
2. Naêng suaát phaân ly cuûa maét.
3. Maét caän thò laø gì ? Caùch söûa taäc caän thò.
4. Maét vieãn thò laø gì ? Caùch söûa taät vieãn thò.
1. Söï ñieàu tieát cuûa maét – ñieåm cöïc vieãn, ñieåm cöïc caän:
a) Söï ñieàu tieát cuûa maét:
Khi maét nhoøn thaáy vaät naøo thì treân voõng maïc hieän leân aûnh thaät, ngöôïc chieàu vaø raát nhoû cuûa vaät
ñoù. Khi ñöa vaät laïi gaàn maét (d giaûm) ñeå cho aûnh vaãn hieän treân voõng maïc (d’ khoâng ñoåi) tieâu cöï
cuûa maét phaûi giaûm, muoán vaät thì thuûy tinh theå phaûi phoàng leân. Ngöôïc laïi khi ñöa vaät ra xa ñeå aûnh
vaõn hieän treân voõng maïc thuûy tinh theå phaûi thu nhoû laïi.
Söï thay ñoåi ñoä cong cuûa thuûy tinh theå (vaø do ñoù thay ñoåi tieâu cöïc cuûa maét) ñeå laøm cho aûnh cuûa
vaät caàn quan saùt hieän roõ neùt treân voõng maïc goïi laø söï ñieàu tieát.
b) Ñieåm cöïc caän, ñieåm cöïc vieãn :
· Ñieåm gaàn nhaát ñaët vaät taïi ñoù maét coøn nhìn roõ laø ñieåm cöïc caän CC. Khi nhìn vaät ñaët ôû ñieåm
cöïc caän maét phaûi ñieàu tieát toái ña. Maét khoâng coù taät coù ñieåm cöïc caän caùch maét 10cm – 20cm.
· Ñieåm xa nhaát ñaët vaät, taïi ñoù maét coøn nhìn roõ goïi laø ñieåm cöïc vieãn CV. Khi nhìn vaät ñaët ôû
ñieåm cöïc vieãn maét khoâng ñieàu tieát. Maét khoâng coù taät coù ñieåm cöïc vieãn ôû voâ cöïc.
2. Naêng suaát phaân ly cuûa maét:
Goùc troâng nhoû nhaát a min giöõa hai ñieåm A, B ñeå maét coøn coù theå phaân bieät ñöôïc hai ñieåm ñoù goïi
laø naêng suaát phaân ly cuûa maét.
–4
Maét bình thöôøng coù naêng suaát phaân ly vaøo khoaûng: a min = 1’ = 3.10 rad.
3. Maét caän thò:
· Maét caän thò laø maét khi khoâng ñieàu tieát tieâu ñieåm cuûa maét ôû tröôùc voõng maïc töùc laø ñoä tuï cuûa
maét caän thò lôùn hôn maét thöôøng.
· Ñieåm cöïc vieãn CV caùch
(¥
maét moät ñoaïn xaùc ñònh vaø CV CC O CV O
ñieåm cöïc caän CC ôû gaàn maét F F
hôn so vôùi maét thöôøng.
DV
· Ñeå söûa taät caän thò thì ñeo
kính phaân kyø ñeå giaûm ñoä tuï cuûa maét. Kính ñeo coù tieâu cöï sao cho vaät ôû voâ cöïc qua kính ñeo cho
aûnh aûo ôû tieâu ñieåm aûnh chính F’ truøng vôùi ñieåm cöïc vieãn CV, khi ñoù maét ñeo kính thaáy xa voâ cöïc
maø khoâng ñieàu tieát.
4. Maét vieãn thò:
– Maét vieãn thò laø maét
khi khoâng ñieàu tieát tieâu
ñieåm cuûa maét ôû sau voõng CC O CC O
maïc, töùc maét vieãn thò coù C V
ñoä tuï nhoû hôn maét thöôøng.
Caâu 14 So saùnh con maét vôùi maùy aûnh veà phöông dieän quang hoïc.
a) Veà chöùc naên g: Gioáng nhau vì cuøng taïo ra aûnh thaät, nhoû hôn vaät treân maøn (phim hay voõng maïc)
b) Veà caáu taïo :
* Gioáng nhau:
· Thuûy tinh theå cuûa maét coù vai troø nhö vaät kính cuûa maùy aûnh.
· Voõng maïc cuûa maét coù vai troø nhö phim aûnh.
· Maøng moáng maét vaø con ngöôi ñoùng vai troø nhö maøn chaén coù loã ôû maùy aûnh.
· Mi maét ñoùng vai troø nhö cöûa saäp.
* Khaùc nhau:
· Baùn kính cong cuûa thuûy tinh theå vaø do ñoù tieâu cöï cuûa noù coù theã thay ñoåi ñöôïc trong khi tieâu
cöï cuûa vaät kính maùy aûnh khoâng thay ñoåi ñöôïc.
· Khoaûng caùch töø thuûy tinh theå ñeán voõng maïc cuûa maét khoâng thay ñoåi trong khi khoaûng caùch
töø vaät kính ñeán phim thay ñoåi ñöôïc.
· Thuûy tinh theå naèm trong moâi tröôøng coù chieát suaát khoaûng 1,333 trong khi vaät kính maùy aûnh
naèm trong khoâng khí.
c) Veà söï ñieàu tieát cuûa maét vaø söï ñieàu chænh maùy aûnh:
Ñeå coù aûnh roõ neùt treân voõng maïc phaûi ñieàu tieát baèng caùch thay ñoåi baùn kính cong cuûa thuûy tinh
theå, trong khi ñeå coù aûnh roõ neùt treân phim phaûi ñieàu chænh maùy aûnh baèng caùch thay ñoåi khoaûng
caùch giöõa vaät kính vaø phim.
4. Phaân bieät ñoä boäi giaùc vaø ñoä phoùng ñaïi aûnh:
· Ñoä boäi giaùc laø tæ soá giöõa hai goùc troâng a vaø a0 trong khi ñoä phoùng ñaïi aûnh K laø tæ soá giöõa
chieàu cao cuûa aûnh vaø chieàu cao cuûa vaät.
DC
· Giöõa G vaø K lieân heä baèng heä thöùc: G = K .
d' + l
Ta thaáy G ¹ K. Chæ khi ngaém chöøng ôû cöïc caän thì G = K.
B B
A F1 F2 A
AF1 O O a F2 A
Vôùi:
· a laø goùc troâng aûnh cuûa vaät qua kính hieån vi.
· a0 laø goùc troâng tröïc tieáp vaät ñoù khi vaät ñaët ôû ñieåm caän
AB
cuûa maét: tga 0 =
DC
b) Coâng thöùc tính ñoä boäi giaùc trong tröôøng hôïp ngaém chöøng ôû voâ cöïc:
A1B1
tga = : goùc troâng aûnh.
f2
AB
tga 0 = : goùc troâng vaät. d
DC
F1 B
F a0 O A F2 A O F
A A
B
b) Coâng thöùc tính ñoä boäi giaùc trong tröôøng hôïp ngaém chöøng voâ cöïc:
F1 F2
a0 O A O F2
a
B
A1B1
· tga =
f2
A B tga f
· tga 0 = 1 1 Þ Ñoä boäi giaùc: G = = 1.
f1 tga0 f 2
Caâu 1 :
* Trình baøy thí nghieäm Newton veà taùn saéc aùnh saùng.
* Nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa maùy quang phoå .
L L1 L2
S
J
ñ
t
P
E
Caâu 2 :
* Ñònh nghóa aùnh saùng ñôn saéc. Trình baøy thí nghieäm ñeå minh hoaï ñònh nghóa ñoù.
* Ñònh nghóa aùnh saùng traéng. Trình baøy thí nghieäm ñeå minh hoaï ñònh nghóa ñoù.
Caâu 3 :
* Trình baøy thí nghieäm Young veà giao thoa aùnh saùng. Giaûi thích keát quaû cuûa thí
nghieäm ñoù vaø ruùt ra keát luaän tính chaá t cuûa aùnh saùng.
* Theá naøo laø 2 nguoàn saùng keát hôïp. Nguoàn saùng ñieåm S vaø aûnh S’ cuûa noù qua göông
phaúng coù theå laø 2 nguoàn keát hôïp ñöôïc khoâng? Taïi sao?
1. Thí nghieäm Young veà hieän töôïng giao thoa aùnh saùng.
a. Thí nghieäm
- AÙnh saùng töø ñeøn Ñ qua kính loïc saéc F (ví duï kính ñoû) chieáu vaøo khe heïp S treân maøn M.
Khi ñoù S trôû thaønh khe saùng ñôn saéc vaø chuøm tia saùng ñôn saéc töø khe S tieáp tuïc chieáu saùng hai
khe heïp S1, S2. Hai khe heïp S1, S2 raát gaàn nhau vaø cuøng song song vôùi khe S.
Maét ñaët sau
S1, S2 sao cho coù theå Maét
höùng ñöôïc ñoàng thôøi S
S1
hai chuøm saùng loït
qua 2 khe naøy vaøo Ñ S2
maét. Ñieàu tieát maét ñeå F M
nhìn vaøo khe S ta
thaáy vuøng saùng heïp trong ñoù xuaát hieän caùc vaïch saùng (vaïch ñoû) vaø vaïch toái xen keû nhau
moät caùch ñeàu ñaën. Hieän töôïng naøy goïi laø hieän töôïng giao thoa.
b. Giaûi thích
Hieän töôïng giao thoa chæ coù theå giaûi
thích ñöôïc neáu thöøa nhaän aùnh saùng coù tính
chaát soùng.
AÙnh saùng töø ñeøn Ñ chieáu vaøo khe S S
laøm khe S trôû thaønh moät nguoàn phaùt soùng
aùnh saùng lan toaû veà phía hai khe S1, S2 vaø
hai khe S1, S2 trôû thaønh hai nguoàn phaùt soùng
aùnh saùng phía sau. Hai nguoàn naøy coù cuøng
taàn soá coù ñoä leäch pha khoâng ñoåi neân chuùng
laø hai nguoàn keát hôïp. Vì vaäy hai soùng aùnh S’
saùng do S1, S2 phaùt ra khi gaëp nhau seõ giao thoa vôùi nhau; Vaïch saùng laø do 2 soùng cuøng pha gaëp
nhau; Vaïch toái laø do 2 soùng ngöôïc pha gaëp nhau. Caùc vaïch saùng, vaïch toái goïi laø vaân giao thoa.
c. Keát luaän: Hieän töôïng giao thoa aùnh saùng laø baèng chöùng thöïc nghieäm chöùng toû aùnh saùng
coù tính chaát soùng.
': 090.777.54.69 Trang: 54
Trung taâm LTÑH Tröôøng ÑHSP TP.HCM GV: Buøi Gia Noäi
2. Nguoàn keát hôïp
* Hai nguoàn soùng keát hôïp laø hai nguoàn phaùt ra hai soùng coù cuøng taàn soá vaø coù ñoä leäch pha
khoâng ñoåi. Khi ñoù hai soùng goïi laø hai soùng keát hôïp. Thoâng thöôøng muoán coù hai soùng keát hôïp
ngöôøi ta taùch chuøm saùng phaùt ra töø cuøng moät nguoàn thaønh hai chuøm roài cho chuùng giao thoa.
* Nguoàn saùng ñieåm S vaø aûnh S’ cuûa noù qua göông phaúng coù theå coi laø hai nguoàn keát hôïp
lyù do vì chuøm saùng phaùt ra töø nguoàn S ñeán maøn E vaø chuøm tia saùng phaûn xaï töø göông phaúng ñeán
maøn E ñeàu naèm trong moät chuøm aùnh saùng do S phaùt ra. Do vaäy hai chuøm saùng (chuøm saùng töø S
vaø chuøm saùng töø S’) coù cuøng taàn soá vaø coù ñoä leäch pha khoâng ñoåi.
Caâu 4 :
* Trình baøy phöông phaùp xaùc ñònh böôùc soùng aùnh saùng nhôø hieän töôïng giao thoa
trong thí nghieäm Young.
* Moái lieân heä giöõa maøu saéc vaù böôùc soùng aùnh saùng.
1. Phöông phaùp xaùc ñònh böôùc soùng aùnh saùng nhôø giao thoa
a. Xaùc ñònh hieäu quang hình
Ñaët : a = S1S2 M
x = OM d1 a1
D laø khoaûng caùch töø hai a2
x
S1
nguoàn S1S2 ñeán maøn :
Ta coù : H1M = d1cosa1 = IM - IH1 a H1
I a d2 O
a
d1cosa1 = IM - sina (1) H2
2 S2
H2M = d2cosa2 = IM + IH2 D
a (E)
Û d2cosa2 = IM + sina
2
(2)
Do a1, a2 laø goùc raát nhoû neân : d1 cosa1 = d1 vaø d2 cosa2 = d2
(2) - (1) cho : d2 - d1 = asina
x ax
do a raát nhoû neân : sina = tga = Þ d 2 - d1 =
D D
ax
ñaët d = d2 - d1 goïi laø hieäu quang trình taïi M. Þ d =
D
b. Vò trí caùc vaân giao thoa
* Vò trí vaân saùng
ax lD
M laø vaân saùng neáu : d = kl Þ = kl Þ x = k
D a
k = 0 Þ x = 0 Þ M º 0 : laø vaân saùng trung taâm.
k = 1, 2, … goïi laø vaân saùng baäc 1, 2, …
* Vò trí vaân toái
l ax l
M laø vaân toái neáu : d = (2k + 1) Þ = (2k + 1)
2 D 2
lD
x = (2k + 1)
2a
Caâu 5 :
* Neáu chieáu saùng khe maùy quang phoå baèng moät trong nhöõng chuøm saùng sau ñaây thì seõ thu
ñöôïc hình aûnh nhö theá naøo.
- Chuøm saùng ñôn saéc.
- Chuøm saùng traéng.
- Chuøm saùng do ñeøn hôi hydro phaùt ra.
Chieá u saùng khe S cuûa maùy quang phoå baèng caùc chuøm saùng
- Neáu chieáu khe S baèng moät chuøm saùng ñôn saéc thì ta thu ñöôïc aûnh laø moät vaïch maøu.
- Neáu chieáu khe S baèng moät chuøm aùnh saùng traéng thì ta thu ñöôïc aûnh laø moät quang phoå
lieân tuïc goàm moät daõi maøy töø ñoû ñeán tím.
- Neáu chieáu khe S baèng moät chuøm saùng do ñeøn hôi hydro phaùt ra thì ta thu ñöôïc aûnh laø
moät quang phoå vaïch cuûa hydro. Trong vuøng aùnh saùng nhìn thaáy coù 4 vaïch laø: ñoû, lam, chaøm tím.
Caâu 6 :
1. Trình baøy quang phoå lieân tuïc vaø quang phoå vaïch phaùt xaï veà caùc maët : ñònh nghóa,
nguoàn goác phaùt sinh, ñaët ñieåm vaø öùng duïng.
2. Neâu nhöõng tieän lôïi cuûa pheùp phaân tích baèng quang phoå.
1. Quang phoå lieân tuïc
a. Ñònh nghóa: Khi chieáu chuøm saùng traéng vaøo khe cuûa moät maùy quang phoå thì treân taám
kính môø ta thu ñöôïc moät daûi saùng coù maøu bieán ñoåi lieân tuïc töø ñoû ñeán tím. Ñoù laø quang phoå lieân tuïc.
b. Nguoàn phaùt sinh: Taát caû caùc vaät raén, loûng hoaëc khí coù tyû khoái lôùn khi bò nung noùng ñeàu
phaùt ra quang phoå lieân tuïc.
c. Ñaëc ñieåm
Quang phoå lieân tuïc khoâng phuï thuoäc vaøo thaønh phaàn caáu taïo cuûa nguoàn saùng, maø chæ phuï
thuoäc vaøo nhieät ñoä cuûa nguoàn saùng.
Moät mieáng saét vaø moät mieáng söù, nung ñeán cuøng nhieät ñoä seõ cho hai quang phoå lieân tuïc
gioáng nhau. Nhieät ñoä cuûa vaät nung caøng cao, chuùng caøng phaùt saùng maïnh ôû vuøng coù böôùc soùng
ngaén.
Caâu 7 :
1. Caùch taïo vaø ñieàu kieän thu ñöôïc quang phoå vaïch haáp thuï cuûa moät chaát.
2. Hieän töôïng ñaûo saéc cuûa vaïch quang phoå.
3. Nhöõng tieän lôïi cuûa pheùp phaân tích baèng quang phoå. Coù theå duøng quang phoå vaïch haáp
thuï cuûa moät chaát thay cho quang phoå vaïch phaùt xaï cuûa chaát ñoù trong pheùp phaân tích
ñöôïc khoâng? Taïi sao?
Vaïch ñen
(E)
Ñen hôi natri
noùng saùng Maùy
Quang phoå (E)
Vaïch ñen
Chieáu aùnh saùng traéng töø moät ngoïn ñeøn daây toùc vaøo khe cuûa moät maùy quang phoå thì treân
taám kính cuûa buoàng aûnh ta thu ñöôïc moät quang phoå lieân tuïc. Neáu treân ñöôøng ñi cuûa chuøm saùng ta
ñaët moät ngoïn ñeøn coù hôi natri nung noùng thì trong quang phoå lieân tuïc noùi treân xuaát hieän moät vaïch
toái (thöïc ra laø hai vaïch toái naèm saùt nhau) ôû ñuùng vò trí cuûa vaïch vaøng trong quang phoå phaùt xaï
cuûanatri. Ñoù laø quang phoå haáp thuï natri. Neáu thay hôi natri baèng hôi kali thì treân quang phoå lieân
tuïc xuaát hieän caùc vaïch toái ôû ñuùng choã caùc vaïch maøu cuûa quang phoå phaùt xaï kali.
c. Ñieàu kieän ñeå thu ñöôïc quang phoå vaïch haáp thuï: Nhieät ñoä cuûa ñaùm khí hay hôi haáp
thuï phaûi thaáp hôn nhieät ñoä cuûa nguoàn phaùt saùng ra quang phoå lieân tuïc.
2. Hieän töôïng ñaûo saéc caùc vaïch quang phoå
Giaû söû ñaùm hôi haáp thuï ôû trong thí nghieäm treân ñöôïc nung noùng ñeán nhieät ñoä chuùng coù
theå phaùt saùng, nhöng vaãn thaáp hôn nhieät ñoä cuûa nguoàn saùng traéng thì treân kính aûnh cuûa maùy
quang phoå ta vaãn luoân thu ñöôïc quang phoå haáp thuï cuûa ñaùm hôi ñoù. Baây giôø, taét nguoàn saùng
traéng ñi, ta thaáy neàn quang phoå lieân tuïc bieán maát, ñoàng thôøi caùc vaïch toái cuûa quang phoå haáp thuï
bieán thaønh caùc vaïch maøu cuûa quang phoå vaïch phaùt xaï cuûa chính ñaùm hôi ñoù. Hieän töôïng naøy goïi
laø hieän töôïng ñaûo saéc cuûa vaïch quang phoå.
Vaäy : ÔÛ moät nhieät ñoä nhaát ñònh, moät ñaùm hôi coù khaû naêng phaùt ra nhöõng aùnh saùng ñôn saéc
naøo thì noù cuõng coù khaû naêng haáp thuï nhöõng aùnh saùng ñôn saéc ñoù.
3. Pheùp phaân tích quang phoå vaø tieän lôïi cuûa pheùp phaân tích quang phoå
(Xem phaàn 3)
Caâu 8 :
1. Trình baøy thí nghieäm phaùt hieän tia hoàng ngoaïi vaø tia töû ngoaïi.
2. Neâu caùc tính chaát vaø öùng duïng cuûa tia hoàng ngoaïi vaø tia töû ngoaïi.
3. Hai loaïi tia treân coù khaû naêng gaây ñöôïc hieän töôïng quang ñieän trong caùc tröôø ng hôïp
sau khoâng? Taïi sao?
- Moät baùn daãn coù giôùi haïn quang ñieän laø 0,84mm
- Hai kim loaïi coù giôùi haïn quang ñieän laàn löôït laø 0,5mm vaø 0,36mm
L L1 L2
S
J
P
F
- Chieáu aùnh saùng maët trôøi (hoaëc aùnh saùng töø ñeøn daây toùc coù coâng suaát lôùn) vaøo khe S cuûa
maùy quang phoå. Treân maøn F cuûa buoàng aûnh ta thu moät quang phoå lieân tuïc.
- Di chuyeån moái haøn cuûa pin nhieät ñieän vaøo vuøng quang phoå lieân tuïc thì ñieän keá G cho
thaáy trong maïch coù doøng ñieän, chöùng toû aùnh saùng ñôn saéc coù taùc duïng nhieät.
- Tieáp tuïc di chuyeån moái haøn ra ngoaøi vuøng ñoû hoaëc ngoaøi vuøng tím cuûa quang phoå, ñieän
keá G cho thaáy trong maïch vaãn coù doøng ñieän. Ñieàu naøy chöùng toû phía ngoaøi vuøng ñoû vaø vuøng tím
vaãn coù nhöõng böùc xaï naøo ñoù khoâng nhìn thaáy ñöôïc goïi laø tia hoàng ngoaïi vaø tia töû ngoaïi.
2. Tia hoàng ngoaïi
a. Ñònh nghóa: Tia hoàng ngoaïi laø nhöõng böùc xaï khoâng nhìn thaáy ñöôïc, coù böôùc soùng lôùn
hôn cuøa aùnh saùng ñoû (l > 0,75mm).
b. Nguoàn phaùt sinh: Caùc vaät bò nung noùng ñeàu phaùt ra tia hoàng ngoaïi. Vaät ôû nhieät ñoä
thaáp chæ phaùt ñöôïc caùc tia hoàng ngoaïi. Vaät ôû nhieät ñoä 500oC baét ñaàu phaùt ra aùnh saùng maøu ñoû toái,
nhöng maïnh nhaát vaãn laø caùc tia hoàng ngoaïi. Trong aùnh saùng maët trôøi, coù khoaûng 50% naêng löôïng
thuoäc veà caùc tia hoàng ngoaïi.
c. Tính chaát, taùc duïng cuûa tia hoàng ngoaïi
* Coù baûn chaát laø soùng ñieän töø.
* Taùc duïng noåi baät nhaát cuûa tia hoàng ngoaïi laø taùc duïng nhieät.
* Taùc duïng leân moät loaïi kính aûnh ñaëc bieät, goïi laø kính aûnh hoàng ngoaïi.
d. ÖÙng duïng: Chuû yeáu ñeå saáy khoâ vaø söôûi aám (trong coâng nghieäp, trong y hoïc…).
3. Tia töû ngoaïi
a. Ñònh nghóa: Tia töû ngoaïi laø nhöõng böùc xaï khoâng nhìn thaáy ñöôïc, coù böôùc soùng ngaén
hôn böôùc soùng cuûa aùnh saùng tím (l < 0,40mm).
b. Nguoàn phaùt sinh: Nhöõng vaät bò nung noùng treân 3000oC phaùt ra moät löôïng ñaùng keå tia
töû ngoaïi. Trong böùc xaï Maët trôøi coù khoaûng 9% naêng löôïng thuoäc vuøng töû ngoaïi. Caùc hoà quang
ñieän hoaëc ñeøn thuyû ngaân cuõng laø nhöõng nguoàn phaùt ra tia töû ngoaïi.
c. Tính chaát, taùc duïng cuûa tia töû ngoaïi
- Coù baûn chaát laø soùng ñieän töø.
- Taùc duïng raát maïnh leân kính aûnh.
- Coù theå laøm cho moät soá chaát phaùt quang.
- Coù taùc duïng ion hoaù chaát khí.
- Coù khaû naêng gaây ra moät soá phaûn öùng quang hoaù, phaûn öùng quang hôïp.
- Coù taùc duïng gaây hieäu öùng quang ñieän.
- Coù moät soá taùc duïng sinh hoïc.
- Bò thuyû tinh, nöôùc… haáp thuï maïnh.
(Thaïch anh thì gaàn nhö trong suoát vôùi caùc tia töû ngoaïi coù böôùc soùng töø 0,18mm ñeán
0,4mm).
4. Taùc duïng quang ñieän cuûa tia hoàng ngoaïi, tia töû ngoaïi
Ñeå gaây ra hieän töôïng quang ñieän, böôùc soùng l cuûa aùnh saùng kích thích phaûi nhoû hôn giôùi
haïn quang ñieän (l £ lo).
Caên cöù vaøo ñieàu kieän treân ta thaáy :
- Caùc tia hoàng ngoaïi coù böôùc soùng töø 0,75mm ñeán 0,84mm vaø taát caû caùc tia töû ngoaïi ñeàu
gaây ñöôïc hieäu öùng quang ñieän cho chaát baùn daãn coù lo = 0,84mm.
- Moïi tia töû ngoaïi ñeàu gaây ñöôïc hieäu öùng quang ñieän cho kim loaïi l = 0,5mm. Moïi tia
hoàng ngoaïi ñeàu khoâng gaây ñöôïc hieäu öùng quang ñieän cho kim loaïi naøy.
- Chæ coù nhöõng tia töû ngoaïi coù l £ 0,36mm môùi gaây ñöôïc hieäu öùng quang ñieän cho kim
loaïi coù lo = 0,36mm.
Caâu 9 :
1. Trình baøy nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa oáng Rônghen.
2. Neâu baûn chaát, caùc tính chaát vaø öùng duïng cuûa tia Rônghen.
3. Bieát raèng coâng thoaùt electron Ao cuûa caùc kim loaïi ñeàu nhoû hôn 10eV. Hoûi caùc tia
Rônghen coù gaây ñöôïc hieäu öùng quang ñieän khoâng? Vì sao?
4. Coâng thöùc giaûi baøi toùan tia ronghen.
1. OÁng Rônghen
a. Caáu taïo
OÁng Rônghen ñôn giaûn laø moät oáng tia aâm cöïc, trong Ñoái aâm cöïc
ñoù coù laép theâm moät ñieän cöïc laøm baèng kim loaïi coù nguyeân Doøng
electron +
töû löôïng lôùn vaø khoù noùng chaûy (platin, vonfram…) ñeå chaén
doøng tia aâm cöïc. Ñieän cöïc laép theâm naøy goïi laø ñoái aâm cöïc.
Ñoái aâm cöïc thöôøng ñöôïc noái vôùi anoât. Trong oáng coù aùp suaát
keùm (côõ 10-3 mmHg).
Catoât Anoát
b. Hoaït ñoäng
Noái anot vaø catot vaøo hieäu ñieän theá moät chieàu
Tia Rônghen
khoaûng vaøi vaïn voân. Do trong oáng coù saün moät ít ion döông
neân döôùi hieäu ñieän theá cao noùi treân, caùc ion ñoù ñöôïc taêng
toác maïnh, bay tôùi ñaäp vaøo catot laøm töø ñoù baät ra caùc electron. Doøng caùc electron naøy ñöôïc taêng
toác maïnh trong ñieän tröôøng bay tôùi vaø ñaäp vaøo ñoái aâm cöïc, laøm phaùt ra moät böùc xaï khoâng nhìn
thaáy goïi laø tia Rônghen.
2. Baûn chaát, tính chaát vaø öùng duïng cuûa tia Rônghen
a. Baûn chaát tia Rônghen
- Khoâng mang ñieän vì khoâng bò leäch trong ñieän tröôøng hoaëc töø tröôøng.
- Thöïc chaát, tia Rônghen laø loaïi soùng ñieän töø coù böôùc soùng ngaén hôn böôùc soùng cuûa
tia töû ngoaïi. Cuï theå, böôùc soùng cuûa tia Rônghen töø 10-12 m (tia Rônghen cöùng) ñeán 10-8m
(tia Rônghen meàm).
b. Cô cheá phaùt ra tia Rônghen
Naêng löôïng naøy quaù lôùn so vôùi naêng löôïng caàn thieát A ñeå böùt electron ra khoûi kim loaïi
(coâng thoaùt A). Vì vaäy moïi tia Rônghen ñeàu deã daøng gaây hieäu öùng quang ñieän cho caùc kim loaïi.
4. Coâng thöùc giaûi baøi toùan tia ronghen.
*. Böôùc soùng nhoû nhaát, taàn soá lôùn nhaát cuûa tia Rôn ghen phaùt ra töø oáng Rôn ghen:
hc 1
h.fMax m e ve2 e.U AK ; v e laø vaän toác electron khi ñaäp vaøo catoát
Min 2
1
*. Coâng cuûa löïc ñieän tröôøng: m e ve2 e.U AK
2
h.c
*. Böôùc soùng cöïc tieåu tia Rônghen: X min
e.U AK
*. e.U AK = ε + Q = h.fX + Q ; Naêng löôïng electron khi va ñaäp vaøo ñoái Catoát moät
phaàn bieán ñoåi thaønh naêng löôïng tia Ron-ghen moät phaàn thaønh noäi naêng Q laøm noùng
catot
*. Ñoä taêng nhieät ñoä Dt0 cuûa ñoái catot: Q = m.C.Dt0
trong ñoù m(kg) laø khoái löôïng catot, C nhieät dung rieâng cuûa chaát laøm catot .
N
*. Cöôøng ñoä doøng ñieän qua oáng Rônghen: I = n.e = .e ; N laø soá e ñaäp vaøo catot
t
trong thôøi gian t(s).
Caâu 10 :
1. Theá naøo laø hieän töôïng quang ñieän. Moâ taû thí nghieäm Hecxô vaø caùc keát quaû chính.
2. Moâ taû thí nghieäm quang ñieän vôùi teá baøo quang ñieän vaø caùc keát quaû chính.
3. Trong thí nghieäm ôû caâu 2, neáu thay aùnh saùng ñang thí nghieäm baèng aùnh saùng coù böôùc soùng
nhoû hôn thì hieäu ñieän theá haõm Uh taêng hay giaûm. Giaûi thích.
Caâu 11 :
1. Doøng quang ñieän laø gì? Neâu ñaëc ñieåm cuûa ñöôøng ñaëc tröng Voân – ampe cuûa teá baøo quang
ñieän. Veõ sô ñoà thí nghieäm ñeå thu ñöôïc ñöôøng ñaëc tröng ñoù.
2. Phaùt bieåu caùc ñònh luaät quang ñieän.
3. Taïi sao khoâng giaûi thích ñöôïc caùc ñònh luaät quang ñieän baèng thuyeát soùng aùnh saùng.
Caâu 12 :
1. Trình baøy noäi dung thuyeát löôï ng töï aùnh saùng.
2. Vaän duïng thuyeát löôïng töû aùnh saùng ñeå giaûi thích caùc ñònh luaät quang ñieän.
Caâu 13 : 1. Theá naøo laø hieäu öùng quang ñieän beân trong. So saùnh hieäu öùng quang
ñieän beân trong vaø hieäu öùng quang ñieän beân ngoaøi.
2. Trình baøy nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa:
a. Quang trôû.
b. Pin quang ñieän.
1. Hieäu öùng quang ñieän beân trong
a. Ñònh nghóa.
Hieäu öùng quang ñieän beân trong laø hieän töôïng khi chaát baùn daãn ñöôïc chieáu baèng moät chuøm
aùnh saùng thích hôïp thì caùc electron lieân keát bò böùt ra khoûi lieân keát giöõa caùc nuùt maïng baùn daãn, trôû
thaønh caùc electron daãn, töï do di chuyeån trong khoái baùn daãn ñoù (electron töï do).
Ngoaøi ra, moãi electron bò böùt ra laïi “giaûi phoùng” moät “loã troáng” mang ñieän döông. Caùc loã
troáng naøy cuõng coù theå chuyeån ñoäng töï do töø nguyeân töû naøy sang nguyeân töû khaùc vaø cuõng tham gia
vaøo quaù trình daãn ñieän, laøm chaát baùn daãn bò chieáu saùng seõ trôû thaønh daãn ñieän toát.
b. So saùnh hieän töôïng quang ñieän beân trong vaø hieän töôïng quang ñieän beân ngoaøi.
* Trong hieän töôïng quang ñieän, khi coù aùnh saùng thích hôïp chieáu vaøo kim loaïi thì electron
seõ bò baät ra khoûi kim loaïi. Vì vaäy, hieän töôïng quang ñieän coøn goïi laø hieän töôïng quang ñieän ngoaøi.
- Nhö vaäy hieäu öùng quang ñieän beân trong vaø hieäu öùng quang ñieän beân ngoaøi gioáng nhau ôû
choã caùc phoâtoân aùnh saùng ñeàu laøm böùt caùc electron nhöng khaùc nhau ôû choã: hieäu öùng quang ñieän
ngoaøi böùt caùc electron ra ngoaøi khoái chaát (kim loaïi), coøn hieäu öùng quang ñieän beân trong chæ böùt
electron ra khoûi lieân keát ñeå trôû thaønh electron daãn ngaøy trong khoái chaát ñoù.
- Ngoaøi ra, caû hai hieäu öùng coøn gioáng nhau ôû choã: aùnh saùng kích thích phaûi coù böôùc soùng
thích hôïp, nghóa laø ñeàu coù böôùc soùng giôùi haïn lo nhöng laïi khaùc nhau laø: naêng löôïng caàn ñeå böùt
electron ra khoûi lieân keát trong baùn daãn thöôøng laø khaù nhoû so vôùi coâng thoaùt electron ra khoûi kim
loaïi (coâng A), neân giôùi haïn quang ñieän lo cuûa hieäu öùng quang ñieän beân trong coù theå naèm trong
vuøng hoàng ngoaïi.
2. Quang trôû
a. Khaùi nieäm quang trôû
- Hieän töôïng khoái baùn daãn trôû neân daãn ñieän toát hôn (töùc ñieän trôû
3 4
1
cuûa khoái baùn daãn giaûm ñi) khi bò chieáu saùng goïi hieän töôïng quang daãn.
Noù ñöôïc öùng duïng ñeå taïo ra caùc ñieän trôû thay ñoåi ñöôïc trò soá nhôø bieán
2
thieân cöôøng ñoä chuøm saùng chieáu vaøo goïi laø caùc quang trôû.
- Caáu taïo quang trôû ñôn giaûn, chæ goàm caùc lôùp baùn daãn moûng (1)
(Cadimisunfua CdS chaúng haïn) phuû leân moät lôùp nhöïa caùch ñieän (2). Hai mA
ñaàu lôùp baùn daãn ñöôïc gaén vôùi hai ñieän cöïc (3) vaø (4) baèng kim loaïi ñeå noái ra ngoaøi.
Caâu 14 :
1. Theá naøo laø söï phaùt quang. Phaân bieät huyønh quang vaø laân quang. Giaûi thích caùc ñaëc
ñieåm cuûa söï phaùt quang baèng thuyeát löôï ng töû aùnh saùng.
2. Theá naøo laø hieän töôïng quang hoaù? Neâu moät soá phaûn öùng quang hoaù ñôn giaûn. Hieän töôïng
quang hoaù coù theå hieän tính chaát haït cuûa aùnh saùng khoâng? Taïi sao?
Caâu 15 : Haõy trình baøy maãu nguyeân töû Bo vaø aùp duïng noù ñeå giaûi thích quang phoå vaïch cuûa
nguyeân töû hidro.
1. Maãu nguyeân töû Bohr
a. Tieân ñeà traïng thaùi döøng: Nguyeân töû chæ toàn taïi trong nhöõng traïng thaùi coù naêng löôïng
xaùc ñònh goïi laø traïng thaùi döøng. Trong caùc traïng thaùi döøng, nguyeân töû khoâng böùc xaï hoaëc haáp
thuï.Naêng löôïng nguyeân töû ôû traïng thaùi döøng bao goàm ñoäng naêng cuûa caùc electron vaø theá naêng cuûa
chuùng ñoái vôùi haït nhaân .
b. Tieân ñeà veà söï böùc xaï vaø haáp thuï naêng löôïng cuûa nguyeân töû
Traïng thaùi döøng coù naêng löôïng caøng thaáp thì caøng beàn vöõng. Traïng thaùi döøng coù naêng
löôïng caøng cao thì caøng keùm beàn vöõng. Do ñoù, nguyeân töû bao
giôø cuõng coù xu höôùng chuyeån töø traïng thaùi döøng coù möùc naêng Em
löôïng cao sang traïng thaùi döøng coù möùc naêng löôïng thaáp hôn.
Khi nguyeân töû chuyeån töø traïng thaùi döøng coù naêng löôïng Em hf
sang traïng thaùi döøng coù naêng löôïng En (Em > En) thì nguyeân töû
phaùt ra 1 phoâtoân coù: e = hf = Em - En En
Vôùi f laø taàn soá cuûa soùng aùnh saùng öùng vôùi phoâtoân ñoù.
Ngöôïc laïi, neáu nguyeân töû ñang ôû traïng thaùi coù naêng löôïng En thaáp maø haáp thuï ñöôïc moät phoâtoân coù
naêng löôïng hf ñuùng baèng hieäu Em – En thì noù chuyeån leân traïng thaùi coù möùc naêng löôïng cao hôn Em.
* Giaûi thích : Nguyeân töû hidro coù 1 electron quay xung quanh haït nhaân. ÔÛ traïng thaùi bình
thöôøng (traïng thaùi cô baûn), nguyeân töû hydro coù naêng löôïng thaáp nhaát, electron naøy chuyeån ñoäng
treân quyõ ñaïo K (gaàn haït nhaân nhaát). Khi nguyeân töû nhaän ñöôïc naêng löôïng kích thích (ñoát noùng
hoaëc chieáu saùng), electron chuyeån leân caùc quyõ ñaïo coù möùc naêng löôïng cao hôn : L, M, N, O, P…
Luùc ñoù nguyeân töû ôû traïng thaùi kích thích, traïng thaùi naøy khoâng beàn vöõng (thôøi gian toàn taïi khoaûng
10-8s) neân ngay sau ñoù electron laàn löôït chuyeån veà caùc quyõ ñaïo coù möùc naêng löôïng thaáp hôn.
Moãi laàn electron chuyeån töø quyõ ñaïo coù möùc naêng löôïng cao xuoáng quyõ ñaïo coù möùc naêng löôïng
thaáp hôn, theo tieâu ñeà 2, nguyeân töû phaùt ra moät phoâtoân coù naêng löôïng :
c
hf = Ecao - Ethaáp hay h = Ecao - Ethaáp
l
Luùc ñoù nguyeân töû phaùt ra moät soùng aùnh saùng ñôn saéc coù böôùc soùng l xaùc ñònh öùng vôùi 1
vaïch maøu xaùc ñònh treân quang phoå. Do ñoù, quang phoå cuûa hydro laø quang phoå vaïch.
* Söï taïo thaønh caùc daõy vaø caùc vaïch P
- Daõy Laiman ñöôïc taïo thaønh khi electron O
chuyeån töø caùc quyõ ñaïo beân ngoaøi veà quyõ ñaïo K. N
- Daõy Banme ñöôïc taïo thaønh khi electron M
chuyeån töø caùc quyõ ñaïo beân ngoaøi veà quyõ ñaïo L,
trong ñoù ; Hd H g Hb Ha L
Vaïch ñoû Ha öùng vôùi söï chuyeån
electron töø : M® L
Vaïch lam Hb öùng vôùi söï chuyeån
electron töø : N ® L K
Vaïch chaøm Hg öùng vôùi söï chuyeån
electron töø : O ® L Lyman Banme Pasen
Vaïch tím Hd öùng vôùi söï chuyeån electron töø : P ® L
- Daõy Pasen ñöôïc taïo thaønh khi electron chuyeån töø caùc quyõ ñaïo beân ngoaøi veà
quyõ ñaïo M.
Caâu 16 :
1. Hieän töôïng phoùng xaï laø gì? Ñaëc ñieåm cuûa hieän töôïng phoùng xaï, ñònh luaät phoùng xaï.
2. Trình baøy baûn chaá t vaø tính chaát cuûa caùc loaïi tia phoùng xaï.
Caâu 17 :
1. Phaûn öùng haït nhaân laø gì? Söï phoùng xaï coù phaûi laø phaûn öùng haït nhaân khoâng? Taïi sao?
2. Phaùt bieåu ñònh luaät baûo toaøn ñieän tích vaø ñònh luaät baûo toaøn soá khoái trong phaûn öùng
haït nhaân. Vaän duïng chuùng ñeå laäp caùc quy taéc dòch chuyeån trong hieän töôïng phoùng xaï.
1. Phaûn öùng haït nhaân
a. Ñònh nghóa
Phaûn öùng haït nhaân laø caùc töông taùc giöõa hai haït daãn ñeán söï bieán ñoåi cuûa chuùng thaønh caùc
haït khaùc, theo sô ñoà : a + b ® c + d
- Soá haït nhaân tröôùc vaø sau phaûn öùng coù theå nhieàu hoaëc ít hôn 2.
- Caùc haït ôû veá traùi hoaëc ôû veá phaûi coù theå chæ laø haït sô caáp nhö electron ( -01 e hoaëc e1- )
poâzitron ( 10 e hoaëc e+), proâtoân ( 11 H hoaëc p), nôtroân ( 10 n hoaëc n), phoâtoân (g)…
b. Söï phoùng xaï coù phaûi laø phaûn öùng haït nhaân khoâng?
Phoùng xaï laø quaù trình laøm bieán ñoåi haït nhaân nguyeân töû naøy thaønh haït nhaân nguyeân töû khaùc,
do ñoù phoùng xaï laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa phaûn öùng haït nhaân. So vôùi phaûn öùng haït nhaân ñaày ñuû
thì trong quaù trình phoùng xaï, ôû veá traùi chæ coù moät haït nhaân, goïi laø haït nhaân meï : a ® b + c
Neáu b laø haït nhaân môùi thì noù ñöôïc goïi laø haït nhaân con; coøn c laø haït a vaø b.
2. Ñònh luaät baûo toaøn
a. Caùc ñònh luaät baûo toaøn trong phaûn öùng haït nhaân
- Baûo toaøn soá nucloân (soá khoái A) : Toång soá nucleoâân cuûa caùc haït tröôùc phaûn öùng vaø sau
phaûn öùng bao giôø cuõng baèng nhau : A a + A b = Ac + A d
- Baûo toaøn ñieän tích (nguyeân töû soá Z) : Toång ñieän tích cuûa caùc haït tröôùc v2 sau phaûn öùng
bao giôø cuõng baèng nhau : Za + Zb = Zc + Zd
- Baûo toaø n naêng löôïng vaø baûo toaøn ñoä ng löôïng : “Trong phaûn öùng haït nhaân, naêng löôïng
vaø ñoäng löôïng ñöôïc baûo toaøn”.
* Chuù yù : Khoâng coù ñònh luaät baøo toaøn khoái löôïng cuûa heä.
b. Vaän duïng caùc ñònh luaät baûo toaøn ñeå laäp caùc quy taéc dòch chuyeån trong hieän töôïng
phoùng xaï
AÙp duïng ñònh luaät baûo toaøn soá nucleoân baø vaûo toaøn ñieän tích vaøo quaù trình phoùng xaï, ta
thu ñöôïc caùc quy taéc dòch chuyeån sau :
(
* Phoùng xaï a 24 He : ) Z X ¾¾
A
® 42 He + AZ --24 Y
Caâu 18 :
1. Phaùt bieåu caùc ñònh luaät baûo toaøn trong phaûn öùng haït nhaân. Taïi sao trong phaûn öùng haït
nhaân khoâng coù söï baûo toaøn khoái löôïng, maëc duø coù söï baûo toaøn soá khoái.
2. Theá naøo laø 1 ñôn vò khoái löôïng nguyeân töû u. So saùnh ñôn vò naøy vôùi ñôn vò kg vaø ñôn vò
MeV/c2. Vieä c tính khoái löôïng nguyeân töû theo 1 ñôn vò u cho ta bieát ñieàu gì?
1. Caùc ñònh luaät baûo toaøn trong phaûn öùng haït nhaân
Xem phaàn 2a caâu 17.
2. Giaûi thích taïi sao trong phaûn öùng haït nhaân khoâng coù söï baûo toaøn khoái löôïng
a. Ñoä huït khoái
Z proâtoân vaø N nôtroân chöa lieân keát vaø ñöùng yeân coù toång khoái löôïng laø :
mo = Zmp + Nmn
Khi chuùng lieân keát vôùi nhau thaønh moät haït nhaân khoái löôïng m thì m < mo
Hieäu Dm = mo - m, goïi laø ñoä huït khoái.
b. Naêng löôïng lieân keát
Theo thuyeát töông ñoái, toång naêng löôïng nghæ cuûa caùc nucloân luùc ôû rieâng reõ laø Eo = moc2.
Haït nhaân taïo thaønh coù naêng löôïng nghæ E = mc2. Vì m < mo neân E < Eo. Nghóa laø, khi caùc nucloân
rieâng reõ lieân keát laïi thaønh moät haït nhaân thì coù moät naêng löôïng. DE = Eo - E = (mo - m)c2
toaû ra :
Ngöôïc laïi, neáu muoán phaù haït nhaân coù khoái löôïng m thaønh caùc nucloân coù toång khoái löôïng
mo > m thì ta phaûi toán naêng löôïng DE = (mo - m)c2 ñeå thaéng löïc haït nhaân. DE caøng lôùn thì caùc
nucloân lieân keát caøng maïnh, caøng toán nhieàu naêng löôïng ñeå phaù lieân keát, neân DE goïi laø naêng löôïng
lieân keát.
Vaäy haït nhaân coù ñoä huït khoái caøng lôùn, töùc naêng löôïng lien keát caøng lôùn, thì caøng beàn
vöõng.
c. Giaûi thích taïi sao khoâng coù söï baûo toaøn khoá i löôïng
Caùc quan saùt thöïc nghieäm cho bieát, ñoä beàn vöõng cuûa caùc haït nhaân khoâng gioáng nhau,
nghóa laø: Toång ñoä huït khoái cuûa caùc haït nhaân sau phaûn öùng coù theå nhoû (hoaëc lôùn) hôn toång ñoä huït
Caâu 19 : Trình baø y nhöõng vaán ñeà sau daây veà phaûn öùng haït nhaân :
1. Ñònh nghóa.
2. Caùc ñònh luaät baûo toaøn.
3. AÙp duïng caùc ñònh luaät baûo toaøn ñeå vieát caùc phaûn öùng xaûy ra khi baén pha haït nhaân
13 Al
27
baèng haït a.
Bieát raèng trong soá hai haït nhaân sinh ra sau phaûn öùng thì moät haït laø nôtroân coøn haït thöù hai
coù khaû naêng phaùt ra tia b +.
1. Ñònh nghóa
Phaûn öùng haït nhaân laø caùc töông taùc giöõa hai haït daãn ñeán söï bieán ñoåi cuûa chuùng thaønh caùc
haït khaùc, theo sô ñoà : A + B ® C + D
Trong ñoù :
A vaø B laø 2 haït nhaân töông taùc vôùi nhau.
C vaø D laø 2 haït nhaân môùi ñöôïc taïo thaønh.
Caâu 21 :
1. Theá naøo laø ñoàng vò? Phaân bieät ñoàng vò phoùng xaï vaø ñoàng vò beàn.
2. ÖÙng duïng cuûa caùc ñoàng vò phoùng xaï. Ñònh luaät phoùng xaï coù yù nghóa gì trong öùng duïng
caùc ñoàng vò phoùng xaï.
1. Ñoàng vò
* Ñoàng vò : Xem phaàn 2 caâu 20.
* Ñoàng vò phoùng xaï laø ñoàng vò maø caùc haït nhaân cuûa noù coù theå phoùng ra caùc tia phoùng xaï
vaø bieán ñoåi thaønh haït nhaân cuûa nguyeân toá khaùc.
Ví duï : Ñoàng vò urani ( 238
92 U ) coù theå phoùng ra tia a ñeå bieán thaønh haït nhaân cuûa nguyeân toá
Thori : 238
92
U ¾¾
® 4
2
He + 234
90
Th
Ñoàng vò cacbon ( C ) coù theå phoùng ra tia b
14
6
-
ñeå bieán thaønh haït nhaân cuûa nguyeân toá Nitô :
14
6
C ¾¾
® e +
0
-1
14
7
N
Caâu 23 :
1. Theá naøo laø :
a. Hieän töôïng phoùng xaï.
b. Hieän töôïng phaân haïch
2. So saùnh hieän töôïng phoùng xaï vaø hieän töôï ng phaân haïch.
3. Trình baøy ñònh luaät phoùng xaï vaø ñoä phoùng xaï
1. Trình baøy
a. Phoùng xaï: Laø hieän töôïng haït nhaân nguyeân töû töï ñoäng phoùng ra nhöõng böùc xaï vaø bieán
ñoâåi thaønh haï t nhaân khaùc. Nhöõng böù c xaï ñoù goïi laø tia phoùng xaï, khoâng nhìn thaáy ñöôïc nhöng coù theå
phaùt hieän ñöôïc chuùng do chuùng coù khaû naêng laøm ñen kính aûnh, ion hoaù caùc chaát, leäch trong ñieän
tröôøng, töø tröôøng …
b. Phaân haïch : Laø hieän töôïng moät haït nhaân raát naëng (nhö ñoàng vò töï nhieân 235
92
U hoaëc ñoàng
vò nhaân taïo Plutoâni 239), khi haáp thuï 1 nôtroân chaäm thì vôõ ra thaønh 2 haït nhaân coù soá khoái trung
bình, ñoàng thôøi phoùng ra töø 2 ñeán 3 nôtroân vaø toaû ra moät naêng löôïng lôùn khoaûng 200MeV.
2. Phaûn öùng daây chuyeàn vaø ñieàu kieän ñeå phaûn öùng xaûy ra
- Moät phaàn nôtroân sinh ra, bò maát
maùt vì nhieàu nguyeân nhaân (thoaùt ra ngoaøi,
bò caùc haït nhaân haáp thuï…) nhöng neáu sau
moãi phaân haïch vaãn coøn laïi trung bình s
nôtroân (s > 1) gaây ra s phaân haïch môùi,
sinh ra s2 nôtroân, roài s3, s4 … nôtroân. Keát
quaû soá phaân haïch xaûy ra lieân tieáp vaø taêng
leân raát nhanh. Ñoù laø phaûn öùng haït nhaân
daây chuyeàn; s goïi laø heä soá nhaân nôtroân. U
Hình minh hoaï tröôøng hôïp s = 2. n
- Ñeå xaûy ra phaûn öùng daây chuyeàn
phaûi coù ñieàu kieän : s ³ 1.
* Vôùi s > 1, thì heä thoáng goïi laø
vöôït haïn : ta coù phaûn öùng daây chuyeàn thaùc
luõ, naêng löôïng toaû ra raát lôùn, khoâng khoáng
cheá ñöôïc (tröôøng hôïp naøy ñaõ ñöôïc söû duïng
ñeå cheá taïo boom nguyeân töû).
* Vôùi s = 1, thì heä thoáng goïi laø tôùi haïn : phaûn öùng daây chuyeàn tieáp dieãn nhöng khoâng taêng
voït, naêng löôïng toaû ra khoâng ñoåi vaø kieåm soaùt ñöôïc. Ñoù laø cheá ñoä laøm vieäc cuûa caùc loø phaûn öùng
haït nhaân trong nhaø maùy ñieän nguyeân töû. Hôi
* Vôùi s < 1, thì heä thoáng goïi laø döôùi haïn
: phaûn öùng daây chuyeàn khoâng xaûy ra. Chaát
C D
Ñeå coù ñieàu kieän s ³ 1 thì khoái löôïng taûi
cuûa khoái chaát haït nhaân phaûi ñaït tôùi moät giaù trò nhieät A
toái thieåu goïi laø khoái löôïng tôùi haïn m (ví duï: Nöôùc
h
vôùi U235, khoái löôïng tôùi haïn mh = 50kg).
3. Nguyeân taéc caáu taïo vaø hoaït ñoäng cuûa nhaø
maùy ñieän nguyeân töû
- Boä phaän chính cuûa nhaø maùy ñieän
nguyeân töû laø loø phaûn öùng haït nhaân. Trong ñoù
coù : A laø nhöõng thanh nhieân lieäu haït nhaân, B
thöôøng laøm baèng hôïp kim chöùa Urani ñaõ laøm Bôm
giaøu. Caùc thanh naøy ñaët trong chaát laøm chaäm B
laø nöôùc naëng D2O, than chì hoaëc berili, coù taùc
duïng laøm giaûm vaän toác nôtroân ñeå trôû thaønh nôtroân chaäm, deã bò urani haáp thuï. C laø caùc thanh
ñieàu chænh laøm baèng nhöõng chaát haáp thuï nôtroân maø khoâng bò phaân haïch nhö Bo, Cd. Khi haï
thaáp caùc thanh naøy thì heä soá nhaân nôtroân s giaûm; khi naâng leân thì s taêng; khi loø hoaït ñoäng thì
chuùng ñöôïc töï ñoäng giöõ ôû ñoä cao sao cho s = 1.
- Phaûn öùng phaân haïch toaû ra naêng löôïng döôùi daïng ñoäng naêng cuûa caùc maïnh haït nhaân vaø
caùc haït khaùc. Ñoäng naêng naøy chuyeån ñoäng thaønh nhieät naêng cuûa loø vaø nhieät naøy ñöôïc chaát taûi
nhieät (thöôøng laø moät chaát loûng) mang ñeán loø sinh hôi D chöùa nöôùc. Hôi nöôùc töø loø sinh hôi ñöôïc
ñöa vaøo tuabin maùy phaùt ñieän, gioáng nhö trong nhaø maùy nhieät ñieän thoâng thöôøng.
- Neáu kyõ thuaät an toaøn ñöôïc baûo ñaûm toát, thì nhaø maùy ñieän nguyeân töû raát tieän lôïi vì kích
thöôùc nhoû, tieâu toán raát ít nhieân lieäu. Do ñoù coù theå ñaët chuùng leân maùy bay, taøu thuyû.
Caâu 25 :
1. Theá naøo laø söï phaân haïch? Ñaëc ñieåm cuûa noù laø gì? Cho thí duï minh hoaï. Vôùi ñieàu kieän
naøo thì phaûn öùng phaân haïch daây chuyeàn xaûy ra? Giaûi thích.
2. Phaûn öùng nhieät haïch laø gì? Vôùi ñieàu kieän naøo thì xaûy ra phaûn öùng nhieät haïch? Giaûi
thích. Neâu nhöõng lyù do khieán ngöôø i ta quan taâm ñeán naêng löôïng nhieät haïch.
c. Lyù do khieán con ngöôøi quan taâm ñeán naêng löôïng nhieä t haïch
- Naêng löôïng nhieät haïch laø nguoàn naêng löôïng voâ taän cho con ngöôøi, vì nhieân lieäu cuûa
phaûn öùng nhieät haïch laø ñôteâri, triti coù raát nhieàu treân Traùi Ñaát (trong nöôùc soâng, bieån).
- Veà maët sinh thaùi, phaûn öùng nhieät haïch “saïch” hôn phaûn öùng phaân haïch vì ít coù böùc xaï
hay caën baõ phoùng xaï laøm oâ nhieãm moâi tröôøng.
(THE END!)
(CHUÙC CAÙC EM THAØNH COÂNG!)