3 bài toán của
trái lại, ta dễ dàng chứng minh được
HILBERT
TS. Chu Đức Khánh (*) có trị zero thì dừng. Tiếp nhận"
Năm 1900, tại Hội nghị Toán học quốc tế Paris, nhà toán học
người Đức David Hilbert (1862-1943) đã công bố 23 bài toán
thách thức cho thế kỷ XX. Hơn 100 năm trôi qua, cho đến nay,
vẫn còn vài bài trong số 23 bài toán trên chưa có được lời giải
thỏa đáng. Bài viết này bàn về các bài toán số 1, 2 và 10. Đó là
các vấn đề liên quan đến nền tảng cơ sở của toán học.
BÀI TOÁN THỨ MƯỜI CỦA HILBERT VÀ LUẬN ĐỀ
CHURCH-TURING
Bài toán thứ 10 của Hilbert liên quan đến khái niệm “giải
thuật” và phát biểu như sau: Tìm một giải thuật kiểm tra xem
một đa thức với hệ số nguyên có nghiệm nguyên hay không.
Hilbert đã không sử dụng thuật ngữ giải thuật (algorithm)
mà dùng cụm từ “a process according to which it can be
determined by a finite number of operations”. Rất thú vị là
trong phát biểu trên, Hilbert hầu như đã giả định rằng giải
thuật kiểm tra là đã tồn tại, ta chỉ cần tìm ra nó.
Nhưng như ngày nay chúng ta đã biết, giải thuật như
trên không tồn tại. Tuy nhiên, đối với các toán học gia thời
đó, việc chứng minh một giải thuật như thế không tồn tại
lại là một công việc hầu như bất khả thi: Muốn làm được
điều này, ta cần có một định nghĩa rõ ràng cho thuật ngữ
“algorithm”. Vậy là bài toán thứ 10 của Hilbert phải chờ một
định nghĩa.
Định nghĩa của thuật ngữ giải thuật đến vào năm 1936
trong các bài báo của Alonzo Church (Mỹ, 1903-1995) và
Alan Turing (Anh, 1912-1954). Church sử dụng một hệ thống
ký hiệu gọi là λ -calculus để định nghĩa giải thuật, còn Turing
làm điều này với “machines” của ông. Hai định nghĩa này
đã được chứng minh là tương đương với nhau sau đó.
Mối liên hệ giữa khái niệm trực giác và định nghĩa chặt
chẽ của thuật ngữ “giải thuật” gọi là luận đề Church-
Turing. Một cách trực quan, luận đề Church-Turing có thể
hình dung như sau:
Intutive notion of algorithms = Turing machine algorithms
Một bài toán quyết định (decision problem) là một bài
toán mà câu trả lời là có (yes) hoặc không (no). Bài toán gọi
là quyết định được (decidable) nếu tồn tại một giải thuật
để sau một số hữu hạn bước có thể cho ra câu trả lời của
bài toán.
Ký hiệu D là tập các đa thức với hệ số nguyên có
nghiệm nguyên. Bài toán thứ 10 của Hilbert hỏi là D có
quyết định được không? Câu trả lời là không: Năm 1970,
Yuri Matijasevic (Nga, 1947- ) bằng cách sử dụng luận đề
Church-Turing đã chứng minh rằng không tồn tại giải thuật
xác định một đa thức có nghiệm nguyên hay không. Nhưng
40 Khoa học & Ứng dụng
rằng D là Turing-recognizable, nghĩa là
được phát hiện bởi một máy Turing. Để
đơn giản, xét D1 là tập các đa thức theo
1 biến có nghiệm nguyên. Máy Turing
dưới đây phát hiệnD1:
M1 = “ Input là đa thức p theo một
biến x.
Tính p với x lần lượt có trị là 0, 1,
-1, 2, -2, 3, -3, ...
Nếu tại một thời điểm nào đó, p
Chú ý rằng nếu p không có nghiệm
nguyên thì M1 sẽ chạy mãi, không dừng.
Máy Turing M phát hiện D được xây
dựng tương tự.
M1 và M đều là recognizers (nghĩa là
nếu p ∈ D1 hay D thì M1 hay M sẽ phát
hiện được điều này sau một số hữu hạn
bước) nhưng không là deciders. Ta có
thể sửa đổi M1 để nó trở thành một
decider (nghĩa là máy sẽ dừng sau một
số hữu hạn bước và cho kết luận đúng là p có nghiệm
nguyên hay không) cho D1 dựa vào nhận xét sau: Nghiệm
a max
nguyên nếu có của đa thức p phải có trị tuyệt đối ≤ k
trong đó, k là số số hạng, a max là hệ số có trị a0
tuyệt đối lớn nhất, và a0 là hệ số của số hạng có bậc lớn nhất
của đa thức p.
Định lý Matijasevic chứng minh rằng việc tính toán các
chận như thế trong trường hợp đa thức nhiều biến là không
thể được.
BÀI TOÁN THỨ HAI CỦA HILBERT VÀ ĐỊNH LÝ
KHÔNG HOÀN BỊ CỦA GÖDEL
Logic toán là một ngành của toán học khảo sát chính
nó. Logic toán tập trung vào những câu hỏi như: Định lý là
gì? Chứng minh là gì? Tính đúng là gì? Có giải thuật nào
xác định được một phát biểu là đúng? Tất cả các phát biểu
đúng có thể chứng minh được?
Bài toán thứ hai của Hilbert liên quan đến cơ sở của toán
học, đề nghị đưa ra một hệ thống gồm hữu hạn các tiên đề
sao cho trong hệ thống này không có mâu thuẫn. Hilbert, và
sau đó một số người khác như Bertrand Russel , Gotlob Frege
hi vọng có thể xây dựng một hệ thống toán học hoàn chỉnh.
Nhưng vào năm 1902, B. Russel bắt gặp một mâu thuẫn
trong lý thuyết tập hợp mà ngày nay ta gọi là nghịch lý
Russel. Nghịch lý này có thể hình dung bằng câu chuyện về
một nhân viên thư viện như thế này: Trong thư viện có nhiều
tập danh mục sách, có những danh mục liệt kê cả bản thân
nó, nhưng cũng có những danh mục không như thế. Nhân
viên thư viện làm thêm hai danh mục nữa, danh mục A liệt
kê tất cả các danh mục có tự liệt kê bản thân nó và danh
mục B liệt kê các danh mục không tự liệt kê nó. Mâu thuẫn
phát sinh khi ta đặt câu hỏi: Vậy thì danh mục B được liệt kê
ở đâu?
Ta có thể lập luận rằng để giải quyết vấn đề này, trong hệ
thống tiên đề của lý thuyết tập hợp cần thêm vào một tiên
Số 11 - 2010
đề nữa để loại bỏ nghịch lý xuất hiện. Tuy nhiên, đến năm
1931, Kurt Gödel (Áo, 1906-1978) lúc đó mới 25 tuổi, đã
công bố định lý không hoàn bị (Incompleteness theorem)
chứng minh rằng một hệ thống toán học hoàn chỉnh như
Hilbert mong muốn là không thể tồn tại được. Nội dung
định lý của Gödel có thể tóm tắt như sau: Nếu một hệ tiên
đề là phi mâu thuẫn thì tồn tại những khẳng định không thể
chứng minh được mà cũng không thể bác bỏ được.
Gödel đã diễn giải kết quả của ông bằng cách đưa ra
phát biểu sau:
“Mệnh đề này không chứng minh được”.
Nếu mệnh đề là sai thì có nghĩa là nó chứng minh được,
nhưng như thế sẽ mâu thuẫn vối chính nó. Do đó, mệnh
đề là đúng, nhưng như thế, ta không thể chứng minh nó là
đúng được!
Ta sẽ cố gắng đi vào chi tiết nội dung trên. Xét bài toán
xác định một phát biểu toán học là đúng hay sai và tính
quyết định được của bài toán này. Xem vài phát biểu sau
(với các biến chạy trong tập số tự nhiên N):
1/
n n n
2/ ∀a, b, c, n [( a, b, c > 0 ∧ n > 2) → a + b ≠ c ]
3/
Phát biểu 1 khẳng định rằng tồn tại vô số số nguyên tố,
và đã được biết là đúng từ thời Euclid cách đây khoảng hơn
2300 năm.
Phát biểu 2 là định lý cuối cùng của Fermat và mới được
chứng minh là đúng gần đây (1995) bởi Andrew Wiles.
Cuối cùng phát biểu 3 khẳng định rằng tồn tại vô số cặp
số nguyên tố sánh đôi, dưới tên gọi “twin prime conjecture”,
phát biểu này cho đến nay vẫn chưa có câu trả lời.
Để tìm hiểu xem có tồn tại một thủ tục nào có thể xác
định được tính đúng của các phát biểu như trên, ta sẽ xem
chúng như những chuỗi (string) và định nghĩa T là ngôn ngữ
gồm những phát biểu toán học đúng. Bộ chữ cái của ngôn
ngữ T là , trong đó,
∧,∨, ¬ là các phép toán Boole
“(“ và “)” là các dấu ngoặc
∀, ∃ là các dấu ký lượng
x là biến
R1, ..., Rk là các hệ thức
Một công thức (formula) là một chuỗi trên bộ chữ cái
trên được thành lập đúng (well-formed), cụ thể, φ là một
công thức nếu nó
1/ Là một công thức nguyên tử (atomic formula), nghĩa là
có dạng Ri(x1, ..., xj).
2/ Có một trong các dạng φ1 ∧ φ 2 , φ1 ∨ φ 2 , ¬φ1 , trong
đó φ1 và φ 2 là các công thức.
3/ Có dạng ∃xi φ1 hay ∀xi φ1 , trong đó φ1 là một công
thức.
Ta vừa nêu cú pháp của một công thức, bây giờ, ta bàn
về ý nghĩa của nó. Các phép toán Boole và các dấu ký lượng
có ý nghĩa như thông thường, nhưng lưu ý là để xác định ý
nghĩa của các biến và các hệ thức, ta phải chỉ rõ ra 2 điều:
Một là tập hợp mà các biến lấy trị trong đó (gọi là vũ trụ),
thứ hai là phải nêu rõ các hệ thức cụ thể. Nhắc lại rằng một
hệ thức là một hàm theo một số hữu hạn biến và lấy trị trong
{Đúng, Sai}.
Số 11 - 2010
Một mô hình M là một vũ trụ với các hệ thức đã được xác
định, ngôn ngữ của mô hình là tập hợp tất cả các công thức
(gọi là các câu) trong mô hình đó. Nếu φ là một câu
trong ngôn ngữ của mô hình thì hoặc φ đúng hoặc
φ sai, và trong trường hợp φ là đúng, ta nói M là mô
hình của φ .
C u ố i cùng, ta định nghĩa lý thuyết của mô hình M ,
ký hiệu Th(M) là tập hợp tất cả các câu đúng trong M.
Bài toán bây giờ là ngôn ngữ Th(M) có quyết định được
hay không?
Định lý không hoàn bị của Gödel trả lời là không.
Cụ thể, gọi (N,+, × ) là mô hình mà vũ trụ là tập số tự
nhiên N, với các hệ thức + và × thông thường. Dựa vào
định lý Gödel, Church đã chứng minh rằng Th(N,+, × ) là
không quyết định được. Nói cách khác, trong một mô
hình toán học đủ rộng để có tập các số tự nhiện với 2 phép
toán +, × , không tồn tại một giải thuật nào có thể xác định
đ ư ợ c một phát biểu toán học là đúng hay là sai.
BÀI TOÁN THỨ NHẤT CỦA HILBERT VÀ GIẢ THIẾT
CONTINUM
Trong khi xây dựng lý thuyết tập hợp - nền tảng của toán
học - Cantor đưa ra một cách phân loại các đại lượng vô hạn
bằng khái niệm lực lượng. Theo đó, mỗi tập hợp X được
gán với một đại lượng gọi là lực lượng của nó, ký hiệu
card(X). Với hai tập hợp A, B cho trước, ta nói card(A) ≤
card(B) nếu tồn tại một đơn ánh từ A vào B; card(A) = card(B)
nếu tồn tại một song ánh từ A vào B. Ta chứng minh được dễ
dàng rằng tập N các số tự nhiên có cùng lực lượng với tập
Q các số hữu tỉ, nhưng card(N) < card(R). Một câu hỏi tự
nhiên nảy sinh là có tồn tại tập hợp X nào sao cho card(N) <
card(X) < card(R)?
Giả thuyết liên tục (continuum hypothesis) do G. Cantor
đưa ra vào năm 1878 khẳng định không tồn tại tập X nào
như thế cả.
Bài toán thứ nhất của Hilbert đề nghị đi tìm một chứng
minh cho giả thuyết liên tục.
Vào năm 1963, P. Cohen, một nhà toán học Mỹ 29 tuổi
đã chứng minh rằng giả thuyết continuum là độc lập với hệ
tiên đề ZFC của lý thuyết tập hợp, nghĩa là không thể chứng
minh nó đúng mà cũng không thể chứng minh nó sai. Đây
chính là một thí dụ về một phát biểu không đúng mà cũng
chẳng sai mà định lý Gödel đã khẳng định sự tồn tại của nó.
Những bài toán trên là những kiến thức nền tảng của
môn Lý thuyết tính toán (Theory of computation), một
ngành toán học mới phát triển từ năm 1960 và hiện nay là
một môn cơ sở lý thuyết của tin học, đồng thời là một hướng
nghiên cứu lý thuyết được nhiều người quan tâm.
(*) Trưởng Khoa CNTT & Toán Ứng D ụng
- ĐH Tôn Đức Thắng
Tài liệu tham khảo
M. SIPSER, Introduction to the theory of computation, PWS
Publishing Company, 1997
D. KELLEY, Automata and Fotmal Languages, An Introduction,
Prentice Hall, 1995
ARTO SALOMAA, Computation and Automata, Cambridge
University Press, 1985
Khoa học & Ứng dụng 41