Bài 3.

Biến đổi và đổi biến nâng cao tích phân hàm phân thức hữu tỉ

BÀI 3. BIẾN ĐỔI VÀ ĐỔI BIẾN NÂNG CAO

TÍCH PHÂN HÀM PHÂN THỨC HỮU TỈ

I. DẠNG 1: TÁCH CÁC MẪU SỐ CHỨA CÁC NHÂN TỬ ĐỒNG BẬC

Các bài tập mẫu minh họa:

dx 1  x  5   x  2  1  1 1  1 x2
• A1 =   x  2  x + 5  
7  x  2  x  5
dx     
7  x 5 x 5
dx  ln
7 x5
c

dx 1  x  4   x  5
 A2 =   x  5   x + 2   x + 4   9   x  5  x  2   x  4 dx
1  1 1  1  x  2    x  5 1  x  4   x  2
    
9   x  5  x  2   x  2   x  4  
dx  
63  x  5   x  2 
dx  
18  x  2   x  4 
dx

1  1 1  1  1 1  1 x 5 1 x4
     dx   
63  x  5 x  2 
  dx  ln
18  x  4 x  2 
 ln
63 x  2 18 x  2
c

II. DẠNG 2: TÁCH CÁC MẪU SỐ CHỨA CÁC NHÂN TỬ KHÔNG ĐỒNG BẬC

1. Các bài tập mẫu minh họa:

dx dx 1 x 2   x 2  3 1  xdx dx 
 B1 =  3
x  3x

 2
x x 3 
 
3 
x x 32 
dx   2
3 
 x 3
 
x   
1  1 d  x 2  3 dx  1  1  1 x2  3
 
2
      ln x  3  ln x   c  ln c
3 2 x2  3 x  32  6 x2

dx dx 1 x 4   x 4  10  1  xdx dx 
• B2 =  7
x  10x 3
  
x x  10  10 x  x  10 
3  4 3 4
dx   4 
10  x  10
 3
x   
1 1 d  x2  dx  1  1 x 2  10 1 
 
10  2 x 2  2  10
    
x 3  20  10
ln  c
x 2  10 x 2 

2. Các bài tập dành cho bạn đọc tự giải:

dx dx dx dx dx
B1  x 3
 5x
; B2  9
x  7x 4; B3  11
x  8x 5
; B4  6 
x  9x
; B5  7
x  13x 
dx dx dx
B6  x 3 2
 6x  19x  22
; B7  3 2 
x  3x  14x  12
; B8  4 
x  4x  6x 2  7x  4
3

17
Chương II. Nguyên hàm và tích phân  Trần Phương

III. DẠNG 3: KĨ THUẬT NHẢY TẦNG LẦU KHI MẪU SỐ LÀ HÀM ĐA THỨC BẬC 4

dx dx 1  x 2  1   x 2  1 1 x 1 1
C 1 =  x 1
4
 x 2
 1  x 2  1

2   x 2  1  x 2  1 dx  4 ln x  1  2 arctgx  c
xdx 1 d  x2  1  1 1   2  1 x2 1
C 2 =  4

x 1 2 x 2
 1  x 2  1
    d x  ln 2
4  x2  1 x2  1  4 x 1
c

x 2 dx 1  x 2  1   x 2  1 1  1 1 
C 3 =  
x4  1 2   x 2  1  x 2  1 dx  2   x 2  1  x 2  1  dx
1 dx 1 dx 1 x 1 1
   ln 
 arctgx  c
2 x 1 2 x 1 4 x 1 2
2 2

x 3 dx 1 d  x 4  1 1
• C4 =  4
x 1

4 4
x 1  ln x 4  1  c
4
x 4 dx  x 4  1  1 dx 1 x 1 1
C5 = x 4
1
  x 14
dx  dx   x 4
1
 x  C1  x  ln  arctgx  c
4 x 1 2
xdx 1 d  x2  1
C 6 =   x  arctg  x 2   c
4
x +1 2  1 2
2
2

x 3 dx 1 d  x 4  1 1
C7 =  
x4 + 1 4
x 1 4  4
 ln x 4  1  c

x2  1
1 2
1
x dx 
d x 1
x 1
x1  2
x    
C 8 =  dx    ln  c
x4 + 1 2
x  2
x
1
x 1
x
2
 2
2 2 2 x  1
x
 2
   
x2 + 1
1  12
x
d x1
x 1 x2  1  
C
• 9 =  dx  dx    arctg c 
x4 + 1 x 2  12
 
2
  2
1 2 2 x 2
x
x x
dx 1  x 2  1   x 2  1 1  x2  1 x2 1 
C 10 =  4

x +1 2  x4  1
dx   4 
2  x 1
dx  dx 
x4  1 
1 1 1 x2  1 1 x2  x 2  1 
  C9  C8    arctg  ln 2 c
2 2 2 x 2 2 2 x  x 2  1 
x 2 dx 1  x 2  1   x 2  1 1  x2  1 x2 1 
C 11 =  
x4 + 1 2  x4  1
dx   
2  x4  1
dx 
 dx 
x4  1 

1 1 1 x2  1 1 x2  x 2  1 
  C9  C8    arctg  ln 2 c
2 2 2 x 2 2 2 x  x 2  1 

18
 Bài 3. Biến đổi và đổi biến nâng cao tích phân hàm phân thức hữu tỉ

x 4 dx  x 4  1  1 1 1 x2  1 1 x2  x 2  1 
C 12 =  x4 + 1
  x4  1
dx  x  
2 2
arctg  ln 2
x 2 2 2 x  x 2  1 
c

 x 2 - 1  dx
1  1  dx

 x2 
  
d x 1
x
C 13 =     
x 4  5x 3  4x 2  5x + 1 2 1 1
x  2 5 x  4
x x    x  1x   5  x  1x   6
2

du du 1  1 1  1 x 2  6x  1
 u 2
 5u  6
      
 u  6   u  1 7  u  6 u  1 
du  ln 2
7 x  x 1
c

dx 1  x 2  1   x 2  1 1 x2 1 x2 1 
• C 14 = x 4
+ x2 + 1

2  x4  x2 1
dx   4  2
2  x  x 1
dx  4 2
dx 
x  x 1  
 1  1  dx
1   
x2 
1  1  dx 

 x2 
  1


d x1
x   
d x 1 
x  
         
2   x2  1   1  x 2  1   1 4 
   
2 2
    x 1 3 x  1  1
  x2   x 2    x x 

1 x  1 1 x  1 1 1 x2 1 1 x2  x 1
 arctg x  ln x c arctg  ln 2 c
2 3 3 4 x  1 1 2 3 x 3 4 x  x 1
x
IV. DẠNG 4: KĨ THUẬT NHẢY TẦNG LẦU KHI MẪU SỐ LÀ HÀM ĐA THỨC BẬC 3

dx dx d  x  1
• D1 = x 3
1
 
 x  1  x 2  x  1
 
 x  1  x  1 2  3  x  1  3
dt 1  t 2  3t  3   t 2  3t  1  dt  t  3 dt 
  t t 2
 3t  3

3  t  t 2  3t  3 dt  3   t   t 2  3t  3 
1  dt 1  2t  3 dt 3 dt  1 x 2  2x  1 1 2x  1
    2
 2   ln 2
3  t 2 t  3t  3 2 t  3t  3  6

x  x 1 2 3
arctg  3
c

dx dx d  x  1
• D2 = x 3
+1
 
 x  1  x  x  1
2
 
 x  1  x  1 2  3  x  1  3
dt 1  t 2  3t  3   t 2  3t  1  dt  t  3 dt 
  t t 2
 3t  3

3  t  t 2  3t  3 dt 
3   t  t 2  3t  3 
  

1  dt 1 d  t 2  3t  3 3 dt 
       
t 2  3t  3
 t  32 
2
3 t 2 2 3
  
 4

19
Chương II. Nguyên hàm và tích phân  Trần Phương

11 t2 2t  3  1 x 2  2x  1 1 2x  1
 ln 2  3arctg   c  ln 2  arctg c
3  2 t  3t  3 3  6 x  x 1 2 3 3
xdx xdx 1  x 2  x  1   x  1 2
• D3 =  3
x 1

    
x 1 x  x 1 3
2
   x  1  x 2  x  1 dx
1  dx 1  2x  1 dx 3 dx 
1  1

x 1         
 x  12 
   2  dx 3  x  1 2 x  x  1 2
2
2
2
 3 
3  x 1 x  x 1  
  2  

1 1 2x  1 
 ln x  1  ln x 2  x  1  3arctg c
3 2 3 

xdx xdx 1  x 2  x  1   x  1 2
• D4 =  3
x +1
  
 x  1  x  x  1 3
2   x  1  x 2  x  1 dx
1  1 x 1  1  dx 1  2x  1 dx 3 dx 
  
 2  dx        
 
3  x 1 x  x 1 3  x  1 2 x2  x  1 2 2
2
 3 
 x1  
2  2  
1  1 2 2x  1  1 x 2  2x  1 1 2x  1
  ln x  1  ln x  x  1  3arctg   c  ln 2  arctg c
3 2 3  6 x  x 1 3 3
V. DẠNG 5: KĨ THUẬT NHẢY TẦNG LẦU KHI MẪU LÀ HÀM ĐA THỨC BẬC 6

dx dx 1  dx dx  1
• E1 = x  x  
     D1  D 2 
6
1 3
 1  x  1
3 3
2  x 1 x  1  2
3

1  1 x 2  2x  1 1 2x  1   1 x 2  2x  1 1 2x  1  
  ln 2  arctg    ln 2  arctg  
2  6 x  x 1 2 3 3  6 x  x 1 2 3 3  
1  x 2  2x  1  x 2  x  1 1  2x  1 2x  1 
 ln   arctg  arctg c
12  x 2  2x  1  x 2  x  1 4 3  3 3 
xdx 1 d  x2  1 du 1
• E2 =  6

x 1 2 x  1
2 3
  3
 D1
2 u 1 2

1  1 u 2  2u  1 1 2u  1  1 x 4  2x 2  1 1 2x 2  1
  ln 2  arctg   c  ln 4  arctg c
2 6 u  u 1 2 3 3  12 x  x2 1 2 3 3
x 2 dx 1 d  x 3  1 1 x 3  1 1 x3  1
 E3 =      ln
x6  1 3 x6  1 3 2 x3  1
 c  ln
6 x3  1
c

x 3 dx 1 x 2 d  x 2  1 udu 1 udu
• E4 =  6
x 1 2
 
6
x 1
  
2 u  1 2  u  1  u 2  u  1
3 


20
 Bài 3. Biến đổi và đổi biến nâng cao tích phân hàm phân thức hữu tỉ

1  u  1 2 1 2u  1 1 x 4  2x 2  1 1 2x 2  1
 ln 2  arctg  c  ln 4  arctg c
12 u  u  1 2 3 3 12 x  x2  1 2 3 3
x 4 dx  x 4  x 2  1   x 2  1  2 dx dx dx
 E5 =  x6  1
   x 2  1  x 4  x 2  1 dx   x 2  1   x 4  x 2  1  2 x 6  1
1  x 2  2x  1  x 2  x  1 1  2x  1 2x  1 x2 1 
 ln 2   arctg  arctg  arctg c
12  x  2x  1  x 2  x  1 2 3  3 3 x 3 

x 5 dx 1 d  x 6  1
• E6 =  6
 6
x  1 6 x 1 6  ln x 6  1  c

x 6 dx  x 6  1  1 dx
• E7 =  x6  1
  6
x 1 
dx  dx  x 6
1
 x  E1

1  x 2  2x  1  x 2  x  1 1  2x  1 2x  1 
x ln 2   arctg  arctg c
12  x  2x  1  x  x  1 4 3 
2
3 3 
 1 
x4  1  x 2  1  x 2  1 dx  x 2  1 dx  1  2  dx
 x 
• E8 =  x6 + 1
dx    x 2  1  x 4  x 2  1  x 4  x 2  1   x 2  1   1
 
 
 x2 


d x 1
x 
1 x 1  3
x 1 x2  x 3  1
   ln  c  ln c
  2 3 x 1  3
2
x  1   3 2 3 x2  x 3 1
2

x x

x4 + 1  x 4  x 2  1  x 2 dx x 2 dx
• E9 =  x6 + 1
dx    x 2  1  x 4  x 2  1  x 2  1  x 6  1
dx  

dx 1 d  x3  1
  2
 6
 arctgx  arctg  x 3   c

x 1 3 x 1 3
dx 1  x 4  1   x 4  1 1
 E10 = 6   6  dx   E 9  E8  
x +1 2 x 1 2
1 1 1 x2  x 3  1 
  arctgx  arctg  x 3   ln 2 c
2 3 2 3 x  x 3  1 

x2 + x 1 d  x3  1 d  x 2  1 d  x3  1
• E11 =  x6 + 1
dx     
3 x6  1 2 x6  1 3 x6  1 2 
 D 2 (thay x2 vào D2)

1 1  1 x 4  2x 2  1 1 2x 2  1 
 arctg  x 3    ln 4  arctg c
3 26 x  x2  1 2 3 3 

21
Chương II. Nguyên hàm và tích phân  Trần Phương

VI. DẠNG 6: SỦ DỤNG KHAI TRIỂN TAYLOR

• Đa thức Pn(x) bậc n có khai triển Taylor tại điểm x  a là:

 
Pn  a  P   a  P n  a
Pn  x   Pn  a    x  a  n  x  a 2    n  x  a n
1! 2! n!
1. Các bài tập mẫu minh họa:

3x 4  5x 3 + 7x  8
• F1 =   x + 2  50
dx . Đặt P4  x   3x 4  5x 3  7x  8

   
P4  2  P   2  P 3  2  P 4  2 
 P4  x   P4  2    x  2  4  x  2 2  4  x  2 3  4  x  2 4
1! 2! 3! 4!

 P4  x   66  149  x  2   48  x  2   29  x  2   3  x  2 
2 3 4

66  149  x  2   48  x  2   29  x  2   3  x  2 
2 3 4
 F1    x  2  50
dx

 66  x  2   149  x  2   48  x  2   29  x  2   3  x  2   dx
50 49 48 47 46

66 149 48 29 3
     c
49  x  2  48  x  2  47  x  2  46  x  2  45  x  2 
49 48 47 46 45

VII. DẠNG 7: KĨ THUẬT NHẢY TẦNG LẦU KHI MẪU LÀ HÀM ĐA THỨC BẬC CAO
1. Các bài tập mẫu minh họa:
dx dx 1  3x99  5  3x99 1  dx 3x 98 dx 
• G1 = 
3x 100 + 5x
 
x  3 x99  5  5
 
x  3 x 99  5 
dx  
5 x

3x99  5 
  
1  dx 1 d  3x 99  5   1  1  1 x 99
 
99
     ln x  ln 3x  5  c  ln c
5  x 99 3x 99  5  5  99  495 3x 99  5
dx 1  2x 50  7   2x 50 1 dx 2x 49 dx 
G2 =

x  2x 50 + 7 
2

7 
x  2x 50  7 
2
dx  
7  x  2x 50  7 
  
 2x 50  7  2 


1 1  2x 50  7   2x 50 2x 49 dx  1  dx 2x 49 dx  1 2x 49 dx
 
7 7  x  2x50  7  dx    2x50  7  2  49  x  2x50  7  7   2x50  7  2
     
 
1  dx 1 d  2x 50  7   1 d  2x 50  7 
  
49  x 50 

2x 50  7  350  2x 50  7  2 
1 1 1 1 x 50 1
 ln x  ln 2x 50  7   ln 50  c
49 49.50 350  2x  7  49.50 2x  7 350  2x 50  7 
50

22
 Bài 3. Biến đổi và đổi biến nâng cao tích phân hàm phân thức hữu tỉ

dx  ax n  b   ax n
1 1 dx 1 d  ax n  b 
G3 =  x  ax n
+ b
k
  x  ax n  b  k
b
dx 
b  x  ax n  b  k 1 nb   ax n  b  k


1 dx 1 d  ax n  b  1 d  ax n  b 

b2  x  ax n
 b
k 2
 2 
nb  ax n  b  k 1 nb   ax n  b  k
  

1 1 1 1 1 
 ln x        k 1  k ln ax n  b   c
b k
n b  k  1  ax n  b 

k 1
b  n
ax  b  b 
1 xn 1 1 1 
 ln        k 1 c
ax  b n  b  k  1  ax n  b  b  ax  b  
k n k 1 n
nb

 1  x 2000  dx  1  x 2000   2x 2000 dx 2x1999 dx

G4 =  x  1 + x 2000   x  1  x 2000 
 dx   x   1  x 2000 


dx 1 d  1  x 2000  1 x1000

x 1000   1  x 2000 
2000
  ln x  ln 1  x  c  ln c
1000 1  x 2000

x 19 dx 1 x10 .10 x9 dx 1 x10 d  x10  1  x10  3  3 10

G5 = 3+ x 
10 2
=   
10  3  x10  2 10  3  x10  2 10    3  x10  2 d  x  3
1  d  x10  3 d  x10  3   1 3
 
10
   3   ln 3  x  c
 3  x10   10 10  3  x10 
10 2
10  3  x

x 99 dx x 50 .x 49 dx 1  2x 50  3  3
  2x   2x   2x 50  3 7 d  2x  3
50
G6 =  
 3  3
7 7
50 50 200

1  d  2x 50  3 d  2x 50  3   1  1 1 
  
200   2x 50  3 6
 3 7    
 2x 50  3  200  5  2x 50  3  2  2x 50  3  
5 6 c

1 2  2x 50  3  5 1  4x 50
   c  c
200 10  2x 50  3 6 2000  2x 50  3 
6

x 2n-1 dx x n x n 1dx 1  ax n  b   b
  ax    ax   ax n  b  k d  ax  b 
n
• G7 = 
+ b  b
k k
n n na 2

 d  ax n  b 
1 d  ax n  b   1  1 b 
  
  ax  b 
na 2 n k 1
 b k 
 2 
 ax  b   na   k  2   ax  b 
n n k 2

n k 1 
 k  1  ax  b  
c

1 b  k  2    k  1  ax n  b  kax n  b
 2   c  c
na  k  1  k  2   ax n  b  k 1 na 2  k  1  k  2   ax n  b 
k 1

23
Chương II. Nguyên hàm và tích phân  Trần Phương

2. Các bài tập dành cho bạn đọc tự giải:

xdx x5  x dx xdx dx
G1   8
x 1
; G 2  8
x 1 
dx ; G 3  8
x 1
; G4  8
x 1
; G ****
5  8
x 1   
VIII. DẠNG 8: KĨ THUẬT CHỒNG NHỊ THỨC

 3x  5  10  3x  5  dx
10
• H1 =   x + 2 12
dx   
 x  2   x  2 2
10 11
1  3x  5   3x  5  1  3x  5 
  
11  x  2 
 d    c
 x  2  121  x  2 

 7x  1  99  7x  1 
99
dx 1  7x  1   7x  1 
99
• H2 =   2x + 1 101
dx   
 2x  1   2x  1 2
    d
9  2x  1 

 2x  1 
100 100
1 1  7x  1  1  7x  1 
    c   c
9 100  2x  1  900  2x  1 
dx dx 1 1 dx
H3 =   x + 3      
 x + 5
 xx  53   xx  53   x  5  x  5 2
5 3 5 5 6
•
 x  5 8

 
6
1 1   x  3   x  5   1 1
 d x 3  7 u   u  1 du
6
  
27
 xx  53   x5  x  5
5 5
2

1 u 6  6u 5  15u 4  20u 3  15u 2  6u  1


27  u5
du

1
  u  6   du
 15  20  15  6  1
u u2 u3 u4 u5 
27 

1  u2 
   6u  15 ln u  20  152  23  1 4 c
27  2 u 2u u 4u 
1 1 x  3
   6  xx  53   15 ln xx  53  
2
 
27  2 x  5

1 
     2  xx  53   

2 3 4
 7 
20 x  5  15 x  5  1 x5 c
2  x 3 2 x3 4 x 3 

Các bài tập dành cho bạn đọc tự giải:

dx dx dx
• H1 =   3x  2  7
 3x + 4  3 ; H2 =   2x  1 3
 3x - 1  4 ; H3 =   3x + 2  5
 4x - 1 4

24