Professional Documents
Culture Documents
Vit Nam
Nghin cu ti liu v kinh nghim v m hnh thnh cng
H Ni, 8-2006
Nhm nghin cu Nguyn Vit Dng Nguyn Danh Tnh Bin tp Trnh L Nguyn
2006
Mc lc
Mc lc................................................................................................................................... ii Li cm n............................................................................................................................. iii Li ni u ............................................................................................................................ iv 1. Gii thiu............................................................................................................................ 1 1.1 Ti nguyn nc v qun l ti nguyn nc Vit Nam........................................... 1 1.2 Mc tiu nghin cu..................................................................................................... 2 1.3 Cch tip cn v phm vi nghin cu........................................................................... 3 2. Qun l ti nguyn nc da vo cng ng..................................................................... 4 2.1 Cc nh ngha v qun l ti nguyn nc da vo cng ng.................................. 4 2.2 Qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit nam: gc nhn t chnh sch v th ch................................................................................................................................. 5 2.3 Th no l m hnh tt v qun l ti nguyn nc da vo cng ng?.................... 6 3. Cch tip cn v m hnh qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam ........ 7 3.1 Cc m hnh truyn thng hoc bn a: Nc l ti sn chung .................................. 7 3.2 Cc m hnh tin tin ti nguyn nc l mt loi hng ho .................................. 10 4. Qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam: Nhng nh gi chung......... 17 4.1 C s tham gia ca cng ng ................................................................................... 17 4.2 H tr thit ch........................................................................................................... 18 4.3 Nng lc, chuyn giao cng ngh v huy ng ngun lc ........................................ 18 4.4 Tip cn da vo nhu cu........................................................................................... 19 4.5 T ch v ti chnh ..................................................................................................... 19 4.6 Tnh bn vng............................................................................................................. 19 5. Ny mnh s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc Vit N am: N hng khuyn ngh ban u............................................................................................................. 20 6. cng nghin cu hin trng cc m hnh thnh cng v qun l ti nguyn nc da vo cng ng ............................................................................................................... 22 Ti liu tham kho................................................................................................................ 31 Ti liu in.......................................................................................................................... 31 Cc ngun tin Internet ...................................................................................................... 32
ii
Li cm n
Bo co ny c hon thnh vi s h tr ca T chc Gio dc, Khoa hc v Vn ho Lin hip quc (UNESCO) Vit Nam theo cc iu khon ca hp ng ti chnh s AFC06-010. Nhng ni dung trnh by trong bo co l ca cc tc gi v khng phn nh cc quan im chnh thc ca UNESCO. Xin chn thnh cm n ng Chu Shiu Kee, Trng i din, v ng Greg Edeson, cn b chng trnh khoa hc t nhin ca UNESCO ti Vit Nam ng gp kin cho bn d tho bo co. Chng ti cng cm n ng Andrew Law - tnh nguyn vin ca t chc Tnh nguyn v Ho bnh v b Jeanette Rive dnh nhiu thi gian chnh sa ngn ng ting Anh cho bo co ny. Nhm nghin cu ca Trung tm Con ngi v Thin nhin (PanNature) chu trch nhim v mi thiu st v khim khuyt nu c trong bo co ny.
iii
Li ni u
Bo co ny tng quan t nhng ti liu hin c, gm c ting Vit v ting Anh, ca cc nh nghin cu trong nc v quc t v lnh vc qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam. Do ngun thng tin v ti liu thu thp c trong thi gian ngn cn hn ch, nn chng ti cha trnh by ht c tt c kha cnh lin quan ca qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam trong bo co ny. Cc kt lun chnh trong bo co ny c tng hp da trn nhng nh gi s b, ban u do nhm nghin cu tin hnh. Trn thc t, nhm nghin cu nhn thy cho n nay khng c nhiu cc nghin cu, nh gi c tnh chuyn v ton din v qun l ti nguyn nc da vo cng ng c thc hin Vit Nam. Mc d trn ton quc, t lu c nhiu cng ng a phng tham gia, vn hnh c ch t qun l v s dng v phn phi ti nguyn nc, tuy nhin c rt t ti liu ghi li nhng tp tc v vn ha cng ng i vi vn th v ny. Trong khun kh hp ng h tr kinh ph ca UNESCO, PanNature s tin hnh cc nghin cu thc a kho st mt s cng ng a phng c la chn v thc trng qun l v s dng ti nguyn nc ca h hin nay. Cng vi bo co ny, chng ti hy vng cc kt qa t nghin cu hin trng s lm sng t hn v vn ny. Sn phm cui cng ca nghin cu ny s l mt bo co tng hp kt qu nh gi ti liu v nghin cu thc a. Bo co tng hp s phn nh mt bc tranh tng i ton din v qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam.
iv
Tm tt
Vit Nam c lch s lu di v s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc khp nhiu ni trong nc, c vng ng bng v vng cao, th hin di nhiu m hnh v cch thc khc nhau, phc v cho mc ch ly nc sinh hot v ti tiu ng rung. Cc m hnh truyn thng v qun l ti nguyn nc da vo cng ng thng d tm thy cc vng nng thn min ni, ti nguyn nc c xem nh l ti sn chung ca cng ng. Tuy nhin, cng vi s pht trin ca nn kinh t th trung Vit Nam, ti nguyn nc dn tr thnh mt th hng ha c gi tr thng mi. Cc m hnh tin tin v qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam ra i v vn hnh tng thch vi nhng thay i ca nn kinh t x hi theo nh hng th trng ca t nc. Mt vi m hnh tin tin v qun l ti nguyn nc da vo cng ng c dn chng cho qun l h thng thy li v cp nc sinh hot c s tham gia ca cng ng, v d ng qun l gia t chc nng dn v c quan nh nc, gia t chc nng dn v t chc c lin quan n nh nc (nh doanh nghip), do chnh t chc nng dn ng ra qun l, cc hp tc x cp nc hoc trm cp nc do cng ng qun l. Da trn ngun ti liu v thng tin hin c, bo co ny c gng trnh by cc yu t m bo cho m hnh qun l ti nguyn nc da vo cng ng c th vn hnh c Vit Nam, bao gm cc hnh thc tham gia ca cng ng, cch tip cn da vo nhu cu, s h tr v mt th ch, nng lc ca cc bn tham gia, chuyn giao k thut, huy ng ngun lc v s t ch (ch ng) v mt ti chnh. Bo co cng nhn mnh cc vn v quyn li, quyn lc v vai tr ca cng ng a phng trong qu trnh ra cc quyt nh lin quan n qun l v s dng ti nguyn nc. Nhm nghin cu xut s tin hnh 04 nghin cu hin trng v cc m hnh vn hnh tt cc tnh Ha Bnh, Bc Kn, Ngh An v Sc Trng. Vi nghin cu ban u ny, nhm nghin cu cng a ra mt s khuyn ngh s b nhm thc y vic qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam. Nhng khuyn ngh ny lin quan n qu trnh phi tp trung ha qun l ti nguyn nc, lut ha s tham gia ca cng ng, ra quyt nh da vo cng ng, nng cao nhn thc v tng cng nng lc, t chc v thc hin, cc vn v gii, kin thc bn a v lng gi ti nguyn nc.
1. Gii thiu
1.1 Ti nguyn nc v qun l ti nguyn nc Vit Nam
Nc l thnh phn cu thnh quan trng ca tt c mi sinh vt, gm c con ngi. Chng ta s dng nc trong hu ht cc hot ng hng ngy, t phc v sinh hot gia nh nh n, ung, v sinh, chm sc sc khe n sn xut nng nghip, lm nghip, thy sn v cng nghip. Nc l thnh phn chnh ca mi trng sng. Ngun ti nguyn quan trng ny to dng nn x hi loi ngi vi s a dng v x hi, vn ha v tn gio tn ngng khp mi ni. Ti nguyn nc Vit Nam rt a dng v phong ph, gm c ngun nc mt v nc ngm cc thy vc t nhin v nhn to nh sng, sui, h t nhin, h nhn to (h cha), ging khi, h p, ao, m ph v cc ti nc ngm. Theo Chin lc quc gia v ti nguyn nc n nm 2020 (BTNMT, 2005) Vit Nam c khong 2.372 con sng ln nh c chiu di t 10km tr ln, trong c 109 sng chnh. Trong s ny, c 9 con sng (sng Hng, sng Thi Bnh, sng Bng Giang - K Cng, sng M, sng C, sng Vu Gia - Thu Bn, sng Ba, sng ng Nai v sng Cu Long) v 4 nhnh sng (sng , sng L, sng S San, sng Sr Pok) to nn mt vng lu vc trn 10.000 km2, chim khong 93% tng din tch ca mng li sng Vit Nam. Bn cnh , Vit Nam c rt nhiu cc loi h t nhin, h p, m ph, vc nc c kch thc khc nhau ty thuc vo ma. Mt s h ln c bit n nh h Lk (rng khong 10 km2 k Lk), Bin H (rng 2,2km2 Gia Lai), h Ba B (rng 5km2 Bc Kn) v h Ty (rng 4,5 km2 H Ni). Cc m ph ln thng gp ca sng vng duyn hi min Trung nh Tam Giang, Cu Hai v Th Ni. Vit Nam cn c hng ngn cc h p nhn to vi tng sc cha ln n 26 t m3 nc. Su h ln nht c sc cha trn mt t m3 ang c s dng khai thc thy in l h Ha Bnh, Thc B, Tr An, Du Ting, Thc M v Ya Ly. Nhiu h v p nh hn trn khp ton quc phc v ti tiu nh Cm Sn (Bc Giang), Bn En v Ca t (Thanh Ha), Lng (Ngh An), K G (H Tnh) v Ph Ninh (Qung Nam). Theo s liu thng k, Vit Nam hin c hn 3.500 h cha nh v khong 650 h cha c ln v trung bnh dng sn xut thy in, kim sot l lt, giao thng ng thy, thy li v nui trng thy sn (FAO, 1999). Nc ngm l ngun nc c tim nng tr lng ln, c bit vng ng bng Bc B v Nam B. Ti nguyn nc ven bin v cc vng t ngp nc ni a c tm quan trng cao cho vic bo tn, duy tr chc nng sinh thi v a dng sinh hc t ngp nc. in hnh l cc vng nh h Ba B (Bc Kn), t ngp nc Xun Thy (Nam nh), Tin Hi (Thi Bnh), Bu Su (ng Nai), Cn Gi (thnh ph H Ch Minh) v Trm Chim (ng Thp). Mc d ti nguyn nc Vit Nam c tr lng di do nhng trn thc t ngun nc c th s dng ngay (sn dng) l hn hu v s phn b khng ng u. Nhiu vng b thiu nc sch sinh hot do nhim, l lt, st l t, hn hn v cc tc nhn khc. Cht lng nc b suy gim nghim trng hy hoi mi trng sng v y con ngi n gn
cc ri ro nguy him. Theo c tnh, khong 37% nc b mt i do lng ph, thm ch c ni ln n 50% (Jordan, 2003). Nguyn nhn mt phn do h thng ti tiu c xy dng t nhng nm 1960 v 1970 n nay b xung cp v h hng nng (Molle, 2005), trong khi h thng ti tiu hin ti ch c kh nng cung cp nc cho khong 50-60% theo yu cu thit k c ti (Nguyn Xun Tip, 2002). Trong nhng thp nin gn y, vic qun l ti nguyn nc Vit Nam c ci thin ng k v mt php l, cu trc th ch v cc c ch, gp phn vo s pht trin kinh t x hi ca t nc. Lut Ti nguyn nc c chnh thc ban hnh t nm 1998 (Cc BVMT, 2006) v cc vn bn php quy hng dn tip theo cung cp cc quy nh v qun l, iu hnh, lu tr, khai thc v s dng ti nguyn nc trn ton quc. S thay i v th ch trong qun l ti nguyn nc khuyn khch c qu trnh phi tp trung ha v y mnh s tham gia rng ri ca cc thnh phn ngoi nh nc trong vic khai thc, s dng v bo v ngun nc, c bit l cung cp nc sinh hat v nc ti tiu. Theo lut ny, ti nguyn nc Vit nam thuc s hu ton dn v c nh nc thng nht qun l nhm m bo tt c mi ngi c quyn hng li t cc ngun nc. Hin ti B Ti nguyn v Mi trng c Chnh ph giao trch nhim qun l nh nc v ti nguyn nc ni chung, trong khi B Nng nghip v Pht trin Nng thn, B Thy sn v B Cng nghip c trch nhim qun l ti nguyn nc theo hot ng ca ngnh, cho cc mc ch tng ng nh thy li, nui trng thy sn v sn xut thy in. Gn y, cch tip cn qun l ti nguyn nc tng hp v da trn lu vc c y mnh Vit nam. V nguyn tc, ti nguyn nc khng ch c xem nh l ti sn chung m cn l hng ha c gi tr thng mi v kinh t. Do , Chnh ph p dng mt s c ch nhm tng cng hiu qu v hiu lc qun l nc cc kha cnh khc nhau v chnh sch, k thut thc hin, nng lc v c s h tng. Kinh nghim qun l ti nguyn nc Vit Nam ghi nhn v nh gi cao vai tr quan trng ca cc cng ng a phng vi t cch va l ngi trc tip s dng nc, ng thi va l ngi qun l v bo v ti nguyn nc. Qun l bi cng ng hay qun l da vo cng ng c gii thiu v p dng nhiu vng theo cc cch khc nhau trong lnh vc cp nc sinh hat v thy li. Mc d cn c nhiu bt cp v mt php lut, th ch v nng lc, nhng cng ng a phng chng minh c rng ti nguyn nc s c qun l tt hn nu c s tham gia ca cng ng trong qu trnh ra quyt nh. Tuy nhin, cho n nay c rt t nghin cu hoc nh gi ton din v qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit nam. Chnh iu ny hn ch n lc pht trin v qung b hiu bit v dn chng v qun l ti nguyn nc da vo cng ng ca Vit Nam cng nh thc y vic p dng c hiu qu trong thc tin.
Xc nh 04 x c m hnh vn hnh tt v qun l ti nguyn nc da vo cng ng thc hin cc nghin cu su hn. xut cng nghin cu cho hot ng kho st hin trng 04 im (hay m hnh) xc nh.
lp di dng cc hi ngi tiu dng v cc nhm hnh ng cng ng khu vc thnh th cho n cc nhm s dng nc v hp tc x thy li vng nng thn (Bandaragoda 2005). Qun l ti nguyn nc da vo cng ng khng hm cng ng phi c trch nhim i vi tt c cc kha cnh trong h thng nc m h ang s dng. H c th phi tham gia vo mt, mt vi hoc tt c cng vic qun l, vn hnh, k thut v ti chnh ca mt h thng cp nc. Theo Bruns (1997), mc tham gia ca cng ng l rt a dng, t vic n thun chia s thng tin v k hoch nc, cho n tho lun a ra cc tng; hoc t vic tham gia nh hnh thc nhn cng gi r hoc l chia s chi ph, hoc tham gia xy dng quyt nh da trn s ng thun n chuyn giao trch nhim v quyn kim sot h thng ti a phng.
Mt bc tin khi qun l ti nguyn nc da vo cng ng c chnh thc xut trong Chin lc Quc gia v Ti nguyn Nc n nm 2020 c ph duyt theo Quyt nh 81/2006/QD-TTg ca Th tng Chnh ph ngy 14 thng T nm 2006 (Cc BVMT, 2006). Chin lc ny nhn nhn s tham gia ca cng ng l mt bin php chnh m bo vic qun l v s dng ti nguyn nc bn vng. Chin lc ny nhn mnh: 1) huy ng s tham gia ca nhn dn nhm bo v ti nguyn nc, c bit l cc thnh ph ln, vng ng dn c v cc vng ang b nhim ngun nc nghim trng; 2) xy dng cc c ch ph hp huy ng kh nng ca cng ng tr thnh nhng ngi h tr chnh cho vic gim st bo v ngun nc v ngn chn cc hnh vi tiu cc lm cho ngun nc b nhim v suy thoi; 3) tng cng s tham gia ca cc t chc v c nhn trong qu trnh lp k hoch, kim tra v gim st vic thc hin cc k hoch lu vc sng v d n v ti nguyn nc. Theo Bo co Mi trng nc ca Vit Nam (2003), khi xem xt li cu trc th ch hin ti, Ngn hng Th gii v B Ti nguyn v Mi trng thy rng vai tr ca ngi s dng nc t c ch trng trong cc h thng qun l nc. Gn y, Chnh ph cho thc hin th im mt vi thay i c tnh chin lc chuyn giao quyn qun l thu li cho cc cng ty thu nng v nhm nhng ngi s dng nc cp c s nhng kt qu vn cn rt hn ch. Ngy nay, c nhiu loi hnh th ch cng ng v qun l v cung cp nc Vit Nam ni ln. Vi xu hng x hi dn s ang pht trin trong nc, s c nhiu t chc cng ng hn ra i trong tng lai, v chc chn xu hng ny s thc y mnh m cc cng ng tham gia vo cc hot ng qun tr x hi v qun l ti nguyn.
Theo truyn thng, ngi Thi cc tnh pha Bc c lut tc quy nh khng mt ai trong cng ng, k c Gi lng, c php git m gia sc, gia cm hoc x rc u ngun nc. Bt k s vi phm no u b x pht t 5 quan tin n 3 nn bc, cha k ru v tht. H xem sui l ti sn chung ca cng ng (mi cng ng tng ng vi mt mng), nhng mi ngi dn trong mng u c php chn mt on sui nui c. phn chia ranh gii cc on sui ny, h dng mt cnh cy phn dng sui ra v treo mt cc tre ( gi l Ta leo) ln thn mt cy ven b sui nh du. Nhng tn hiu ny c tc dng bo cho ngi khc bit rng on sui ny c ch v ngi khc khng c php nh c y na. Bt c s vi phm no b pht hin ra s b pht t mt quan tin n mt nn bc cha k ru v tht (Tp ch Nghin cu Khoa hc, 2002) Theo Ng c Thnh (1999), ngi Thi Thun Chu (Lai Chu) c quy nh nghim ngt v vic bo v cc ngun nc Pak Bom v Pak Muoi gn cc khu rng thing. y l nhng khu vc cm, ch dnh cho vic th cng v t l bng con tru en cho cc linh hn v ma nc trong bn hoc mng. Lut tc ca mng quy nh r rng cc iu khon lin quan n gii quyt xung t v ngun nc ti tiu, thay i bt hp php dng chy v tranh ginh cc ng cp nc m b xem nh l nhng hnh vi n cp. Lut tc cng x pht rt nghim khc nhng ngi m ph by c v n trm c ca ngi khc hoc nh bt trm c trn cnh ng hoc ao h ca ngi khc. Cng ng ngi Mng, ngi Dao v ngi HMng cc tnh min ni pha Bc thng xy dng h thng cp nc chung bng cc cn nc (gung nc) lm bng tre na v h thng nc t chy. Ngi Dao x Ngc Hi (Tuyn Quang) ch yu ly nc t h thng nc t chy t ni cao xung ni thp. V th, khi pht rng ly t lm ry, h thng li cc cy ln trn nh i hoc u ngun nc gi nc. Ngi Mng x Nam Sn (Ho Bnh) lp cc cn (gung) bng tre bn dng sui ly nc v dn nc v rung bng cc ng tre. Cng ng ngi HMong Lo Cai thng o cc by nc hoc dng lch nc bng np tre, p bng t hoc xp iu chnh dng chy dn nc t sui vo cc lch. H thng c mt thn cy to lm mng a nc vo rung bc thang. y l mt cch hiu qu ly nc canh tc nhng cng bc l im yu v n thng lm hng cc b rung v gy ra xi mn (Trn Hu Sn 1999) Truyn thng ca ngi , Jrai v Mnng vng Ty Nguyn tin rng t, sng, sui v cy rng l ci nong, ci nia, ci lng ca ng b (Ng c Thnh, 1999). Do , bo v ti nguyn thin nhin, k c ngun nc l ngha v thing ling v bt buc i vi mi thnh vin trong cng ng. Lut tc ca ngi cho rng ti nguyn thin nhin (t, nc, rng) l gn lin vi t tin ca h; quyn s hu ti nguyn thuc v ch t v c truyn li qua cc th h. Lut tc ni rng: "Mt cu li cho chu [quyn ch t] Mt b li cho chu Mt ngi ny li ngi kia Khng ai dm chim ly cho ring mnh Khng ai dm ginh ly m chia ct, chim ly bng c"
Theo Nguyn Hu Tr (1999), i vi ngi v Jrai, bn nc v ngun nc c xem l hnh nh tiu biu tng ca bun lng. ng bo quan nim mi bn nc l mt ti sn chung ca dn lng v c mt v thn linh tr ng gim st. V thn s ni gin v gy ra dch bnh trng pht dn lng nu h lm bn nc b u bn. Vo dp u nm, khong gia cui ma kh, u ma ma, ngi v Jrai thng t chc l cng bn nc ca bun lng gi l l Nga yang tring kpin ea ala buon. Khi nghi thc quan trng nht l tt c dn lng tham gia lm sch bn nc v hy vng cc v thn s vui v, hi lng v ban cho dn lng sc kho. Tp tc ca ngi v Jrai cho rng: Vic lm bn t ai, ngun nc ca ngi ta S rng s lm k khng mc La s khng m bng S rng ma mng s khng sinh si ny n t s khng thu c la Rng s khng thu c k Dng h s khng tr nn giu c iu s b ngi ta xt x Theo lut tc ca ngi Mnng, mc tiu ca vic bo v ngun nc khng ch nhm cung cp nc sinh hot m cn nhm cung cp ngun ngun thc n nh c, cua, c cho bun lng. Bun lng s pht tht nng i vi nhng ai nh bt c bng thuc l (c). Lut quy nh rng: Rng l ca chung t l ca chung Sui nui c l ca bun lng C di sui ai bt th bt Bt ch con phi cha ch m Bt c con phi cha c m Cht cy tre phi cha cy con t t ong cha li ong cha Thuc c lm sui ngho Mun n ch phi dng n bn Mun n c nn dng r vt Khng c ly cy rng thuc c Lm cht sch c tp c cua Bun lng c quyn xt x Ai thuc c, c ti vi bun lng Ti thuc c, khng ai m ni. Nhng bi th truyn tc nh trn th hin hiu bit su sc v kt hp s dng v bo v bn vng ti nguyn nc ca ngi v MNng, l khng khuyn khch thc ti nguyn v cc li ch trc mt.
ng bo dn tc C Tu cc tnh Tha Thin Hu v Qung Nam (nh x Thng L, Thng Nht huyn Nam ng, x Tabhing huyn Nam Giang) thng t chc cng t ti nh cng ng (gi l nh Gl) khi h lm xong mt mng nc cho lng mi hoc tu sa li mng nc c. Bng vic th cng ny, h hy vng cc v thn linh s lun mang n y nc v nhc nh con chu phi bit tit kim nc (L Vn Ln, 1999). Ngi Chm tnh Ninh Thun c truyn thng canh tc la nc. H c mt h thng cc c tin v l nghi quan trng lin quan n nc nh (cng) t ma, khi thng p v knh mng hay l chn dng nc. Lut tc ca ngi Chm c cc quy nh chi tit v quy trnh khai hoang t, bo v rng u ngun nc, duy tu h cha nc. Lut tc quy nh c quyn li v ngha v ca cc thnh vin cng ng i vi bo v v qun l ngun nc. V d, lut tc nu r mi thnh vin trong cng ng c trch nhim bo v ngun nc, tham gia o knh mng, ng gp chi ph cng t, ngn chn trm nc v khai thc rng u ngun. C th cn c rt nhiu m hnh truyn thng khc v qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam m vn cha c khm ph, nht l cc vng min ni ni cng ng phng phi sng da vo khai thc cc ti nguyn thin nhin, gm c ngun nc nh l ti sn chung cho sinh k lu di ca h. Nhng m hnh tn li lu i v gn lin vi cc nt vn ho x hi ca cng ng. Tuy nhin, cha c mt thng tin hoc iu tra no khng nh cc m hnh truyn thng ni trn l thnh cng nht, nhng tnh bn vng ca chng th c xc nhn mt cch r rng.
10
qu trnh ra quyt nh dn n cc m hnh qun l thc hin ngy cng tt hn. (Trn Ch Trung et al 2002). 1) M hnh t chc nng dn v nh nc cng qun l M hnh ny tn ti cc x Bc Thnh, Trung Thnh, Xun Thnh v Long Thnh ca huyn Yn Thnh, tnh Ngh An. nhng x ny, cc t chc nng dn nh Hp tc x s dng nc hay hp tc x nng nghip c thnh lp phi hp vi Cng ty Thu nng Bc Ngh An (l cng ty dch v ca nh nc) cung cp dch v thu li cho cc h gia nh (B NN-PTNT, 2004). Vic qun l v phn phi nc trong a bn c giao cho tn c s theo hng qun l phi tp trung. Cng ty thu li c trch nhim qun l cc trm (bm) u mi, cc tuyn knh cp 2 v mt s tuyn knh cp 3 cung cp nc ti cnh ng rng trn 500ha, gm c vic duy tu nh k v bo v cc cng trnh khi s xm phm v ph hoi. Cng ty ny c trch nhim cp nc t trm u mi n cc knh cp 3 v chuyn giao cho cc hp tc x nng nghip hoc hp tc x s dng nc phn phi v dn nc vo ng rung. Cc hp tc x nng nghip hoc hp tc x s dng nc c thnh lp theo Lut Hp tc x. M hnh hp tc x nng nghip ph hp vi a phng ni c cc cng trnh thy li c b tr ngay ti mt x hoc mt lng. M hnh hp tc x s dng nc, v d nh hp tc x N4B v N6, li ph hp cho vic qun l v khai thc cc cng trnh thy li c tuyn knh lin thn hoc lin x. Trong , mi tuyn knh do mt nhm dch v cp nc c lp chu trch nhim phn phi v dn nc n tng mnh rung ca cc h. Nhng hp tc x ny c trch nhim qun l, duy tu, bo v v dn nc t cc tuyn knh cp 3 vo h thng knh ni ng do h kim sot. Thng qua hp ng vi cng ty thu nng, mi h gia nh c rung c ti s phi tr ph thu li di s gim st ca cc hp tc. Nhng li ch chnh ca m hnh hp tc x s dng nc tnh Ngh An v Thanh Ho c Nguyn Vn Phc (2004) nh gi nh sau: Ci thin quyn lm ch (tnh s hu) v tinh thn trch nhim; Vic lp k hoch ti c s tham gia mt cch cn thn v hp l da trn tp hp yu cu ti tiu t cc h mt cch hiu qu v thi gian ph hp; Tit kim nc mt cch ng k, hiu qu ti tiu cao hn, cho php nhng ngi cui ngun nhn c nhiu nc hn; Gim thiu c mu thun thng xuyn gia nhng ngi s dng nc u knh v cui knh; Cc tuyn knh c duy tu tt hn, chi ph gim hn do i bo v ca hp tc x trc tip m nhn; thi v mi quan tm ca ngi dn c ci thin, nht l trong vic gim st knh mng; Ngun nc trong knh lun lun c gi sch v x vin ca hp tc x tham gia thu gom rc trong knh; H thng thu ph s dng nc c ci thin ng k, c th thu c 100% ph thu li; n nh sn xut v ci thin sinh k gim bt ni lo v nc nh trc y;
11
To c hi v ci thin thu nhp cho ngi ngho; Ci thin nng lc qun l thu li, v Gim chi ph, khi lng cng vic v cng lao ng cho cc trm thu li.
Tuy nhin, li ch t cc m hnh ny l ch gii hn cho nhng ngi l thnh vin ca hp tc x. Cc tr ngi v hn ch ca m hnh ny c ch ra l: Chnh sch v khung lut php h tr cn yu v cha hiu qu; Chnh quyn a phng h tr cha y v cha to iu kin thun li; Vic th ch ho nhm h tr tip cn c s tham gia cn bt cp; Nng lc qun l v vn hnh ca cc nh qun l cn hn ch; C s h tng cn yu km; Mc hiu bit v nhn thc ca nng dn cn hn ch; H thng sn xut quy m nh v phn tn; Chin lc tch hp vn gii cha hiu qu; Chc nng qun l v vn hnh b chng cho gia hp tc x s dng nc v chnh quyn a phng (v d: UBND x); v Hp tc x s dng nc cn yu v c tm qun l v ti chnh.
Tng t nh cc hp tc x s dng nc Ngh An, mt m hnh qun l thy li c s tham gia tnh Qung Nam l s phi hp qun l gia Cng ty qun l thu nng v Hp tc x dch v nng nghip (B NN-PTNT, 2003). Mt dn chng Tam Thanh (th x Tam K) mt x c 02 hp tc x, nm dc theo tuyn knh N12 ca h thng thu li Ph Ninh th x Tam K (xem hp thng tin). M hnh cng c p dng x Bnh T (huyn Thanh Bnh, tnh Qung Nam) nhng vai tr ca hp tc x dch v nng nghip c thay th bng Ban kinh t x. Thay mt nhng ngi s dng nc (nng dn), ngi ng u hp tc x hoc ban kinh t x k hp ng vi vi cng ty thu nng qun l v phn phi nc t u ngun knh cp 3 dn vo cc tuyn knh ni ng. thc hin nhim v ny, mi hp tc x thnh lp mt i thu li gm cc trng thn. X Tam Thanh c 2 hp tc x (s 1 v s 2) nn c 02 i thu li. Ti mi thn, t nht c 02 nhm t qun c thnh lp, mi nhm gm c 2-3 ngi do thn la chn. Nhng nhm ny c trch nhim thc hin cc dch v thy li ti thn nh thng bo cho cc h v lch (thi gian) cp nc, thu ph thu li v truyn t cc vn hnh chnh.
Mt m hnh qun l nc da vo cng ng tnh Qung Nam X Tam Thanh (huyn Tam K) c 2.209 h gia nh vi 4.486 khu 10 thn (s liu 2003). X c 2 hp tc x dch v nng nghip: Hp tc x s 1 gm c 4 thn v Hp tc x s 2 gm c 6 thn. Mi hp tc x c B phn qun l hnh chnh v Ban kim sot. H c trch nhim cung cp cc dch v nng nghip nh thu li; nguyn liu v vt t nng nghip; hng dn k hoch sn xut v khuyn nng; qun l v phn phi in n tng h gia nh; dch v sn xut hng th cng m ngh. Hp tc x ny chuyn i t hp tc x m hnh c (c chc nng lp k hoch, qun l v t chc sn xut do t thuc hp tc x) sang chc nng cung cp dch v, t vn cho nng dn (t ai c giao cho cc h gia nh qun l v s dng lu di).
12
Vi m hnh ny Quang Nam, chnh quyn a phng khng trc tip tham gia qun l v cp dn nc. y ban Nhn dn x ch tham gia gii quyt cc xung t v tranh ci trong phm vi chc nng ca mnh. M hnh ny ch ph hp vi cc cng trnh cp nc nh hot ng trong mt thn hoc lin thn, do d dng thch hp vi kh nng thc t ca b con nng dn trong qun l v cp dn nc. Tuy nhin, m hnh ny cng l r nhng bt cp trong vic thu ph thu li v ngi s dng nc (cc h gia nh) khng trc tip k cc hp ng dng nc vi cng ty thu nng. 2) M hnh chia s qun l gia t chc nng dn v mt t chc c lin quan n nh nc M hnh ny c thc hin x Sn Nam, huyn Sn Dng, tnh Tuyn Quang (B NN-PTNT, 2004). Ti x ny cc i thu li v t chc cng ng phi hp vi Hp tc x nng-lm nghip ca x cung cp cc dch v thy li cho cc h gia nh c nhu cu dng nc. Hp tc x s hu v trc tip qun l cc cng trnh thu li a phng, bao gm cc tuyn knh mng, trm bm nc trong x v cung cp cc dch v thu li. Hp tc x ny hot ng t do v c lp vi cng ty thy nng thng qua c ch t ch ti chnh (t thuchi). Khong 80% ph thu li thu c dng duy tu knh mng ni ng v 20% cn li cho chi ph hnh chnh ca hp tc x. Mc d hp tc x chu trch nhim qun l chung tt c cc cng trnh ti tiu nhng cc h gia nh s dng nc cng c giao thc hin cc nhim v qun l c th. H c yu cu trng coi v bo v cc cng trnh ti tiu ni ng, dn nc vo v ra theo lch ti ma v ca a phng. Cch lm ny m bo cc cng trnh ti tiu ni ng c duy tu, sa cha kp thi, trnh lng ph nc. Cc i thu li c o to nng cao hiu bit v thu li v h thng ti tiu, qun l v s dng cng trnh, thit b ti tiu, do nng lc v trch nhim ca h c nng cao, m bo vic bo v v qun l ngun nc c ci thin ng k. Hng nm nhng i thy li ny v h gia nh s dng nc cng ng gp cng lao ng duy tu, ci to v no vt cc cng trnh thu li. 3) M hnh t chc nng dn t qun l M hnh Hi nhng ngi s dng nc c p dng tnh Bc Kn t nhng nm 1990 cc huyn Bch Thng, Ch Mi v Ch n, v th hin c s tham gia c hiu qu ca cc cng ng a phng v qun l nc cho ti tiu. Hi nhng ngi s dng nc x Nguyn Phc, huyn Bch Thng l mt v d c th (ADB, 2006). Nguyn Phc l mt x min ni chuyn sn xut nng nghip, ch yu trng la vi din tch khong 90 hec ta. H thng thu li ca x c khong 40 cng trnh (gm c trm bm u mi v knh mng dn nc) nhng hu ht cc cng trnh rt tm b. Trc khi m hnh Hi nhng ngi s dng nc c p dng, ti a phng khng c mt t chc hay nhm no chu trch nhim qun l cc cng trnh thu li . Nng dn a phng t do s dng h thng thu li ly nc vo rung ca mnh. V th c nhiu vn pht sinh ti a phng nh n ma v th ht nc ti, nng sut ma v thp, h thng knh
13
mng b xung cp do khng c duy tu, tht thot nc, chi ph lao ng ti tiu cao, v c bit l mu thun gia cc h gia nh do cnh tranh dng nc. Thng qua s t vn ca d n v s h tr tch cc ca chnh quyn x, cc h nng dn tho lun v quyt nh thnh lp 04 Hi nhng ngi s dng nc ti x iu hnh v qun l h thng thu nng. Ngi dn tham gia cc cuc hp cng ng bu ra mt Ban qun l cho mi hi nhng ngi s dng nc v cng thng nht v quy ch, quy nh v nguyn tc cho hi. B con cng chn ra nhng ngi vn hnh cng trnh c trch nhim dn nc vo rung, sa cha nh cho h thng thu li, v bo v cc cng trnh thu li. Ban qun l hi v nhng ngi vn hnh thng gp nhau hng thng xem xt li tin ti tiu v lp k hoch hot ng cho thng tip theo. H u c o to v qun l thu li v ti chnh. B con nng dn tham gia tch cc trong vic xy dng cc quyt nh lin quan n hot ng ca Hi nhng ngi s dng nc. Vo u mi ma v, ban qun l Hi chun b mt k hoch ti tiu b con ng gp kin v thng qua ti cuc hp ton th nng h. K hoch ny tp trung vo lch cp nc da vo nhu cu ca mi h gia nh v lng nc c trn knh u mi. Nh thnh lp hi nhng ngi s dng nc m cng tc ti tiu ca x c ci thin ng k nh cc cng trnh thy nng c duy tu v bo v tt hn; lng nc tht thot gim r rng; din tch c ti 15% v nng sut ma v cng tng ln 20%. By gi cc h nng dn c gii phng khi vic ly nc vo rung v c nhm vn hnh thy nng m nhn. Do vy, b con c nhiu thi gian hn lm cc vic khc tng thm thu nhp v ci thin i sng. 3.2.2 Cc h thng cp nc sinh hot Vi thng tin hin ti nhm nghin cu cha c bng chng v s tn ti ca cc m hnh qun l ti nguyn nc da vo cng ng cho mc ch cp nc sinh hot ti cc thnh ph ln nh H Ni, thnh ph H Ch Minh. cc thnh ph ln, vic cp nc sinh hot hu nh do cc cng ty v doanh nghip dch v nh nc m nhn c cp tnh, thnh ph, qun/huyn nh cng ty (cp) nc sch, trung tm nc sch v v sinh mi trng. C mt s a bn vng ven do cc cng ty cp nc ca t nhn v hp tc x iu hnh. Mc tham gia ca ngi (h gia nh) s dng nc trong qun l nc rt thp, thng thng h ch theo di ch s s dng trn ng h o nc tr ph v ng gp chi ph lp t v duy tu h thng cp nc. Nhng cng ty ny bn nc trc tip n tng h gia nh da theo hp ng v thu ph s dng nc hng thng da vo mc tiu th thc s ca mi h gia nh. cc vng nng thn, c 2 loi hnh cp nc sinh hot c s tham gia ca cng ng thng gp l hp tc x cp nc nng thn v trm cp nc do cng ng qun l. Trong , hp tc x cp nc nng thn l mt m hnh gii hn cng phi hp qun l gia mt c quan nh nc (nh Trung tm nc sch v v sinh mi trng nng thn) v mt t chc da vo cng ng. M hnh ny hot ng da theo nguyn tc Nh nc v nhn
14
dn cng lm, thng gp cc tnh Thi Nguyn, Tha Thin Hu, k Lk, k Nng v Tin Giang. Sau y l hai v d Thi Nguyn v Tin Giang. Nm 2003, thn n Bay ca x min ni V Hng, huyn Bch Thng c Trung tm nc sch v v sinh mi trng nng thn tnh Thi Nguyn h tr ti chnh v xy dng mt trm cp nc. Cng trnh ny gm c b lc v su b cha cp nc sch cho 43 h gia nh, cc trng tiu hc v trung hc c s a phng (Tho Vn, 2004). Trc y, ngi dn n Bay thng dng nc ging khi, nc sui v sng n ung v ti tiu. Tuy nhin, nhng ngun nc ny u khng sch v thng cn vo ma h. gii quyt nhng vn ny, Trung tm nc sch v v sinh mi trng ca tnh t vn cho ngi dn h c php thc hin cng trnh. Ngi dn a phng c hng li t cc hot ng nng cao nhn thc v tp hun v qun l h thng cp nc, bo v ngun nc, v sinh mi trng v chm sc sc kho. H ng gp cng lao ng xy dng cng trnh cp nc, c tnh khong 10% chi ph u t. H cng xut cc bin php qun l v bo v cng trnh v thit lp qu chi ph cho qun l v duy tu cng trnh. Hng thng mi h gia nh ng gp 1.000 ng. Hin ti, tt c b con trong thn c nc sch cho gia nh s dng. Hp tc x cp nc (nng thn) thn Bnh Trung, x Thanh Nht, huyn G Cng Ty, tnh Tin Giang c xem l m hnh c hiu qu v s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc. Hp tc x ny c khi s t nhng nm 1991 bi mt s h gia nh tin phong trong thn gii quyt vn thiu nc sinh hot do ngun nc b nhim v nhim mn. B con trong thn la chn 07 ngi thnh lp ban qun l, chu trch nhim t chc v gim st xy dng mt trm cp nc nh v chi tiu ti chnh. Khi bt u, ch c 138 h gia nh tham gia v ng gp xy dng cng trnh. n nm 1999, hp tc x quyt nh u t v nng cp cng trnh vi thp nc cao 13m c dung tch 11m 3, b cha nc 37m3, tc lc nc 300 m3 v mt ging khoan. n nm 2003, c 1345 h gia nh Bnh Trung v cc thn xung quanh tham gia vo hp tc x vi vai tr l ngi s dng nc. Hng thng, cc h gia nh s dng ht khong 7.750m3 nc sch v mi khi nc gi khong 2000 ng. Mt nhm 6 ngi vn hnh cng trnh c nhn lng, c o to v chu trch nhim qun l, vn hnh v bo dng trm nc. Ti cuc hp ton th ca hp tc x, ngi dn ( gm c ngi s dng nc v x vin) c thng bo v ngn sch thu ph nc v thng qua vic s dng ngn sch . n nm 2003 c khong 260 h tc x cp nc tng t nh m hnh Bnh Trung c thc hin tnh Tin Giang. (Trn nh Hoan, 2003) M hnh trm cp nc sinh hot hon ton do cng ng qun l x Tn Bnh, huyn Bnh Minh, tnh Vnh Long bt u hot ng t nm 2001 vi s tham gia ca 135 h gia nh (Bch Thnh ng, 2004). Bng ngun ti tr ca mt t chc quc t, trm cp nc c xy dng v chuyn giao cho cng ng qun l. Ngi dn tr chi ph lp t ng h nc v ng dn nc. H cng la chn mt ngi c kh nng iu hnh trm cp nc. Tuy nhin, sau mt vi nm s dng mt s h gia nh tham gia s dng nc khng tng ln, do ph s dng nc thu li khng b cho chi ph vn hnh v duy tu h thng. Mt trong nhng nguyn nhn chnh l do cng ngh s dng (bm v y) khng cn ph
15
hp vi iu kin a phng. Hng ngy trm bm ch cp nc trong 06 ting, v th cc h gia nh cn phi c hoc xy dng cc b cha tch nc nhng hu ht b con y khng c tin chi ph cho hng mc ny. V nhng kh khn , n nm 2002 trm ny cng vi 34 trm tng t khc c bn giao li cho Trung tm nc sch v v sinh mi trng tnh Vnh Long qun l. Cc h thng nc t chy thng ph bin cc x min ni tnh Tuyn Quang, H Giang, in Bin, Ho Bnh, Ngh An v Qung Nam. Phn ln cc h thng ny c xy dng gn y vi ngun h tr t Chng trnh 135 ca Chnh ph - Chng trnh Xo i Gim ngho cho cc x ngho v vng xa xi cho ngi ngho v cc x vng xa. M hnh nc t chy x Tn Phong, huyn K Sn, tnh Ho Binh l mt v d in hnh (Nguyn Vn An etla., 2004). Tn Phong l mt x min ni, c dn ch yu l ngi Mng. Ngi dn y thng ly nc t sui n ung v git gi. T nm 2001, tnh h tr x xy dng 02 h thng nc t chy cng vi 34 b cha nc v ging nc. Ngi dn tham gia thc hin d n tch cc: tham d cc bui tp hun v s dng nc, tho lun v quyt nh a im t b cha nc, la chn ngi tham gia ban qun l nc. Ban ny c trch nhim gim st qu trnh xy dng, duy tu v sa cha h thng cp nc. n nay khong 90% ngi dn trong thn c nc sch thoi mi (khong 52lt/ ngy). H khng phi i xa ly nc nh trc y na. Tt c ngi dn trong x khng phi tr tin nc nhng mi h gia nh phi ng gp 2000 ng mi thng duy tu h thng cp nc.
16
V kha cnh t chc, nhng m hnh ph bin ca qun l ti nguyn nc c s tham gia ca cng ng thng l hp tc x hoc hi nhng ngi s dng nc c thnh lp di hnh thc cc t chc cng ng hoc t chc nng dn c phi hp vi c quan nh nc. Nc c xem l hng ha v ngi s dng thng phi tr ph s dng nc. Tuy nhin, cc cng ng bn a (min ni) khng tham gia qun l ti nguyn nc di dng cc th ch chnh thc bi v i vi h nc vn l ti sn chung, c gi tr v mt tinh thn, v c qun l theo cc tp tc, lut tuc truyn thng ca h. Trn thc t, n nay cha c nhng thng tin v nh gi no v mc nh hng ca cc tp tc, lut tc i vi s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc. Vi cc m hnh cp trn, trch nhim ca cng ng c xc nh tng i c th nhng quyn s hu ca h li khng c m t r rng cho d h c ng gp ng k. thc v quyn s hu (quyn lm ch) ca cng ng i vi cc m hnh truyn thng l r rng hn so vi cc cc m hnh tin tin. i vi cc m hnh tin tin, dng nh chnh quyn a phng hay t chc nh nc mi l ngi s hu chnh thc cc phn cng ca h thng cp nc (trm bm, knh mng b tng), nht l cc cng trnh do nh nc ti tr hay u t. Vai tr ca cng ng trong qu trnh ra quyt nh v qun l ti nguyn nc c th hin kh r rng, nhng h cng ch mi tham gia mc thp nh la chn v bu ban quan l, chn a im lp t cng trnh nc, v.v.... Do hn ch v nng lc nn cng ng t khi c tham gia ra quyt nh mc cao hn nh la chn cng ngh hay thit b vn hnh. Theo ng L Vn Minh B Nng nghip v Pht trin Nng thn, cng ng a phng ng gp n 44% trong tng s 6.500 t ng tng u t cho chng trnh nc sch ca Vit Nam, tuy nhin h li khng c quyn la chn cng ngh ph hp qun l v s dng nc. (B TNMT, 2005)
17
4.2 H tr thit ch
Mc d th ch cng ng cha c lut ha chnh thc, nhng nhng thay i v chnh tr v th ch su sc Vit Nam trong hai thp k va qua thc y cho s tn ti v pht trin ca qun l ti nguyn nc da vo cng ng. S chuyn i sang nn kinh t th trng, chnh sch Khon 10 trong nng nghip, xu hng x hi ha v t nhn ha v quy ch pht huy dn ch c s to iu kin cho cng ng tham gia vo qun l ti nguyn nc. Hi nhng ngi s dng nc hay hp tc x (dch v) cp nc l nhng t chc ph hp vi cch qun l da vo cng ng. Cc t chc quc t (nh UNICEF, Danida) v cc t chc phi chnh ph c nhiu h tr v k thut v ti chnh thc y qu trnh qun l ti nguyn nc da vo cng ng Vit Nam. Cng vi nhng tr gip ny l s ng h v can thip tch cc ca chnh quyn a phng cc cp (nh ng y, UBND x, phng chuyn mn ca huyn) m bo cho s tham gia ca ngi dn trong qun l s dng nc ti c s. Trong mt vi trng hp, UBND quyt nh vic qun l v vn hnh m hnh cho h thng cung cp nc.
18
Cng ngh p dng cho vic cp nc v ti tiu nng thn ni chung n gin v khng t. iu ny ph hp vi kh nng v ngun lc ca a phng, nht l cc x ngho, vng su, vng xa. Do vy, s ng gp, h tr ca Chnh Ph (nh Chng trnh 135, tn dng cho ngi ngho), ca cc t chc quc t v t chc phi chnh ph l rt quan trng m bo m hnh hot ng c s. Vic thiu r rng (minh bch) v quyn s hu ca ngi dn i vi cng trnh cng lm nh hng n qu trnh huy ng cng ng tham gia ng gp xy dng h thng cp nc, ng thi cng d gy hiu nhm v tranh ci gia cc bn c lin quan khi vn hnh v duy tr h thng. Van den Berg (2002) cho rng vic minh bch quyn ti sn ngay t u s gip trnh c cc xung t v sau trong qu trnh qun l v vn hnh.
4.5 T ch v ti chnh
Cc cng trnh cp nc v thy li quy m nh, c s tham gia ca cng ng thng c xy dng bng kinh ph t ba ngun: ti tr ca nh nc, ti tr t bn ngoi (thng l t d n do cc t chc phi chnh ph thc hin) v ng gp ca cng ng. Khi i vo hot ng, chi ph vn hnh v duy tu s c thanh ton bng ngn sch thu c t ph s dng nc. Mc thu tin nc ny thng do cng ng tha thun quy nh ti cc cuc hp dn v c y ban nhn dn x ph duyt. Vi chng trnh cp nc nng thn, cc nh gi chng minh cc h thng nc do cng ng qun l thng c mc ph thp nht.
19
5. y mnh s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc Vit Nam: Nhng khuyn ngh ban u
Cc m hnh qun l ti nguyn nc c s tham gia ca cng ng chng minh c nhng thnh cng cp c s. Tuy nhin, kh nng m rng p dng v pht trin tm quc gia vn cn hn hu do c nhiu ro cn v kh khn v chnh tr, th ch, qun l v k thut trong khi thc hin. Nh ni trn, v mt php l, ti nguyn nc Vit Nam hin do nh nc s hu v qun l; ngha v bo v ti nguyn nc li c ch nh cho tt c mi c nhn v t chc trong nc. Quyn ra quyt nh i vi ti nguyn nc cp c s gn nh thuc v cc cng ty cp nc, cc x nghip thy nng v cc ban qun l rng u ngun, h cha, p, hoc cc c s nhnh ca h. y mnh s tham gia ca cng ng trong qun l ti nguyn nc ng ngha vi vic tng cng qu trnh phi tp trung ha (hay phn cp) qun l xung c s. thc hin c mc ch ny nhm nghin cu a ra nhng khuyn ngh ban u nh sau: - Thit ch cng ng phi c cng nhn v lut ha nh l mt thc th chnh chc trong x hi, c chc nng, ngha v v quyn li tham gia vo cng cuc pht trin kinh t x hi ca t nc. Gn y, Lut Bo v v Pht trin rng (sa i) ghi nhn thit ch ny. - Lut v Hi phi c thng qua sm, lm c s v to iu kin php l cho vic thnh lp cc t chc cng ng cp a phng. y l trin vng quan trng nht cng ng a phng c th tham gia mt cch hp php trong qun l ti nguyn ni chung. - Nng cao nhn thc cho nhng ngi xy dng chnh sch v ra quyt nh, cn b qun l, ngi lp k hoch ca Chnh ph v tm quan trng ca qun l ti nguyn nc da vo cng ng, t c c th tc ng n cc quyt nh ca h c lin quan n qun l ngun nc. - Khuyn khch chnh quyn a phng h tr cc sng kin qun l ti nguyn nc c s tham gia ca cng ng thng qua cc lp o to, tp hun, hi tho, hp t vn hoc tham quan hc tp. - cp c s, cc m hnh qun l ti nguyn nc da vo cng ng nn thc hin trong cc cng ng quy m nh - M hnh hon ton do cng ng trc tip qun l hin cn tip tc c cn nhc v nh gi do c nhng hn ch v ngun lc v nng lc. Cc m hnh phi hp gia cc t chc cng ng (nh hp tc x, hi nhng ngi s dng nc) v c quan nh nc hoc c lin quan n nh nc nn c u tin do c nhiu u th v kh nng qun l v ngun lc. Vi m hnh ny, cn phi nh r trch nhim, ngha v v quyn li ca cng ng trong qun l ti nguyn nc (da trn cc quy ch, quy nh, hng c)
20
- Tng cng nng lc cho cng ng trong qun l ngun nc, phi xem y l nhn t quyt nh cho s thnh cng ca m hnh. Nhim v ny nn thc hin thng qua cc hot ng thc hnh ( cn gi l gio dc tri nghim), m bo p ng c nhu cu thc t ca cng ng. Cc chuyn gia ng vai tr quan trng trong vic h tr qun l v k thut cho cng ng. - Cn a dng ha cc ngun ng gp cho qun l ti nguyn nc t cng ng, nh nc v phi nh nc, trong s ng gp ca cng ng nn l ngun chnh gn kt vai tr s hu (quyn lm ch) ca cng ng i vi h thng nc. - Cng ng phi c tham gia vo qu trnh ra quyt nh v khai thc, s dng v qun l nggun nc. Khng ch n gin h n v gp kin cho nh gi ban u, lp k hoch hay bu chn ban qun l, m h nn tham gia trc tip trong vic la chn cng ngh, qun l ti chnh, nh gi v chi ph u t v gim st qu trnh thc hin. Tt nhin, s tham gia ny phi ph hp vi nng lc ca cng ng. - Nhng ngi gi, ph n v tr em trong cng ng phi c tham gia cc hot ng qun l ti nguyn nc, c bit l trong qu trnh lp k hoch, nh gi, xy dng, duy tu v gim st cc cng trnh nc. Cn xy dng cc chng trnh truyn thng v gio dc mi trng v bo v v qun l ngun nc cho tr em v ngi dn trong thn, x. - Cc m hnh qun l ti nguyn nc c s tham gia ca cng ng cn p dng cc kin thc truyn thng, bn a gii quyt cc vn lin quan n ngun nc v ci thin vic qun l chng. Nhng kin thc v kinh nghim c th thu thp t nhng ngi cao tui v c hiu bit trong cng ng. - Ty iu kin thc t, nc cn c nh gi nh l mt loi hng ho ng thi m bo phi p ng c nhu cu s dng nc ca tng h gia nh trong cng ng. nh gi nc c th l cch tt nht tit kim nc v thay i hnh vi ca cng ng trong bo tn ngun nc.
21
6. cng nghin cu hin trng cc m hnh thnh cng v qun l ti nguyn nc da vo cng ng
Nghin cu hin trng tip theo nhm cung cp hiu bit su hn v cc m hnh c th c xem l tt nht v qun l ti nguyn nc da vo cng ng. Nghin cu ny nhm c kt cc bi hc kinh nghim v chia s nhng m hnh qun l thnh cng lm c s nhn rng ra nhng vng khc Vit Nam. Da trn cc thng tin hin c, nhm nghin cu xut 04 a im thc hin nghin cu hin trng nh sau: 1) X Lng Vn, huyn Tn Lc, tnh Ha Bnh: y l x ca ng bo Mng sinh sng, c m hnh s dng nc c vn hnh v qun l theo cc phng php truyn thng c p dng cng ngh tin tin. Ti x ny c mt m nc, xung quanh c rng t nhin. Cng ng a phng tham gia bo v khu rng ng thi xy dng v vn hnh h thng cp nc ly ngun t m nc ni trn. 2) X Nam Mu, huyn Ba B, tnh Bc Kn: y l x ca ng bo Ty sinh sng ngay st Vn quc gia Ba B. Cng ng y qun l v duy tr m hnh nc t chy ly nc sinh hot v thy li theo phng php truyn thng. Nghin cu y s tm hiu s kt ni gia tp qun s dng v qun l nc ca cng ng a phng v vai tr ca h trong bo tn h Ba B. 3) X Bc Thnh, huyn Yn Thnh, tnh Ngh An: x ny c m hnh Hp tc x s dng nc (N6B) phc v mc ch thy li vng ng bng. Bc Thnh l mt x in hnh v canh tc la nc ca tnh Ngh An. M hnh ny s phn nh cch phi hp qun l gia x nghip thy nng (nh nc) v mt t chc nng dn trong qun l thy li c s tham gia. 4) X An Ho, huyn Tnh Bin, tnh Sc Trng: y l m hnh cng ng tham gia qun l v s dng nc sinh hot vng Nam B. y l m hnh c s h tr ca bn ngoi, t vn cho cng ng xy dng v qun l trm cp nc. Nhm nghin cu cng d kin nghin cu thm x V Hng, huyn Bch Thng, tnh Thi Nguyn vi m hnh v s dng v qun l nc sinh hot bi cng ng thng qua s h tr ca chnh quyn a phng. Ni dung nghin cu Ti mi im nghin cu phi xc nh c mc v bn cht ca s tham gia ca cng ng trong m hnh, nhng im mnh v yu ca cu trc qun l v thay i v s lng v cht lng ngun nc, t a ra cc bi hc kinh nghim ca mi m hnh. hon thnh nhim v trn, nhng thng tin sau cn c thu thp ti mi im nghin cu:
22
1) iu kin t nhin v kinh t x hi: gm a hnh, iu kin kh hu, v tr a l, dn s v nhn khu, kinh t v mc i ngho, gio dc v chm sc sc kho, cc hot ng sn xut v dch v do b con a phng thc hin. 2) c im ca h thng cp nc ang c a phng qun l v s dng: tnh trng cc ngun nc, nhng thay i ca ngun nc theo thi gian; cc cng trnh v thit b s dng, s thay i qun l nc theo thi gian. 3) Phn tch m hnh qun l: - T chc vn hnh (gm c kha cnh cng ngh): chc nng ca h thng: c ch vn hnh v duy tu, ch th qun l v iu hnh; la chn cng ngh v thit b, qu trnh xy lp; iu l v quy nh vn hnh; nng lc qun l ca ca cng ng; - Th ch hay t chc qun l: loi hnh t chc qun l h thng; qu trnh thit lp cu trc qun l h thng; chc nng v cch thc hp tc vi cc bn lin quan; vai tr v tham gia ca cng ng; quyn s hu (lm ch) v quyn hn ca cng ng i vi h thng; - Qun l ti chnh: ng gp ca cng ng vo h thng; ph s dng nc; tiu th nc v hnh thc thanh ton; cc chi ph vn hnh v duy tu; li ch ti chnh ca cng ng; cc h tr t bn ngoi hoc cc khon u t; - Tc ng x hi: thi ca cng ng i vi s tham gia qun l ngun nc; nng lc qun l; nhng li ch x hi tng thm m cng ng t c (thi gian, cng lao ng, nhn thc, sn lng ma v .v.v...); - Tc ng sinh thi v mi trng: nhng thay i v cht lng v khi lng nc t m hnh; cc tc ng n ma mng, hoa mu v i sng t nhin (nhn t gc a phng); Phng php thc hin nghin cu 1) Hp v trao i vi chnh quyn a phng (UBND x, trng thn) v ban qun l h thng cp nc (nu c). Mu thu thp thng tin t cuc hp ny c trnh by trang sau. 2) Phng vn ngi dn/cng ng: ti mi x, nhm nghin cu s trc tip phng vn khong 30 ngi (hay h gia nh), c lu v t l gii, tm hiu nhn thc v s tham gia ca h v s dng v qun l ngun nc ti a phng. Biu mu phng vn c trnh by trang sau. 3) Quan st hin trng v hnh vi ca cng ng c lin quan n s dng v qun l nc K hoch thc hin T 15 thng Ging n 28 thng Hai, 2007: t chc nghin cu hin trng ti 4 im ni trn Ha Bnh, Bc Kn, Ngh An v Sc Trng; chun b v np bo co s b T thng Ba n 30 thng Su, 2007: thu thp kin ng gp v hon thnh bo co nghin cu.
23
a bn (thn/x/huyn/tnh) Thi gian (ngy/thng/nm) N gi thu thp thng tin N gi cung cp thng tin (tn/chc v)
1. 2. 3.
PHN I
1. iu kin a l v t nhin
1.1 c im a hnh v v tr a l 1.2 iu kin kh hu (ch ma kh, ma ma) 1.3 c im t nhin (cc loi sinh cnh, din tch tng ng, v c im sinh cnh) 1.4 iu kin th nhng (nht l cc iu kin v t ai c lin quan n cch thc qun l v s dng ti nguyn nc) 1.5 c im h thng sng, sui, ao h v knh mng (t nhin, nhn to) (s lng, phn b v c im ca cc thy vc ti a bn; c bit l cc thay i, bin ng ca cc thy vc a phng gn lin vi cc mc thi gian quan trng ca x/thn)
2. Dn s v dn tc
(tng s dn c ca thn/x, s h, t l nam n, dn tc, ngun gc dn c bn a hay di dn t u n,)
24
thc, trng trt, chn nui, mc thu nhp ca ngi dn, t l ngho i, cc h thng h tr sn xut,.. )
4. Vn ha v x hi
(cc iu kin hay c trng v mt vn ha x hi - t chc cng ng, tp tc, quan nim x hi, cc quan nim v gi tr ti nguyn v trch nhim cng dn, cc l hi vn ha, cc hot ng sinh hot cng ng nht l cc hot ng c lin quan n s dng nc v ti nguyn ni chung)
PHN II
2. Ngun gc hnh thnh (ng c v nguyn nhn m hnh ra i hoc l do c s tham gia ca cng ng, thi gian thnh lp..)
25
4. C ch vn hnh (cng ngh, thit b, vt liu ang s dng; ai xy dng v vn hnh; nng lc vn hnh k thut; ai bo tr v gim st; lch trnh vn hnh v gim st; lch trnh v hnh thc tham gian ca cng ng trong qu trnh vn hnh; kh nng ca m hnh v d, lu lng nc cung cp, din tch c ti tiu,;
5. Hot ng ti chnh
- Hng mc v chi ph u t ton b - Hng mc u t v chi ph do cng ng ng gp hay phi tr - N gun thu (thu, ph, ng gp theo nh k) v chi ph nh k - Hiu qu kinh t (so snh chi ph li ch hay mc bn vng v ti chnh) - N guyn tc hay quy nh qun l v bo co ti chnh
6. Tc ng x hi
- Cc vn v qun l v s dng nc m m hnh gp phn gii quyt - N ng lc ca cng ng lin quan n vn hnh v duy tr m hnh (tng ln/gim xung hay c ci thin kha cnh no) - Mc ng h / h tr ca Chnh quyn a phng; s hp tc vi cc bn lin quan - Mc ng h v thi tham gia ca cng ng; phn nh ca cng ng v quyn s hu, quyn ra quyt nh, v quyn qun l, gim st ca cng ng i vi m hnh; nhng li ch m cng ng trc tip thu c t m hnh,) - Cc trc trc v mu thun hoc c th xy ra vi cc bn lin quan khc
26
27
PHN I
1. H tn ngi tr li phng vn (khng bt buc): . 2. Gii tnh: . Tui: Dn tc: . 3. Trnh hc vn: 4. Gia nh ng/b c my ngi: . 5. N gh nghip chnh/ hot ng to thu nhp chnh ca gia nh ng/b l g? 6. Thi gian (gia nh) ng/b sng ti a phng: . nm 7. (Gia nh) ng/b thng s dng (ti nguyn) nc vo mc ch g v ngun nc ly t u?
Mc ch s dng N c sinh hot hng ngy (n ung, tm, git) N c thy li, lm rung N c ti vn, chn nui nh N c vo h/p nui thy sn (c, tm) N c phc v hot ng sn xut, dch v khc N c ni cng cng bi, ngh ngi N c cho mc ch khc Ngun nc t u?
28
PHN II
8. ng/b c bit v tham gia vo m hnh s dng nc () ti a phng khng? C tham gia C bit, khng tham gia Khng tham gia, khng bit
9. ng/b bit, tham gia vo qun l v s dng nc ca m hnh t nm no?.......... 10. N hng hnh thc tham gia no di y m ng/b c lin quan n m hnh: Hp cng ng (hp dn) ly kin xy dng m hnh (giai on u) Tham gia la chn v bu ra ban qun l theo mong mun ca mnh Tham gia hp lp k hoch hot ng hng nm ca m hnh c tho lun, gp v la chn cng ngh, thit b cho m hnh Tham gia ng gp (tin, lao ng, vt liu) xy dng v vn hnh m hnh Tham gia ban qun l, iu hnh m hnh qun l, s dng nc Tham gia vn hnh v bo dng m hnh qun l, s dng nc Tham gia gim st, theo di qu trnh xy dng, vn hnh v bo dng m hnh ng gp ph s dng nc v tham gia cc cuc hp c lin quan theo nh k Cc hnh thc khc . 10. ngh ng/b cho bit nhng li ch ca m hnh nc i vi gia nh ng/b? So vi trc y, m hnh ny gip gii quyt nhng vn , kh khn g; to ra nhng tin b, thay i g? (sc khe, tin bc, nng sut ma v, sinh hot, tnh cm,..) .
29
11. Khi tham gia vo qun l v s dng m hnh, ng/b c c tp hun, hng dn cc k thut v hiu bit v s dng nc khng? C Khng N u c, ngh cho bit ng/b c tp hun v hng dn nhng g? . 12. ng/b c c giao trch nhim hoc cm thy c trch nhim i vi vic qun l, vn hnh, bo v v gim st m hnh s dng nc ca a phng khng? C N u khng, ngh cho bit v sao? 13. ng/b c cm thy m hnh s dng nc nh l mt phn ti sn ca gia nh do mnh tham gia ng gp (cng, tin, vt liu) xy dng nn? (tnh s hu) C Khng Khng
14. ng/b c cho rng mnh c quyn can thip, v thng xuyn ng gp kin cho ban qun l m hnh s dng nc vn hnh tt hn? C N u c, ngh cho mt v d: 15. C iu g m ng/b khng bng lng hoc bn khon vi m hnh s dng nc hin ti? . Khng
30
31
Nguyn Xun Tip (2002). An ton lng thc v ti nguyn nc Vit Nam. Ti liu trnh by ti hi tho v Nc, Lng thc v Mi trng Nguyn Hu Tr (1999). Vn ho truyn thng ca cng ng ngi bn a k Lc v mi trng . Ti liu hi tho. CRES, H Ni. Tran Chi Trung, Gupta A.D. et al (2002). Assessment of different irrigation management models in Vietnam. Asian Institute of Technology, Thailand. Van den Berg, C. (2002). Vietnam: Evolving management models for small towns water supply in a transitional economy. Water and Sanitation Program for East Asia and the Pacific. Van den Berg, C. (2002). Vietnam: Evolving management models for small towns water supply in a transitional economy. Water and Sanitation Program for East Asia and the Pacific. Tho Vn (2004). Huy ng h tr cung cp nc nng thn. Bn tin s11: Chng trnh nc sch v v sinh mi trng nng thn, thng 10/2004: B NN PTNT. Chin lng quc gia v ti nguyn nc n nm 2020. B Ti nguyn v Mi trng (2005)
32
The Government of Vietnam. Luat Tai nguyen nuoc (Laws on Water Resource). Vietnam Environment Protection Agency. 21/6/2006. <www.nea.gov.vn/luat/toanvan/Luat_TNNuoc2.html> The Prime Minister. Quyt nh ca Th tng Chnh ph s 81/2006/QD-TTg ngy 14 thng 4 nm 2006 ph duyt Chin lc quc gia v ti nguyn nc n nm 2020. Cc bo v mi trng Vit Nam. 21 /6/2006. <www.nea.gov.vn/luat/toanvan/QD_81-06_QD-TTga.htm> Vietnam. FAOs Information System on Water and Agriculture. 1999. Food and Agriculture Organization of the United Nations. 19/6/2006. <www.fao.org/ag/agl/aglw/aquastat/countries/viet_nam/print1.stm>
33