I H C QU C GIA H N I

C NG HO X H I CH NGH A VI T NAM

----------- ----------S :109/ S H

c l p - T do - H nh phc ==================== H N i, ngy 06 thng 03 n m 2006

QUY T

NH

C A GIM V/v: Ban hnh c

I H C QU C GIA H N I ih c ng ng

ng chi ti t mn thi tuy n sinh sau

Mn thi C s : V n ha v n minh ph

GIM
- C n c Ngh h c Qu c gia;

I H C QU C GIA H N I
i nh

nh s 07/2001/N -CP ngy 01 thng 02 n m 2001 c a Chnh ph v

- C n c Quy ch v T ch c v Ho t ng c a i h c Qu c gia ban hnh theo Quy t s 16/2001/Q -TTg ngy 12 thng 02 n m 2001 c a Th t ng Chnh ph ;

- C n c Quy nh v T ch c v Ho t ng c a i h c Qu c gia H N i ban hnh theo Quy t nh s 600/TCCB, ngy 01 thng 10 n m 2001 c a Gim c i h c Qu c gia H N i; - C n c Quy ch o t o sau i h c i h c Qu c gia H N i ban hnh theo Quy t s 15/ T ngy 09 thng 02 n m 2004 c a Gim c i h c Qu c gia H N i; nh

- C n c cng v n ngh s 458/XHNV-KH&S H, ngy 22 thng 02 n m 2006 c a ng Hi u tr ng tr ng i h c Khoa h c X h i v Nhn v n; - Theo ngh c a ng Ch nhi m khoa Sau i h c,

QUY T

NH

i u 1: Ban hnh km theo quy t nh ny c ng chi ti t mn thi tuy n sinh sau h c c a mn thi C s : V n ha v n minh ph ng ng.

i u 2: Quy t nh ny c hi u l c k t ngy k. Cc v n b n tr nh ny b bi b .

c y tri v i Quy t

i u 3: Cc ng (b) Chnh V n phng, Ch nhi m khoa Sau i h c v Th tr ng cc n v o t o c php s d ng mn thi C s V n ha v n minh ph ng ng ch u trch nhi m thi hnh quy t nh ny.

KT. GIM

C I H C QU C GIA H N I PH GIM C
( k)

N i nh n: - Nh i u 3 - L u khoa S H, VP
C

GS.TSKH. V Minh Giang

NG CHI TI T MN THI TUY N SINH SAU

IH C

Mn thi C s : V N HA V N MINH PH (Ban hnh km theo Quy t c a Gim

NG NG

nh s 109/S H, ngy 06 thng 03 n m 2006 c i h c Qu c gia H N i)

A- N I DUNG

I- T NG QUAN V V N HA V N MINH PH

NG NG

1. S l c v l ch s v cc n n v n ho ph ng ng - Cc nh n c chi m h u n l cc n n v n minh ra c i m c a cc nh n c chi m h u n l ph

is m

ng ng

- X h i phong ki n v i chnh th qun ch chuyn ch t p quy n cao 2. Cc khu v c v n ho ph - Khu v c ng B c - Khu v c ng Nam ng ng t gc nhn khu v c h c

- Khu v c Nam - Khu v c Trung - Khu v c B c - Khu v c Ty - B c Phi 3. Nh ng c i m ch y u c a v n ho ph ng ng - Tnh ch t ch o: nng nghi p nng thn -V t t ng tri t h c v ph ng th c t duy: Ch ton, t ng h p i v i ng i: N ng v tnh c ng ng, thu n t nhin ng v cch

- Trong quan h ng x gi a ng ng x tnh c m, m m d o

- Trong quan h v i t nhin: Thin v ho - V ph ng th c s ng: Thin v h

ng n i, khp kn ng ng ra khu v c v th gi i

4. S nh h ng c a cc n n v n ho ph - nh h ng c a v n ho Trung Qu c - nh h - nh h ng c a v n ho n ng c a v n ho Ai C p, L

ng H ng ng

5. Cc thnh t u v nh ng m t h n ch c a v n ho ph - Thnh t u v cc m t: + Tri t h c + Tn gio + Ngn ng +V nh c + Ngh thu t + Khoa h c k thu t - Nh ng h n ch

II- M T S N N V N HA V N MINH TIU BI U

1. V n ho - v n minh Ai C p, L - Ngn ng - v n h c + Ch vi t +V nh c - Tn ng ng - Tn gio

ng H c

- Khoa h c + Ton h c + Thin v n h c +Yh c + Lu t h c - Ngh thu t + Cc cng trnh ngh thu t Ai C p (Kim T Thp, ...) + Cc cng trnh ngh thu t L 2. V n ho - v n minh Trung Hoa - Cc dng t t ng chnh + m d + Nho gia + o gia v o gio ng, Bt qui, Ng hnh ng H (v n treo Babilon, ...)

+ Php gia + M c gia -V nh c + Kinh Thi + Th ng: L B ch, Ph , B ch C D

+ Ti u thuy t th i Minh Thanh

- Khoa h c k thu t + Ton h c + Thin v n h c +Yh c + K thu t: T i pht minh

3. V n ho - v n minh n - Ngn ng - v n h c + Ch vi t (Pali Sanskrit) + S thi - Tn ng ng Tn gio

+ Blamn v Hin u gio + Ph t gio - Ngh thu t + Cc tr ng phi ngh thu t

+ Cc cng trnh ngh thu t tiu bi u 4. V n ho ng Nam - Tn ng ng tn gio + Tn ng ng b n a (v n v t h u linh, ph n th c, ...) o Ph t, o Kito)

+ Tn gio ( - Ngn ng - v n h c

o H i,

+ Cc lo i ch vi t + V n h c dn gian + V n h c vi t - Ngh thu t

+ Ngh thu t bi u di n + Ngh thu t t o hnh + M t s cng trnh ngh thu t tiu bi u ( ng Co Voat, thp Ch m, Brbu u, thnh ng H i gio, ...) B- TI LI U THAM KH O 1. m Gia Ki n (ch bin), V n minh v n ho Trung Hoa. Nxb. V n ho thng tin, H N i. 2. L Gio d c. 3. L Gio d c. ng Ninh (ch bin), 1998, L ch s v n ho th gi i (c - Trung ng Duy Th (ch bin), 1996, i c ng v n ho ph ng i), Nxb ng, Nxb

4. Mai Ng c Ch , 1999. V n ho ng Nam . NXB 5. Nehru J., 1990. Pht hi n n

i h c Qu c gia H N i.

. (3 t p, B n d ch) NXB V n h c. ng ng. NXB ih c

6. Nguy n Hng H u, 2004. Tri t l trong v n ho ph S ph m H N i. Minh. 8. Tr nh Huy Ho, 2001. T.P H Ch Minh. 9. V D

7. Tr n Ng c Thm, 1996. Tm v b n s c v n ho Vi t Nam. NXB T.P H Ch i tho i v i cc n n v n ho - Trung Qu c. NXB Tr

ng Ninh (ch bin), 2004, L ch s v n minh th gi i. Nxb Gio d c.

10. V Minh Giang, 2001. Khu v c h c v i nghin c u ph ng ng. Trong cu n: ng ph ng h c Vi t Nam, K y u H i th o qu c gia l n th nh t. NXB i h c Qu c gia H N i. 11. Basham A. L., 2000. A cultural History of India. Oxford University Press. 12. Bickerman E.J. , 1969. Chronology of Ancient World. London.

L CH S

V N MINH TH GI I

NG N T P
ng? i ph ng ic a ng

Cu 1: L ch s v n minh th gi i c m y con Cu 2: V n minh ph Cu 3: l g? Cu 4: ph ng c i m tiu bi u v n minh c a t ng n ng? ng ng c trung

i g m nh ng qu c gia no?

c i m v t nhin - kinh t - chnh tr c a cc qu c gia c

c trong th i C - Trung

BI LM
Cu 1: L ch s v n minh th gi i c m y con ng?

Loi ng i ra i cch y hng tri u n m, v t loi ng i sng t o ra nh ng gi tr v t ch t v tinh th n. T khi loi ng i xu t hi n n nay x h i loi ng i tr i qua 5 hnh thi kinh t x h i. l: + Hnh thi kinh t - x h i c ng s n nguyn th y. + Hnh thi kinh t - x h i chi m h u n l . + Hnh thi kinh t - x h i phong ki n.

+ Hnh thi kinh t - x h i t b n ch ngh a. + Hnh thi kinh t - x h i x h i ch ngh a. Khi cu i th k IV TCN, x h i nguyn thu b t u tan r Ai C p, nh n c b t u ra i, t loi ng i m i b t u b c vo th i k v n minh. Trong th i c i (cu i thin nin k IV, u thin kin k III TCN, n nh ng th k SCN), ph ng ng (chu v ng B c chu Phi), c b n trung tm v n minh l n: Ai C p, L ng H, n v Trung Qu c. C m t tnh hnh chung n i b t l c b n trung tm v n minh ny u n m trn nh ng vng ch y qua c a nh ng con sng l n v pht tr n m nh v nng nghi p. Mu n h n m t t, ph ng Ty xu t hi n n n v n minh Hy L p c i. N n v n minh Hy L p c c s u tin t thin nin k III TCN, nh ng tiu bi u cho n n v n minh Hy L p l nh ng thnh t u t kho ng th k VII TCN tr v sau. n th k VI TCN, nh n c La M b t u thnh l p, tr thnh trung tm v n minh th hai ph ng Ty.V n minh La M v n ch u nh h ng c a v n minh Hy L p, v n c cng m t phong cch, gi y l i ho lm m t, nn hai n n v n minh ny c g i chung l v n minh Hy-La. Nh v y, trn th gi i hnh thnh hai con ng pht tri n v n minh th gi i: ph ng ng v ph ng Ty. Th i c i, ph ng ng c b n trung tm v n minh l Ai C p, L ng H, n v Trung Qu c. Th i trung i, c Ty v Ai C p u n m trong b n qu c R p nn ph ng ng ch cn l i ba trung tm v n mnh: R p, n v Trung Qu c. Trong cc n n v n minh y, v n minh n v Trung Qu c c pht tri n lin t c trong ti n trnh l ch s . ph ng Ty, th i c i ch c n n v n minh Hy-La, n th i trung i c ng ch c m t trung tm v n minh m ch y u l Ty u. Ngoi nh ng n n v n minh l c a , u, Phi, chu M tr c khi b ng i da tr ng chinh ph c, t i Mexico v Peru t ng t n t i n n v n minh c a ng i Maya, Azteque v Inca. n th i c n i, do s pht tri n nhanh chng v khoa h c k thu t, nhi u n c ph ng Ty tr thnh nh ng qu c gia pht tri n v m t kinh t v hng m nh v qun s . Cng v i vi c bi n h u h t cc n c , Phi, M La Tinh thnh thu c a c a cc c ng qu c chu u, v n minh ph ng Ty truy n b kh p th gi i. Cu 2: V n minh ph ng ng c trung i g m nh ng qu c gia no?

Trong th i c i (cu i thin nin k IV, u thin kin k III TCN, n nh ng th k SCN), ph ng ng (chu v ng B c chu Phi), c b n qu c gia v trung tm v n minh: Ai C p, L ng H, n v Trung Qu c. C m t tnh hnh chung n i b t l c b n trung tm v n minh ny u n m trn nh ng vng ch y qua c a nh ng con sng l n v pht tr n m nh v nng nghi p.

Th i trung ph ng Qu c v

i, c Ty v Ai C p

u n m trong b n

qu c R p, n

R p nn , Trung c pht

ng ch cn l i cc qu c gia v trung tm v n minh: n

ng Nam . Trong cc n n v n minh y, v n minh tri n lin t c trong ti n trnh l ch s . Cu 3: c i mv t

v Trung Qu c

nhin - kinh t - chnh tr c a cc qu c gia c

i ph

ng

ng l g? Loi ng chung v n cn III TCN, trung sinh s ng i xu t hi n cch y hng tri u n m v ngay t lc con ng i

t o ra nhi u gi tr v t ch t c ng nh m t s n i c i u ki n t

tinh th n nh ng x h i nguyn thu lc ni u thin nin k it p chu v chu nhin thu n l i h n cc n i khc, con ng

trong tnh tr ng mng mu i. T i cu i thin nin k IV, nh ng n i ng h n. H l u cc con sng l n ng H, n

Phi hnh thnh ra b n trung tm v n minh s m nh t c a nhn lo i l trung tm v n minh Ai C p, L tm v n minh ny H nh c sng , Trung Hoa. M t i m gi ng nhau l c b n trung ng tr t y s m c i m nh c sng n v sng H ng, u d a vo cc con sng l n: Ai C p nh c sng Nin (Nile), L phrat (Euphrates) Tigr (Tigris), n ng Giang. H l u c a cc con sng ny i ph ng ng c m t s

Trung Hoa nh c Hong H v Tr b

mu m , thu n l i cho vi c pht tri n nng nghi p, t o i u ki n cho c dn c vo x h i v n minh. Do cc qu c gia c trung v t nhin kinh t - chnh tr nh sau: c i m v t nhin: Cc qu c gia c l n: Ai C p nh (Tigris), n Giang. (V cao, c m a chnh. i ph ng ng a s ng H nh

c hnh thnh t ven cc dng sng c sng phrat (Euphrates) Tigr ng

c sng Nin (Nile), L t tr ng tr t l u

nh c sng n v sng H ng, Trung Hoa nh c Hong H v Tr

t ph sa mu m , m m, x p, d canh tc, cho n ng su t

n theo ma, c kh h u nng m, nng nghi p tr thnh n n kinh t

bi t lm th y l i.) c i m v kinh t : Kinh t nng nghi p l chnh, bn c nh l kinh t th cng nghi p v bun bn li u s n xu t chnh l ru ng t. L c l ng s n xu t chnh l nng dn. c

nh . T

i m c b n l t cung t c p. c i m v chnh tr :

X h i c giai c p L

c hnh thnh s m, nh n

u tin: Ai C p, i ph ng lao

ng H, Trung Qu c (cu i thin nin k th

III). X h i c

ng ng g m ng chnh, lm

nh ng giai c p: Nng dn cng x (chi m a s , l l c l n m m i quy n hnh trong x h i), n l (khng c quy n l i, n cn Ph c c i ph ng ng: ch qun ch chuyn ch c Trung chnh tr v c cha truy n con n i. B my nh n i, ton b n

ru ng cng v n p m t ph n s n ph m cho qu t c), giai c p qu t c (t ng l p trn a v th p hn nh t). Nh ng v a ph ng vua n m m i quy n hnh trung

n gi n v do qu t c n m quy n. Ch Th i trung ng

ng t p quy n qun ch : vua. qu c Ar p. i , Trung Hoa. Trong

Ty v B c Phi n m trong lnh th

ng hnh thnh ba trung tm v n minh l n l Ar p, n i.

ba trung tm v n minh , t i th i trung Cu 4: ph ng

v Trung Hoa c s pht tri n lin t c t th i c

c i m tiu bi u v n minh c a t ng n ng? c i m tiu bi u v n minh c a t ng n

c trong th i C - Trung

ic a

c trong th i C - Trung

ic a

ph

ng

ng l:

V N MINH AI C P C 1. C S 1.1. HNH THNH N N V N MINH AI C P C a l v dn c :

I I:

Ai C p n m m an Nin.

ng B c Chu Phi, h l u sng Nin. Sng Nin l m t con sng Trung Phi ln B c Phi. Hng n m, t i ma p cho nh ng cnh ng h l u sng ng th c v t phong ph, nn ngay t ph sa b i i, cc loi

di nh t th gi i, kho ng 6500 km ch y t c sng Nin cu n cu n t ai mu m , cy c t t t

th i nguyn thu con ng quanh.

i t p trung sinh s ng

y ng h n cc khu v c xung i y bi t s i d ng nh ng c

T i cch ngy nay kho ng 6000 n m, con ng cng c , v kh b ng s ng ch y u nh ng. Cng c b ng

ng gip con ng

y chuy n sang m v s m b c, m t nh s h c

ngh nng, thot kh i cu c s ng s n b n, hi l

vo x h i v n minh. Chnh v v y m cch y h n 2000 n m tr c a sng Nin. V m t dn c , nh ng c Chu Phi hnh thnh trn c gi a ng s dn c nh t

Hy L p l Hr t t i th m Ai C p c m t nh n xt r t hay l Ai C p l t ng ph m l u v c sng Nin l nh ng th dn

h n h p nhi u b l c. Sau ny, m t s b t c Hamit i Ai C p c cs i.

(Hamites) t Ty xm nh p h l u sng Nin. Tr i qua m t qu trnh h n h p lu di i Hamit v th dn Chu Phi hnh thnh ra nh ng t c ng chnh c a Ai C p c i i: c hnh dung pht tri n c 1.2. Cc th i k l ch s

Do gio trnh ny m c ch chnh l lm cho ng m c cc th i k l ch s Th i k T oV Th i k C V Th i k Tn V Th i k Trung V chnh. L ch s

c a v n minh nhn lo i, v v y l ch s c a cc trung tm v n minh ch trnh by s l Ai C p c chnh sau : ng qu c (kho ng 3200 - 3000 n m TCN) ng qu c (kho ng 3000 - 2200 n m TCN) ng qu c ( kho ng 2200 - 1570 n m TCN) ng qu c (kho ng 1570 - 1100 n m TCN ) I: t

i c th chia ra lm 5 th i k

Th i k H u V ng qu c (kho ng 1100 - 31 n m TCN) 2 . NH NG THNH T U CH Y U C A V N MINH AI C P C 2.1. Ch vi t, v n h c : Kho ng h n 3000 n m TCN, ng nh ng khi ni m tr u t ba ln sng n T ch t c v ci ng th h m i Ai C p c n . Th d

i sng t o ra ch v t .

ng

hnh . Mu n ch m t v t g th h v nh ng nt tiu bi u c a s u b ang ci xu ng; i Ai C p c

di n t

di n t tr ng thi kht th h v ni ln s cng b ng th h v lng i hnh thnh ra h th ng 24 i Ai C p ng t i t ng c vi t nhi u vi t y l i t nhi u nh h ci A , B ...Nh ng ch

chim i u (v lng i u h u nh di b ng nhau). ng hnh, sau ny ng ch ci. Vo thin nin k II TCN, ng ghi l i cc ngn ng ng i Phnixi v ng i Ai C p hnh c a ng i Hchx t h c cch vi t c a ng

c a mnh. V sau ny, lo i ch

i Phnixi sng t o ra v n ch

c kh c trn , vi t trn da, nh ng nhi u nh t l y l m t lo i gi y c x a nh t, do v y ngn ng

trn v cy s y papyrus.

n ng

c trn th gi i, gi y

c g i l papes, papier... N m 1822, m t nh ngn ng h c c c th ch ny. Truy n hai anh em, Ni Th t i nng phu

i Php l Sampling (Champollion) tm cch V v n h c, nh ng tc ph m tiu bi u cn l i nh i tho i c a m t ng

v Ni Lo,

i th t v ng v i linh h n c a mnh , Ng

bi t ni nh ng i u hay... 2.2. Tn gio: Ng th i Ai C p c i theo a th n gio, h th r t nhi u th n. Ban nhin. a ph u, m i vng m i v th n ring c a mnh, ch y u l nh ng v th n t n th i k th ng

nh t qu c gia, bn c nh nh ng v th n ring c a m i chung nh th n M t tr i (Ra), th n sng Nin (Osiris). Ng i Ai C p c tin r ng con ng

ng cn c cc v th n i ch t

i c hai ph n : h n v xc. Khi con ng

i, linh h n thot ra ngoi nh ng c th m t lc no l i tm v n i xc (H tin r ng nh khi b ng t , h n thot ra ngoi t m th i). V v y nh ng ng gi gn th xc. K thu t p xc v v y c ng r t pht tri n. 2.3. Ki n trc iu kh c : Ng nh t ph i k u tin g n th i Ai C p c i xy d ng r t nhi u n i, cung i n, nh ng n i b t i thi t k ra Kim t thp i ta pht hi n ra thp n i ti ng n m y hinh n l cc kim t thp hng v , v nh c u. Ng i giu c tm m i cch

lm n i yn ngh cho cc pharaon l Imhotp. Ng thp l n nh khc nhau trong c 3 Kim t Cairo. L n nh t l Kim t

kho ng 70 Kim t

thp Kp (Kheops) cao t i 146m, us

vung , m i c nh t i 230m. th i gian. V v y ng th i gian ph i nghing mnh tr

m y ngn n m qua cc Kim t thp v n s ng s ng v i th i gian, nh ng ring l i nt ng cho i c Kim t thp. i Ai C p c cn t v ig c bi t nh t l t ng mnh s ng Nhn S (Sphinx) hng v ng m t Khephren cao h n i v s c

i Ai C p c cu T t c m i v t

Ngoi vi c xy d ng cc l ng m , ng sau qua cc cng trnh iu kh c. g n Kim t thp Khephren. B c t

20m ny c l mu n th hi n Khephren l cha t v i tr khn c a con ng m nh c a s t . 2.4. Khoa h c t V thin v n, ng hong nhin : i Ai C p c v cb n sao, h xc

nh 12 cung

o v sao Thu , Kim, Ho , M c, Th . Ng

i Ai C p c lm ra l ch d a vo s

quan st sao Lang (Sirius). M t n m c a h c 365 ngy, l kho ng cch gi a hai l n h th y sao Lang xu t hi n ng ngy l . chia th i gian trong ngy, h ng chn tr i. H chia m t n m lm 3 ma, m i c x p vo cu i n m lm ng h n c. ch ra ng h m t tr i v ma c 4 thng, m i thng c 30 ngy. N m ngy cn l i

V ton h c, do yu c u lm thu l i v xy d ng nn ki n th c ton h c c a ng i Ai C p c c ng s m c ch pht tri n. H dng h tnh mc s 10. H r t n thnh th o cc php tnh c ng tr , cn khi c n nhn v chia th th c hi n b ng cch c ng tr ph nhi u l n. V hnh h c, h c di n tch c a cc hnh hnh h c gi n; bi t trong m t tam gic vung th bnh ph ng hai c nh gc vung. Pi c a h tnh = 3,14. V Y h c, ng r ng, d dy ... H i Ai C p c chia ra cc chuyn khoa nh khoa n i, ngo i , m t, bi t gi i ph u v ch a b nh b ng th o m c. V N MINH L 1. C S 1.1. L HNH THNH N N V N MINH L i u ki n t nhin, dn c : v phrt t gi a t i g i y l Msopotamie, c ngh a l vng i NG H C NG H C I: I: ng c nh huy n b ng t ng bnh

ng H l m t vng bnh nguyn n m gi a hai con sng Tigr i Hy L p c

thu c Ty . Ng sng ny l n i th

hai sng. Ty ph n l n l ni v sa m c, v v y vng thu n l i cho cu c s ng. V c dn, ng t c Smit t i Sumer t

t ph nhiu n m gi a hai con tm m nh L

ng x y ra cc cu c tranh ch p gi a cc t c ng thin nin k IV TCN t i y. nh c

ng H v

xy d ng nn n n v n minh

u tin

u thin nin k III TCN ng pha ty L

i Accat thu c

th o nguyn Xyri c ng trn vo xm nh p v l p nn qu c gia Acct n i i Amrit t ng H l i trn vo xm ng H. Ngoi t o nn qu c gia c Babilon n i ti ng trong l ch s L

ti ng. Cu i thin nin k III TCN, ng nh p, chnh h

ra cn c m t s b l c thu c nhi u ng t o ra m t c ng r ng dn c n

h khc nhau c ng trn vo xm nh p trong i ny ho nh p l n nhau,

qu trnh l ch s . Qua hng ngn n m l ch s , cc t c ng khu v c Ty . 1.2. S l c qu trnh l ch s : L ch s vng L nin k III TCN V V V

nh, cng ng gp xy d ng nn n n v n minh r c

ng H c th chia ra lm cc th i k chnh sau: u tin c a ng i Sumer: t u thin

Th i k hnh thnh nh ng thnh bang n gi a thin nin k III TCN.

Hnh thnh thnh bang Accat: cu i th k XXIV ng tri u III c a Ua: 2132 - 2024 TCN. ng qu c c Babilon: u th k XIX TCN

n cu i th k XXIII TCN n n m 729 TCN. n 328 TCN.

ng qu c tn Babilon v Ba T : n m 626 TCN

2. NH NG THNH T U CH Y U C A V N MINH L 2.1. Ch vi t , v n h c: T cu i thin nin k IV ch t ng hnh. u tin ch nh ng nt v ch c ngh a t chi c inh. V v y ng Ngy nay, ng Ch L ng H u thin nin k III TCN, ng

NG H C iL

I:

ng H sng t o ra n gi n thnh ng dng u hnh nh ng ti t hnh. nh b o

vi t c a h l nh ng hnh v , v sau h ng tr ng cho m t hnh v no . H th t st cn m m hnh inh, ch l i d u v t nh

cy s y vt nh n v ch ln nh ng t m i ta cn l u gi

i ta hay g i l ch

hnh gc, hay ch t st

c kho ng 2200 t m sch b ng qu c Atxiri x a kia).

tng c a thnh ph Niniv (kinh c a ti t hnh do ng u s d ng v c bi n Ty th i c

i Sumer pht minh ra i. Ch i. V sau, ng i Ai C p c

u tin, v sau nhi u dn t c thnh th ch iL giao ti p ng H, m t ch

ti t hnh tr

gi a cc dn t c bn quanh ph n ch t

i Phnixi, m t dn t c chuyn bun hnh gc c a ng t ra h th ng ch ci A, B ... T

a Trung H i th i d a vo ch ng hnh c a ng

Phnixi hnh thnh ra ch Hy L p c . T ch Hy L p c v ch Slav v t Cc th lo i v n h c chnh L ng H th i c th

hnh thnh ra ch Latinh ng l cc th n tho i, anh

hnh thnh nn ch vi t c a nhi u dn t c trn th gi i ngy nay. a, N n h ng thu , Gingamet .

hng ca. Tiu bi u l cc truy n Khai thin l p 2.2. Tn gio: Th i k u ng iL

ng H theo a th n gio, m i n i c m t v th n ring. C ng t nhin nh th n Tr i (Anu), i Sumer t (Enlin), th n Bi n (Ea), th n i Tnh (Istaro)...V sau, c coi l con c a th n M t Tr ng (v ng

n i cng m t lc th i nhi u th n. H th i cc l c l th n M t Tr i (Samat), th n cng v i s qu c. Th n Samat

cho r ng ngy l do m sinh ra ), Samat chuyn ch u trch nhi m v t php (Trn c t ghi b lu t c a Hammurabi c kh c hnh th n Samat ang trao b lu t cho Hamurabi vua thay th n tr dn). 2.3. Nh n c v php lu t: Nh n chuyn ch , n ct ng c ban ng u c a ng i Sumer c t ch c theo ch qun ch u l nh vua c g i l Patsi n m t t c cc quy n l c t i cao, ng qu c Hammurabi th t ch c b my nh i m t b lu t, b lu t y l b

l i ni c a vua l lu t php. i hon thi n. Th k XVIII TCN, d ny g m 282 i u kho n,

n th i v

i th i Hammrabi ng c ng cho ra c.

c kh c trn m t t m cao 2m25, r ng 2m.

lu t c nh t th gi i m con ng i ngy nay bi t 2.4. Ngh thu t, ki n trc:

L L

ng H t g

, cc cng trnh ki n trc n treo Babilon

y ph n l n

c xy d ng

b ng g ch nh ng c ng r t nguy nga, hng v . N i b t nh t trong ngh thu t ki n trc ng H l thnh c Babilon v v Thnh Babilon ( km, cao 30 m, dy t V gi i. c xy d ng vo kho ng th k c xy b ng g ch c chu vi 16 cb c ng v VII TCN. pha nam Bat a ngy nay) ng. i x p vo m t trong b y k quan th Ai C p t i n .N c n ln tr i xanh, cao 77m v g m c 4 t ng. 6m n 8,5m v c 7 c a. C ng thnh Is ta c ng n i Hy L p c

trang tr b ng nh ng b c ph iu r t sinh n treo Babilon y l m t khu v c xy v

Trn m i t ng c tr ng nh ng lo i hoa th m c l s u t m t sa m c, nh ng on li bun trn con c nh thin ng d i h gi i. 2.5. Khoa h c t nhin: V ton h c Ban L ng H s nh h u ng d ng i Sumer s d ng h m c s 5, v ng t l a khi i

ch y rc rch, cy xanh mt m t, chim ht vo von. Ty c nh quan ph n l n l ni v n y th th t l g p

sau nhi u t c ng

ng th i c c

s 10 v c

s 60. Ngy nay, chng ta cn ch u

ng c a h qua vi c chia V hnh h c Ng iL ng H c

trn vng trn v chia th i gian. n gi n, bi t v

bi t tnh di n tch cc hnh hnh h c c bi t l h gi i c ph

quan h gi a 3 c nh trong m t tam gic vung. H c n b c 2 v c n b c 3; V thin v n h c Ng tnh tr iL c

bi t tnh phn s , lu th a, khai ng trnh 3 n s .

ng H c l p ra kh nhi u i

quan st thin v n, cc nh thin o,

v n h i cn l cc nh chim tinh h c. H c ng chia b u tr i lm 12 cung hong

c nh t th c v nguy t th c. H lm ra l ch d a vo M t Tr ng, m t ng l ch. kh c ph c h n ch ny , ng i ta

n m c a h c m t thng 29 ngy l i m t thng 30 ngy. Nh v y sau 12 thng ch c 354 ngy, cn thi u so v i n m d bi t thm vo thng nhu n. V Yh c Ng i L ng H bi t cch ch a tr cc b nh khc nhau v tiu ho, th n c bi t l b nh v m t. Y h c chia thnh n i khoa, ngo i khoa, h cho Y h c l th n Ninghizita v i hnh t m ts n c v n l y lm bi u t ng con ng. kinh, h h p v

c ng bi t gi i ph u. Th n b o tr

r n qu n quanh cy g y m ngy nay ngnh y

V N MINH AR P 1. C S HNH THNH N N V N MINH AR P: 1.1. i u ki n t nhin, dn c : Bn o Ar p ph n l n l ni v sa m c, ch c m t t ty nam bn o l c ngu n n ng H b ng c th a th t. T i bn c. Chnh v v y, th i c bn o. i chuyn bn tr o

o ny ch c vng Ymen

i, khi hai vng ln c n l Ai C p, L Dn c Do n m Ar p th i c thnh nh ng ng s thnh ph

c vo x h i v n minh th b l c quanh cc c i Smt, m t t c ng u th i c i. i dn ng i nn h

o Ar p, v i dn c th a th t v n s ng theo ch y l cc b l c c ngu n g c ng trn con

s ng b ng ngh s n b n, du m c cu i th i nguyn thu ,

ng bun bn - Phi - u, nh ng ng

i, v i kh n ng ch u kh c c trn sa m c, thu c i chuyn ch hng thu trn nh ng con bn o Ar p kinh t

ng sa m c. T i th k VII, kh pht tri n. M t o Ar p

nh k t h p ch n nui v i bun bn nn xu t hi n nh

Mecca, Yat rip. Nh ng nhn chung, c bn o

cn ang b chia x b i hng tr m b l c v i nh ng phong t c, tn gio khc nhau. V n t ra lc ny l c n ph i th ng nh t ton b bn t o i u ki n cho kinh t pht tri n, i u c th c hi n b i m t ng i c tn l Mhamt. 1.2. S hnh thnh v tan r c a ch Ar p: Mhamt suy ngh , mu n th ng nh t ton b bn t ng th ng nh t, t ng x ng ra o Ar p th ph i c m t h t o H i (Islam). c nhi u i u. theo ng ngy cng ng

Xu t thn t m t c u b ch n c u c c kh , chuyn i theo nh ng on li bun xuyn qua cc sa m c kh p vng Ty , Mhamt h c N m 610 ng b t u truy n o Mecca. S tn nn ng b cc t ng l , qu t c N m 622 ng b ch y t Thnh ph Yathrib sau ny tri. T n m 622 10 000 tay g m t n n m 630 Mhamt xy d ng l c l ng. n n m 630 ng ko b t t c cc bi u m v vy thnh Mecca. Li u s c ch ng khng n i, gi i qu t c Mecca o H i. Mhamet ph c kia, ch gi l i t ng en trong ngi di n ra n Kaaba v c Mecca truy n g t gao. Mecca ln pha b c t i Yathrib, cch Mecca 400km. i tn l Medina, c ngh a l thnh ph c a nh Tin

c a xin hng v ch p thu n tin theo ng c a tn gio a th n tr u n m 632, ng c a thnh Ala. i h i H i gio

ng gi i thch l bi u t Mhamet qua i v

u tin

Mecca. Thng 6/632

c an tng t i Medina.

Sau khi Mhamet qua cch m

i, nh ng ng ng c a

i k t c Mhamet (g i l Khalif ) tm m i o H i. T ng. nh chi m Bat a th k VII t i cu i th k VIII, tt l u qu c bao trm ton b vng

r ng lnh th ch u nh h

Ar p t m t qu c gia pht tri n thnh m t v c sng n qua Ty , B c Phi, t i b Nh ng t gi a th k VIII, th ng nh t khng cn nh tr

i Ty D

ch Ar p b chia r thnh nhi u dng qu t c, s c. N m 1258, qun Mng C

(Bagdad), kinh c a qu c Ar p lc . qu c Ar p b di t vong. 2. NH NG THNH T U CH Y U C A V N MINH ARP: 2.1. Tn gio: i m ng ch nh t c a v n ho Ar p l g i l o H i v h u h t dn t c H i Islam theo ngn ng o Islam. o ny. o ng. o Islam ta th ng hay Trung Qu c theo

Ar p c ngh a l ph c tng, tun theo. Gio l c a

Islam n m trong b kinh Koran, g m t t c 30 quy n, 114 ch Koran l ghi l i nh ng l i truy n d y c a thnh Ala. Gio l c a nh n m t o H i g m c 6 tn ng

Trong kinh Koran, lun l v lu t php, ho tr n lm m t . Theo Mhamet, kinh ng l n (L c tn), l:

Tin chn thnh: Ch tin duy nh t m t thnh Ala. Ngoi thnh Ala, khng cng ng thing ling no khc nh sng . C cai qu n v m t cng vi c, v ghi chp v t t c nh ng i. c om is vi c, Tin thin s : Theo kinh Koran th thin s do thnh Ala t o ra t nhi u thin s , m i thin s hnh vi t t, x u c a con ng l kinh Koran. Tin s gi : Mohamet l s gi c a thnh Ala phi xu ng i u d y c a thnh Ala. M i i u truy n gi ng c a Mhamet Tin ti n nh: Cc tn c a thnh Ala an bi, con ng i khng th c ng l i c, l truy n gi ng nh ng i u do u l chn l. nh m nh. i s s ng

Tin kinh i n: B kinh i n duy nh t ng tin, l y lm th

o H i tin r ng s ph n c a m i con ng

Tin ki p sau: Cc tn V ngh a v ,

H i gio tin r ng, sau khi ch t i con ng nh: i tin t

m t th gi i khc v ch u s phn xt c a thnh Ala vo ngy t n th . o H i cn qui Ch th a nh n c thnh Ala v tuy t gi c a thnh Ala v l v tin tri cu i cng. Hng ngy ph i c u nguy n 5 l n vo sng, tr a, chi u, t i, v n a m. ng vo thnh Ala. Mhamet l s

Hng n m t i thng Ramadan ph i trai gi i m t thng. Trong thng ny, t m t tr i m c t i lc m t tr i l n, tuy t gi, ng i b nh, ph n c thai, tr em d i khng c n, u ng. Nh ng nh ng ng c mi n. m ci. Khalifa th i 10 tu i th i ngho v tr n c n a

lc i

Ph i lm vi c thi n, b th cho ng Omar c ni Nh gi i, chng ta t i Thin cung. N u ai c i u ki n, t nh t trong l n. Ng trao danh hi u Hadia . Nh ng Hadia n . (C l x a kia i b qua sa m c dng nh i t, my bay nh by gi ). o H i cn c m t s qui ng Thnh. Ngoi ra c u nguy n chng ta i

hai l trai c

ng t i Thnh, nh

c c a Thin cung c a Ngi, nh i ph i hnh h ng ny c c ng hnh h

b th, chng ta s vo ng v Thnh c coi l c qu h

a Mecca m t o v c ng r t knh

i no hon thnh cng cu c hnh h

ng H i gio ng v Thnh

a Mecca khng d ,

nh nh : c m n th t heo, c m u ng r

khng th cc tranh, t

n ng ai c ng ph i l y v , t nh t m t l n, nhi u

l b n l n. 2.2. V n h c ngh thu t: B kinh Koran khng ch l m t b kinh thnh m cn l m t tc ph m v n ho s . Trong kinh Koran ch a ng nh ng truy n thuy t, nh ng cu chuy n l ch s , b kinh oH i Ty v B c Phi c th ng nh t. nh ng l i truy n gi ng c a Mhamet, c m t s cch ch a b nh... Chnh nh Koran m ch vi t c a cc qu c gia theo ph m ny cn l m t tc ph m v n h c v n thch. (1001 cn ch a V ngh thu t, do thu t H i gio ch cn M t nghn l m t m l m t tc ph m v n h c v

i c a th gi i Ar p. Tc c ng i dn a

i c a v n h c th gi i. Chnh v v y, d l

c theo H i gio hay khng, tc ph m M t nghn l m t m v n

ng m t tnh ch t ton h c d d m, n chia h t cho c 7, 11, v o H i c m v tranh, t c t ng nn nh ng ti hoa c a ngh c o, c gi tr cao ng v i c trang tr b ng nh ng

13 ; l nh ng s nguyn t ) t th hi n qua cc cng trnh ki n trc v cc t m th m. Ngh

thu t ki n trc H i gio c ng t o ra nhi u cng trnh ki n trc nh ng mi vm, thp nh n, nh ng hng c t m nh, ng hnh h c (v khng c v tranh, t c t 2.3. Khoa h c t nhin: Trong qu trnh m r ng lnh th ng.) trong

trong kho tng nh ng cng trnh ki n trc nhn lo i. Nhi u cung i n, thnh

qu c c a mnh, nh ng ng il i

ic m

u i

qu c Ar p c ng r t c th c l u gi , thu th p v pht tri n nh ng gi tr tinh th n. Nh m r t nhi u tc ph m c gi tr c a nhn lo i c t th i c c l u gi d

nh ng dng ch Ar p. Kinh C u

c, nhi u tc ph m c a Arixtt, Platn... c ng

cc nh thng thi Ar p d ch ra. Khi cn s ng, Mhamet c ng nh gi r t cao nh ng gi tr tinh th n, ng t ng ni M c c a nh thng thi cn qu h n mu c a k t v o. Cc tc ph m d ch thu t h i V Ton h c, ng hon thi n h th ng ch c tr b ng vng theo tr ng l ti p thu ct ng ng cu n sch. ng gic v n . Cc i t ra. i Ar p ti p t c pht tri n mn s th p phn m h i s , hnh h c, l

khi ni m sin, cosin, tang , cotang, l do chnh cc nh ton h c Ar p c coi l cu n sch c tnh ch t khoa h c nh t th i trung V Ho h c, ng V Sinh h c, h V Y h c, h v nhn khoa. 2.4. Gio d c: Ng i Ar p c ng r t ch tr ng i Ar p bi t ch t o ra n i n bi t ghp cy s d ng trong cc th nghi m ho h c. H c ng bi t n u r i.

V V t l, nh thng thi Al Haitham c a Ar p vi t ra cu n Sch quang h c cc t t o ra n Rum t c tinh khi t ng ma. c bi t h ch

t o ra nh ng gi ng cy tr ng m i.

bi t ch a nhi u lo i b nh n i, ngo i khoa nh ng

n gio d c. Mhamet t ng ni Tm hi u v ng t i v i Thng Ala. ic m u qu c Ar p xy y h c t p. Tr ng

m mang tri th c l ang i trn con d ng 3 tr ng ih cl n

Trong th i k hng m nh c a mnh, nh ng ng H t p trung nh ng thanh nin ton h c v thin v n... Ngoi ra cn ph i k u t trn ton

Cairo (Ai C p), Baghdad (Ir c), v Cordou (Ty Ban Nha). qu c v o c, php lu t, v n h c, ng i Ar p m c truy n

h c khng ph i ch d y kinh Koran m cn d y c l ch s ,

n vai tr trung gian c a h . Chnh nh

nh ng k thu t lm gi y, thu c sng, la bn, ngh in c a Trung Hoa m i sang Chu u; nhi u tc ph m tri t h c c a Hy L p, La M ph ng ng; ch s n bun Ar p m truy n b kh p - u.

c truy n sang

, k thu t d t th m, thu c da c a Siria thong qua cc li

V N MINH N I. C s 1. Bn con o nh hnh thnh n n v n minh i u ki n t o n n hnh tam gic. n gip n pha b c, bn d ng. n B c ng o b

nhin, dn c : thu c Nam g n nh bn ngoi vo c t r t kh kh n, ch c th qua cc

ch n b i dy ni Hymalaya. T

ty-b c n. ng nam v ty nam n

Hng n m t i ma tuy t tan, n n. N n v n minh n th i c

dy Hymalaya theo hai con sng p cho nh ng cnh t cc n c n n

(Indus) v sng H ng (Ganges) l i em ph sa t i b i i g m c vng Npan, B ngla t ngy nay. V c dn, ng sng ng n l nh ng ng o n mi n nam bn c nhi u t c ng

, Pakixtan, ven b tr

i dn xy d ng nn n n v n minh c x a nh t i ravi a. Ngy nay nh ng ng . Kho ng 2000 n m TCN l i bn i

ravi a ch y u c

n 1500 n m TCN c nhi u t c

i Aria trn vo xm nh p v i khc nh ng

o n. Sau ny, trong qu trnh l ch s cn

i Hy L p, Hung N, Ar p, Mng C xm nh p n

do c dn y c s pha tr n kh nhi u dng mu. 1.2. Cc giai o n l ch s chnh: Th i k v n minh l u v c sng n (Kho ng 3000 n m y l th i k ng l u v c sng Mi ar ng n. Tr i c kia ng n 1500 n m TCN ): u tin ny. ravi a xy d ng nn nh ng n n v n minh

i ta c ng khng bi t nhi u v giai o n l ch s y, qua cc di v t kh o c ng i ta t m

n n m 1920, nh pht hi n ra d u tch hai thnh ph c i ta m i bi t v n. ng

Harappa v Mhenj i ta c th suy ra c. t cho n ci tn l

ph n no s pht tri n kinh t , v n ho, v y l th i k xu t hi n b my nh n Cn v l ch s t i c th c a n th ch a bi t. Ng ar . C ng n n v n ho Harappa-Mhenj i g i y l n n v n minh sng n.

Th i k V a ( Kho ng 1500 n m TCN y l th i k nh ng b l c du m c ng B c V a. n. Th i k ny y l th i k c hai v n Giai o n t th k VI TCN T th k VI TCN n 16 n c trong v n th k XVI N m 327 TCN, n b

n th k VI TCN ): i Aria t Trung trn vo xm nh p c g i l th i k n l ch s n sau

c ph n nh trong b kinh V a cho nn quan tr ng nh h o Balamn. n th k XII: ng lu di

ny: l v n

ng c p ( Vacna ) v

m i c s sch ghi chp. Lc , h l u sng H ng l n

mi n B c n c t i c hng m nh nh t.

ng qu c Ma aga n th k XIX: b ng

i qun c a Alchx n r xm l

c trong m t th i gian ng n. o H i xm nh p, sau , i Mng C l p ra c t i n m 1950 m i ginh

t th k XIII

Trong giai o n ny, n n th k XVIII l i b ng y tri u Mgn.

i Apganixtan theo c. Ng b Anh xm l n

i Mng C xm l

n gi a th k XIX, n

c l p. II. Nh ng thnh t u ch y u c a v n minh 2.1. Ch vi t, v n h c: Th i ho . Th k VII TCN, c kh c lo i ch i Harappa-Mhenj i ta cn l u gi ar, mi n B c

n xu t hi n m t lo i ch

m ngy nay ng

c kho ng 3000 con d u c kh c nh ng k hi u

y xu t hi n ch Brami, ngy nay cn kho ng 30 b ng s ch Brami, th k V TCN n v n l i xu t hi n ch ng Nam sau ny. ng ca ny ni v m t th i . ng t i v n h c dn gian Thi Lan ch c ch n c ng php ch a ng r t

ny. Trn c

Sanscrit, y l c s c a nhi u lo i ch vi t Hai tc ph m v n h c n i b t th i c Mahabharata l b n tr

i l Mahabharata v Ramayana. ng ca ny c th coi l m t b

ng ca g m 220 000 cu th . B n tr i s ng x h i n

cu c chi n tranh gi a cc con chu Bharata. B n tr bch khoa ton th ph n nh m i m t v hong t m ts n nh h

Ramayana l m t b s thi di 48 000 cu th , m t m t cu c tnh gi a chng Rama v cng cha Sita. Thin tnh s ny nh h c ng Nam . Rimk i n Campuchia, Rimkhim ng t Ramayana. Th i c cn c tp ng ngn N m ph

nhi u t t ng c g p l i trong ng ngn c a m t s dn t c -u. 2.2. Ngh thu t: n n c l n i c n n ngh thu t t o hnh pht tri n r c r , nh h n c ih uh t ng t i nhi u ng Nam . Ngh thu t u ph c v m t tn gio nh t

nh, do yu c u c a tn gio m th hi n. C th chia ra ba dng ngh thu t: Hin u gio, Ph t gio, H i gio. C r t nhi u cha thp Ph t gio, nh ng ng k Ajanta mi n trung n . y l dy cha c cha, cc gian cha th hang c nh ng b c t u tin l dy cha hang c vo vch ni, c t i 29 gian p. t n v

ng hnh vung v nhi u gian m i c nh t i 20m. Trn vch ng Ph t v nhi u bch ho r t c xy d ng nhi u n i trn n, g m t t c 85 n

Cc cng trnh ki n trc Hin u gio gio l c m n n thp Khajuraho ng. Trung

c xy d ng nhi u vo kho ng th k VII - XI. Tiu bi u cho cc cng trnh Hin u n xen gi a nh ng h l thp Mina, c xy c v nh ng cnh

Nh ng cng trnh ki n trc H i gio n i b t d ng vo kho ng th k XIII v l ng Taj Mahan 2.3. Khoa h c t V Thin v n, ng nhin: i n c

c xy d ng vo kho ng th k XVII.

i lm ra l ch, h chia m t n m ra lm 12 ng c 360 ngy ). C sau 5 n m s

thng, m i thng c 30 ngy. (Nh v y n m bnh th th h l i thm vo m t thng nhu n. V Ton h c: Ng v y m i bi n i n th i c

i chnh l ch nhn c a h th ng ch

m ngy nay ta quen g i l s Ar p. i ton h c tr thnh

ng gp l n nh t c a h l tnh

t ra s khng, nh i Ty u v v y c c n b c 2 v

n gi n, ng n g n h n ln. (Ng

m t b s La M m s d ng s Ar p trong ton h c.) H Pi = 3,1416. V V t l, ng m t nh thng thi cc v t v pha n. Y h c c ng kh pht tri n. Ng ghp x i n c i n n c

c n b c 3; c hi u bi t v c p s , bi t v quan h gi a 3 c nh trong m t tam gic. i c ng c thuy t nguyn t . Th k V TCN, c t, do tr ng l c c a b n thn ht t t c i m t cc dy gn, cch ch p l i hai

vi t ...tri

ng s , c t mng m t, theo di qu trnh pht tri n c a thai nhi. H

quy n sch l Y h c tot y u v Lu n kh o v tr li u. 2.4. T t ng, tn gio: n v c s o Xch. 2.4.1. b t bnh l n i s n sinh ra nhi u tn gio nh o Balamn ra o Balamn, o Ph t, o, Jain

i vo kho ng th k XV TCN, trong hon c nh ang ng c p v o ny ch ng minh cho s h p

ng r t su s c v ng .

l c a tnh tr ng b t bnh

o Balamn khng c ng

i sng l p, khng c gio ch .

o Balamn th b ov

th n Brama (th n Sng t o), Visnu (th n B o v ), Siva (th n Hu di t, c hu di t ci c th m i c th sng t o ci m i)... V m t x h i, ch ng c p. Gio l quan tr ng nh t c a ny nhi u tn gio khc ch u nh h o Balamn l cng c o Balamn l thuy t lun h i m sau o Balamn c

ng. Trong qu trnh pht tri n,

th chia lm 3 giai o n: giai o n V a ( th k XV TCN - th k V TCN ), giai o n Balamn (th k V TCN - u CN ), giai o n Hin u ( u CN - nay) 2.4.2. o Ph t ra i vo kho ng gi a thin nin k I TCN do thi t Xit acta Gtama, hi u l Sakya Muni (Thch Ca Mu Ni) kh i x c Ph t nh p ni t bn. (V v y, nh ng ng v n n ngy qua i h n ngy ra o Ph t l T di u Thin cha). Gio l c b n c a cn ra Ng gi i: c a B t st sinh: B t o t c: Khng gi t h i cc Khng tr m c p. i khc. ng v t. Kh Nhn Di t o -T p (con (con (b n i n suy xt k di u): (suy xt v s kh c c, lun h i, nghi p bo) (nguyn nhn c a s kh l d c-lng ham mu n) ng ti t d c, di t d c ng tr nghi p bo) c Ph t gi i thot kh i s lun h i, nghi p bo) tu hnh-Bt chnh: ng ng ng n. n. i chu theo ng. Cc tn o Ph t tr i theo c kia o Ph t gio l y n m 544 TCN l n m th nh t theo L ch Ph t, h cho l y l n m i, khc h n nh ng ng

ra tm con

ng chnh tr c

Chnh ki n: Chnh t duy: Chnh ng : Chnh nghi p: Chnh m nh: Chnh ni m: Chnh nh:

Ph i c tn ng Ph i c suy ngh Ph i c hnh

Ph i c l i ni ng. ng ng . n. ng ng nh n. ng n. o Ph t cn cm Ph i c cu c s ng ng Ph i c nh ng i u t Ph i t p trung t t

Chnh tinh ti n: Ph i c nh ng

ng m suy ngh .

B t v ng ng : Khng ni d i . B t t dm: B t m t u: Khng tham v hay ch ng c a ng Khng u ng r . V m t th gi i quan, n i dung c b n

o Ph t l thuy t duyn kh i.

Do quan ni m duyn kh i sinh ra v n v t nn V ng, V th ng.

o Ph t ch tr

ng V t o gi ,

V t o gi quan ni m, th gi i ny khng do m t nhin m c v v cng v t n. Nh no ng v y l

ng t i cao no t o ra, t ng t i cao nh. Con

o Ph t khng d a vo m t

gi i thch v s xu t hi n th gi i nh cc tn gio khc. V ng cho l khng c nh ng th c th v t ch t t n t i m t cch c i c ng ch l t p h p c a Ng u n (s c, th , t V th ng, hnh , th c) ch khng ph i l i khng ng ng, khng c g u o Ph t ch l

m t th c th t n t i lu di. ng cho l v n v t trong th gi i ny bi n uc a l v nh c u c . Qua nh ng gio l ban m t tri t l v nhn sinh quan. o Ph t nh v y, ta th y lc khai lc o Ph t s u khng th i b t c m t v th n kh t th c)

thnh no. Ngay c Ph t t Sakya Muni c ng khng t coi mnh l th n thnh. Tuy Ph t t Sakya Muni c t ch c cc t ng on T Kheo ( on th nh ng t ng l i truy n b o Ph t th ng cha thp nh ngy nay. Trong hon c nh x h i Ph t l i ch tr y r y b t cng do ch ng c p, ku g i lng th ng c p gy ra, th ng ng o ng khng phn bi t i (t bi h x ), c o ny ch kh p n i nh ng khng ph i l m t t ch c tn gio c h

trnh i u c, lm i u thi n. Nh ng l i ku g i s

cng b ng, lng nhn

c ng o ng i dn h ng ng. 2.4.3. o Jain-K Na c ng xu t hi n vo kho ng th k VI TCN. tr ng b t st sinh m t cch c c oan v nh n m nh s 2.4.4. o Xch c s n Vng o Sikh- Xch xu t hi n k t h p gio l c a n

tu hnh kh h nh. o Islam. Tn o

vo kho ng th k XV. Gio l c a n thing ling c a h l ngi

o Hin u v gio l c a

Xch t p trung r t ng Punjap.

bang Punjap v ngi

V N MINH TRUNG QU C

I.C s

hnh thnh n n v n minh Trung Hoa 1.1. i u ki n t nhi u. nhin, dn c : i a hnh Trung Qu c a d ng, pha Ty c nhi u ni v cao Lnh th Trung Qu c ngy nay r ng mnh mng nh ng Trung Qu c th i c

nh h n by gi

nguyn, kh h u kh hanh, pha ng c cc bnh nguyn chu th ph nhiu, thu n l i cho vi c lm nng nghi p. Trong hng ngn con sng l n nh nh t l Hong H v Tr h ng Trung Qu c. Trung Qu c g m nhi u dn t c nh ng ng nh t l ng ngy nay t cho t tin h g c sinh s ng H thu c t nh H B c ngy nay.(Dn ni Hoa sng H ). Trong g n 100 dn t c hi n sinh s ng trn t c ng ng i nh t l Hn, Mn, Mng, H i, T ng. 1.2. S l c l ch s : Con ng ng iv n i sinh s ng hang Chu Kh u t Trung Qu c cch y hng tri u n m. D u tch i m (g n B c Kinh) c nin c ra i. c ghi chp chnh xc m ch (Hong , Cao D c ng u tin c a Trung Qu c l i cch y h n 500 000 Trung Qu c b c t Trung Qu c ngy nay, c 5 dn i Hoa-H . Ng i Hoa ven ni Hoa thu c t nh Thi m Ty v sng ng Giang (D Trung Qu c, c hai con sng quan tr ng ng T ). Hai con sng ny p cho nh ng cnh u ch y theo ng pha

ng ty- ng v hng n m em ph sa v b i

n m. Cch ngy nay kho ng h n 5000 n m, x h i nguyn thu vo giai o n tan r, x h i c giai c p, nh n Giai o n u, l ch s Trung Qu c ch a

chuy n t i b ng truy n thuy t. Theo truy n thuy t, cc vua th i k Tam Hong (Ph c Hy, N Oa, Th n Nng) v Ng ,C c , Nghiu , Thu n cu i cng c a th i k cng x nguyn thu . 1.2.1.Th i Tam i Trung Qu c tr i qua ba tri u Nh H t kho ng th k XXI - XVI TCN. Nh Th th c quy n t lo n Bao T ) ng (cn th k XI TCN c g i l n-Th

). Theo cc nh nghin c u, th c ra y l giai o n i:

ng) t th k XVI - XI TCN. n m 771, (sau ny

Nh Chu v danh ngh a t th k XI - III TCN, nh ng th c ch t nh Chu ch n m n n m 771 TCN (th i Ty Chu). Cn t n n m 221 TCN, Trung Qu c vo th i lo n. Giai o n l ch s

c ghi l i trong hai b Xun thu s v Chi n qu c sch. 1.2.2.Th i phong ki n:

Nh T n (221-206 TCN): N m 221 TCN, T n Thu Hong nh b i cc n khc th i Chi n qu c, th ng nh t ti n t . Nh Hn (206 TCN - 220): L u Bang l p nn nh Hn. Giai o n ng pha ty Trung Qu c - Ty Hn. Sau lo n V ng Hn. sang pha ng tn c, t o i u ki n th ng nh t ch vi t, o l

c ng,

u, nh Hn

ng Mng, nh Hn d i c c

Th i Tam qu c (220 - 280), y l th i k Trung Qu c b chia x ra lm ba n Ngu , Th c, Ng. Nh T n (265 - 420). N m 265, chu T Ngu ) l T M Vim b t vua Ngu ph i nh (420 - 581). Th i k ny, Trung Qu c l i chia lm hai tri u D ng Kin m i th ng nh t l i Nh c. nh ring bi t, M (t ng qu c n

ng ngi, l p ra nh T n. Nam - B c tri u n n m 581

ng (618 - 907), y l th i k pht tri n r c r nh t trong l ch s phong i - Th p qu c (907 - 960), h n 50 n m ny l i lo n l c , i k ti p nhau t n t i (H u L ng, H u c l: Ng, Nam u nh T ng ng mi n

ki n Trung Qu c. Th i k Ng B c c 5 tri u H u Chu). ng, H u T n, H u T n, ng, Ng Vi t, Ti n pha b c (B c T ng), n n m c n a ch a r tn).

mi n Nam chia thnh 9 n

Th c, H u Th c, Nam Hn, S Mn, Nam Bnh, (v m t n Nh T ng (960 - 1279). Giai o n 1279 th b nh Nguyn di t.

sau b b t c Kim t n cng qu y ph ph i ch y v pha nam (Nam T ng).

Nh Nguyn (1279 - 1368). Sau khi di t Ty H , Kim, Nam T ng, H t T t Li t th ng nh t ton b Trung Qu c v l p ra nh Nguyn. Nh Minh (1368 - 1644). N m 1368, Chu Nguyn Ch Hoa kh i ngh a l t 1636 h l p n Nh Thanh (1644 - 1911). Ng ng lnh o ng i ch th ng tr c a nh Nguyn, l p ra nh Minh. i Mn v n l m t nhnh c a t c N Chn, n m lo n l c vng Trung Nguyn, ng i i cu i cng c a phong ki n

c Thanh. N m 1644, nhn s

Mn ko qun vo nh chi m B c kinh, l p ra tri u

Trung Qu c. II. Nh ng thnh t u ch y u c a v n minh Trung Hoa Trung Qu c l m t trong nh ng n i xu t hi n n n v n minh s m th i c -trung i. V n minh Trung Hoa th i c -trung ng. 2.1. Ch vi t, v n h c, s h c: i c nh h ng r t l n t i cc n c ph ng

Ch

vi t: T

i nh Th

ng, ng

i Trung Hoa c ch

Gip c t i, t

c vi t Gip c t Ti u

trn mai ra, x Qu c, ch tri n.

ng th,

c g i l Gip c t v n. Qua qu trnh bi n c th ng nh t trong khun hnh vung

v n hnh thnh nn Th ch c v n, Kim v n. T i th i T n, sau khi th ng nh t Trung vi t c ng c g i l ch

V n h c: Kinh thi l t p th c nh t Xun-Thu, T ng. Th ng l th i k c Kh ng t

Trung Qu c do nhi u tc gi sng tc th i

s u t p v ch nh l. Kinh thi g m c 3 ph n: Phong, Nh, nh cao c a n n th ca Trung Qu c. Trong hng ngn tc Ph , B ch C D . c a Thi N i Am, Ty du k c a

gi n i b t ln ba nh th l n l L B ch,

T i th i Minh-Thanh, ti u thuy t l i r t pht tri n v i cc tc ph m tiu bi u nh : Tam qu c ch di n ngh a c a La Qun Trung, Thu h Ng Th a n, Nho lm ngo i s C n...trong H ng lu m ng 2.2. S h c: Ng Thu c a Ng Knh T , H ng Lu M ng c a To Tuy t c nh gi l ti u thuy t c gi tr nh t. c th i Xun bin so n

i Trung Hoa th i c r t c th c v bin so n s . Nhi u n t cc quan chp s . Trn c s quy n s n c L , Kh ng T

ra sch Xun Thu. T i th i Hn, T M Thin l m t nh vi t s l n l i l ch s Trung Qu c g n 3000 n m, t th i Hong T i th i ng Hn, c cc tc ph m Hn th Tr n Th , H u Hn th c a Ph m Di p . T i th i Minh-Thanh, cc b s nh v n ho s c a Trung Qu c. i Trung Hoa s d ng h m th p phn t r t s m. n n 2.3. Khoa h c t nhin v k thu t: Ton h c: Ng Th i Ty Hn xu t hi n cu n Chu b ton kinh, trong sch c ni quan ni m v phn s , v quan h gi a 3 c nh trong m t tam gic vung. Th i ng Hn, c cu n C u ch ng ton thu t, trong sch ny ni ng. khai c n b c 2, c n b c 3, ph ng trnh b c1, c c khi ni m s m, s d Minh s , T kh ton th l nh ng di s n l i tc Ph m S k, chp . n th i Hn V

c a Ban C , Tam qu c ch c a

Th i Nam-B c tri u c m t nh ton h c n i ti ng l T Xung Chi, ng tm ra s Pi x p x 3,14159265, y l m t con s c c k chnh xc so v i th gi i h i . Thin v n h c: T c t i 800 v sao. H xc i nh Th nh ng, ng i Trung Hoa v cb n sao c chu k chuy n ng g n ng c a 120 v sao.

t ra l ch Can-Chi. Th k IV TCN, Can

c ghi chp v hi n t d bo ng t.

ng v t

en trn M t tr i. Th k II, Tr

ng Hnh ch ra d ng c

N m 1230, Quch Th Knh ( nh m t n m c 365,2425 ngy. v n Chu u th k XIII. Yd

i Nguyn) so n ra cu n Th th i l ch, xc

y l m t con s r t chnh xc so v i cc nh thin n i kinh c coi l b sch ng m c c a

c h c: Th i Chi n Qu c c sch Hong c d ch ra ch Latinh v

kinh i n c a y h c c truy n Trung Hoa. Th i Minh c cu n B n th o c L Th i Trn. Cu n sch ny bch khoa v sinh v t c a ng thnh t u i Trung Qu c th i .

c Darwin coi y l b

c bi t l khoa chm c u l m t i Trung Hoa c ch ra c T t Th ng

c o c a y h c Trung Qu c.

K thu t: C 4 pht minh quan tr ng v m t k thu t m ng vo kho ng n m 105 do Thi Lun. Ngh in b ng nh ng ch sng t o vo i Tu . s c ng c ngu n g c t Trung Hoa. T th k VI, h t o ra l a cho ti n d ng. 2.4. H i ho , iu kh c, ki n trc: r i

ng gp cho nhn lo i, l gi y, thu c sng, la bn v ngh in. Gi y

ch ra dim qu t

H i ho : H i ho Trung Qu c c l ch s 5000 - 6000 n m v i cc lo i hnh: b ch ho , b n ho , bch ho . t i cc n c nghi m h i ho t iu kh c: t ng L c s n i Hn c bi t l ngh thu t v tranh thu m c, c nh h Hch n i Tu . c p t ng T n ng u i T n, ng nhi u Chu . Cu n L c php lu n c a T t ng k t nh ng kinh

Trung Qu c c ng phn thnh cc ngnh ring nh : Ng c iu, i Ph t i Ty Hn (pho t ng cao nh t th gi i), t V n l tr ng Ph t nghn ng thnh (t i

th ch iu, m c iu. Nh ng tc ph m n i ti ng nh m t nghn tay.

Ki n trc: C ng c nh ng cng trnh r t n i ti ng nh 6700 km), Thnh Trng An, C cung, T c m thnh 2.5. Tri t h c, t t ng: Thuy t m d m d t th i c i ng, Bt qui, Ng hnh, m d

B c Kinh. ng gia: i Trung Qu c nu ra ng (l ng nghi).

ng, bt qui, ng hnh, l nh ng thuy t m ng c xm nh p vo trong m i v t l m v d c), Ly (l a), C n (ni),

gi i thch th gi i. H cho r ng trong v tr lun t n t i hai lo i kh t), Ch n (s m), T n

khng nhn th y (gi), Kh m (n quan tr ng nh t.

Bt qui l 8 y u t t o thnh th gi i: Cn (tr i), Khn (

oi (h ). Trong Bt qui, hai qu Cn, Khn l

Ng hnh l: Kim, M c, Thu , Ho , Th . Cc v t khc nhau l do s nh ng ng v n d ng n V t t nh ng nh t t i theo thuy t m d gi thch cc bi n ng

l 5 nguyn t t o thnh v n v t. ng v i Ng hnh r i

pha tr n, t l khc nhau do t o ho sinh ra. Sau ny, ng gia k t h p thuy t m d ng c a l ch s x h i . Trung Qu c xu t hi n r t nhi u t ch c x h i v gi i thch cc v n cao ch nhn, ch ng, cng v i t

ng: Th i Xun Thu - Chi n Qu c, a ra nh ng l thuy t

c a cu c s ng( Bch gia tranh minh). Nho gia: tr t ng V ng l tr , ph n ng Chnh danh t i. T i th i Hn V cch tuy t t t (140-87 TCN), ch p nh n ngh c a ng Tr ng Th , Hn c cao m t ra l nh bi tru t bch gia, o gia: o l c s i bi u cho phi c tn Nho thu t, Nho gia i bi u cho phi Nho gia l Kh ng T . Nho gia i php tr . Nho gia nh ph n v cao t cao Tam c t ng, Ng th

ng Thin m nh. Gi tr quan tr ng nh t ng d y h c cho t t c m i

trong t

ng c a Kh ng T

l v gio d c. ng ch tr

i v nng ln thnh Nho gio. o gia l Lo T v Trang T . Hai ng th hi n o c kinh v Nam Hoa kinh. Theo Lo T , t, n m trong tr i t. Qui lu t bi n c c tr i

ng c a mnh qua hai tc ph m u tin c a v tr , c tr

ho t thn c a m i s v t ng g i l tri n v suy vong lnh cu c tr i, t Phi tn Lo T th n tin. T i th i Trang T , t sinh t t t

c. Lo T cho r ng m i v t sinh thnh, pht o gia mang n ng tnh bung xui, xa i u khng th c ng l i o

u c m i lin h v i nhau. ng c a phi i. o gia, m c d c phi trong b n c a o gio l t o gio t ng ng c a con ng

i. H cho r ng m i ho t ng an ph n, lnh

o gio sinh ra sau ny khc h n lm Thi th

ng lo qun. H t nhn c

o gio cho r ng s ng l m t vi c sung s

ng nn h tr ng sinh, l c sinh. ng php tr , coi

Php gia: Ng

c h n v i phi Nho gia, phi Php gia ch tr

nh l tr . Tiu bi u cho phi Php gia l Hn Phi T , m t k s th i T n Thu Hong. Theo Hn Phi T , tr n m i ng Php: l ph i c ch c n php lu t nghim minh, r rng, d hi u v i c c n nh t 3 i u: nh ra c php lu t nghim minh, r rng, d hi u, ng ph i n m v ng i, khng c n l ngh a. ng cho r ng tr n

cng b ng v i m i ng

i, khng phn bi t l qu t c hay dn en.

Th : Mu n th c thi php lu t th cc b c qun v

quy n th , khng chia x cho k khc.

 th

Thu t: l thu t dng ng

i. Thu t c 3 m t: b nhi m, kh o h ch v ng

ng ph t. Thu t b nhi m l khi ch n quan l i ch c n c vo ti n ng v lng trung c h nh. Kh o h ch l ph i ki m tra cng vi c th ng ai c cng th th ng, tr ng ph t. n gi a th k t tn). T i T n, Hn ng ph t th ch tr i x ng, ai c t i th tr ng ph t th t

thnh, khng c n dng di, xuyn. Th

n ng, b t k l qu t c hay dn en, tr ng th M c gia: Ng M c T t IV TCN ). H t nhn t t cn l ng ng c a phi M c gia

ng l M c T (Kho ng gi a th k V TCN i ch tr ng th th c h danh (l y th c ng. T

ng tri t h c c a M c gia l nhn v ngh a. y thi n ch nh ng c ng khng t o t

tr v sau, nh h

ng c a phi M c gia h u nh khng cn ng k .