V TH CA NGI PH N VIT NAM TRONG L TRIU HNH LUT

Hng Qun1

I. t vn
Trong sut qu trnh pht trin ca lch s dn tc, hnh nh ngi ph n Vit Nam c khc ha rt nhiu trong ca dao, tc ng, tc phm vn hc, v c trong nhng b lut . Trong hu ht cc giai on ca lch s phong kin khi m nn vn ha Nho gio vn coi trng ngi nam gii th ngi ph n vn c nhng nh hng rt mnh m trong x hi. Bi vit ch yu nhn mnh n kha cnh v th ca ngi ph n Vit Nam trong b lut L triu hnh lut ( hay cn gi l Lut hnh Triu L). Nhng phn tch ny ca chng ti tp trung vo mi quan h gia ngi ph n vi nam gii v nhng vn khc c lin quan n vic s hu v phn chia ti sn, mt trong nhng yu t quyt nh n v tr m ngi ph n c c trong gia nh. Chng ti cho rng khi phn tch v ngi ph n Vit Nam trong x hi phong kin, chng ta cn phi hiu c bn cht ca gia nh Vit Nam truyn thng l nh th no, hay ni cch khc gia nh truyn thng gi vai tr g trong mt trt t k cng c nn Nho gio phong kin xc lp t trc ?. Theo Insun Yu (1994) vic suy tm ci bn cht tht ca gia nh Vit Nam l c bit cn thit hiu c tnh cht c bn ca x hi Vit Nam. L do l v thng tng kin trc ca x hi t lu bc l nhng nh hng ca nn vn ha Trung Hoa v vay mn nhiu ca nn vn ha . Tuy nhin khi so snh v s khc bit trong mi quan h gia nam gii v n gii trong gia nh th tc gi ny cng nhn nh rng c s khc bit rt r rt khi gia nh Trung Quc c biu th bi uy quyn ca ngi cha i vi mi thnh vin khc trong gia nh, cn gia nh Vit Nam c c trng l ngi v tht s bnh ng vi ngi chng v tnh c th ha ca cc thnh vin trong gia nh Trong x hi phong kin, h t tng Nho gio c nhng nh hng rt ln n vic hnh thnh cc b lut nhm qun l x hi. V mt nhn hc, php lut c xem nh l mt phng din ca nn vn ha chng ta cc phng din s dng sc mnh ca x hi c t chc, iu chnh s tip xc, giao
1

Ging vin c hu khoa X hi hc & Cng tc x hi, i hc M Tp HCM

tip gia cc c nhn v nhm ngi, phng nga, chn chnh hoc trng pht nhng s i chch ra khi nhng chun mc x hi c qui nh thnh hiu lc2 . Cn khi nghin cu v qu trnh hnh thnh v pht trin ca lut php trong lch s, Henry Maine (1822 1888) cho rng c mt s dch chuyn t hnh thi t chc chnh tr da trn h thng thn tc sang hnh thi chnh tr da trn da trn lnh th, v chuyn t ch s hu gia nh cng ng sang ch s hu c nhn, m phn ln nhng lut l lin quan ti nhn thn chuyn t quan im ch trng ti v th (status) ca tng c nhn sang quan im da trn quan h kh c (contract) gia cc c nhn vi nhau3. Quan im trn cho chng ta thy rng trong x hi phong kin hu nh cc quan h c nhn vi nhau u c da trn quan h v th, tc l x hi xem xt vai tr, v tr ca c nhn trong mi quan h vi ngi khc v uy tn ca c nhn cng do ngi khc mang li. Ngi ph n trong x hi phong kin cng vy, cuc i ca h hu nh gn cht vo h thng gia nh, thn tc v iu ny c minh chng rt r thng qua L Triu hnh lut.

II. Ni dung nghin cu II.1 Khi qut x hi v s hnh thnh ca b lut L Triu hnh lut.
L triu hnh lut l mt b lut c nhng nh hng su sc trong x hi thi k nh L. Cc vua nh L k t L Thi T (1428 1433) u cao Nho hc. Giai on ny sch v truyn b cho vn ha Nho gio c ph bin rng ri trong x hi, v vy n cng d dng tr thnh c s l lun cho cc nh son tho lut php thi L. .y l mt b lut c cc nh nghin cu trong nc v ngoi nc nh gi cao v nhiu phng din trong lch s phong kin Vit Nam. Lut php thi ny nghim n mc "ca ri ngoi ng khng ai nht, nh nh m ng m ca khng phi lo trm cp"4 y l b lut chu nh hng su sc ca Nho gio, l b lut ra i trong thi im Nho gio c mc , iu kin v phm vi nh hng rng ri, su sc nht. Nhng nh hng ca Nho gio c lin quan n vic bo v ch tng php vn lm c s cai tr cho mi nh nc phong kin. Trn thc t L triu hnh lut c coi l b lut tng hp bao gm
2

S.P Simmon and R. Field. Law and the Social Sciences, Virginia Law Review 32 (1946) , p 858. Dn li theo Insun Zu 3 PGS TS Trn Hu Quang, Vi nt v X hi hc php quyn, Tp ti liu x hi hc php quyn, trang 9, 2009 4 Nguyn Minh Tun, Nhng gi tr tch cc ca Nho gio trong b lut Hng c,Tp ch Khoa hc, i hc Quc gia H Ni, Chuyn san Kinh t - Lut, s 4, 2004, trang 39-44

nhiu quy phm php lut thuc nhiu ngnh lut khc nhau nh: Lut hnh s, lut dn s, lut t tng, lut hn nhn-gia nh, lut hnh chnh v.v Vo th k XV khi m Nho gio tr thnh quc gio v c nh hng su sc n i sng chnh tr cng nh t tng, tnh cm ca mi tng lp trong x hi phong kin lc by gi th ngi ph n ch c coi nh l nhng cng c bit ni. Trong gia nh th quyn lc ca ngi n ng l tuyt i. Trong nn vn ha Nho gio, ngi ph n khng c quyn t quyt nh nhng vic lin quan n cuc i ca mnh. H lun phi ph thuc vo ngi n ng lc nh ph thuc vo cha, khi i ly chng ph thuc vo chng v khi chng cht th ph thuc vo con trai (theo ngha Hn Vit l tam tng). V theo h thng th hn nhn chnh l s chuyn giao uy quyn i vi ngi ph n t ngi cha sang ngi chng. Trong L triu hnh lut, mi quan h gia nam gii v n gii c miu t r nt nht qua hai chng: H hn v in sn. C 53/722 iu lut (7%) bn v hn nhn - gia nh; 30/722 iu lut (4%) bn v vic hng ha, t l, tha k v s hu ti sn. Qua hai chng ny, cc nh lm lut coi trng c nhn v c bit vai tr ca ngi ph n. c nhiu nghin cu so snh hnh nh ca ngi ph n Vit Nam v ngi ph n Trung Quc trong cc b lut cng giai on ny v u kt lun rng c mt s khc bit rt ln v vai tr, v tr ca ngi ph n ti hai quc gia. Chng ta thy rng ph n Vit Nam c th i li mt cch t do. Ngi chu u n thm t nc ny vo th k XVII, XVIII u c n tng su sc v s t do v thng cho rng ph n Vit Nam c thoi mi hn ph n Hi gio v ph n Trung Quc. Samuel Baron vit v iu nh sau: quc gia ny ph n cha bao gi b gi gn cht ch ngi khc l khi ngm nhn mnh nh ngi ph n Hi gio hay Trung Quc. i vi ngi Trung Quc, ni m ngi ph n b cm cung trong gia nh v cch bit vi nam gii, th s i li khng hn ch ca ph n Vit Nam ng nhin c xem l l v ngi Trung Quc khng qun ghi nhn hin tng 5. Trong vn s hu ti sn vn c xem l ng vai tr quan trng trong vic quyt nh quyn lc ca nam gii v n gii trong gia nh th gia ph n Vit Nam v Trung Quc cng c s khc bit r rt. Trong L triu hnh lut c mt im rt ng ch khi x hi cho ph n quyn s hu ti sn ngang bng vi nam gii v c quyn quyt nh vi nhng ti sn ny, iu m chng ta
5

Insun Yu, Lut v x hi Vit Nam th k XVII- XVIII, NXB Khoa hc X hi, 1994, trang 116.

khng thy i vi ngi ph n Trung Quc. Ti sn thu nhp sau khi kt hn l chung cho c v chng, khng ai trong h c quyn s dng ton b hay Trong lc sinh thi, v v chng hng quyn li ngang nhau i vi ti sn , nu mt trong hai ngi mun chuyn nhng ti sn ny cho ngi th ba th vic lm phi c ngi kia ng , Cn Trung Quc, ngay d ngi v l ng s - hu ca ti sn gia nh , uy quyn ca ngi chng vn cho php anh ta c nh ot v ti sn m khng cn c s tha thun vi v 6. Hay nh trong L triu hnh lut c nu r l khng phn bit gia nam v n trong vn phn chia ti sn th ti Trung Quc ngi ph n khng c nhng quyn ny m thc t h thng b gt ra ngoi. Nhng quyn tha k ca mt ngi con gi nh c bit Vit Nam khng c chp nhn x hi Trung Quc. V mt lch s, nhng ngi con gi Trung Quc thng b loi ra khi vic phn chia ti sn m ch c mt mn hi mn nh khi v nh chng 7

II.2 Vai tr v v th ca ngi ph n so vi nam gii trong mt s iu khon v hn nhn gia nh.
Trong L triu hnh lut chng ta thy rng h t tng Nho gio c nhng chi phi rt mnh m n quan h gia nam gii v n gii. Trong quan h v - chng, L triu hnh lut cng cho thy s rng but nht nh no trong mi quan h gia v v chng khi quy nh v chng phi chung thy vi nhau ( iu 401, 405). Chng ti cho rng trong giai on nh L nhng quy nh mang tnh bt but nh vy l nhm bo v cho s n nh ca gia nh v thng qua l bo v cho tng php Nho gio, cho trt t x hi nam tr v cao nht l vng quyn ca nh vua ( t gia tr quc bnh thin h Khng T ( 551- 479 trc Cng Nguyn)). iu 322 - "L triu hnh lut" ghi: "Con gi thy chng cha ci c c tt c th ku quan m tr snh l", nu "con r lng m cha m v, em tha quan, cho ly d". y l mt iu khon cho thy s tin b ca cc nh lm lut lc by gi khi cho ngi ph n quyn t chi kt hn v ly hn vi mt ngi n ng nu nh h cm thy anh ta c nhn cch khng tt. Mt trong nhng iu lut rt tin b m chng ta cha tng thy Vit Nam trc . iu 308, 333 ( L triu hnh lut) quy nh Chng xa cch v khng lui ti sut nm thng (th v c php trnh quan s ti, quan s ti lm chng th ngi chng
6 7

Ging nh 4, trang 168 Ging nh 4, trang 183

 mt v hoc nu con r mng nhic cha m v bi chuyn phi l tha ln, quan s cho li d. Hai iu khon lut ny cho thy cc nh lm lut thi k ny c nhn thc quan trng v vai tr v v th ca ngi ph n trong x hi. Quy nh ny cng cho thy rng trong gia nh nu ngi chng khng lm trn ngha v vi v th ngi v cng khng buc phi lm trn bn phn ca mnh. Mc d trong giai on ny lut cho php ngi ph n c quyn ly hn tuy nhin li c rt t ngi ph n dm lm vic ny. Theo chng ti s rt kh khn cho ngi ph n nu nh h quyt nh ri b gia nh. Mt thit ch quan trng m hu nh n gn b vi ngi ph n sut cuc i ca h. V bn cht th chnh ch Nho gio vn cao trt t nam tr hn ch v c hi hc tp, vic lm v c bit l v tr ca ngi ph n ngoi x hi. Mc khc chng ta cng thy rng trong x hi truyn thng, mi quan h gia c nhn vi nhau da rt ln vo v th m h c c. Vi ngi ph cng vy, v th m h c c trong gia nh lc cha ly chng l do ngi cha mang li v khi lp gia nh th h nhn c thng qua chng ca mnh. Nhng iu kin rng but nh vy hn ch rt nhiu v c hi ra cc quyt nh cng nh ni ln ting ni ca chnh ngi ph n. Trong L triu hnh lut, bn cnh iu khon quy nh ngi v c quyn ly hn chng th cng c iu khon quy nh ngi chng c quyn ly hn v ca mnh. Ngoi cc quy nh bt but vic ly hn nu nh cuc hn nhn ny vi phm cc iu khon do lut quy nh cn c iu khon quy nh ngi chng phi bt but b v ca mnh. iu 310 quy nh Nu th thip phm ngha tuyt ( khng con, dm ng v v..) m ngi chng n nhn, chu ng khng b th x bim, ty vic nng nh. Tuy nhin vn ly hn s khng c t ra nu nh khi phm vo ngha tuyt8 (tht xut) ngi v ang trong ba trng hp (tam bt kh): tang nh chng ba nm; khi ly nhau ngho m sau giu c; khi ly nhau c b con m khi b li khng c b con tr v. ng thi, khi hai bn v chng ang c tang cha m th vn ly hn cng khng c t ra. Nu nh bn cnh nhng qui nh mang tnh bt cng i vi ngi ph n ( tht xut) th L Triu hnh lut cng c nhng qui nh ring v ba trng hp (tam bt kh) m ngi chng khng c ly hn v ca mnh li c nh gi l mt quy nh mang tnh bo v cho ngi ph n. Qui nh ny theo nhiu nh nghin
8

Ngha tuyt: tc ti tht xut ngha l by iu bt but chng phi b v. By iu l: khng c con, dm lon, bt knh, trm cp, ghen tung, lm li v b c tt

cu c chc nng chnh l nhm bo v cho s n nh ca gia nh, bo v ch tng php Nho gio. vi mt iu lut qui nh tam bt kh nh lm lut hon thnh xut sc vic bo v s n nh ca gia nh, bo v ch tng php, hn ch vic ph v trt t gia nh ca Nho gio v th m lu gi c nhng gi tr o c trong gia nh, cng l nhng gi tr o c ca Nho gio 9.

II.3 Quan h v s hu ti sn.

Trong x hi phong kin, ngi ph n v nguyn tc phi ph thuc rt ln vo ngi chng. Tuy nhin trn thc t ti Vit Nam th a v ca v - chng thay i ty thuc vo a v x hi v s hu ti sn m h c c. y l mt im khc bit rt quan trng ca ngi ph n Vit Nam so vi ph n Trung Quc cng trong giai on ny. Trong tc phm lut v x hi Vit Nam th k XVII XVIII, tc gi Insun Yu dn li kt lun rt quan trng ca hai cng trnh nghin cu v vn ti sn gia nh: ti sn gia nh bao gm ba loi nh sau: mt l ti sn ca chng c tha k t gia nh anh ta ( phu tng in sn), hai l ti sn ca v c tha k t gia nh ca mnh ( th in sn ), ba l loi ti sn chung do c v chng cng ly c sau khi ly nhau ( tn to in sn )10. iu ny cho thy rng ngi ph n trong x hi phong kin thi k ny c quyn c ti sn ring, bn cnh ti sn ca chnh ngi chng v ti sn do c hai v chng lm nn. Trong quyn tha k ti sn do cha m li, iu 388 ( L triu hnh lut) quy nh: C rung t, cha m cht ht, cha kp li chc th m anh em, ch em chia nhau, th trch ra mt phn 20 lm hng ha phng th, giao cho con trng gi; phn cn li mi chia nhau. R rng trong iu lut ny khng thy s phn bit nam n ca cc nh lm lut trong vic tha k ti sn. Ngi ph n cng c quyn tha k ti sn ngang vi nam gii trong gia nh. iu 391 ( L triu hnh lut) quy nh: Ngi trng coi hng ha c con trai trng th dng n lm trai trng, khng c trai trng th dng gi trng, rung t hng ha cho ly mt phn 20 Quan h s hu ti sn gia nh trong L triu hnh lut c phn nh rt chi tit qua ba iu 374, 375 v 376. Ba iu lut ny quy nh mi quan h trong vic s hu ti sn ca v v chng sau khi ly hn, khi mt trong hai ngi ( v hoc chng ) qua i. Theo lut th khi v chng cn sng chung th tt c ti sn
9

Nguyn Minh Tun, Nhng gi tr tch cc ca Nho gio trong b lut Hng c,Tp ch Khoa hc, i hc Quc gia H ni, Chuyn san Kinh t - Lut, s 4, 2004, trang 39-44
10

Insun Yu, Lut v x hi Vit Nam th k XVII- XVIII, NXB Khoa hc X hi, 1994, trang 161.

iu l ca chung, khi ly hn th phn ti sn ca ring ai th c nhn li v ti sn chung th chia i. Theo ba iu lut ny th khi v hay chng cht i m khng c con th phn ti sn c tha k ca hai ngi v phn ti sn chung s c chia nh sau: Khi chng cht trc (hay v cht trc) th phn ti sn do b m dnh cho c chia lm hai phn bng nhau. Mt phn dnh cho gia nh bn v hay chng ngi va cht lo vic t l (b m bn v /chng hoc ngi tha t bn v/ chng). Phn cn li dnh cho v hoc chng phng dng mt i ( nhng khng c quyn s hu). Khi ngi v hay chng ny cht i th phn ti sn ny giao li cho gia nh bn chng. i vi ti sn do hai ngi to ra cng chia lm hai phn bng nhau: mt phn dnh cho v hoc chng lm ca ring, phn cn li c chia nh sau : 1/3 dnh cho gia nh nh chng hoc v lo vic t l; 2/3 dnh cho v hoc chng phng dng mt i, khng c lm ca ring, khi cht giao li cho gia nh bn chng. Qua cc iu lut trn cho thy vai tr, v tr quan trng ca ngi ph n Vit Nam trong gia nh truyn thng. Thc t cho thy rng trong x hi truyn thng, tt c cc hot ng kinh t ca gia nh u c s ng gp t hay nhiu ca chnh ngi ph n. Ca dao Vit Nam vn thng c cu ca chng cng v nh l mt s ghi nhn cho nhng ng gp ny ca ngi ph n v y s cng nhn c chnh lut php qui nh. Trong gia nh, tt c nhng ti sn m ngi v hay chng c tha k ring th n vn c phn chia r rng quyn s hu ca v hay chng i vi nhng ti sn mc d n c t di s qun l chung ca hai v chng. Khng ai c quyn chim dng nhng ti sn ny v theo nu nh ly hn th mi ngi c th mang i nhng ti sn ca ngi . V quyn lm ch ti sn th c mt quy nh l ngi chng khng c quyn tha k ti sn ca ca v nu nh ngi v y mt i m khng c con. Ngi chng ch c tha k mt na ti sn v khi anh ta cht i th phn ti sn ny s chuyn sang cho gia nh ngi v. Tuy nhin trong b lut nh L cng c quy nh ngi chng c quyn s hu ti sn ca v khi ngi v phm vo cc ti nh: gian dm (iu 401), nh chng ( iu 481). Vic quy nh chuyn tr li ti sn ca v cho cha m chng t ngi ph n khng b chi phi v b ph thuc qu nhiu vo gia nh nh chng. y l mt im rt khc bit ca ngi ph n Vit Nam so vi ngi ph n Trung Quc. Chi tit ny cng minh chng cho thy rng si dy rng but ngi ph n vo gia nh cha m ca mnh l rt ln v nh vy th
7

cng c th lm cho ngi ph n trong x hi ngy xa cm thy an tm hn khi kt hn. Theo phong tc Vit Nam, ngi con gi d v nh chng cng khng t tch mnh ra khi cha m v khng t mnh v ti sn ca mnh ph thuc vo chng. H lun lun vn cn l thnh vin ca cha m , v do gia nh c trch nhim chm lo cng gi nu h khng c con ci. Ngay c na ti sn kim c sau khi ly chng cng c chuyn v gia nh ngi ph n nu h khng c con11 Ti sn chung do hai v chng cng to ra th lut nh L cng quy nh v hoc chng khng c quyn s hu ton b, bi v nu mt trong hai ngi mt i th mt na ti sn chung ny phi chuyn sang cho gia nh cha m ca ngi va mi mt y. Php lut cng quy nh v chng c quyn li ngang nhau trong vic s hu ti sn v nu nh mt trong hai ngi mun chuyn nhng ti sn ny cho mt ngi khc th phi c s ng ca v v chng. Tuy nhin mt chi tit cng ng ch l trong b L triu hnh lut th cc nh lm lut ch ch , quy nh v thng nht rng ti sn bng in sn. Tt c nhng chi tit quy nh vic s hu ti sn u ch nhc n ti sn rung t m b qua cc loi ti sn khc. Gii thch cho chi tit ny chng ta c th nhn thy rng trong mt x hi nng nghip th rung t l th ti sn quan trng nht v c ngha quyt nh n s thnh vng ca mt gia nh hay dng tc trong x hi phong kin. Tt c nhng quy nh v vic s hu ti sn ca b L triu hnh lut cng cho chng ta i n mt kt lun rng trong gia nh thi k ny, uy quyn ca ngi nam gii trong gia nh khng n t vic h l ngi s hu v c kin quyt nh n ti sn chung ca gia nh (xt kha cnh ngi chng khng phi l ngi c quyn s hu ti sn v do uy quyn ca anh ta cng khng ln) . Nu c ( tc uy quyn) th c th n n t nn vn ha Nho gio c c th ha trong cc iu lut ca php lut nh L. Tuy nhin vi tt cc cc chi tit trn cng cho thy rng ngi ph n Vit Nam trong x hi xa c c mt v th v vai tr quan trng trong c gia nh v x hi. Nhiu vn thuc quyn v li ch ca h c php lut quy nh v bo h.

III. Kt lun
11

Insun Yu, Lut v x hi Vit Nam th k XVII- XVIII, NXB Khoa hc X hi, 1994, trang 167

c nh gi l mt trong nhng b lut c nhiu ting b v ngi ph n so vi cc b lut khc trong cng giai on, L triu hnh lut mang trong mnh y nhng c im ca x hi phong kin Vit Nam lc by gi. Nhn mt cch tng th th ngi ph n vn ng th yu v np sau ci bng ca ngi nam gii. Trong nhiu iu lut th ngi ph n vn chu nhiu thit thi so vi nam gii. Tuy nhin iu m chng ti thy cn phi nhn mnh y chnh l nhng im sng v quyn ca ngi ph n trong mt s vn ca gia nh, v vic s hu v phn chia ti sn. iu ny cho thy rng ngay c trong giai on x hi phong kin Nho gio vn pht trin n mc cc thnh th s cng nhn ca x hi v v tr v vai tr i vi ngi ph n vn hin hin ln rt r. V c phi chng l nn tng php Nho gio (lm c s cho s hnh thnh lut php) khi du nhp vo Vit Nam c cc nh lm lut thi k ny iu chnh cho ph hp vi vn ha ca ngi Vit Nam?. Thng qua L Triu hnh lut, chng ta thy iu ny rt r.

TI LIU THAM KHO

1. Trn Hu Quang, Vi nt v X hi hc php quyn, Tp ti liu x hi hc 2.

3. 4. 5. 6. 7.

php quyn, cao hc X hi hc, i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, 2009 Nguyn Minh Tun, Nhng gi tr tch cc ca Nho gio trong b lut Hng c,Tp ch Khoa hc, i hc Quc gia H Ni, Chuyn san Kinh t - Lut, s 4, 2004. Insun Yu, Lut v x hi Vit Nam th k XVII- XVIII, NXB Khoa hc X hi, 1994. Nguyn Linh Khiu, V th ca ph n trong mt s vn ca gia nh, Tp ch x hi hc s 4, 2002 Nguyn Quang Thng, Nguyn Vn Ti, L triu hnh lut, NXB Vn ha thng tin, 6/1997 Phm ng Hng, L Cng Lai, Lch s trit hc Phng ng, Nxb Giao thng vn ti, H ni, 1996 Henry Maine, From status to Contract, Ancient Law, Dent, 1917, pp 99 100.