PP Thinghiem

B GIO DC V O TO
TRNG I HC NNG NGHIP I H NI
NGUYN TH LAN (Ch bin) & PHM TIN DNG
GIO TRNH
PHNG PHP TH NGHIM
H NI 2005
M U
Phng php th nghim l mt ngnh khoa hc c dy trong mt s trng i hc
c lin quan n lnh vc sinh hc nh: Nng nghip, lm nghip v thu sn. Tuy nhin, ni
dung dy c khc nhau tu thuc vo ngnh c th.
Cun gio trnh phng php th nghim ca chng ti ln ny c vit cho sinh vin
i hc Nng nghip m ch yu l cho ngnh nng hc. Ni dung ca cun gio trnh cung
cp cho sinh vin mt s kin thc c bn v phng php thit k v b tr th nghim cng
nh cc thut ton thng k m t cc tham s, cc tiu chun kim nh thng k trong x l
kt qu th nghim, nghin cu cc mi quan h n gin trong phn tch kt qu nghin cu
v cch trnh by mt bo co khoa hc.
Gio trnh vit cho ngi hc nn khi dy cn b ging dy cn tham kho thm cc
gio trnh v sch khc vit k v su hn v phng php th nghim cng nh cc kin thc
ton xc sut thng k.
nm c kin thc ca mn hc vit trong gio trnh ny sinh vin phi c hc
v nm vng kin thc xc sut thng k, tin hc v mt s mn khoa hc khc.
Ni dung cu cun gio trnh bao gm cc chng:
Chng I - Trnh by cc bc cn thit trong qu trnh nghin cu khoa hc v cc
nhm phng php nghin cu trong nng nghip.
Chng II - Trnh by cc yu cu trong thit k th nghim, cc loi th nghim ng
rung cng cc ni dung khc c lin quan n thit k th nghim (cng thc th nghim,
din tch , nhc li, bo v, hng bin). Cch xy dng v vit mt cng nghin cu
khoa hc. y l chng quan trng nht ca phn phng php nghin cu.
Chng III - Gii thiu cch trin khai mt th nghim c th t thit k ( cng) ra
ngoi thc a nhm m bo tnh khch quan v tn trong nguyn tc sai khc duy nht,
chm sc th nghim v trnh t thu hoch th nghim.
Chng IV - Trnh by cc loi s liu trong nghin cu khoa hc, cc tham s thng k
c bn ca mu v cc cng thc tnh cc tham s .
Chng V - Trnh by ngn gn cc cch c lng mt s tham s thng k c bn
thng c s dng trong nghin cu v thc tin sn xut nng nghip (c lng im v
c lng khong ca hai tham s c bn nht ca tng th l k vng v xc sut ca c
tnh sinh hc no ).
Chng VI - Trnh by ngn gn bi ton kim nh cc gi thit thng k thng
thng nh: kim nh hai trung bnh (hai k vng) v kim nh hai xc sut ca hai tng th
v kim nh tnh c lp.
Chng VII - Trnh by cc phng php b tr th nghim 1, 2 nhn t v cch phn
tch phng sai. Cng b kt qu v nh gi cc kt qu th nghim. Phn th nghim hai
nhn t mi ch cp s b trong gio trnh ny. y c coi l chng quan trng nht
trong phn thit k th nghim v thng k ng dng. Chng ny gip cc nh khoa hc
nh gi mt cch y kt qu c th ca mi th nghim.
Chng VIII - Gii thiu tng quan v hi quy, ch yu l tng quan v hi quy
tuyn tnh n. Ni dung chng ny s gip cho ngi hc cch nh gi mi quan h ca
cc c trng (ch tiu) trong th nghim qua h s tng quan. Xy dng phng trnh hi
quy m t mi quan h tng quan, tnh hi quy tuyn tnh n. Bc u gii thiu quan h
phi tuyn.
Chng IX - Gii thiu cho ngi hc cch trnh by s liu trong bo co v trnh t
vit mt bo co khoa hc.
Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------
Ngoi ra, gio trnh cn trnh by mt s bng s thng k thng dng gip cc nh thc
nghim x l kt qu nghin cu ca th nghim: cc bng ny rt cn thit cho chng c
lng, kim nh cng nh phn tch phng sai v hi quy. Khi dy gio vin phi hng
dn cho hc sinh bit cch s dung cc bng s.
CHNG I I CNG V CNG TC NGHIN CU KHOA HC NNG NGHIP

Chng ny trang b cho ngi hc nhng nhn thc c bn v phng php nghin
cu Nng nghip ni chung v Nng hc ni ring nh cc bc cn c tin hnh trong
qu trnh nghin cu khoa hc tr li cu hi m thc t t ra.
1.1. Vai tr ca cng tc nghin cu khoa hc nng nghip
Theo ngha rng ca quan im trit hc duy vt: "Th nghim l mt phn ca s
nghip sn xut trong x hi loi ngi, nhm khm ph ra cc quy lut khch quan ca th
gii vt cht vi mc ch nm vng v bt cc iu b mt ca thin nhin phc v cho cuc
sng con ngi.
Con ngi bit lm th nghim (Experiment) t bao gi?
Nh chng ta bit, t c xa loi ngi phi kim n sinh sng, do , con
ngi phi bit la chn, so snh tm kim thc n. Song cng chnh t m h to ra
mt kho tng cc kinh nghim qu bu thc y x hi pht trin. Khi x hi tin ln i hi
con ngi cng phi nm bt, vn dng cc quy lut khch quan ca t nhin c hiu qu
hn. Mun lm c iu ny cn phi c phng php v t phng php th nghim ra
i.
Nghin cu khoa hc l qu trnh nghin cu v gii thch n cng cc hin tng
khoa hc xut pht t l lun v thc tin. T s ng dng cc kt qu nghin cu c
vo thc tin sn xut phc v cho cuc sng con ngi.
Nghin cu khoa hc ni chung v khoa hc nng nghip ni ring hay c th hn l
nghin cu khoa hc trong lnh vc Nng hc ph thuc rt mt thit vi iu kin t nhin
v cc iu kin kinh t - x hi nn vic vn dng cc phng php v kt qu nghin cu
ca cc nc trn th gii c tnh k tha chn lc cho ph hp vi iu kin c th ca Vit
Nam l rt cn thit. Ngay trong phm vi ca t nc chng ta cng khng th c tnh ng
nht v cc iu kin c th, cho cc thc nghim nng nghip, vy nhim v ca cc nh
khoa hc nng nghip phi nghin cu v xut c nhng bin php k thut c th, thch
hp cho vng ni mnh ph trch nhm khai thc bn vng v hiu qu cc iu kin y.
c kt qu nghin cu ng v khch quan cn phi c kin thc tng hp ca nhiu lnh vc:
ton hc, ho hc, th nhng, kh tng, sinh hc v kinh t hc v phng php nghin cu
ng, khch quan, ph hp vi cc quy lut t nhin, quy lut x hi v c tnh sng to ng
n.
1.2. Cc bc trong qu trnh nghin cu khoa hc nng nghip
c th xy dng c mt ti nghin cu khoa hc nng nghip ni chung v c
th hn na l xy dng c mt th nghim v mt bin php k thut no nh: Ging,
phn bn, ti nc, thi v hay bo v thc vt... cho mt vng i hi nh khoa hc (ngi
lm cng tc nghin cu) cn phi tin hnh theo cc bc sau y.
1.2.1. Thu thp thng tin (Bc 1)
Mc ch ca thu thp thng tin l gip cho nh khoa hc hiu r c vn s c
nghin cu c ai, ni no nghin cu cha v nu c th vn c nghin cu n u.
Xem xt tnh kh thi t hnh thnh hng nghin cu thch hp.
Ni dung thng tin thu thp gm:
* Cc ti liu c lin quan trc tip v gin tip ti vn d nh nghin cu.

* Kinh nghim sn xut ca ngi dn.
Vic thu thp cc thng tin bao gm:
- c cc ti liu ti th vin c th l cc sch bo gm cc gio trnh, sch chuyn
kho, sch hng dn ph bin khoa hc k thut, cc tp ch khoa hc, cc kt qu nghin cu
khoa hc ca cc nh khoa hc khc. Cc ngun s liu ny bao gm c trong nc v trn th
gii.
- Tham d cc hi ngh, hi tho v cc hot ng khoa hc khc.
- Tm hiu thc tin sn xut ca nng dn thy r kinh nghim cng nh bin php x
l ca nng dn vi vn s c nghin cu .
- Thu thp thng tin qua cc phng tin thng tin i chng khc nh: V tuyn
truyn hnh, i pht thanh, bo khoa hc, bo nng thn cng nh cc loi bo khc.
1.2.2. Xy dng gi thit khoa hc (Bc 2)
Gi thit khoa hc l nhng gi nh m theo nh khoa hc l c nhiu kh nng ng
nht v mt s vt hay mt hin tng no . N gip cho ta c th pht hin v gii thch
nhng ci mi m nhng gi thit khc trc y cha gii thch c.
V vy, gi thit khoa hc khng c php chung chung m phi c th, phi thc s
xut pht t cc ngun thng tin thu thp c (mc 1.2.1). Gi thit ny cng chnh l xut
pht im xy dng k hoch nghin cu thc nghim.
Gi thit khoa hc phi trnh vin vng, song khng nn s ci mi, phi xut pht t
quy lut khch quan ca t nhin, u t cng sc, tr tu tm hiu ci mi, thm ch c th
kh khn gai gc. C nh vy con ngi mi c th tm ra c ci mi, ci i thay trong
khoa hc v c th ct ngha n hon ton c c s, theo ng logic ca cc qu trnh cc mi
quan h qua li ln nhau trong t nhin y b him v a dng.
1.2.3. Chng minh gi thit khoa hc (Bc 3)
Chng minh gi thit khoa hc l qu trnh quan st, qu trnh lm th nghim. Trn c
s cc s liu (cc ch tiu nghin cu th hin qua kt qu theo di hay quan st) c c v
suy lun nhm gt b ci khng ng, sng lc ly ci ng c tnh quy lut v nhng ci c th
coi l chn l.
Kim chng gi thit khoa hc c hai cch, l: Quan st hay iu tra v lm th
nghim thc nghim.
* Quan st hay iu tra l vic tm hiu, theo di thc t, y l c mt qu trnh bt
ngun t vic thu thp nhng ci n gin, nhng ci c trong thc t sn xut v trong t
nhin, gip ta phn bit c ci c trng ca s vic, so snh gia cc s vic v tin n
suy lun xy dng cn c khoa hc cho cc s vic . Hay ni mt cch khc: quan st l
tm hiu, m t din mo bn ngoi ca s vic hay hin tng t suy ra bn cht ca
chng da trn c s nhn thc ca ngi nghin cu. Nh vy, quan st l i t bn ngoi s
vic vo trong nhn thc. Do , yu cu ca quan st l "kin tr", ch c kin tr mi c th
hy vng thu c nhng thng tin, nhng ti liu v c nh vy ti liu mi y , khch
quan v mang tnh chnh xc. Quan st (iu tra) phi c thc hin sao cho i din, khch
quan m bo tin cy ca nhng thng tin thu c v i tng nghin cu.
* Lm th nghim
Th nghim l nhng cng vic m con ngi t xy dng to ra nhng hin tng
lm thay i mt cch nhn to bn cht ca s vic nhm pht hin c y bn cht v
nguyn nhn (ngun gc) ca hin tng hay s vic , cng nh nghin cu mi quan h
tng h gia cc hin tng (hay cc sinh vt).
Nh vy, th nghim l xut pht t nhng nhn thc ca con ngi thng qua nhng
gi thit khoa hc ( nu mc 1.2.2.), sau xc minh bng hnh ng ca mnh (thc hin
th nghim, o m, quan st cc ch tiu trn i tng th nghim). Qu trnh xc minh (lm
th nghim c th c thc hin trong phng th nghim, trong cc nh li, nh knh, cc chu,
vi, xi mng hay trn ng rung ) s a ti nhn thc cht ch hn.
Nh vy, con ngi khng phi ch ch i vo nhng ci c sn m ngc li, c
th t mnh to ra nhng tng c th, thc hin tng bt i tng nghin cu
phi t bc l v pht sinh tnh quy lut ca mnh. Hay c th nhn thc theo ngha rng m
Paplp ni "Quan st l thu thp nhng g m thin nhin cho ta, cn th nghim l ly t
thin nhin nhng g m ta mun".
1.2.4. Bin lun rt ra kt lun v xy dng l thuyt khoa hc (Bc 4)
Thng qua cc kt qu ca quan st, iu tra cng nh th nghim, ngi lm nghin
cu thc hin vic kim chng gi thit khoa hc rt ra nhng kt lun v nh gi vn
m mnh quan tm, khng th ch nghin cu m b qua cng tc bin lun v rt ra kt lun.
Tt nhin y l cng vic khng h n gin. xut ra c nhng kt lun v bin lun
cho cc kt lun i hi nh khoa hc phi c trnh kin thc v hiu su sc i tng
mnh nghin cu. C nh vy, cc kt lun v bin lun mi khch quan c c s khoa hc
ph hp vi mi trng v h sinh thi c th ca i tng .
Nu nh cc nh khoa hc ch dng li vic rt ra nhng kt lun trc tip t th
nghim th nhng kt lun ch mang tnh cht kinh nghim c th ca duy nht mt ln th
nghim nn cha th ng dng rng ri trong thc t sn xut c. Do , nhim v tip ca
cc nh khoa hc l t nhng kt qu ca th nghim c lm li nhiu ln tp hp thnh cc
kt lun v bin lun nhm tm ra chn l, tm ra tnh quy lut nng ln thnh l lun khoa
hc.
1.3. Cc nhm phng php th nghim trong nng nghip
Hin nay trong thc tin nghin cu ca ngnh nng hc ngi ta s dng cc
nhm phng php nghin cu v c chia c th nh sau:
1.3.1. Nhm cc th nghim cu trong phng
y l loi nghin cu m nhng th nghim c thc hin trong cc phng th
nghim. iu kin thc hin c cc th nghim gm cc loi dng c nh: ho cht,
cc my mc phn tch, cc bnh, hp, khay... mang tnh cht ring bit (chuyn su). Nhm
cc th nghim ny hu nh c lp vi iu kin t nhin ca mi trng bn ngoi. Do iu
kin thc hin trong phng, cho nn cc kt qu t cc th nghim ny c kim tra, iu
khin bng cc dng c c chnh xc cao. Tuy nhin, nhng s liu ny cha c p dng
vo thc t. Bi v, nhng mi trng nghin cu khc m nht l trn ng rung th c rt
nhiu nhn t sinh thi nh hng ti sinh vt (cy trng) v c nhiu nhn t kh c th kim
sot c c th v chnh xc.
Th d: Mun tm hiu qu trnh trao i vt cht v nng lng trong cy xem
dng vt cht nng lng y vn chuyn ti u, nhanh hay chm, bao nhiu c tch lu
trong sn phm ca cy v bao nhiu c loi thi ra mi trng bn ngoi? hoc vic
nghin cu tc pht trin v mt s lng ca r, chiu di r. Nhng nhm nghin cu
trong phng c nhc im l s lng c th t (khng mang tnh i din) v iu kin
nghin cu nhn to khng phi l iu kin thc ti m i tng nghin cu s c gieo

trng.
1.3.2. Nhm cc th nghim trong chu vi
Cc th nghim thuc nhm phng php nghin cu ny c i tng nghin cu l
cy trng c gieo trng trong cc chu, vi bng snh, s trn nn t hay dung dch hoc
trng trong cc xi mng, trong nh li, nh polyetylen nn t hoc ct. V iu kin th
i vi nhm ny cy trng c sng trong mt phn l iu kin t nhin, cn mt phn
l iu kin nhn to.
y l loi hnh th nghim thng lm ti cc c quan nghin cu nng nghip nh cc
Vin, cc Trng i hc, Cao ng v cc Trung tm nghin cu. Nhm th nghim ny cng
c lch s lu i, kt qu nghin cu ca nhm ny phn ln nhm gii thch c ch, bn cht ca
cy.
Th d: xc nh lng nc cn cho qu trnh sinh trng v pht trin ca cy
cc giai on, lng bc thot hi nc qua cc b phn ca cy ngi ta thng lm th
nghim trong chu vi.
Hoc nghin cu mi quan h gia lng nc tiu th, lng dinh dng khong vi
kh nng tch lu vt cht ca cy. T kt qu ca nhng nghin cu ny c th gip cho cc
nh khoa hc iu chnh cc nhn t nh hng ti qu trnh sinh trng v pht trin ca cy
trng trong iu kin t nhin.
So vi nhm cc nghin cu trong phng th nhm ny c s lng c th nhiu hn.
Do vy, tnh i din qun th sinh vt mang tnh chnh xc cao hn, v li cy trng li c
th sng trong mt iu kin c th v chng c th phi chu c nhng ri ro ca iu kin
thi tit. Song mc chnh xc th cha cht ch c nh nhm th nghim trong phng.
Cc nh khoa hc cng cn nhn thc c rng: kt qu ca nhm ny tuy gn vi iu
kin sn xut, song khng th thay th cho nhm th nghim ng rung c.
Khi thc hin th nghim nhm ny cn ch :
- Ngoi cc nhn t nghin cu cng cn phi ch tt c cc nhn t khc c nh
hng ti kt qu ca th nghim.
- Cn phi chn lc dng, ging cy a vo th nghim c ng u cao, ging tt
(tr th nghim chn, to dng trong ngnh chn ging) trnh nh hng c th v s ging
v s c th ca ging, dng nghin cu cn hn ch.
- S ln lp li (nhc li) phi cao hn c th ti chc ln. Thit k cc v tr sao
cho cc i tng nghin cu chu nh hng ng u ca mi trng bn ngoi.
- To iu kin c th hn ch n mc cao nht nh hng ca ri ro do thi tit
nh gi, bo, nng v tc hi ca ng vt hi cy trng cng nh dch bnh khc.
1.3.3. Nhm phng php nghin cu trn ng rung
Nhm nghin cu ny bao gm nhng th nghim m cy trng c sng trong iu
kin t nhin. Do y, n chu s chi phi ca nhiu nhn t (cc nhn t sinh thi) t mi
trng bn ngoi. Nhng nhn t l: cc iu kin thi tit, t ai, cc bin php k thut
canh tc... Loi th nghim ny c u im l:
- S lng c th ln (tnh i din ca qun th sinh vt hay cy trng cao).
- Gn vi iu kin sn xut. V vy, c th nghin cu c mi quan h tng h
gia cy vi nhiu nhn t khc.
Cng qua nhng kt qu ca th nghim ng rung c th nhn nh r thm kt qu

v cc kt lun ca th nghim trong phng cng nh trong chu, vi hoc nh li. Nhng
kt lun ca th nghim ng rung s c coi l c s xy dng bin php k thut cho quy
trnh sn xut v thm canh cy trng.
Nh khoa hc ngi Nga Ivanov (1969) nhn nh: "Th nghim ng rung l
phng php c bn v trung tm ca th nghim nng nghip. Cn cc phng php th
nghim nghin cu khc c tnh cht thm d hay kt hp gii quyt vn ".
Nhm th nghim ng rung c tin hnh trong iu kin t nhin nn khi lng
nghin cu ln v c kh nng gii quyt cc vn m cc nh khoa hc t ra tu thuc
vo mc ch nghin cu sao cho ph hp vi iu kin sinh thi cng nh kinh t - x hi
ca mt vng no . Cc trang thit b v phng php nghin cu c chnh xc thp hn
so vi hai nhm phng php nghin cu trong chu vi v trong phng. Do , yu cu
chnh xc cng thp hn (chng ti s cp chng sau v ni dung ny).
Trong phm vi ca cun gio trnh ny chng ti ch tp trung cp ch yu cc ni
dung c lin quan ti th nghim ng rung. Cn cc ni dung khc trong cng tc nghin
cu khoa hc ni chung v nng hc ni ring c gii thiu c th tng mn hc ca
chng trnh o to tu theo chuyn ngnh m sinh vin theo hc nh: Cy trng, Bo v
thc vt, Ging cy trng, Lm vn, Du tm...
Bi tp: (Do gio vin s nu ra cho sinh vin tu iu kin c th).
CHNG II THIT K TH NGHIM TRN NG RUNG

y l chng quan trng nht trong phn phng php th nghim. Sau khi hc,
ngi hc phi bit xy dng mt cng nghin cu, cch chn cng thc i chng, chn
t th nghim v chn cy th nghim.
Nh chng ti cp th th nghim ng rung l rt quan trng. Bi v, y
mnh sn xut nng nghip ni chung v ngnh trng trt hay nng hc ni ring th cy phi
c hon ton sng trong iu kin t nhin ph hp vi bn nng sinh vt ca n. V vy,
cho kt qu ca th nghim ng rung c st vi iu kin sn xut, khi tin hnh thit
kt th nghim ngi ch tr hay ngi lm th nghim phi nm vng cc vn sau
2.1. Cc yu cu ca th nghim ng rung
Naidin (1968) nh gi: "Th nghim ng rung l th nghim nghin cu trong
iu kin t nhin, trn nhng mnh t c bit, c mc ch xc nh v s lng cc iu
kin v cc bin php canh tc n nng sut cy trng".
Mi qu trnh sinh hc din ra trong cy u c quan h cht ch v c tc ng qua
li ln nhau m iu kin ngoi cnh (iu kin sinh thi nh cc nhn t kh hu v cc nhn
t c mt trong t) l rt quan trng. Nu nh mt nhn t no thay i s lm cho cc
nhn t khc cng nh hot ng sng ca cy thay i theo.
Cy trng c sng trong iu kin t nhin ca n s bc l nhng c trng, c
tnh mt cch r nt, trong , c c nhng li th v nhng hn ch ca cc bin php k
thut canh tc hoc bn cht ging cy trng gip cho cc nh khoa hc khng nh gi tr ca
cc bin php hay ging trc khi chuyn giao cho sn xut. V vy, th nghim ng rung
phi tn trng cc yu cu sau y:
2.1.1. Yu cu v tnh i din
Th nghim ng rung phi mang tnh i din. C s ca vn ny l:
- Mi mt thnh tu nghin cu u gn lin vi iu kin kinh t - x hi nht nh.
- Khi thay i iu kin t nhin, iu kin kinh t - x hi th bin php k thut phi
thay i theo.
Tnh i din c th hin qua hai mt l:
* i din v iu kin sinh thi
C ngha l th nghim phi c thit k v lm c th ti mt vng t ai, trong
iu kin kh hu ca vng tng t nh iu kin sau ny s p dng.
* i din v iu kin kinh t - x hi
Tu theo thi gian v tu thuc vo cc iu kin c th khc v mt x hi m ngi
nng dn c cc nhn thc cng nh kh nng tip thu cc tin b khoa hc k thut vo sn
xut l khc nhau. V vy, cc nh nghin cu phi c nhng thng tin t xy dng bin
php (nhn t th nghim) cho ph hp sau mt thi gian nghin cu thnh cng th bin
php c th c sn xut chp nhn. V l m bin php k thut phi cao hn iu
kin sn xut mt mc, mc ny tu thuc vo tng a phng, tng cng ng dn tc v
tng thi gian c th. N hon ton khng c mt mc chung cho tt c.
2.1.2. Yu cu v sai khc duy nht

Trong lgc hc "suy lun" nu gia trng hp c pht sinh hin tng v trng
hp khng pht sinh hin tng m ch khc nhau c tnh hnh th tnh hnh l nguyn nhn
ca hin tng.
Hiu mt cch c th l trong th nghim s phn bit hai loi yu t: yu t th
nghim (dng nghin cu) v yu t khng th nghim (hay cn gi l nn th nghim).
Trong hai loi yu t ny th duy nht ch c yu t th nghim c quyn sai khc (thay
i). Cn yu t khng th nghim (khng cn so snh) th phi cng ng nht cng tt.
C trit tn trng nguyn tc ny mi tm c s khc nhau ca kt qu th
nghim l do nhn t no ca yu t th nghim gy ra. Tuy nhin, s ng nht tuyt i trn
ng rung l iu khng th c c.
Th d: Nghin cu nh hng ca liu lng phn ln bn khc nhau ti nng sut
la trn t trng.
Nh vy lng ln bn cho la cc cng thc phi khc nhau, cn cc bin php k
thut khc l ng nht. C th ging la g, cy hay gieo vi v no, mt bao nhiu,
lng phn bn khc ngoi ln l bao nhiu v cch bn lng phn ny ra sao, ti nc,
chm sc cng nh phng tr su hi... cng u phi ng nht.
Song c mt iu cn lu : trong th nghim ng rung khng th loi tr hon ton
c mt nhn t no y m ch c kh nng hn ch n m thi. Trong th nghim nu trn
ta ch bit c lng ln cho thm vo nghin cu l bao nhiu cc cng thc, cn trong
phn chung hoc cc dng phn tng hp khc v c trong t cng tn ti mt lng ln
nht nh. Tuy nhin, iu ny khng c nh hng nhiu v cc cng thc u c nn th nghim
nh nhau.
Mt c im khc na l trong t nhin hay trong th nghim ng rung cn tn
ti mi quan h "ko theo" c ngha l khi thay i nhn t A th nhn t B cng thay i.
Th d: Nghin cu nh hng ca lng nc ti khc nhau ti nng sut ma.
Nh vy nc l nhn t ca yu t th nghim v c thay i mc khc nhau.
Tuy nhin, nu mc nc ti khc nhau ko theo nhng thay i khc nh s lng, chng
loi vi sinh vt cng nh sinh vt t, nhit t, m t cng thay i khng ging
nhau. T c th lm qu trnh sinh hc ca cy s khng ging nhau. V vy, khi nhn nh
nh gi cc nh hng ca cc nhn t th nghim ni ring v cc iu kin th nghim ni
chung phi tm ra c nguyn nhn chnh nh hng n kt qu th nghim, c nh vy
mi a ra c bin php k thut c tnh cht then cht t hiu qu mong mun.
Song cn phi lu l trnh khng c hiu nguyn tc ny mt cch qu "my mc".
2.1.3. Yu cu v chnh xc
Khi xy dng ni dung nghin cu, nh khoa hc lun mong mun v i hi
chnh xc ca th nghim phi cao. V chnh xc ny nh hng n kt qu nghin cu v
c th c hiu qu kinh t. Song khng th c mt chnh xc chung cho tt c cc nhm
phng php th nghim. chnh xc ca th nghim ph thuc vo rt nhiu mt (kha
cnh), c th nu ra mt vi kha cnh l:
a) iu kin tin hnh th nghim (th nghim trong phng khc vi th nghim trong
chu vi hay nh li; th nghim ngoi ng li khc vi th nghim trong phng v th
nghim chu vi...)
b) Nhng sai khc v k thut khi thc hin th nghim.
c) ng u ca t th nghim.
d) Nhng vt thng c gii v tc hi ca su bnh.
Nhng sai khc l khng th trnh c, song sai khc cng nh th cng tt. V vy
mi nhm phng php th nghim khc nhau cho php c chnh xc khc nhau th hin
qua h s bin ng CV% (Coefficient of variation).
- Nhm th nghim trong phng cho php sai s th nghim CV% 1%.
- Nhm th nghim trong chu, vi, nh li CV% 5%
- Nhm th nghim ngoi ng cho php sai s th nghim:
+ Cc th nghim ging CV% t 6% - 8 %.
+ Cc th nghim phn bn t 10 - 12%.
+ Th nghim bo v thc vt (BVTV) t 13 - 15%.
+ Th nghim cy n qu CV% 20% .
+ Th nghim v la CV% khong 10%.
+ Cc th nghim iu tra th thay i trong khong 20 - 30%.
Ngoi ra ngi ch tr th nghim cn phi nm vng v thng xuyn bao qut th
nghim. Cc cn b k thut khi thc hin th nghim phi thnh tho cng vic v ht sc c
trch nhim vi vic c phn cng v khi thit k phi st vi iu kin t ra ca th
nghim. Theo cc nguyn nhn nu c th coi cc sai s th nghim l sai s ngu nhin.
Tuy nhin, trong thc t khng ch c duy nht sai s ngu nhin m cn tn ti hai loi sai s khc
na l: sai s th (hay cn gi l sai lm) v sai s h thng.
Khi gp phi sai s th th phi loi b cc s liu ra khi dy kt qu nghin cu (th
d nh o sai, cn sai, ghi nhm). Sai s th khng phi l ph bin.
Sai s h thng l do dng c th nghim.
Th d nh cn nh hn hoc nng hn tiu chun. Thc o cha chun hoc ho
cht pha khng c chun nh hng dn ca ho cht tiu chun t ra... Loi sai s ny
tuy khng lm nh hng ti vic so snh kt qu th nghim gia cc cng thc vi nhau nhng
khi cng b cc gi tr c th ca tng ch tiu (c lng im, c lng khong ca cc tham s
thng k) th khng chnh xc. V vy, c th dn ti vic nhn nh nh gi sai lch v iu ny
cng khng c li, nht l khi chuyn giao kt qu nghin cu cho sn xut. trnh sai s ny tt
nht trc khi lm th nghim phi chnh cc dng c v vt t theo tiu chun o lng cho php.
Hoc nu nh mc phi sai s h thng phi tm cch hiu chnh gi tr quan st (cc s liu) v
gi tr c c vi thc o tiu chun.
2.1.4. Yu cu din li
Kh nng nng din li ca th nghim c ngha l: khi thc hin li th nghim vi
s lng cng thc, ni dung cc cng thc nh c cng trn khong khng gian (mnh t
c v thi v tng t) s cho kt qu tng t.
Th d: Theo di thi gian sinh trng v cc thi k pht dc ca hai ging ng lai
LVN20 v LVN24 qua cc nm 1997 v 1998, cc s liu c th hin bng sau (bng
2.1):
Bng 2.1.Thi gian sinh trng qua cc giai on pht dc ca 2 ging ng
t 1997 & 1998 (ngy)
10
Tn ging
TG t gieo - tung
phn
TG t gieo - phun ru
Thi gian t gieo chn sinh l
T.97
T.98
T.97
T.98
T.97
T.98
LVN20(/c)
54
47
56
48
98
90
LVN 24
56
48
58
49
102
96
Ghi ch:
T.97: v thu 1997
T.98: v thu 1998
TG: thi gian
Qua cc s liu c th cho thy kt qu ca hai ging c tnh din li (c chiu hng
th hin tnh quy lut).
Tuy nhin, khng nn hiu nguyn tc ny mt cch cng nhc, bi v iu kin ngoi
cnh khng th hon ton nh nhau khi lm th nghim. Chnh v vy phi lm li th nghim
trong vi nm (hoc vi v) lin tip, hy vng t s tm ra tnh quy lut ca vn nghin
cu.
Th nghim c kh nng din li cng cao th vic rt ra kt lun cng chc chn. C ngha
l gii quyt c mi quan h gia cc nhn t th nghim (yu t th nghim) vi ngoi
cnh trong s biu hin ca cy trng th nghim. Th nghim khng c kh nng din li th
khng th a ra c kt lun lm c s xy dng cc bin php k thut canh tc v li cng
khng th xy dng c l thuyt khoa hc. Theo chng ti phi lp li th nghim t nht l 3
v (hay 3 nm).
2.1.5. Yu cu v lch s khu t canh tc
Th nghim phi c t trn cc khu t c lch s canh tc r rng. y l yu cu
ht sc cn thit i vi mi th nghim ng rung. Hu ht trong ni dung th nghim th
t ai ni t th nghim l yu t khng th nghim. t ch l iu kin (gi ) cho cy
m thi. Mt s bin php k thut c nh hng ti t cng c th lm cho t tt hn
(kho hn) nu nh bit s dng v ngc li c th lm cho t b thoi ho. V vy, cn
phi bit r qu trnh canh tc ca khu t trc khi t th nghim nghin cu.
Th d: C mt ging la c cy th nghim ti 2 tha rung khc nhau trn cng 1
cnh ng trong v xun. Kt qu th nghim ch ra rng:
Ti rung th nht: bn 1 kg N (nguyn cht) th bi thu 5 kg thc
Ti rung th hai: bn 1 kg N (nguyn cht) th bi thu 10 kg thc
Khi xem xt nguyn nhn ca vic tng hiu qu bn N thy mnh rung th nht trc
y trng lc cn rung th hai trng ng nn hiu qu bn N trn mnh rung th hai r rng
l cao hn trn mnh rung th nht.
Do khi xem xt lch s canh tc ca rung th nghim cn lu :
- Khng t rung th nghim nm k st cc trc ng giao thng ln, m nn cch t
10 - 20m.
- Khng t rung th nghim nm st cc h thng dn nc thi ca cc khu dn c,
bnh vin, cc khu cng nghip.
- Khng t th nghim trn t mi khai hoang, t ny phi lm th nghim trng vi
v san bng ng u sau mi lm th nghim.
11
Cc th d nu trn cho thy t nh t th nghim cn phi c lch s canh tc r rng.

2.2. Cc loi th nghim ngoi ng rung
Hin nay c nhiu cch phn loi th nghim ng rung. Thng thng c th phn
thnh cc loi sau:
2.2.1. Th nghim thm d
Hay cn gi l th nghim s b, th nghim kho st. Mc ch ca loi th nghim ny l
nhm xy dng nhng nhn thc ban u v i tng nghin cu trn ng rung c c s
xy dng cc ni dung nghin cu chnh sau ny c tt hn. Do , th nghim ny thng
lm trn din tch nh nhc li t ln v c th khng nhc li. C ngha l mt cng thc c th
ch c 1 th nghim, s cng thc t v khng i su phn tch v cy v t ai, ch quan st,
nh gi cc biu hin ca cy vi cc bin php th nghim v theo di mt s ch tiu c tnh
cht c bn v nng sut.
2.2.2. Th nghim chnh thc
Nhm ny cn c tn gi l th nghim ch yu. y l th nghim t ra nhm gii
quyt ni dung c bn ca vn nghin cu. Do , th nghim ny phi thc hin ng nh
thit k xy dng, phi tun th cc yu cu t ra ( phn 2.1). Tu thuc vo loi cy
trng (cy hng nm hay cy lu nm; cy hng hp hay cy hng rng), loi hnh th nghim,
mc ch nghim cu c th chia th nghim chnh thnh cc loi khc nhau theo s lng
nhn t, thi gian v khi lng nghin cu.
2.2.2.1. Theo s lng nhn t th nghim
* Th nghim mt nhn t
L th nghim m trong thnh phn ca yu t th nghim ch c mt mt nhn t tham
gia (nhn t ny c quyn thay i gia cc cng thc) nghin cu tc ng ca n n s
thay i ca kt qu th nghim.
Th d: Nghin cu nh hng ca phn ln n qu trnh sinh trng, pht trin v
nng sut u tng.
Nh vy yu t th nghim y l ln nn c php thay i cc mc bn khc
nhau. Cn cc nhn t khc u phi c thc hin ng u (yu t khng th nghim).
* Th nghim nhiu nhn t
y l th nghim m trong thnh phn ca yu t nghin cu c mt t hai nhn t th
nghim tr ln.
Trong th nghim ny ngi ta nghin cu nh hng ng thi ca cc nhn t i vi
cy trng. y l nhng th nghim phc tp v thng l bc nghin cu tip ca cc th
nghim mt nhn t.
gip cho th nghim ny c chnh xc cao i khi phi chia c th th nghim hai
nhn t, 3 nhn t... Bi v phi c cch sp xp ngoi ng cho ph hp vi s lng nhn t
th mi x l kt qu bng cc m hnh thng k tng ng nhm tng tnh chnh xc..
2.2.2.2. Chia theo thi gian nghin cu
* Th nghim ngn hn
Thng gi l th nghim t nm. y l loi th nghim nghin cu trong mt thi gian
ngn c th rt ra c kt lun.
12
Thng thng loi ny c p dng nghin cu tc dng ca mt bin php k

thut c th vi cy trng (thng l cc cy hng nm).
Th d: Nghin cu v mt cy, v thi v ca mt ging cy trng nh la, ng,
u , rau...
Nhng ging ny cng ch c tnh cht thi s v thng l khng tn ti di hng chc
nm.
* Th nghim di hn (th nghim lu nm)
y l loi hnh th nghim cn c thi gian hng chc nm nghin cu lin tc mi c
th a ra kt lun. C bit c th nghim phi hng trm nm.
Th d: Nghin cu tc ng ca thuc bo v thc vt (ho hc) n t. Hay nghin
cu hiu qu ci to t ca phng thc canh tc hu c trong nng nghip.
Mt th d na l nghin cu hiu lc ca phn ln n nng sut v cht lng ca
nhn vi, hay xoi...
Vi khong thi gian t 5 nm tr ln th cc tc ng ca nhn t nghin cu mi th
hin kt qu.
Cc th nghim v cng trnh chn to ging cy trng vt nui u thuc loi ny.
2.2.2.3. Theo khi lng nghin cu
C th chia ra
* Th nghim n c (c lp)
Cc th nghim lm nhiu ni v khng c lin quan g vi nhau c.
Thng th kt qu c tnh chnh xc cao, ng cho mt iu kin c th. Song tnh ph
bin li hp thm ch rt hp.
* Th nghim h thng
y l nhng th nghim lm nhiu ni v c lin h vi nhau theo nhng kha cnh
nht nh m ngi ch tr t ra.
Th nghim ny c nhc im l khi lng ln, tn cng sc v vt cht, tn thi
gian; c th cch xa nhau v a l, khc nhau thi tit v t ai (iu kin sinh thi), v tp
qun v iu kin kinh t - x hi.
u im ca nhm ny l th nghim mang tnh a dng v khi kt qu thnh cng c
ph p dng rng ri.
2.2.3. Th nghim lm trong iu kin sn xut
Loi th nghim ny cn c tn gi l thc nghim khoa hc, thc nghim ng rung.
Vi chuyn ngnh chn ging v nhn ging cn gi l th nghim kho nghim hay khu vc
ho ging mi .
y l nhng thc nghim cn phi c thm nh li trong iu kin t nhin trc
khi chuyn giao k thut sn xut cho nng dn.
Loi ny khi lng ln c th nhc li nhiu hay t tu thuc vo iu kin kinh t v
t ai. Khng cn theo di qu chi tit cc ch tiu v sinh trng ca cy m ch yu l
quan st tnh hnh sinh trng, nhim su bnh a ra cc nhn nh chung v phn ng
ca cy vi iu kin t nhin, nhng cn quan tm c th n nng sut v hiu qu kinh t.
13
2.3. Xy dng chng trnh th nghim

2.3.1. Mt s vn lin quan n xy dng chng trnh th nghim
2.3.1.1. Cc loi cng thc trong th nghim
Trong mt th nghim c hai loi cng thc l:
* Loi 1: Cng thc i chng hay cn gi l cng thc tiu chun. Cng thc i
chng c t ra lm tiu chun cho cc cng thc khc trong th nghim so snh rt ra
hiu qu c th ca nhn t (bin php) nghin cu.
Cng thc i chng c xy dng nh sau
- Nu l th nghim ging th ging trong cng thc i chng thng l ging tt ang
c sn xut ca a phng chp nhn, cng c th l mt ging tiu chun ca Nh nc
hay ca mt vng nht nh c chnh thc cng nhn (B Nng nghip v PTNT cng
nhn).
- Nu l bin php k thut khc nh mt , thi gian gieo cy th cng thc i chng
l bin php ph hp vi iu kin sn xut v ang c sn xut ni chp nhn.
- Nu l cc nhn t nh bn phn, phun thuc bo v thc vt, ti nc... m nhng
nhn t ny l cho thm vo nghin cu bng vic cn, ong, o, m c th c th cng
thc i chng thng c xy dng mc 0 (khng cho thm vo).
Th d:
- Th nghim v thi v th cng thc i chng l chnh v.
- Th nghim v mt th cng thc i chng l mt ph hp vi cy trng trong
v chnh .
- Th nghim v thuc bo v thc vt th cng thc i chng l khng phun (nhng
phi phun nc thng thng c dng pha thuc cho cc cng thc c nng khc nhau).
Nhng nu l thuc dng bn vo t th cng thc i chng l khng dng thuc (khng
cn phun nc)
Trong mt th nghim t nht phi xy dng mt cng thc i chng. Cn tu thuc
vo cc iu kin c th khi lm th nghim v ni dung nghin cu m c th ti hai hay ba
cng thc i chng, khi so snh c chnh xc.
* Loi 2: Cng thc nghin cu
Cng thc nghin cu l cng thc c tc ng bin php k thut (nhn t th
nghim) cc mc khc nhau.
Kt qu ca cng thc ny c so snh vi kt qu ca cng thc i chng.
C hai loi cng thc i chng v cng thc nghin cu u gi chung l cc cng
thc th nghim hay nghim thc.
xy dng cng thc th nghim cn lu nhng vn sau:
Mt l: Cn to iu kin cc cng thc th nghim so snh c vi nhau v so snh
c vi cng thc i chng.
Th d: Nghin cu hiu lc ca phn ln n sinh trng, pht trin, kh nng nhim
su bnh v nng sut la.
Nh vy tu thuc vo iu kin c th ca th nghim la t no, v no m xy
dng s lng cng thc th nghim l my cng thc.
Song t nht cng phi c 3 cng thc, trong
Cng thc I: l khng bn ln vo t (0 P2O5) (CT I l i chng)
14
Cng thc II: l bn ln mc 1 (CT II)

Cng thc III: l bn ln mc 2. (CT III)
Nh vy, s so snh c hiu lc ca vic c bn ln so vi khng bn ln ti cc ch
tiu nghin cu cy la. Sau cho php so snh l trong hai mc bn ln c th th mc
no t kt qu cao hn v mc no t hiu qu u t ln cao hn.
Hai l: Cn to iu kin cho cc cng thc th nghim th hin c quy lut s lng.
th nghim thnh cng ngi ch tr xy dng ni dung nghin cu hiu rt r i
tng nghin cu v tc dng (cng nng) ca bin php k thut n i tng nghin cu
mun vy phi c kin thc tng hp cc mn hc t c s n chuyn mn trong iu kin
c th
Th d: Nghin cu hiu qu ca vic trng xen gia c ph vi (Coffee Canephora) vi su
ring trong vn c ph ti Dkk
Cng thc I: C ph thun mt (3 x 3)m = 1111 cy/ha (/c)
Cng thc II: Su ring xen c ph mt (6 x 9)m
Cng thc III: Su ring xen c ph mt (9 x 9)m
Cng thc IV: Su ring xen c ph vi mt (9 x 12)m.
Cng thc V: Su ring xen c ph mt (12 x 12)m
Cng thc VI: Su ring xen c ph mt (12 x 15)m
Nh vy gia cc cng thc nghin cu (cc mt trng) c khong cch l 3 m, vi
khong cch ny hy vng gia cc cng thc khc nhau th hin kt qu khc nhau v cng t
kt qu nghin cu c th tm ra khong cch trng xen hp l nht.
2.3.1.2. Xc nh s lng cng thc trong mt th nghim
S lng cng thc th nghim c xc nh ty thuc vo ni dung v mc ch ca
ngi ch tr th nghim. Thng thng th nghim mt nhn t c s lng cng thc t hn
th nghim hai nhn t.
Trong th nghim c mt nguyn tc c bn gip cc nh khoa hc xc nh c c
bao nhiu cng thc l va cho ni dung nghin cu ca mnh. Nguyn tc l: "Da
vo gi thit khoa hc lp ra cng thc trung tm, t cng thc trung tm s x dch ln
pha trn mt s mc v xung pha di mt s mc".
Cn khong cch gia cc mc tu thuc vo tc ng ca nhn t nghin cu ti i
tng c s dng trong th nghim (vt liu th nghim).
Nh vy, vi th nghim mt nhn t c bao nhiu mc (liu lng) th c by nhiu cng thc
k c mc i chng c th l 0 (khng cho thm vo).
Th d: Nghin cu nh hng ca phn N ti nng sut la
y l th nghim mt nhn t. Nu nh ly cng thc trung tm l 100 N hoc 150N th
cc cng thc c xy dng xung quanh cng thc trung tm nh sau:
Cng thc 1 (CTI): 0 N (i chng)
CTII: bn 50 N
CTIII: bn 100N
CTIV: bn 150 N
CTV: bn 200 N
CTVI: bn 250 N
15
Nh vy th nghim c th c 5 cng thc (dng li mc 200N) hoc c th 6 cng thc

nh vit. Khng nn t t hn 5 hoc nhiu hn 6. rng hay hp ca N gia cc cng
thc ph thuc vo vai tr ca m (N) v i tng nghin cu. Th d i vi cy la v
cy ng rng nh th nghim nu l ph hp, cn nu l cy h u (u tng, lc,
th rng nh th nghim trn li cao v mc bn 250N c th l tha. Cn trong th nghim
nhiu nhn t th mt nguyn tc chung l: nghin cu c y tc ng phi hp cc
nhn t, s lng cng thc th nghim l tch ca s mc ca mi nhn t th nghim.
Th d: Nghin cu hiu lc ca ln ti nng sut hai ging u tng v ng ti
vng ng Bng sng Hng.
Nh vy y l th nghim hai nhn t (ln l nhn t k hiu l A vi s mc l La).
Ging u tng l B vi s ging tham gia l Lb).
Vy gi s cng thc nghin cu l K th
K = La x Lb
(2.1)
Bng 2.2. C th m t t hp cc cng thc nh sau
Ging
(A)
Ging a1
Ln
(P2O5)
(B)
Cng
thc
STT CT
bo
a1b0
b1
a1b1
II
b2
a1b2
III
b3
a1b3
IV
Ging
Ging
a2
Ln
(P2O5)
Cng
thc
STT CT
bo
a2b0
b1
a2b1
VI
b2
a2b2
VII
b3
a2b3
VIII
Th nghim c 8 cng thc trong c 2 cng thc i chng l a1b0: i chng 1

a2b0: i chng 2. Trong th d ny s cng thc K = 2 x 4 = 8 cng thc
Vi th nghim hai nhn t thng thng c nhiu cch thit k (sp xp th nghim
trn ng rung s cp k hn h o to sau i hc).
Nu th nghim ba nhn t c k hiu (nhn t 1 l A c La mc, nhn t 2 l B c Lb
mc v nhn t th 3 l C c Lc mc). Vy s lng cng thc s l:
(2.2)
K = La x Lb x Lc
Trong gio trnh ny chng ti tp trung ch yu vo th nghim mt nhn t. Cn th
nghim t 2 nhn t tr ln s c cp h o to sau i hc.
Thc t cc nh khoa hc u bit rng th nghim nghin cu tc dng ng thi ca
nhiu nhn t n cy trng l tt nht vi theo quan im sinh thi hc tc dng tng hp
khng phi l cp s cng n thun ca cc tc ng ring l c lp. Song nhiu nhn t s
c nhiu cng thc th nghim v nh vy, s ny sinh mt lot cc vn khc m hu ht
cc vn li nm trong yu t khng th nghim, rt kh to c tnh ng nht cao.
Cho nn khng nn qu nhiu nhn t trong mt th nghim v cc nh khoa hc ch nn
nghin cu mi quan h ng thi ca 2 hay 3 nhn t m thi.
2.3.1.3. Mt s ch tiu k thut c lin quan khi thit k th nghim
* Din tch th nghim
th nghim l thnh phn c bn ca th nghim trn cc nhn t th nghim c
thc hin theo mt ni dung xy dng. Do , din tch (c th l kch thc ) phi nh
16
nhau. Nu ly chnh xc ca th nghim l h s bin ng CV% kho st th gi tr ny

ph thuc vo nhng kha cnh sau:
- Din tch th nghim
- Hnh dng th nghim (kch thc l vung hay l ch nht...).
- a hnh t th nghim.
- Loi t th nghim.
- Loi cy trng.
- Loi th nghim.
Chng ti xin a ra nhng dn liu c th ca mt s tc gi xung quanh vn ny.
Sanhina (1965) a ra mi quan h gia sai s th nghim vi vic tng din tch th
nghim la m ti Nga, kt qu nh s liu (bng 2.3).
Bng 2.3. Quan h gia sai s th nghim vi din tch th nghim
m2
Sai s %
20
30
40
50
60
70
80
90
100
3.63
3.17
2.96
2.82
2.61
2.45
2.37
2.31
2.28
Mudra (1958) cho thy trn hai loi t c trng khoai ty v la m khi din tch
th nghim thay i th sai s cng thay i theo (bng 2.4).
Bng 2.4. Quan h gia din tch th nghim, loi cy trng trn hai loi t vi sai s th
nghim
Ng trng trn t bng
La m trng trn t ct
Din tch (m2)
Sai s (CV%)
Din tch (m2)
Sai s(CV%)
19,6
30,0
17,7
28,0
15,2
27,0
9,8
26,0
10
7,5
25,0
12
6,3
10
24,0
16
3,8
12
23,0
20
2,9
16
22,0
25
2,3
25
22,0
33
1,8
31
22,0
56
1,3
48
22,0
Phm Ch Thnh v Nguyn Th Lan (1983) nghin cu trn la cy ti t ph sa trong

sng Hng cho mi quan h gia sai s th nghim, vi din tch (c th l hnh dng th
nghim) qua cc dn liu c th sau:
17
Bng 2.5. Mi quan h gia sai s th nghim vi din tch khi c dng hnh vung
Din tch (m2)
bin ng t TN
CV%)
16
25
36
49
64
81
100
7.76
7,58
8,18
7,27
8,42
5,75
5,64
5,29
5,99
1,65
9.07
10,64 10,08
9,32
9,14
10,28 10,21 10,92
8,19
5,83
16.18
22,23 20,20 17,90 18,00 18,30 18,90 19,40 18,90 19,10
Ghi ch: CV% l bin ng ca t th nghim

Bng 2.6. Khi th nghim c dng hnh ch nht 2 : 1
Din tch (m2)
bin ng t TN (CV%)
18
32
50
72
7.76
14,08
8,27
6,52
6,19
4,82
5,54
9.07
13,15
10,28
10,87
9,18
7,16
6,77
16.18
18,29
17,90
18,19
20,75
17,57
18,75
Bng 2.7. Khi th nghim c dng hnh ch nht 3 : 1

Din tch (m2)
bin ng t
TN (CV%)
12
27
48
7.76
11,26
8,53
6,29
5,90
9.07
12,09
12,67
9,59
5,68
16.18
20,00
15,85
16,45
18,96
Nh vy, qua dn liu trong cc bng 2.5; bng 2.6 v bng 2.7 vi la cy cho thy:
- Khi din tch th nghim tng ln th sai s th nghim c gim kh r. Nhng nhn
xt ny ch ng khi t th nghim tng i ng u (CV% < 10%).
Cn khi nn t th nghim c bin ng t CV% > 15% th nhn xt trn khng cn
ng na.
iu ny cho thy s khng th c tng din tch th nghim th nng cao chnh xc
ca th nghim ng rung khi t th nghim c ng u km.
Thc t cho thy l khng c gii php no mang tnh tuyt i c. M nhng mi
quan h nu cng ch hi ho mc nht nh. V vy, din tch th nghim ln hay
nh tu thuc vo:
(1) Mc ch v yu cu ca th nghim
Th d: th nghim lu gi, phc hi mt s ging la c sn a phng qu him.
Nh vy tu thuc vo s lng ngun ht ging thu c l nhiu hay t m din tch
th nghim cho mi ging to nh khc nhau. Tuy nhin din tch qu nh s kh gim nh v
nhn xt.
Nhng th nghim so snh ging hoc mt bin php k thut no chun b ph
bin ra sn xut th din tch phi ln.
Nu th nghim trong iu kin sn xut (th nghim kho nghim) th din tch phi
ln hn th nghim thm d v th nghim chnh.
18
(2) Ph thuc vo loi cy trng v mt gieo cy sao cho mi mt th nghim c

kh nng to ra mt qun th cy trng mang tnh i din, n nh v m bo s lng c
th trong qu trnh nghin cu c nh gi khch quan gn tng t nh ngoi sn xut.
(3) Ph thuc vo phng tin k thut khi thc hin th nghim
Nu lm bng th cng th din tch nh, cn nu lm bng my (c gii) din tch
phi rng hn. Nh vy din tch phi ph hp c th hon thnh cng vic th nghim
trong khun kh thi gian m yu cu th nghim t ra.
Cng chnh do nhng vn nu trn m hin nay vic xc nh mt cch chnh xc
din tch th nghim vn cn nhiu kin tranh lun. Xin nu kin ca cc tc gi quan
tm ti vn ny nh sau:
Trn th gii:
+ Theo Zimerman (1961) vi th nghim v nng hc th:
- Vi cy h ho tho din tch thay i t 10 - 20 m2
- Vi khoai ty th din tch t 20 25 m2.
- Vi c ci ng th din tch t 12 20 m2
- Vi cy lm phn xanh th c din tch t 5 - 25 m2.
+ Theo Whyte (1964) v Ivanov (1969):
Ty thuc vo iu kin c th m xc nh din tch th nghim. Song ti thiu phi
t t 15 20 m2.
+ Theo Kwanchai, A. Gomez v Arturo.A. A. Gomez (1986) vi th nghim la din
tch c th thay i t 5 15 m2.
Cc nh khoa hc ca Lin X c th trong th nghim so snh ging
- Cy trng dy: 100 m2.
- Cy hng rng: 150 - 200 m2.
- Vi rau li quy nh theo n v s cy/ nh sau
+ Ci bp: 140 cy.
+ C chua: 115 cy.
+ C: 100 cy.
+ t: 180 cy.
+ Da: 50 cy
Cc nh khoa hc Vit Nam xut
+ Theo o Th Tun (1960) th:
Bng 2.8. Din tch th nghim (n v m2/)
Loi th nghim
Cy trng
La
Cy hng rng
- Th nghim ngoi ng kt hp vi th nghim trong phng
10 - 20
20 - 40
- Th nghim nh
20 - 50
40 - 100
- Th nghim ln
50 - 100
100 - 200
- Th nghim c gii
100 - 200
200 - 400
+ Tc gi inh Vn L ngh:
19
- Vi cc loi cy c kch thc tng i to nh: Bng, ng th din tch l 50 100
m.
- Vi cc cy nh nh: La, la m... th din tch thng l t 30 60 m2 trn 1 .
Theo kin ca mt s tc gi v chng ti th din tch th nghim rng hay hp tu
thuc vo s lng cy cn thit quan st cc ch tiu nghin cu trong sut qu trnh th
nghim. Nn xut nh sau:
- Vi cy hng nm din tch t 50 100 m2.
- Cy rau din tch t 30 - 40 m2.
- Cy n qu lu nm: 10 - 20 cy.
- Th nghim vi cy thuc: 10m2.
* Hnh dng th nghim
Hnh dng th nghim c xy dng bi t l gia 2 cnh ca th nghim, nu t l
l 1 (1:1) c dng hnh vung. Cn cc t l khc 1 l hnh ch nht.
ni dung ny cng mt phn c lin quan ti din tch nh nu trn.
Theo Ivanov (1969), vi mt din tch xc nh th cng di (t l rng/di cng < 1)
th cng chnh xc. Do d dng gieo trng, chm sc v ph nhiu ca t cng gn nhau
gia cc v trong cng .
Whyte (1964) li xut: Nu din tch th nghim nh th hnh dng nn vung
gim din tch phn bo v.
Theo Phm Ch Thnh v Nguyn Th Lan (1983) thay i hnh dng th nghim cng
l mt bin php nng cao chnh xc ca th nghim. Tuy nhin, n ph thuc vo
ng u ca t th nghim. iu ny th hin qua dn liu trong bng sau:
Bng 2.9. Quan h gia hnh dng vi chnh xc ca th nghim la cy khi c
ng u t khc nhau (din tch = 50 m2)
Bin ng t th
nghim (CV%)
hnh vung (7m x

7m)
ch nht 1 : 2 (5m
x 10m)
ch nht 1 : 3
(4m x12m)
7,76
5,64
4,82
5,90
9,07
10,21
7,16
5,60
16,18
18,90
17,57
18,96
Qua y cho php nhn xt:

- iu kin t tng i ng u vic thay i hnh dng th nghim khng c nh
hng ng k n chnh xc ca th nghim.
- iu kin t t ng u khi hnh ch nht th chnh xc s cng cao (v bao gm
c cc v tr khng ng u ca t trong 1 ).
- Khi t khng ng u th vic thay i hnh dng th nghim khng lm cho
chnh xc ca th nghim nng ln.
Tc gi Phm Ch Thnh (1971) qua kt qu nghin cu v thuc bo v thc vt rt
ra nhn xt:
Trong th nghim ny nu th nghim cng ch nht th chnh xc ca th nghim
cng km (nh hng k cn gia cc ).
Phm Ch Thnh v Nguyn Th Lan (1983) rt ra kt lun: trong th nghim v phn
bn vi la cy c s di chuyn dinh dng t n sang kia (vi th nghim khng p b
20
ngn gia cc , m ch khong cch 40 cm). S di chuyn ny l nhiu hay t, ph thuc

vo tc di chuyn ca nc rung th nghim.
Nh vy, tu thuc vo loi hnh th nghim (ng hn l tnh cht ca th nghim theo
ni dung nghin cu) m chn hnh dng cho ph hp va m bo chnh xc va
tho mn c iu kin t lm th nghim v thun tin trong cng tc nghin cu.
Nhn chung t xut ca cc tc gi nu trn. Chng ti thy:
- Th nghim v cch lm t; ti nc v so snh ging nn lm di ( ch nht). Vi
cy hng hp chiu rng l 1,50 m, cy hng rng c 4 - 6 hng.
- Th nghim v thuc (BVTV) v phn bn nn lm hnh vung hoc gn vung.
Song y cng ch l nhng xut cn vn c th phi xem xt nhiu kha cnh
khc nhau cho hi ho.
* Hng ca th nghim
Nhn chung vn ny t c lin quan ti chnh xc ca th nghim nu nh t th
nghim ng u. Cn khi t th nghim c bin ng ln th hng th nghim c nh
hng n chnh xc ca th nghim. V trong th nghim ny, th nghim nn l hnh
ch nht. Nu t bin i v ng u theo mt hng xc nh th chiu di th nghim
nn song song vi hng bin ng ca t. Minh ho hnh 2.1. v 2.2.
t tt
CTII
CTV
CTI
Hnh (2.1)a
CTIV CTIII
t tt
t xu
CTI
CTIII
CTIV
CTII
t xu
CTV
Hnh (2.1)b
21
Trong s (2.1): hnh (2.1)a l khng hp l c th 1 cng thc no nm vo t

tt, hoc li ri vo t xu hon ton. Cn hnh (2.1)b l hp l, do cc cng thc u c cc
v tr t tt, xu l tng ng.
Cn t i dc ph ca t ( ng u) thay i t nh i xung chn i nn chiu di ca nn vung gc vi ng ng mc. Cc ln nhc li cng phi nm
cng mt bnh chy vng quanh i. Cn nu nh cn phi lm th nghim trn mnh t
trc trng cc loi cy khc nhau nn sp t th nghim nh hnh (2.2)c l ph hp nht,
cn hnh 2.b l khng ph hp.
Rau hoc cy h c
(c chua, khoai ty)
III
II
II
IV
III
Cy ho tho (la,
ng...)
IV
II
III
IV
Hnh (2.2) a
Khu t th nghim
IV
II
III
Nhc li
1
III
IV
II
IV
II
III
Nhc li
1
2
3
I; II; III; IV l k hiu
cng thc
Hnh (2.2) b
Hnh (2.2) c
* S ln nhc li
Nhc li ca th nghim c ngha l: mi cng thc th nghim c thc hin mt s
trong cng mnh t th nghim hoc khu vc th nghim (gi l nhc li khng gian), trong
cng mt thi gian th nghim.
Th nghim phi c nhc li (nht l th nghim chnh). y c th coi l mt tiu
chun bt buc khi nghin cu. Song s ln nhc li bao nhiu l hp l?
Theo tc gi Remera dn t Dospekhov (1979) th:
- Khi tng s ln nhc li chnh xc ca th nghim tng nhiu hn khi tng din tch
th nghim.
- Khi tng s ln nhc li th ban u chnh xc tng nhanh, nhng nu tip tc tng
nhc li nhiu ln (ln hn 4 ln) th chnh xc c gim, song gim chm.
Theo Phm Ch Thnh v Nguyn Th Lan (1983) th nghim la cy, cho thy mi
quan h gia din tch , s ln nhc li vi sai s th nghim nh sau:
Bng 2.10. Quan h gia tng din tch (m2), s ln nhc li vi chnh xc ca th
nghim ( nn t th nghim CV% = 9,07%).
Din tch
(m2)
CV% (khng nhc li)
25
C nh 25 m2
S ln nhc
CV%
10.0
10.0
50
8.3
7.1
75
7.6
5.8
100
7.1
5.0
22
125
6.7
4.5
150
6.4
4.1
175
6.1
3.8
200
5.9
3.5
225
5.7
3.3
250
5.6
10
3.2
Ghi ch: CV% l sai s ca th nghim

Theo o Th Tun (1960) tu cc nhm nghin cu th nghim m s ln nhc li c
th dao ng t 2 - 6 ln.
T cc kin trn chng ta c th nhn nh rng s ln nhc li nhiu hay t ca mi
cng thc th nghim ph thuc vo:
- ng u ca t th nghim.
- Kch thc cy trng (C lin quan ti din tch ). Cy c kch thc nh c th nhc
li t hn. V trn 1 th nghim c nhiu cy. Cn cy c kch thc ln nhc li nhiu, v
trn mt c s lng cy t (thm ch nhc li ti 10 ln).
-Din tch th nghim: Khi din tch nh th nhc li nhiu hn din tch ln.
Nhng tu chung li l: Theo chng ti s ln nhc li vi th nghim nn 3, tu theo
kiu sp xp th nghim. Nn thng thng t 3 - 4 ln nhc li l va. Cn vi th nghim
thm d v th nghim kho nghim s ln nhc li c th < 3.
* Di bo v v hng bin
+ Di bo v l phn din tch bao quanh mnh t (khu t) lm th nghim. y l ni
dung t ra nhm m bo nguyn tc "Sai khc duy nht". Tu thuc vo iu kin ca khu
t th nghim m rng ca di bo v c th rng bao nhiu. Song nhn chung ti thiu
rng ny phi t t 1,5 m - 2,0 m.
+ Hng bin
Hng bin chnh l phn bo v ca th nghim nhm loi tr nh hng gia cc
vi nhau (c bit cc khc cng thc).
Theo K.A.Gomez v A.A. Gomez (1986) trong th nghim la c bn phn N v gia
cc khng c b ngn ch khong trng gia cc thay i t 40 - 100 cm th nng sut
hng bin thay i t 50% n 100%. Phm vi nh hng ch hng th nht. Ring bn
120N/ha c nh hng ti hng th hai.
Nu th nghim so snh ging m gia cc khng cch b (khng khong cch
40 cm m ch khong 20 cm l khong cch gia hng vi hng) th c nh hng ti hng
th ba. V vy, vi th nghim la khong cch loi b hng bin khng ly mu theo di
l hai hng xung quanh (tng ng 40 cm). Vi cy trng cn cng nn loi b mt hng
xung quanh (tng ng 40 - 60 cm) l ph hp vi iu kin th nghim ca Vit Nam.
Tuyt i khng ly mu theo di ti cc v tr xung quanh ra th nghim (hng bin)
th nghim mang tnh chnh xc v khch quan.
* Cch sp xp cc cng thc th nghim (phn ny s c m t chng VII)
2.3.2. Xy dng nn th nghim
Nn th nghim l bao gm tt c cc iu kin canh tc c thc hin ng nht gia
tt c cc cng thc ca th nghim.
23
Nn th nghim khng phi l nhn t so snh gia cc cng thc vi nhau. Tuy nhin,
n gip cho cc cng thc nghin cu th hin c tc dng. V vy, chn nn th nghim
cn c vo cc iu kin sau:
+ Phi i din v iu kin kinh t - x hi ca thi im cc kt qu nghin cu d
kin s c p dng vo sn xut.
+ Phi l iu kin cho nhn t th nghim pht huy c hiu lc ca n.
Do , phi ht sc cn thn khi xy dng nn th nghim, nn th nghim khng
phi l mt tc nhn lm gim tc dng ca cc nhn t nghin cu.
2.3.3. Chn t th nghim
Hu ht cc th nghim trong nng hc t l nhn t khng nghin cu, m t ch
ng vai tr lm gi v l mi trng cho cc nhn t nghin cu th hin tc dng ca
n vi cy trng. Nn yu cu ca t th nghim phi mang tnh i din v cc mt nh:
Loi t no? Trong loi t y phi bit c a hnh ra sao? Thnh phn ho tnh, l tnh
t c i din cho vng m sau ny th nghim phc v khng? C nh vy th nghim mi
c tnh thc tin cao.
t c cc yu cu nu trn, trc khi lm th nghim phi c c cc thng tin
v t bao gm cc ni dung sau:
2.3.3.1. iu tra v a hnh
a hnh c coi l nhn t chnh quyt nh (chi phi) ng u ca t. V vy,
t th nghim phi phng (nhn b mt) song c th thy nh sau:
Vi th nghim la nc lm trong iu kin t bng, tu vo th nghim vi la cy
hay gieo vo m yu cu c th v phng mt rung cao hay thp. La cy th phng
thp hn so vi la gieo vi. Nhn chung rung th nghim c b mt lm t khi gieo cy
cng phng cng tt. Song thc t khng phi l d dng thc hin c nh vy. phng
mt rung khi gieo cy chnh lch 5 cm vi th nghim la. Nu lm th nghim la nc
trn t dc phi lm trn cc rung bc thang. Cn vi th nghim ca cc cy trng cn khc
th chnh lch phng mt rung cho php t mc 10 cm.
Vi cc th nghim cy trng trn t dc th yu cu dc cho php lm th
nghim l 25% v mt rung hay i phi dc u v tt nht cng nn lm ng ng mc.
Tu thuc vo c im sinh hc ca tng loi cy trng m chn t dc cho ph hp. Nn
b tr gn th nghim trn mt khu vc (c th 1 ln nhc li trn t c dc tng t
nhau). Nu khng c iu kin th mt hoc hai ln nhc li mt khu vc cn bn cnh l
ln nhc li khc. Tuyt i trnh vic b tr gn mt hoc mt s cng thc no ti mt
khu vc v khu vc khc s l mt hay mt s cng thc khc cn li ca th nghim.
2.3.3.2. iu tra l tnh t v ho tnh t
iu tra t c t ra vi mc ch l sau khi th nghim thnh cng, cc kt qu s
c ng dng nhng vng t cng loi tng t.
Trc ht nu c iu kin nn v bn vng th nghim vi cc t l ph hp 1 :
5000 hoc 1 : 1000. Th nghim i hi chnh xc cng cao th cng phi lm k vn
ny.
Rt cn quan tm n lch s canh tc ca t trc lc t th nghim. Nht l cc bin
php k thut canh tc trc c kh nng lm thay i ti kt cu v cc ch tiu l, ho tnh
ca t.
24
Nhn chung khi chn t th nghim nn chn xa cc rng cy (hng cy to); xa trc
ng giao thng, xa ni cha nc thi hay mng dn, nc thi ca cc khu dn c, nh
my, bnh vin... vi khong cch t 40 50 m.
Trnh lm th nghim trn t mi c khai hoang. Ty tng iu kin c th m b tr
th nghim trng vi v san bng ng u ca t thnghim.
Th nghim trng l mt trong nhng k thut c thc hin nhm san bng
ng u ca t trc khi b tr th nghim chnh. t th nghim khng ng u c th do
mt trong nhng nguyn nhn sau:
- Qu trnh s dng t p dng cc bin php k thut nh: cy su, bn phn (gy
nh hng ko theo).
- Do chnh lch v a hnh c th dn ti s khc nhau v thnh phn c gii v ha
tnh ca t.
Ta c th san bng ng u ca t bng cch:
+ Giao cy cng mt loi cy trng trong vi v lin tc v thng dng cc la cy
hng dy nh la (i vi t ngp nc) hoc cy h u, cy rau (i vi t mu).
+ K thut chm sc bn phn theo kiu bn v o vo nhng ch cy trng xu hoc
ch xu nhiu bn nhiu, ch xu t bn t, ch tt th khng bn.
Cc bin php k thut thc hin trong qu trnh lm th nghim trng phi ging nhau.
Khi thu hoch nng sut chia mnh th nghim thnh nhiu c kch thpc 10m2 (2m X 5m),
sau tnh h s bin ng qua nng sut ca cc nh. Nu h s bin ng 10% cho
php b tr th nghim chnh trn khu t .
2.4. Xy dng ti nghin cu
2.4.1. C s xy dng ti
cng nghin cu khoa hc c xy dng trn c s xc nh c mt ni
dung nghin cu ca ti. V vy, c s xy dng cng da vo:
a) Mc ch v yu cu m ni dung nghin cu t ra.
b) Xut pht t iu kin t nhin (kh hu, t ai) v kinh t - x hi ni nghin cu
(vng sau ny ng dng cc kt qu nghin cu vo sn xut).
c) Kinh ph v thi gian nghin cu
2.4.2. Ni dung ca cng nghin cu
c c ni dung ca cng nghin cu khoa hc, ngi nghin cu phi xc
nh cho c tn ca ti nghin cu (c th chi tit ti tn ca th nghim).
Yu cu ca tn ti l: pht biu ngn, gn, song chnh xc.
Trong cng nghin cu phi th hin r cc vn sau:
(1) Phi phn nh c i hi ca thc tin sn xut. Trong thc t rt a dng v phong
ph, song ngi ch tr ti phi bit chn lc vn c bn v thit thc nghin cu.
(2) Phi bit k tha mt cch chn lc v c bit phi nu r mc ch v yu cu
ti t ra.
(3) Phi th hin r quy hoch v quy trnh th nghim.
(4) Th hin c s phi hp nghin cu gia cc c quan, phi hch ton kinh ph,
phi xc nh r ngi ch tr v ngi thc hin.
V vy, ni dung ca mt cng bao gm cc phn sau:
25
Tn ti hay tn th nghim phi ghi ngn gn, r rng, tm tt c mc tiu th

nghim
Ghi c th tn v m chuyn ngnh hoc m ngnh.
Tn ngi ch tr
Tn ngi thc hin
C quan qun l khoa hc ca ti.
Phn M u
1. t vn
Ghi ngn gn nhm nu ln c tm quan trng ca vn nghin cu.
2. Mc ch v yu cu ca ti
a. Mc ch
Vit r rng, khng vit di. y s l c s b tr th nghim c cht ch v y .
b. Yu cu
Phn ny i hi vit tht c th l ti nhm t c nhng g.
Phn th nht: Ni dung v phng php nghin cu
1.1. Tng quan v vn nghin cu
Phn ny vit s lc nhng c s l lun v thc tin ca ti v tnh hnh nghin
cu trong nc v th gii mt cch ngn gn tm tt c lin quan ti vn nghin cu.
1.2. Ni dung nghin cu
1.2.1. a im, thi gian v i tng nghin cu
(nu c th ghi thm gii hn ca vn nghin cu)
1.2.2. Ni dung th nghim
Nu s lng v ni dung ca cc cng thc th nghim (vit r cho tng cng thc, y
l yu t th nghim).
- Cc bin php thuc yu t khng th nghim (nn th nghim), nn vit t m, nhng
bin php chnh, cn nhng bin php th yu nn vit tm tt.
- Din tch th nghim (ghi c din tch v kch thc ).
- S ln nhc li.
- Cch sp xp cc cng thc (nu v s th nghim th cng tt).
1.3. Phng php nghin cu
Ghi c th cc phng php s dng trong nghin cu ti.
1.4. Ch tiu nghin cu
Ghi r tn, thi gian bt u theo di, phng php theo di ca tng ch tiu, cch ly
mu v dung lng mu ly.
1.5. D tr kinh ph nghin cu
Gm vt t, cng (hch ton bng tin). Lu cc vt t nn c cng ngun gc v thi
hn s dng l tt nht.
1.6. Phn cng thc hin v k hoch hp tc
(ghi r tn ngi thc hin cc cng vic trong thi gian no, c quan no hp tc
nghin cu).
26
Phn th hai: D kin kt qu thu c

Tm li: cng phi y , nghim tc, khng c tu tin, nhng phi linh hot
khi c din bin do yu t khch quan nh kh hu, hay c th l thi tit gy ra...
2.5. Mt s loi th nghim ring bit (th nghim chuyn su)
2.5.1. Th nghim vi cy n qu v cy cng nghip lu nm
c im ca loi th nghim ny l cy to, mi cy chim mt din tch t ln v
c chm sc ring bit cho tng cy. Chu k khai thc hiu qu kinh t di (hay ni cch
khc l chu k sng ko di hng chc nm v c bit c th ti 100 nm). V vy, rt kh c
th t c chnh xc ca th nghim cao nh cc loi th nghim vi cy hng nm.
Bn cnh trong chu k sng ca cy c th thc hin nhiu th nghim khc nhau
trn cng mt cy. Do , d c nhng nh hng d tha li ca th nghim trc li
cho th nghim sau. Nu nh thi gian lm th nghim trng (khng lm th nghim) l cha
thi hn cho php.
Phn ln cc cy lu nm li c trng trong iu kin t c a hnh dc (trung du v
min ni), nn ng u ca t ni chung l thp hn t bng. V vy, khc phc
nhng vn trn nhm nng cao chnh xc ca th nghim cn phi quan tm n nhng
ni dung sau:
2.5.2. Chun b t th nghim
t th nghim vn m
iu ny ch t ra vi th nghim lm mi t u. Tu thuc vo loi cy, loi th
nghim m cn c cc bin php chm sc, chn cy cho ng u.
S c 2 trng hp c th khi t th nghim gm:
* Thit k th nghim mi
Bt u chuyn cy con t vn m ra vn sn xut (hay iu kin thc ti ca cy
s sng). V vy, chun b t l khu ht sc c ngha v quan trng. Nn chn t phi
ph hp vi cy nh nghin cu, t phi ng u v tnh cht t, ch nc, a hnh.
c c t ng u th trc khi t vn th nghim nn lm th nghim trng vi thi
hn t 3 nm - 5 nm. Nu trong th nghim c nghin cu v ti nc th nn lm ng
ng mc cho mi ln nhc li, p dng cc bin php chng xi mn v sp xp th
nghim khng c s dng kiu hon ton ngu nhin - CRD (nu th nghim trn t dc).
Cn th nghim trn t bng nn o rnh (mng) va thot nc v d tr nc ti cho
cy khi cn.
* Vi th nghim t trn vn c sn cy th phi c iu kin sau:
- Vn phi i din cho vng nh ph bin kt qu th nghim.
- Trc khi tin hnh th nghim phi lm th nghim trng san bng ph nhiu ca
t, loi tr cc nh hng d tha ca cc bin php k thut trc (thi gian c th t 3 5 nm).
- Gia cc th nghim nn khong cch (khong trng hoc c cy) dng lm ranh
gii gia cc v y l di bo v ca (hay gi l hng bin).
2.5.1.2. Cy th nghim
a) Vi th nghim trng mi: th ht sc lu ti ngun gc ca cy. Phi thng nht
cy con em trng nghin cu c ngun gc t ht, t ghp mt, ghp cnh, gim cnh hay
chit. Khi ngun gc cy con l t sinh sn v tnh nn ch thm n gc ghp, mt ghp,
cnh ghp, cnh gim.
27
Cy con em trng th nghim phi m bo ng u v chiu cao cy, ng knh

gc, s cnh, s l/cnh.
b) Vi th nghim trn vn c sn: cn lu chn cc cy c ng u cao v
ging, tui, chiu cao, tnh trng pht trin (c th hin qua ng knh gc, chu vi tn
cy). Nn c thm cc thng tin v cc bin php k thut s dng trc khi th nghim
nht l cc bin php c lin quan nhiu ti cy nh (n au, to tn, ta cnh...)
Vi th nghim ny din tch phi ln. Cng c th xc nh din tch qua s lng
cy, ty theo kch thc ca cy m c th cho php mi c t 10 - 50 cy. Nhng s ln
nhc li phi t t nht 3 - 4 ln. Nu trn mi s cy t th s ln nhc li phi tng ln 5 8 ln, thm ch c th 10 ln nhc li cho mt cng thc.
Vic ly mu quan st cng ht sc phc tp, nn tu mc ch nghin cu m phi ly
mu mang tnh i din ( cc hng ca tn cy v cc v tr cnh ca tn cy).
2.5.2. Th nghim v rau
Nguyn l chung ca th nghim ny cng nh cc cy khc m chng ti cp
trong cc ni dung trc. Song vn c nhng c im khc bit khi lm th nghim vi cy
rau cc nh nghin cu cn nm c c im l:
- Rau rt a dng: V chng loi, thi gian sinh trng, nhu cu dinh dng, gi tr (b
phn s dng...). V vy th nghim vi cy rau cng rt a dng. Hu nh trng rau khng
th thiu vic ti nc (nhn to) mt cch thng xuyn.
- a s cc loi rau u phi tri qua thi k vn m, sau mi trng chnh thc.
- Vn chm sc cng rt khc nhau v phc tp. Tu thuc vo th nghim rau nhm
cung cp thc phm cho tiu dng hay sn xut ht ging m quyt nh cc bin php k
thut cho ph hp. Bn cnh cng tc BVTV phi c quan tm thng xuyn pht
hin kp thi mc b hi ca cn trng hay bnh m quyt nh bin php phng, tr m
bo an ton cho ngi tiu dng nhng vn mang li hiu qu kinh t cng nh hiu qu mi
trng.
2.5.3. Th nghim bo v thc vt (BVTV)
Mc ch ca th nghim ny l i su nghin cu cc bin php u tranh chng li cc
tc nhn gy su, bnh v cch phng chng tc nhn gy hi cho cy trng.
Bn cnh cc th nghim ngoi ng rung thng thng th cc th nghim trong phng
cng thng xuyn s dng.
Th nghim trong phng vi loi ny l cc iu kin thc hin c th kim sot khng
ton din hoc kim sot ton din nh (iu chnh nhit , m, cng nh sng, thnh
phn nh sng...)
Trong ngnh bo v thc vt cc nghin cu trong phng nhm xy dng s phi hp
ca cc loi thuc mi vi hiu qu bo v mi trng. Xc nh tnh c hi ca thuc ti
cn trng, nm bnh cng nh vi khun gy bnh, ngng an ton ca chng vi con ngi
v vt nui khi s dng sn phm c p dng cc loi thuc nghin cu. Tip theo l
nghin cu c ch tc ng ca thuc, ph hot ng ca n, liu lng, thi k v iu kin
s dng. ng thi cng c th tin hnh nghin cu s xut hin hoc khng xut hin ca
su hi hoc thi k pht sinh bnh, kh nng u tranh sinh hc chng li su bnh ca cc
kiu gen cy trng. Tt c cc kt qu th nghim trong phng u s c xc minh kim
tra th nghim ngoi ng.
28
Thng thng cc th nghim ng rung v BVTV thng s dng cc loi thuc (ho
hc hay sinh hc) liu lng ti thiu trong cc thi k phun ti u theo kt qu thu c t
th nghim trong phng.
Bn cnh nhng nguyn tc thng thng nh cc th nghim nng hc ni chung, th
nghim BVTV c khc bit v din tch hoc ni c th l hnh dng , mc di ng hay
pht tn ca cn trng, nm bnh... cng s quy nh din tch khc nhau. iu khc bit
ca th nghim BVTV l din tch cng ln th s khc bit trong phm vi s cng nh.
Cho nn nu th nghim vi cn trng c mc di chuyn hp (chm) din tch nn 25 m2
cn cn trng di ng nhanh th din tch t 25 100 m2.
Th nghim ly bnh nhn to nh hn (10 m2/). Vn hnh dng th nghim th
nghim BVTV c nh hng kh r ti chnh xc ca th nghim. Cho nn chn hnh dng
khng thch hp s lm gim chnh xc ca th nghim nh mc (2.4.1.3.) nu vi loi
th nghim v BVTV th nghim hnh vung l tt nht v s ln nhc li cng nn t 3 ln
tr ln. S cy theo di trong mi th nghim (mi ln nhc li) phi t 30 cy. Trong th
nghim ly bnh nhn to trn ng rung khi quan st s nhim bnh th trong mi ca
mi ln nhc li phi theo di 5 im, mi im (v tr) c din tch t 0,25 m2 - 0,50 m2.
th nghim chnh xc gia hai k nhau nn hng bin rng v tt nht c th t mt
cng thc i chng.
Th nghim BVTV c chia thnh 3 nhm:
Nhm 1: th nghim v thuc BVTV. Ttrong nhm ny c hai dng c th, bao gm:
+ Thuc phng tr su bnh hi cy trng.
+ Thuc tr c di
Nhm 2: th nghim nghin cu cc ging c kh nng khng su v khng bnh.
Nhm 3: th nghim nghin cu v mt sinh hc ca cc tc nhn gy bnh v to cc
iu kin xut hin cn trng gy hi. Tuy nhin, kt qu ca nhm ny ph thuc vo iu
kin mi trng.
Xin lu vi th nghim v thuc tr c di cn c din tch cho cc im theo di c
xut hin sau khi s dng thuc din tch cho mi im l t 0,5 - 1 m2/im. V vic theo di
ny phi lin tc cho ti khi thu hoch cy trng v tip sau cc cy trng khc t nht l t 1 2 nm. Bn cnh vic theo di c di cn thit nn c cc kt qu lin quan n cc sinh vt
t trong cc cng thc nghin cu. Nhn chung th nghim v thuc BVTV thng gy hiu
qu ko theo to nn nh hng gin tip n trc ht l mi trng t, cc h sinh thi v
mi trng sng ni chung.
2.5.4. Th nghim nui cy m (Invitro)
Hu ht cc th nghim thuc nhm nghin cu trong phng. Cn mt s t s l th
nghim trong nh li (nh polytylen) v th nghim ng rung l bc sau cng.
Loi th nghim ny c nhng c trng ring khc vi th nghim khc.
Khi nim v nui cy m (Explantace) c hiu l: s dng mt b phn sng bt k
no ca c th nh: mt t bo, mt m, mt nhm cc m ca mt c th hoc mt nhm
c th c tch c t cy v c nui cy trong ng nghim thng gi l invitro. y l
thut ng duy nht trong th nghim.
Thng cc m nui cy c ly t r, thn, phn, chi, l, phi t bo v cc b phn
khc ca cy.
29
iu kin ca th nghim l hon ton nhn to gm: cc nhn t ho hc, vt l v

nhn t sinh ho hc. Cc nhn t cn c gng to ra c iu kin v trng kt qu
sau s to ra mt s sng mi (C th mi sau s sinh trng v pht trin).
V vy, iu kin th nghim quan trng nht l: k thut v cc iu kin nui cy phi
sch v v trng. Th nghim thuc nhm nui cy m c cc ngha sau:
- Th nghim nghin cu c iu kin hu nh c lp vi mi trng bn ngoi.
- Th nghim c kh nng thc hin lin tc.
- D dng to ra s lng c th ln (h s nhn cao).
- To ra cc ging sch bnh, cc ngun vt liu sch cho cng tc chn to ging cy
trng.
2.5.5. Th nghim trong iu kin sn xut
Loi ny thng c gi l: "Lm th nghim khoa hc c s sn xut".
Thc t sn xut nng nghip lin quan mt thit vi iu kin t nhin v iu kin
kinh t x hi. Do , c s chnh lch v nng sut cy trng gia cc vng sinh thi khc
nhau, thm ch c th trong cng iu kin sinh thi nhng iu kin - x hi khc nhau
cng lm cho nng sut cy trng khc nhau.
Mt thc trng khc na l: nng sut cy trng trong cc th nghim ca cc nh khoa
hc thng cao hn nng sut cy trng do nng dn thc hin. Bi v, lm th nghim nn
quy m, din tch thng nh (ch tnh trn mi th nghim), cc yu t nghin cu c khi
lng t nn c ng u cao. Song cc nh khoa hc u nhn thc c l: tc dng ca
cc bin php k thut mi u phi c nh gi bng mc thch ng trn ng rung
ca nng dn ch khng phi ch trn th nghim t c l y . V vy tin hnh th
nghim trong iu kin sn xut l b phn nghin cu cn thit, trc khi chuyn giao kt
qu nghin cu (ng dng trong sn xut) cho nng dn vi mc tiu pht trin nng nghip
sinh thi bn vng. C hai loi th nghim thuc nhm ny l:
Loi 1: Nghin cu pht trin k thut (nhm nghin cu xy dng v pht trin k
thut mi).
Loi 2: Nghin cu tip cn k thut (nhm th nghim cc k thut mi) xem mc
tip thu ca nng dn nh th no?
C hai loi ny u tn ti song song.
Loi nghin cu pht trin k thut l nh khoa hc lm trong iu kin sn xut thc t
ti trang tri sn xut (n rng hn tri th nghim) ca c quan nghin cu.
Cn loi nghin cu tip cn k thut l m hnh th nghim c t ngi nng dn
lm trn ng rung ca chnh mnh, c s c vn ca cc nh khoa hc. V vy, i khi phi
c s iu chnh cho hp l vi iu kin ca nng dn.
Hin nay a phn cc nghin cu c tp trung cho loi th nghim tip cn k thut.
Cc lun c ca loi ny bao gm:
a/ Tng din tch th nghim (tng din tch v tng v tr th nghim).
b/ Chn im th nghim phi i din
c/ Chn yu t a vo th nghim
d/ M rng s tham gia ca nng dn (c s gim st ca cc nh khoa hc).
e/ Cn phi c mt s cc thng tin ti thiu ca cc nhn t v mi trng trong khu
vc chn a im th nghim.
f/ Tiu chun th nghim
30
Tiu chun ny phi xc nh c 2 cu hi l:

(1) Ly g lm c s so snh?
(2) Nhng ch s dng so snh c th l g?
Vi cu hi 1 c 2 cch tr li l: hoc so snh vi h thng canh tc hin ti ca nng
dn, hoc l so snh vi mt h thng canh tc c n nh trc v coi n l tiu chun.
Nhng thng chn cch tr li 1 l n gin v d c ngi nng dn chp nhn.
Cu hi 2 l vn phc tp v kh: thc t cn phi cn c vo cc ch tiu nh sc
sn xut, li nhun, tnh n nh, gi tr dinh dng, lu thng phn phi v s dng ti
nguyn (t, sc lao ng...).
h/ Thu thp cc ti liu v thng tin khc c lin quan
Trong qu trnh th nghim cc s liu c thu thp gm cc loi nh:
- Cc s liu v iu kin t nhin bao gm: t, nc, a hnh, kh hu... (hay cn gi
l cc s liu v mi trng ca ng rung).
- Cc s liu v iu kin kinh t - x hi ca nng dn bao gm: lc lng sn xut,
ng lc sn xut.
- Cc s liu v nng hc (thu cc th nghim nh nng sut v mt s c trng
khc).
- Yu cu ti nguyn (cc ngun cn) cho m hnh th nghim, nhu cu v nhn lc (lao
ng) v u t.
Hai loi s liu u khng ph thuc vo k thut th nghim p dng m n c ly
ngay ti c s th nghim.
Cn s liu v nng hc v nhu cu ti nguyn ph thuc nhiu vo k thut th
nghim. Cch thu thp s liu nng hc khc hn cch thu thp s liu v nhu cu ti nguyn.
S khc nhau th hin nh sau:
+ S liu nhu cu ti nguyn khng th nh gi nhng th nghim nh dng trong
th nghim nng hc. Theo Vin nghin cu la quc t ti Philippine (International Rice
Research Institute - IRRI) thy c nhu cu v nhn lc vi cy la c th c d on
trn din tch gieo trng t 800 - 1000 m2. Trong th nghim nng hc ch c din tch
20 60 m2.
+ S liu nhu cu ti nguyn khng thay i nhiu theo mi trng t nhin nh t v
s liu v nng hc. Do vy vi th nghim v s liu nng hc cn nhc li. Cn s liu nhu
cu ti nguyn khng cn nhc li. Vy k thut lm th nghim c lu nhng ni dung
sau y:
2.5.5.1. Chn a im th nghim
Cn c vo tnh hnh bin ng ca iu kin t nhin trong a bn nghin cu th
nghim trong giai on m t, c th phn chia a bn thnh 2 - 8 nhm ph. Tiu chun chia
nhm da vo d kin v hiu qu nng hc (nh lm my v trong nm, trng cy g?) quyt
nh v s nhm chia l iu quan trng v chia qu t s khng c cc thng tin cn thit.
Cn chia qu nhiu s phc tp tn cng v c th cng to nn bin ng ln ca cc thng
tin.
mi nhm ph chn 2 n 5 cnh ng bng phng php ngu nhin
2.5.5.2. Thit k v b tr l th nghim
* Loi 1: Dng ci tin qun l m hnh canh tc hin ang s dng th phi tin hnh
nh sau:
31
- Xc nh xem hp phn (t hp) k thut ci tin khc vi k thut ca nng dn

nhng im no?
- Nn ghp cc t hp c lin quan mt thit vi nhau li l mt t hp. Th d nh bin php
dng thuc tr c di v xi xo nn ghp li lm mt.
- S cng thc phi nhiu hn s hp phn l 2 n v.
Th d: c 4 hp phn nghin cu (ging, su bnh, phn bn v chm sc cng vi lm c)
th s c 6 cng thc x l th nghim, c th l:
Cng thc I (x l 1): k thut ngh (ngha l: ging ngh, phng php tr su
bnh ngh, phng php bn phn ngh v cui cng l bin php chm sc v lm c
cng ngh).
Cng thc II (x l 2): gm k thut ca nng dn, ngha l: ging ca nng dn,
phng php tr su bnh ca nng dn, phn bn cng ca nng dn v bin php xi xo
cng lm c cng do dn.
Cng thc III (x l 3) gm: ging, phng php tr su bnh v cch chm sc l do
nng dn, ch c ch bn phn ngh.
Cng thc IV (x l 4) gm: phng php tr su bnh, phng php chm sc ca
nng dn, cn ging v ch bn phn l ngh.
Cng thc V (x l 5) gm: ging, phng php tr su bnh v phn bn ngh. Cn
duy ch phng php chm sc lm c l ca nng dn.
Cng thc VI (x l 6) gm: ging, phng php tr su bnh v cch chm sc
ngh. Ch cn ch phn bn l ca nng dn.
- Din tch l v cch sp xp l th nghim gm:
C hai din tch l th nghim gm:
nh dng th nghim c s liu nng hc (c nhc li) s c s cng thc nh d
kin. Th d nu trn s c 6 cng thc.
ln dng ly s liu v nhu cu ti nguyn (dng cho cc hp phn th nghim
ngh th d trn l cng thc I (x l 1) khng nhc li ch c 1 . Minh ho nh s 2.3:
CTV
CTI'
CTII
CTIV
CTIV
CTI
CTVI
CTIII
CTIV
CTIII
Di bo v
CTV
CTI'
CTII
S 2.3. Thit k sp xp cc l th nghim

Nh vy, tng din tch khong 1000 m2, m hnh cho 4 t hp thay i k thut. Trong c 2
ph l (cng thc I) nm trong ln k thut ngh.
* Loi 2 c 2 dng l:
+ i vi loi (2a): ci tin m hnh canh tc bng a thm mt hoc nhiu cy mi
vo m hnh hin ang s dng. i vi mi m hnh, cn xc nh xem trng thm cy b
32
sung c i hi thay i cng tc qun l nhng cy trng hin c khng? nu c nn a cy

trng mi vo cng thc x l th nghim. Cch thit lp l th nghim lm nh loi 1.
Nu l thm cy th ngh ra mt h canh tc th nghim xem k xem l m hnh
th nghim c i hi thay i cng tc qun l khng?
Nu c th nhng thay i phi c a vo th nghim. Cch thit lp lm nh loi 1.
Th d: Trc y trn chn t vn cao ch s dng cy 2 v la. Nay mun a thm
vo v ng 1 cy mi l u tng nh vy c th phi thay i ging la c thi gian sinh
trng ngn hn v cng c th chuyn i t cy sang gieo vi hoc thay i v trng v
phn bn cho ph hp. Cng thc lun canh s l la - la - u tng ng). Nh vy cch
thit k s nh (s 2.3) ging nh loi 1.
+ Vi loi (2b) l thay i cu trc m hnh khc hon ton so vi m hnh ca nng
dn hin ang s dng. Vi loi ny, cn so snh tng qut ton b m hnh, khng so snh
ring tng hp phn k thut vi nhau. Kiu ny t lm hn kiu 2a.
2.5.5.3. Qun l l th nghim
Cc bin php u do nng dn qun l, tr nhng hp phn a vo th nghim do cn
b nghin cu qun l. Cn nu thy c th c th ngh giao cho nng dn qun l to.
2.5.5.4. Thu thp s liu
a) iu kin t nhin
Chn mt s cc ch tiu (thng s) ti thiu c th o c iu kin t nhin (yu
t mi trng) cnh ng th nghim. Nhn t ny c chn tu thuc vo mc nh
hng ca n ti hiu qu nng hc ca m hnh th nghim. Cc nhn t l: lng ma
(ch ma), bc x, kt cu t, v tr a l, a hnh, mc nc ngm.
b) iu kin kinh t - x hi: chn mt s ch tiu ti thiu v iu kin kinh t - x hi
ca nng dn m nhng thng s ny c nh hng ti kh nng thch ng ca nng dn vi
m hnh chn. Cc ch tiu thng l kh nng v nhn lc, vn, iu kin v t ai v kh
nng v qun l.
c) S liu nng hc
Chn n nh cc ch tiu thng thng l nng sut kinh t, tnh hnh su, bnh, c di
... cc s liu hai nh t trong to.
d) S liu v nhu cu ti nguyn gm cc ch tiu sau: nhu cu nhn lc, t ai v nhu
cu v qun l (ging, phn bn...).
e) S liu v kinh t: Thu m hnh ca nng dn (nh gi ti thi im khi m hinh
nng dn ang s dng).
Cn cc cng thc x l dng nghin cu th ghi trc tip ngay trn ng rung.
f) Chn cc phng php o lng cc loi s liu nu trn cho ph hp v m bo
chnh xc v tin cy (vi cc s liu v nng hc c th p dng cc bin php thng
thng nh cc tri th nghim, s liu v nhu cu ti nguyn cn c quy nh c th
thng nht s o lng).
2.5.5.5. Phn tch s liu
a) So snh hiu qu nng hc ca m hnh th nghim vi m hnh ca nng dn.
b) So snh vic s dng ti nguyn ca m hnh th nghim vi m hnh nng dn.
c) Kt hp s liu nng hc vi s liu v nhu cu ti nguyn tnh ra mt s thng s
khc, to iu kin so snh m hnh c c th v r hn (nh li nhun v gi tr dinh
dng).
33
d) Sau khi c nh gi m hnh th nghim nu c hiu qu s trin khai rng m hnh.

e) So snh nhu cu ti nguyn ca m hnh vi vic p ng nhu cu ca nng dn,
t tm ra mt hn ch nu c.
Bi tp: Gio vin s ra bi tp cho sinh vin sau khi thc tp v quan st cc th
nghim trn ng rung. C th nu mt s tn th nghim cho sinh vin t thit k v xy
dng cng cho th nghim (c th lm theo nhm 5 sinh vin / nhm)
34
CHNG III TIN HNH TH NGHIM TRN NG RUNG

Yu cu ca chng l: Ngi hc phi bt tay trin khai c th mt th nghim sau khi
c cng nghin cu. Cch ly mu theo di cc ch tiu t ra.
3.1. Chia th nghim
y l vic chuyn thit k th nghim trn s xy dng ra ngoi thc a ni lm
th nghim. V vy, phi thc hin chnh xc to ra cc th nghim c din tch v kch
thc ging nhau, m bo ng cc v tr sp xp nh thit k. Tuy nhin, mc chnh
lch cho php v chiu di mnh c th dao ng t 5 10 cm/100 m di, c bit 4 gc
rung, gc phi vung.
Tm tt vic chia khi qut nh sau:
Dng c cn c:
- La bn (gip nh hng ca khu th nghim)
- Thc vung gc (ke vung) gip nh cc gc mnh th nghim v th nghim.
- Cc so tiu xc nh v tr cc ng thng cm mc v sau p b ngn
hoc v tr ranh gii gia cc ln nhc li v cc vi nhau.
- Thc (c th thc dy hay thc thp) o cm nh v tr.
Nguyn tc chia th nghim thng xc nh t to v nh (c ngha l t mnh th
nghim chia thnh tng ln nhc li sau n chia cc trong ln nhc li). C th ln lt
xem xt qua th d sau y: So snh 5 mc dinh dng ti cc ch tiu sinh trng, pht trin,
su bnh v nng sut la xun ti Gia Lm - H Ni.
Nh vy, chn a im l khu th nghim la ca khoa Nng hc, trng i hc Nng
nghip I (5 mc dinh dng l 5 cng thc c k hiu I, II, III, IV, V). Th nghim c nhc
li 3 ln vi din tch mi l 30 m2 c kch thc (5 m x 6 m). Cc bc chia c th lm
nh sau:
3.1.1. Xc nh ranh gii khu th nghim
S 3.1. nh khu th nghim
Cn c vo thit k nu v a im chn c th ca t rung th nghim (gi s
nh s 3.1) sau:
A
A'
45 m
31,8 m
B
B'
B
N
20 m
16 m
D'
C'
C
S 3.1. nh v khu th nghim
35
Chiu di mnh th nghim tnh l 31,8 m (k c khong cch gia cc trong ln nhc
li cch nhau 0,4m). Di bo v gia hai u rung s c rng 6,0 - 7,0 m. Tu iu kin
t c th, chiu ngang mnh th nghim s l 16m (k c khong cch gia hai ln nhc li l
0,5 m). Trong th nghim ny th nghim s c dng gn vung nhng mnh th nghim c
hnh ch nht.
3.1.2. Xc nh ranh gii ln nhc li
Khi c v tr chnh xc ca mnh th nghim s xc nh c ranh gii gia cc ln
nhc li (3 ln) nh nu trn gia cc ln nhc li chng ti khong cch p b 0,5 m
rng hn so vi khong cch gia cc trong cng ln nhc li (song khong cch gia cc
ln nhc phi c rng ti thiu bng khong cch cc ). Cch chia nh s 3.2.
A'
31,8m
B'
16m
5m'
Nhc li 1
Nhc li 2
5m'
Nhc li 3
D'
C'
S 3.2. Xc nh ln nhc li ca th nghim

3.1.3. Xc nh ranh gii cc th nghim
Nh vy, phi chia mi ln nhc li lm 5 phn bng nhau (mi phn 6 m v gia cc
phn c khong cch 0,4 m) cho 5 cng thc nghin cu (s 3.3).
A'
B'
1
2
3
D'
C'
S 3.3. Chia hon ton mnh th nghim gm 5 cng thc nhc li 3 ln. Tng s th
nghim l 15 = 5 x 3
3.1.4. Cm bin tn cc cng thc v tn th nghim
Sau khi hon thnh vic chia th nghim xong ngoi ng rung, ngi ch tr th
nghim phi nh du (cm th tn cc cng thc cc theo nh cch sp xp xc nh
36
(mc 2.4.1.) cho ph hp vi iu kin c th ni t th nghim, ni dung nghin cu

trnh s nhm ln trong cc cng vic c th khi lm th nghim.
Th nh du (ghi) tn cng thc c th c lm bng g, tre hoc kim loi khng g.
Tuy nhin, vi iu kin ca Vit Nam th phn ln c lm bng g hoc tre.
Th c chiu cao t 70 - 80 cm, chiu rng ca th t 8
10 cm. Trong phn nhn c cm xung t (c th t 15 20 cm). u trn ca th khong 15cm dng vit cng thc, 15cm I2
tn k hiu cng thc ghi theo s la m (I, II, III...). Ln nhc li
ghi s thng (ch s di nh hnh 3.4) (y l th ghi cng
thc I ln nhc li 2).
Th sn ton b mu trng cn ch vit c th mu hoc
en l tt nht. Cc th nn quy nh thng nht cm mt v tr
80cm
gia hng bin v hng nghin cu trong v mt pha.
Cc mt c ghi ch s k hiu quay u v mt hng (s
3.5).
Cn biu ghi tn th nghim nn c dng hnh ch nht
kch thc nn (50 cm x 30 cm) l va. Trn c vit tn th 15cm
nghim, nn bng sn trng cn ch tn th nghim nn vit mu
sn . Bin tn th nghim c cm pha trc th nghim
(gia di bo v v hng bin ca th nghim)
S 3.4. Th ghi cng thc
A
B
A'
B'
Tn th ghi
cng thc
Di
bo
v
D'
C'
C
Bin tn th nghim
Li i
S 3.5.
3.2. Lm t, bn phn v gieo cy th nghim

3.2.1. Lm t
Cng vic ny c th c chia lm 2 dng.
- Lm t ging nhau trn c rung th nghim. Thng hay c s dng cho nghin
cu cc bin php k thut canh tc nh (so snh ging, bn phn, mt v mt s k thut
gieo cy khc...).
37
- Loi lm t ring bit cho tng (hay tng cng thc). Thng c p dng cho th
nghim v thi v, bin php lm t, theo di tc ng ca phn bn lin tc n s thay i
ca t.
Khi c bn hon thnh vic lm t tu chn mt trong 2 dng nh trn, trc khi
gieo cy phi co li hoc san li bng co tay m bo mt bng ng u ca th
nghim, t cng phng cng tt.
3.2.2. Bn phn cho th nghim
Yu cu trc ht ca cng tc ny l m bo s lng v cht lng (chng loi) nh
ng quy hoch th nghim quy nh. t c yu cu trn cn phi tnh ton chnh
xc lng phn bn cho mi th nghim, nht l cc dng phn c lng t nh phn cng
nghip. Nu khng s to sai s rt ln. Cc loi phn cng nghip u c quy ra lng
nguyn cht th d m, ln, kali (N; P205; K20)/ha.
X=
a.c
100.b
(3.1)
Trong :
X: lng phn bn cho 1 (kg)
a: lng phn nguyn cht cho 1ha (kg/ha)
b: t l cht dinh dng (nguyn cht c trong loi phn nghin cu (%).
c: din tch th nghim (m2).
Nu nh lm trong chu vi hoc xi mng (k c din tch trn rung qu b), lng
phn bn c tnh theo cng thc:
100a c
(3.2)
X =
b
(trong X lng phn bn cho tnh bng gam).
Tu lng phn bn m dng loi cn c chnh xc cho ph hp. Sau khi cn phi
cho vo ti ring c nh du tn ca cng thc trnh nhm ln (khu ny d gy nhm ln
nht). Khi em ra rung nn phn vo v tr ca sau kim tra cn thn li ton b cc
theo cng thc ri mi bn. Cn phn hu c tu loi m c th quy ra cht lng dinh
dng ca phn. Cch tnh cng nh trn song lng nhiu hn nn n gin hn.
Nhn chung tt c cc dng phn u phi ti, trn u trc khi bn.
Cch bn, yu cu phi tht u trn th nghim. Nu khng thc hin tt vn ny
d to sai s ngay trong cng thc v s rt ln. Nu phn c lng qu t s kh bn u nn
trn vi t bt mn (khng phi ct) d bn u.
Vi th nghim cy gieo ht nn lu khng phn tip xc trc tip vi ht ging.
3.2.3. Gieo, cy th nghim
y l khu cui cng ca b tr xong th nghim. Tu theo yu cu ca th nghim m
c th a ra:
- Gieo cy ging nhau v ng thi. Kiu ny phi m bo ng thi (cng thi gian)
v ng u.
- Gieo cy khc nhau v khng ng thi:
y l kiu gieo cy ca th nghim v thi v, mt khi gieo cy cn ch : vi kiu
cy ng thi v ng u th nn lm cng gn cng tt. Lm ln lt tng ln nhc li (tt
38
c cc cng thc) sau sang lm tip theo hoc nu phi c mt s ngi lm cng vic gieo
cy th mi ngi nn lm trn vn mt s ln nhc li nht nh. Trnh lm 1 hay 2 cng
thc no cc ln nhc li ch 1 ngi.
Phi m bo gieo cy ng quy nh th nghim, khong cch hng v cy ng u,
phi thng hng ngang v hng dc (nht l vi cy trng hng rng v lu nm).
m bo mt sau gieo cy cng nh lp ht, ng u v s lng dnh hay ht gieo
cy. Nu th nghim v ging khng c ln ging. V vy, trc khi gieo cy cn xem
li tn ging cho ng v tr .
Trong gieo ht c th tnh khi lng ht gieo theo cng thc sau
P=
100 M A
B
(3.3)
Trong :
P: l khi lng ht gieo (kg/ha)
M: s cy cn c trn 1 ha
A: khi lng 1000 ht (gram)
B: sc sng ca ht ngoi ng (t l ny mm %).
Vi cy hng rng (nht l cy lu nm) nn lu c th trng gim b sung khi c cy
cht ngay t nhng ngy u sau gieo cy trong thi gian cho php.
Vi mt s cy hng nm nn tnh ton thn trng c th gim hoc ta nh cy c
kt hp vi chm sc cng sm cng tt.
3.2.4. Chm sc th nghim
y l cng vic thng xuyn gm: ta cnh, lm c, xi xo, vun gc, bm ngn, bn
thc, phng chng su, bnh ... Qu trnh ny yu cu lm ng quy nh nh thit k trnh
lm sai lch kt qu th nghim c chnh xc.
Phi lu tm v lm y cc cng vic ny cho c di bo v.
3.3. Theo di th nghim
y l phn cng vic ht sc phc tp v cn thit, nu khng thc hin ng s dn
n kt qu khng i din v khng chnh xc.
3.3.1. Quan st th nghim
Mc ch chnh ca th nghim ng rung l thu hoch nng sut (nng sut sinh hc,
nng sut l thuyt, nng sut kinh t...), song cng phi c cc thng tin gii thch cho s
khc nhau gia cc cng thc nghin cu ca th nghim. Nh vy cn phi c cc thng tin
quan st c v cy, v iu kin thi tit nhm tr li cc cu hi sau:
1/ Cy trng c phn ng vi iu kin ngoi cnh v cc bin php k thut nghin cu
nh th no?
2/ S khc nhau gia cc cng thc th nghim vi nhau, vi cng thc i chng l do
nguyn nhn no? ( cc ch tiu nghin cu).
Cc thng tin quan st bn cnh vic tr li cho 2 cu hi ln trn cn c ngha khc
na l:
39
- S lm cho th nghim mang tnh i din cao, gip cc nh khoa hc d on hng

c th p dng kt qu nghin cu vo iu kin c th v kh hu, thi tit, v t ai, v
iu kin kinh t - x hi ph hp.
- Gip cc nh khoa hc nh gi tin cy ca kt qu th nghim mc cho php
c quy nh.
Ni dung ca cc vn quan st bao gm
- Quan st cy trng gm: quan st cc thi k sinh trng, tnh hnh sinh trng, phn
tch din bin cc qu trnh sinh l xy ra trong cc qu trnh sinh trng (chu k sng) ca
cy, nhng thay i v kch thc, cu to v gii phu ca cy (nu thy cn thit).
- Quan st ngoi cnh gm: quan trc cc din bin v thi tit, cc nhn t kh hu
nng nghip v quan st din bin tnh hnh su, bnh, c di (ch yu l su bnh). Phn tch
t th nghim nu c iu kin l rt tt.
Quan st cc thi k sinh trng ca cy c bt u ngay sau khi gieo cy t ngy
nh: theo di cy mc, cy sng, cy cht, l, thn, cnh, ra hoa, u qu... Cc s liu ny
c i chiu vi s liu v kh tng, t gip cho cc nh khoa hc c nhn nh ton
din mi quan h gia cy vi mi trng sng ca chng trong th nghim.
T kt qu quan st a ra nhng nhn xt cho cc cng thc mt cch logic v khoa
hc.
Tnh trng sinh trng ca cy cn th hin s hnh thnh cc c quan pht dc, tnh
lp , cc yu t cu thnh nng sut v nng sut.
Phn tch qu trnh sinh l, trao i cht trong cy gm: kh nng ht nc, thot nc
ca cy (r v l...), hiu sut quang hp thun, s tch lu cht dinh dng nh N, P, K...
Quan st cc s liu v kh tng nng nghip (ly t i kh tng gn nht). Tu iu
kin c th ly theo tn sut trung bnh ca mt s nm hay ch ly trong thi gian lm th
nghim.
Song cc s liu thng c ly theo thng (t thng 1 n thng 12) ca nm, cc
nhn t thng l: nhit bnh qun thng, tng s gi nng trong thng, tng lng ma
ca thng sau tnh tng lng ma c nm (mm), m khng kh bnh qun cc thng.
C th ly theo bnh qun 10 ngy nh vy thng tin kh chi tit. iu ny c lin quan
ti cc th nghim v thi v, th nghim v BVTV.
Quan st tnh hnh su, bnh phi thng xuyn c th bit c s nh hng ca
n ti nng sut.
Quan st t ai hay c ch th nghim v phn bn hoc bin php lm t, ti
nc, lun canh... Tuy nhin, phi lm lin tc nhiu v, nhiu nm (nhm th nghim lu
nm hay di hn) nh vy trc v sau th nghim phi phn tch t mi c c s gii
thch chnh xc.
Nhng khng th quan st tt c cc nhn t c, tu thuc vo nhn lc, kinh ph ca
ti la chn cho thc s c ngha khoa hc v ngha kinh t vi mc tiu ti t
ra.
Tm li, cc th nghim v sinh l v sinh ho cn quan st v cy l ch yu, cc th
nghim c lin quan n th nhng th nng phn tch v t. Cc cc th nghim v phn
bn (dinh dng) cn quan st hi ho c t v cy. Cc ch tiu nghin cu phi da hon
ton v thc hin ng nh cng xy dng cho th nghim. Trnh lm tu tin.
40
3.3.2. Phng php chn mu nghin cu

Mc ch l mu phi m bo tnh i din, khch quan, chnh xc v da trn quan
im ton hc xc sut thng k. Tuy nhin, t mc ch trn cn phi kt hp vi c
ln ca mu nghin cu mi y .
3.3.2.1. Chn mu ngu nhin
y l phng php chn mu m cc c th c ly ra quan st, o m l hon ton
ngu nhin.
Cch thc hin: ton b cc c th trong th nghim c nh s sau gp thm
hoc tra bng ngu nhin chn ra c cc c th ca mu (loi tr cc c th hng bin).
* u im: mu nghin cu mang tnh khch quan v cc gi tr thu c tun theo quy
nh ca i lng ngu nhin, do cc tham s ca mu mang tnh i din, nhng cc c
th trong mu mang tnh bin ng (khng ng u). Song l hin trng ca th nghim
(tnh chn thc) chnh xc ca kt qu nghin cu cao.
* Tuy nhin phng php chn mu ngu nhin cng c cc tn ti l: khi dung
lng mu khng ln c th dn n kt qu khng chnh xc (tnh i din thp). Bn
cnh vic thc hin ly mu phc tp v tn thi gian.
Thc t cc nh khoa hc thc nghim Vit Nam hin nay cn ang t p dng phng
php chn mu ny.
3.3.2.2. Chn mu phn phi u
Chn phn phi u y c th thc hin trn th nghim, hoc trn khu vc iu tra.
Phn phi u c hai dng sau:
Dng th nht: Phn phi u theo ng cho, minh ho trn s 3.6.
S (3.6)a phn phi u theo ng

cho 5 im
S (3.6)b ng cho 4 im
S (3.6)c ng cho 3 im
S (3.6)d ng cho 2 im
41
Trong dng ny, vic ly mu theo ng cho phn phi u l tt hn c, v n i

din cho nhiu v tr trn mnh th nghim do tnh chnh xc s cao v hin nay hu ht cc
nh khoa hc Nng hc ang p dng cch chn mu ny.
Dng th hai: phn phi u theo tuyn. Nh hnh s (3.7) sau
S (3.7)a phn phi u theo tuyn

mt chiu (chiu ngang)
S (3.7)b phn phi u theo tuyn mt

chiu dc
S (3.7)c phn phi u theo mng li

Trong dng ly phn phi u, kiu mng li thng hay c p dng hn c nht
trong lnh vc iu tra.
u im: cc tham s thng k thu c theo cch ly mu ny c chnh xc cao v
khch quan. Cch ny khng phc tp, vn m bo tnh ngu nhin v tu thuc vo s
lng c th ca th nghim m chn mu c ln khc nhau. Nu mu nh vn t to ra s
bin ng ca mu vi hin trng thc trong th nghim.
3.3.3. ln ca mu
Hay cn gi l "dung lng" mu, ln ca mu (n) ln hay nh ph thuc vo cc
iu kin sau:
- Loi ch tiu nghin cu.
- chnh xc ca th nghim.
- S lng c th (cy) c trong mi cng thc th nghim.
Theo kt qu nghin cu ca Nguyn Th Lan (1995, 1996 v 2002, 2005) cho bit:
Trn i tng l cy lc, cy u tng v la cho thy: dung lng mu ph thuc
vo loi ch tiu nghin cu v c ch tiu bin ng t (chiu cao cy, s nhnh hay s
cnh qu/cy, s qu hay s ht/bng), c ch tiu bin ng nhiu. V vy, vic ly mt
dung lng mu thng nht nh nhau l khng hp l, c th chp nhn sai s 5 %..
42
Vi lc v u tng cc ch tiu nh: chiu cao cy, ly 30 l , s qu trn cy, s

thn/cy (vi lc) v khi lng qu/cy nn ly theo di 70 - 80 cy cho mi cng thc.
Theo di v khi lng 1000 ht ca u tng v la Nguyn Th Lan (2002, 2005)
ngh nn cn mi mu c s ht l 200 hoc 250 ht cn 3 mu hoc 5 mu v m bo cho
sai s < 5 %.
Cng c th da vo cng thc sau xc nh dung lng mu nghin cu
nct =
nc.t:
s2:
40.000 s 2
(x ) (%)
2
(3.4)
dung lng mu cn thit nghin cu

phng sai mu ly th
x:
trung bnh ca mu ly th
%: sai s cho php ca ch tiu nghin cu
Mu ly phi c phn phi u tt c cc ln nhc li. V thi im quan st c
chia lm 2 loi:
Loi 1: Theo di c nh, ngha l chn c nh cc cy theo di da vo mu xc
nh v sau theo di lin tip c qu trnh (ln theo di ny cch ln theo di khc mt s
ngy nht nh). Loi ny thng p dng cc ch tiu thuc qu trnh sinh trng (chiu
cao cy, tc ra l, s nhnh ...).
Loi 2: Theo di nh k c ngha l tu theo tng thi k cn thit m quan st hoc ly
mu phn tch, loi ny thng t ra vi cc ch tiu nh: xc nh khi lng tch lu cht kh;
xc nh nng sut sinh hc, hm lng sc t, ch s din tch l; hiu sut quang hp; hm
lng cc cht N, P, K.... y l nhng ch tiu khi ly mu theo di phi ph v cc i tng
nghin cu.
3.4. Thu hoch th nghim
y l cng vic cui cng ca qu trnh thc hin th nghim trn rung nhng l ht
sc c ngha.
3.4.1. Cng tc chun b
Chun b y cc dng c phc v cho vic thu hach th nghim nh: cc dng c
bao gi ng, phi sy nng sn v lu gi nng sut.
Thu di bo v: c th tin hnh trc hoc sau khi thu th nghim hoc thu sau v phi
ring mt khu vc khng gn ch phn thu cc cng thc trnh nhm ln.
3.4.2. Ly mu nh yu t cu thnh nng sut v nng sut c th
Cng vic ny phi lm trc thu hoch ton th nghim v phi lm ring r rng cy
tng ln nhc li. Tu thuc vo mi loi cy m c cc ch tiu nng sut khc nhau.
3.4.3. Thu hoch nng sut
Vic ny phi lm ring tng tng ln nhc li. T vic thu hoch, tut p v cn
ong, c th cn nng sut ti hoc kh m tiu chun, hoc phi tht kh (sy kh)
cn nng sut.
43
3.4.4. Phng php iu chnh nng sut th nghim

Ch t ra khi s cy trn b khuyt do yu t khch quan, nu khng xem xt iu
chnh s c th lm cho kt qu nghin cu km chnh xc. V vy, iu chnh trc khi nh
gi kt qu nghin cu.
Hin ny c nhiu cch gii quyt vn ny:
- iu chnh nng sut ca theo nng sut c th trung bnh.
Y '= X N
(3.5)
X:
nng sut c th trung bnh ca

Y': nng sut hiu chnh
N: s cy trong
- Theo Zalemski
Y'=
1
Y + (X N)
2
(3.6)
X:
nng sut c th trung bnh ca

Y: nng sut thc ca
Y': nng sut hiu chnh
N: s cy trong
- Theo Derevitski th
y:
Y '= Y
Trong :
x+x
2x
(3.7)
x : s cy thc t cn trong
x:
s cy trung bnh ca
Y' v Y nh cng thc (3.6) nu
Bi tp: Sinh vin thc tp trn rung
44
CHNG IV TNG KT S LIU QUAN ST

Chng ny cp n tham s c bn ca mu thng c dng phn tch cc
kt qu nghin cu sinh hc ni chung cng nh ngnh nng nghip ni ring. Mt s tham
s thng c s dng trnh by kt qu nghin cu khoa hc trong cc n phm.
4.1. Chnh l s liu quan st
4.1.1. Khi nim v s liu th v s liu tinh
4.1.1.1. S liu th
S liu th l loi s liu thu c trc tip ngay trn ng rung (ghi chp).
Th d: theo di s ht/bng cho la 3 cng thc th nghim nh sau:
Bng 4.1. S ht la /bng
Bng
CTI
CTII
CTIII
Bng
CTI
CTII
CTII
156
192
199
16
177
205
194
172
205
196
17
169
194
245
196
213
223
18
162
215
256
152
178
178
19
225
205
217
168
196
157
20
216
214
198
152
157
199
21
198
224
205
176
199
214
22
205
224
250
161
252
230
23
212
234
217
145
186
214
24
224
218
219
10
121
200
189
25
198
242
234
11
172
218
192
26
204
235
244
12
119
234
190
27
205
196
198
13
153
246
205
28
192
225
202
14
162
196
223
29
249
205
215
15
179
185
216
30
243
217
237
T s liu trong bng 4.1 ta rt kh xc nh s ht bnh qun /bng ca tng cng thc
mt cc i din.
gip gii thch cc vn nu trn cn phi chuyn s liu th sang s liu tinh
45
4.1.1.2. S liu tinh

S liu tinh l s liu c tnh trc tip t s liu th theo nhng tham s thng k
cn thit.
T s liu tinh mi c th nh gi s khc nhau cc ch tiu nghin cu trong cc
cng thc th nghim. V d s liu tinh ca kit qu nghim cu c th hin qua bng sau
(bng 4.2)
Bng 4.2. Nng sut c ph ch trong 3 nm cc cng thc trn t Daklak
(kg qu ti/cy)
Cng thc
1984
1985
1986
Bnh qun
% so i chng
i chng
4.2
0.2
4.
3.0
100
Sicarol
5.2
0.9
7.2
4.4
146.6
Bayleton bt
4.8
2.9
8.8
5.5
188.3
Bayleton nc
5.0
3.1
9.5
5.9
196.6
Bordeaux
4.5
1.7
7.1
4.4
146.6
4.2. Phn loi s liu

Cc s liu trong nghin cu thu c c th c chia thnh 2 loi l: S liu nh
lng (hay cn gi l s lng) v s liu nh tnh.
4.2.1. S liu nh lng
L nhng s liu m ngi quan st c th cn, ong, o, m c d dng v chnh xc.
Th d nh: chiu cao cy, khi lng ht, nng sut...
4.2.2. S liu nh tnh
S liu ny khng, o, m, cn ong m ch chia thnh mt s loi (lp, cp)
Th d nh: Mu sc ht, tnh hnh su, bnh, hnh dng ht...
4.3. Kim tra s liu nghi ng
Trong qu trnh thc hin theo di th nghim kh c th on ht c sai st, nht l
sai st do sai s th gy ra (nh trnh by trong chng 2 mc 2.1.3). c th khng nh
s liu trc khi a vo phn tch nn loi b ngay hay tm ra ngoi. Phng php x l
nh sau:
xi* x
tn =
s
(4.1)
y
xi* : s liu nghi ng
x : trung bnh mu (c tnh c s liu nghi ng)

s: lch chun mu
46
tn: tiu chun kim tra (gi tr thc tnh) gi tr ny s c so snh vi gi tr l

thuyt l:
: vi bc t do df = n 1 mc ngha (tra bng 13 phn phuc lc)
: mc ngha 0,01; df l bc t do; n l dung lng mu

Nu tn< lt chp nhn ( li) s nghi ng.
Nu tn >lt loi b s nghi ng (loi ra khi dy s liu quan st).
Th d theo di chiu cao cy la n = 10 khm c cc gi tr sau (cm): 98,2; 92,0;
82,7; 92,5; 89,0; 87,9; 99,2; 99,5; 97,0; 100,5.
Trong c gi tr 82,7 cm l nghi ng nn cn c kim tra. Vy, c = 93,9cm; s
= 6,0 cm.
t .n =
82,7 93,9
= 1,87
6,0
( 0, 01,df =9) = 2,33
(bng 13 ph lc)
Vy t .n < ( 0,01;9) (tn< lt)

Nn chp nhn gi tr x*i = 82,7 cm trong dy o 10 khm la theo di chiu cao cy.
4.4. Cch sp xp s liu
4.4.1. Vi s liu nh lng
Nu nh dy s liu quan st n < 30 th vn trnh by s liu n gin, nhng nu
nh dy s liu nhiu nn tin hnh phn khm (hay t) s liu. Vy phn bao nhiu nhm
(t) l va. Kh c th c cu tr li hon ton chnh xc cho vn ny. Kinh nghim cho
thy s t tu theo gi tr ca ch tiu theo di m chia t 5 20. C th tham kho mt vi
cng thc sau y.
- Theo Dospekhov (1979) th
Khi c 30 - 60 s liu th chia 6 - 7 t.
60 - 100 s liu th chia 7 - 8 t.
Trn 100 s liu th nn chia 8 - 15 t.
- Theo nhm thng k Trng i hc Nng nghip Bc Kinh th
Khi c 40 - 60 s liu nn chia 6 - 8 t.
60 - 100 s liu nn chia 7 - 10 t
100 - 200 s liu nn chia 10 -12 t.
200 - 500 s liu nn chia 12 - 17 t.
Trn 500 s liu nn chia 17 - 20 t.
xc nh s t cn phn chia, theo B.Rooke v Carruther c th tnh theo cng thc
sau:
k = 5 lg.n
(4.2)
y, k: s t phn chia
n: s lng c th quan st (s s liu).
47
Sau khi xc nh c s t (l s nguyn), ta s tnh c khong cch t. Nu gi

khong cch t l h th:
h=
xmax - xmin
(4.3)
y: h l khong cch t
xmax: gi tr ln nht ca dy s liu
xmin: gi tr nh nht ca dy s liu
Sau s sp xp cc t v lp bng phn phi tn s.
Bng 4.3. Kt qu o chiu cao ca 100 cy c chua (cm)
76
73
75
73
74
74
74
74
74
77
74
72
75
76
73
71
73
80
75
75
68
72
78
74
75
74
69
77
77
72
72
76
76
77
70
77
72
74
77
76
78
72
70
74
76
72
73
71
74
74
75
79
75
74
75
74
71
73
75
73
75
70
73
75
70
72
72
71
76
73
74
76
74
75
74
76
75
75
73
73
78
74
73
75
74
73
72
76
73
76
74
71
72
71
79
78
69
77
73
71
Nu s dng vic xc nh s t bng cng thc: k = 5.lg.n

Thay s vo c k = 5 x lg100 = 10 t
Xmin = 68 cm v xmax = 80 cm
Khong cch t h =
80 - 68
10
= 1,2 cm
Nh vy, sp xp cc t s gp kh khn v khong cch l nu lm trn l 1,0 th

khng c chp nhn, nu lm trn l 2,0 li qu ln
Vy nn chia dy s liu lm 12 t. Nh vy s c khong cch t
h=
80 - 68
12
= 1,0 cm
Bng phn phi tn s c xc nh nh sau
48
S t
Gii hn t
Gi tr gia t (xi)
Kt qu quan st
Tn s t (mi)
68 - 69
68,5
69 - 70
69,5
70 - 71
70,5
71 - 72
71,5
72 - 73
72,5
11
73 - 74
73,5
15
74 - 75
74,5
20
75 - 76
75,5
15
76 - 77
76,5
11
10
77 - 78
77,5
11
78 - 79
78,5
12
79 - 80
79,5
4.4.2. S liu nh tnh

y l loi s liu rt kh c kh nng nh lng chnh xc nn vic chnh l cng
khng n gin. V vy, phi nh ra c cc tiu chun, trn c s s sp xp vo nhm.
Th d: Tm hiu mc hi ca bnh bc thau du
Chng ti xc nh cp l bnh nh sau
Cp 0: khng c l bnh
Cp 1: t l bnh xut hin
0 - 10 %
Cp 2: t l bnh xut hin 11 - 20 %
Cp 5: t l bnh xut hin > 40 %
Nu gi mi l tn s ca cc cp bnh quan st c v n l dung lng mu (s c th
ly quan st) th
n = m0 + m1 + m2+ m3 + m4 + m5 =
m
i =1
(4.4)
Xc sut ca mi cp bnh l
fi =
mi
n
(4.5)
49
Bng 4.5. S l du b bnh bc thau cc cp bnh v t l cp bnh

TT
Cp bnh
Tn s (mi)
Tn sut (fi)
T l %
45
0,450
45,0
40
0,400
40,0
10
0,100
10,0
0,050
5,0
100
1,000
100
Nh vy, bnh ch yu l mc cp 1 v cp 2
4.5. Cc tham s c trng ca mu
c nhng nhn nh khi qut cho tng th nghin cu v ln hay bin ng ca ch
tiu theo di cn phi tnh c cc tham s i din.
4.5.1. Cc tham s i din v v tr ca mu
4.5.1.1. Trung bnh (cn gi l trung bnh cng - x )
S trung bnh cn c tn gi l trung bnh s hc, y l tham s c s dng nhiu
nht. S bnh qun l tham s i din cho ln trung bnh ca mu nghin cu.
Gi tr ny c tnh nh sau:
n
x =
i=1
xi
(4.6)
Trong : x trung bnh mu

xi: gi tr quan st th i
n: dung lng mu
k
hoc:
x=
xm
i
i =1
xi:
mi:
k:
S trung bnh theo
trng s.
y:
n = mi
i =1
(4.7)
gi tr i din (gia) nhm th i

tn s nhm th i
nhm phn chia
cng thc ny gi l trung bnh c trng lng hay trung bnh c
50
Th d: o chiu cao ca 20 khm la ging P4 ly ngu nhin c kt qu sau (v: cm)

95
102
100
99
91
95
95
97
101
102
92
93
93
94
91
96
97
100
92
95
Chiu cao trung bnh tnh c l

x =
95 + 102 + ...+ 102 + ... + 92 + 95

20
= 96 (cm)
Hoc tnh theo trng s

(91 x 2) + (92 x 2) + (93 x 2) + 94 + (95x4) + 96 + (97 x2) + 99 + (100 x 2) +101 + (102 x2)
x=
20
= 96
(cm)
Nh vy 2 cch tnh cho kt qu nh nhau

4.5.1.2. S mt (Mode)
Mt l s liu c tn s hay s ln xut hin nhiu nht trong dy s quan st, th d
nu trn s mt s l 95cm
4.5.1.3. S trung v (Median - Me)
Nu sp xp s liu theo trt t t nh n to th trung v l s ng v tr trung gian
chia dy s liu lm 2 na bng nhau.
Th d: Kho st s qu trn cy c chua ca 7 cy ging s 6 c kt qu sau (v:
qu/cy)
22
23
25
26
28
29
30
Cc gi tr c sp xp th t tng dn, nn s trung v s l cy th 4 c s qu l
26 qu/cy.
Trong dy s ny n = 7 (l) s trung v c v tr th 4 v gi tr trung v l 26. Do ,
cng thc tng qut tm gi tr trung v s l:
Me = x n+1
(
(4.8)
Nhng nu n l s chn th gi tr trung v s c tnh theo cng thc tng qut sau
Me =
x[n/ 2] +x[n/ 2] +1
2
(4.9)
x[n / 2 ] vi [n / 2 ] l phn nguyn ca n / 2

Trng hp ny c s trung v, song khng c v tr ca s trung v.
4.5.1.4. S trung bnh nhn (trung bnh hnh hc - x g)
y l gi tr dng biu th nhp iu tng trng mt ch tiu no trong thi gian
nghin cu. Trung bnh nhn c tnh theo cng thc sau:
51
xg =
x1 x 2 ... x i ... x n =
( x g):
n:
xi:
xi
i =1
(4.10)
trung bnh nhn

dung lng mu
gi tr quan st th i
4.5.2. Cc tham s i din cho s phn tn ca mu

Cc tham s ch s phn tn hay bin ng ca mu gm:
4.5.2.1. Phng sai mu (s2)
Phng sai c coi l tham s c bn nht i din cho tnh phn tn ca dy s liu
quan st. Phng sai c tnh bng cng thc:
n
s2 =
(x
i =1
x) 2
y: n - 1 gi l bc t do mu
n 1
n
hoc:
s2 =
(x
i 1
(4.11)
x ) 2 .m i
(4.12)
n 1
Phng sai ny cn c tn gi l phng sai thng k hay phng sai mu hiu

chnh.
4.5.2.2. lch chun mu (s)
lch chun l tham s c tnh t phng sai mu qua cng thc:
s =
s2
(4.13)
4.5.2.3. lch chun ca trung bnh x hay sai s chun ( s x )

lch chun ca trung bnh x tnh bng cng thc:
s
hay s x =
sx =
n
s2
n
(4.14)
4.5.2.4. Bin dao ng ca dy s liu (Range)

Bin dao ng R l chnh lch gia gi tr nh nht v gi tr ln nht trong dy s
liu quan st
(4.15)
R = xmax - xmin
52
4.5.2.5. H s bin ng (CV%)

y l tham s thng k cho php so snh mc bin ng ca nhiu mu khc nhau
cc ch tiu nghin cu khc nhau. Do , h s bin ng c s dng ph bin trong
nh gi kt qu nghin cu. H s bin ng c tnh nh sau:
CV % =
s
100
x
(4.16)
y, s: lch chun
x : trung bnh mu
Th d: tnh c chiu cao trung bnh ca 20 khm vi ging la P4 l 96 cm.
Song cha bit c mc bin ng v chiu cao c th. V vy, c th tnh c cc tham
s bin ng ca chiu cao cy P4 theo cng thc minh ha sau:
20
s2 =
(x
x)2
n 1
( 95 96 ) 2 + (102 96 ) 2 + ... + ( 95 96 ) 2
251
=
=
= 13 , 21053 ( cm ) 2
19
19
Nh vy, phng sai v chiu cao 20 cy ging la P4 l 13,21053 (cm)2.

lch chun ca ging P4
s =
s2 =
13 , 21503 ( cm ) 2 = 3 , 635 cm 3 , 6 cm
- lch chun ca s trung bnh x
sx =
s
3,6
=
= 0 ,805 cm 0 , 80 cm
n
20
H s bin ng CV%=
3,6
100 = 3,75%
96
4.6. Cc tham s c trng ca s liu nh tnh

Cc s liu nh tnh (c trng cht lng) thng c biu th di dng tn s (s
nguyn) hoc biu th di dng tn sut hay t l (%).
Trong mu n c th c chia thnh cc lp (nhm) A; B; C... vi cc tn s tng ng
m1; m2; m3... . Cc tn sut
f1 =
m3
mk
m1
m2
; f2 =
; f3 =
..... f k =
n
n
n
n
Hay vit tng qut s liu nh tnh th i c tn sut f i v
fi =
mi
n
(4.17)
53
nh gi mc xut hin nhiu hay t ca mt c trng nh tnh no , cc nh

thc nghim thng s dng tn sut
mi
n
fi =
Hoc t l
fi % =
mi
100
n
(4.18)
nh gi mc bin ng ca s liu nh tnh, c th s dng tham s lch chun

(sp). sp gi l lch chun ca s liu nh tnh, tham s ny tnh bng cng thc sau:
sp =
f1 f 2 ... f k =
fi
(4.19)
i =1
y: fi: l tn sut ca nhm nh tnh th i

k: l s nhm nh tnh; i = 1,....k
thun tin c th chuyn cng thc tnh lch chun ca s liu nh tnh nh sau
1
lgsp = (lgf1 +...lg fi +...lg fk )
k
1 k
= lg f i
k i =1
sau:
(4.20)
Da vo s nhm nh tnh phn chia c th tnh c gi tr sp cc i (spmax) nh

Bng 4.6. lch chun cc i trong s liu nh tnh
S nhm k
Gi tr spmax
S nhm k
Gi tr spmax
0,500 (50,0 %)
0,200 (20,0 %)
0,333 (33,3 %)
0,167 (16,7 %)
0,250 (25,0 %)
0,143 (14,3 %)
Gi tr spmax ph thuc vo s lp (nhm) phn chia v s bin ng ca chng.

Vi s liu nh tnh cng c th tnh c h s bin ng theo cng thc sau
CV % =
sp
s p max
100
(4.21)
Trong trng hp dung lng mu n ln (n 120) c th dng lch chun ca

trung bnh s liu nh tnh ( s p )
sp =
sp
n
(4.22)
54
4.7. Mt s quy tc v lm trn s trong tnh ton

Kt qu nghin cu t thc nghim l nhng gi tr ngu nhin v c lp. V vy, khi
tnh ton cn thit phi c nhng nguyn tc va m bo tnh chnh xc va m bo ngha
ca cc gi tr mu i din.
4.7.1. Con s c ngha
Nghin cu thc nghim ch c th thc hin mt mu vi ln n, trong cc gi
tr xi l c lp v ngu nhin. Do , khi tnh ton cc tham s thng k cn thit, kt qu
cui cng s c nhng gi tr ht sc l (nhiu s thp phn). Song kt qu cui cng cng
nn ch chp nhn con s c ngha (lu phn ch s thp phn) bng vi cc gi tr quan
st xi hay cc gi tr trong php tnh. iu ny va m bo tnh chnh xc va m bo
ngha cc ch tiu nghin cu trong thc t.
Th d: Theo di mt mu c n = 12 cy c chua v xun h vi ging s 48 ti T
Lim - H Ni nm 2002
Cc kt qu qua quan st chiu cao cy sau trng 45 ngy nh sau (cm)
59,0
59,3 61,0 55,1 61,5 63,7
68,5
62,7 57,8 60,1 61,2 62,0
Nh vy chiu cao trung bnh x =
731 ,9
= 60 ,99167 cm
12
Tuy nhin, cc xi quan st ch ly mt s l (chnh xc 1/10 cm). V vy, nu ly 3 con

s c ngha l x = 61,0 cm
Th d: Theo di s ht trn bng la v xun ca 10 bng ly mu, cc gi tr quan
st l
102
115 129 105 101
100 95
108 102 104
Vy khi tnh s ht bnh qun ca mt bng ta c gi tr tnh ton
x=
1061
= 106,1 ht/bng
10
Song s ht ca mt bng li l s nguyn, khng c s l khi quan st. Do , ch nn

ly gi tr bnh qun l s nguyn s c ngha, nh vy s ht bnh qun ca mt bng l
x 106 ht. Tuy nhin cng c th gi nguyn x = 106 ,1 ht/bng v khi tnh trung bnh c
th ly thm 1 s l v lch chun s ly 2 s l.
4.7.2. Cch lm trn s (quy tc xp x)

Sau khi xc nh c s ch s c ngha phi tin hnh lm trn s. iu ny hu
nh lun xy ra trong tnh ton cc kt qu thc nghim.
Quy nh chiu cao cy ly chnh xc ti 1/10 (cm), do , kt qu cui cng s ly
thm mt s thp phn.
Gi s x = 125,543 cm, ch quy nh ch ly mt s l, v vy x 125,5 cm hoc
nu c trung bnh
x = 106 ,876 cm x 106 ,9 cm .
Bi tp:
55
4.1. Theo di chiu cao la khang dn 18 v xun giai on nhnh ta c cc s liu sau
(cm):
21; 20; 23; 20; 19; 20; 18; 23; 24; 22; 26; 24; 22; 25; 21; 23; 23; 26; 22; 22; 26; 28; 20; 21;
26; 21; 20; 24; 23; 23; 23; 22; 22; 18; 19; 19.
Hi:
a) Tnh trung bnh ( x ) ca chiu cao cy vi ging Khang dn 18 v v th phn phi tn
sut ca ch tiu.
b) Hy tnh tham s khc nh (s mod, trung v, phng sai, lch chun, lch chun ca
s bnh qun v h s bin ng)
4.2 iu tra bnh o n hi la 105 khm la c kt qu sau:
Khng b bnh:
25 khm
Bnh hi nh:
40 khm
Bnh hi trung bnh: 25 khm
Bnh hi nng:
15 khm
Hi
a) Hy tnh tn sut (t l) b bnh cc mc khc nhau trong mu nghin cu.
b) Hy tnh cc tham s nh: lch chun, h s bin dng ca dy s bn trn.
56
CHNG V
C LNG
Chng ny s gii thiu cc dng c lng c th i vi s trung bnh ca mt c
trng nh lng v xc sut ca mt c trng nh tnh no (t l) trong mt qun th
(hay cng thc). y l hai c trng m cc nh nghin cu lun dng khi cng b cc kt
qu nghin cu khoa hc.
5.1. t vn
Nh chng ta bit, i tng nghin cu trong nng nghip kh phc tp, trong qu
trnh nghin cu khng th quan st v o m tt c cc c th c ca qun th (cng thc)
vi nhng l do sau:
- Khng c iu kin v nhn lc, vt lc v thi gian theo di.
- Phi bo v i tng nghin cu.
Do phi tin hnh ly mu ngu nhin (n) c th mang tnh i din tin hnh
nghin cu (quan st hay o m). T kt qu quan st ca mu a ra kt lun (nh gi)
cho ton b qun th (cng thc). Kt lun a ra c gi l kt lun thng k. Nn t qun
th quan st a ra mt kt lun (nh gi) i vi ln ca trung bnh (hay xc sut) th ta
c mt c lng.
T kt qu ca mu suy ra kt qu ca c m ng th khng trnh khi sai s ch c
iu l kh nng v mc mc sai s l nh th no? Ni dung ca chng ny s nghin
cu sai s v kh nng hn ch sai s khi tin hnh c lng t ti mong mun cho
php m thi.
5.2. Cc phng php c lng
5.2.1. c lng im
c lng im ca mt tham s thng k no l dng c lng m t kt qu
quan st ca mt mu ly ngu nhin mang tnh i din ca tng th, a ra mt con s v
cho rng con s l gi tr gn ng tt nht cho tham s mun bit.
Th d: Bin ngu nhin X (nh lng hoc nh tnh) c phn phi xc sut ph
thuc vo mt tham s
st.
cha bit. T bin ngu nhin ny ly mt mu ngu nhin n quan
Gi xi l quan st th i, cn xi l gi tr c th ca X i . Trong mu quan st hm

f ( X 1 , X 2 ,....X n ) c dng c lng
. Vn t ra l chn hm no?
K hiu Qn = f ( x1 , x 2 ,...x n ) l hm c lng ca
. Qn l mt bin ngu nhin c
gi tr c th q = f ( x1 , x 2 ,...x n ) . Vy q l c lng im cu .
=q
C th tnh c lch chun ca Qn v c lng im lc ny s l:
=q
Trong
D(Qn )
D (Q n )
(5.1)
(5.2)
l lch chun ca Qn.
57
Th d: Tng th c phn phi chun (; 2) l trung bnh (k vng) cha bit cn

xi v s = s nh vy c th a ra
c lng. Ly n quan st x1 , x2, xi... xn tnh x =
x
n
n
c c lng im ca k vng .
x hoc x
s
n
(5.3)
5.2.2. c lng khong

c lng khong ca mt tham s thng k no l t kt qu quan st ca mu,
a ra c mt tng ng vi mt tin cy nht nh. Mi gi tr nm trong khong u
c coi l gi tr gn ng tt nht ca tham s.
Gi s l tham s cn c lng. Nu gi q1 l gii hn di v q2 l gii hn trn,
l xc sut mc sai lm th c lng khong ca c vit nh sau:
P(q1 q2 ) = 1 = P
(5.4)
Trong :
[q1 ; q2] l khong tin cy ca tham s
P : Gi l tin cy (thng ly vi xc sut ln 0,95; 0,99 v 0,999).
= 1-P (thng ly xc sut nh 0,05 ; 0,01 v 0,001).
C th cu to khong tin cy bng 3 phng php l da vo phn phi chnh xc
ca hm c lng, da vo bt ng thc Tsbsep v phng php gn ng.
Thc t th trong 3 phng php, phng php da vo bt ng thc Tsbsep t s
dng hn c.
5.3. c lng gi tr trung bnh ca tng th (khi c trng nghin cu c phn phi
chun)
Do ch quan st c n c th trong mu m li mong mun nh gi c ca ton
cng thc (cn bit trung bnh ca cng thc hay cn gi l k vng). Cho nn c th xem xt
c th nh sau:
5.3.1. c lng tr s trung bnh ca tng th khi dung lng mu n ln (n 30).
Gi s X c phn phi chun N( , 2 ), trong thc t th hu nh chng ta khng bit
phng sai 2 m ch tnh c phng sai thng k ca mu s 2 . V vy, khi dung lng
mu ln th c th coi 2 = s 2 . Theo tnh cht ca phn phi chun chng ta c:
sx =
s
hay
n
s2
n
V vy, khi phn phi ca x l tim cn vi phn phi chun th k vng hay trung
bnh tng th s c xc nh qua c lng im hoc c lng khong nh sau:
c lng im
= x sx
= x
c lng khong nh sau
58
P(x usx x + usx ) =1
(5.5)
U l gi tr tra bng (ph lc)

Nu ly tin cy P l 0,95 th U = 1,96; P = 0,99 th U = 2,58 v P = 0,999 th U =
3,29.
Tng t s suy ra khong tin cy c th nh sau:
P ( x 1,96 s x x + 1,96 s x ) = 1 0,05 = 0,95
P ( x 2,58 s x x + 2,58 s x ) = 1 0,01 = 0,99

P ( x 3, 29 s x x + 3, 29 s x ) = 1 0,001 = 0,999
Th d: Chn mt mu n = 50, iu tra nng sut c th ca mt s ging c chua xun
h (kg/cy). T c nng sut c th trung bnh x = 1,48 kg; lch chun ca nng sut l
0,35 kg/cy. Hy a ra c lng cho nng sut c th ca c chua iu tra nu trn.
Trc ht ta a ra c lng im c nng sut nh sau
1,48
0,35
(1,48 0,05 ) kg/cy hoc = 1,48 kg/cy.
50
c lng khong tin cy P = 0,95 gi tt l khong tin cy s l
0,35
0,35
1,48 - 1,96
= 1 0,05 = 0,95
1,48 + 1,96
50
50
(1,48 - 0,10 1,48 + 0,10 ) = 1 0,05 = 0,95

iu ny c ngha vi tin cy 95%, nng sut c th ca c chua t 1,38 n 1,58
kg/cy.
Nu nh = 0,01 th khong tin cy c xc nh l:
0,35
0,35
1,48 + 2,58
1,48 - 2,58
= 1 0,01
50
50
(1,48 - 0,13 1,48 + 0,13) = 1 0,01

(1,35 1,61) = 1- 0,01
Nng sut t 1,35 n 1,61 kg/cy
5.3.2. c lng s trung bnh qun th khi dung lng mu n < 30
Lc ny khng th coi phng sai cha bit 2 l s 2 c do phi dung n phn
phi t (Student). Khong tin cy ca tr s trung bnh c dng nh sau:
P( x t( ,df ) sx x + t( ,df ) sx ) = 1
(5.6)
59
y gi tr t ( ,df ) vi df = n 1 tra bng phn phi t (ph lc)

Th d: Theo di nng sut ca bp ci trong th nghim v ng ti ng Anh H
Ni, dung lng mu iu tra n = 25, nng sut bnh qun x = 175,5 t/ha vi lch chun s
= 20,5 t/ha. Hy a ra khong tin cy 95 % cho nng sut bp ci v ng ti im nghin
cu ng Anh H Ni.
Trc ht tra bng t mc = 0,05 vi s bc t do
df = n - 1 v df = 25 - 1 = 24. Nh vy, gi tr
t ( 0 , 05 , df
= 24 ) = 2,06
Khong s c xc nh nh sau
20,5
20,5
175,5 - 2,06
175,5 - 2,06
= 1 0,05 = 0,95
25
25
(167,1 183,9 ) = 1 0,05

Hay vit gn li ( = 175,5 8,4) t/ha vi mc ngha = 0,05
5.4. Xc nh dung lng mu
Nh bit khong tin cy vi trung bnh ca qun th ph thuc vo tin cy v
dung lng mu. Khi dung lng mu ln khong tin cy trung bnh c dng
= x
(5.7)
Nh vy l sai s c lng v chng ta mun vi cng nh cng tt

khong tin cy hp.
(U ) s
hoc
n
t , df s
n
t (2 ,df ) s 2
(U ) 2 s 2
hoc n
(khi dung lng mu nh)
Nh vy n
2
2
Khi = 0,05 th U ( 0,05) = 1,96 v c th ly 2
Cn gi tr
ph lc. Vy
t ( 0 , 05 , df
) 1,96 ph thuc vo t do c th tra trong bng 4 phn
4 s2
nct
2
(5.8)
y c gi tr cha n v o nh cc quan st xi hoc x . Ta cn c th tnh c

ln n cn thit khi cho trc mt sai s c lng % qua cng thc sau
nct
4 s2
40 .000 s 2
10000
=
( x ) 2 ( %) 2
( x ) 2 ( %) 2
(5.9)
Th d: Quan st 10 cnh c ph ch Catimor trng 2 nm. m s qu trn cnh c

trung bnh x =121 qu/cnh. lch chun s = 25 qu/cnh. s qu bnh qun ca vn
60
c ph mong mun = (121 10) qu/cnh ( 10 qu/cnh) th dung lng n = 10 nh

ly th m bo sai s a ra hay cha?
n cn thit cho = 10 tnh nh sau
4 25 2 625 4
=
= 25 cnh
Do l gi tr s lng nn n ct
100
10 2
Vy cho sai s ca s qu/cnh l 10 qu/cnh th dung lng n = 10 nh ly th
l cn cha ln m phi ly thm t nht l 15 cnh na tng s cnh quan st n 25.
Nu li a ra % mong mun l 5% th
n ct
40 . 000 ( 25 ) 2
= 68,3 hay 68 cnh hoc 69 cnh
(121) 2 5 2
Nh vy, n = 10 cn qu nh so vi mong mun sai s c lng = 5%. Phi ly

thm rt nhiu cnh na mi chp nhn sai s c lng nu trn.
5.5. c lng xc sut ca tng th (hay c lng t l)
Trong thc nghim sinh hc, rt nhiu trng hp phi nghin cu cc xc sut hay t
l, nh t l sng ca cy con sau khi em t vn m trng ra l sn xut, t l bnh, su
hoc t l mc mm ca ht...
Th d: Trong mt qun th c N c th (N rt ln) v gi s c M c th c c tnh
A. Nh vy, xc sut ca A l p = M/N (y l theo l thuyt). Song ta khng th c iu kin
tnh p trc tip. V vy, phi ly mt mu ngu nhin t qun th y. Trong n phn t ca
mu m c m phn t c c tnh A. Vy tn sut ca c tnh A trong mu s l f = m/n.
c lng xc sut p ca cc c th c c tnh A cn phi xem xt cc iu kin c
th sau:
5.5.1. Khi s kin A c xc sut khng gn 0 v 1
5.5.1.1. Khi dung lng n ln (n > 100)
Lc ny lut phn phi nh thc ca xc sut ca A s tim cn vi lut phn phi
chun v nh vy s p =
f (1 f )
v biu thc c lng im c th vit nh sau:
n
p = f sp
(5.10)
Hoc p f
Khong tin cy ca s kin A c xc sut p trong qun th s c dng sau
P( f - u s p p f + u s p ) = 1
(5.11)
(5.12)
Hoc vit gn nh sau :
P ( p = f u s p ) = 1
(5.13)
C th:
p = f 1,96s p l khong tin cy 95%
61
p = f 2,58s p l khong tin cy 99%
p = f 3,29s p l khong tin cy 99,9%

Th d: d on t l su c qu c chua v xun h 2002 ti Gia Lm, H Ni,
tin hnh ly ngu nhin mt mu n = 630 qu, trong c 82 qu b su c. Hy a ra cc
c lng cho t l su c qu c chua trong nghin cu trn.
Do ln n = 630 l ln nn:
* c lng im.
Gi p l xc sut b sau c qu ca qun th, f l tn sut ca mu c qu b su
f =
82
= 0,130
630
p = 0,130 hay 13,0 %.

Hoc p = 0,130
0,130(1 0,130)
630
Hoc p = 0,130
0,130(1 0,130)
630
= 0,130 0,0134 hay p = (13,0 1,34)%.

* c lng khong:
Nu chn mc ngha = 0.05 th t l su c qu c chua nghin cu s c xc
nh nh sau:
p = f 1,96 s p => 0,130 (1,96 0,0134)
= 0,130 0,0262 hay p = (13,0 2,62)%.

Vi tin cy 95% th t l c chua b su c qu v xun h 2002 ti Gia Lm, H
Ni nm trong khong t 10,38 % n 15,62%.
- Nu chn = 0,01 th khong tin cy lc ny l:
P = 0,130 2,58. S p => 0,130 0,0346 hay t 9,54 % n 16,46 %.
- Nu 0,001 th khong s thay i t 8,59 % n 17,4 %
5.5.1.2. Khi dung lng n < 100 (khng ln)
Do mu nh nn khng th p dng hm tim cn c lng c m phi dng
phn phi nh thc. Nhng vic tnh ton s phc tp nn cc nh ton hc thng k xc sut
lp bng tnh sn cho ln n t 4 n 100 (ch p dng cho khong 95% tin cy).
Khong ny s c tm cc bng 6 (a, b, c) phn ph lc.
Bng 6(a) p dng cho khong 95% ca t l mu b (x = m)
Vi 4 n 10
Bng 6 (b) vi t l ca mu khi 10 n 100 v 0 m 25
Bng 6 (c) vi t l khi 60 n 100 v 26 m 50
Th d: p dng mt bin php iu tr bng thuc khng sinh cho bnh vng u ca
tm s b m.
62
Tin hnh x l n = 20 tm b m; sau x l quan st thy c 5 tm khi bnh v 15

tm khng khi bnh. Vy khong tin cy 95% ca khi bnh l bao nhiu?
* Nu ly c lng im th y xc sut (t l) khi bnh vng u ca tm s b
m s l
m
5
=
= 0 , 250 hay 25 , 0 %
n
20
* Nu tm khong tin cy 95% cho t l khi bnh s dng trong bng 6 (b) tra ti ct 5
hng 20
Hng trn l p1% = 8,7%
p = f =
Hng di l p2% = 49,1%

Nh vy (p1 p p2) = 1 - 0,05 s t 8,7% n 49,1% l t l khi bnh vng u ca
tm s b m.
5.5.2. Khi s kin A c xc sut gn 0 hoc gn 1
Trong trng hp ny xc sut ca A tun theo lut Poisson (hay cn gi l hm phn
phi xc sut ca s kin him). Da theo lut Poisson ngi ta lp mt bng tnh sn
c c lng khong cho s kin A ny. Tuy nhin, ch ng vi tin cy 95 % (bng 7 ph
lc).
Cn vi c lng im th cng ch ly gn ng tt nht cho xc sut ca tng th l
xc sut ca A trong mu quan st.
Th d: Nghin cu nh hng ca chiu x ln ht ging n hin tng d hnh ca
cy sau x l. Mu x l c ln n = 12500 ht to, sau em gieo v theo di cy con.
Gi A l hin tng d hnh, quan st thy c Axitamin = 105 cy. Hy a ra cc dng c
lng cho kt qu x l trn v hin tng t bin kiu hnh.
Gi p l xc sut hay t l t bin kiu hnh ca liu lng x l trn, kt qu thng k
mu c tn sut:
105
= 0 , 0084 hay 0 ,84 %
12500
* Vy c lng im ca hin tng t bin kiu hnh ca liu lng x l trn
p f % l 0,84 %
f =
* c lng khong c xc nh sn qua bng 7 ph lc. Song, bng ch cho hai gi

tr np1 v np2 ng vi 95% tin cy.
(p1, p2) = 1- 0,05 vi p1, p2 tnh t
np
np1
v p 2 = 2
n
n
Trong trng hp y np1 v np2 phi c tra t gi tr gn ng sau
Trong bng (7) ch c ti x = m nhiu nht l 100. T gi tr m = 105 khng c trong
bng. Nn phi gim (li 10 ln); m = 10,5 ly gn ng m = 11.
Tra m = 11 (hng 10 ct 1) c np1 = 5,5; np2 = 19,7
p1 =
np1
. Nhng v cc gi tr np1 v np2 u c tnh li 10
n
ln nn lc ny n ch cn n = 1250. T
Mun c p1 v p2 th p1 =
63
np 1 = 5 ,5 v np 2 = 19,7
p1 =
5 ,5
= 0 , 0044 hay 0 , 44 %
1250
19 , 7
= 0 , 01576 hay 1,576 % ly gn ng 1,58%
1250
Vy t l t bin kiu hnh ca liu lng x l ny s dao ng t 0,44 % n 1,58 %
vi tin cy 95%.
p2 =
Bi tp:
5.1. iu tra nng sut ng trn a bn x Ph Linh th x H Giang (t/ha) ca 45 h
dn tc ta c kt qu sau:
41; 38; 35; 42; 42; 36; 40; 36; 34; 36; 35; 36; 34; 42; 39; 39; 44; 37; 44; 36; 41; 43; 42;
42; 42; 43; 39; 43; 39; 44; 40; 43; 43; 35; 38; 39; 39; 42; 43; 37; 44; 40; 39; 43; 43.
Hy a ra cc dng c lng cho nng sut ng ca vng iu tra ni trn (c lng
im v c lng khong)
5.2. m s ht trn bng la ca mt ging ta c cc s liu sau
120; 119; 116; 110; 121; 118; 106; 133; 123; 115; 112; 126; 109; 128; 123; 107; 132;
125; 106; 124.
Hy a ra cc dng c lng cho nng sut ng ca vng iu tra ni trn (c lng
im v c lng khong)
5.3. Theo di t l bt mm cc mt ghp, ngi ta tin hnh theo di 200 cy ghp
cho thy kt c 148 cy bt mm. Hy a ra c lng im v c lng khong ca
hin tng bt mm ca mt ghp nu trn
Ghi ch: Cn b ging dy cho thm mt s bi tp c th khc cho sinh vin.
64
CHNG VI
KIM NH GI THUYT THNG K
y l bi ton thng k rt hay gp trong thc nghim. y cp n vic kim nh
(so snh) hai s trung bnh ca mt c tnh nh lng hay hai xc sut (hai t l) ca mt c
tnh nh tnh ca qun th.
6.1. Nhng khi nim chung v ngha
Trong nghin cu thng phi so snh cc tham s thng k nh s trung bnh, phng
sai, xc sut ca mt mu vi mt tiu chun cho trc no , hoc 2 mu vi nhau hay
nhiu mu vi nhau. Thng thng cc tham s c s khc nhau (khc nhau v s hc),
nhng ta li cn xem xt s sai khc ny c r rng hay khng? mc no?
Nu chng ch khc nhau trong phm vi ngu nhin th s khc nhau ny c coi nh
khng ng k (khng c ngha). Nu chng khc nhau ngoi phm vi ngu nhin th kt
lun s khc nhau y l do tc ng ca nhn t th nghim (ngoi tc ng ca nhn t ngu
nhin). y l vn m cc nh sinh hc nng nghip cn quan tm.
kim nh ngi ta dng cc kt qu thc nghim quan st mu vi vic vn dng
cng c ton hc l l thuyt xc sut kim tra nhng gi thit cho. Nu ti liu thc
nghim ph hp vi gi thit th gi thit c chp nhn. Ngc li th gi thit b bc b. S
ph hp m ta ni y khng phi l tuyt i, m ch l ni ph hp theo mt tiu chun
no xc nh trc tho mn nhng yu cu ca thc tin.
Th d:Trong nng hc ngi ta thng so snh (hay kim nh) s sinh trng, pht trin,
din bin su bnh hi cy trng cng nh cc ch tiu nng sut c gieo trng bng nhng
bin php k thut khc nhau xem chng c nh hng thc s n cc ch tiu nghin cu
hay khng ?
Trong chng ny chng ti s tp trung cp n mt s tiu chun thng k c
dng kim nh trong cc trng hp c th.
6.2. Trng hp hai mu c lp
Mu c lp hay th nghim c lp l nhng khi nim tng i. Theo ngha rng
ngi ta gi mu c lp hay th nghim c lp nu mt qu trnh thc nghim no c
thit k mt cch c lp vi nhng th nghim khc.
6.2.1. Tiu chun U ca phn phi tiu chun
Nu trong trng hp kiu phn phi l thuyt c trng cho 2 kt qu (2 mu) nghin
cu cha bit th yu cu dung lng mu ly phi c coi l ln (n1 > 30 v n2 > 30).
Theo lut s ln th trong trng hp mu ln, phn phi xc sut ca s trung bnh mu X
s2
xp x lut chun vi k vng M X = v phng sai D X =
n
2
Nh vy X 1 ~ N 1 , 1
n1
22
~ N 2 ,
n2
X2
65
Gi thit Ho:
1 = 2 hay 1 2 = 0
i thit H1:
1 2 hay 1 2 0
2 2
X 1 X 2 ~N 1 2 , 1 + 2
n1 n2
(6.1)
(6.2)
c kim nh bng tiu chun u ca phn phi tiu chun vi mc ngha , tnh gi
tr thc nghim nh sau:
u tn =
x1
12
n1
x2
+
22
(6.3)
n2
Nu phng sai ca 2 tng th khng c bit trc v dung lng mu ln th c

th thay mt cch gn ng phng sai tng th bng phng sai mu. C ngha l
12 s12 v 22 s 22
Lc ny tiu chun ph hp nh sau:
u t .n =
x1 x 2
(6.4)
s12 s22
+
n1 n2
Nu nh u t .n < u tra bng (bng 1 ph lc) vi mc ngha th gi thit Ho
c chp nhn ngha l hai trung bnh ca hai mu bng nhau. Ngc li nu u t .n u th
gi thit b bc b ngha l hai trung bnh ca hai mu l khc nhau.
Th d
o chiu cao cy cui cng ca 2 ging la mi c kt qu nh sau:
Ging I: o n = 42 khm c chiu cao trung bnh x1 = 95,2cm
lch chun v chiu cao l s1 = 3,2 cm.
Ging II: o n = 40 khm c chiu cao trung bnh x1 = 98,5cm
lch chun tng ng s2 = 3,4 cm.
Hi chiu cao cy ca hai ging c khc nhau hay khng vi mc ngha = 0,05
V hai dung lng mu n1 v n2 ly t hai ging la nghin cu l ln, v khng bit
trc c hai phng sai tng th. Nn ta c th dng tiu chun u ca phn phi chun
kim nh.
Gi thit Ho:
1 = 2 hay 1 2 = 0
i thit H1:
1 2 hay 1 2 0
kim nh gi thit Ho ta p dng biu thc (6.4).
66
u t .n =
x1 x 2
2
1
2
2
s
s
+
n1 n 2
95 , 2 98 ,5
3, 2 2 3, 4 2
+
42
40
= 4 ,52
Vi = 0,05 u = 1,96
y u tn > u 0 , 05 (4,52) > 1,96)

Nn ta bc b gi thitt Ho v chp nhn i thit H1 l ging khc nhau th chiu cao
khc nhau r rt.
6.2.2. Tiu chun t ca phn phi Student

Tiu chun ny c p dng trong trng hp lut phn phi ca hai tng th m i
din l 2 mu c phn phi chun v phng sai ca hai tng th c coi l bng nhau. Nu
tho mn hai iu kin ny th c th kim tra.
Gi thit Ho:
1 = 2 hay 1 2 = 0
i thit H1:
1 2 hay 1 2 0 bng tiu chun T ca Student nh sau:
Tt .n =
x1 x 2
( n1 1) s12 + ( n2 1) s 22
n1 + n 2 2
1
1
+
n1 n 2
(6.5)
Trong : x1 v x 2 l trung bnh ca 2 mu l mu 1 v mu 2.

s12 v s 22 l phng sai ca mu 1 v mu 2.
n1 v n2 l dung lng quan st ca 2 mu.

Thng trng hp ny c p dng khi n1 v n2 l khng ln
n1< 30 v n2 < 30 hoc n1> 30 v n2 < 30 hoc n2 > 30 v n1 < 30
Nu Tt .n < t ( ,n1 + n2 2) tra bng t vi n1 + n 2 2 bc t do (ph lc bng 4) th gi thit Ho
c chp nhn, ngha l trung bnh ca hai mu bng nhau. Ngc li nu nh
Tt .n > t ( ,n1 + n2 2 ) tra bng vi bc t do = n1 + n2 - 2 th gi thit Ho b bc b. Ngha l chp
nhn i thuyt H1 trung bnh hai mu l khc nhau.
Th d
So snh nng sut ca hai ging c chua v xun h
Ging s 6: theo di 16 a im nng sut trung bnh ht 30,6 tn/ha.
lch chun v nng sut 4,5 tn/ha.
Ging s 204 A theo di 19 a im, nng sut bnh qun t 27,0 tn/ha. lch
chun nng sut l 4,0 tn/ha.
Bit rng phn phi v nng sut ca c chua l phn phi chun v hai phng sai l
thuyt c coi l bng nhau.
Hy cho bit l trung bnh ca hai ging trn c khc nhau hay khng mc ngha =
0,05 v 0,01.
67
V hai tng th p ng cc iu kin nu ra nn c th p dng tiu chun t ca phn

phi Student kim nh gi thit
Gi thit Ho:
1 = 2 hay 1 2 = 0
i thit H1:
1 2 hay 1 2 0
Theo (6.5)
Tt .n =
x1 x 2
( n1 1) s12 + ( n2 1) s 22
n1 + n 2 2
1
1
+
n1 n 2
Thay vo c
Tt .n =
30 , 6 27 , 0
(16 1). 4 ,5 + (19 1). 4 , 0 2 1
1
+
16 + 19 2
16 19
2
= 2 , 064
t ( 0, 05;33) = 2,04 , nh vy ( Tt .n > t 0, 05;33 ) nn gi thit Ho b bc b v chp nhn H1 vi

cu tr li "hai ging c chua ni trn c nng sut trung bnh khc nhau".
Vi = 0,01 th t (0, 01;33) = 2,75

V 2,064 < 2,75 nn chp nhn gi thit Ho c ngha l "hai ging c chua ni trn c
nng sut trung bnh bng nhau".
Trong mt s trng hp khi p dng tiu chun t ca Student so snh 2 mu c lp,
iu kin v lut phn phi chun ca tng th c tho mn, nhng 2 phng sai ca tng
th khng c bit trc.
Khi phi kim nh bng tiu chun F ca Fisher v s bng nhau ca hai phng sai
(s nu mc 6.5).
Nu hai phng sai bng nhau th p dng kim nh nh biu thc (6.5).
Nu hai phng sai c coi l khc nhau th biu thc p dng cho tiu chun t ca
Student nh sau:
Tt .n =
x1
x2
(6.6)
s12 s 22
+
n1 n2
Nhng | Tt .n | s c so snh vi gi tr t l thuyt mc ngha tnh nh sau:
s22
s12
t
t
+
( ,df1 =n1 1) ( ,df 2 =n2 1)
n2
n1
*
t =
s12 s22
+
n1 n2
(6.7)
68
Nu nh Tt .n < t * th chp nhn Ho (hai trung bnh l bng nhau)

Nu nh Tt .n > t * bc b gi thit H0 th chp nhn H1 (hai trung bnh l khc nhau).
Th d
Phn tch hm lng ng tng s (%) ca hai ging c chua v xun h.
- Ging MV1 phn tch 6 mu c hm lng ng tng s t 3,09% v phng sai
v ng tng s l 0,75 %.
- Ging mi phn tch n2 = 8 mu c gi tr trung bnh ca ng tng s t 2,79%.
Phng sai c gi tr 0,10 %.
Hy cho hm lng ng tng s ca hai ging nu trn c khc nhau hay khng ?
Cho hai phng sai l khng bng nhau vi mc ngha = 0,05.
Do hai phng sai khng bng nhau nn p dng biu thc (6.6)
Tt . n =
x1 x 2
2
1
2
2
s
s
+
n1 n 2
thay s vo ta c Tt .n =
3,09 2,79
0,73 0,16
+
6
8
= 0,798
p dng biu thc (6.7) tnh t 0*, 05 nh sau:
s22
s12
t( ,df1 =n1 1) + t ( ,df2 =n2 1)
n2
n1
=
s12 s 22
+
n1 n2
Thay s vo
*
0,05
0,75
0,10
+ 2,36
2,75
6
8
=
= 2,54
0,75 0,10
+
6
8
Nh vy, Tt .n < t * (0,798 < 2,54) nn chp nhn gi thit Ho "hai ging c chua ni trn
c hm lng ng tng s nh nhau"
6.3. Trng hp hai mu theo cp

6.3.1. Khi nim v mu theo cp
Thc tin ca nghin cu nng hc ni ring v nghin cu trong nng nghip cng nh
sinh hc ni chung, ngoi nhng mu c lp nh nu trn, nh khoa hc khi nghin cu
cn gp mt lot cc mu quan st khng c lp m li c xp theo cp (i)
Th d: khi o chiu cao cy ta dng hai loi thc o o cho cng mt mu. Hoc
xc nh khi lng 1000 ht ca mu bng hai chic cn khc nhau. Hay hai k thut vin A
v B m khun lc ca n hp petri. Nh vy, cc mu trn u c thc hin 2 ln quan st,
kt qu c xc nh theo cp.
69
Nhng kt qu nh vy s c kim nh theo phng php cp. Do vy, ngi lm

cng tc thng k s vn dng cc tiu chun khc cho ph hp. Di y chng ti trnh by
tiu chun thng thng nht qua th d sau:
6.3.2. Tiu chun t ca Student
Gi thit Ho:
x = y hay x y = 0
i thit H1:
x y hay x y 0
Tnh cc hiu sai di = yi - xi (hiu ca hai mu) sau tnh lch chun ca hiu sai theo
biu thc sau:
Tt .n =
d
=
sd
vi d =
2
i
(6.8)
( d i ) 2
n
n(n 1)
(6.9)
( d )
s =
2
d
2
i
(n 1)
Sai s chun s d =
(6.10)
sd
n
( lch chun hiu sai bnh qun)
Tt .n < t ( ,n 1) chp nhn Ho

Tt .n > t ( ,n1) chp nhn H1
Th d
o ng vanh ca 18 cy cao su bng hai loi thc khc nhau kt qu c ghi li
trong bng 6.1 sau. C s sai khc r rt gia 2 loi thc o hay khng ?
Bng 6.1. So snh hai mu theo cp bng tiu chun t
TT
xi ca thc 1
yi ca thc 2
di = xi - yi
di2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
29,7
34,9
37,0
28,5
26,9
27,0
28,7
31,2
31,5
33,7
29,0
34,5
37,5
28,0
26,5
27,1
28,5
31,0
31,0
33,5
0,7
0,4
- 0,5
0,5
0,4
- 0,1
0,2
0,2
0,5
0,2
0,49
0,16
0,25
0,25
0,16
0,01
0,04
0,04
0,25
0,04
70
33,7
36,0
41,5
29,0
30,5
33,7
36,0
37,5
34,0
35,9
41,2
29,5
30,7
33,5
36,2
37,5
11
12
13
14
15
16
17
18
Tng
di ( di )
2
sd =
n( n 1)
2,25
0,3
-0,1
-0,3
0,5
0,2
-0,2
0,2
0
0,09
0,01
0,09
0,25
0,04
0,04
0,04
0
di = 3,1
di2 = 2,25
(3,1)2
18 = 0,0749
18(18 1)
Thay s vo biu thc (6.8)
Tt .n =
0,01722
= 2,30
0,0749
Tra bng t ca Student vi = 0,05 bc t do df = 17 ta c gi tr t (0, 05;17 ) = 2,11

V Tt .n > t ( 0,05;17 ) nn hai thc o khc nhau th kt qu trung bnh khc nhau r rt.
6.4. Kim nh tnh c lp (kim nh tnh thun nht ca cc mu v cht)
y l trng hp p dng cho s liu nghin cu mang tnh nh tnh, hay cn gi l
kim nh phi tham s.
6.4.1. So snh 2 t l (hay gi l kim nh 2 xc sut)
Gi s c 2 tng th (2 cng thc), cng thc I c N1 phn t, trong c M1 phn t c
c tnh A v N1 - M1 phn t khng c c tnh A.
Cng thc II c N2 phn t, trong c M2 phn t c c tnh A v tng t N2 - M2
phn t khng c c tnh A.
T 2 cng thc rt mu ngu nhin vi dung lng n1 v n2. Nh vy, tn sut ca A
cc mu ln lt l
f1 =
sau:
m
m1
v f 2 = 2
n1
n2
Da vo 2 kt qu ny kim nh gi thit Ho vi ni dung l

(6.11)
Ho: p1 = p2 (p1 - p2 = 0)
y
p1 l xc sut ca cc c th A trong cng thc I
p2 l xc sut ca cc c th A trong cng thc II
c th chp nhn hay bc b gi thit Ho ta phi xem xt c th qua cc trng hp
71
6.4.1.1. Trng hp 2 dung lng mu u ln

n1 > 100 v n2 > 100 v Po xa 0 v 1
Trng hp ny p dng tiu chun U ca hm phn phi chun nh sau:
u t .n =
f1 f 2
(6.12)
f1 (1 f1 ) f 2 (1 f 2 )
+
n2
n1
u t .n < u chp nhn gi thit c ngha l coi hai xc sut p1 v p2 nh nhau.

u t .n u bc b gi thit Ho ngha l coi p1 p2
Th d
Nghin cu hin tng su c qu vi 2 ging c chua c trng v xun h ti ng
bng sng Hng. Ging c chua s 6 trong n1 = 300 qu c 36 qu b su c.
Ging s 48 trong n2 = 240 qu c 38 qu b su c.
Hi: t l su c qu ca 2 ging c chua c khc nhau hay khng? (cho = 0,05)
T l b su ging s 6 l f 1 =
36
= 0 ,120 hay 12 , 0 %
100
T l b su ging s 48 l f 2 =
38
= 0 ,158 hay 15 ,8 %
240
Thay s vo biu thc (6.12)
u t .n =
f1 f 2
f1 (1 f1 ) f 2 (1 f 2 )
+
n2
n1
0,120 0,158
0,12 0,88 0,158
+
300
240
= 1,27
u 0, 05 = 1,96
Nh vy u t .n < 1,96 chp nhn gi thit Ho c ngha l mc ngha 0,05 "t l su
c qu ca 2 ging c chua nh nhau".
6.4.1.2. Trng hp n1 hoc n2 < 100 hoc c n1 v n2 nh hn 100)
Trng hp ny ta phi s dng hm phn phi 2 (khi bnh phng) kim nh. C
th tnh c t.n2 bng mt biu thc sau:
2 2
t2.n =
i =1
j =1
(m
ij
M ij ) 0,5
M ij
(6.13)
mij l tn s thc nghim ca c tnh j trong cng thc th i

Mij l tn s l thuyt ca c tnh j cng thc th i
0,5 l h s hiu chnh YATES.
72
Nu t2.n < ( ,1) gi tr 2 mc ngha v bc t do df = 1 th chp nhn gi thit Ho

p1 = p2 (2 t l em kim nh l nh nhau).
Ngc li nu t2.n ( ,1) bc b gi thit Ho v coi hai t l em kim nh l khc
nhau.
Th d
Kho st hai phng php tr bnh sng mai cho c chua c kt qu nh sau:
Phng php I: Phun cho n1 = 70 cy c 52 cy khng c bnh.
Phng php II: Phun cho n2 = 50 cy c 30 cy khng c bnh.
Vy phng php tr sng mai cho c chua khc nhau th hiu lc c khc nhau hay
khng?
Cc tn s l thuyt tnh nh sau
Nu gi thit Ho: p1 = p2 l ng trong tng s 70 + 50 = 120 cy c 52 + 30 = 82 cy
khng b bnh, vy c th coi s cy khng b bnh ca phng php I l
82
70 = 47,83 48 cy
120
S cy vn b sng mai ca phng php I l 70 - 48 cy = 22 cy.
Phng php II c s cy khng bnh l
82
50 = 34,16 34 cy
120
S cy vn b sng mai ca phng php II l 50 - 34 cy = 16 cy.
Nh vy, thay vo cng thc (6.13) tnh t2.n nh sau:
t2.n =
(52 48) 0,5 2

48
(18 22) 0,5 2

22
(30 34) 0,5 2

34
Tra bng 2 vi =0,05 v df =1 c (20, 05;1) = 3,84
(20 16) 0,05 2

16
= 1,94
(Bng 3 ph lc)
Nh vy, y2.n < ( 0, 05;1) nn chp nhn gi thit Ho l hai phng php tr bnh sng
mai khc nhau th kt qu nh nhau mc = 0,05.
6.4.1.3. Trng hp hai s kin him (hay xc sut b)
Trng hp ny bin i a v bin c phn phi chun
Cng thc bin i nh sau:
=2
arcsin f
180
y = 3,1416; f l tn sut ca mu
C bng tnh sn i vi f = 0,00001 n 0,0099

(Bng 9 ph lc)
Sau khi bin i ta p dng cng thc sau
73
u tn =
1 2
(6.14)
1
1
+
n1 n2
u t .n c so snh vi u nu u t .n < u chp nhn gi thit Ho (hai t l so snh l nh

nhau)
Ngc li nu u t .n u bc b Ho (hai t l l khc nhau).
Th d: C 2 liu lng x l gy t bin kiu hnh u tng bng phng php vt
l. Liu lng I x l 5000 ht thy c 6 cy d hnh. Liu lng II x l 10.000 ht thy c 9
cy d hnh.
Hy cho bit liu lng x l khc nhau c dn ti phn ng gy t bin kiu hnh khc
nhau hay khng vi mc ngha = 0,05.
n1 = 5000 v nh vy xc sut ca t bin l
f1 =
6
= 0,0012
5000
n2 = 10.000 xc sut gy t bin l

9
= 0.0009
10.000
Tng t c cc gi tr tra bng (9) phn ph lc l:
f2 =
1 = 0,0693 v 2 = 0,0600
p dng biu thc (6.14)
u tn =
2
1
1
+
n1 n2
0,0693 0,0600
1
1
+
5000 10000
= 0,537
u 0,05 = 1,96
u t .n < u 0, 05
Chp nhn gi thit Ho "hai liu lng x l khc nhau th hiu qu gy t bin kiu
hnh nh nhau"
6.4.2. Kim tra tnh thun nht ca nhiu mu v cht (kim nh nhiu xc sut)
Trng hp c k cng thc v cc kt qu quan st mu c chia thnh r cp (cht
lng) khc nhau th gi thit Ho c a ra l:
Ho: cc mu v cht l thun nht v tiu chun kim nh ph hp l 2 , trong gi tr t2.n
(khi bnh phng thc nghim) tnh nh sau:
K r mij2
1
= N
i , j tj ni
2
tn
(6.15)
Trong :
k: l s cng thc
74
r: l s cp cht lng
mij: l tn s quan st thc nghim cng thc th i v c trng nh tnh (tnh cht)
th j.
t j : tng tn s quan st ca cc cng thc i vi cp j

ni: dung lng mu ca cng thc th i
N l tng s cc quan st; N = n1 + n2 +.+ nk = t1 + t2 + .+ tr
Nu t2.n < (2 ,df ) vi bc t do df = (k - 1) (r - 1) th chp nhn gi thit Ho c ngha l
cc cng thc khc nhau (cc mu) ng nht v cht. Cn nu t2.n (2 , df ) th bc b gi
thitt Ho. Nh vy phi chp nhn cc cng thc khc nhau th cht lng khc nhau (khng
thun nht).
S liu tng qut c trnh by trong bng sau (bng 6.2)
Bng 6.2. Sp xp cc s liu thc nghim (tn s mij)
Cng thc
Cp
1
2
.
.
.
j
.
.
.
r
ni
II
...
...
Ti
m1.1
m1.2
.
.
.
m1.j
.
.
.
m1.r
m2.1
m2.2
.
.
.
m2.j
.
.
.
m2.r
...
...
.
.
.
...
.
.
.
...
mi.1
mi.2
.
.
.
mi.j
.
.
.
m1.r
...
...
.
.
.
...
.
.
.
...
mk.1
mk.2
.
.
.
mk.j
.
.
.
mk.r
T1
T2
.
.
.
Tj
.
.
.
Tr
n1
n2
...
ni
...
nk
Th d
C 3 mt trng c ph vi I, II, III vi cng bin php k thut, cng tui cy. Theo
theo di mc bnh g st hi c ph theo 3 cp (nh, trung bnh v nng). Kt qu quan st
nh sau:
Bng 6.3.Cc tn s thc nghim
Mt
II
III
Tng s
Nh
80
65
60
205
Trung bnh
60
75
130
265
Nng
70
80
70
220
Tng s
210
220
260
690
Cht lng
75
Hi mt khc nhau th mc nhim bnh g st c khc nhau hay khng mc

ngha = 0,05.
Gi thit Ho : mt trng c ph khc nhau nhng mc nhim g st l nh nhau
chp nhn gi thit Ho hoc bc b Ho ta p dng biu thc (6.15) qua tiu chun 2
33 mij2
= N
1
i , j =1 t j ni
2
tn
thay s vo ta c:
t2.n
80 2
65 2
60 2
60 2
75 2
+
+
+
+
+
205 210 205 220 205 260 265 210 265 220
1 = 2,8708
= 690
130 2
70 2
80 2
70 2
+
+
+
265 210 220 210 220 220 220 260
Tra bng 3 phn ph lc 02, 05 vi df = (3- 1) (3-1) bc t do ( df = 4) c gi tr
(20,05; 4) = 9,488
2,7807 < 9,488 chp nhn gi thit Ho "mt trng c ph khc nhau nhng mc
nhim bnh g st nh nhau".
Trng hp nu c k cng thc (k mu) nhng s cp r = 2 (s c trng nh tnh l 2)
A v s liu ghi nh bng (6.4)
2
Th: tn =
N 2 k ai2 Ta2
Ta Tb i =1 ni
N
(6.16)
t2.n c so snh vi 2 mc ngha v bc t do df = (k -1) tng ng. Nu t2.n <
(2 ,k 1) chp nhn gi thit Ho c ngha l hai c trng nh tnh ca cc cng thc l nh

nhau. Ngc li t2.n (2 ,k 1) bc b gi thit Ho ngha l "cc c trng nh tnh ca cc
cy trng nghin cu l khc nhau" mc ngha.
Th d: Trong nh my ch bin thc phm, ngi ta tin hnh iu tra cht lng
sn phm c sn xut ra t cc dy chuyn khc nhau (1, 2, 3, 4) ca cng mt doanh
nghip cht lng c phn lm 2 loi l thnh phm (A) v ph phm ( B = A) . Kt qu c
th nh sau:
Bng 6.4. Cc tn s thc nghim

Dy chuyn
Ti
A
B
75
15
82
12
65
10
82
9
304
46
ni
90
94
75
91
350
Ch tiu
76
Gi thit Ho t ra l: cht lng sn phm ca cc dy chuyn sn xut c thun nht

khng.
Gi thit Ho ny c kim tra bng tiu chun 2 nh biu thc (6.16)
tn2 =
N 2 K a i2 Ta2
Ta Tb i =1 ni
N
Thay s vo:
tn2 =
350 2 75 2 82 2 65 2 82 2 304 2
+
+
+
= 1,804
304 46 90
94
75
91 350
(2 ,df ) mc ngha = 0,05 bc t do df = 4-1 =3 l 7,815.

t2.n < (20,05;3) (1.804 < 7,815) nn ta chp nhn gi thit Ho ngha l "cc dy chuyn sn
xut khc nhau ca doanh nghip c cht lng sn phm c sn xut ra l nh nhau"
mc 5% (hay = 0,05).
6.5. Kim tra gi thit v hai phng sai

Hay cn gi l so snh 2 phng sai
Phng sai l mt trong hai c trng chnh ca tng th. Phng sai i din cho mc
phn tn ca cc gi tr ngu nhin ca tng th n biu trng mt c im cn bn ca
cc hin tng bin thin ni ti trn mt bn cht ng nht. C nhiu trng hp gp hai
m ng c trung bnh nh nhau, nhng phng sai ca chng li khc nhau nn hai m
ng cng khc nhau (hnh 6.1).
= MX
V vy, mun xem xt 2 phng sai cn phi kim nh c th a ra c nhn nh
hai phng sai y c ng nht (nh nhau) hay khng?
Th d: C hai tng th thc nghim (hai cng thc) l cng thc I gm c n1 c th c
phng sai mu s12 , cng thc II c n2 c th vi phng sai mu s 22 . Vn cn t ra l s
chnh lch hay khc nhau gia hai phng sai s12 v s22 l do mt nguyn nhn no y hay
ch l s khc nhau ngu nhin (do rt mu ngu nhin, cn 2 phng sai l thuyt bng
nhau). gii quyt vn ny phi kim nh gi thit.
Ho: 12 = 22 hay
i thit H1:
12
21
=
=1
22
12
(6.17)
12 22 bng kim nh F (Fisher - Snedecoor).
Phng sai s 2 l mt i lng ngu nhin c phn phi 2 vi n - 1 bc t do. Nh

vy, ta s c 2 i lng s12 v s 22 vi 2 i lng 2 nh sau:
77
i lng 12 vi bc t do df1 = n1 - 1
i lng 22 vi bc t do df 2 = n2 - 1
Gi s 2 phng sai l thuyt bng nhau 12 = 22 . Thit lp t s gia 2 phng sai
mu l Ft .n =
12 df1 22 df 2
s12
.
T
s
ny
cng
chnh
l
t
s
=
s 22
22 df 2 12 df1
(6.18)
T s gia 2 phng sai l i lng ngu nhin thun theo lut phn phi Fisher (F). Nh
vy da vo bng tnh sn F (bng 5) phn ph lc c th tm c ngng so snh F( ;df1 ,df 2 )
ng vi mc ngha v 2 bc t do df1 v df 2 .
df 1 l bc t do ca phng sai t s (ct trong bng F)
df 2 l bc t do ca phng sai mu s (hng trong bng F)

Nu Ft .n < Flt th hai phng sai bng nhau hay s khc nhau gia hai phng sai l
ngu nhin. Nu Ft .n Flt th hai phng sai khc nhau (khng bng nhau).
(Cn lu khi tnh Ft .n th chn phng sai t s c gi tr s hc ln hn phng sai
mu s).
Th d: tm hiu s khc nhau gia nng sut m cao su (nng sut c th: kg/cy)
ca hai iu kin a hnh trng khc nhau l t bng v t dc 5%, ngi ta tin hnh kho
st trn t bng n1 = 29 cy, c s12 = 0,35 (kg/cy); trn t dc n2 = 21 cy c s22 = 0,65
(kg/cy). Hai iu kin trng cao su khc nhau th phng sai ca nng sut c th c bng
nhau vi mc ngha = 0,05.
Xut pht t gi thit Ho l hai phng sai bng nhau, nh vy p dng biu thc (6.18)
c th l gi tr Ft .n
Ft .n =
0,65
= 1,857
0,35
Vi bc t do df 1 = n2 -1 = 20 (ct 20) v bc t do df 2 = 28 (hng 28) ta tm c gi

tr F( 0,05;20, 28) = 1,96 . Nh vy Ft .n < F(0, 05; 20, 28) chng ta chp nhn gi thit Ho ngha l trng
cao su trn t bng v t dc 5% th phng sai ca nng sut c th (lng m cao su cao)
l bng nhau.
78
CHNG VII
PHNG PHP SP XP CNG THC TH NGHIM V
PHN TCH KT QU.
Mc ch ca chng ny l
Gip cho sinh vin nm vng phng php thit k mt th nghim nghin cu c
bn, phng php b tr th nghim theo cc kiu khc nhau, bit cch phn tch phng sai
(ANOVA) kt qu ca th nghim. T cc kin thc l thuyt bit vn dng vo thc tin vic
b tr th nghim trong phng cng nh trn ng rung, bit cch phn tch kt qu th
nghim sau khi kt thc v cch cng b kt qu nghin cu trn tp ch khoa hc hoc trong
cc bo co khoa hc.
Ni dung ca chng:
1. Gii thiu cc kiu thit k, sp xp th nghim
- Nhm th nghim mt nhn t:
i. Thit k kiu hon ton ngu nhin (CRD)
ii. Thit k kiu khi ngu nhin y (RCB)
iii. Thit k kiu vung la tinh (LS)
- Nhm th nghim hai nhn t:
i. Kiu t hp cc mc ca hai nhn t c kiu thit k hon ton ngu
nhin (CRD) v khi ngu nhin y (RCB)
ii. Kiu Chia (Split-Plot)
2. Phng php phn tch phng sai (ANOVA) tng ng vi cc kiu thit k
3. Cch so snh cc trung bnh ca cc cng thc v cng b kt qu phn tch, so snh
trn cc bo co khoa hc, lun vn tt nghip hoc tp ch khoa hc.
7.1. Cc th nghim mt nhn t.
7.1.1. Khi nim:
Th nghim mt nhn t l nhng th nghim ch c mt nhn t thay i trong lc tt
c cc nhn t khc c gi nguyn. Nh vy, trong th nghim ny cc cng thc s cha
cc mc khc nhau ca nhn t , tt c cc nhn t khc c p dng chung nh nhau
( cng 1 mc bt buc) cho tt c cc cng thc.
V d cc th nghim th nghim ging cy trng l th nghim mt nhn t, y
ging l nhn t thay i vi cc mc khc nhau (cc ging khc nhau), c ngha l cc
cng thc khc nhau, trn cc mnh th nghim khc nhau, cn cc nhn t khc nh qun l,
phn bn, phng tr su, bnh... phi c p dng nh nhau cho cc mnh th nghim . Hay
mt v d khc: nghin cu lng phn m nh hng ti cy trng th mt s lng m
thay i qua cc cng thc cho cc mnh th nghim, cn li tt c cc nhn t khc c gi
c nh mc nh nhau.
Hoc mt th nghim so snh mt cy trng chng hn th mt thay i qua cc
cng thc, cn cc yu t khc c gi c nh mc nh nhau cho cc mnh th
nghim.
i vi th nghim mt nhn t, c th thit k hon ton ngu nhin (CRD), thng
dng khi c t cng thc v khi c nhiu n v th nghim ng nht. Kiu thit k th hai l
79
khi ngu nhin bao gm khi ngu nhin y (RCBD) v kiu khi khng y (RIBD)
s c gii thiu phn sau, kiu thit k th ba l vung la tinh (LS) s c gii thiu
phn sau.
7.1.2. Cc phng php sp xp v phn tch kt qu.
7.1.2.1. Th nghim thit k kiu hon ton ngu nhin (CRD)
Khi nim
Mt th nghim c thit k kiu hon ton ngu nhin khi cc cng thc c ch nh
mt cch hon ton ngu nhin vo cc th nghim sao cho mi mnh () th nghim u c
c hi nh nhau nhn c bt k mt cng thc no. Theo kiu sp xp ny, bt k s khc
nhau no (ngoi nhn t th nghim) gia cc th nghim u c coi l sai s th nghim.
Kiu sp xp ny ch ph hp khi cc n v (, mnh) th nghim hon ton ng nht (thng
l th nghim trong phng), cn th nghim ngoi ng, thng c s bin ng ln gia cc
n v th nghim nn khng hay p dng kiu sp xp ny.
Qu trnh sp xp
minh ho qui trnh sp xp v tin ti v s ca vic sp xp, ta dng mt v d:
th nghim c 4 cng thc A, B, C, D mi cng thc c nhc li 5 ln, vic sp xp tin
hnh theo cc trnh t sau:
+ Bc 1. Xc nh tng s th nghim cn c N.
N=r*t
Trong : N: tng s th nghim
t: s cng thc cho mi ln nhc li
r: s ln nhc li ca mi cng thc
v d ny ta c: N = r * t = 5 * 4 = 20 nh trong hnh 7.1
1
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Hnh 7.1. S mu cho th nghim thit k kiu hon ton ngu nhin
c 4 cng v thc v 5 ln nhc li
n nh cc cng thc vo cc th nghim bng mt trong cc cch ngu nhin sau:
Cch 1: Ly bng s ngu nhin (bng 1 ph lc)
a.
T im xut pht bt k trong bng, c thng xung di ly 20 s ngu
nhin lin tc c 3 ch s. (Ta ly 3 ch s cho khng c s no trng vi s
th t t 1 n 20 l cc s c 1 v 2 ch s c n nh cho cc bc
2). Trong v d ny, 20 s ngu nhin c 3 ch s cng th t xut hin ca
chng c ghi li nh bng sau:
80
Th t xut hin
S ngu nhin
Th t xut hin
S ngu nhin
937
11
918
149
12
772
908
13
243
361
14
494
953
15
704
749
16
549
180
17
957
951
18
157
018
19
571
10
427
20
226
b. Xp th t theo hng tng dn hoc gim dn 20 s ngu nhin bc 2. Trong v d ny

xp hng th t t nh nht (s 1) n ln nht (s 20) nh sau:
Th t xut
hin
S ngu
nhin
Xp hng
Th t xut
hin
S ngu
nhin
Xp hng
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
937
149
908
361
953
749
180
951
018
427
17
2
15
7
19
13
4
18
1
8
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
918
772
243
494
704
549
957
157
571
226
16
14
6
9
12
10
20
3
11
5
c. Chia N s xp hng bc 3 thnh t nhm, mi nhm cha r s th t m cc s ngu

nhin xut hin. Trong v d ny, 20 s xp hng c chia thnh 4 nhm, mi nhm
cha 5 s nh sau:
Nhm
1
2
3
4
Th t xp hng
17
13
16
10
2
4
14
20
15
18
6
3
7
1
9
11
19
8
12
5
d. Cho mi nhm mang tn mt cng thc, nhm 1 mang tn cng thc A, nhm 2 mang tn
cng thc B, nhm 3 mang tn cng thc C v nhm 4 mang tn cng thc D. Th t xp
hng c coi nh th t ca cc trong s hnh 7.1. Nh vy, kt qu l cng thc A
81
nm cc v tr s 17, 2, 15, 7 v 19. Cng thc B nm cc v tr s 13, 4, 18, 1, v 8.

C tip tc nh vy ch nh v tr ca cc cng thc cn li.
Cch 2. Ly mt c bi
a. Rt ra N con bi, mi ln rt mt con sau trn li c bi v rt con khc (khng b con
rt vo). Phng php ny p dng khi N < 52. Trong v d ny 20 con c rt ra cng
th t ca chng nh sau.
Th t xut
hin
10
Tn cc con
bi
Th t xut
hin
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Tn cc con
bi
10
10
b. Xp hng 20 con bi rt ra t bc 1 theo th t s t 2 n t, nu cng s th theo

th t ca cht bi..
Trong v d ny, 20 con c xp hng tng ng vi th t xut hin nh sau:
Th t xut hin v xp hng
1
10
14
15
11
19
13
18
Th t xut hin v xp hng

11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
16
10
20
17
12
c. Chia cc s xp hng thnh 4 nhm, gn cng thc v xp cc

theo nh cch 1.
Trong v d ny c kt qu thhu c nh sau:
Cng thc
n nh vo cc s
A
14
7
9
15
B
11
2
19
13
C
16
8
10
1
D
20
6
17
12
cng thc vo cc
5
18
3
4
Cch 3. Rt thm.
82
a. Chun b N mu giy, chia mu giy thnh t nhm, cc mu giy trong mi nhm c cng
k hiu ca mt cng thc. Trong v d ny s c 5 mu mang ch A, 5 mu ch B, ... Trn
ln 20 mu giy trong mt hp (cc mu giy c gp kn).
b. Rt mi ln mt mu giy, t vo cc theo trt t t u n cui. M mnh giy ra, ta
c cng thc c ch nh vo cc nh sau:
Th t xut hin () cng thc theo cc s nh sau:
1
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Trong v d ny nh cng thc A nm cc 3, 6, 12, 13, v 20.

Phn tch phng sai
C 2 ngun bin ng trong N quan st thu c t th nghim sp xp kiu CRD. Mt ngun
l bin ng do cng thc, ngun th 2 l sai s th nghim (do cc yu t ngu nhin tc
ng). ln ca 2 ngun bin ng ny c so snh bit liu s khc nhau ca cc quan
st t cc cng thc c thc s hay ch l s khc nhau ngu nhin. S khc nhau ca cc
cng thc l thc s nu bin ng ca cc cng thc ln hn bin ng ca sai s th
nghim.
Sp xp th nghim kiu ny c thun li l n gin cho qu trnh phn tch phng sai, c
bit l khi s ln nhc li ca cc cng thc khng bng nhau.
1) S ln nhc li bng nhau.
Cc bc phn tch phng sai cho th nghim sp xp kiu CRD khi s ln nhc li bng
nhau c minh ho bng th nghim dng thuc ho hc tr ry nu v su c thn la, vi
4 ln nhc li v 7 cng thc (6 loi thuc mi v 1 i chng), s liu c ghi trong bng
7.1.
Bng 7.1. Nng xut lu cc cng thc v cc ln nhc li khc nhau.
Nng xut ht ( kg/ ha)
Th t
cng thc
T1
T2
T3
T4
T5
T6
T7
2.537
3.366
2.536
2.387
1.997
1.796
1.401
2.069
2.591
2.459
2.453
1.679
1.704
1.516
2.104
2.211
2.827
1.556
1.649
1.904
1.270
Tng ton b (G)

Trung bnh ton b
Tng cng
thc(Ti )
Trung
bnh
cng
thc( xi )
1.797
2.544
2.385
2.116
1.859
1.320
1.077
8.507
10.712
10.207
8.512
7.184
6.724
5.264
2.127
2.678
2.552
2.128
1.796
1.681
1.316
57.110
2.040
83
Ghi ch: T1: Dol- Mix (1kg )

T2: Dol- Mix (2kg)
T5:Dimecron- Boom
T6: Dimecron- knap
T3: DDT+ - BHC

T4: Azodrin
T7: i chng
r: S nhc li = 4
t: s cng thc= 7
Cc bc tnh ton nh sau:

Bc 1. Tnh cc tng Ti ca cc cng thc; tng ton b G v cc x i (trung bnh ca cc
cng thc) nh trong bng 7.1.
Bc 2. a ra mt bng phn tch phng sai nh sau:
Ngun bin ng
Tng bnh
phng
(SS)
Bc t do
(df)
Bnh phng
Trung bnh
(MS)
Fbng
F tn
5%
1%
Cng thc (T)

Sai s (E)
Ton b (To)
Bc 3. Tnh cc bc t do (df).
- Bc t do ca ton b dfTo = N-1 = r *t -1 = 4 * 7 - 1 = 27
- Bc t do ca cng thc dfT = t- 1 = 7- 1 = 6
- Bc t do ca sai s dfE = t (r- 1 ) = 7( 4- 1) = 21 hoc bng bc t do ton b
- bc t do cng thc = 27- 6 = 21
Bc 4. xij l s liu ca cng thc i, ln lp j
Ti: tng cc xij ca cng thc th i
N l tng s mnh th nghim: N = t * r = 7 * 4 = 28
Tnh s iu chnh (CF) v cc loi tng bnh phng (SS) nh sau:
CF =
r
G2
= 116484004
N
SSTo = xij CF = 2537 2 + 2069 2 + ... + 1270 2 116484004 = 7577412

2
i =1
Ti 2
8507 2 + 10712 2 + ... + 5264 2
CF =
116484004 = 5587174
4
i =1 r
t
SST =
SSE = SSTo - SST = 1990238

Bc 5. Tnh cc bnh phng trung bnh ( MS) cho mi ngun bin ng.
MST =
SST
= 931196
t 1
MSE =
SSE
= 94773
t ( r 1)
84
Bc 6. Tnh tr s Ftn kim tra mc ngha khc nhau ca cc cng thc

MST 931196
=
= 9,83
MSE
94773
Ch : Gi tr F ch c tnh khi bc t do ca sai s ln c th l khi dfE 6
Ftn =
Bc 7. Tm gi tr F ( , dfT, dfE) trong bng F (bng 5 ph lc)

Trong v d ny ta c
F(0,05, 6,21) = 2,57
F(0,01, 6, 21) = 3,81
Bc 8. a tt c cc gi tr tnh c t bc 3 n bc 7 vo bng phn tch phng sai
xy dng bc 2 nh bng 7.2.
Bng 7.2. Bng phn tch phng sai
Ngun
ng
bin
Cng thc
Sai s
Ton b
Bc t do
(df)
SS
MS
Ftn(b)
6
21
27
5587174
1990238
7577412
931196
94773
9,83**
F bng
5%
1%
2,57
3,81
(b)** Ti mc ngha 1%
cv% = 15.51%
Bc 9. So snh cc gi tr Ftn v F trong bng (Flt) cc mc ngha khc nhau theo nguyn
tc:
1. Nu Ftn > Flt ti mc ngha 1%, th s khc nhau gia cc cng thc mc
ngha cao (nh du ** trn gi tr ca Ftn ).
2. Nu Ftn > Flt ti mc ngha 5% nhng Flt ti mc ngha 1% th s khc nhau
gia cc cng thc l c ngha mc 5%, ta ghi mt du * trn gi tr ca Ftn.
3. Nu Ftn Flt ti mc ngha 5% th s khc nhau gia cc cng thc l khng c
ngha, kt qu ch bng ch ns trn gi tr ca Ftn.
Ch khi kt lun s khc nhau gia cc cng thc l khng c ngha nhng
khng phi tt c cc cng thc l nh nhau v php th F khng c ngha vn c
th c s khc nhau gia cc cng thc nhng rt nh hoc sai s th nghim qu
ln. V vy bt k khi no F t ra khng c ngha, ngi nghin cu cn xem li
ln ca sai s th nghim v s khc nhau gia cc trung bnh cng thc. Nu
c 2 gi tr u ln th nn lm li th nghim v tm cch lm cn thn gim sai
s th nghim thy r s khc nhau gia cc cng thc. Mt khc nu c hai gi
tr u nh chng t s khc nhau gia cc cng thc l qu nh nn khng cn th
nghim thm na.
Trong th d ny Ftn l 9,83 > gi tr F bng mc ngha 1% l 3,81 chng t s
khc nhau gia cc cng thc ngha cao. Ni cch khc l trong 100 trng
hp th c 99 trng hp ngi ta lun thy s khc nhau gia cc cng thc khi
th nghim. Cng cn ni thm l kim tra F ch cho bit s khc nhau chung gia
cc cng thc ch khng cho bit s khc nhau hay khng ca tng i cng thc,
mun bit phi tin hnh so snh cc trung bnh ca tng i mt.
85
Bc 10. Tnh trung bnh ton b v h s bin ng CV% nh sau.

Trung bnh ton b X =
G
N
CV % =
MSE
* 100
X
Trong v d ny:
X =
57110
= 2040
28
94773
* 100 = 15,1%
2040
CV% ch chnh xc ca cc cng thc, n cho bit sai s th nghim ln hay nh.
Vy CV% (sai s th nghim) ln, nh l tu thuc vo tng th nghim. Ngi ta thng hay
ghi gi tr CV% di bng phn tch phng sai.
Sai s th nghim c chp nhn mc no, tu theo kiu th nghim, loi cy trng v
c trng quan st. Bng kinh nghim cho thy IRRI c th chp nhn trong th nghim
trng la c CV% t 6 - 8% cho th nghim ging, 10 - 12% cho th nghim phn bn v 13 15% cho th ngim bo v thc vt, CV% ca cc c trng quan st khc nhau l khc so vi
nng sut. V d CV% cho nng sut 10% th s nhnh khong 20% v vi chiu cao l
3%.
CV % =
Bc 11. So snh trung bnh ca cc cng thc theo tiu chun t.

Tnh gii hn sai khc nh nht c ngha ti mc ngha . Theo cng thc.
LSD= t* s d
Trong : t: gi tr t l thuyt tra t bng t vi bc t do bng bc t do ca sai s k hiu l
t , dfE, (bng 4 ph lc).
s d l sai s chun (hay sai s ca trung bnh)
sd =
2MSE
r
Trong : r: s nhc li
MSE bnh phng trung bnh ca sai s bc 5.
Trong v d ny ta c
LSD0, 05 = 2,080
2 * 94773
= 453Kg / ha
4
LSD0,01 = 2,831
2 * 94773
= 616Kg / ha
4
86
- Lp bng so snh nng sut gia cc cng thc vi nhau nh sau.

Th t
T1
T2
T3
T4
T5
T6
T7
Nng
sut (kg)
2127
2678
2552
2128
1796
1681
1316
T1-
T2-
T3-
T4-
T5-
T6-
-551*
-425nS
-1nS
331nS
446nS
811**
126nS
550*
882**
997*
1.362*
424nS
756**
871**
1236**
332nS
447nS
812**
115nS
480*
365nS
Ghi ch **: Khc nhau mc ngha 1%

*: Khc nhau mc ngha 5%
ns: Khng khc nhau c ngha.
Kt lun: - Tr cng thc 6 cn li tt c cc cng thc x l thuc u c nng sut cao hn
i chng.
- Cng thc 2 v 3 c nng sut cao nht.
Bc 12. Th hin kt qu so snh.
T kt qu so snh bc 11, xp trung bnh ca cc cng thc theo th t gim dn.
Biu din kt qu mt mc xc sut ngha no (v d 5%) di dng hnh hc v gn
cho chng cc ch s bng cc ch khc nhau tng ng vi cc mc khc nhau cho bit
cc cng thc khc nhau th mang cc ch s bng ch khc nhau.
Trong v d ny, kt qu c biu din nh sau.
Nng sut cc cng thc c sp xp:
Nng sut: 2678 2552 2128
2127
1796
1681
1316
Mc : a
b
c
d
Bc 13. Cng b kt qu.
Th t cng thc
Nng sut (kg/ha)
Ch s nh gi
T1
2127
T2
2678
T3
2552
T4
2128
bc
T5
1796
T6
1681
cd
T7
1316
bc
Sai s chun(ES)
ES =
MSE
r
= 153
LSD0.05= 453kg/ha; CV% = 15,51%.
87
Ghi ch: nhng cng thc mang ch ct ch s nh gi ging nhau l ging nhau,
ngc li khc ch l khc nhau c ngha mc tin cy 95%.
2) S nhc li cng thc khng bng nhau.
Ni chung, phng php phn tch phng sai th nghim sp xp kiu CRD khng c
g phc tp khi s ln nhc li khng bng nhau nn kiu sp xp CRD thng c p dng
cho cc th nghim m t c vt liu to ra s nhc li bng nhau cho mi cng thc.
V d:
- S con cho mi ng vt khng bng nhau cho mi cng thc v thc n.
- Th nghim so snh chiu di thn ca cn trng bt c trong by n.
- Th nghim lc u b tr nhc li bng nhau nhng trong qu trnh th nghim c th
b mt hoc b ph hoi.
Cc phng php phn tch phng sai cho th nghim sp xp kiu CRD khi s nhc
li khng bng nhau nh sau:
Ta c mt th nghim so snh hiu qu ca cc cch s dng thuc tr c khc nhau sp
xp kiu CRD, kt qu ghi li nh bng 7.3.
Bng 7.3. Nng sut la thu c trn cc cch s dng thuc tr c khc nhau khi s
nhc li khng bng nhau.
Nng sut ( kg/ ha)/ nhc li
1
Tng cng
thc(Ti)
3.187
4.610
3.562
3.217
14.576
3.644
3.390
2.875
2.775
9.040
3.013
2.797
3.001
2.505
3.490
11.793
2.948
2.832
3.103
3.448
2.255
11.638
2.910
2.233
2.743
2.727
7.703
2.568
2.952
2.272
2.470
7.694
2.565
2.858
2.895
2.458
9.934
2.484
2.308
2.335
1.975
6.618
2.206
2.013
1.788
2.248
2.115
8.164
2.041
10
3.202
3.060
2.240
2.690
11.192
2.798
11(/c)
1.192
1.652
1.075
1.030
4.949
1.237
Cng thc
Tng ton b ( G )
Trung bnh ton b
1.723
Trung bnh
cng thc
103.301
2.583
Bc 1. Tnh tng t bc 1, 2 ca v d trn
88
Bc 2. Ta c t l s cng thc, N l tng s quan st, xc nh t do ca mi ngun bin

ng nh sau:
dfTo = N -1 = 40 - 1 = 39
dfT = t- 1 = 11 - 1 = 10
dfE = dfTo - dfT = 39 - 10 = 29
Bc 3. Tnh s hiu chnh CF v cc tng bnh phng:
CF =
G 2 (103301) 2
=
= 266777415
N
40
n
SSTo = x 2 i CF = 20209724
i =1
14576 2 9040 2
T 2i
4949 2
CF =
+
+ ... +
CF = 15090304
4
3
4
i =1 ri
t
SST =
SSE = SSTo - SST = 5119420

Bc 4. Theo nh bc 5 n 10 ca v d trn.
Phn tch phng sai tng hp cho v d ny bng 7.4. kt qu kim tra F cho thy s
khc nhau c ngha cao gia cc cng thc.
Bng 7.4. Phn tch phng sai ca nng sut trong bng
Ngun bin
ng
Bc t do
SS
MS
Ftn(b)
Cng thc
10
15090304
1509030
8,55**
Sai s
29
5119420
176532
39
20209724
Ton b
7.3(a).
F bng
5%
1%
2,18
3,00
(a) cv% = 16,3%

(b) ** ti mc ngha 1%
Bc 5. So snh trung bnh cc cng thc.
1- Tnh gii hn sai khc nh nht c ngha LSD0.05
+ Cho vic so snh gia cc cng thc c 4 ln nhc
LSD0.05 = t ( 0, 05, 29) *
2MSE
2 *176532
= 2,045
= 608 kg
ha
4
r
+ Cho vic so snh gia cc cng thc c 3 ln nhc vi 4 ln nhc.
LSD0.05 = t ( 0, 05, 29) MSE (
1 1
1 1
+ ) = 2,045 176532( + ) = 656 kg
ha
ri r j
4 3
+ Cho vic so snh gia cc cng thc c 3 ln nhc

LSD0,05 = t 0, 05, 29
2 MSE
2 * 176532
= 2,045
= 429,61
r
3
89
V y ta c mt i chng khng dng thuc nn tt nht l so snh cc cng thc vi i

chng nh bng sau:
S cng thc
S nhc li
T.B cng thc
Sai khc so vi
i chng
LSD0.05
3.644
2.407*
608
3.013
656
608
608
656
656
2
3
4
5
6
7
8
9
3
4
4
3
3
4
3
4
2.948
2.910
2.568
2.565
1.776
1.761
1.673
1.331
1.328
2.484
1.247
608
2.206
969
656
804
608
2.041
10
2.798
1516
11(/c)
1.237
608
-
Hoc ta cng lp bng so snh cc cng thc vi nhau nh trng hp trn tm

cng thc no cao hn xong th hin so snh kt qu di dng hnh hc xp hng a, b, c,
7.1.2.2. Th nghim sp xp theo kiu khi ngu nhin y (RCBD hay RCB).
Khi nim.
Kiu sp xp RCB l mt kiu sp xp c s dng rng ri nht trong nghin cu
nng nghip. N hon ton ph hp vi th nghim ngoi ng khi s cng thc khng qu
ln v khu th nghim c th bit trc c chiu hng bin i ph nhiu ca t. c
trng ch yu ca kiu sp xp ny l to ra cc khi c kch thc bng nhau v mi khi
cha tt c cc cng thc ca mt ln nhc li.
K thut to khi.
Mc tiu chnh ca vic to khi l gim sai s th nghim bng vic hn ch s ng
gp ca ngun bin ng bit trong cc n v th nghim. iu ny c lm bng cch
nhm cc n v th nghim vo cc khi m s khc nhau trong mi khi l ti thiu v s
khc nhau gia cc khi l ti a. Bi v ch c bin ng trong mt khi mi c th tr thnh
thnh phn ca sai s th nghim, vic to khi l hiu qu nht gim sai s th nghim khi
bit trc c s bin ng ca n v th nghim. Hnh dng mnh th nghim v hng
khi cng cn quan tm sp t, sp t sao cho s khc nhau gia cc khi cng ln cn s
khc nhau trong khi cng nh.
C 2 iu ng ch gip cho vic to khi c hiu qu v thch hp l:
+ La chn ngun bin ng c s dng nh l c s ca vic to khi.
+ La chn dng v hng khi cho thch hp.
+ Nhng ngun bin ng thng c dng lm c s cho vic to khi lun c d
on l:
90
+ t ai khng ng nht m i vi th nghim phn bn hoc ging th ngi ta quan

tm trc ht ti nng sut.
+ Hng di chuyn ca cn trng, m thng l s lan trn ca cn trng trong cc th
nghim thuc ho hc.
+ dc ca ng rung, c bit trong th nghim nghin cu phn ng ca cy vi s
iu tit nc.
Sau khi bit hng ca ngun bin ng l c s cho vic to khi ri, phi la chn kch
thc v dng khi cho thch hp lm ti a bin ng gia cc khi.
C mt s gi cho vic la chn kch thc v dng khi nh sau:
1- Khi s thay i ng nht theo mt hng th khi di v hp v chiu di ca
khi vung gc vi hng ca s thay i.
2- Khi c s thay i ph theo 2 hng th chn hng c s thay i mnh hn lm
c s to khi theo gi 1.
3- Khi s thay i ph theo 2 hng ngang bng nhau th cn phi:
- S dng khi cng vung cng tt
- S dng khi di v hp vi chiu di ca khi trc giao vi mt hng thay
i v s dng k thut Covariance quan tm ti hng kia.
- S dng kiu sp xp vung la tinh.
4- Khi c s bin i m khng d on c chiu hng th nn lm khi vung.
Bt c khi no dng k thut khi th phi duy tr v iu khin sao cho bin ng gia
cc khi ln hn bin ng trong mi khi. V d, nu ta khng iu kin lm c th
nghim trong mt ngy th phi lm xong gn cho tng khi mt trong mt thi gian cng
ngn cng tt. Nh vy nu c bin ng xy ra theo thi gian th n s c a vo bin
ng gia cc khi nn c th loi tr ra c khi sai s th nghim. Nu c nhiu ngi
quan st, theo di th nghim th mi ngi phi c ch nh quan st cho tt c cc mnh
ca cng mt khi. Bng cch ny ta c th loi s bin ng gia cc ngi quan st ra khi
sai s th nghim.
Tin hnh ngu nhin v v s sp xp.

Qu trnh ngu nhin ho cho sp xp kiu RCB c tin hnh mt cch tch bit v
c lp vi mi khi. S dng mt th nghim c 6 cng thc A, B, C, D, E, F v 4 ln nhc
li minh ho phng php.
Bc 1. Chia khu vc th nghim thnh r khi bng nhau, r l s nhc li theo k thut
khi nh miu t 7.1.2.1. Trong v d, din tch th nghim c chia lm 4 khi nh hnh
7.2. Gi thit hng thay i ph dc theo chiu di ca khu th nghim, dng khi l hnh
ch nht trc giao vi hng ca s thay i.
91
Hng ca s thay i ph t
Khi I
Khi II
Khi III
Khi IV
Hnh 7.2. Chia th nghim thnh 4 khi, mi khi 6 mnh.

Bc 2. Chia mi khi thnh t mnh th nghim, t l s cng thc. Xong ch nh t cng thc
vo t mnh trong mi khi theo cch hon ton ngu nhin.
V d ch nh t cng thc vo t mnh ca khi 1 nh sau:
nh s lin tip t 1 n 6 vo 6 mnh ca khi I t trn xung di v t tri sang
phi nh hnh 7.3.
Xong ch nh 6 cng thc vo 6 mnh 1 cch ngu nhin bng cch dng bng
ngu nhin nh gii thiu trn
1
2
C
4
D
6
F
Hnh 7.3 nh s mnh v ch nh ngu nhin

6 cng thc vo 6 mnh
Bc 3. Lm li bc 2 cho ton b cc khi cn li. Nh vy, trong v d ny ta c s
cui cng nh hnh 7.4.
1
C
4
E
1
A
4
C
1
F
4
A
1
E
4
A
2
D
5
B
2
E
5
D
2
D
5
B
2
C
5
F
3
F
6
A
3
F
6
B
3
C
6
E
3
D
6
B
Khi I
Khi II
Khi III
Khi IV
Hnh 7.4 S mu ca th nghim sp xp kiu khi ngu nhin vi 6 cng thc

A, B, C, D, E, F v 4 nhc li.
Phn tch phng sai
92
C ba ngun bin ng trong kiu sp xp RCB, l cng thc, nhc li ( khi ) v

sai s th nghim.
minh ho cc bc cho phn tch phng sai ca kiu sp xp RCB ta dng s liu
ca mt th nghim so snh 6 loi mt gieo la NN8 nh bng 7.5.
Bng 7.5. Nng sut la NN8 vi 6 mt gieo khc nhau trong kiu sp xp RCB vi 4
ln nhc li.
Cng thc
(kg ht /
ha)
N. li IV
Tng cng
thc (Ti)
Trung bnh
cng thc
xi
N. li I
N.li II
N. li III
25
5.113
5.398
5.307
4.678
20.496
5.124
50
5.346
5.952
4.719
4.624
20.281
5.070
75
5.272
5.713
5.483
4.749
21.217
5.304
100
5.164
4.831
4.986
4.410
19.391
4.848
125
4.804
4.848
4.432
4.748
18.832
4.708
150
5.254
4.542
4.919
4.098
18.813
4.703
Tng nhc
li (R)
30.953
31.284
29.846
26.947
Sn lng ht thu c (kg/ ha)
Tng ton
b(G)
119.030
Trung bnh
ton b
4.960
Bc 1. a s liu vo bng theo cc cng thc v nhc li, tnh tng cc cng thc (Ti),
tng cc nhc li (Rj) v tng ton b (G) nh bng 7.5.
Bc 2. Xy dng bng phn tch phng sai sau.
Ngun bin
ng
Bc t do
(df)
Tng bnh
phng
(SS)
Bnh phng
Trung bnh
(MS)
F bng
Ftn
5%
1%
Nhcli(R)
(khi)
Cngthc
(T)
Sai s (E)
Ton b (To)
Bc 3. r l s nhc li, t l s cng thc, bc t do cho mi ngun bin ng c tnh nh
sau:
Bc t do ton b dfTo = r * t - 1 = 24 - 1 = 23
Bc t do nhc li dfR = r - 1 = 4- 1 = 3
93
Bc t do ca cng thc dfT = t- 1 = 6 - 1 = 5

Bc t do ca sai s dfE = (r - 1)( t - 1 ) = 3 * 5 = 15
Hoc dfE = dfTo - dfR - dfT = 23- 3 - 5 = 15
Bc 4. Tnh s hiu chnh (CF ) v cc loi tng bnh phng
G 2 119030 2
=
= 590339204
rt
4*6
CF =
SSTo =
x
i =1
SSR =
j CF = ( 5113
+ 5398
+ ... + 4098 2 ) CF = 4801068
j =1
j =1
SST
R 2 j t CF =
i =1
30953
CF =
+ 31284
20496
+ 29846
6
+ ... + 18813
4
+ 26947
2
= 1944361
CF = 1198331
SSE = SSTo - SSR - SSCt = 1568376

Bc 5.Tnh cc bnh phng trung bnh cho mi ngun bin ng.
MST
MSE
SSR
=
r 1
MSR
648120
SST
= 239666
r 1
SSE
= 110558
( r 1 )( t 1 )
Bc 6. Tnh gi tr F kim tra s khc nhau gia cc cng thc.

MST
= 2 ,17
MSE
Bc 7. So snh Ftn vi F bng kt lun nh bc 9 ca 7.1.2.1
Bc 8. Tnh h s bin ng cv%.
F tn =
cv% =
MSE
*100 = 6.7%
T .binh toan bo
Bc 9. in tt c cc gi tr tnh c t bc 3 n bc 8 vo bng phn tch phng sai

bc 2. Kt qu c ghi trn bng 7.6.
Bng 7.6. Phn tch phng sai ca RCB v nng sut ht bng 7.5
Ngun bin
ng
Bc t do
Tng bnh
phng
Bnh phng
Trung bnh
Nhc lai
1944361
648120
Cng thc
1198331
239666
Sai s
15
1658376
110558
Ton b
23
4801068
F bng
Ftn
5%
1%
2,90
4,50
ns
2,17
94
cv% = 6,7%
ns : khng ngha.
Tnh hiu qu ca khi

Mc ch ca vic to khi l lm ti a s khc nhau gia cc khi v s khc nhau
gia cc mnh trong khi cng nh cng tt. Vy cn kim tra xem mc ch ny c t c
khng trong mi th nghim kiu RCB. Phng php tnh ton nh sau (da trn s liu ca
bng 7.5 v 7.6)
Bc 1. Xc nh mc ngha ca bin ng nhc li qua tr s FR
FR =
MSR
MSE
V kim tra ngha ca n bng cch so vi F bng vi bc t do df1 = r -1 v df2 = ( r-1 )( t1). Hiu qu ca vic to khi c ngha nu FR > F bng.
v d ny,
648 . 120
= 5 , 86
F0.05, 3, 15) = 3,29
110 . 558
Vy s khc nhau gia cc khi l c ngha cao v FR > F0.05
Bc 2. Xc nh ln ca s gim sai s th nghim do vic to khi qua vic tnh hiu qu
tng i R.E nh sau:
FR =
RE =
( r 1 ) MSR + r ( t 1 ) MSE
( rt 1 ) MSE
Trong . MSR l bnh phng trung bnh ca nhc li.

MSE l bnh phng trung bnh ca sai s trong phn tch phng sai ca RCB.
Nu bc t do ca sai s nh hn 20, R.E s c nhn vi s hiu chnh K c xc nh nh
sau:
K =
[( r 1)( t 1) + 1 ][t ( r 1) + 3 ]
[( r 1)( t 1) + 3 ][t ( r 1 ) + 1 ]
Trong v d ny, ta c.
RE =
( 3 )( 648120 ) + 4 ( 5 )(110558 )
= 1, 63
( 24 1)(110558 )
V bc t do ca sai s l 15, s iu chnh K l

K
[( 3
[( 3
)( 5 ) + 1 ][6 ( 3 ) + 3
)( 5 ) + 3 ][6 ( 3 ) + 1
]=
]
0 , 982
V RE iu chnh l RE= K (RE) = (0,982)(1,63) = 1,60

Vy s dng kiu RCB lm tng chnh xc ca th nghim ln 60%.
7.1.2.3. Th nghim sp xp kiu vng la tinh (Latin Square)

Khi nim
c trng c bn ca sp xp vng la tinh (LS) l kh nng x l cng mt lc hai
ngun bin ng bit gia cc n v th nghim. Coi nh hai khi c lp, thay cho ch
c mt khi trong thit k kiu RCB. Trong kiu LS hai khi l khi hng v khi ct
95
vung gc nhau v c sp xp m bo cho mi cng thc ch c c mt mt ln

trong khi hng v mt ln trong khi ct. Ta c th c lng c bin ng gia cc khi
hng cng nh khi ct v tch n ra khi sai s th nghim.
Cc trng hp thch ng cho kiu LS.
+ Th nghim ngoi ng khi khu th nghim c s thay i ph theo 2 hng vung
gc nhau hoc c mt hng nhng li c hiu qu d tha t nhng t trc.
+ Th nghim v thuc ho hc m s di chuyn ca cn trng theo hng d bo c
trc giao vi hng thay i ph nhiu ca khu th nghim.
+ Th nghim trong nh knh m cc mnh th nghim c sp xp theo ng thng
trc giao vi tng nh (hai tng to mt gc th s to hai ngun bin ng).
+ Th nghim trong phng vi s ln nhc li qua thi gian cng to hai ngun bin
ng.
Vic th hin khi hng v khi ct trong thit k LS l c ch v quan tm c hai ngun
bin ng c bit nhng n li l hn ch v yu cu mi cng thc ch c mt ln trn
hng hoc trn ct ch c tho mn khi s nhc li bng s cng thc. Khi s cng thc ln
th thit k kiu LS khng p ng c. Mt khc khi cng thc nh th bc t do ca sai s
th nghim tr nn qu nh c th s dng khi tnh Ftn.
Vy thc t thit k kiu LS ch c p dng cho nhng th nghim c s cng thc
khng t hn 4 v khng nhiu hn 8. V hn ch ny m thit k kiu LS khng c s
dng rng ri trong cc th nghim nng nghip. Mc du n c tim nng ln iu khin
sai s th nghim.
Qu trnh ngu nhin v v s th nghim.

Qu trnh ngu nhin ho v v s sp xp cho th nghim kiu vung latinh c
th hin qua mt th nghim c 5 cng thc A, B, C, D, E nh sau:
Bc 1. La chn mt s vung latinh mu vi 5 cng thc (bng 13 ph lc) nh bng di
y:
A
B
C
D
E
B
A
D
E
C
C
E
A
B
D
D
C
E
A
B
E
D
B
C
A
Bc 2: Ngu nhin vic sp xp theo hng ca s la chn t bc 1 theo s ngu

nhin bng phng php bng ngu nhin:
+ La chn 5 s ngu nhin c 3 ch s: v d 628, 846, 475, 902 v 425 xong xp hng
cc s c chn t thp n cao nht.
S ngu nhin
Th t xut hin
Xp hng
628
846
475
902
452
1
2
3
4
5
3
4
2
5
1
96
+ S dng th t xp hng th hin s hng ca s chn v th t xut hin th

hin s hng ca s mi.
Trong v d ny th hng s 3 ca s chn tr thnh hng u tin ca s mi,
hng th 4 ca s chn thnh hng th 2 ca s mi... kt qu ca s mi sau khi
ngu nhin ho s hng l:
C
D
B
E
A
D
E
A
C
B
A
B
E
D
C
E
A
C
B
D
B
C
A
A
E
Bc 3. Ngu nhin vic sp xp s ct.

S dng cng phng php cho sp xp hng bc 2. Trong v d ny, 5 s ngu
nhin c chn v th bc ca chng nh sau:
S ngu nhin
Th t xut hin
Xp hng
792
1
4
032
2
1
947
3
5
293
4
3
196
5
2
S xp hng c th hin cho s ct thu c ca s bc 2 v s th t xut hin
dng lm s ct ca s cui.
Trong v d ny, ct th t ca s thu c trong s bc 2 tr thnh ct th nht
ca s cui, ct th nht ca s bc 2 tr thnh ct th 2 ca s cui... y l s
cui cng cho th nghim.
S hng
S ct
1
Phn tch phng sai.

C 4 ngun bin ng trong thit k LS l hng, ct, cng thc v sai s th nghim.
Minh ho phng php tnh, ta dng s liu v nng sut ht ca 3 ging ng lai( A, B,
D) v ging i chng (C) t mt th nghim so snh ging vi kiu thit k LS, 4 x 4 trong
bng 7.7.
Bng 7.7. Sn lng ht ca 3 ging c trin vng (A, B v D) v ging i chng (C).
S hng
Nng sut ht (tn/ha)

Ct 1
Ct 2
Ct3
Ct 4
Tng hng
(R)
97
1,640(B)
1,210(D)
1,425(C)
1,345(A)
5,620
(C)
(A)
(D)
(B)
5,350
(D)
5,225
(C)
5,170
1,457
(A)
1,670
(D)
1,565
Tng ct (C)
4,395
1,185
1,400
(C)
(B)
0,710
1,665
(B)
(A)
1,290
1,655
4,475
6,145
1,290
1,180
0,660
6,350
Tng ton b(G)
21,365
Cc bc phn tch phng sai nh sau:

Bc1. Cng s liu quan st c theo hng v theo ct nh bng 7.7.
Bc 2. Tnh cc tng ca mi cng thc v trung bnh cng thc nh sau.
Tng s
Trung bnh
Cng thc
A
5,855
1,464
B
5,885
1,471
C
4,270
1,068
D
5,355
1,399
Bc 3. Xy dng cng bng phn tch phng sai nh sau.
Ngun bin
ng
Bc t do
Bnh phng
Trung bnh
Tng bnh
phng
Ftn
F
5%
1%
Hng(R)
Ct( C)
Cng
(T)
thc
Sai s (E)
Ton b (To)
Bc 4. K hiu t l s cng thc, xc nh t do cho cc ngun bin ng nh sau.
dfTo = t2 1 = 16 - 1 = 15
dfR = dfC = dfT = t - 1 = 4 - 1 = 3
dfE = (t - 1) (t - 2) = (4 - 1) (4 - 2) = 6
Hoc dfE = dfTo dfR dfC dfT = 6
Bc 5. Tnh s hiu chnh (CF) v cc loi tng bnh phng:
G2
= 28,528952
t2
CF =
SSTo = x 2 CF = 1,413923
SSR =
SSC =
CF = 0,030154
C
t
CF = 0,827342
98
SST =
CF = 0,426842
t
SSE= SSTo SSR SSC SST = 0,129585
Bc 6. Tnh bnh phng trung bnh cho mi ngun bin ng
MSC =
SSC
= 0,275781
t 1
MSR =
SSR
= 0,010051
t 1
SST
= 0,142281
t 1
SSE
MSE =
= 0,21598
(t 1)(t 2)
MST =
Bc 7. Tnh Ftn kim tra hiu qu ca cng thc.

MST
= 6,59
MSE
Bc 8. So snh Ftn vi F bng ti 5% = 4,76 hoc F bng ti 1% = 9,78
Vy cc cng thc khc nhau dn n kt qu khc nhau ti mc ngha 5%.
Bc 9. Tnh cv%
Ftn =
cv% =
MSE
* 100 = 11,0%
trung binh toan bo
Bc 10. in tt c cc gi tr tnh c bc 4 n bc 9 vo bng phn tch phng sai

bc 3 nh bng 7.8.
Bng 7.8. Phn tch phng sai ca ti liu bng 7.7

Ngun bin
ng
Bc t do
Tng bnh
phng
Bnh phng
Trung bnh
Hng (R)
0,030154
0,010051
Ct ( C)
0,827342
0,275781
Cng thc
0,426842
0,142281
Sai s
0,129585
0,021598
15
1,413923
Ton b
Ftn
6,59*
F bng
0.05
0.01
4,76
9,87
CV% =11,0%
* ngha ti mc 5%.
Tnh hiu qu ca hng, ct v khi

Bc 1. Kim tra mc ngha khc nhau gia khi hng v ct.
A. Tnh F kim tra s khc nhau ca hng v ct.
99
F( hang ) =
F(cot) =
MSR 0,010051
=
<1
MSE 0,021598
MSC 0,275781
=
= 12,71
MSE 0,021598
B. So snh Ftn vi Flt.

- Vi F (hng) <1 nn khng c ngha ca hng.
- Vi F(ct) bng 12,77 ln hn F bng vi t do f1= 3 v f2 = 6 l 4,76 ti mc
ngha 5% v 9,78 ti mc 1%. Nn s khc nhau gia cc khi ct l c ngha
mc 1%. l s thnh cng ca vic to khi ct trong th nghim ny.
Bc 2. Tnh hiu qu tng i ca thit k LS so vi CRD v RCB.
So vi CRD ta c.
R.E (CRD ) =
MSR + MSC + (t 1) MSE

(t + 1) MSE
0,010051+0,275781+(4-1)(0,021598)
Vy R.E(CRD) =
(4+1)(0,021598)
= 3,25
Vy tc dng ca kiu LS l lm tng chnh xc ca th nghim ln 225%. Chng

t nu dng kiu CRD th phi c 2,25 ln nhc na mi ni ln s khc nhau gia cc
cng thc vi cng ln nh kiu LS tm ra.
+ So vi RCB ta c 2 cch tnh.
- Khi cc hng c coi l khi.
R .E ( RCB , hang ) =
MSR + ( t 1) MSE
tMSE
- Khi cc ct c coi l khi
R . E ( RCB , cot) =
MSC + ( t 1 ) MSE
tMSE
Khi t do ca sai s trong phn tch phng sai LS nh hn 20 gi tr R.E s c

nhn vi s iu chnh K.
K =
[(t 1)(t 2 ) + 1][(t 1 )2 + 3 ]

[(t 1)(t 2 ) + 3 ][(t 1 )2 + 1]
Theo v d ta c
R .E ( RCB , hang ) =
R . E ( RCB , cot) =
0 ,010051 + (4 1)(0 ,021598

4 (0 , 021598 )
0 , 275781 + (4 1)(0 , 021598

4 (0 , 021598 )
) = 0 ,87
) = 3,94
Do t do ca sai s trong phn tch phng sai LS ch bng 6 nn ta c K nh sau:
100
2
[
(
4 1)(4 2 ) + 1][(4 1) + 3 ]
= 0 ,93
=
[(4 1)(4 2 ) + 3][(4 1)2 + 1]
v c cc R.E iu chnh nh sau:

R.E (RCB, hng) = (0,87)(0,93) = 0,81
R.E (RCB, ct) = (3,94) (0,93) = 3,66.
Vy khi ct lm tng chnh xc ca th nghim ln 266% khi khi hng khng
lm tng so vi RCB. Vy trong th nghim ny nu dng kiu RCB vi ct l khi th hiu
qu cng nh kiu LS.
7. 2. Th nghim hai nhn t

Cc c th sinh vt cng mt lc chu nh hng ca nhiu yu t mi trng khc
nhau. Phn ng ca c th chng vi bt k mt yu t n l no cng s khc nhau trong
cc mc ca nhn t khc. Vy th nghim n yu t thng b hn ch khi p dng vo thc
t trong s nh hng ca cc yu t khc. Hay ni cch khc kt qu ca th nghim mt yu
t ch c th c p dng trong trng hp cc yu t khc c duy tr mc nht nh.
gim bt kh khn ny, cc th nghim 2 hay nhiu yu t rt cn thit.
C nhiu kiu sp xp th nghim 2 hay nhiu yu t khc nhau.
7.2.1. Thit k theo kiu khi ngu nhin y (RCB)
Thng s dng kiu thit k ny khi phi hp ton b cc nhn t thnh cc cng
thc t hp.
V d c mt th nghim 2 nhn t trong thit k kiu RCB vi 5 t l m, 3 ging
la v 4 ln nhc li.
Bc 1: K hiu s nhc li l r, mc ca nhn t A( ging) bng a, mc ca nhn t
B( m) bng b. Xy dng bng tng qut cho phn tch phng sai nh bng 7.9
Bng 7.9. cng phn tch phng sai
Ngun bin
ng
t do
Nhc li
r-1=3
Cng thc
ab-1=14
Ging (A)
a-1=2
m(B)
b-1=4
Tng
A*B
tc
Tng bnh
phng
Trung bnh
bnh phng
F tnh
F bng
5%
1%
(a-1)(b-1)=8
Sai s
(r-1)(ab-1)=42
Ton b
rab-1=59
Xy dng s phi hp cc nhn t ( bng 7.10)

Bng 7.10. Cc t hp cng thc ca 3 ging la v 5 mc m
101
Ging la
Mc m ( kg/ ha)
V1
V2
V3
0 ( N0)
N0V1
N0 V2
N0 V3
40( N1)
N1V1
N1 V2
N1 V3
70 (N2)
N2V1
N2 V2
N2 V3
100 (N3)
N3V1
N3 V2
N3 V3
130 (N4)
N4V1
N4 V2
N4 V3
S sp xp cc cng thc hnh 7.5 v nng sut cc c ghi bng 7.11

Bng 7.11. Nng sut ca 3 ging la th nghim kt hp vi 5 mc m, thit k RCB
Nng sut ht (tn/ha)
Mc m
kg/ha
N0
N1
N2
N3
N4
N0
N1
N2
N3
N4
Nlai II Nlai III Nlai IV Tng cc

cng thc
(Ti)
V1
3.852 2.606 3.144 2.894
12.496
4.788 4.936 4.562 4.608
18.894
4.576 4.454 4.884 3.924
17.838
6.034 5.276 5.906 5.652
22.868
5.874 5.916 5.984 5.518
23.292
V2
2.846 3.794 4.108 3.444
14.192
4.956 5.128 4.150 4.990
19.224
5.928 5.698 5.810 4.308
21.744
5.664 5.362 6.458 5.474
22.958
5.458 5.546 5.786 5.932
22.722
V3
4.192 3.754 3.738 3.428
15.112
5.250 4.582 4.896 4.286
19.014
5.822 4.848 5.678 4.932
21.280
5.888 5.524 6.042 4.756
22.210
5.864 6.264 6.056 5.362
23.546
76.992 73.688 77.202 69.508
Nli I
N Li I
V3N2 V2N1 V1N4 V1N1 V2N3
V2N3
V1N3
V1N0
N Li II
V3N3 V1N1 V2N0 V2N1
V3N2 V1N2 V1N4 V2N4
V3N4 V2N2 V3N1 V3N1
N Lai III
N0
N1
N Lai IV
N2
N3
N4
Tng NLai
(R)
Tng Ton b
297.390
(G)
Hnh 7.5. S mu ca th nghim t hp 5 mc m v 3 ging la, 4 ln nhc li trong
thit k RCB
Bc 2. Tnh tng cc cng thc (T) cc tng nhc li (R) v tng ton b (G), nh
trong bng 7.11. v tnh cc loi tng bnh phng: ton b, nhc li, cng thc v sai s theo
phng php chung ca th nghim 1 nhn t b tr kiu RCB.
CF =
G2
297,390 2
=
= 1474,014
r.a.b (4)(3)(5)
102
SSTo = x 2 CF = 3,825 2 + 2,606 2 + ... + 5,362 2 1474,014 = 53,530
R
SSR =
CF =
a.b
76,992 2 + .... + 69,508 2

1474,014 = 2,599
(3)(5)
12,496 2 + ... + 23,546 2

1747,140 = 44,578
r
4
SSE = SSTo - SSR - SST = 53,530 - 2,599 - 44,578 = 6,353
Cc kt qu phn tch phng sai c bn ghi trn bng 7.12
SST =
CF =
Bng 7.12 Bng phn tch phng sai c bn t s liu bng 7.11
Bc t do
Tng bnh
phng
Bnh
phng
Trung bnh
Ftn
Nhc li
2,599
0,866
Cng thc
14
44,578
3,184
Sai s
42
6,353
0,511
Ton b
59
52,530
Ngun bin
ng
F bng
5%
1%
5,74**
2,83
4,21
21.09**
1,94
2,54
Bc 3: Xy dng bng 2 chiu cho cc tng nhn t A*B c ghi trong bng 7.12
Bng 7.13 Nng sut th hin qua ging v m ( tnh t bng 7.11)
Tng nng sut (AB)
Tng m (B)
V1
V2
V3
N0
12,496
14,192
15,112
41,800
N1
18,894
19,224
19,014
57,132
N2
17,838
21,744
21,280
60,862
N3
22,868
22,985
22,210
68,036
N4
23,292
22,722
23,546
69,560
Tng ging(A)
95,388
100,840
10,.162
297,390
Bc 4: Tnh 3 thnh phn tng bnh phng nh sau:
SSA =
A
rb
CF =
95,388 2 + 100,840 2 + 101,162 2

1474,014 = 1,052
4*5
41,800 2 + ... + 69,560 2

1474,014 = 41,234
r.a
4*3
SAB = SST - SSA - SSB = 44,578 - 1,052 - 41,234 = 2,292
Bc 5: Tnh bnh phng trung bnh cho mi ngun bin ng
SSB =
CF =
103
SSA 1,052
=
= 0,526
a 1
2
SSB 41,234
MSB =
=
= 10,308
b 1
4
MSA =
MSAB =
MSE =
SSAB
2,292
=
= 0,286
(a 1)(b 1) (2) * (4)
SSE
6,353
=
= 0,151
(r 1)(ab 1) (3)[(3) * (5) 1]
Bc 6: Tnh gi tr F cho mi mt trong 3 thnh phn nhn t nh sau
F ( A) =
F ( B) =
MSA 0,526
=
= 3,48
MSE 0,151
MSB 10,308
=
= 68,26
MSE
0,151
F ( AB) =
MSAB 0,286
=
= 1,89
MSE
0,151
Bng 7.14. Bng phn tch phng sai

Ngun bin
ng
t do
SS
MS
F tnh
Nhc li
2.599
0.866
5.74**
Cng thc
A
B
14
(2)
(4)
44.578
1.052
41.234
3.184
0.526
10.308
A*B
(8)
2.292
0.286
Error
42
6.353
0.151
Tng
59
53.530
2.83
4.29
**
1.94
2.54
3.22
5.15
**
2.59
3.80
2.17
2.96
21.09
3.48
68.26
ns
1.89
F bng
CV%= 7.8%
Bc 7: Tnh h s bin ng
cv% =
0,151
MSE
100 =
100 = 7,8%
4,956
TBToanBo
Bc 8: Kt lun ca bng 6 cho thy cng thc nhn t B khc nhau cho nng
sut khc nhau tin 99%. Cn nhn t A khc nhau ch khc nhau tin cy 95%.
Bc 9: Tnh gi tr sai khc nh nht c ngha: LSD0,05
- Cho so snh trung bnh cc cng thc t hp hai nhn t: ly cc gi tr ct th 6
bng 7.11 chia cho r
LSD0,05 = t 0,05, 42 *
2MSE
2 * 0,151
= 2,021*
= 0,555
r
4
104
- Cho so snh trung bnh cc ging qua cc mc phn: ly cc gi tr dng cui cng
bng 7.13 chia cho r*tb
LSD0,05 = t 0,05, 42 *
2MSE
2 * 0,151
= 2,021*
= 0,248
r * tb
4*5
- Cho so snh trung bnh cc mc m qua cc ging: ly cc gi tr ct 5 bng 7.13

chia cho r*ta
LSD0, 05 = t 0, 05, 42 *
2MSE
2 * 0,151
= 2,021*
= 0,321
4*3
r * ta
7.2.2. Thit k kiu chia ln nh ( Split-plot)

Khi nim
Kiu thit k ny cho th nghim 2 nhn t l ph hp hn kiu khi ngu nhin y
. Theo kiu thit k Split- plot, mt trong hai nhn t c ch nh vo chnh hay ln
v c gi l nhn t chnh. chnh c chia thnh ph cho nhn t th hai gi l nhn
t ph.
Trong thit k ny, chnh xc s o ca nhn t chnh b xem nh lm tng
chnh xc ca nhn t ph. S o hiu qu ca nhn t ph v tng tc ca n vi nhn
t chnh c chnh xc cao hn so vi kt qu thu c khi thit k khi ngu nhin y
. Mt khc s o hiu qu ca cc cng thc chnh li km chnh xc hn so vi kt qu
thu c bng cch thit k khi ngu nhin y .
Vic ch nh mt nhn t no y vo chnh hoc ph l rt quan trng. Mt vi
gi sau y c th lm c s cho vic tham kho khi thit k.
(1) chnh xc:
Nu nhn t B yu cu chnh xc cao hn th hy ch nh nhn t B vo ph v nhn
t A vo chnh.
(2) Vn hiu qu:
Nhn t no c hiu qu r hn v d pht hin ra hn th chnh cn nhn t c
hiu qu khng r bng th n nh vo ph. Nh vy n s tng c hi pht hin hiu
qu khc nhau ca nhn t c hiu qu km hn.
(3) Thc tin sn xut yu cu:
thc hin mt bin php k thut no phi to iu kin cho n c thc hin
ln hn gim sai s ln cn ( ti nc, lm t..)
Trong thit k Split- plot c hai phng php ngu nhin ho v phn tch phng sai u
c thc hin theo hai giai on: 1 cho mc chnh v 1 cho mc ph.
C th ch nh nhn t chnh theo bt k thit k khi ngu nhin y no.
Qu trnh ngu nhin ho v s sp xp
C 2 qu trnh ngu nhin ho 1 cch tch bit trong thit k Split- plot. Mt qu trnh
cho chnh v mt cho ph. Trong mi ln nhc li, cc cng thc chnh c ch nh
ngu nhin cho cc mnh chnh trc, sau ch nh ngu nhin cc cng thc ph trong
mi mnh chnh.
Th d c mt th nghim 2 nhn t gm 6 mc m ( cng thc chnh) v 4 ging
la ( cng thc ph) vi 3 ln nhc li.
105
K hiu chnh ( nhn t A) c 6 mc: a = 6; N0 N1 N2 N3 N4 N5

K hiu ph (nhn t B) c 4 ging: b = 4; V1 V2 V3 V4
Ta c s thit k nh hnh 7.6
N1 N0 N5 N2 N4 N3
N0
N4 N3 N1 N0 N5 N2
V2 V1 V1 V2 V4 V3
V1 V4 V3 V1 V1 V3
V4
V1 V4 V2 V3 V3 V2
V3 V1 V4 V2 V4 V2
V2
V3 V2 V4 V1 V2 V1
V2 V2 V1 V4 V2 V4
V1
V4 V3 V4 V4 V1 V4
V4 V3 V2 V3 V3 V1
V3
Nhc li I
Nhc li II
N1
V3
V4
V1
V2
N4
V3
V2
V4
V1
N5
V1
V3
V2
V4
N3
V2
V3
V4
V1
N2
V1
V4
V2
V3
Nhc li III
Hnh 7.6. S thit k th nghim.

Phn tch phng sai
Phn tch c tin hnh theo chnh v ph t mt th nghim 2 nhn t (6 mc
m v 4 ging la) theo hnh trn vi m l chnh, ging l ph. Kt qu nng sut c
ghi trong bng 7.15
Bng 7.15. Nng sut ca 4 ging la cc mc m v nhc li khc nhau
Ging
Nng sut ht kg/ha

N.lai I
N.lai II
N.lai III
No (0kg N/ha)
V1 (IR8)
4430
4478
3358
V2 (IR5)
3944
5314
3660
V3 (C4-63)
3464
2944
3142
V4 (Peta)
4126
4482
4836
N1 (60kgN/ha)
V1
5418
5166
6423
V2
6502
5858
5586
V3
4768
6004
5556
V4
5192
4604
4652
N2 (90kg N/ha)
V1
6076
6420
6704
V2
6008
6127
6642
V3
6244
5724
6014
V4
4564
5744
4146
N3 (120kgN/ha)
V1
6462
7056
6680
V2
7139
6982
6564
V3
5792
5880
6730
V4
2774
5036
3638
N4 (180kgN/ha)
106
V1
7290
7548
7552
V2
7682
6659
6576
V3
7080
6662
6006
V4
1414
1960
5480
N5 (180kgN/ha)
V1
8452
8832
8818
V2
6228
7387
6006
V3
5594
7122
5480
V4
2248
1380
2014
Bc 1: Xy dng cng phn tch phng sai theo bng 7.16.

Bng 7.16. cng phn tch phng sai ca th nghim kiu Split-plot.
Ngun bin ng
Bc t do
Nhc li
r-1=2
Nhn t chnh (A)
a-1=5
Sai s (a)
(r-1)(a-1)=10
Nhn t ph (B)
b-1=3
A*B
(a-1)(b-1)=15
Sai s (b)
(r-1)(b-1)a=36
Ton b
rab-1=71
Tng
bnh
phng
Bnh
phng
trung bnh
F bng
Ftn
5%
1%
Bc 2: Xy dng 2 bng ca cc tng.

A. Bng 2 chiu ca cc tng: - nhc li x nhn t A (RA)
- cc tng nhc li (R)
- cc tng nhn t A (A)
- tng ton b ( G )
c th hin bng 7.17
Bng 7.17. Bng nng sut ca m v nhc li cho cc ging
m
Tng nng sut (RA)
Tng m ( A)
Nhc li I
Nhc li II
Nhc li III
N0
15964
17218
15488
48670
N1
21880
21623
22226
65738
N2
22874
24015
23506
70395
107
N3
22167
24954
23252
70373
N4
23466
23064
23214
69744
N5
22522
24721
22318
69561
Tng nhc li (R)
128873
135604
130004
Tng ton b (G)
394481
B. Bng 2 chiu ca cc tng cho nhn t A v B, cc tng nhn t B c tnh trong bng
7.18
Bng 7.18. Bng nng sut ca m vi ging (AB)

Tng nng sut (AB)
V1
V2
V3
V4
N0
12785
12918
9550
13444
N1
17016
17946
16328
14448
N2
19200
18777
17982
14436
N3
20198
20685
18042
11448
N4
22690
20852
20062
6140
N5
26102
19621
18196
5642
Tng ca ging (B)
117964
110799
100160
65558
Bc 3: Tnh s hiu chnh CF v cc tng bnh phng cho cc nhn t chnh nh

sau:
G 2
rab
CF
SSTo =
SSR =
SSA
=
(a)
CF = ( 4430 2 + ... + 2014 2 ) 2161323047 = 204747916
CF =
ab
A
2
128873
+ 135604 2 + 130004
(6 )(4 )
CF = 1082577
rb
48670
SSE
2
394481
= 2161323047
( 3 )( 6 )( 4 )
CF
+ ... + 69561
( 3 )( 4 )
RA
b
CF
= 30429200
CF SSR SSA
108
15964
+ ... + 22318
4
CF SSR SSA = 1419678
Bc 4: Tnh cc tng bnh phng cho phn tch ph nh sau:

SSB =
CF =
r.a
( AB )
SSAB =
117964 2 + ... + 65558 2

CF = 89888101
3* 6
2
CF SSB SSA
r
12758 2 + ... + 5642 2
=
CF SSB SSA = 69343487
3
Error(b) = SSTo-(SSR+SSA+SSE(a)+SSB+SSAB)
= 204747916 - ( 1082577 + 30429200 + 1419678 + 89888101 + 69343487) = 12584873
Bc 5: Vi mi ngun bin ng, tnh bnh phng trung bnh bng cch chia cc
SS cho t do tng ng ca n nh sau:
MSR
SSR
1082577
=
r 1
2
= 541228
MSA
30429200
SSA
=
5
a 1
= 6085840
MSE ( a ) =
MSB
MSAB
SSE ( a )
1419678
=
( r 1 )( a 1 )
10
SSB
b 1
89888101
= 29962700
SSAB
69343487
=
( a 1 )( b 1 )
15
MSE ( b ) =
= 141968
SSE ( b )
12584873
=
a ( r 1)( b 1)
36
= 4622899
= 349580
Bc 6: Tnh gi tr Ftn cho mi hiu qu cn c th nghim bng cch chia mi trung bnh
bnh phng cho trung bnh bnh phng sai s tng ng n.
F
tn
( A ) =
F tn ( B ) =
tn
( A B ) =
MSA
=
MSE
(a )
6085840
141698
MSB
29962700
=
MSE ( b )
349580
MSAB
=
MSE
(b )
4622899
349580
= 42 , 87
= 85 , 71
= 13 , 22
So snh Ftn(A), Ftn(B), Ftn(A x B) vi F l thuyt cc mc xc sut kt lun.

Bc 7: Tnh 2 h s bin ng: 1tng ng vi chnh, 1 tng ng vi ph v tng tc
ca 2 nhn t.
109
MSE ( a )
100 =
TBTo
CV ( a ) =
141968
5479
100 = 6 , 9 %
MSE ( b )
3495808
100 =
100 = 10 , 8 %
TBTo
5479
Bc 8: in kt qu tnh ton c vo cng phn tch phng sai a ra
bc1. Kt qu ghi trong bng 7.19
Bng 7.19. Kt qu phn tch phng sai:
CV ( b ) =
Ngun bin
ng
Bc t
do
Tng bnh
phng
Bnh phng
Trung bnh
Nhc li
1082577
541228
30429200
6085840
Sai s (a)
10
1419678
141968
89888101
A*B
15
Sai s (b)
Ton b
Ftn
F bng
5%
1%
42,87**
3,33
5,64
29962700
85,71**
2,68
4,38
69343487
4622899
13,22**
1,96
2,58
36
12584873
349580
71
204747916
CV(a)=6,9%, CV(b)= 10,8%

Bc 9: So snh trung bnh cc cng thc
Ta phi tnh cc gi tr LSD0,05 lm cn c cho vic so snh:
- So snh cc trung bnh ca cc mc chnh (m) c tnh trung bnh qua cc
mc ca ph (ging)
LSD0,05 ( A) = t0,05,df ( Ea ) *
2 * MSEa
2 *141968
= 2,228 *
= 342,7
r *b
3* 4
Cc trung bnh ly t ct cui cng ca bng 7.17 chia cho (r*b)

- So snh cc trung bnh ca cc mc ph (ging)c tnh qua tt c cc mc
chnh (m)
LSD0,05 (B ) = t 0,05;df ( Eb ) *
2 * MSE(b )
r *a
= 2,021*
2 * 349580
= 398
3* 6
Cc trung bnh ly t dng cui ca bng 7.18 chia cho (r*a)

- So snh cc trung bnh ca cc t hp c hai nhn t (AxB)
LSD0,05 ( AxB) = t0,05;df ( Eb) *
2 * MSEb
2 * 349580
= 2,021*
= 975
r
3
110
Cc trung bnh ly t mi gi tr trong bng 7.18 chia cho r so snh

7.3. Mt s iu ch trc khi tin hnh phn tch phng sai
7.3.1. Khi s liu th nghim b mt
Trong qu trnh th nghim, c th c th nghim no b mt nng sut hoc v l
do no phi loi b. Trong trng hp phn tch phng sai mt nhn t b tr kiu hon
ton ngu nhin, vic mt s liu khng nh hng g v ta c th phn tch phng sai cho th
nghim 1 nhn t khi s ln nhc li khng bng nhau. Nhng khi phn tch phng sai hai
nhn t th mt mt s liu l mt tnh trc giao, lc kt qu phn tch s rt km chnh
xc. V vy, nu mt mt hoc mt s s liu ta phi thay chng bng cc s khc sao cho
tng bnh phng sai s t nh nht.
7.3.1.1 Khi b mt mt s liu
V d: C mt th nghim b tr kiu khi ngu nhin y gm 3 cng thc v 4 ln
nhc li, kt qu ghi li nh sau (bng 7.20)
Bng 7.20. Nng sut th nghim qua cc ln nhc li
Cng thc
1
2
3
Tng ca nhc li
Cc ln nhc li
1
362
550
562
311
489
508
205
x
375
580
165
341
289
Tng Ti
1043
1380
1734
x=4157
Kt qu cho thy cng thc 2, ln nhc li 3 c nng sut b mt c ghi bng ch x.

cho vic tnh ton c thun tin, ta thay cc gi tr t bng 7.20 sang bng 7.21
vi X1 = x - 377 (377 l trung bnh thc t ton th nghim)
Bng 7.21
Cng thc
1
2
3
Tng Nhc li
( R)
X1 = x - 377
Tng Ti
-15
173
185
-66
112
131
-172
X1
-2
-212
-36
-88
- 465
249 + X1
226
343
177
X1-174
-336
X1+10
V ta c:
111
SSE = SSTo SST SSR

=
Vy:
2
1
2
i
R 2j
t
t*r
) (
( X + 10)
+ 177 + ( X 174) + ( 336) ) : 3 +
4*3
(267301 + (249 + X ) ) (262561 + ( X
+ 182012
SSE = ( 15) + ( 66) + ... + ( 88) ( 465) + (249 + X 1 ) + 226 2 : 4
(343
=X
2
1
174)
) + (X
+ 10)
12
tm gi tr ca X1 cho SSE nh nht ta ly o hm theo X1 ri cho bng 0

2 ( X 1 + 249 ) 2 ( X 1 174 ) 2 ( X 1 + 10 )
SSE
= 2X1
+
=0
X 1
4
3
12
12X1 - 82 = 0
X1 = 6,8 = 7
Nh vy nng sut b mt X = 377+7 = 384.
Thay th nng sut b mt vo bng 7.20 hoc 7.21 phn tch phng sai thng
thng. Nhng khi tnh t do cho sai s ngu nhin phi bt i 1 v tng s quan st ch
c 11 .
Ta cng c th tm gi tr ca s liu b mt bng cng thc 7.1 sau:
X =
t *T + r * R
(7.1)
(t 1) * (r 1 )
Trong :
X: Nng sut b mt cn tm
t: s cng thc
r: s ln nhc li
T: tng nng sut ca cc ln nhc li cng thc b mt
R: tng nng sut ca cc cng thc ln nhc li b mt
x: tng nng sut th nghim tr b mt.
p dng cng thc trn tm nng sut b mt ca bng 7.20 ta c:
X =
3 * 1380 + 4 * 580 4157

(3 1 ) * (4 1 )
= 383 , 8 = 384
Kt qu tnh cng ph hp vi cch tnh trn y.

7.3.1.2 Khi b mt 2 s liu
V d: c mt th nghim gm 4 cng thc v 4 ln nhc li c b tr kiu RCB, kt
qu nng sut c ghi trong bng 7.22
112
Bng 7.22 Nng sut ca cc cng thc qua cc ln nhc li

Nng sut ca cc ln nhc li
Cng thc
1
2
3
4
Tng Repj
60,4
66,8
56,3
42,9
226,4
64,4
67,5
61,5
X
193,4
65,2
70,0
66,7
50,1
252,0
59,6
Y
51,1
45,2
155,9
Tng Ti
249,6
204,3
253,6
138,2
827,7
Trc khi tnh sn lng ca 2 b mt, ta phi gi nh rng: th nghim ch mt mt

v khi tnh ln th nht: bng cch ly sn lng trung bnh ton th nghim thay vo mt
b mt tnh cn li.
Bc 1:
827 , 7
= 59 ,1
N 2
16 2
p dng cng thc (7.1) tnh X cho bc mt ta c:
Ta gi nh thay: Y =
X1 =
t *T + r * R x
(t 1) * (r 1)
4 * 138 , 2 + 4 * 193 , 4 (827 ,7 + 59 ,1)

= 48 ,8
(4 1) * (4 1)
Thay gi tr X1 vo tnh Y theo cng thc (7.1):
Y1 =
t *T + r * R x
(t 1) * (r 1)
4 * 204,3 + 4 *155,9 (827,7 + 48,8)

= 62,7
(4 1) * (4 1)
Bc 2: Tnh X2 v Y2 thng qua X1 v Y1 bng cng thc (7.1) ta c:

X2 =
4 * 138 , 2 + 4 * 193 , 4 (827 , 7 + 62 , 2 )

= 48 ,5
(4 1) * (4 1)
Y2 =
4 * 204,3 + 4 *155,9 (827,7 + 48,5)

= 62,7
(4 1) * (4 1)
Nu nh c tip tc tnh X, Y trong nhiu ln na th ta s c cc tr s X v Y tin

dn n mt s n nh, s n nh chnh l tr s cn tm. Nhng y khng phi l tm
n mt s hon ton chnh xc. Qua kinh nghim cho thy c th dng cc gi tr X2 v Y2
thay th cho s liu b mt tin hnh tnh phn tch phng sai. Cng nh ni trn,
trong trng hp th nghim b mt 2 th t do ca sai s ngu nhin phi tr i 2.
Mt iu cn ch l cc nng sut phc hi c dng phn tch phng sai ch
khng dng tnh nng sut bnh qun.
7.3.2. Chuyn i s liu trc khi phn tch phng sai

Ton b phn tch phng sai da trn gi thit cc sai s ngu nhin phn phi chun N(0,
2) vi phng sai bng nhau. m bo gi thit ny, trong mt s trng hp phi thc
hin vic i bin. C 4 cch i bin thng dng:
113
Khi trong dy cc s liu quan st c nhng tr s bng 0, th gi tr quan st thc x

phi c a v dng lg x hoc lg (x+1).
Khi trong dy cc s liu quan st c nhng tr s gn bng 0 hay l khng c
ngha, th gi tr quan st thc X phi a v dng x hoc x + 1
Khi dy s liu quan st l nhng t l nh t l su bnh, t l cht, th gi tr quan
st thc phi chuyn v dng gc arcsin Tyle nh bng 8 phn ph lc.
V d: Nghin cu t l cht ca ht cao lng khi ht phn b bnh 8 ging, kt qu

c ghi li trong bng (7.23).
Bng 7.23. T l cht ca ht cao lng khi ht phn b bnh
Cng
thc
(ging)
Gi tr quan st (x)
I
II
III
II
1(/c)
2
3
4
5
6
7
8
64,6
67,0
1,0
12,2
2,7
63,8
1,2
55,8
66,7
64,2
0,4
10,6
1,4
62,2
1,0
55,4
69,4
68,0
0,5
13,3
2,4
59,6
0,8
52,8
53,5
54,9
5,7
20,4
9,5
53,0
6,3
48,3
54,8
53,2
3,6
19,0
6,8
52,1
5,7
48,1
Tng
Nhc li
Bin mi (X1)
III
Tng
Ti
Trung
bnh
T l
T.bnh
nh
gi
56,4
55,6
4,0
21,4
8,9
50,5
5,1
46,6
164,7
163,7
13,3
60,8
25,2
155,6
17,1
145,0
54,9
54,6
4,4
20,3
8,4
51,9
5,7
47,7
67,0
66,5
0,6
12,0
2,1
62,0
1,0
54,7
/c
ns
*
*
*
*
*
*
251,6 243,3 248,5
743,4=
X1
31,2=
X1
27,0=
X
Cc gi tr quan st thc x c i sang X1 = arcsin Ty _ le . Khi bit t l P cn c

vo bng tnh sn ta c gi tr x1 nh bng (7.23). Cc bc tnh ton tip theo ng vi
cc gi tr X1 nh trnh by trong cc v d trn.
Phng php tnh c th:
N = t*r = 8 * 3 = 24
CF = (X1)2: N = ( 743,4)2: 24 = 23028,82;
SSTo =X12 CF = (53,52+54,82++46,62)- 23028,82 = 11457,22
SSR = Rep2: t CF = (251,62+243,32+248,52):8 23028,82 = 4,40
SST = Ti2: r CF = ( 164,72+163,72++143,02): 3 - 23028,82 = 11.434,89
SSE = SSTo - SSR - SST = 11457,22 11434,89 4,40 = 17,93
Lp bng phn tch phng sai
Ngun B.ng
Ton b
Nhc li
Tng bnh
phng (SS)
Bc t do
(df)
11457,22
4,40
23
2
Phng
sai (MS)
Ftn
F.05
114
Cng thc
Sai s
11434,89
17,93
7
14
SE =
LSD.05 = t.05;df =14 *
1633
1,28
1276
2,77
MSE
1,28
=
= 0,65
r
3
2MSE
2 *1,28
= 2,15 *
= 2,0
r
3
Kt lun: T l cht ca ht cao lng khi ht phn b bnh ca cc ging 3, 4, 5, 6, 7, 8

khc vi i chng mt cch c ngha tin 95%(nh du bng mt du sao).
Ging s 2 khc khng c ngha ( nh du bng ns).
Ch :
Trong qu trnh phn tch phng sai trn ta dng mt sai s chung cho tt c cc
cng thc. Vic ny ch c thc hin khi phng sai ca cc cng thc tng t
nhau. Vy p dng phng php phn tch phng sai c chnh xc ta cn kim tra
xem cc phng sai ca cc cng thc c tng t nhau khng?
kim tra ta dng tiu chun Bartlet theo cng thc sau:
2 = 2,3026 log S 2 * f i ( f i log S i2 )
i =1
i =1
Trong : 2,3026 l mt h s khng i

fi l bc t do tng ng tng cng thc
fi = (ri -1)
ri l s ln nhc li
S2 l phng sai trung bnh
t
S2 =
S
i =1
2
i
Trong : t l s cng thc th nghim
Si2 l phng sai ca tng cng thc
S i2 =
(x
ri 1
2tn c so vi 2 l lun (bng 3 ph lc) ng vi mc xc sut ngha v bc

t do df = t-1.
Nu 2tn ln hn 2 l lun, ta kt lun l phng sai gia cc cng thc khc
nhau khng cho php p dng phng php phn tch phng sai
Nu 2 nh hn hoc bng 2 l lun, ta kt lun phng sai gia cc cng thc khc nhau l
tng t v cho php p dng c phng php phn tch phng sai nh gi kt qu th
nghim.
115
V d: dng tiu chun Bartlett kim tra xem c th dng phng php phn tch phng
sai nh gi th nghim sau y c khng?
Bng 7.24. Nng sut cc th nghim so snh hiu lc cc dng phn ln

Cng thc
Nn (I)
Nn + Supe ln (II)
Nn + Apatit (III)
Nn + Photphorit(IV)
Nng sut cc ln nhc li(kg/)

1
20,7
31,6
27,5
28,7
20,2
36,8
31,2
29,3
22,1
25,3
30,5
30,6
21,0
21,7
29,6
28,5
21,3
36,5
31,7
29,1
kim tra phi lp bng tnh phng sai cho tng cng thc. Kt qu tnh ton c ghi li
trong bng (7.25) tnh tiu chun Bartlett.
Bng 7.25 Dng tiu chun Bartlett nh gi s khng ng u ca cc phng sai

trong th nghim so snh hiu lc ca cc dng phn ln
Phng sai
Si2
t do
Log ca
phng sai
(log Si2)
filog Si2
Nn (I)
Nn + Supe ln (II)
Nn + Apatit (III)
Nn + Photphorit(IV)
0,505
45,330
4,180
0,680
4
4
4
4
1,7033
1,6561
0,6212
1,8325
2,8132
6,6244
2,4848
1,3300
Cng
50,695
16
Cng thc
6,5524
S2 = 12,67
log 12,67 = 1,1038
2 = 2,3026 ( 16*1,1038 6,5524 )
= 2,3026 * 11,1084
= 25,578
20,05, 3 =7,82
Vy, phng sai gia cc cng thc l khc nhau r rt, do y khng th dng phng
php phn tch phng sai nh gi kt qu th nghim trn c.
Trng hp phng sai gia cc cng thc khng tng t nhau ta c th dng mt trong cc
phng php sau y:
Dng phng php phn on phn tch kt qu th nghim.
C s l lun ca phng php ny l so snh cc tr s bnh qun ca cc cng thc. Ta
c th tm hiu ni dung ca phng php thng qua v d v so snh hiu lc ca cc dng
phn ln (bng 7.26)
Cc tr s t tnh bng c so snh vi tr s t l lun:
t, df = r1+r2 2 = t,d f = 2r - 2
116
Trong r l s ln nhc li
t0,05, df = 8 = 2,306
- Qua kt qu tnh trn bng ta c mt s nhn xt:
Cng thc II h s bin ng qua cc ln nhc qu ln so vi cc cng thc khc v vy
cn xem xt k s liu ca cng thc ny.
- Cc cng thc II, III, v IV c nng sut hn hn cng thc I
- Gia cc dng ln nng sut khng khc nhau.
Bng 7.26. qu trnh phn tch kt qu th nghim

Cng thc
xi
I. Nn
20,7
20,2
22,1
21,0
21,3
Cng
105,3
II.
Nn +Sp
31,6
36,8
25,3
21,7
36,5
Cng
151,9
III
N n + Ap
27,5
31,2
30,5
29,6
31,7
Cng
150,5
IV
Nn + Pp
28,7
29,3
30,6
28,5
29,1
Cng
146,2
(xi-x)
(xi-x)2
21,1
0,4
0,9
1,0
0,1
0,2
0,16
0,81
1,00
0,01
0,04
S2x
CV%
Ttn
3,4
tI/II=3,07
tI/III=9,45
tI/IV=17,6
22
tII/III=0,01
tII/IV=0,37
6,8
tIII/IV=1,0
0,710
0,101
2,02
30,3
1,30
6,50
5,00
8,60
6,20
1,69
42,25
25,00
73,96
38,44
6,70
9,06
181,34
30,1
3,40
1,10
0,40
0,50
1,60
11,56
1,21
0,16
0,25
2,56
2,044
0,830
16,74
29,3
0,50
0,10
1,40
0,70
0,10
0,25
0,01
1,96
0,49
0,01
0,824
2,8
0,136
2,72
7.3.3. Phng php so snh a bin ca Dun can
117
khc phc mt s nhc im ca phng php so snh cc trung bnh theo tiu chun
LSD, D.B. Duncan ngh dng phng php a bin nh gi s sai khc ca cc
trung bnh ca cng thc.
Cc bc phn tch kt qu th nghim theo phng php a bin v cn bn l
ging vi phng php phn tch phng sai nh trnh by, ch c khc l xc nh gii
hn sai khc nh nht c ngha khng phi ch c mt gii hn chung cho mi cp nh LSD
m dng nhiu gii hn da trn bin ng k trong bng tnh sn ca Duncan theo cc
bc c th sau:
Sp xp nng sut bnh qun ca cc cng thc theo th t tng dn.
Dng phng php phn tch phng sai tnh phng sai ngu nhin ton th nghim
(MSE).
- Tnh lch chun ca cc hiu sai bnh qun
2 MSE
r
Sd =
-
hoc S d =
MSE
r1 + r2
r1 * r2
Cn c vo mc tin cy v bc t do ng vi bc t do ca phng sai ngu nhin

v khong cch p = 2, 3,t tm (t-1) bin ng k (rp) trongbng D. B. Duncan
bng 11 ph lc.
Tnh bin nh nht c ngha theo Duncan Rp (shortest significant ranges) nh
sau:
Rp =
(r )(S )
p
vi p = 2, 3,, t
minh ho cho cch tnh ny, ta dng v d nu trn y (bng 7.24) c nng sut
bnh qun c xp theo th t tng dn nh sau:
Cng thc
Nng sut
21,1
29,2
30,1
30,3
Cc gi tr t bng 7.24. c chuyn sang bin mi nh bng 7.27 nh sau

Bng 7.27 Nng sut theo bin mi Xi = xi - 27,6
Cng
thc
I
II
III
IV
Tng
N.Li
Nhc li
Ti
-6,9
4,0
-0,1
1,1
-7,4
9,2
3,6
1,9
-5,5
-2,1
2,9
3,0
-6,6
-5,9
2,0
0,9
-6,3
8,9
4,1
1,5
-32,7
14,1
12,5
8,4
-1,9
7,3
-1,8
-9,6
8,2
Xij=2,3
Tng s th nghim: N = t*r = 4*5 = 20

CF = (Xij)2 : N = (2,3)2 : 20 = 0,264
118
SSTo = Xij2 - CF = (6,92+7,42+...+1,52) - 0,264 = 493,736

SST =
SSR =
32 , 72 2 + 14 ,1 2 + 12 ,5 2 + 8 , 4 2
0 , 264 = 298 , 60
5
: r CF =
2
i
: t CF =
2
j
1 , 9 2 + 7 , 3 2 + ... + 8 , 2 2
0 , 264 = 54 , 62
4
SSE = 493,736 - 298,6 - 54,62 = 140,52

Lp bng phn tch phng sai
Ngun B.ng
Tng bnh
phng (SS)
Bc t do
( df )
Ton b
Nhc li
Cng thc
Sai s
493,74
54,62
298,60
140,52
19
4
3
12
MS
Ftn
F0.05
99,5
11,7
8,5
3,49
Kt lun: nh hng ca cc cng thc khc nhau n nng sut l r

Tnh lch chun ca cc hiu sai
2 MSE
r
Sd =
2 * 11 , 7
= 1 , 673
5
mc tin cy = 0,05 v dfE = 12 (Bc t do ca phng sai ngu nhin), theo bng
Duncan ta c:
p
Bin ng k
(rp)
3,08
3,23
3,31
Tm bin nh nht c ngha (Rp) bng cch:

Ly bin ng k nhn vi Sd
p
Rp
3,6
3,8
3,9
Kim tra s sai khc gia cc cng thc

- So snh gia 2 vi 1: 30,3 - 21,1 = 9,2 > 3,9
- So snh gia 2 vi 4: 30,3 - 29,2 = 1,1 < 3,8
- So snh gia 2 vi 3: 30,3 - 30,1 = 0,2 <3,6
-So snh gia 3 vi 1: 30,1 - 21,1 = 9>3,8
-So snh gia 3 vi 4: 30,1 - 29,2 = 0,9 <3,6
Kt lun:
- Ta thy c s khc nhau ng k gia cc cng thc 2,3,4 vi cng thc 1 ngha l
bn cc dng ln khc nhau gia cc cng thc u cho kt qu tt khc nhau.
- Khng thy c s sai khc gia cc dng ln vi nhau.
119
iu ny ph hp vi kt lun phng php LSD v em li kt qu nhanh hn, chnh

xc hn.
n y ta cng c th biu din hnh hc kt qu so snh v cng b kt qu nh cc
v d trn lm.
Cc cu hi n tp:
1. Hy nu cc cch thit k th nghim v cho bit trong trng hp no cn thit k
kiu no? Cho v d minh ho?
2. Bng cc v d c th hy v s thit k y ca mi kiu thit k?
3. Nu cch phn tch phng sai tng qut cho mi trng hp thit k?
4. Nu cc cch so snh cc trung bnh cc cng thc cho mi trng hp thit k?
5. Nu cch cng b kt qu cho m trng hp thit k
6. T tm trong thc tin (cc kt qu nghin cu trc) cho mi trng hp thit k
mt v d c th v hy phn tch phng sai chng.
120
CHNG VIII
PHN TCH TNG QUAN V HI QUI
Mc tiu
Gip cho hc sinh thy c ngha cn thit ca phn tch tng quan v hi qui v
mt l lun cng nh thc tin. Sau khi nghin cu chng ny, ngi hc phi bit c
cch tnh h s tng quan, bit cch nh gi ngha ca h s tng quan, cch lp phng
trnh hi qui tuyn tnh n (mt bin s), bit cch kim tra tin cy ca phng trnh v
cch ng dng vo thc tin sn xut nng nghip nh th no.
Ni dung bao gm:
1. Khi nim v tng quan v hi qui
2. Cch xc nh dng tng quan
3. Cc cch tnh h s tng quan, cch nh gi h s tng quan
4. Cch xy dng phng trnh hi qui tuyn tnh n, kim tra tin cy ca phng
trnh mi xy dng c v minh ho ng dng ca chng trong thc tin sn xut
nng nghip.
8.1. t vn
Trong thin nhin mi hin tng v s vt khng phi c lp m lin quan vi nhau
khin cho c v tr l mt chnh th thng nht. Trong lnh vc sinh hc cng vy gia m
ng sinh vt v trong tng c th sinh vt trong qu trnh pht sinh pht trin v tn ti lun
lun c s lin quan v rng buc ln nhau gia sinh vt v mi trng, gia c th sinh vt
vi nhau v gia cc b phn trong tng c th.
Nhim v ca con ngi l pht hin ra mi lin h khch quan y. C.Mc ni
"khng nn to s lin h vn dng n, m pht hin s lin h t bn trong s vt ri
chng minh s lin h trong thc tin, v l iu c th chng minh".
Tnh quy lut trong th gii khch quan l do s lin h v tc ng qua li gia cc
sinh vt v hin tng m c v chnh s tc ng y dn n s vn ng v pht trin
khng ngng ca th gii t nhin. Bng phng php ton hc ta cng c th tm ra hnh
thc lin h gia cc hin tng v nh gi c mc ca s lin h . V vy, phn tch
tng quan c th gip chng ta da vo mt c trng hoc mt s c trng no on
ra mt c trng khc v cng nh phn tch tng quan nh vy gip ta pht hin ra c
quy lut ca sinh vt hng s pht trin ca chng theo chiu hng c li cho con
ngi.
Vy quan h tng quan l g?
Nh trn ni: trong thin nhin c nhiu hin tng c lin quan ln nhau, song s
lin h khng ging nh s lin h hm s. Trong lin h hm s: vi mt gi tr ca bin
s c lp ta c th xc nh c mt tr s ca bin s ph thuc tng ng.
Th d: t ng knh ca ng trn ta c th xc nh c din tch v chu vi ca
n. Tri li trong quan h tng quan ng vi mt tr s ca bin s c lp c th c nhiu tr
s ca bin s ph thuc m ta ch c th ly tr s bnh qun ca nhng tr s ca bin s ph
thuc lm i din tng ng vi bin s c lp.
121
V vy thc cht ca quan h tng quan l quan h gia mt bn l bin s c lp v

mt bn l s trung bnh ca nhng tr s ca bin s ph thuc.
Quan h gia bin s c lp v s trung bnh ca nhng tr s ca bin s ph thuc
l quan h tng quan.
Phung trnh ton hc biu th mi quan h gi l phng trnh hi quy; cho nn
nhim v u tin ca phn tch tng quan l xc nh cc tham s ca phng trnh hi quy.
Nh trn ni: mi bin s c lp c th c nhiu tr s ca bin s ph thuc m
i din l s trung bnh ca chng. Nu cc tr s phn b cng tp trung quanh tr s
trung bnh th biu th mc lin h cc bin s cng cht ch. Do nhim v th hai ca
phn tch tng quan l xc nh mc lin h gia cc hin tng
8.2. Tng quan tuyn tnh n.
8.2.1. Khi nim v cc c trng ca tng quan
Gi s ta c mt m my to Mi(Xi , yi ), m my c th c i din bng ng
thng D c phng trnh y= ax + b ( hnh 8.1 v 8.2 ).
y
Mi
y
y1
e3
e1
P1
Mi
ei
Pi
e2
H
0
xi
x1
Hnh 8.1
Hnh 8.2
Trn hnh 8.1. Mi im Mi c lch ei i vi D;
Trn hnh 8.2. lch ei l on MiPi.
MiPi = MiH - Pi H
ei =Yi - (ax + b)
Vn t ra l xc nh ng D( ngha l ta tnh a v b) th no cho tng cc bnh
phng lch ei l nh nht. ng tm ra c l ng thng cc bnh phng ti thiu
v phng php tnh ton gi l phng php bnh phng ti thiu.
Nu ta gi Qyx l tng bnh phng cc lch t cc im to n ng D theo
hng trc y th:
Qyx
{y
(ax
+ b
)}2
i =1
122
Trong : n l dung lng mu quan st.

Nh vy Qyx l mt hm s ca a v b.
Qyx = f (a.b)
cho ng D i din cho cc im to th phi lm cho
n
Qyx= {yi (axi +b)}
t gi tr cc tiu.
Mun cho yx=f (a,b) l cc tiu th iu kin cn l cho o hm ring theo a, b bng khng
i=1
Qyx
Qyx
= 0 va
=0
a
b
Nh vy:
n
Qyx
= 2 ( yi axi b )x = 0
a
i =1
(1)
n
Qyx
= 2 ( y i axi b )x = 0
b
i =1
(2)
T (1) v(2) ta lp c h phung trnh tuyn tnh i vi hai n s a v b
xi yi = a
2
i
+ b
(3)
= a X i + nb
(4)
Sau khi rt gn h phng trnh trn ta c:
i
a=
( x )( y )
( x x)
a =
xy
x2
(8-1)a
x .
n
( x )2
(8-1)b
Sau khi tnh c a theo cng thc (8-1) ta c th tnh b theo cng thc:
b = y xa
( )
(8-2)
ng D i qua im p c to x, y trn hnh (8-2) h s gc a ca ng D bng:

a=
P1 N y1 y
=
PN x1 x
Do phng trnh ng D c thit lp qua cng thc:
y y =a xx
(8-3)
Sau khi thit lp c phng trnh, ta cn kim tra xc nh gii hn tin cy ca phng
trnh hi quy tuyn tnh.
123
Nh trnh by trn phng tnh hi quy tuyn tnh l mt c lng ca mt hi

quy l thuyt y trn x, c th ca m ng l thuyt m m ng thc t quan st ch l
mt mu bt k. Vy ta phi xc nh gii hn tin cy ca c lng y, trnh nhng sai s
ln nu ta s dng mt c lng khng ng. Trung bnh ca bnh phng nhng chnh
lch gia nhng tr s y i c lng v y thc t quan trc l:
i
s2 =
(y
y i )
n2
(8-4)
Bc t do y bng n - 2, v trong n cp so snh ( y i y i ) ta b hai lin h rng buc l

nhng phng trnh tnh y v x .
Ngi ta chng minh rng: phng sai ca h s hi quy thc nghim c tnh theo cng
thc.
(Y Y )
( n 2) ( x x )
2
Sa =
(8-5)
v phng sai ca b = y a x l:
2
Sb =
(Y Y )
i
n ( n 2)
(8-6)
Trong hai cng thc (8-5) v (8-6) s hng mi cn phi tnh l:
(Y Y )
i
_
_
_
_
_
_
^
yi yi = yi y a xi x = yi y + a 2 xi x 2a xi x yi y
_ 2
_
_2
_2
= yi y a 2 xi x = yi2 n y a 2 xi2 n x
Bit c Sa2 v Sb2 ta s tnh c Sa v Sb , sau tnh cc t thc nghim kim nh cc

gi thit a = 0 v b = 0
a
S a
t(a) =
.t ( b ) =
b
Sb
(8-7 )
Cui cng i chiu t thc nghim ny vi cc tr s l thuyt (t, n-2 ) bng ph lc a

ra kt lun
Vn tip theo l tnh h s tng quan.
Trn hnh (8.1 ) ng gp khc i qua cc im to M (x, y) l D1. nh gi D1 chnh
lch nhiu hay t so vi ng D ngha l cn bit mc tng quan gia y v x ta khng
xt n h s gc a ca ng D m nghin cu h s tng quan r.
r = a
S
S
( 8-8)
Trong Sx l lch chun ca x.
y
124
Sy l lch chun ca y.
Gi tr ca r bng a chia cho Sy/Sx ngha l: r l gi tr ca h s gc khi ta ly Sx v Sy lm
n v o lng x v y.
Nh vy, r khng ph thuc vo cc n v o lng ca x v y nh a, nh ta c th lp
c bng r chung cho cc trng hp.
Trong cng thc (8- 8 ) ta c:
( x x)
Sx =
n 1
(y
y) 2
n 1
( x x)
( y y)
Sx
=
Sy
Nn:
Sy =
va
V thay th a bng gi tr ca n ta c:
( x x)( y y) x ( x x)
( x x)
( y y)
r=
(x
Chia t s v mu s cho
r=
x) 2
r=
th cng thc (8- 8) c dng (8- 9)
( x x)( y y )
( x x) ( y y )2
i
(8- 9)a
xy ( x. y) : n
( x) y ( y )
x
(8-9)b
Cn c vo cng thc (8-9) ta thy: gi tr ca r lun lun nm trong khong t -1 n +1.

Ngi ta lp bng h s tng quan trong c nhng gi tr tuyt i ca r ng
vi bc t do bng n- 2 ( n l s mu quan st) vi cc mc xc sut khc nhau (xem bng 10
ph lc). Bng h s tng quan ch cho ta hai gi tr P l : 0,05; 0,01 v ng vi bc t do df
<100. Trong trng hp bc t do df > 100 v P < 0,01 c th kim nh
t tn =
r
1 r2
(8-10)
x n2
v c bng t ng vi mc xc sut P v bc t do bng n-2 ta s c tr s t l thuyt

so snh tr s ttn t cng thc ( 8-10), nu ttn ln hn t l thuyt chng t gia x v y tng
quan khc khng, nu ttn t l thuyt th gia x v y khng c tng quan.
Y
125
X
x
Hnh 8.3. Tng quan thun
Hnh 8.4. Tng quan nghch
T cng thc (8-9) ta thy rng r c th l dng(+), c th l(-). Nu r l (+) th quan
h gia x v y l tng quan thun, xem hnh (8.3). Nu r l ( - ) th quan h gia x v y
nghch, xem hnh (8. 4 ).
8.2.2. Cc v d
8.2.2.1. Trng hp dung lng mu nh (n < 30)
Th d (8-1): tm hi mi quan h gia hm lng ln tng s v nng sut la. Kt
qa phn tch 21 mu c ghi bng (8.1 ).
Qu trnh tnh ton nh sau:
Lp bng tnh cc gi tr x; y; x2; y2; xy nh bng ( 8.1).

N= 21
x = ( x ) : n = 1,101 : 21 = 0,052
y = ( y ) : n = 1148,2 : 21 = 54,0
(x x ) = x ( x ) : n = 0,058133 (1,101) : 21 = 0,00041

(y y ) = y ( y ) : n = 63738,34 (1148,2) : 21 = 959,14
(x x )(y y ) = xy ( x y ) : n = 60,7747 (1,101 1148,2) : 21 = 0,5847
2
Tnh h s tng quan v phng trnh hi quy theo cng thc (8- 1), (8-3 ),v (8-9)
r=
a=
( x x)( y y) =
( x x )( y y )
2
0,5847
= 0,832
0,00041x959,14
( x x)( y y) = 0,5847 = 1426

0,00041
( x x)
2
126
Bng 8.1. Quan h gia ln tng s v nng sut la ca 21 mu phn tch

Nhng tr s quan st
Th t
Bnh phng
x.y
P2O5%
Nng sut
y(t/ ha)
X2
y2
0,058
63,7
0,003364
4057,69
3,6946
0,057
62,3
0,003249
3881,29
3,5511
0,035
56,2
0,002809
3203,56
2,9998
0,054
58,6
0,002916
3433,96
3,1144
0,046
48,1
0,002116
2313,61
2,2126
0,048
45,3
0,002304
2052,09
2,1744
0,051
53,8
0,002601
2894,44
2,7438
0,045
45,3
0,002025
2052,09
2,0385
0,050
52,4
0,002500
2745,76
2,6200
10
0,056
60,9
0,003136
3708,81
3,4104
11
0,056
60,0
0,003136
3600,00
3,3600
12
0,055
60,0
0,003025
3600,00
3,3000
13
0,049
46,7
0,002401
2180,89
2,2883
14
0,050
51,6
0,002500
2662,56
2,5800
15
0,052
53,8
0,002704
2894,44
2,7976
16
0,045
43,9
0,002025
1927,21
1,9755
17
0,057
55,0
0,003249
3025,00
3,1350
18
0,056
62,3
0,003136
3881,29
3,4888
19
0,058
56,0
0,003364
3136,00
3,2480
20
0,058
66,6
0,003364
4435,56
3,8628
21
0,047
45,3
0,002209
2052,09
2,1291
1,101
1.148,2
0,058133
63.738,34
60,7747
y = y + a x x = 54 + 1426( x 0,052)
Ta c: y = 1426x 20
Kim tra mc tng quan v gii hn tin cy ca phng trnh.
Theo cc cng thc ( 8-5 ); (8- 6); (8- 7) ta c:
127
Sa
=
y
=
2
i
n y 2 a 2 ( xi n x 2 )
2
(n 2)( xi n x 2 )
2
63738,34 21 54 2 1426 2 0,00041

19 0,00041
1668,6
= 213.923,0
0,0078
V Sa = 425,49
2
Sb =
n y 2 a 2 ( xi n x 2 )
2
n(n 2)
1668,6
= 4,18
21 19
V Sb = 2,044
ta =
1426
a
=
= 3,35
S a 425,49
tb =
20
b
=
= 9,78
S b 2,044
t0,01, 19 = 2,861 (bng 4 ph lc.)

Kt lun:
Phng trnh hi quy gia nng sut la v hm lng ln trong t tin cy mc xc
sut P = 0,99.
H s r tra bng ng vi t do df = n-2 = 19 v mc ngha = 0,01 bng 0,5487.
Nh vy, h s r tnh > r l lun, ta c th kt lun rng tng quan gia ln trong t v
nng sut la l r vi mc tin cy 95%.
8.2.2.2. Trng hp dung lng mu ln (n > 30)
Trong trng hp nhiu s liu ( n ln ), ta lp mt bng hai chiu gi l bng tng quan.
Cch lp bng tng quan nh trong bng (8- 2), bng c chia thnh nhiu , mi cha
tn s nij c hai gi tr xi v yi ca hai c tnh x v y.
Bng 8 -2.
X
xi
yj
Tng fy
nij
Tng fx
Cc gi tr ca x v y trnh by trong bng l cc gi tr gia ca tng t. Cch tnh h

s tng quan trong trng hp n ln m s liu c phn thnh tng t, cng nh khi tnh
s trung bnh v lch chun, ta i gc to tnh cc php tnh trn bin s mi Xi v
Yi.
Xi =
y i Ay
xi Ax
Yi =
Cy
Cx ;
128
Do :
x = Ax + C x ( f x X i ) : n
y = Ay + C y ( f y Yi ) : n
(x x ) = C [ f X ( f X ) : n]
(y y ) = C [ f Y ( f Y ) : n]
(x x )(y y ) = C C [ fX Y ( f X f Y ) : n]
2
2
x
2
yx
2
i
y i
y i
i i
Th d (8- 2):
Nghin cu mi quan h gia t l mn x (%) v hm lng ln y (miligam) trn 100 gam
t. Kt qu phn tch 64 mu c ghi trong bng (8-3).
Cc bc tnh ton nh sau:
Lp bng phn t hai chiu:

+ Chia t cho tng dy bin s, ta thy n = 64 nh vy ta c th chia cc dy s liu
trn thnh 6 n 8 t. cho cc s liu thc t nm gn trong cc t ta ly s t ng vi bin
s x l 7 v bin s y l 6. Nn khong cch t nh sau:
Bng 8-3.
Mu
t
mn
x%
Ln
y
Mu
t
mn
x%
Ln
y
Mu
t
Mnx%
Ln
y
Mu
t
mnx%
Ln
y
1,57
30
17
1,35
17
33
0,96
49
1,42
27
1,58
28
18
1,31
17
34
1,08
50
1,36
25
1,1
25
19
1,29
16
35
1,16
19
51
1,55
24
1,21
27
20
1,38
17
36
1,12
17
52
1,36
22
1,44
25
21
1,38
16
37
1,01
11
53
1,46
28
1,37
24
22
1,36
14
38
1,07
11
54
1,39
28
1,45
25
23
1,36
16
39
1,10
16
55
1,63
36
1,49
27
24
1,20
17
40
1,22
17
56
1,57
36
1,38
24
25
1,36
16
41
1,22
16
57
1,37
27
10
1,41
25
26
1,29
14
42
1,12
19
58
1,48
25
11
1,55
25
27
1,30
12
43
0,86
20
59
1,61
28
12
1,45
25
28
1,32
12
44
0,79
19
60
1,61
30
13
1,30
22
29
1,17
11
45
1,19
23
61
1,70
28
14
1,30
22
30
1,22
11
46
1,15
22
62
1,61
28
15
1,39
20
31
1,09
47
1,13
18
63
1,04
16
1,46
22
32
1,13
48
1,34
20
64
1,12
10
129
Cx =
X max X min 1,70 0,79 0,91

=
=
= 0,13%
68
68
7
Ymax Ymin 36 6 30
=
=
= 5mg
68
68 6
Cn c vo cc s t v khong cch t ta lp bng phn t hai chiu bng cch nh
gii hn t, tnh cc tr s gia t, tn s ca tng t ng vi cc bin s v tng tn s nh
bng 8-4
Bng 8-4. Bng phn t hai chiu cho cc i lng x v y tnh t bng 8-3
Cy =
0,921,04
1,051,17
1,181,30
1,311,43
1,441,56
1,571,70
1,50
1,64
Tng
fy
Tr s gia t
0,58
36-31
30-26
0,790,91
0,98
1,11
1,24
1,37
33
12
20
13
10-6
Tng
fx
11
13
25-21
20-16
15-11
Tr
s
gi
a t
28
23
18
17
4
18
64=n
T s liu bng (8-4 ) ta lp bng phn t hai chiu theo bin s mi v lp bng
tnh cc tng theo cng thc tnh r v a, b ca phng trnh y = ax + b nh bng (8-5)
130
Y - 18
Y 1=
5
Bng 8-5. Bng tnh h s tng quan v phng trnh hi quy theo bin s mi XiYi.
X-1,24
Xi
0,13
-3
-2
X 0,85 0,98
-1
1,11
Y
3
2
1
0
-1
-2
33
28
23
Ay=18
13
8
fx
1
2
1
5
2
3
11
Ax= 1,37
1,24
2
1,50
1
4
4
3
1
3
5
8
2
2
7
13
18
3
Fy
fyY1
fyY12
2
6
2
12
17
20
9
4
6
24
17
9
-9
-8
18
48
17
0
9
16
n=64
37=
30=
110=
1,63
fxXi
-6
-6
-11
18
18
24
fxXi
167=
fxXi2
18
12
11
18
36
72
fxXi2
96=
fXiYi
22
54
fXiYi
fyYi fyY2i
Ch fx, fy hoc f k hiu chng ny tng t vi k hiu n i (tn s) cc chng

khc.
Trong bng ( 8-5 ) chn A (x) = 1,24 v A(y) =18
Tnh bin s mi theo cng thc:
xi 1,24
y 18
Yi = i
0,13 ;
5
- Tnh cc tch s fxXi v fyYi v cc tng.
Xi =
fxXi = 37; fyYi

= 30
2
- Tnh cc tch s fxX1 v fyY1 v cc tng
fxXi2 = 167; fyYi2 = 110
2
- Tnh cc tch s fXiYi v tng fXiYi = 96.

Trong f l tn s tng ng vi tng gi tr Xi v Yi.
Cch tnh nh sau: T1: fXiYi= 2 x (-3) x 0 = 0
T 2: fXi Yi =1 x( - 1) x 0 + 2 x ( - 2 ) x (- 1 ) = 4
T 3: fXiYi =1 x( - 1) x 1 + 5 x ( - 1 ) x 0 +2 x ( - 1 ) x (- 1 ) + 3 x ( - 1)
x(-2)=7
........
T 7: fXiYi= 2 x 3 x 3 +6 x 3 x 2 = 54
131
Tnh x v y
y = Ay + C y f y Yi : n
x = Ax + C x f x X i : n
= 18+5 x 30 : 64 = 20,3 mgr
x = 1,24 +0,13 x 37 : 64 = 1,32%
Tnh cc tng:
(x - x )2= Cx2[ fxXi2- ( fxXi)2 : n ] = 0,132 (167 - 372 : 64 ) = 2,46
(y - y )2= Cy2[ fyYi2- ( fyYi)2 : n ] = 52 (110 - 302 : 64 ) = 2398,5
(x - x )(y - y ) = CyCx[(fXiYi- fxXi fyYi) : n] = 0,13 x5 (9 6 - 37 x 30 : 64) = 51,13
Tnh h s tng quan v phng trnh hi quy:

r=
( x x)( y y ) = 51,13 = 0,67

2,46 x 2398,5
( x x) ( y y )
( x x)( y y ) = 51,13 = 20,8mgr
a =
2,46
( x x)
2
y/x
y = y + ay/x (x - x ) = 20,3 + 20,8 ( x - 1,32 ) = 20,8x - 7,2.
Kim tra mc tng quan v gii hn tin cy ca phung trnh theo cc cng thc
(8-5) ; (8- 6 ); v (8-7 ).
S =
2
a
C y2
[ f Y
y i
[ f X
2
i
(n 2)C x2 [ f x X i2 ( f x X i )
x
( f x X i ) : n
2
:n
2398,5 20,8 2 * 2,46 1334,2

=
= 8,74
62 * 2,46
152,5
Sa = 2,956
S b2 =
=
( f y Yi ) : n a 2 C x2
C y2
[ f Y
y i
( f y Yi ) : n a 2 C x2
2
(n 2) * n
[ f X
x
2
i
( f x X i ) : n
2
2398,5 20,8 * 2,46 1334,2

=
= 0,336
62 * 64
62 * 64
Sb = 0,58
2
20,8
= 7,03
2,956
t0,01, 62 = 2,576 tra bng 4 ph lc.
Nh vy ; ta v tb ln hn t l lun.
ta =
tb =
7,2
= 12,41
0,58
Kt lun:
Phng trnh hi quy gia t l mn v hm lng ln trong t tin cy c mc xc
sut P = 0,99
132
H s r tra bng ph lc 10 ng vi t do ( n- 2 ) = 62 v mc xc sut = 0,01 bng

0,3248.
Nh vy: r tnh > r l lun, ta c th kt lun rng tng quan gia ln trong t v t l
mn l rt cht.
Ch :
Ta cng c th tnh gn ng h s tng quan theo cng thc tnh tng quan th t ca
Spearman
r =1
6 d
n n2 1
Trong : d l hiu s cc tr s th t ca cc cp tng quan.

n l s cp tng quan.
Tnh h s tng quan theo phng php ca Sperman tng i n gin, rt ngn
c thi gian. Nhng n ch c li khi ta khng cn phi xy dng phng trnh hi quy.
Cn trong tnh ton cn thit phi xy dng phng trnh hi quy th khng nn p dng
phng php ny. Tr s r tnh c trn c so snh vi tr s r l lun bng ph lc
nh gi mc quan h.
Ta c th tm hiu ni dung chi tit ca phng php thng qua th d sau:
Th d 8-3.
Nghin cu mi tng quan gia lng ma v nng sut kt qu ghi li nh bng (8 6) ( theo ti liu phng php th nghim ng rung ca A.jacob 1965).
T s liu quan st c, ta em sp xp theo th t t nh n ln v ghi s liu th t ca x
v y vo bng.
Trng hp khi s th t trng nhau th k hiu s th t l s trung bnh ca th t
cc s liu trng nhau.
Th d nm 1909 v 1913 u c lng ma l 108 ly. Theo th t th s 108 s ln
lt chim hai s th t l 7 v 8 vn t ra l th t 7 t nm no? v vy ta phi xp
th t trung bnh l 7,5 xp.
Thay cc tr s tnh c vo cng thc ta c:
r = 1
6 * 813
= 0,72
26 26 2 1
Tra bng ph lc 10 khi t do df = n - 2 = 26 - 2 = 24 ta c r01 = 0,487 nh vy r tnh ln

hn r01.
Do y ta c th kt lun chc chn rng gia lng ma v nng sut c quan h
cht.
133
Bng 8-6. Nghin cu mi quan h gia lng ma X ( tnh bng mm) v nng sut y (
tnh bng (t / ha)
Nm
Tr s quan st
T th
d2
1911
71
16,6
-1
1915
89
16,4
+1
1901
96
25,0
10
-7
49
1917
98
19,2
+1
1903
105
26,2
13,5
-8,5
72
1918
106
20,2
1913
108
19,4
7,5
+3,5
12
1909
108
22,6
7,5
- 0,5
1925
110
30,2
9,0
17
-8
64
1906
111
19,6
10
+5
25
1912
119
29,6
11
16
-5
25
1919
123
25,6
12
11
+1
1914
132
30,6
13
20
-7
49
1905
135
20,4
14
+7
49
1910
137
24,2
15
+6
36
1902
144
32,6
16
23
_7
49
1916
147
30,4
17,5
18,5
-1
1924
147
30,4
17,5
18,5
-1
1920
156
31,0
19
21
-2
1907
161
33,8
20
25
-5
25
1922
162
31,6
21
22
-1
1900
177
26,2
22
12
+ 10
100
1921
191
35,8
23
26
-3
1906
209
29,2
24
15
+9
81
1923
235
33,6
25
24
+1
1908
246
26,6
25
24
+1
Ch : Trong mt s trng hp chng ta phi so snh mc tng quan gia hai c trng
xem c ging nhau hay khc nhau. V r khng phn phi chun nn phi bin i
134
Z =
1 1+ r
ln
2 1 r trc khi so snh, gi tr Z c cho trong bng 12 ph lc,
t gi tr ca r1 ta tm c Z1.
t gi tr ca r2 ta tm c Z2.
lch chun Sz1 v Sz2 c tnh theo cng thc:

S z1 =
1
n1 3
S z2 =
1
n2 3
S d bc t do y bng n - 3 v trong qu trnh tnh Z ta phi tri qua 3 bc, mt mt

t do khi tnh trung bnh, mt khi tnh h s tng quan v mt khi i gi tr t r v Z.
lch chun ca hiu Z1- Z 2 c tnh theo cng thc:
1
1
+
n1 3 n2 3
S( z1 z 2 ) =
Trong : n1 s cp tng quan r1

n2 s cp tng quan r2.
Tr s t thc nghim c tnh theo cng thc.
t tn =
d
S ( z1 z 2)
Z1 Z 2
1
1
+
n1 3 n2 3
Tr s ttn c so snh vi tr s t trong bng mc ngha nh (0,05 hoc 0,01) v bc t do

tng ng bng df = n1 + n2 - 6.
Nu : ttn > t bng th ta kt lun hai h s tng quan nghin cu khc nhau r rt.
Ttn t bng th ta kt lun hai h s tng quan nghin cu khc nhau khng c ngha.
Th d 8-4 : nghin cu mi tng quan gia hm lng mn tng s trong t v nng
sut la trn t bc mu huyn Gia Lng vi s iu tra n1= 63 c r1= 0,738 v cng
cc im iu tra trn phn tch tng quan gia hm lng ln tng s trong t vi nng
sut n2 = 61 ( c hai mu s liu khng thu c) c r2=0,808.
Nh vy gia hai ch tiu nghin cu ch tiu no c quan h vi nng sut cht ch
hn.
tr li cu hi t ra trn chng ta xut pht t gi thit cho rng: gia hai ch
tiu nghin cu c mc quan h vi nng sut l nh nhau, v kim tra gi thuyt trn theo
phng php so snh hai tr s Z.
Tra bng ng vi
r1 = 0,738 ta c Z1 = 0,9505
r2 = 0,808 ta c Z2 = 1,1270
d = Z2 - Z1 = 1,1270 - 0,9505 = 0,1765
135
1
1
+
= 0,1841
63 3 61 3
d
0,1765
t tn =
=
= 0,958
S z1 z 2 0,1841
S Z 1Z 2 =
t0,05, 118 = 1,96

ttn < t bng nh vy ta c th kt lun gi thuyt nu trn l ng. Hay ni cch khc l:
quan h gia mn v ln vi nng sut la trn t bc mu huyn Gia Lng khng khc
nhau (hoc khc nhau khng c ngha)
8.3. Tng quan tuyn tnh nhiu bin

8.3.1. ngha ca nghin cu tng quan nhiu yu t
Tng quan v hi quy m ta xt ti trn y ch l mi tng quan tng h gia hai
yu t. Trong thc t khng phi ch pht sinh quan h tng h gia hai sinh vt, hai hin
tng. V d: nng sut cy trng khng phi ch lin quan mt thit vi lng ma m n
cng c nh hng rt ln. Do , khi xt ti nhng nhn t nh hng n nng sut ta
khng ch ch n lng ma m cn phi ch c n mi quan h ca n v cc nhn
t khc. ng thi khi nghin cu su mi quan h nng sut vi lng ma m khng c lp
hoc loi tr nhng nh hng ca cc nhn t khc n sn lng cng l khng hp l.
Nu th nghim ch nghin cu quan h ca hai nhn t m khng cp ti cc nhn
t khc, nhng cc nhn t li thng c nh hng n nng sut, th ta phi tm cch c
nh, c lp cc yu t li. Th d: khi nghin cu mi quan h gia nng sut v lng
ma ta cn c nh c lp cc yu t khc nh: n tm mi tng quan n thun gia
nng sut vi lng ma m thi.
Phng php thng k nhm nghin cu mi quan h thun tu gia hai yu t c
gi l: hi quy ring v tng quan ring.
Mt phng php khc nhm tm hiu mi quan h gia mt bin s, mt yu t ny
vi mt s yu t khc hay bin s khc. Th d: nghin cu mi quan h gia nng sut cy
trng vi cc yu t kh hu. Phung php thng k nghin cu mi quan h ca mt yu t
vi hai yu t khc tr ln v hi quy gi l hi quy bi v tng quan c gi l tng
quan bi.
8.3.2. H s hi quy ring v phng trnh hi quy bi.
Phng trnh hi quy bi c dng Y = f(a, b, c,....)
Nu cc bin s a, b, c, ... tng i c lp v quan h vi y theo dng tuyn tnh th:
Y =A0 + Aa + Bb +Cc + ...
Trong : A, B, C,...c gi l h s hi quy ring. Bng phng php bnh phng
nh nht ta c th xy dng c h ma trn mu:
y= nAo + Aa + Bb + Cc +...
(1)
ay = Aoa + Aa + Bba + Cca +...
(2)
by = Aob + Aab + Bb + Ccb +...

2
(3)
cy = Aoc + Aac + Bc + Cc +...

2
(4)
2
Trong : y; n; a; b; c; ay; a ; ba; ac; by; b ; cy; c l cc gi tr thc nghim.

Gii h ma trn mu ta c Ao, A, B, C, ... v thit lp c phng trnh.
136
Trung hp cc bin a, b, c, ... quan h vi y khng theo dng tuyn tnh th phi
tuyn tnh ho cc quan h phi tuyn p dng h ma trn mu nu trn.
Trung hp cc bin a, b, c c quan h ln nhau th phng hng gii quyt phc tp
hn nhiu do y chng ta khng cp ti trong phm vi gio trnh ny.
Bc tip theo l xc nh tin cy ca phng trnh v h s hi quy ring.
Xc nh tin cy ca phng trnh.
Chng ta c th d dng thy s sai khc gia cc tr s y quan st so
vi tr s y l do hai nguyn nhn :
y khc vi y l do cc yu t nghin cu khc nhau a, b, c, ...dn ti
y khc vi y l do cc yu t ngoi cc yu t nghin cu dn ti.
Nu ta k hiu : SSTo l bin ng ton b th:
SSTo = (yi- y )2
SST l bin ng do cc yu t nghin cu th:
SST = A(a - a ) ( y - y ) + B(b - b ) (y - b ) + C(c - c ) (y - y ) + ...
SSE l bin ng do cc yu t khng nghin cu th:
SSE = SSTo - SST
Nu bin ng do cc yu t nghin cu gy ra xp x bng vi bin ng do cc yu t
khng nghin cu, th chng t vai tr ca cc yu t nghin cu a, b, c, ...i vi y l cha r.
Trng hp bin ng do cc yu t nghin cu gy ra ln hn bin ng do cc yu t khng
nghin cu gy ra, th chng t vai tr ca cc yu nghin cu a, b, c, ... i vi y l rt r.
tin cho vic so snh ngi ta da vo phng php phn tch phng sai ca cc
nguyn nhn bin ng.
Phng sai ca yu t nghin cu:
MST =
SST
dfT
Trong : dfT bng s nhn t nghin cu.

Phng sai ca cc y t khng nghin cu:
MSE =
SSE
dfE
Trong : bc t do ca cc yu t khng nghin cu dfE = n-1-dfT

Tnh
Ftn =
MST
MSE
Nu Ftn F trong bng vi mc ngha , dfT, dfE th ta kt lun vai tr ca cc yu t

nghin cu i vi y l khng r.
Nu F> F trong bng vi mc ngha , dfT, dfE, th ta kt lun vai tr ca cc yu t
nghin cu i vi y l r rng, c tc dng quyt nh.
Tr s Ftn trn l kt qu tng hp ca nhiu yu t nghin cu.
137
Da vo phng sai ca h s hi quy ring xc nh tin cy ca h s hi quy theo

phng php so snh ca Student
ta =
tb =
tc =
S a .bcd ... ;
S b .acd ... ;
S c .abd ...
Vi:
Trong : Sa.bcd... l lch chun ca h s a, khi c nh b, c, d,...
Sb.acd... l lch chun ca h s b, khi c nh a, c, d,...
Sc.abd... l lch chun ca h s c, khi c nh a, b, d,...
Vc xc nh cc lch chun ca mt h s khi c nh cc h s khc c tin
hnh theo nguyn tc sau:
T phng trnh:
Y = Ao + Aa +Bb + Cc +Dd +...
Khi ta c nh b, c, d, ... th phng trnh trn c dng:
Ya.bcd = Ao + Aa +Q(*)
Trong Q l tng ca cc yu t c nh.
Phng trnh (*) nu ta thay th cc gi tr ai th thu c kt qu:
)
a1 ta s c Ya1.bcd .
)
a2 ta s c Ya 2.bcd
.............................
)
an ta s c Yan.bcd
)
)
Cc tr s Ya1.bcd ....; Ya 2.bcd ... khc vi Ya1 bcd...; Ya2bcd...; Yan. bcd... nhiu hay t ni ln mc tin
cy ca h s hi quy ring.
n
S 2 a.bcd ... =
( ya .bcd... ya .bcd )
i =1
n 1 p
(**)
Trong p l s yu t c nh.
Tr s t trn c so snh vi t(, n-1-p)
Nu t > t(,
n-1-p) th
ta khng nh c rng h s hi quy ring ni trn tin cy c.
Nu t t(, n-1-p) th ta khng nh c rng h s hi quy ring ni trn l khng th tin cy

c.
Th d 8-5: nghin cu mi quan h gia ln v c (a) v ln hu c (b) vi hm
lng ln d tiu (y) trong t. Kt qu phn tch 18 mu t c ghi li bng (8 -8).
138
Bng 8 -8.
Mu t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Tng trung
bnh
a
0,4
0,4
3,1
0,6
4,7
1,7
9,4
10,1
11,6
12,6
10,6
23,1
23,1
21,6
23,1
1,9
26,8
29,9
215
11,94
b
53
23
19
34
24
65
44
31
29
58
37
46
50
44
56
36
58
51
758
42,11
y
64
60
71
61
54
77
81
93
93
51
76
96
77
93
95
54
68
99
1463
81,28
61,6
59,0
63,4
60,3
66,7
64,9
76,9
77,0
79,6
83,8
79,0
101,6
101,9
98,7
102,4
62,8
109,2
114,2
1463
y-
2,4
1,0
7,6
0,7
-12,7
12,1
4,1
16,0
13,4
-32,8
-3,0
-5,6
-24,9
-5,7
-7,4
-8,8
58,8
-15,2
0,00
Cn c vo kt qu phn tch v mt nng hc cho thy gia a, b tng quan c lp v quan

h ca n i vi y c dng tuyn tnh. Do y phng trnh quan h gia ln v c (a) ln
hu c (b) vi ln d tiu (y) c dng:
Y = Ao + Aa +Bb.
xc nh Ao , A, B ta c th da vo h ma trn sau:
y = nAo +Aa+ Bb
(1)
ay = Aoa +Aa + Bba
(2)
(3)
by = Aob +Aab+ Bb
tin cho vic tnh, ta c th da vo cc cng thc rt gn sau:
(b b) (a a )(y y ) (b b)* (a a ) (b b )(y y )

A=
2
(a a ) (b b)(y y ) (b b )* (a a ) (a a )(y y )
B=
2
Trong : D = a a
) (b b) [ (a a )(b b)]
2
Y = y+ A aa + B bb
139
Kt qu tnh ta c:
(a a ) = 1.752,96
(b b ) = 3.155,78
(a a )(b b) = 1.085,61
(a a )(y y ) = 3.231,48
(b b)(y y ) = 2.216,44
(y y ) = 12.389,61
2
D = 1752,96 * 3155,78 - (1085,61)2 = 4353,4

A=
3155,78 * 3231,48 1085,61 * 2216,44

= 1,7898
4353,4
1752,96 * 2216,44 1085,61 * 2231,48

= 0,0866
4353,4
Phng trnh hi quy c dng:
B=
=81,28 + 1,7898(a - 11,94) + 0,0866(b - 42,11)
y = 56,26 +1,789a + 0,0866b

T phng trnh trn chng ta thy rng: c tng 1ppm ln v c trong t c th tng thm
1,7898 ppm ln d tiu, nhng khi tng 1ppm ln hu c th ch tng thm c 0,0866 ppm
ln d tiu.
Chng ta c th dng phng trnh hi quy trn tnh ra lng ln d tiu mi mu

t.
Th d, mu t mt ta c:
Y1 = 56,26 +1,7898 x0,4 +0,0866 x 53 = 61,6 ppm.
Y1 so vi Y1 thc c s sai khc:
Y1 - Y1 = 64 - 61,6 = 2,4ppm
Xc nh tin cy ca phng trnh:
Kt qu tnh ton ta c:
)(
SSTo = y y
)(
= 12389,61
SST = A a a y y + B b b y y = 1,7898 * 3231,48 + 0,0866 * 2216,44 = 5976,6
SSE = SSTo - SST = 12389,61 - 5976,6 = 6414,0
MST =
SST 5976,6
=
= 2987,8
dfT
2
140
MSE =
F=
SSE
6414,0
=
= 427,6
dfE 18 1 2
MST 2987,8
=
= 6,99
MSE
427,6
Tra bng F0,01, 2, 15 = 3,67

Kt lun: vai tr ca ln v c v ln hu c c tc dng quyt nh n lng ln d
tiu trong t.
Xc nh tin cy ca h s hi quy ring:
Cng thc (**) sau khi rt gn ta c:
(b b)
*
2
a .b
= MS
2
E
(a a )
*
= 427,6 *
2
b.a
= MS
2
E
= 427,6 *
3.155,78
= 0,31
4.353,4
1.752,96
= 0,1723
4.353,4
Sb.a = 0,415 ; Sa.b = 0,557

ta =
a
1,7898
=
= 3,21
S a .b
0,557
tb =
0,0866
b
=
= 0,21
0,415
S b. a
t0,01/f= 16 = 2,921
Kt lun: h s hi quy ring ca ln v c v ln d tiu trong t tin cy c
mc xc sut 0,01. V ta > t0,01. Cn h s hi quy ring ca ln hu c v ln d tiu trong
t l khng tin cy c v tb< t0,01.
Hay ni mt cch khc l mi tng quan gia ln v c v ln d tiu trong t l cht ch,
cn ln hu c v ln d tiu trong t l khng cht.
Th d 8-6. Nghin cu nh hng ca mt s yu t thi tit n nng sut bng, kt qu s
liu quan st ghi li trong bng (8 - 9)( theo V Cng Hu).
a l lng ma (mm) t gieo n ra hoa
b l lng ma (mm) t ra hoa n n qu.
c l m tng i ca khng kh (%) t ra hoa n n qu.
y l sn lng bng ht (t/ha)
Y1 l sn lng tnh c t cng thc (t/ha).
Trong th d (8-5) cho thy s sai khc nng sut gia cc nm ch yu l do yu t thi tit
quyt nh; v y cc yu t khc l c nh.
141
Bng 8-9
Nm
y- Y
1957
52
40
81
5,5
5,58
-0,08
1958
33
37
90
2,1
2,07
0,03
1959
72
95
66
20,5
20,45
0,05
1960
15
58
40
9,6
10,02
-0,42
1961
40
20
75
1,7
1,36
0,34
1962
32
41
80
3,8
3,87
-0,07
1963
76
54
83
10,3
10,63
-0,33
1964
10
85
70
11,7
11,71
-0,01
1965
68
70
65
15,2
15,07
0,13
1966
57
109
45
24,4
24,10
0,30
1967
24
62
64
9,3
9,10
0,20
1968
46
75
71
13,0
15,2
-0,20
1969
35
55
82
6,5
6,4
0,10
1970
54
68
63
13,8
13,47
0,33
1971
66
82
68
16,6
16,98
-0,38
Cng
648
949
1043
164,0
164,01
-0,01
T s liu thc nghim kt hp vi vic phn tch v quan h gia cc yu t thi tit ta c
th chn phng trnh mu:
Y =Ao + Aa +Bb + Cc.
V h ma trn xc nh cc h s Ao, A, B, C nh sau:
y =nAo + Aa +Bb + Cc
(1)
ay = Aoa + Aa + Bab + Cac
(2)
by = Aob + Aab + Bb2 + Cbc
(3)
cy = Aoc + Aac + Bbc + Cc

(4)
Thay cc tr s thc nghim vo h ma trn trn ta c:
164 = 15Ao + 684A +949B + 194C
8385,4 = 684Ao + 37100A + 45.007B + 47949C
12.461,8 = 949Ao + 45.007A + 67989B + 6326C
(1)
(2)
(3)
10.612,3 = 1043Ao + 47.949A + 63.326B + 75.135C

(4)
Gii h ma trn ta c:
Ao = 1,0950; A = 0,1010; B =0,2037; C= - 0,1101.
Phng trnh quan h gia sn lng bng v cc yu t thi tit c thit lp.
y = 1,095 + 0,1010a +0,2037b - 0,1101c
142
Kim tra tin cy ca phng trnh:

Bin ng ton b SSTo = (yi - y )2 = 815,5
Bin ng do cc yu t nghin cu:
SST = A (a - a )(yi - y ) +B(b - b )(yi - y ) + C(c - c )(yi - y )
= 0,101 x 929,8 +0,2037 x 2128,6 x (- 0,1101) x(-941,9) = 631,2
Bin ng do cc yu t khng nghin cu:
SSE = SSTo - SST = 815,5 - 631,2 = 184,3.
Phng sai ca yu t nghin cu:
MST =
SST 631,2
=
= 210
dfT
3
Phng sai ca yu t khng nghin cu

MSE =
Ftn =
SSE 148,3
=
= 16,7
dfE
11
MST 210
=
= 12,6
MST 16,7
F0,01, 3, 11 = 6,22
Nh vy chng t mi quan h gia cc yu t kh tng nghin cu c quan h cht
ch vi sn lng bng ht. Trong iu kin t ai v bin php k thut tng t nh nhau
th 3 yu t nghin cu trn c tc dng quyt nh ln n nng sut
- Thi gian t gieo n n hoa lng ma tng 1mm th nng sut tng c 0,1010 t/ha.
- Thi gian t ra hoa n n qu lng ma tng 1mm th nng sut tng c 0,2037
t/ha.
- Thi gian t ra hoa n n qu m khng kh tng 1% th nng sut th nng sut
bng gim 0,1101 t/ha.
8.4. Phng php lp phng trnh hi qui cho cc c trng cht lng.
c im ca cc loi ti liu ny l khng o m c th c, m ch c th c
biu hin bng ch (c) hay (khng). Ta cng c th thay ch c bng du (+) hay bng s
(1), ch khng bng du (-) hay s (0). Ta tm hiu ni dung phng php ny thng qua th
d sau:
Th d 8-7.
iu tra k thut trng lc 70 hp tc x trn mt s mt sau y:
- Chn ht v x l cho nt mm (a)
- Cy i trc khi gieo ht t nht 2 thng (b).
- o mng thot nc quanh rung lc (c).
- Bn phn chung i (d).
- Bn ln v vi (e).
- Phun thuc boc tr bnh m l (f).
143
- Gieo ng thi v vo thng hai (g).

Kt qu iu tra c ghi li nh bng (8 - 10 )
Nng sut lc tu theo bin php k thut khc nhau, theo V Cng Hu (phng php thng
k trong th nghim nng nghip. Nh xut bn nng thn 1974)
Bng 8 10.
S liu h thng bin php k thut p dng
Ch tiu
1
10
Chn ht v s l (a)
Cy i (b)
Thot nc (c)
Phn chung (d )
Phn ln + vi (e)
Phun bc (f)
Thi v gieo ht (g)
S hp tc x iu tra
15
11
Nng sut trung bnh
25,3
22,4
20,5
19,0
18,0
16,5
15,1
13,8
12,0
11,2
Dng u cho mi ct nh s t 1 n 10 l s hiu bin php k thut p dng,

bin php no p dng th nh du +, khng p dng th nh du - , cn hai dng cui cng
l s lng hp tc x p dng h thng bin php k thut v nng sut trung bnh ca cc
hp tc x tnh bng t lc v trn 1ha.
thy r nh hng ca tng bin php k thut ti nng sut ta c th dng phng
trnh sau biu din:
S = Q +Aa +Bb + Cc + Dd + Ee + Ff +Gg
Trong : S l nng sut mi nhm hp tc x.
Q l tr s ni ln nh hng ca cc yu t khc m trong iu tra khng cp ti
A, B, C...,G l nhng h s ni ln vai tr ca tng yu t iu tra.
tm c n s ca phng trnh trn chng ta p dng phng php bnh phng
nh nht thit lp phng trnh mu sau.
S =nQ +Aa +Bb + Cc+ Dd +Ee + Ff + Gg
aS = Qa +Aa2 +Bba + Cca + Dda + Eea + Ffa + Gga
bS = Qb +Aab +Bb2 + Ccb + Ddb + Eeb + Ffb + Ggb
cS = Qc +Aac +Bb2 + Cc2 + Ddc + Eec + Ffc + Ggc
dS = Qd + Aad +Bbd + Ccd + Dd2 + Eed + Ffd + Ggd
eS = Qe + Aae +Bbe + Cce + Dde + Ee2 + Ffe + Gge
fS = Qf + Aaf +Bbf + Ccf + Ddf + Eef + Ff2 + Ggf
gS = Q g + Aag +Bbg + Ccg + Ddg + Eeg + Ffg + Gg2
144
tnh c cc gi tr thc nghim n, a, b... cc du bng c thay bng s 1

v s 0:
1 ng vi du (+), 0 ng vi du (-)... v cc yu t khng nghin cu c coi l nh
nhau tt c cc im iu tra k hiu bng s 1 nh bng 8-11
Phng trnh xut pht v nng sut lc tu theo h thng bin php p dng.
Bng 8 - 11.
S liu
h
thng
bin
php
Bin php k thut
Hp
tc
x
trong
nhm
S,
25,3
25,35
22,4
22,64
20,5
20,31
19,0
18,63
18,0
18,17
15
16,4
16,43
15,1
14,81
13,8
13,72
12,0
13,33
10
14
11,2
11,22
Cng
70
Trong bng (8 - 11 ): S, c tnh t phng trnh l lun.
Thay n, a, b, c,...., S, a2, ab,..., gS bng cc tr s iu tra c ta c h

phng trnh:
1159,1 =70Q +29A +61B + 25C + 11D + 39E + 45F +17G
(1)
577,2 =29Q +29A +25B + 20C + 8D + 12E + 13F +17G
(2)
1017,7 = 61Q +25A + 61B + 16C + 8D + 30E + 42F +17G
(3)
496,2 = 25Q +20A + 16B + 25C + 11D + 17E + 7F +8G
(4)
247,8 = 11Q + 8A + 8B + 11C + 11E + 7F + 0G
(5)
676,3 = 39Q + 12A + 30B + 17C + 11D + 39E + 22F + 0G
(6)
724,5 = 45Q + 13A + 42B + 7C + 7D + 22E + 45F + 9G
(7)
326,0 = 17Q + 17A + 17B + 8C + 0D + 0E + 9F + 17G
(8)
Ch : S = 1159,1 = 4 x 25,3 + 4 x 22,4 +...+14 x 11,2
a =29 =1 x 4 + 1 x 4 + 1 x 8 + 1 x 9 + 1 x 4
ab = 25 =1 x 1 x 4 +1 x 1 x 4 + 1 x 1 x 8 + 1 x 1 x 9.
145
Gii h phng trnh trn ta thit lp c phng trnh l lun, qua ni ln vai tr ca cc
yu t iu tra ti nng sut lc.
)
Ya2.bcd = 3,26 + 1,480a +5,244b + 4,849c + 2,589d + 5,214e + 2,711f + 5,471g.
Qua phng trnh thit lp trn cho ta thy: tt c cc yu t iu tra u gp phn lm
tng nng sut lc. Nhng mi bin php c tm quan trng khc nhau nh: cy i, bn ln v
vi, thi v l quan trng bc nht.
Tiu nc trn rung l th nh; bn phn chung, phun bc l th yu cn chn
vic x l ht ging tuy c lm tng nng sut nhng khng ng k.
- Cng thc v cch tnh h s tng quan ring.
H s tng quan c tnh t ba bin s c gi l h s tng quan cp 1. l
trng hp tnh h s tng quan ring ca hai bin s bt k ch c mt bin s c lp. Khi
tnh h s tng quan ring cp I trc ht ta phi tnh h s tng quan cp 0 tc l tng
quan n r12, r13 v r23 .
Cng thc tnh h s tng quan ring cp I.
R12.3 =
R13.2 =
R23.1 =
r12 r13 * r23

2
(1 r13 )(1 r23 )

r13 r12 * r23
2
(1 r12 )(1 r23 )

r23 r12 * r13
2
(1 r12 )(1 r13 )
R12.3 l h s tng quan ring gia x1 v x2 khi x3 c nh.

H s tng quan ring c tnh ra t bn bin s gi l h s tng quan ring cp
2. Khi tnh ton h s tng quan ring cp 2 ta c lp hai bin s. Khi tnh R12-34; R13 - 24
trc tin ta phi tnh R12.3 ; R24.3 ; R13. 2; R34.2 tc l h s tng quan ring cp 1.
Cng thc tnh h s tng quan ring cp 2.
R12.34 =
R13.24 =
R14.23 =
R12.3 R14.3 xR24.3

(1 R 214.3 )(1 R 2 24.3 )
R13.2 R14.2 xR34.2

(1 R 214.2 )(1 R 2 34.2 )
R14.2 R13.2 xR43.2
(1 R 213.2 )(1 R 2 43.2 )
Th d 8 - 8: nghin cu tng quan nng sut vi chiu cao v s qu ca 30 cy

bng.
H s tng quan gia nng sut (1) vi s qu (2) r12 = 0,86. H s tng quan gia
nng sut (1) vi chiu cao (3): r13 = 0,65. H s tng quan gia s qu (2) v chiu cao (3):
r23 = 0,72.
146
Khi chiu cao cy khng thay i th tng quan gia nng sut v s qu c tnh
theo cng thc sau.
R12.3 =
r12 r13 xr23

2
(1 r13 )(1 r23 )
0,86 0,65 x0,72

(1 0,652 )(1 0,722 )
= 0,743
Cn khi c nh s qu th tng quan gia nng sut v chiu cao cy c tnh theo
cng thc .
R13.2 =
r13 r12 xr23

2
(1 r12 )(1 r23 )
0,65 0,86 x0,72

(1 0,862 )(1 0,72 2 )
= 0,087
Xc nh tin cy ca h s tng quan ring.

Khi dng tiu chun t xc nh tin cy ca h s tng quan ring, t do
dng khng ging nh xc nh t cho h s tng quan n gin. (khi xc nh t cho h s
tng quan n gin, t do ca n l: N 2). Nhng khi xc nh t cho h s tng quan
ring t do ca n l N - P - 2. Trong P l s bin s b c lp.
h s tng quan ring cp 1, ch c mt bin s b c lp nn P = 1.
h s tng quan ring cp 2 th P= 2. Cng thc xc nh t ca h s tng quan ring nh
sau:
t=
R
1 R2
x N P2
Sau khi tnh t ta tra bng t l lun t do l N - P - 2. Nu ttn > t0.5 chng t hai yu
t c tng quan r, nh th d (8 - 8).
R12.3 =0,743
N = 30
P =1
Thay vo cng thc trn ta c:
t2 =
0,743
1 (0,743) 2
x 30 1 2 = 5,77
R13.2 =0,087
t3 =
0,087
1 (0,087) 2
x 30 1 2 = 0,45
Tra bng t t do bng 30 - 1 -2 = 27 ta c:

t0.5 = 2,05
Ta thy t2> t .05 cn t3< t .05.
Nh vy ta c th kt lun c rng nng sut ca bng c tng quan cht ch vi
s qu ch khng c quan h vi chiu cao. iu ny chng t mi quan h R13 = 0,65 l
tng quan gi to
- H s tng quan bi.
Ta c 3 bin s x1, x2, x3. H s tng quan bi gia x1 v 2 bin s x2; x3 c th k
hiu l R1 - 23 hay R1-32 h s tng quan bi gia x2 vi x1 v x3 k hiu l R2.13 hay R2.31.
147
Cng thc tnh h s tng quan bi 3 bin nh sau:

2
R1.23 = 1 (1 r12 )(1 R13.2 )

Cng thc tnh h s tng quan bi gia 4 bin. H s tng quan bi ca X1vi 3
bin X2, X3, X4 nh sau:
2
R1.234 = 1 (1 r12 )(1 R13.2 )(1 R 214.23 )

Th d 8 - 9: tm hiu mi quan h tng hp gia nng sut la vi hm lng mn v
hm lng ln trong t hp tc x i Lai - Gia Lng - H Bc vi s mu phn tch n =
21 ta c:
+ H s tng quan gia nng sut (1) v mn (2)r12= 0,764.
+ H s tng quan gia nng sut (1) v ln (3)r13= 0,871.
+ H s tng quan gia nng sut v ln khi c lp mn:
R13.2 = 0,548
Thay cc tr s vo cng thc trn ta c:
R1 23 = 1 (1 0,764 2 )(1 0,548 2 )
R1-23 = 0,8268
Xc nh tin cy ca h s tng quan bi.
xc nh tin cy ca h s tng quan bi ta c th dng tiu chun F.
F=
(N P 1)
R2
2
P
1 R
Trong : R: h s tng quan bi.

N: s cp bin s
P: s bin s tr i 1.
P
N P 1
Nu Ftn > F .05 ta kt lun rng, tng quan cht v ngc li.
Ftn F .05 kt lun l chng khng c tng quan, hay tng quan khng cht.
T th d (8 - 9) ta thay cc s bit vo cng thc tnh Ftn s c:
Sau khi tnh Ftn, tra bng F bc t do bng
Ftn =
0,8268 2
(21 2 1) = 19,44
2
2
1 0,8268
Tra bng F(0,05, 2, 18) = 3,55

Ftn > F .05 chng t mi tng quan ny rt r. C ngha l nng sut la trong iu
kin nghin cu ph thuc rt ln vo hm lng ln v mn trong t.
Cu hi n tp
1. Hy cho bit ngha ca phn tch tng quan - Hi qui
2. Hy tm mt v d c th (t cc nghin cu trc) cho bi tp phn tch tng quan
hi qui ng thng mt bin.
148
CHNG IX
TNG KT TH NGHIM
y l cng vic cui cng ca cc nh khoa hc sau khi c kt qu nghin cu khoa
hc. Cc kt qu ny s c bo co trong cc hi ngh khoa hc v gi i ng bo cng
nh cc tp ch khoa hc chuyn ngnh. Song cc kt qu ny trc khi bo co ti hi ngh
khoa hc cn phi c trnh by trong bn bo co chi tit. Chng ny trang b cho ngi
hc bit cch vit bo co khoa hc:
- Bit trnh by s liu trong bo co khoa hc (Bng biu, th hoc biu minh ho)
- Bit cch trnh by mt bo co khoa hc.
9.1. Cch trnh by s liu trong bo co khoa hc
Thng thng cc s liu c trnh by bng bng s liu v c th c minh ho qua
th hoc biu .
9.1.1. Phng php trnh by bng bng s liu
y c coi l phng php c bn cho vic trnh by cc s liu nghin cu khoa hc.
Cu to ca mt bng s liu gm cc phn sau y:
1. S th t ca bng (thng c nh gi s theo th t 1, 2, 3, 4...). i khi c km
theo cc ch s nh 2a, 3b... trong s th hin ni dung chnh cn ch th hin ni dung chi
tit ca ni dung chnh .
2. Tn bng: tn bng ghi ngn gn, tm tt, nhng phi th hin y ni dung cc s
liu trong bng.
Ch : Tn bng c th ghi n v o ca s liu th hin trong bng nu l thng nht
trong ton bng (bng ch trnh by mt loi ch tiu).
3. Thn bng gm cc hng ngang v cc ct dc. Cc hng ngang nn th hin nguyn
nhn nh hng, cn cc ct dc th hin kt qu ca nh hng. Khng nn qu nhiu ct
dc ch nn t 6 - 8 ct l va. Cn nu nhiu nn tch thnh cc bng gi s 2a, 2 b...
4. Phn ni dung ghi trong bng: khi ghi chp s liu cn ch
Mi ch tiu (kt qu) ty theo hng ngang hay ct dc trong cch trnh by nhng phi
thng nht phn s l (s thp phn), phn s thp phn ly nhiu hay t tu thuc vo loi ch
tiu nghin cu v chnh xc ca cc ch tiu y.
Th d v mt bng s liu
Bng 9.1. nh hng ca phn bn bn (phn hu c) n cc yu t nng sut v nng
sut la c sn v ma
Ch tiu S bng /
S
khm
ht/bng
Cng thc
S ht
chc
/bng
Nang sut (t/ha)

TL (%) P 1000
ht chc ht (gam) L tuyt Thc thu
I (/c)
10,0
154
105
67,9
19,20
42,34
32,4
II
11,2
152
99
65,4
19,27
45,05
33,2
III
11,3
179
128
71,3
19,29
58,59
33,3
IV
12,2
181
129
71,6
19,34
63,69
34,5
11,6
181
122
67,5
19,27
57,22
31,7
149
Ch : khi quyt nh ly phn s l thng nht nu l s 0 cng phi vit .

9.1.2. Phng php dng th v biu
Trong bo co khoa hc ngi ta thng dng th hoc biu m t nhng hin
tng hoc qu trnh ca hin tng. th c tc dng lm sng t hnh tng tng i
phc tp m bng thng k kh nhn bit, nhng th li khng th hin c chnh xc
c th ca s liu m ch cho ta mt xu hng.
Nhim v ch yu ca th v biu l so snh nhng s liu thng k, biu th kt
cu ca tng th biu th qu trnh pht trin ca hin tng hoc din t tnh hnh phn phi
gia cc n v trong mt tng th. C nhiu loi biu nh biu hnh ct, biu khi
ch nht, biu hnh bnh trn v biu phn phi.
Cn th th c dng ta thng gi l l th ng biu din.
Cch v th v biu nn ch nh sau:
* th ng biu din l th dng ng biu din ln xung biu th s din
bin thay i ca hin tng. N c th phn nh qu trnh pht trin ca hin tng (ng
thi). Loi th ny thng dng biu th tnh hnh bin i v s lng ca cc hin
tng thay i theo thi gian. iu ny th hin qua th (9.1)
th ng biu din th trc honh ng biu din thi gian, cn trc tung biu din
kt qu ca ch tiu nghin cu theo thi gian (xem th 9.1).
Trn th biu din nhiu ng c th dng k hiu hoc mu sc khc nhau v m
t gip ngi c d dng nhn bit.
th 9.1: ng thi nhnh ca cc dng, ging vt liu siu la c trin vng i din
v xun 2002
th ng biu din th trc honh biu din thi gian, cn trc tung biu din kt qu
ca ch tiu nghin cu theo thi gian xem th 9.1
Trn th biu din nhiu ng c th dng k hiu hoc mu sc khc nhau v m
t gip ngi c d dng nhn bit.
* Biu :
Tu thuc vo loi ch tiu biu din m c th dng cho ph hp vi biu sau:
150
+ Biu hnh khi ch nht:

y l dng biu hay dng biu din kt qu c th ca mt ch tiu ti mt thi im
no . Th d nh biu din nng sut ca cy trng theo cc cng thc nghin cu khc
nhau.
T l ny mm
(%)
100
92.5
88.1
90
80
65.2
70
60
60
45
50
40
30
Chi
Ht
30
20
10
0
5
10
Thi gian kh trng (pht)
Biu 9.2. nh hng ca thi gian kh trng mu n t l mu sng

Biu ny ch nh gi kt qu qua cao ca khi ch nht nn khi v lu cho bng
nhau v chiu ngang ca khi v khong cch gia cc cng thc cng phi u.
+ Biu hnh bnh trn:
Dng ny hay c dng biu din c cu ca mt tng th (tnh theo % tng i). Ta
c th xem qua m t ca biu (9.3) sau:
151
3.3
2.9
t cy hng nm
t mt nc nui c
93.8
t vn tp
Biu 9.3. Hin trng s dng t nng nghip ca huyn T Sn - Bc Ninh nm 1998
+ Biu phn b thc ra cng c th biu din qua biu hnh bnh trn. Song nu
nh dng biu hnh bnh trn th hnh dng khng c th, cn nu dng biu phn phi
s c th v r rng hn. Th d nh biu din trng lng hay t l % r cy phn b cc
su tng t khc nhau (biu 9.4).
su tng t (cm)
20
40
60
80
100
Biu 9.4. Khi lng r cy ng phn phi cc su tng t trng
9.2. Phng php tng kt v vit bo co kt qu th nghim (kt qu nghin cu khoa
hc)
Tng kt th nghim l mt khu quan trng trong cng tc nghin cu khoa hc. N
phn nh ton b kt qu nghin cu th nghim, ch cn s liu xc thc, phng php
nghin cu chnh xc th d kt qu nhiu hay t u khng nh c ngha khoa hc. Cng
vic tng kt th nghim gm cc ni dung sau:
- Chnh l s liu, tnh ton thng k cc tham s i din v dng cc tiu chun thng
k x l v t rt ra kt lun.
- Vit bo co khoa hc.
- Gim nh kt qu th nghim.
152
9.2.1. Chnh l s liu, tnh cc tham s thng k v x l thng k kt qu th nghim

Sau khi cc s liu c tnh ton t s liu th ra s liu tinh theo cc tham s thng
k cn thit, cc s liu ny phi c sp xp vo cc bng v cn thit c th dng th v
biu minh ho. Qu trnh sp xp ta d dng nh gi v so snh kt qu. V vy khi
tnh ton cn ht sc cn thn trnh s nhn ln.
Ngoi vic so snh cc kt qu trong bng cn cn so snh cc s liu trong bng khc
nhau. C nhn xt trn nhiu s liu, phn tch mt cch ton din cc s liu th kt lun rt
ra mi khch quan v chnh xc.
Ring s liu v nng sut th nghim th cn c bit quan tm nhiu hn. V y l mc
tiu cui cng nh gi thnh cng ca th nghim. Do cn phn tch k lng qua phn
tch phng sai c tin cy cao.
9.2.2. Vit bo co khoa hc
Vit bo co khoa hc l trnh by mt cch tht s khoa hc v logic. Song ngn gn
kt qu ca cng trnh nghin cu.
Ni dung ca mt bo co khoa hc c th bao gm cc vn nh sau:
+ Tn ti nghin cu (hay tn th nghim) nh trnh by trong cng nghin
cu.
+ Tn tc gi, ghi r tn ngi ch tr v cc cng tc vin.
+ M u:
Phn ny nu tnh cp thit ca vn nghin cu, mc ch v yu cu. Ch yu l ni
r l do dn n vic thc hin ti ny v nhng vn g cn gii quyt ngha khoa hc
v thc tin. Vit ngn gn.
+ Chng I: Tng quan v vn nghin cu
Phn ny nu bt c c s khoa hc ca ti nghin cu, cng nh cc kt qu
nghin cu c lin quan m cc nh khoa hc trn th gii v trong nc lm c.
+ Chng II: Ni dung v phng php nghin cu
Trong chng ny nu c a im, i tng, thi gian cng nh cc phng php
nghin cu c s dng trong ti cng cc ni dung v cc ch tiu nghin cu m
ti t ra.
+ Chng III : Kt qu nghin cu v tho lun
Vic sp xp cc kt qu tu thuc vo phng php trnh by song cn m bo tnh
logic khoa hc v khch quan, y c coi l phn chnh ca bo co khoa hc.
+ Phn kt lun v ngh
Kt lun nu tm tt nhng nhn xt v kt qu cui cng ca ti t c th xut
hng gii quyt cng nh ch trng phc v sn xut. V vy kt lun phi khch quan,
chnh xc. Ch kt lun nhng g lm c c kt qu c cc s liu chng minh. Khng
suy lun, khng kt lun chung chung v mn kt qu ch khc a thm vo bo co.
Tuy nhin, kt lun khng ni chi tit qu v c ng qu cn tm ra nhng im mi, im
hay xut.
ngh ghi ngn gn nhng xut c cn tip tc thc hin ti hon thin hn
v khi p dng vo sn xut t hiu qu cao hn thit thc hn.
153
+ Phn ph lc v ti liu tham kho

Mc ny gm c 2 ni dung sau:
- Ph lc
Nu c cc s liu thng k khng cn thit trnh by chng III (kt qu nghin cu)
th trnh by ph lc.
- Ti liu tham kho
Cui bn bo co khoa hc cn phi c mc lc v ti liu tham kho s dng cho bo
co ca mnh. Cc ti liu ny phi c sp xp theo th t A, B, C... ca tn tc gi, mi
ti liu phi c tn tc gi ri n tn sch hoc tn bi bo trong tp ch, nh xut bn v nm
xut bn. Nu l bi bo phi nu trang ca tp ch, tn tp ch v s tp ch.
V vy bo co khoa hc cn phi t mt s iu kin sau:
- Tnh chnh xc: tt c cc ti liu, s liu, cc bng s liu, th, phng php nghin
cu u chun v khch quan. Phi c cc tiu chun (test) nh gi c th v cui cng l sai
s th nghim c ng tin cy hay khng.
- Tnh khch quan: kt qu nghin cu cn phi phn nh tnh cht thc t khch quan,
khng theo ch quan ca mnh.
- Tnh thc t: kt qu nghin cu khoa hc phi c ng dng trong sn xut ca
ngi dn hoc s dng v mt khoa hc tu thuc vo vn nghin cu.
- Tnh n nh: iu ny c ngha l kt qu phi mang tnh quy lut c nh vy th tnh
thc t s hiu qu v thit thc.
- Tnh sng to: y l iu m tt c cc vn nghin cu t ra. Bi v khoa hc
l lun tm ra ci mi, ci sng to hn so vi ci c. Tu thuc vo vn nghin cu v
kinh ph cng nh thi gian m tnh sng to nhng mc khc nhau.
154
PH LC
MT S THUT NG DNG TRONG GIO TRNH
Thut ng
Bc t do
Cc s c trng ca mu
Cng thc (mc)
Chnh lch nh nht
Dung lng mu (kch thc mu; c mu)
lch chun
tin cy
Gi thit thng k
Gi thit khng ( Ho)
i thit
Hm phn phi
Hi quy tuyn tnh
H s bin ng
H s tng quan
Khi
Kim nh gi thit
K vng ton
Mu
Mod
Nguyn tc bnh phng b nht
Nhc li
Phn phi chun
Phn phi khi bnh phng
Phn phi Fisher ( F)
Phn phi nh thc
Phn phi Stiun
Phn phi
Php th (th nghim)
Phng sai;trung bnh bnh phng
Phn tch phng sai
Sai s chun
Sai s ngu nhin
S liu nh lng
S liu nh tnh
Sp xp ( thit k)
Sp xp hon ton ngu nhin
Sp xp khi ngu nhin y
Sp xp vung latinh
Sp xp chia ln- nh
Anh
Degree of freedom
Statistics ; Statistical measures;
Characteristics of a sample
Treatment
Least significant difference (LSD)
Size of sample
Standart diviation
Degree of confidence
Statistical hypothesis
Null hypothesis
Alternative hypothesis
Distribution function
Linear regression
Coefficient of variation
Correlation coefficient
Block
Tests of hypothesis; Testing hypothesis
Mathematical expectation
Sample
Mode
Method (principle) of least square
Replication
Normal distribution; Gaussian distribution
Khi-square distribution
Fisher-Snedercordistribution;
F distribution
Binomial distribution
Student distribution; T distribution
Poatxon Poisson distribution
Experiment
Variance (dispersion MS)
Analysis of variance (ANOVA)
Standart error
Error
Quantitative data
Qualitative data
Design
Completely randomized design (CRD)
Radomized complete Block design (RCB)
Latin square design (LS)
Split-plot design
155
Tng bnh phng

Tng bnh phng ton phn
Tng bnh phng cng thc
Tng bnh phng nhc li
Tng bnh phng ngu nhin
Tn s
Tn sut (xc sut)
Tng th
Trung bnh cng (Bnh qun mu)
Trung v
Tng quan
c lng
c lng im
c lng khong (khong tin cy)
c lng khong ca k vng
c lng khong ca xc sut
Sum of squares (SS)

Total sum of square
Treatment sum of square
Replication sum of square
Error sum of square
Frequency
Probability
Population
Mean; Sample mean;
Arthmatic mean; Average
Median
Correlation
Estimatie; Estimation of parameters
Point estimate
Interval estimate
Interval estimtion of mean
(Confidence for mean)
Interval estimation of probability
(Confidence interval for probability)
156
Bng 13. S vung la tinh mu

3 x 3
A B C D
A
A B C
B A D C
B
B C A
C D B A
C
C A B
D C A B
D
5 x 5
6
A B C D E
A B C
B A E C D
B F D
C D A E B
C D E
D E B A C
D A F
E C D B A
E C A
F E B
A
B
C
D
E
F
G
H
B
C
D
E
F
G
H
A
8
C
D
E
F
G
H
A
B
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
B
C
D
E
F
G
H
I
J
A
C
D
E
F
G
H
I
J
A
B
x
D
E
F
G
H
A
B
C
8
E
F
G
H
A
B
C
D
F
G
H
A
B
C
D
E
G
H
A
B
C
D
E
F
H
A
B
C
D
E
F
G
10
D
E
F
G
H
I
J
A
B
C
x 10
E F
F G
G H
H I
I J
J A
A B
B C
C D
D E
G
H
I
J
A
B
C
D
E
F
H
I
J
A
B
C
D
E
F
G
I
J
A
B
C
D
E
F
G
H
J
A
B
C
D
E
F
G
H
I
4
B
C
D
A
x
D
C
F
E
B
A
x
C
D
A
B
6
E
A
B
C
F
D
4
D
A
B
C
A
B
C
D
B
D
A
C
F
E
A
B
D
C
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
C
A
D
B
A
B
C
D
E
F
G
B
C
D
E
F
G
H
I
J
K
A
A
B
C
D
E
F
G
H
I
B
C
D
E
F
G
H
I
A
C
D
E
F
G
H
I
J
K
A
B
D
E
F
G
H
I
J
K
A
B
C
C
D
E
F
G
H
I
A
B
11
E
F
G
H
I
J
K
A
B
C
D
D
C
B
A
7
C
D
E
F
G
A
B
x
E
F
G
H
I
A
B
C
D
B
C
D
E
F
G
A
9
D
E
F
G
H
I
A
B
C
x11
F G
G H
H I
I J
J K
K A
A B
B C
C D
D E
E F
A
B
C
D
x
D
E
F
G
A
B
C
9
F
G
H
I
A
B
C
D
E
B
A
D
C
7
E
F
G
A
B
C
D
C
D
A
B
D
C
B
A
F
G
A
B
C
D
E
G
A
B
C
D
E
F
G
H
I
A
B
C
D
E
F
H
I
A
B
C
D
E
F
G
I
A
B
C
D
E
F
G
H
H
I
J
K
A
B
C
D
E
F
G
I
J
K
A
B
C
D
E
F
G
H
J
K
A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
A
B
C
D
E
F
G
H
I
J
157
BNG 1: BNG S NGU NHIN

1315
0847
1558
1309
1838
0589
7475
8179
3207
2452
5267
0010
1741
9422
3947
2568
3211
2727
2798
9562
0831
0261
8380
2805
2012
9298
5729
1630
5366
2890
6606
6190
0577
0512
1282
4322
3653
8616
2540
6308
3809
0709
1493
7957
9978
7080
3001
8743
1840
1322
9806
8892
8313
0824
3121
9054
7407
4626
8035
1539
1750
0381
3579
9036
3513
8006
8863
4930
1916
0350
4635
2248
7717
9547
5937
8918
1036
9968
8496
6806
2946
4926
5046
4680
8495
9160
7507
2943
2252
3005
6082
3282
3306
4788
6928
9327
1568
8886
0552
4306
5511
5329
1670
1396
8392
0400
2368
2575
0906
1688
9170
2156
0515
4107
9602
9293
8086
5051
2851
0817
5245
4353
4308
3653
3118
3194
5145
4603
0387
6412
3314
3642
9722
9349
3244
7899
8013
0503
9351
9862
9745
8326
2366
3680
4167
8818
0011
6419
4833
0208
6413
5353
8689
0226
5643
7634
3169
3393
8015
9612
4409
7438
3321
1193
0037
0046
2531
5121
0280
4400
6797
0633
7816
3442
8517
2411
1719
8705
8068
5827
0767
4312
2912
9102
3146
9375
5930
9578
5867
8637
5025
0905
4504
4560
8202
2702
1064
2094
7118
8321
158
TIP BNG 1
1801
1009
5112
6815
1134
0157
0350
9327
6388
1855
1705
7841
2302
7188
6484
3710
0790
7691
3716
9573
4600
9934
1281
2415
7740
1279
8130
9274
6188
6879
4910
2749
0882
4077
9307
3420
1412
1155
6542
1716
1394
5995
0328
3681
6106
2583
3206
4967
9898
3547
7871
4455
7540
3300
7487
8591
7684
5130
6927
9811
1076
0271
4989
3901
0890
9901
4899
7841
8086
2180
5837
0114
0937
0990
3222
8712
6202
4645
5244
5268
6929
9775
6625
7987
7444
8891
6808
5372
6323
0468
2880
6168
5006
4323
7148
4726
3089
5698
8079
6181
1294
1864
3925
8090
3963
0183
2000
9745
2533
3263
0813
3674
6307
5986
6543
1858
4524
9939
5021
7284
5238
3371
4830
2734
7376
2402
6637
9538
2856
5583
5002
2783
7548
5435
0920
6960
1269
9131
3671
1289
9864
7487
1906
5129
4345
4319
3748
5765
4925
2255
3066
6285
5248
9732
6127
9618
7657
5449
3357
2350
4110
3468
5402
3349
9850
1570
7511
9339
8231
9076
9188
6498
3509
9465
4408
9214
1046
5653
1319
5713
8398
1165
0241
8722
2005
7591
9876
5676
3300
1876
1597
2749
5097
8777
7396
5787
4563
7172
3127
1709
159
BNG 2: HM PHN PHI CHUN (t ) =

t
0,0
1
2
3
4
0,5
6
7
8
9
1,0
1
2
3
4
1,5
6
7
8
9
2,0
1
2
3
4
2,5
6
7
8
9
t
(t )
0
0,5000
5398
5793
6179
6554
0,6915
7257
7580
7881
8159
0,8413
8663
8849
9032
9192
0,9332
9452
9554
9641
9713
0,9773
9821
9861
9893
9918
0,9938
9953
9965
9974
9981
3,0
0,9987
1
5040
5438
5832
6217
6591
6950
7290
7611
7910
8186
8438
8665
8869
9049
9207
9345
9463
9564
9649
9719
9778
9826
9864
9896
9920
9940
9955
9966
9975
9982
3,1
9990
2
5080
5478
5871
6265
6628
6985
7324
7642
7939
8212
8461
8686
8888
9066
9222
9357
9474
9573
9656
9726
9783
9830
9868
9898
9922
9941
9956
9967
9976
9982
3,2
9993
3
5120
5517
5910
6293
6664
7019
7357
7673
7967
8238
8488
8708
8907
9082
9236
9370
9484
9582
9664
9732
9788
9834
9871
9901
9925
9943
9957
9968
9977
9883
3,3
9995
4
5160
5557
5948
6331
6700
7051
7389
7704
7995
8264
8508
8729
8925
9099
9251
9382
9495
9591
9671
9738
9793
9838
9875
9904
9927
9945
9959
9969
9977
9984
3,4
9996
1
2
1
x2
2
dx (t = 0 n +3,9)
5
5199
5596
5987
6368
6766
7088
7422
7734
8023
8389
8531
8749
8944
9115
9265
9394
9505
9599
9678
9744
9798
9842
9878
9906
9929
9946
9960
9970
9978
9984
3,5
9997
6
5239
5636
6026
6406
6772
7123
7454
7764
8051
8315
8554
8770
8962
9131
9279
9406
9515
9608
9686
9750
9803
9846
9881
9909
9931
9948
9961
9971
9979
9985
3,6
9998
7
5279
5675
6064
6443
6808
7157
7486
7794
8078
8340
8577
8790
8980
9147
9292
9418
9525
9616
9693
9756
9808
9850
9884
9911
9932
9949
9962
9972
9979
9985
3,7
9999
8
5319
5714
6103
6480
6844
7190
7517
7823
8106
8365
8599
8810
8997
9162
9306
9429
9535
9625
9699
9764
9812
9854
9887
9913
9934
9951
9963
9973
9980
9686
3,8
9999
9
5359
5753
6141
6517
6879
7224
7549
7852
8133
8389
8621
8830
9015
9177
9319
9441
9545
9633
9706
9767
9817
9857
9890
9916
9936
9952
9964
9974
9981
9986
3,9
9999
Z l bin phn phi chun tc N (0,1)

(t ) = p (Z<t)
160
BNG 3: CC GI TR TI HN CA HM
2 (Khi bnh phng)
df
1
2
3
4
5
0,995
0,990
0,975
0,950
0,050
0,025
0,010
0,005
0,000
0,010
0,072
0,207
0,412
0,000
0,020
0,115
0,297
0,554
0,001
0,051
0,216
0,484
0,831
0,004
0,103
0,352
0,711
1,145
3,841
5,991
7,815
9,488
11,070
5,024
7,387
9,348
11,143
12,832
6,635
9,210
11,345
13,277
15,086
7,879
10,597
12,838
14,860
16,750
6
7
8
9
10
0,676
0,989
1,344
1,735
2,156
0,872
1,239
1,647
20,88
2,558
1,237
1,690
2,180
2,700
3,247
1,635
2,167
2,733
3,325
3,940
12,592
14,067
15,507
16,919
18,307
14,449
16,013
17,535
19,023
20,483
16,812
18,457
20,090
21,666
23,209
18,548
20,278
21,955
23,589
25,188
11
12
13
14
15
2,603
3,074
3,565
4,075
4,601
3,053
3,571
4,107
4,660
5,229
3,816
4,404
5,009
5,629
6,262
4,575
5,226
5,892
6,571
7,261
19,675
21,026
22,362
23,685
24,996
21,920
23,337
24,736
26,119
27,488
24,725
26,217
27,688
29,141
30,578
26,757
28,300
29,819
31,319
32,801
16
17
18
19
20
5,142
5,697
6,265
6,844
7,434
5,812
6,408
7,015
7,633
8,260
6,908
7,564
8,231
8,907
9,591
7,962
8,672
9,390
10,117
10,851
26,296
27,587
28,869
30,144
31,410
28,845
30,191
31,526
32,852
34,170
32,000
33,409
34,805
36,191
37,566
34,267
35,718
37,156
38,582
39,997
21
22
23
24
25
8,034
8,643
9,260
9,886
10,520
8,897
9,542
10,196
10,856
11,524
10,283
10,982
11,689
12,401
13,120
11,591
12,338
13,091
13,848
14,611
32,671
33,924
33,172
36,415
37,652
35,479
36,781
38,076
39,364
40,646
38,932
40,289
41,638
42,980
44,314
41,401
42,796
44,181
45,558
46,928
26
27
28
29
30
11,160
11,808
12,461
13,121
13,787
12,198
12,878
13,565
14,256
14,953
13,844
14,573
15,308
16,047
16,791
15,379
16,151
16,928
17,708
18,493
38,885
40,113
41,337
42,557
43,773
41,923
43,195
44,461
45,722
46,979
45,642
46,963
48,278
49,588
50,892
48,290
49,645
50,994
52,335
53,672
Bng cc gi tr ti hn ca 2 ( , df )
- mc ngha; df - bc t do
161
0,955
0,990
0,975
0,950
0,050
0,025
0,010
0,005
31
32
33
34
35
14,458
15,134
15,815
16,501
17,192
15,655
16,362
17,073
17,789
18,509
17,539
18,291
19,047
19,806
20,569
19,281
20,072
20,867
21,664
22,465
44,985
46,194
47,400
48,602
49,802
48,232
49,480
50,725
51,966
53,203
52,191
53,486
54,775
56,061
57,342
55,002
56,328
57,648
58,964
60,275
36
37
38
39
40
17,887
18,586
19,289
19,996
20,707
19,233
19,960
20,691
21,426
22,164
21,336
22,106
22,878
23,654
24,433
23,269
24,075
24,884
25,695
26,509
50,998
52,192
53,384
54,572
55,758
54,437
55,668
56,895
58,120
59,342
58,619
59,893
61,162
62,428
63,691
61,581
62,883
64,181
65,475
66,766
41
42
43
44
45
21,421
22,138
22,860
23,584
24,311
22,906
23,650
24,398
25,148
25,901
25,215
25,999
26,785
27,575
28,366
27,326
28,144
28,965
29,787
30,612
56,942
58,124
59,304
60,481
61,656
60,561
61,777
62,990
64,201
65,410
64,950
66,206
67,459
68,710
69,957
68,053
69,336
70,616
71,892
73,166
46
47
48
49
50
25,041
25,775
26,511
27,249
27,991
26,657
27,416
28,177
28,941
29,707
29,160
29,956
30,754
31,555
32,357
31,439
32,268
33,098
33,930
34,764
62,830
64,001
65,171
66,339
67,505
66,616
67,821
69,023
70,222
71,420
71,201
72,443
73,683
74,919
76,154
74,437
75,704
76,969
78,231
79,490
51
52
53
54
55
28,735
29,481
30,230
30,981
31,735
30,475
31,246
32,019
32,793
33,571
33,162
33,968
34,776
35,586
36,398
35,600
36,437
37,276
38,116
38,958
68,669
69,832
70,993
72,153
73,311
72,616
73,810
75,002
76,192
77,380
77,386
78,616
79,843
81,069
82,292
80,746
82,001
83,253
84,502
85,749
56
57
58
59
60
32,491
33,248
34,008
34,770
35,534
34,350
35,131
35,914
36,698
37,485
37,212
38,027
38,844
39,662
40,482
39,801
40,646
41,492
42,339
43,188
74,468
75,624
76,778
77,930
79,082
78,567
79,752
80,936
82,117
83,298
83,514
84,733
85,950
87,166
88,379
86,994
88,237
89,477
90,715
91,952
61
62
63
64
65
36,300
37,068
37,838
38,610
39,383
38,273
39,063
39,855
40,649
41,444
41,303
42,126
42,950
43,776
44,603
44,038
44,889
45,741
46,595
47,450
80,232
81,381
82,529
83,675
84,821
84,476
85,654
86,830
88,004
89,177
89,591
90,802
92,010
93,217
94,422
93,186
94,419
95,649
96,878
98,105
df
162

df
66
67
68
69
70
0,955
0,990
0,975
0,950
0,050
0,025
0,010
0,005
40,158
40,935
41,714
42,493
43,275
42,240
43,038
43,838
44,639
45x,442
45,431
46,261
47,092
47,924
48,758
48,305
49,162
50,020
50,879
51,739
85,965
87,108
88,250
89,391
90,531
90,349
92,638
92,688
93,856
95,023
95,626
96,828
98,028
99,227
100,425
99,330
100,554
101,776
102,996
104,215
71
72
73
74
75
44,058
44,843
45,629
46,417
47,206
46,246
47,051
47,858
48,666
49,475
49,592
50,428
51,265
52,103
52,942
52,600
53,462
54,325
55,189
56,054
91,670
92,808
93,945
95,081
96,217
96,189
97,353
98,516
99,678
100,839
101,621
102,816
104,010
105,202
106,393
105,432
106,647
107,862
109,074
110,285
76
77
78
79
80
47,996
48,788
49,581
50,376
51,172
50,286
51,097
51,910
52,725
53,540
53,782
54,623
55,466
56,309
57,153
56,920
57,786
58,654
59,522
60,391
97,351
98,484
99,617
100,749
101,897
101,999
103,158
104,316
105,473
106,629
107,582
108,771
109,958
111,144
112,329
111,495
112,704
113,911
115,116
116,321
81
82
83
84
85
51,969
52,767
53,567
57,368
55,170
54,357
55,174
55,993
56,813
57,634
57,998
58,845
59,692
60,540
61,389
61,262
62,132
63,004
63,876
64,749
103,010
104,139
105,267
106,395
107,522
107,783
108,937
110,090
111,242
112,393
113,512
114,695
115,876
117,057
118,236
117,524
118,726
119,927
121,126
122,324
86
87
88
89
90
55,973
56,777
57,582
58,389
59,196
58,456
59,279
60,103
60,928
61,754
62,239
63,089
63,941
64,793
65,647
65,623
66,498
67,373
68,249
69,126
108,648
109,773
110,898
112,022
113,145
113,544
114,693
115,841
116,989
118,136
119,414
120,591
121,767
122,942
124,116
123,522
124,718
125,912
127,106
128,299
91
92
93
94
95
60,005
60,815
61,625
62,437
63,250
62,581
63,409
64,238
65,068
65,898
66,501
67,356
68,211
69,068
69,925
70,003
70,882
71,760
72,640
73,520
114,268
115,390
116,511
117,632
118,752
119,282
120,427
121,571
122,715
123,858
125,289
126,462
127,633
128,803
129,973
129,490
130,681
131,871
133,059
134,247
96
97
98
99
100
64,063
64,878
65,693
66,510
67,328
66,730
67,562
68,396
69,230
70,065
70,783
71,642
72,501
73,361
74,222
74,401
75,282
76,164
77,046
77,929
119,871
120,990
122,108
123,225
124,342
125,000
126,141
127,282
128,422
129,561
131,141
132,309
133,476
134,641
135,807
135,433
136,619
137,803
138,987
140,170
163

df
102
104
106
108
110
0,995
0,990
0,975
0,950
0,050
0,025
0,010
0,005
68,965
70,606
72,251
73,899
75,550
71,737
73,413
75,092
76,774
78,458
75,946
77,672
79,401
81,133
82,867
79,697
81,468
83,240
85,015
86,792
126,574
128,804
131,031
133,257
135,480
131,838
134,111
136,382
138,651
140,916
138,134
140,459
142,780
145,099
147,414
142,532
144,891
147,247
149,599
151,948
112
114
116
118
120
77,204
78,862
80,522
82,185
83,852
80,146
81,836
83,529
85,225
86,923
84,604
86,342
88,084
89,827
91,573
88,570
90,351
92,134
93,918
95,705
137,701
139,921
142,138
144,354
146,567
143,180
145,441
147,700
149,957
152211
149,727
152,037
154,344
156,648
158,950
154,295
156,637
158,977
161,314
163,648
122
124
126
128
130
85,521
87,192
88,866
90,543
92,223
88,624
90,327
92,033
93,741
95,451
93,320 97,493
95,070 99,283
96,822 101,074
98,576 102,867
100,331 104,662
148,779
150,989
153,198
155,405
157,610
154,464
156,714
158,962
161,209
163,453
161,249
163,546
165,841
168,133
170,423
165,980
168,308
170,634
172,957
175,278
132
134
136
138
140
93,904
95,588
97,275
98,964
100,655
97,163
98,878
100,595
102,314
104,034
102,089
103,848
105,690
107,372
109,137
106,459
108,257
110,056
111,857
113,659
159,814
162,016
164,216
166,415
168,613
165,696
167,936
170,175
172,412
174,648
172,711
174,996
177,280
179,561
181,841
177,596
179,913
182,227
184,538
186,847
142
144
146
148
150
102,348
104,043
105,741
107,441
109,142
105,757
107,482
109,209
110,937
112,668
110,903
112,671
114,441
116,212
117,985
115,463
117,268
119,075
120,883
122,692
170,809
173,004
175,198
177,390
179,581
176,881
179,114
181,344
183,573
185,800
184,117
186,393
188,666
190,938
193,207
189,153
191,459
193,761
196,062
198,360
200
250
300
400
500
152,241
196,160
240,663
330,903
422,303
156,432
200,939
245,973
337,155
426,387
162,728
208,098
253,912
346,482
439,936
168,279
214,392
260,878
354,641
449,147
233,994
287,882
341,395
447,632
553,127
241,058
295,689
349,874
457,306
563,851
249,445
304,939
359,906
468,724
576,493
255,264
311,346
366,844
476,607
585,206
600
700
800
900
1000
514,529
607,379
700,725
794,475
888,563
522,365
615,907
709,897
804,251
898,921
543,019
628,577
723,513
818,756
914,257
544,180 658,094 669,769

639,613 762,661 775,210
735,362 866,911 880,275
831,370 970,904 985,032
927,594 1074,679 1089,531
683,515
789,974
895,984
1001,629
1106,969
692,981
800,131
906,786
1013,036
1118,948
164
BNG 4: BNG CC GI TR t CA PHN PHI t ( phn phi Student)

t do (df )
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
40
60
120
0,05
12,71
4,30
3,18
2,78
2,57
2,45
2,36
2,31
2,26
2,23
2,20
2,18
2,16
2,14
2,13
2,12
2,11
2,10
2,09
2,09
2,08
2,07
2,07
2,06
2,06
2,06
2,05
2,05
2,05
2,04
2,02
2,00
1,98
1,96
Mc ngha (
)
0,01
63,66
9,92
5,84
4,60
4,03
3,71
3,50
3,36
3,25
3,17
3,11
3,05
3,01
2,98
2,95
2,92
2,90
2,88
2,86
2,85
2,83
2,82
2,81
2,80
2,79
2,78
2,77
2,76
2,76
2,75
2,70
2,66
2,62
2,58
0,001
636,58
31,60
12,92
8,61
6,87
5,96
5,41
5,04
4,78
4,59
4,44
4,32
4,22
4,14
4,07
4,01
3,97
3,92
3,88
3,85
3,82
3,79
3,77
3,75
3,73
3,71
3,69
3,67
3,66
3,65
3,55
3,46
3,37
3,29
Kim nh hai pha ( ( T > t ) =
165
199,50
4999,34
19,00
99,00
9,55
30,82
6,94
18,00
5,79
13,27
5,14
10,92
4,74
9,55
4,46
8,65
4,26
8,02
161,45
4052,18
18,51
98,50
10,13
34,12
7,71
21,20
6,61
16,26
5,99
13,75
5,59
12,25
5,32
11,26
5,22
10,56
df1
3,86
6,99
4,07
7,59
4,35
8,45
4,76
9,78
5,41
12,06
6,59
16,69
9,28
29,46
19,16
99,16
215,71
5403,53
3,63
6,42
3,84
7,01
4,12
7,85
4,53
9,15
5,19
11,39
6,39
15,98
9,12
28,71
19,25
99,25
224,58
5624,26
3,33
5,64
3,48
6,06
3,69
6,63
3,97
7,46
4,39
8,75
5,05
10,97
6,26
15,52
9,01
28,24
19,30
99,30
230,16
5763,96
3,22
5,39
3,37
5,80
3,58
6,37
3,87
7,19
4,28
8,47
4,95
10,67
6,16
15,21
8,94
27,91
19,33
99,33
233,99
5858,95
3,14
5,20
3,29
5,61
3,50
6,18
3,79
6,99
4,21
8,26
4,88
10,46
6,09
14,98
8,89
27,67
19,35
99,36
236,77
5928,33
10
40,96
4,10
3,71
3,48
10,04
7,56
6,55
5,99
Bc t do ng vi t s l LA, ng vi mu s l LB
Bng cc gi tr ti hn F( , LA, LB)
df2
3,07
5,06
3,23
5,47
3,44
6,03
3,73
6,84
4,15
8,10
4,82
10,29
6,04
14,80
8,85
27,49
19,37
99,38
238,88
5980,95
10
11
12
3,02
4,94
3,18
5,35
3,39
5,91
3,68
6,72
4,10
7,98
4,77
10,16
6,00
14,66
8,81
27,34
19,38
99,39
2,98
4,85
3,14
5,26
3,35
5,81
3,64
6,62
4,06
7,87
4,74
10,05
5,96
14,55
8,79
27,23
19,40
99,40
2,94
4,77
3,10
5,18
3,31
5,73
3,60
6,54
4,03
7,79
4,70
9,96
5,94
14,45
8,76
27,13
19,40
99,41
166
2,91
4,71
3,07
5,11
3,28
5,67
3,57
6,47
4,00
7,72
4,68
9,89
5,91
14,37
8,74
27,05
19,41
99,42
240,54 241,88 242,98 243,90

6022,40 6055,93 6083,40 6106,68
BNG 5: CC GI TR TI HN CA HM PHN PHI F(FISHER)

( 0,05 ( hng trn ) v 0,01 (hng di)
3,89
6,93
3,81
6,70
3,74
6,51
3,68
6,36
3,63
6,23
3,59
6,11
3,55
6,01
3,52
5,93
3,49
5,85
4,75
9,33
4,67
9,07
4,60
8,86
4,54
8,68
4,49
8,53
4,45
8,40
4,41
8,29
4,38
8,18
4,35
8,10
12
14
15
16
17
19
20
3,10
4,94
3,13
5,01
3,16
5,09
3,20
5,19
3,24
5,29
3,29
5,42
3,34
5,56
5,74
3,41
3,49
5,95
3,59
6,22
2,87
4,43
2,90
4,50
2,93
4,58
2,96
4,67
3,01
4,77
3,06
4,89
3,11
5,04
5,21
3,18
3,26
5,41
3,36
5,67
2,71
4,10
2,74
4,17
2,77
4,25
2,81
4,34
2,85
4,44
2,90
4,56
2,96
4,69
4,86
3,03
3,11
5,06
3,20
5,32
2,60
3,87
2,63
3,94
2,66
4,01
2,70
4,10
2,74
4,20
2,79
4,32
2,85
4,46
4,62
2,92
3,00
4,82
3,09
5,07
2,51
3,70
2,54
3,77
2,58
3,84
2,61
3,93
2,66
4,03
2,71
4,14
2,76
4,28
4,44
2,83
2,91
4,64
3,01
4,89
18
13
3,98
7,21
4,84
9,65
11
df2
df1
2,45
3,56
2,48
3,63
2,51
3,71
2,55
3,79
2,59
3,89
2,64
4,00
2,70
4,14
4,30
2,77
2,85
4,50
2,95
4,74
2,39
3,46
2,42
3,52
2,46
3,60
2,49
3,68
2,54
3,78
2,59
3,89
2,65
4,03
4,19
2,71
2,80
4,39
2,90
4,63
2,35
3,37
2,38
3,43
2,41
3,51
2,45
3,59
2,49
3,69
2,54
3,80
2,60
3,94
4,10
2,67
2,75
4,30
2,85
4,54
10
2,31
3,29
2,34
3,36
2,37
3,43
2,41
3,52
2,46
3,62
2,51
3,73
2,57
3,86
4,02
2,63
2,72
4,22
2,82
4,46
11
167
2,28
3,23
2,31
3,30
2,34
3,37
2,38
3,46
2,42
3,55
2,48
3,67
2,53
3,80
3,96
2,60
2,69
4,16
2,79
4,40
12
2
3,47
5,78
3,42
5,66
3,42
5,66
3,40
5,61
3,37
5,57
3,37
5,53
,35
5,49
3,34
5,45
3,33
5,42
3,32
5,39
4,32
8,02
4,30
7,95
4,28
7,88
4,26
7,82
4,24
7,77
4,23
7,72
4,21
7,68
4,20
7,64
4,18
7,60
4,17
7,50
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
2,92
4,51
2,93
4,54
2,95
4,57
2,96
4,60
2,98
4,64
2,99
4,68
3,01
4,72
3,03
4,76
3,05
4,82
3,07
4,87
2,69
4,02
2,70
4,04
2,71
4,07
2,73
4,11
2,74
4,14
2,76
4,18
2,78
4,22
2,80
4,26
2,82
4,31
2,84
4,37
2,53
3,70
2,55
3,73
2,56
3,75
2,57
3,78
2,59
3,82
2,60
3,85
2,62
3,90
2,64
3,94
2,66
3,99
2,68
4,04
2,42
3,47
2,43
3,50
2,45
3,53
2,46
3,56
2,47
3,59
2,49
3,63
2,51
3,67
2,53
3,71
2,55
3,76
2,57
3,81
2,33
3,30
2,35
3,33
2,36
3,36
2,37
3,39
2,39
3,42
2,40
3,46
2,42
3,50
2,44
3,54
2,46
3,59
2,49
3,64
df2
df1
2,27
3,17
2,28
3,,20
2,,29
3,,23
2,31
3,,26
2,32
3,29
2,34
3,32
2,36
3,36
2,37
3,41
2,40
3,45
2,42
3,51
2,21
3,07
2,22
3,09
2,24
3,12
2,25
3,15
2,27
3,18
2,28
3,22
2,30
3,26
2,32
3,30
2,34
3,35
2,37
3,40
2,16
2,98
2,18
3,00
2,19
3,03
2,20
3,06
2,22
3,09
2,24
3,13
2,25
3,17
2,27
3,21
2,30
3,26
2,32
3,31
10
2,13
2,91
2,14
2,93
2,15
2,96
2,17
2,99
2,18
3,02
2,20
3,06
2,22
3,09
2,24
3,14
2,26
3,18
2,28
3,24
11
168
2,09
2,84
2,10
2,87
2,12
2,90
2,13
2,93
2,15
2,96
2,16
2,99
2,18
3,03
2,20
3,07
2,23
3,12
2,25
3,17
12
df1
2
3,29
5,34
3,28
5,29
3,26
5,25
3,24
5,21
3,23
5,18
3,22
5,15
3,21
5,12
3,20
5,10
3,19
5,08
3,18
5,06
4,15
7,50
4,13
7,44
4,11
7,40
4,10
7,35
4,08
7,31
4,07
7,28
4,06
7,25
4,05
7,22
4,04
7,19
4,03
7,17
2,90
4,46
2,88
4,42
2,87
4,38
2,85
4,34
2,84
4,31
2,83
4,29
2,82
4,26
2,81
4,24
2,80
4,22
2,79
4,20
3
2,67
3,97
2,65
3,93
2,63
3,89
2,62
3,86
2,61
3,83
2,59
3,80
2,58
3,78
2,57
3,76
2,57
3,74
2,56
3,72
4
2,51
3,65
2,49
3,61
2,48
3,57
2,46
3,54
2,45
3,51
2,44
3,49
2,43
3,47
2,42
3,44
2,41
3,43
2,40
3,41
5
2,40
3,43
2,38
3,39
2,36
3,35
2,35
3,32
2,34
3,29
2,32
3,27
2,31
3,24
2,30
3,22
2,29
3,20
2,29
3,19
6
2,31
3,26
2,29
3,22
2,28
3,18
2,26
3,15
2,25
3,12
2,24
3,10
2,23
3,08
2,22
3,06
2,21
3,04
2,20
3,02
50
48
46
44
42
40
38
36
34
32
df2
2,24
3,13
2,23
3,09
2,21
3,05
2,19
3,02
2,18
2,99
2,17
2,97
2,16
2,95
2,15
2,93
2,14
2,91
2,13
2,89
8
2,19
3,02
2,17
2,98
2,15
2,95
2,14
2,92
2,12
2,89
2,11
2,86
2,10
2,84
2,09
2,82
2,08
2,80
2,07
2,78
9
2,14
2,93
2,12
2,89
2,11
2,86
2,09
2,83
2,08
2,80
2,06
2,78
2,05
2,75
2,04
2,73
2,03
2,71
2,03
2,70
10
2,10
2,86
2,08
2,82
2,07
2,79
2,05
2,75
2,04
2,73
2,03
2,70
2,01
2,68
2,00
2,66
1,99
2,64
1,99
2,63
11
169
2,07
2,80
2,05
2,76
2,03
2,72
2,02
2,69
2,00
2,66
1,99
2,64
1,98
2,62
1,97
2,60
1,96
2,58
1,95
2,56
12
2
3,16
5,01
3,15
4,98
3,14
4,95
3,13
4,92
3,12
4,90
3,11
4,88
3,10
4,86
3,10
4,85
3,09
4,84
3,09
4,82
4,02
7,12
4,00
7,08
3,99
7,04
3,98
7,01
3,97
6,99
3,96
6,96
3,95
6,94
3,95
6,93
3,94
6,91
3,94
6,90
2,77
4,16
2,76
4,13
2,75
4,10
2,74
4,07
2,73
4,05
2,72
4,04
2,71
4,02
2,71
4,01
2,70
3,99
2,70
3,98
3
2,54
3,68
2,53
3,65
2,51
3,62
2,50
3,60
2,49
3,58
2,49
3,56
2,48
3,55
2,47
3,53
2,47
3,52
2,46
3,51
4
2,38
3,37
2,37
3,34
2,36
3,31
2,35
3,29
2,34
3,27
2,33
3,26
2,32
3,24
2,32
3,23
2,31
3,22
2,31
3,21
5
2,27
3,15
2,25
3,12
2,24
3,09
2,23
3,07
2,22
3,05
2,21
3,04
2,21
3,02
2,20
3,01
2,20
3,00
2,19
2,99
6
2,18
2,98
2,17
2,95
2,15
2,93
2,14
2,91
2,13
2,89
2,13
2,87
2,12
2,86
2,11
2,84
2,11
2,83
2,10
2,82
8
2,11
2,85
2,10
2,82
2,08
2,80
2,07
2,78
2,06
2,76
2,06
2,74
2,05
2,73
2,04
2,72
2,04
2,70
2,03
2,69
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
df2
df1
2,06
2,75
2,04
2,72
2,03
2,69
2,02
2,67
2,01
2,65
2,00
2,64
1,99
2,62
1,99
2,61
1,98
2,60
1,97
2,59
9
2,01
2,66
1,99
2,63
1,98
2,61
1,97
2,59
1,96
2,57
1,95
2,55
1,94
2,54
1,94
2,52
1,93
2,51
1,93
2,50
10
1,97
2,59
1,95
2,56
1,94
2,53
1,93
2,51
1,92
2,49
1,91
2,48
1,90
2,46
1,90
2,45
1,89
2,44
1,89
2,43
11
170
1,93
2,53
1,92
2,50
1,90
2,47
1,89
2,45
1,88
2,43
1,88
2,42
1,87
2,40
1,86
2,39
1,86
2,38
1,85
2,37
12
1,75
2,19
1,79
2,25
1,83
2,32
1,88
2,41
1,94
2,51
2,01
2,64
2,10
2,81
2,22
3,02
2,37
3,32
2,61
3,79
3,00
4,61
3,84
6,64
171
2,20
2,27
2,34
2,43
2,53
2,66
2,82
3,04
3,34
3,80
4,63
1,76
1,80
1,84
1,89
1,95
2,02
2,11
2,22
2,38
2,61
3,00
3,85
6,66
2,23
2,29
2,37
2,45
2,56
2,68
2,85
3,06
3,37
3,83
4,66
1,78
1,81
1,85
1,90
1,96
2,03
2,12
2,24
2,39
2,63
3,02
3,,86
6,70
2,27
2,34
2,41
2,50
2,60
2,73
2,89
3,11
3,41
3,88
4,71
1,80
1,84
1,88
1,93
1,98
2,06
2,14
2,26
2,42
2,65
3,04
3,89
6,76
2,31
2,37
2,44
2,53
2,63
2,76
2,92
3,14
3,45
3,91
4,75
1,82
1,85
1,89
1,94
2,00
2,07
2,16
2,27
2,43
2,66
3,06
3,90
6,81
2,33
2,39
2,47
2,55
2,66
2,79
2,95
3,17
3,47
3,94
4,78
1,83
1,87
1,91
1,96
2,01
2,08
2,17
2,29
2,44
2,68
3,07
3,92
6,84
12
11
10
1000
400
200
150
125
df2
df1
245,36
6143,00
19,42
99,43
8,71
26,92
5,87
14,25
4,64
9,77
3,96
7,60
3,53
6,36
3,24
5,56
3,03
5,01
2,86
4,60
14
246,47
6170,01
19,43
99,44
8,69
26,83
5,84
14,15
4,60
9,68
3,92
7,52
3,49
6,28
3,20
5,48
2,99
4,92
2,83
4,52
16
248,02
6208,66
19,45
99,45
8,66
26,69
5,80
14,02
4,56
9,55
3,87
7,40
3,44
6,16
3,15
5,36
2,94
4,81
2,77
4,41
20
249,05
6234,27
19,45
99,46
8,64
26,60
5,77
13,93
4,53
9,47
3,84
7,31
3,41
6,07
3,12
5,28
2,90
4,73
2,74
4,33
24
250,10
6260,35
19,46
99,47
8,62
26,50
5,75
13,84
4,50
9,38
3,81
7,23
3,38
5,99
3,08
5,20
2,86
4,65
2,70
4,25
30
251,14
6286,43
19,47
99,48
8,59
26,41
5,72
13,75
4,46
9,29
3,77
7,14
3,34
5,91
3,04
5,12
2,83
4,57
2,66
4,17
40
251,77
6302,26
19,48
99,48
8,58
26,35
5,70
13,69
4,44
9,24
3,75
7,09
3,32
5,86
3,02
5,07
2,80
4,52
2,64
4,12
50
75
252,62
6323,68
19,48
99,48
8,56
26,28
5,68
13,61
4,42
9,17
3,73
7,02
3,29
5,79
2,99
5,00
2,77
4,45
2,60
4,05
10
df2
df1
200
500
253,04 253,68 254,06

6333,92 6349,76 6359,54
19,49
19,49
19,49
99,49
99,50
99,49
8,55
8,53
8,54
26,24
26,15
26,18
5,66
5,64
5,65
13,58
13,49
13,52
4,41
4,37
4,39
9,13
9,04
9,08
3,71
3,68
3,69
6,99
6,90
6,93
3,27
3,24
3,25
5,75
5,67
5,70
2,97
2,94
2,95
4,96
4,88
4,91
2,76
2,72
2,73
4,41
4,33
4,36
2,59
2,55
2,56
4,01
3,93
3,96
100
172
254,29
6365,59
19,50
99,50
8,53
26,13
5,63
13,47
4,37
9,02
3,67
6,88
3,23
5,65
2,93
4,86
2,71
4,31
2,54
3,91
2,74
4,29
2,64
4,05
2,55
3,86
2,48
3,70
2,42
3,56
2,37
3,45
2,33
3,35
2,29
3,27
2,26
3,19
2,22
3,13
14
2,70
4,21
2,60
3,97
2,51
3,78
2,44
3,62
2,38
3,49
2,33
3,37
2,29
3,27
2,25
3,19
2,21
3,12
2,18
3,05
16
2,65
4,10
2,54
3,86
2,46
3,66
2,39
3,51
2,33
3,37
2,28
3,26
2,23
3,16
2,19
3,08
2,16
3,00
2,12
2,94
20
2,61
4,02
2,51
3,78
2,42
3,59
2,35
3,43
2,29
3,29
2,24
3,18
2,19
3,08
2,15
3,00
2,11
2,92
2,08
2,86
24
2,57
3,94
2,47
3,70
2,38
3,51
2,31
3,35
2,25
3,21
2,19
3,10
2,15
3,00
2,11
2,92
2,07
2,84
2,04
2,78
30
2,53
3,86
2,43
3,62
2,34
3,43
2,27
3,27
2,20
3,13
2,15
3,02
2,10
2,92
2,06
2,84
2,03
2,76
1,99
2,69
40
2,51
3,81
2,40
3,57
2,31
3,38
2,24
3,22
2,18
3,08
2,12
2,97
2,08
2,87
2,04
2,78
2,00
2,71
1,97
2,64
50
20
19
18
17
16
15
14
13
12
11
df2
df1
2,47
3,74
2,37
3,50
2,28
3,31
2,21
3,15
2,14
3,01
2,09
2,90
2,04
2,80
2,00
2,71
1,96
2,64
1,93
2,57
75
2,46
3,71
2,35
3,47
2,26
3,27
2,19
3,11
2,12
2,98
2,07
2,86
2,02
2,76
1,98
2,68
1,94
2,60
1,91
2,54
100
2,43
3,66
2,32
3,41
2,23
3,22
2,16
3,06
2,10
2,92
2,04
2,81
1,99
2,71
1,95
2,62
1,91
2,55
1,88
2,48
200
2,42
3,62
2,31
3,38
2,22
3,19
2,14
3,03
2,08
2,89
2,02
2,78
1,97
2,68
1,93
2,59
1,89
2,51
1,86
2,44
500
173
2,41
3,60
2,30
3,36
2,21
3,17
2,13
3,01
2,07
2,87
2,01
2,76
1,96
2,66
1,92
2,57
1,88
2,49
1,84
2,42
2,20
3,07
2,17
3,02
2,15
2,97
2,13
2,93
2,11
2,89
2,09
2,86
2,08
2,82
2,06
2,79
2,05
2,77
2,04
2,74
14
2,16
2,99
2,13
2,94
2,11
2,89
2,09
2,85
2,07
2,81
2,05
2,78
2,04
2,75
2,02
2,72
2,01
2,69
1,99
2,66
16
2,10
2,88
2,07
2,83
2,05
2,78
2,03
2,74
2,01
2,70
1,99
2,66
1,97
2,63
1,96
2,60
1,94
2,57
1,93
2,55
20
2,05
2,80
2,03
2,75
2,01
2,70
1,98
2,66
1,96
2,62
1,95
2,58
1,93
2,55
1,91
2,52
1,90
2,49
1,89
2,47
24
2,01
2,72
1,98
2,67
1,96
2,62
1,94
2,58
1,92
2,54
1,90
2,50
1,88
2,47
1,87
2,44
1,85
2,41
1,84
2,39
30
1,96
2,64
1,94
2,58
1,91
2,54
1,89
2,49
1,87
2,45
1,85
2,42
1,84
2,38
1,82
2,35
1,81
2,33
1,79
2,30
40
1,94
2,58
1,91
2,53
1,88
2,48
1,86
2,44
1,84
2,40
1,82
2,36
1,81
2,33
1,79
2,30
1,77
2,27
1,76
2,25
50
30
29
28
27
26
25
24
23
22
21
df2
df1
1,90
2,51
1,87
2,46
1,84
2,41
1,82
2,37
1,80
2,33
1,78
2,29
1,76
2,26
1,75
2,23
1,73
2,20
1,72
2,17
75
1,88
2,48
1,85
2,42
1,82
2,37
1,80
2,33
1,78
2,29
1,76
2,25
1,74
2,22
1,73
2,19
1,71
2,16
1,70
2,13
100
1,84
2,42
1,82
2,36
1,79
2,32
1,77
2,27
1,75
2,23
1,73
2,19
1,71
2,16
1,69
2,13
1,67
2,10
1,66
2,07
200
1,83
2,38
1,80
2,33
1,77
2,28
1,75
2,24
1,73
2,19
1,71
2,16
1,69
2,12
1,67
2,09
1,65
2,06
1,64
2,03
500
174
1,81
2,36
1,78
2,31
1,76
2,26
1,73
2,21
1,71
2,17
1,69
2,13
1,67
2,10
1,66
2,07
1,64
2,04
1,62
2,01
2,01
2,70
1,99
2,66
1,98
2,62
1,96
2,59
1,95
2,56
1,94
2,54
1,92
2,52
1,91
2,50
1,90
2,48
1,89
2,46
14
1,97
2,62
1,95
2,58
1,93
2,54
1,92
2,51
1,90
2,48
1,89
2,46
1,88
2,44
1,87
2,42
1,86
2,40
1,85
2,38
16
1,91
2,50
1,89
2,46
1,87
2,43
1,85
2,40
1,84
2,37
1,83
2,34
1,81
2,32
1,80
2,30
1,79
2,28
1,78
2,27
20
1,86
2,42
1,84
2,38
1,82
2,35
1,81
2,32
1,79
2,29
1,78
2,26
1,77
2,24
1,76
2,22
1,75
2,20
1,74
2,18
24
1,82
2,34
1,80
2,30
1,78
2,26
1,76
2,23
1,74
2,20
1,73
2,18
1,72
2,15
1,71
2,13
1,70
2,12
1,69
2,10
30
1,77
2,25
1,75
2,21
1,73
2,18
1,71
2,14
1,69
2,11
1,68
2,09
1,67
2,07
1,65
2,04
1,64
2,02
1,63
2,01
40
1,74
2,20
1,71
2,16
1,69
2,12
1,68
2,09
1,66
2,06
1,65
2,03
1,63
2,01
1,62
1,99
1,61
1,97
1,60
1,95
50
50
48
46
44
42
40
38
36
34
32
df2
df1
1,69
2,12
1,67
2,08
1,65
2,04
1,63
2,01
1,61
1,98
1,60
1,95
1,59
1,93
1,57
1,91
1,56
1,89
1,55
1,87
75
1,67
2,08
1,65
2,04
1,62
2,00
1,61
1,97
1,59
1,94
1,57
1,91
1,56
1,89
1,55
1,86
1,54
1,84
1,52
1,82
100
1,63
2,02
1,61
1,98
1,59
1,94
1,57
1,90
1,55
1,87
1,53
1,85
1,52
1,82
1,51
1,80
1,49
1,78
1,48
1,76
200
1,61
1,98
1,59
1,94
1,56
1,90
1,54
1,86
1,53
1,83
1,51
1,80
1,49
1,78
1,48
1,76
1,47
1,73
1,46
1,71
500
175
1,60
1,96
1,57
1,91
1,55
1,87
1,53
1,84
1,51
1,81
1,49
1,78
1,48
1,75
1,46
1,73
1,45
1,71
1,44
1,69
1,88
2,42
1,86
2,39
1,85
2,37
1,84
2,35
1,83
2,33
1,82
2,31
1,81
2,30
1,80
2,29
1,80
2,28
1,79
2,27
14
1,83
2,34
1,82
2,31
1,80
2,29
1,79
2,27
1,78
2,25
1,77
2,23
1,76
2,22
1,76
2,21
1,75
2,20
1,75
2,19
16
1,76
2,23
1,75
2,20
1,73
2,17
1,72
2,15
1,71
2,13
1,70
2,12
1,70
2,10
1,69
2,09
1,68
2,08
1,68
2,07
20
1,72
2,15
1,70
2,12
1,69
2,09
1,67
2,07
1,66
2,05
1,65
2,03
1,65
2,02
1,64
2,00
1,63
1,99
1,63
1,98
24
1,67
2,06
1,65
2,03
1,63
2,00
1,62
1,98
1,61
1,96
1,60
1,94
1,59
1,93
1,59
1,92
1,58
1,90
1,57
1,89
30
1,61
1,97
1,59
1,94
1,58
1,91
1,57
1,89
1,55
1,87
1,54
1,85
1,54
1,83
1,53
1,82
1,52
1,81
1,52
1,80
40
1,58
1,91
1,56
1,88
1,54
1,85
1,53
1,83
1,52
1,81
1,51
1,79
1,50
1,77
1,49
1,76
1,48
1,75
1,48
1,74
50
100
95
90
85
80
75
70
65
60
55
df2
df1
1,53
1,83
1,51
1,79
1,49
1,77
1,48
1,74
1,47
1,72
1,45
1,70
1,45
1,69
1,44
1,67
1,43
1,66
1,42
1,65
75
1,50
1,78
1,48
1,75
1,46
1,72
1,45
1,70
1,44
1,67
1,43
1,65
1,42
1,64
1,41
1,62
1,40
1,61
1,39
1,60
100
1,46
1,71
1,44
1,68
1,42
1,65
1,40
1,62
1,39
1,60
1,38
1,58
1,37
1,56
1,36
1,55
1,35
1,53
1,34
1,52
200
1,43
1,67
1,41
1,63
1,39
1,60
1,37
1,57
1,36
1,55
1,35
1,53
1,34
1,51
1,33
1,49
1,32
1,48
1,31
1,47
500
176
1,41
1,64
1,39
1,60
1,37
1,57
1,36
1,54
1,34
1,52
1,33
1,50
1,32
1,48
1,30
1,46
1,29
1,45
1,29
1,43
1,07
1,16
1,25
1,36
1,42
1,53
1,60
1,70
1,79
1,88
2,00
2,09
177
1,05
1,11
1,17
1,25
1,29
1,35
1,40
1,46
1,52
1,57
1,65
1,12
1,19
1,28
1,38
1,44
1,54
1,61
1,72
1,81
1,90
2,02
2,10
1,69
1,09
1,13
1,19
1,26
1,30
1,36
1,41
1,47
1,53
1,58
1,65
1,19
1,25
1,32
1,42
1,48
1,58
1,64
1,75
1,84
1,92
2,05
2,13
1,70
1,13
1,17
1,22
1,28
1,32
1,38
1,42
1,49
1,54
1,60
1,67
1,28
1,33
1,39
1,48
1,53
1,63
1,69
1,79
1,89
1,97
2,09
2,17
1,72
1,19
1,22
1,26
1,32
1,35
1,41
1,46
1,52
1,57
1,62
1,69
1,34
1,38
1,43
1,52
1,57
1,66
1,73
1,83
1,92
2,00
2,12
2,20
1,74
1,23
1,25
1,29
1,34
1,38
1,44
1,48
1,54
1,59
1,64
1,71
1,38
1,41
1,47
1,55
1,60
1,69
1,76
1,85
1,94
2,03
2,15
2,23
1,76
1,25
1,27
500
1,31
200
1,36
100
1,40
75
1,45
50
1,49
40
1,55
30
1,60
24
1,66
20
1,73
16
1,77
14
1000
400
200
150
125
df2
df1
BNG 6a: KHONG TIN CY CA C LNG T L ( =m/n ) VI TIN

CY P
0,95 KHI DUNG LNG MU B (4
n 10)
m
n
10
0,6
6,8
19,4
39,9
60,2
80,6
93,2
99,4
100,0
0,5
5,3
14,7
28,4
47,8
52,2
71,16
85,3
94,7
99,5
100,0
0,4
4,3
11,8
22,3
35,9
54,1
45,7
64,1
77,7
88,2
95,7
99,6
100,0
0,4
3,7
9,9
18,4
29,0
42,1
41,9
57,9
71,0
80,6
90,1
96,3
99,6 1000,0
0,3
3,2
8,5
15,7
24,5
34,8
47,3
63,1
36,9
52,7
65,2
75,5
84,3
91,5
96,8
99,7
100,0
0,3
2,8
7,5
13,7
21,2
29,9
40,0
51,7
66,4
33,6
48,3
60,0
70,0
78,8
86,3
92,5
97,2
99,7
100,0
0,3
2,5
6,7
12,2
18,7
26,2
34,8
44,4
55,5
69,2
30,8
44,5
55,6
65,2
73,8
81,3
87,8
93,3
97,5
97,5
100,0
59,0
10
178
0,25
44,5
0,13
24,9
0,08
17,2
0,06
13,1
0,05
10,7
0,04
8,9
0,036
7,7
0,031
6,8
0,028
6,0
0,025
5,4
0
30,8
0
16,8
0
11,6
0
8,8
0
7,1
0
6,0
0
5,1
0
4,5
0
4,0
0
3,6
10
20
30
0,6
16,9,
0,5
13,7
0,4
10,5
0,3
10,6
0,3
8,7
0,3
7,8
0,2
7,0
0,8
22,4
1,2
31,7
2,5
55,6
1,6
20,4
1,2
16,5
1,0
13,9
0,9
12,0
0,8
10,6
0,7
9,4
0,6
8,5
2,1
26,5
3,2
37,9
6,7
65,2
2,8
23,7
2,2
19,2
1,8
16,2
1,6
14,0
1,4
12,3
1,2
11,0
1,1
9,9
3,8
30,7
5,7
43,7
12,2
73,8
5,7
29,8
4,5
21,3
3,8
20,5
3,2
17,7
2,8
15,6
2,5
14,0
2,2
12,6
7,7
38,6
11,9
54,3
TIP BNG 6b
4,2
26,8
3,3
21,8
2,8
18,4
2,4
15,9
2,4
14,0
1,8
12,5
1,6
11,3
5,6
34,7
8,7
49,1
18,7
84,3
7,4
32,8
5,8
28,,8
4,8
22,6
4,1
19,5
3,6
17,2
3,2
15,4
2,9
13,9
9,9
42,3
15,4
59,4
9,0
35,7
7,2
24,2
5,9
24,6
5,1
21,3
4,4
18,8
3,9
16,7
3,5
15,2
19,1
63,9
12,3
45,9
12,7
41,2
10,0
33,7
8,3
25,8
7,1
24,7
6,2
21,8
5,5
19,5
4,9
17,6
17,3
52,9
14,7
49,4
10,8
38,5
8,6
31,5
7,1
26,6
6,1
23,0
5,3
20,3
4,7
18,1
4,2
16,4
27,2
72,8
10
23,1
68,5
14,6
43,9
11,5
36,0
9,5
30,5
8,1
26,4
7,1
23,3
6,3
20,8
5,6
18,8
19,9
56,2
11
m
MU B (10 n 100) v m (10 x 25)
n
120
90
80
70
60
50
40
BNG 6b: KHONG TIN CY CA C LNG T L f =
179
16,6
46,5
13,0
38,2
10,8
32,4
9,2
28,0
8,0
24,7
7,1
22,1
6,3
20,0
22,7
59,4
12
120
90
80
70
60
50
40
30
20
10
25,5
62,5
18,6
49,0
14,6
48,,3
12,1
34,3
10,2
29,6
8,9
26,2
7,9
23,4
7,1
21,2
13
28,4
65,6
20,6
51,5
16,2
42,5
13,4
36,1
11,4
31,2
9,9
27,6
8,8
24,7
7,9
22,4
14
31,3
68,7
22,7
54,2
17,9
44,6
14,7
37,9
12,5
32,8
10,9
29,0
9,6
26,0
8,6
23,5
15
24,9
56,5
19,5
46,7
16,1
39,7
13,7
34,4
11,9
30,4
10,5
27,3
9,4
24,7
16
27,1
58,9
21,2
48,7
17,5
41,5
14,8
36,0
12,9
31,8
11,4
28,5
10,2
25,9
17
29,3
61,4
22,9
50,7
18,9
43,2
16,0
37,5
13,9
33,2
12,3
29,8
11,0
27,0
18
31,5
63,8
24,7
52,7
20,3
45,0
17,2
39,1
14,9
34,6
13,2
31,0
11,8
28,1
19
33,8
66,2
26,4
54,6
21,7
46,7
18,4
40,6
16,0
35,9
14,1
32,2
12,7
29,2
20
28,2
56,6
26,6
48,4
19,6
42,1
17,0
37,3
15,1
33,4
13,5
30,3
21
30,0
58,6
24,7
50,1
20,8
43,6
18,1
38,6
16,0
34,6
14,3
31,4
22
31,8
60,6
26,1
51,8
22,1
45,1
19,1
40,0
16,9
25,8
15,2
32,5
23
33,6
62,5
27,5
53,4
23,3
46,6
20,3
41,3
17,9
37,0
16,0
33,6
24
35,5
64,3
29,1
55,1
24,6
48,1
21,3
42,6
18,8
38,2
16,9
34,7
25
180
100
20,8
40,6
18,6
36,8
17,7
3
23,6
45,2
22,4
43,9
80
19,8
39,4
27,2
51,0
25,9
49,5
70
90
32,4
58,4
30,6
56,7
27
60
26
19,5
37,8
21,8
41,8
24,7
46,5
28,5
52,4
33,7
60,0
28
20,4
38,9
22,7
42,9
25,8
47,8
29,8
53,8
35,2
61,2
29
21,2
40,0
23,7
44,1
26,9
49,0
31,1
55,3
36,8
63,2
30
22,1
41,0
24,7
45,2
28,1
50,3
32,4
56,7
31
23,0
42,1
25,7
46,3
29,2
51,6
33,7
58,1
32
23,9
43,2
26,7
47,5
30,3
52,8
35,1
59,5
33
24,8
44,2
27,8
48,6
31,5
54,1
36,4
60,8
34
m
VI TIN CY 0,95
n
KHI DUNG DUNG LNG MU n (60 n 100) v (26 n 56)
BNG 6c: KHONG TIN CY CA C LNG T L f =
25,7
45,2
28,8
49,7
32,7
55,3
37,8
62,2
35
181
26,6
46,3
29,8
50,9
33,8
56,5
36
100
90
80
70
60
36,2
59,0
31,9
53,1
28,5
48,3
57,8
30,8
52,0
27,6
4,73
38
35,0
37
49,3
29,4
54,2
32,9
60,2
37,4
39
50,3
30,3
55,3
34,0
61,4
38,6
40
51,3
31,3
56,4
35,0
41
52,3
32,2
57,5
36,1
42
53,3
33,1
58,6
37,1
43
54,3
34,1
59,6
38,2
44
TIP BNG 6c
55,3
35,0
60,7
39,3
45
56,3
36,0
46
57,2
36,9
47
58,2
37,9
48
59,2
38,9
49
182
60,2
39,8
50
BNG 7: KHONG TIN CY CA C LNG TN SUT p RT B HOC

RT LN TIN CY P 0,95 (cc gi tr np1 v np2 )
m
0,025
0,24
0,62
1,09
1,62
2,20
2,81
3,45
4,12
5,57
7,22
8,16
10,24 11,61 13,06 14,42 15,76 17,08
4,8
5,5
6,2
6,9
7,6
8,3
9,0
9,8
10,6
11,4
18,4
19,7
21,0
22,3
23,6
24,9
26,1
27,3
28,5
29,7
12,2
13,0
13,8
14,6
15,4
16,2
17,0
17,8
18,6
19,9
30,9
32,1
33,3
34,5
35,7
36,9
38,1
39,3
40,5
41,1
20,2
21,0
21,3
22,7
23,5
24,4
25,2
26,1
26,9
27,8
42,8
40,0
45,2
46,3
47,5
48,6
49,8
50,9
52,1
55,3
28,6
29,5
30,3
31,2
32,0
32,9
33,7
34,6
35,4
36,3
54,4
55,5
56,1
57,8
59,0
60,1
61,3
62,5
63,6
64,7
37,1
38,0
38,8
39,7
40,5
41,4
42,3
43,1
40,0
44,9
56,9
67,0
68,2
69,3
70,8
71,6
72,7
73,9
75,0
76,1
45,8
46,6
47,5
48,4
49,3
50,2
51,0
51,9
52,8
53,7
77,2
78,4
79,5
80,6
81,8
82,9
84,0
85,1
86,2
87,3
54,6
55,3
55,5
57,2
58,1
59,0
59,9
60,8
61,7
62,6
88,4
89,5
90,7
91,8
92,9
94,0
95,1
96,2
97,3
98,4
63,4
64,3
65,5
66,1
67,0
67,9
68,8
69,7
70,8
71,5
99,6
100,7 101,8 102,9 104,0 105,1 106,2 107,3 108,4 109,5
72,4
73,3
00
10
20
30
40
50
60
70
80
90
74,2
75,1
76,0
76,9
77,8
78,7
79,6
80,5
10
81,4
110,6 111,7 112,8 113,9 115,0 116,1 117,2 118,3 119,4 120,5 121,6
BNG 8 : I CC GI TR % RA GC VI GC = arcsin
f%
Phn l
%
0
1
2
3
4
0
0,0
5,7
8,1
10,0
11,5
1
1,8
6,0
8,3
10,1
11,7
2
2,6
6,3
8,5
10,3
11,8
3
3,1
6,6
8,7
10,6
12,0
4
3,6
6,8
8,9
10,6
12,1
5
4,0
7,0
9,1
10,8
12,2
6
4,4
7,3
9,3
10,9
12,4
7
4,8
7,5
9,5
11,1
12,5
8
5,1
7,7
9,6
11,2
12,7
9
5,4
7,9
9,8
11,4
12,8
5
6
7
8
9
12,9
14,2
15,3
16,4
17,5
13,0
14,3
15,4
16,5
17,6
13,2
14,4
15,6
16,6
17,7
13,3
14,5
15,7
16,7
17,8
13,4
14,6
15,8
16,8
18,0
13,6
14,8
15,9
17,0
18,0
13,7
14,9
16,0
17,1
18,2
13,8
15,0
16,1
17,2
18,2
13,9
15,1
16,2
17,3
18,2
14,1
15,2
16,3
17,4
18,3
10
11
12
13
14
18,4
19,4
20,3
21,1
22,1
18,5
19,5
20,4
21,2
22,2
18,6
19,6
20,4
21,3
22,1
18,7
19,6
20,5
21,4
22,2
18,8
19,7
20,6
21,5
22,3
18,9
19,8
20,7
21,6
22,4
19,0
19,9
20,8
21,6
22,5
19,1
20,0
20,9
21,7
22,6
19,2
20,1
21,0
21,8
22,6
19,3
20,2
21,0
22,0
22,7
15
16
17
18
19
22,8
23,6
24,4
25,1
25,8
22,9
23,7
24,4
25,2
25,9
23,0
23,7
24,5
25,2
26,0
23,0
23,8
24,6
25,3
26,1
23,1
23,9
24,6
25,3
26,1
23,2
24,0
24,7
25,5
26,2
23,3
24,0
24,8
25,6
26,3
23,3
24,1
24,9
25,6
26,4
23,4
24,2
25,0
25,7
26,4
23,5
24,3
25,0
25,8
26,5
20
21
22
23
24
26,6
27,3
28,0
28,7
29,3
26,6
27,4
28,0
28,7
29,4
26,7
27,4
28,1
28,8
29,5
26,8
25,7
28,2
28,9
29,5
26,9
27,6
28,2
28,9
29,6
26,9
27,6
28,8
29,0
29,7
27,0
27,7
28,4
29,1
29,8
27,1
27,8
28,4
29,1
29,8
27,1
27,8
28,5
29,2
29,9
27,2
27,9
28,6
29,3
29,9
25
26
27
28
29
30,0
30,7
31,2
32,0
32,6
30,1
30,7
31,3
32,0
32,6
30,1
30,8
31,4
32,1
32,7
30,2
30,9
32,5
32,1
32,8
30,3
30,9
31,6
32,2
32,8
30,3
31,0
31,6
32,3
32,9
30,4
31,0
31,7
32,3
33,0
30,5
31,0
31,8
32,4
33,0
30,5
31,2
31,8
32,5
33,1
30,6
31,2
31,9
32,5
33,2
30
31
32
33
34
33,2
33,8
34,4
35,1
35,7
33,3
33,9
34,5
35,1
35,7
33,3
34,0
34,6
35,2
35,8
33,4
34,0
34,6
35,2
35,9
33,5
34,1
34,7
35,3
35,9
33,5
34,1
34,8
35,4
36,0
33,6
34,2
34,8
35,4
36,0
33,6
34,3
34,9
35,5
36,1
33,7
43,3
35,0
35,6
36,2
33,8
34,4
35,0
35,6
36,2
Phn l
0
35
36,3
36,3
36,4
36,5
36,5
36,6
36,6
36,7
36,8
36,8
36
36,9
36,9
37,0
37,0
37,1
37,2
37,2
37,3
37,4
37,4
37
37,5
37,5
37,6
37,6
37,7
37,8
37,8
37,9
37,9
38,0
38
38,1
38,1
38,2
38,2
38,3
38,4
38,4
38,5
38,5
38,6
39
38,6
38,7
38,8
38,8
38,9
38,9
39,0
39,1
39,1
39,2
40
39,2
39,3
39,4
39,4
39,5
39,5
39,6
39,6
39,7
39,8
41
39,8
39,9
39,9
40,0
40,0
40,1
40,2
40,2
40,3
40,3
42
40,4
40,5
40,5
40,6
40,6
40,7
40,7
40,8
40,9
40,9
43
44
41,0
41,6
41,0
41,6
41,1
41,7
41,2
41,7
41,2
41,8
41,2
41,8
41,3
41,9
41,4
42,0
41,4
42,0
41,5
42,L
45
42,1
42,2
42,2
42,3
42,4
42,4
42,5
42,5
42,6
42,6
46
42,7
42,8
42,8
42,9
42,9
43,0
43,1
43,1
43,2
43,2
47
43,1
43,3
43,4
43,4
43,5
43,6
43,6
43,7
43,7
43,8
48
43,8
43,9
44,0
44,0
44,1
44,1
44,2
44,3
44,3
44,4
49
44,4
44,5
44,5
44,5
44,7
44,7
44,8
44,8
44,9
44,9
50
45,0
45,0
45,1
45,2
45,2
45,3
45,3
45,5
45,5
45,5
51
45,6
45,6
45,7
45,8
45,8
45,9
45,9
46,0
46,0
46,1
52
46,2
46,2
46,3
46,3
46,4
46,5
46,5
46,6
46,6
46,7
53
46,7
46,8
46,8
46,9
47,0
47,0
47,1
47,1
47,2
47,2
54
47,3
47,4
47,4
47,5
47,5
47,6
47,6
47,7
47,8
47,8
55
56
47,9
48,4
47,9
48,5
48,0
48,6
48,0
48,7
48,1
48,7
48,2
48,7
48,2
48,8
48,3
48,8
48,3
48,9
48,4
49,0
57
49,0
49,1
49,2
49,2
49,3
49,3
49,4
49,4
49,5
49,5
58
49,6
49,7
49,8
49,8
49,8
49,9
49,9
50,0
50,1
50,1
59
50,2
50,2
50,3
50,4
50,4
50,5
50,5
50,6
50,6
50,7
60
50,8
50,8
50,9
50,9
51,0
51,0
51,1
51,2
51,2
51,3
61
51,4
51,4
51,5
51,5
51,6
52,6
51,7
51,8
51,8
51,9
62
51,9
52,0
52,1
52,1
52,2
52,2
52,3
52,3
52,4
52,5
63
52,5
52,6
52,6
52,7
52,8
52,8
52,9
53,0
53,0
53,1
64
53,1
53,2
53,3
53,3
53,4
53,4
53,5
53,6
53,6
53,7
65
53,7
53,8
53,8
53,9
54,0
54,1
54,1
54,2
54,2
54,3
66
54,3
54,4
54,4
54,5
54,6
54,6
54,7
54,8
54,8
54,9
67
54,9
55,0
55,1
55,1
55,2
55,2
55,3
55,4
55,4
55,5
68
55,6
55,6
55,7
55,7
55,8
55,9
55,9
56,0
56,0
56,1
69
56,2
56,2
56,3
56,4
56,4
56,5
56,5
56,6
56,6
56,7
70
56,8
56,8
56,9
57,0
57,0
57,1
57,2
57,2
57,2
57,4
71
57,4
57,5
57,5
57,6
57,7
57,7
57,8
57,9
57,9
58,0
72
58,0
58,1
58,2
58,2
58,3
58,4
58,4
58,5
58,6
58,6
73
58,7
58,8
58,8
58,9
59,0
59,0
59,1
59,2
59,2
59,3
75
59,3
59,4
59,4
59,5
59,6
59,7
59,7
59,8
59,9
59,9
Phn l
0
75
60,0
60,1
60,1
60,2
60,3
60,3
60,4
60,5
60,5
60,6
76
60,7
60,7
60,8
60,9
60,9
61,0
61,1
61,2
61,2
61,3
77
61,3
61,4
61,5
61,6
61,6
61,7
61,8
61,8
61,9
62,0
78
62,0
62,1
62,2
62,2
62,3
62,4
62,4
62,5
62,6
62,6
79
62,7
62,8
62,9
62,9
63,0
63,1
63,2
63,2
63,3
63,4
80
63,4
63,5
63,6
63,6
63,7
63,8
63,9
63,9
64,0
64,1
81
64,1
64,2
64,3
64,4
64,4
64,5
64,6
64,7
64,8
64,8
82
64,9
65,0
65,0
65,1
65,2
65,3
65,4
65,4
65,S
65,6
83
65,6
65,7
65,8
65,9
66,0
66,0
66,1
66,2
66,3
66,3
84
66,4
66,5
66,6
66,7
66,7
66,8
66,9
67,0
67,0
67,1
85
67,2
67,3
67,4
67,4
67,5
67,6
67,7
67,8
67,9
67,9
86
68,0
68,1
68,2
68,3
68,4
68,4
68,5
68,6
68,7
68,8
87
68,9
69,0
69,0
69,1
69,2
69,3
69,4
69,5
69,6
69,6
88
69,7
69,8
69,9
70,0
70,1
70,2
70,3
70,4
70,4
70,5
89
70,6
70,7
70,8
70,9
71,1
71,1
71,2
71,3
71,4
71,5
90
71,6
71,7
71,8
71,8
72,0
72,0
72,2
72,2
72,3
72,4
91
72,5
72,6
72,7
72,8
73,0
73,0
73,2
73,3
73,4
73,5
92
73,6
73,7
73,8
73,9
74,0
74,1
74,2
74,3
74,4
74,6
93
7,47
74,8
74,9
75,0
75,1
75,2
75,4
75,5
75,6
75,7
94
75,8
75,9
76,1
76,2
76,3
76,4
76,6
76,7
76,8
77,0
95
77,1
77,2
77,3
77,S
77,6
77,8
77,9
78,0
78,2
78,3
96
78,S
78,6
78,8
78,9
79,1
79,2
79,4
79,S
79,7
79,9
97
80,0
80,2
80,4
80,5
80,7
80,9
81,1
81,3
81,5
81,7
98
81,9
82,1
82,3
82,5
82,7
83,0
83,1
83,4
83,7
84,0
99
84,3
84,6
84,9
85,2
85,6
86,0
86,4
86,9
87,4
84,2
100
90,0
BNG 9. I CC GI TR TN SUT f RA GC
vi
=2
acrsin f
180
0,0000
0,0000
0,0063
0,0089
0,0110
0,0126
0,0442
0,0155
0,0167
0,0179
0,0190
0,0001
0,0200
0,0210
0,0220
0,0228
0,0236
0,0245
0,0253
0,0261
0,0269
0,0276
0,0002
0,0283
0,0290
0,0297
0,0303
0,0310
0,0317
0,0323
0,0329
0,0335
0,0341
0,0003
0,0346
0,0352
0,0358
0,0363
0,0369
0,0374
0,0379
0,0385
0,0390
0,0394
0,0004
0,0400
0,0405
0,0410
0,0415
0,0420
0,0425
0,0429
0,0434
0,0438
0,0443
0,0005
0,11448
0,11452
0,0456
0,11460
0,11465
0,11469
0,0173
0,11478
0,11482
0,11486
0,0006
0,0490
0,11494
0,11498
0,0502
0,0506
0,0510
0,0514
0,0518
0,0522
0,0525
0,0007
0,0529
0,0533
0,0537
0,0540
0,0543
0,0547
0,0551
0,0555
0,0559
0,0562
0,0008
0,0566
0,0569
0,0573
0,0576
0,0580
0,0583
0,0587
0,0590
0,0593
0,0597
0,0009
0,0600
0,06114
0,0607
0,0610
0,0613
0,0616
0,0620
0,0623
0,0626
0,0629
0,001
0,0632
0,0664
0,0693
0,0721
0,0748
0,0775
0,0800
0,0824
0,0849
0,0372
0,002
0,0895
0,0917
0,0939
0,0959
0,0979
0,1000
0,1020
0,1039
0,1059
0,1078
0,003
0,1096
0,1114
0,1132
0,1149
0,1167
0,1184
0,1200
0,1218
0,1234
0,1250
0,004
0,1266
0,1282
0,1297
0,1312
0,1328
0,1343
0,1358
0,1373
0,1387
0,14114
0,005
0,1415
0,1429
0,1443
0,1457
0,1471
0,1458
0,1498
0,1511
0,1525
0,1538
0,006
0,1551
0,1563
0,1576
0,1589
0,1602
0,1614
0,1626
0,1639
0,1651
0,1664
0,007
0,1676
0,1687
0,1699
0,1711
0,1723
0,1734
0,1746
0,1757
0,1769
0,1780
0,008
0,1791
0,1803
0,1814
0,1825
0,1836
0,1847
0,1857
0,1868
0,1879
0,1890
0,009
0,1900
0,1911
0,1921
0,1932
0,1942
0,1953
0,1963
0,1973
0,1983
0,1993
0,010
0,2003
0,2102
0,2165
0,2286
0,2372
0,2456
0,2537
0,2615
0,2691
0,2765
BNG 10. H S TNG QUAN L THUYT r
0,05
0,01
0,997
1,000
0,950
0,05
0,01
24
0,388
0,496
0,990
25
0,378
0,487
0,878
0,959
26
0,374
0,478
0,811
0,917
27
0,367
0,470
0,754
0,874
28
0,361
0,463
0,707
0,834
29
0,355
0,456
0,666
0,798
30
0,349
0,449
0,632
0,765
35
0,325
0,418
0,602
0,735
40
0,304
0,383
10
0,576
0,708
45
0,288
0,372
11
0,553
0,684
50
0,273
0,354
12
0,532
0,661
60
0,250
0,325
13
0,514
0,644
70
0,232
0,302
14
0,479
0,623
80
0,217
0,283
15
0,482
0,606
90
0,205
0,267
16
0,458
0,590
100
0,195
0,254
17
0,456
0,575
125
0,174
0,228
18
0,444
0,561
150
0,159
0,208
19
0,433
0,549
200
0,138
0,181
20
0,423
0,537
300
0,113
0,148
21
0,413
0,526
400
0,098
0,128
22
0,404
0,515
500
0,088
0,115
23
0,396
0,505
1000
0,062
0,081
df
df
BNG 11. CC GI TR NG VI BIN NG K

CA DUNCAN ( 0,05)
P
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
17,97
6,08
4,50
3,93
3,64
3,46
3,34
3,26
3,20
3,15
17,97
6,08
4,52
4,01
3,57
3,59
3,48
3,40
3,34
3,29
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
3,11
3,08
3,06
3,03
3,01
3,00
2,98
2,97
2,96
2,95
24
30
40
60
120
2,92
2,89
2,86
2,83
2,80
2,77
df
17,97
6,08
4,52
4,03
3,80
3,65
3,55
3,48
3,42
3,38
17,97
6,08
4,52
4,30
3,81
3,68
3,59
3,52
3,47
3,43
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,69
3,61
3,55
3,50
3,46
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,62
3,57
3,52
3,49
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,54
3,50
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,54
3,52
3,26
3,22
3,20
3,18
3,16
3,14
3,13
3,12
3,11
3,10
3,34
3,31
3,29
3,27
3,25
3,24
3,22
3,21
3,20
3,19
3,40
3,37
3,35
3,33
3,31
3,30
3,27
3,27
3,26
3,26
3,44
3,41
3,39
3,37
3,36
3,34
3,33
3,32
3,31
3,30
3,46
3,44
3,42
3,40
3,39
3,38
3,37
3,36
3,35
3,34
3,48
3,46
3,44
3,43
3,41
3,40
3,39
3,38
3,38
3,37
3,48
3,47
3,46
3,44
3,43
3,42
3,41
3,40
3,40
3,39
3,07
3,04
3,01
2,98
2,95
2,92
3,16
3,13
3,10
3,07
3,04
3,02
3,23
3,20
3,17
3,14
3,12
3,09
3,28
3,25
3,22
3,20
3,17
3,15
3,32
3,29
3,27
3,24
3,22
3,19
3,34
3,32
3,30
3,28
3,25
3,23
3,37
3,35
3,33
3,31
3,29
3,26
TIP BNG 11 VI NGHA 0,05

P
10
12
14
16
18
20
50
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
17,97
6,08
4,52
4,03
3,81
3,70
3,63
3,58
3,55
3,52
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
3,50
3,48
3,47
3,51
3,50
3,48
3,51
3,50
3,49
3,51
3,50
3,49
3,51
3,50
3,49
3,51
3,50
3,49
3,51
3,50
3,49
3,51
3,50
3,49
3,46
3,45
3,44
3,43
3,42
3,42
3,41
3,47
3,46
3,46
3,45
3,44
3,44
3,44
3,48
3,48
3,47
3,46
3,46
3,46
3,45
3,48
3,48
3,48
3,47
3,47
3,47
3,46
3,48
3,48
3,48
3,48
3,47
3,47
3,47
3,48
3,48
3,48
3,48
3,47
3,47
3,47
3,48
3,48
3,48
3,48
3,47
3,47
3,47
3,48
3,48
3,48
3,48
3,47
3,47
3,47
24
30
40
60
120
3,39
3,37
3,35
3,33
3,31
3,29
3,42
3,40
3,39
3,37
3,36
3,34
3,44
3,43
3,42
3,41
3,39
3,38
3,46
3,45
3,44
3,43
3,42
3,41
3,46
3,46
3,46
3,45
3,45
3,44
3,47
3,47
3,47
3,47
3,47
3,47
3,48
3,49
3,50
3,54
3,58
3,64
3,48
3,49
3,50
3,54
3,60
3,74
df
100

P
df
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
8,26
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
6,51
6,68
6,74
6,76
6,76
6,76
6,76
6,76
5,70
5,89
5,99
6,04
6,06
6,07
6,07
6,07
5,34
5,44
5,55
5,61
5,66
5,68
5,69
5,70
4,95
5,14
5,26
5,33
5,38
5,42
5,44
5,45
4,75
4,94
5,06
5,14
5,19
5,23
5,26
5,28
4,60
4,79
4,91
4,99
5,04
5,09
5,12
5,14
10
4,48
4,67
4,79
4,87
4,93
4,98
5,01
5,04
11
4,39
4,58
4,70
4,78
4,84
4,89
4,92
4,95
12
4,32
4,50
4,62
4,71
4,77
4,82
4,85
4,88
13
4,26
4,44
4,56
4,64
4,71
4,76
4,79
4,82
14
4,21
4,39
4,51
4,59
4,65
4,70
4,74
4,78
15
4,17
4,35
4,46
4,55
4,61
4,66
4,70
4,73
16
4,13
4,31
4,42
4,51
4,57
4,62
4,66
4,70
17
4,10
4,28
4,39
4,48
4,54
4,59
4,63
4,66
18
4,07
4,25
4,36
4,44
4,51
4,56
4,60
4,64
19
4,05
4,22
4,34
4,42
4,48
4,53
4,58
4,61
20
4,02
4,20
4,31
4,40
4,46
4,51
4,55
4,59
24
3,96
4,13
4,24
4,32
4,39
4,44
4,48
4,52
30
3,89
4,06
4,17
4,25
4,31
4,37
4,41
4,44
40
3,82
3,99
4,10
4,18
4,24
4,30
4,34
4,38
60
3,76
3,92
4,03
4,11
4,17
4,23
4,27
4,31
120
3,70
3,86
3,96
4,04
4,11
4,16
4,20
4,24
3,64
3,80
3,90
3,98
4,04
4,09
4,14
4,17

P
10
12
14
16
18
20
50
100
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
90,03
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
14,04
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
8,32
6,76
6,76
6,76
6,76
6,76
6,76
6,76
6,76
6,07
6,07
6,07
6,07
6,07
6,07
6,07
6,07
5,70
5,70
5,70
5,70
5,70
5,70
5,70
5,70
5,46
5,47
5,47
5,47
5,47
5,47
5,47
5,47
5,29
5,31
5,32
5,32
5,32
5,32
5,32
5,32
5,16
5,18
5,20
5,20
5,21
5,21
5,21
5,21
10
5,06
5,09
5,11
5,12
5,12
5,12
5,12
5,12
11
4,98
5,01
5,03
5,04
5,05
5,06
5,06
5,06
12
4,91
4,94
4,97
4,99
5,00
5,01
5,01
5,01
13
4,85
4,89
4,92
4,94
4,95
4,96
4,97
4,97
14
4,80
4,84
4,87
4,89
4,91
4,92
4,94
4,94
15
4,76
4,80
4,83
4,86
4,87
4,89
4,91
4,91
16
4,72
4,77
4,80
4,82
4,84
4,86
4,89
4,89
17
4,69
4,74
4,77
4,80
4,82
4,83
4,87
4,87
18
4,66
4,71
4,74
4,77
4,97
4,81
4,86
4,86
19
4,64
4,69
4,72
4,75
4,77
4,79
4,84
4,84
20
4,62
4,66
4,70
4,73
4,75
4,77
4,83
4,83
24
4,55
4,60
4,63
4,66
4,69
4,71
4,80
4,80
30
4,48
4,53
4,57
4,60
4,63
4,65
4,77
4,78
40
4,41
4,46
4,50
4,54
4,57
4,59
4,74
4,76
60
4,34
4,39
4,44
4,47
4,50
4,53
4,71
4,76
120
4,27
4,33
4,37
4,41
4,44
4,47
4,67
4,77
4,20
4,26
4,31
4,34
4,38
4,41
4,64
4,78
df
10
BNG 12: BNG I r THNH Z =
1
1+ r
Ln
2
1 r
0,000
0,125
0,126
0,250
0,255
0,375
0,394
0,394
0,005
0,130
0,131
0,255
0,261
0,380
0,400
0,400
0,010
0,135
0,136
0,260
0,266
0,385
0,406
0,406
0,015
0,140
0,141
0,265
0,271
0,390
0,412
0,412
0,020
0,145
0,146
0,270
0,277
0,395
0,418
0,418
0,025
0,025
0,150
0,151
0,275
0,282
0,400
0,424
0,030
0,030
0,155
0,156
0,280
0,288
0,405
0,430
0,035
0,035
0,160
0,161
0,285
0,293
0,410
0,436
0,040
0,040
0,165
0,167
0,290
0,299
0,415
0,442
0,045
0,045
0,170
0,172
0,295
0,304
0,420
0,448
0,050
0,050
0,175
0,177
0,300
0,310
0,425
0,454
0,055
0,055
0,180
0,182
0,305
0,315
0,430
0,460
0,060
0,060
0,185
0,187
0,310
0,321
0,435
0,466
0,065
0,065
0,190
0,192
0,315
0,326
0,440
0,472
0,070
0,070
0,195
0,198
0,320
0,332
0,445
0,478
0,075
0,075
0,200
0,203
0,325
0,337
0,450
0,485
0,080
0,080
0,205
0,208
0,330
0,343
0,455
0,491
0,085
0,085
0,210
0,213
0,335
0,348
0,460
0,497
0,090
0,090
0,215
0,218
0,340
0,354
0,465
0,504
0,095
0,095
0,220
0,224
0,345
0,360
0,470
0,510
0,100
0,100
0,225
0,229
0,350
0,365
0,475
0,517
0,105
0,105
0,230
0,234
0,355
0,371
0,480
0,523
0,110
0,110
0,235
0,239
0,360
0,377
0,485
0,530
0,115
0,116
0,240
0,245
0,365
0,383
0,490
0,536
0,120
0,121
0,245
0,250
0,370
0,388
0,495
0,543
11
TIP BNG 12
r
0,500
0,549
0,625
0,733
0,750
0,973
0,875
1,354
0,505
0,556
0,630
0,741
0,755
0,984
0,880
1,376
0,510
0,563
0,635
0,750
0,760
0,996
0,885
1,398
0,515
0,570
0,640
0,758
0,765
1,008
0,890
1,422
0,520
0,576
0,645
0,767
0,770
1,020
0,895
1,447
0,525
0,583
0,650
0,775
0,775
1,113
0,930
1,658
0,530
0,590
0,655
0,784
0,780
1,127
0,935
1,697
0,535
0,597
0,660
0,793
0,785
1,142
0,940
1,738
0,540
0,604
0,665
0,802
0,790
1,157
0,945
1,783
0,545
0,611
0,670
0,811
0,795
1,172
0,950
1,832
0,550
0,618
0,675
0,820
0,800
1,188
0,950
1,886
0,555
0,626
0,680
0,829
0,805
1,113
0,930
1,658
0,560
0,633
0,685
0,838
0,810
1,127
0,935
1,697
0,565
0,640
0,690
0,848
0,815
1,142
0,940
1,738
0,570
0,648
0,695
0,858
0,820
1,157
0,945
1,783
0,575
0,655
0,700
0,867
0,825
1,172
0,950
1,832
0,580
0,662
0,705
0,877
0,830
1,188
0,955
1,886
0,585
0,670
0,710
0,877
0,835
1,204
0,960
1,946
0,590
0,678
0,715
0,897
0,840
1,221
0,965
2,014
0,595
0,685
0,720
0,908
0,845
1,238
0,970
2,092
0,600
0,693
0,725
0,918
0,850
1,256
0,975
2,815
0,605
0,701
0,730
0,929
0,855
1,274
0,980
2,298
0,610
0,709
0,735
0,940
0,860
1,293
0,985
2,443
0,615
0,717
0,740
0,950
0,865
1,313
0,990
2,647
0,620
0,125
0,745
0,962
0,870
1,333
0,995
2,994
12
BNG 13: CC GI TR L THUYT CA TIU CHUN
df
0,01
df
0,01
1,41
15
2,39
1,70
16
2,40
1,87
17
2,41
2,00
18
2,42
2,10
20
2,43
2,17
22
2,45
2,23
25
2,48
10
2,26
30
2,49
11
2,30
40
2,53
12
2,32
60
2,54
13
2,35
120
2,56
14
2,37
210
2,57
2,578
13
TI LIU THAM KHO

1. Dng Vn Ban: Lun vn Thc s nng nghip, 1998
2. Bohumi Kaba: Statistika Gio trnh ca trng i hc nng nghip Praha (nguyn
bn tin Sc), NXB Gio dc Praha, 1980.
3. Clair.A. Collins and Frances M. Seeny: Statistical Experimental Design and
Interpretation. Copyright 1999 by John Wiley and Sons Ltd.
4. Nguyn Vn Cng: Lun vn Tin s nng nghip, 2004.
5. Kiu Xun m: Lun vn Tin s nng nghip,2002.
6. Nguyn Vn c: M hnh th nghim nng nghip. NXB Nng nghip H Ni, 2002.
7. Goger Pitersen: Agricutural Field Experiments. Copyright by Merel Dekker Inc.
8. Nguyn nh Hin: Gio trnh xc sut thng k. NXB i hc S phm, 2004.
9. Jana Stavkova: Biomemtrika Gio trnh ca trng i hc BRNO (nguyn bn
ting Sc), 1988.
10. Jaroslav Kubisec and Jaroslav Dufek: Statistika Gio trnh ca trng i hc nng
nghip BRNO (nguyn bn ting Sc), 1978.
11. Jim Foler, Lou Cohen and Phil Jarvis: Pratical Statistical for Field Biology. Second
Edition. Copyright 1988 by John & Wiley.
12. Ng Kim Khi. Thng k ton hc trong lm nghip. Nh xut bn Nng nghip,
1998.
13. Kwanchai A. Gomez & Arturo A. Gomez. Statistical Procedures for Agricultural
Research. 2 nd Edition. Copyright 1984 by John Wiley & Sons, Inc.
14. Nguyn Th Lan: Xc nh dung lng mu cn thit mt s ch tiu nghin cu i
vi cy u tng. Tp ch KHKTNN, Trng i hc Nng nghip I, tp I s
4/2003.
15. Nguyn Th Lan: Xc nh dung lng mu cn thit mt s ch tiu nghin cu i
vi cy la. Tp ch KHKTNN, Trng i hc Nng nghip I, tp II s 4/2005.
16. Nguyn Th Lan: Xc nh dung lng mu cn thit mt s ch tiu nghin cu
trong th nghim ng rung vi cy trng cn. Kt qu NCKH, Khoa Nng hc 1995
1996, Trng i hc nng nghip I, NXB Nng nghip, 1997.
17. Trn Kim Loang: Lun vn Tin s nng nghip, 1997.
18. Chu Vn Mn. ng dng tin hc trong sinh hc. Nh xut bn i hc Quc gia H
ni, 2001
19. Rober G.D. Steed and Jame H. Torrie: Priciplea and Procedures of statistics.
Copyright 1960 by the Mc Graw Hill Book Company.
20. L Vn Tin. Gio trnh l thuyt xc sut v thng k ton hc. Nh xut bn Nng
nghip, 1999.
21. Phm Ch Thnh, Phm Tin Dng v Nguyn Th Lan: Bin php nng cao chnh
xc ca th nghim ng rung Vit Nam. Tuyn tp cc cng trnh nghin cu
KHKTNN, Trng i hc Nng nghip I. NXB Nng nghip, 1996.
22. Phm Ch Thnh: Gio trnh Phng php th nghim ng rung. NXB Nng nghip,
1998
23. Phm Ch Thnh, Phm Tin Dng: Bin php nng cao chnh xc ca th nghim
trn t dc. Tuyn tp cc cng trnh nghin cu KHKTNN, Trng i hc Nng
nghip I. NXB Nng nghip, 1996.
14
24. L Vn Tin. Gio trnh l thuyt xc sut v thng k ton hc. Nh xut bn Nng
nghip, 1999.
25. Ng Kim Khi. Thng k ton hc trong lm nghip. Nh xut bn Nng nghip,
1998
26. Chu Vn Mn. ng dng tin hc trong sinh hc. Nh xut bn i hc Quc gia H
ni, 2001.
27. Nguyn Vn c. M hnh th nghim trong nng nghip. Nh xut bn Nng nghip,
H ni, 2002.
15
MC LC
M U
CHNG I - I CNG V CNG TC NGHIN CU TRONG KHOA HC
NNG NGHIP
1.1. Vai tr ca cng tc nghin cu khoa hc nng nghip.................................................
1.2. Cc bc trong qu trnh nghin cu khoa hc nng nghip
1.2.1. Thu thp thng tin (Bc 1) ..................................................................................
1.2.2. Xy dng gi thuyt khoa hc (Bc 2) ................................................................
1.2.3. Chng minh gi thuyt khoa hc (Bc 3) ............................................................
1.2.4. Bin lun rt ra kt lun v xy dng l thuyt khoa hc (Bc 4) ...................
1.3. Cc nhn phng php th nghim trong nng hc .......................................................
1.3.1. Nhm ca cc nghin cu trong phng..................................................................
1.3.2. Nhm cc th nghim trong nh li .....................................................................
1.3.3. Nhm phng php nghin cu trn ng rung ...................................................
CHNG II - THIT K TH NGHIM TRN NG RUNGError! Bookmark not
defined.
2.1. Cc yu cu ca th nghim ng rung........................................................................
2.1.1. Th nghim ng rung phi mang tnh i din....................................................
2.1.2. Yu cu v nguyn tc sai khc duy nht...............................................................
2.1.3. Th nghim phi t chnh xc quy nh ...........................................................
2.1.4. Th nghim phi c kh nng din li ....................................................................
2.1.5. Th nghim phi c t trn nhng mnh rung c lch s canh tc r rng .......
2.2. Cc loi th nghim ngoi ng rung ......................................................................
2.2.1. Th nghim thm d ..............................................................................................
2.2.2. Th nghim chnh thc ..........................................................................................
2.2.2.1. Theo s lng nhn t th nghim..................................................................
2.2.2.2. Chia theo thi gian nghin cu.......................................................................
2.2.2.3. Theo khi lng nghin cu ..........................................................................
2.2.3. Th nghim lm trong iu kin sn xut ...............................................................
2.3. Xy dng chng trnh thc hin th nghim ................................................................
2.3.1. Mt s vn lin quan n xy dng chng trnh th nghim
2.3.1.1. Cc loi cng thc trong th nghim...............................................................
16
2.3.1.2. Xc nh s lng cng thc trong mt th nghim ........................................

2.3.1.3. Mt s ch tiu k thut c lin quan khi thit k th nghim..........................
2.3.2. Xy dng nn th nghim ......................................................................................
2.3.3. Chn t th nghim ..............................................................................................
2.3.3.1. iu tra v a hnh........................................................................................
2.3.3.2. iu tra l tnh t v ho tnh t .................................................................
2.4. Xy dng cng nghin cu ....................................................................................
2.4.1. C s xy dng cng .................................................................................
2.4.2. Ni dung ca cng nghin cu .......................................................................
CHNG III - TIN HNH TH NGHIM TRN NG RUNGError!
Bookmark
not defined.
3.1. Chia th nghim .........................................................................................................
3.1.1. Xc nh ranh gii khu th nghim ........................................................................
3.1.2. Xc nh ranh gii ln nhc li ..............................................................................
3.1.3. Xc nh ranh gii cc th nghim ......................................................................
3.1.4. Cm bin tn cc cng thc v tn th nghim.......................................................
3.2. Lm t, bn phn v gieo cy th nghim ....................................................................
3.2.1. Lm t.................................................................................................................
3.2.2. Bn phn cho th nghim.......................................................................................
3.2.3. Gieo, cy th nghim .............................................................................................
3.2.4. Chm sc th nghim.............................................................................................
3.3. Theo di th nghim......................................................................................................
3.3.1. Quan st th nghim ..............................................................................................
3.3.2. Phng php chn mu nghin cu.......................................................................
3.3.2.1. Chn mu ngu nhin ....................................................................................
3.3.2.2. Chn mu phn b u ..................................................................................
3.3.3. ln ca mu.....................................................................................................
3.4. Thu hoch th nghim ...................................................................................................
3.4.1. Cng tc chun b..................................................................................................
3.4.2. Ly mu nh yu t nng sut v nng sut c th................................................
3.4.3. Thu hoch nng sut..............................................................................................
3.4.4. Phng php iu chnh nng sut th nghim ....................................................
CHNG IV - TNG KT S LIU QUAN ST
17
4.1. Chnh l s liu quan st4.1.1. Khi nim v s liu th v s liu tinh.........................
4.1.1.1. S liu th .....................................................................................................
4.1.1.2. S liu tinh ....................................................................................................
4.2. Phn loi s liu ...........................................................................................................
4.2.1. S liu mang tnh cht nh lng .........................................................................
4.2.2. S liu mang tnh nh tnh....................................................................................
4.3. Kim tra s liu nghi ng..............................................................................................
4.4. Cch sp xp s liu .....................................................................................................
4.4.1. Vi s liu nh lng...........................................................................................
4.4.2. S liu mang tnh nh tnh....................................................................................
4.5. Cc tham s c trng ca mu ....................................................................................
4.5.1. Cc tham s i din v ln ca mu ................................................................
4.5.1.1. S bnh qun ( x ) ...........................................................................................
4.5.1.2. S mt (Mode)...............................................................................................
4.5.1.3. S trung v (Median - xMe) .............................................................................
4.5.1.4. S trung bnh nhn (trung bnh hnh hc) ( x g) ...............................................
4.5.2. Cc tham s i din cho s phn tn ca mu ......................................................
4.5.2.1. Phng sai mu .............................................................................................
4.5.2.2. lch tiu chun mu (s).............................................................................
4.5.2.3. lch tiu chun ca s bnh qun ( s x ).......................................................
4.5.2.4. Bin dao ng ca dy s liu (Range)......................................................
4.5.2.5. H s bin ng (CV%)
4.6. Cc tham s c trng ca i lng nh tnh..............................................................
4.7. Mt s quy tc v lm trn s trong tnh ton ...............................................................
4.7.1. Con s c ngha.....................................................................................................
4.7.2. Cch lm trn s (quy tc xp x) ..........................................................................
CHNG V - C LNG
5.1. t vn ....................................................................................................................
5.2. Cc phng php c lng ....................................................................................
5.2.1. c lng im ....................................................................................................
5.2.2. c lng khong ................................................................................................
5.3. c lng gi tr trung bnh ca tng th .....................................................................
18
5.3.1. c lng tr s trung bnh tng th khi dung lng mu n l ln (n 30).......

5.3.2. c lng s trung bnh qun th khi n < 30.........................................................
5.4. Xc nh dung lng mu.............................................................................................
5.5. c lng tn s ca tng th (hay c lng t l).....................................................
5.5.1. Khi s kin A c xc sut khng gn 0 v 1 ..........................................................
5.5.1.1. Khi dung lng n ln (n > 100).................................................................
5.5.1.2. Khi dung lng n < 100 (khng ln) .........................................................
5.5.2. Khi s kin A c xc sut gn 0 hoc gn 1...........................................................
CHNG VI - KIM NH GI THUYT THNG K
6.1. Nhng khi nim chung v ngha...............................................................................
6.2. Trng hp hai mu c lp.........................................................................................
6.2.1. Tiu chun U ca phn b tiu chun ....................................................................
6.2.2. Tiu chun t ca phn b Student ..........................................................................
6.3. Trng hp hai mu lin h (khng c lp) ................................................................
6.3.1. Khi nim v mu lin h......................................................................................
6.3.2. Tiu chun t ca Student .......................................................................................
6.4. Kim nh tnh c lp (kim nh tnh thun nht ca cc mu v cht) ......................
6.4.1. So snh 2 t l (hay gi l kim nh 2 xc sut) ...................................................
6.4.1.1. Trng hp 2 dung lng mu u ln .....................................................
6.4.1.2. Trng hp n < 100 (n1 hoc n2 <100)...........................................................
6.4.1.3. Trng hp hai s kin him (hay xc sut b) ..............................................
6.4.2. Kim tra tnh thun nht ca nhiu mu v cht (kim nh nhiu xc sut)
6.5. Kim tra gi thuyt v hai phng sai...........................................................................
CHNG VII - PHNG PHP SP XP CNG THC TH NGHIM V PHN
TCH KT QU.
79
Mc tiu..............................................................................................................................
Ni dung ca chng: .........................................................................................................
7.1. Cc th nghim mt nhn t. .........................................................................................
7.1.1. Khi nim: ............................................................................................................
7.1.2. Cc phng php sp xp v phn tch kt qu......................................................
7.1.2.1. Th nghim sp xp kiu hon ton ngu nhin (CRD)...................................
7.1.2.2. Th nghim sp xp theo kiu khi ngu nhin y (RCB). .......................
7.1.2.3. Th nghim sp xp kiu vng la tin (Latin Square).....................................
19
7. 2. Th nghim hai nhn t

7.2.1. Thit k theo kiu khi ngu nhin y (RCB)
7.2.2. Thit k kiu chia ln nh ( Split-plot) ............................................................
7.3. Mt s iu ch trc khi tin hnh phn tch phng sai..........................................
7.3.1. Khi s liu th nghim b mt ................................................................................
7.3.1.1 Khi b mt mt s liu.....................................................................................
7.3.1.2 Khi b mt 2 s liu......................................................................................
7.3.2. Chuyn i s liu trc khi phn tch phng sai ................................................
Cc cu hi n tp:..............................................................................................................
CHNG VIII - PHN TCH TNG QUAN
Mc tiu..............................................................................................................................
Ni dung bao gm:..............................................................................................................
8.1. t vn ....................................................................................................................
8.2. Tng quan ng thng mt bin s...........................................................................
8.2.1. Khi nim v cc c trng ca tng quan ..........................................................
8.2.2. Cc v d...............................................................................................................
8.2.2.1. Trng hp dung lng mu nh (n < 30) .....................................................
8.2.2.2. Trng hp dung lng mu ln (n > 30) ......................................................
8.3. Tng quan tuyn tnh nhiu bin.................................................................................
8.3.1. ngha ca nghin cu tng quan nhiu yu t ..................................................
8.3.2. H s hi quy ring v phng trnh hi quy phc. ...............................................
8.4. Phng php lp phng trnh tng quan cho cc c trng cht lng......................
CHNG IX - TNG KT TH NGHIM
149
9.1. Cch trnh by s liu trong bo co khoa hc ........................................................ 149
9.1.1. Phng php trnh by bng bng s liu ........................................................ 149
9.1.2. Phng php dng th v biu ................................................................ 150
9.2. Phng php tng kt v vit bo co kt qu th nghim (kt qu nghin cu khoa
hc)............................................................................................................................... 152
9.2.1. Chnh l s liu, tnh cc tham s thng k v x l thng k kt qu th nghim
................................................................................................................................. 153
9.2.2. Vit bo co khoa hc ..................................................................................... 153
PH LC
155
20

PP Thinghiem

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PP Thinghiem

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

B GIO DC V O TO

TRNG I HC NNG NGHIP I H NI

NGUYN TH LAN (Ch bin) & PHM TIN DNG

PHNG PHP TH NGHIM

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

CHNG I I CNG V CNG TC NGHIN CU KHOA HC NNG NGHIP

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

* Cc ti liu c lin quan trc tip v gin tip ti vn d nh nghin cu.

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

nghin cu nhn to khng phi l iu kin thc ti m i tng nghin cu s c gieo

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Cng qua nhng kt qu ca th nghim ng rung c th nhn nh r thm kt qu

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

CHNG II THIT K TH NGHIM TRN NG RUNG

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

2.1.2. Yu cu v sai khc duy nht

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Thi gian t gieo chn sinh l

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Cc th d nu trn cho thy t nh t th nghim cn phi c lch s canh tc r rng.

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Thng thng loi ny c p dng nghin cu tc dng ca mt bin php k

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

2.3. Xy dng chng trnh th nghim

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Cng thc II: l bn ln mc 1 (CT II)

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Nh vy th nghim c th c 5 cng thc (dng li mc 200N) hoc c th 6 cng thc

Th nghim c 8 cng thc trong c 2 cng thc i chng l a1b0: i chng 1

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

nhau. Nu ly chnh xc ca th nghim l h s bin ng CV% kho st th gi tr ny

Din tch (m2)

Din tch (m2)

Phm Ch Thnh v Nguyn Th Lan (1983) nghin cu trn la cy ti t ph sa trong

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

10,28 10,21 10,92

22,23 20,20 17,90 18,00 18,30 18,90 19,40 18,90 19,10

Ghi ch: CV% l bin ng ca t th nghim

Bng 2.7. Khi th nghim c dng hnh ch nht 3 : 1

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

(2) Ph thuc vo loi cy trng v mt gieo cy sao cho mi mt th nghim c

- Th nghim ngoi ng kt hp vi th nghim trong phng

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

- Vi cc loi cy c kch thc tng i to nh: Bng, ng th din tch l 50 100

hnh vung (7m x

Qua y cho php nhn xt:

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

ngn gia cc , m ch khong cch 40 cm). S di chuyn ny l nhiu hay t, ph thuc

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trong s (2.1): hnh (2.1)a l khng hp l c th 1 cng thc no nm vo t

CV% (khng nhc li)

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Ghi ch: CV% l sai s ca th nghim

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Tn ti hay tn th nghim phi ghi ngn gn, r rng, tm tt c mc tiu th

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------

Phn th hai: D kin kt qu thu c

Trng i hc Nng nghip 1 Gio trnh Phng php th nghim -------------------------------------------