WWW.THUVIENVATLY.

COM

Bn Tin Vt L
Thng 6 - 2011

Th Vin Vt L www.thuvienvatly.com banquantri@thuviemvatly.com Thng 6 nm 2011

Ni dung: Trn Nghim trannghiem@thuvienvatly.com Tun Quc - tuanquoc511@yahoo.com Bin tp: Trn Triu Ph trieuphu@thuvienvatly.com Thit k: Bch Triu, V V Cng mt s Cng tc vin khc

Trong bn tin c s dng hnh nh v cc bi dch t cc tp ch ni ting Physics World, Nature Physics, New Scientist, cng mt s tp ch khc.

B n tin V t l thng 6/2011 http://thuvienvatly.com N I DUNG THNG NY Sao ch i Hale-Bopp t th ............................................................................1 Willard Boyle t th ............................................................................................2 ng h nguyn t nh nh t trn th tr ng ...................................................3 Hng tri u l en mini i qua Tri t m i ngy ..................................................6 M t hnh tinh ngo i c th c s s ng .................................................................9 Cng b k ho ch xy d ng Knh thin vn Einstein ....................................11 S hnh tinh t do trong v tr c th cn nhi u s l ng sao ...........................13 M c phng x trong i dng sau s c h t nhn Nh t B n ..........................15 R n khng tim ch t c, s c cng b m t m i l th ph m ..............................18 Mmen l ng c c i n c a electron r t nh , nhng o c .......................20 Cc ngi sao cng gi u tu i nh ng i v y .......................................................22 Ch t bn d n c th tr thnh ch t s t t ...........................................................24 150 nm ngh thu t nhi p nh mu ...................................................................26 S v ng vu nh sng-v t ch t t xa ................................................................32 Khm ph i t c a h t photon .................................................................34 Xa d li u c th lm ngu i my tnh l ng t ................................................36

Bn tin Vt l thng 6/2011

Sao ch i Hale-Bopp t th

Ci ui natrium c a sao ch i Hale-Bopp Sao ch i Hale-Bopp, c l l sao ch i c nghin c u/ c quan st nhi u nh t trong l ch s nhn lo i, c th nhn th y tr c nh ng ng i quan st tnh c trong g n 18 thng tr i khi n i ngang qua, ti p c n g n n 1,315 AU (1AU = kho ng cch M t tr i-Tri t), tr c khi n l i lao u h ng ra bin gi i xa xi c a h m t tr i c a chng ta. L n u tin c nhn th y b i nh thin vn h c nghi p d Alan Hale, v Thomas Bopp, ngi sao ch i trn thu ht s ch c a c th gi i v n l ngi sao ch i sng nh t xu t hi n trn b u tr i trong vi th p nin v a qua, v v n hi n di n lu nh th trn b u tr i m. Trong m t bi bo ng trn website chia s b n th o arXiv, Gyula Szab thu c i thin vn Konkoly Hungary, cng hai ng nghi p c a ng, Krisztin Srneczky, m t nh thin vn h c nghi p d ng i Hungary, v Lszl Kiss thu c tr ng i h c Sydney Australia, lu r ng sau 15 nm, Hale-Bopp cu i cng d ng nh i xa so v i m t tr i (30,7AU) nn coma c a n ( u c a n, hay ci kn hnh thnh b i bng thng hoa trong khng gian) cu i cng t n th t n m c n h u nh khng cn t n t i n a. Sau khi i t i i m c n nh t ( i m g n m t tr i nh t) c a n vo hm 1 thng 4 nm 1997, ngi sao ch i trn khng cn http://thuvienvatly.com 1

Bn tin Vt l thng 6/2011

ph trng le lo t trn b u tr i n a, m c d n c ch t i trong m t th i gian ng n h i nm 2007, cng b i Szab, nhng n v n c m t coma r t d nhn th y c li 25,7AU. H i nm 2007, Szab v i c a ng cng ch n nhi t b m t c a Hale-Bopp lc o v nh n th y n vo kho ng 53,1K (-220 C) v v ngi sao ch i trn hi n nay trng nh ang i vo ci ch t, nn h tin r ng c th suy lu n r ng nh ng sao ch i nh Hale-Bopp ra i nhi t kho ng 50-53K. K t qu ny nh d u kho ng cch xa nh t m m t sao ch i t ng c nghin c u, v n mang l i cho cc nh khoa h c nh ng ki n th c v kho ng cch m m t sao ch i ph i i xa m t tr i tr c khi n i vo yn ngh , ci c th h u ch i v i cc nh khoa h c trong tng lai mu n th y r hnh tr ng c a nh ng sao ch i c nguy c gy e d a i v i chng ta khi i qua qu g n; tuy nhin, chng ta ch ng ph i lo l ng g v Hale-Bopp n a, v n s khng quay u ti n l i pha chng ta l n n a trong 2500 nm. Ngu n: PhysOrg.com

Willard Boyle: 19242011

Willard Boyle, ng i cng nh n Gi i Nobel V t l 2009, v a qua i tu i 86. Boyle nh n m t n a gi i th ng cng v i George Smith cho vi c pht minh ra d ng c tch i n kp (CCD). Boyle v Smith u lm vi c t i Phng th nghi m Bell New Jersey khi h th c hi n khm ph c a mnh h i nm 1969 Boyle l gim c pht tri n d ng c t i phng th nghi m trn v l lnh o c a Smith; Smith l ph trch khoa. M t n a cn l i c a gi i th ng nm 2009 dnh cho Charles Keo cho nghin c u c a ng v s i quang. Boyle cho i t i Amherst, Nova Scotia, vo ngy 19 thng 8 nm 1924. Gia nh c a ng di c n m t c ng ng khai thc g xa xi Quebec, ni Boyle c m d y t i nh cho n nm 14 tu i. Sau khi ph c v trong H i qun Hong gia Canada vo Th chi n th hai, ng vo h c tr ng i h c McGill, l y b ng ti n s v t l nm 1950. Boyle gia nh p Bell Labs vo nm 1953, ni ng tr i qua ph n l n s nghi p i mnh cho n khi ngh hu vo nm 1979 v tr l i qu hng Nova Scotia c a ng. 2

Willard Boyle, ng i cng nh n Gi i Nobel V t l 2009, v a qua i tu i 86. ( nh: Qu Nobel)

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

Gi ng nh nhi u nh khoa h c gi i Nobel, gi i th ng n v i Boyle kh mu n mng, khi ng tu i 85. M t ng i b n thm nin c a ng v l y vin h i ng a phng Nova Scotia, Ron MacNutt, pht bi u v i i pht thanh Canada r ng Boyle c m t cht ti c nu i khi m s cng nh n n v i ng kh mu n mng cho nn ng ch ng th lm g ng gp thm n a, ch ng th pht bi u v i b n tr tr ng h c c. M t gi i th ng n s m, MacNutt b sung thm, c th khi n Boyle nh h ng n nhi u ng i hn trong cu c i c a ng. Nh tin phong cch m ng S pht minh ra CCD lm cch m ng ha ha ngnh nhi p nh v nh ng d ng c cho php hnh nh c bi n i tr c ti p thnh d li u s thay v s d ng phim. CCD t ng hnh thnh nn c s c a m i camera k thu t s , nhng d n b thay th b i nh ng b c m bi n CMOS trong a s nh ng ng d ng gi thnh th p nh i n tho i di ng v m t s camera k thu t s . CCD cn c s d ng r ng ri trong ngnh thin vn h c, th d Knh thin vn v tr Hubble c m t vi camera CCD ho t ng tr c ti p, trong c Camera Tr ng R ng, thi t b m i c nng c p g n y. M t camera CCD ch a hng tri u t bo nh y sng c s p x p thnh hng v c t thnh m t ma tr n. nh sng t i b bi n i qua hi u ng quang i n thnh electron, electron c tch trong m t t i n, v i l ng i n tch lu trong m i t bo t l v i c ng nh sng. Sau , i n tch c v n t i n ra c a ma tr n CCD c, cho php hnh nh c ti d ng t n i dung c a m i pixel. Boyle nh n m t s gi i th ng cho cng trnh nghin c u CCD c a ng, trong c K ni m chng Morris N Liebmann c a IEEE ng nh n cng v i Smith. ng ra i, l i ng i v Betty, cng ba ng i con. Ngu n: physicsworld.com

ng h nguyn t

nh nh t trn th tr ng

ng h nguyn t thng m i c chip

u tin trn th gi i. ( nh: Symmetricom, Inc.)

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

Cc nh nghin c u M v a pht tri n ng h nguyn t thng m i nh nh t th gi i. G i tn l ng h Nguyn t C Chip (CSAC) SA.45s, b n c th s h u n v i s ti n ch 1500 la M. Chi c ng h trn, tho t u c pht tri n cho m c ch qun s , c kch c ch ng b ng m t bao dim, cn n ng 35 gam v yu c u cng su t ch 15mW. Ngoi vi c l thi t b bo gi hng ngy c a chng ta, theo l i i nghin c u, chi c ng h trn cn c th c nhi u ng d ng a d ng, t vi c v hi u ha bom cho n vi c tm ki m d u m . Cc ng h nguyn t s d ng m t t n s chuy n ti p i n t c bi t c a m t nguyn t lm chu n t n s , v i ti ng tc t c l cc dao ng gi a hai tr ng thi nng l ng trong m t nguyn t . Thng th ng, ng i ta dng m t vng h i ti p kha t n s c a ngu n sng v i t n s c a chuy n ti p , t t o ra m t chu n t n s n nh. Chi c ng h nguyn t tn ti n ny c h p tc pht tri n t i Symmetricom, Phng th nghi m Draper, v Phng th nghi m qu c gia Sandia M. Chi c ng h g m m t gi v t l h t s c nh g n ch a cc nguyn t caesium v t trn m t bo m ch bn trong m t ci h p nh xu. Cc nguyn t caesium c gi bn trong m t t bo c ng h ng c lm nng n m t tr ng thi hi b i cc b n t pha trn v pha d i gi. i u bi n vi sng M t laser pht x m t h p ng t i u ha (VCSEL) c chi u qua ch t hi , gy ra s kch thch nh ng nguyn t caesium. nh sng laser c i u ch nh b i m t my pht tn hi u vi sng trn chip. i u ny cho php m t chm nh sng laser kch thch cc nguyn t caeium hai m c nng l ng khc nhau. S giao thoa gi a hai m c ny khi c pht hi n b i m t quang diode t o nn m t ph n c a vng h i ti p. S h i ti p t i u ha s l ng photon b h p th b i cc nguyn t caesium. Chi c ng h hi n th 1s tri qua sau khi m chnh xc 4596.315.885 chu k tn hi u dao ng t vi sng. Gi v t l c hn chn khng v sau c b c trong m t l p ch n t tnh, tr c khi t ln trn bo m ch in s n (PCB), sau ton b c hn kn khng cho khng kh l t vo. B n n p v b n c a c u trc ng vai tr l p ch n t tnh th hai. Ton b cc b ph n trn PCB c t i u ha cho su t tiu hao nng l ng m c cng nh cng t t. K t qu l m ch i n c a gi v t l tiu th kho ng 95 mW, cng v i b n thn gi v t l tiu th kho ng 10 mW. c php sai s ch t o, CSAC c cng su t tiu th t ng c ng ch 115 mW theo l i Steve Fossi, gim c pht tri n kinh doanh c a Symmetricom. t ng ra i t i NIST

H i nm 2004, t o ch Physics World a tin r ng John Kitching cng i c a ng t i Vi n Tiu chu n v Cng ngh Qu c gia M (NIST) Boulder, Colorado, ch t o ra ci khi l ng h nguyn t di ng c chip v nh g n nh t. V y th u l s khc bi t v i d ng c m i nh t ny? Theo Kitching, s n ph m m i ny v c b n l phin b n thng m i c a cng trnh nghin c u m nhm c a ng t i NIST i tin phong t nm 2001 n 2005. Trong khi cc ng h Symmetricom v NIST c kch c ngang ng a nhau, th l i th chnh c a chi c ng h m i ny l cng su t i h i n ho t ng th p hn nhi u so v i b t k ng h nguyn t thng m i no tr c y: 115 mW, so v i hn 1 W i v i m i ng h http://thuvienvatly.com 4

Bn tin Vt l thng 6/2011

nguyn t khc. i u ny c ngha l n s m ra nhi u ng d ng m i cho s o th i gian chnh xc, c bi t l nh ng ng d ng ch c cng su t ngu n th p, Kitching ni. V hi u ha bom t ng

Chi c ng h trn c th tm th y cng d ng trong s v hi u ha cc d ng c n t ng (IED) ho c bom l ng c kch n khng dy b ng m i th t i n tho i di ng cho n nh ng b i u khi n t xa tr chi. Nh ng qu bom nh v y c th b v hi u ha b ng cch s d ng nh ng i pht di ng nh ch n m i tn hi u vi n thng trong khu v c. Trong khi gi i php ny gi i quy t c v n bom n t c th, nhng n cng ngn c n m i s truy n thng tin v tuy n thn thi n khc. CSAC s mang l i s o th i gian chnh xc c n thi t pht tn hi u nhi u s truy n thng lin quan n kch bom ng th i cho php cc tn hi u thn thi n truy n qua. D ng c trn cn c th s d ng nh ng ni khng c tn hi u nh gi GPS, th d trong s l n d i bi n su, trong khai khong ho c nghin c u a ch n. c bi t, cc ng h trn c th dng trong nh ng b c m bi n d i n c d a trn s o th i gian chnh xc c a tn hi u a ch n thm d d u kh. Trong tr ng h p ny, cc ng h trn m i b c m bi n s c n th t chnh xc, nh g n v ch y v i cng su t r t th p nh ng b c m bi n c th l i d i n c trong nh ng kho ng th i gian di. CSAC ch i h i 1020% cng su t c a nh ng ng h c m bi n hi n c, nhng n chnh xc hn kho ng100 l n.
T d i ln, nh ng b ph n g m b n , t m ch n d i, PCB, gi v t l, dy qu n xin, t m ch n trn v n p y. ( nh: Symmetricom, Inc.)

Ngu n: physicsworld.com

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

Hng tri u l en mini i qua Tri t m i ngy

Nh ng tnh ton c a h cho th y cc l en mini c th i xuyn qua Tri t m i ngy, v c m i e d a r t nh i v i hnh tinh c a chng ta. V t ch t quay trn xung quanh Cc l en mini khc v i l en thin vn v t l thng th ng cch th c chng hnh thnh v kch c c a chng. Trong khi cc l en thin vn v t l c hnh thnh b i s co l i c a nh ng ngi sao kh ng l , th ng i ta ngh nh ng l en mini c hnh thnh trong lc Big Bang, l nguyn do v sao chng c g i l l en nguyn th y. V trong khi m t l en thin vn v t l c kh i l ng t i thi u l 1030 kg, th kh i l ng c a l en mini bi n i t kh i l ng Planck nh xu n hng nghn t kilogram ho c l n hn, nhng v n nh hn nhi u so v i l en thin vn v t l. (M c d v t l h c cho php t n t i nh ng l en thu c m i kch c , nhng cho n nay cc nh khoa h c khng bi t c ch no c th t o ra nh ng v t th trong ng ng trung bnh) Kh i l ng nh trng i c a cc l en mini t o ra trong phng th nghi m n m u nh , kho ng 10-23 kg. Do m t c c c a chng, cho nn ngay c l en mini kh i l ng l n nh t cng c kch c vi m. Quan i m thng th ng xem l en l m t trong nh ng v t th m ct im c l c h p d n m nh c a n ht l y ton b v t ch t ln c n i qua m t i m t i h n g i l chn tr i s c , t n khng th no thot ra ngoi. Nhng b i tc gi VanDevender cho r ng c ci g khng gi ng nh v y x y ra v i nh ng l en mini c kh i l ng d i 1012 kg. Thay v h p th v t ch t, nh ng l en mini ny c th k t h p v t ch t b ng l c h p d n, sao cho v t ch t quay trn xung quanh l en m t kho ng cch nh t nh. V cc nguyn 6

Tng t nh cc electron quay trn xung quanh h t nhn nguyn t m khng b ri vo bn trong, cc l en mini d i m t kh i l ng nh t nh c th lm cho v t ch t xung quanh quay trn m khng ri vo trong l en. nh: Halfdan, Wikimedia Commons.

Trong m t nghin c u m i, cc nh khoa h c xu t r ng nh ng l en mini c th tng tc v i v t ch t r t khc v i tr c y ng i ta ngh. N u nh xu t l ng, th n s c ngha l th i gian c n thi t cho m t l en mini nu t ch ng Tri t s di hn nhi u b c l n so v i tu i c a V tr . Trong bi bo c a h , ng trn website chia s b n th o arXiv.org, Aaron P. VanDevender thu c Phng th nghi m Halcyon Molecular Redwood City, California, v J. Pace VanDevender thu c Phng th nghi m qu c gia Sandia Albuquerque, New Mexico, mu n tm m t phng php pht hi n ra cc l en mini m ng i ta ngh l t n t i trong t nhin. http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

t v t ch t quay xung quanh l en do l c h p d n g i t ng n cc electron quay xung quanh h t nhn do l c i n t - c hai u khng b ri vo bn trong nn cc nh v t l g i h l thuy t ny l Tng ng H p d n c a Nguyn t (GEA). M c d i u ny trng c v thu n ty l thuy t, nhng quan i m trn c th mang l i m t phng php ki m tra l thuy t hi n nay c a cch th c nh ng l en mini gi i v qua i, g i l s bay hi l ng t . Trong qu trnh ny, l en mini m t kh i l ng cho n cu i cng th chng bi n m t. Khi chng m t kh i l ng, chng s t o ra tia X. Tuy nhin, nh ng n l c nh m quan st d u hi u tia X c a nh ng giai o n cu i c a s bay hi cho n nay khng h thnh cng. S thi u b ng ch ng ny cho th y l en mini ho c l khng c t o ra v i s l ng l n nh d on, ho c l chng khng bay hi. Gi s ki u gi i thch th hai v a ni, b i tc gi VanDevenders xu t r ng, thay v ch tm ki m nh ng hi u ng bay hi, cc nh nghin c u cng nn tm ki m b ng ch ng cho s t n t i th c s c a nh ng l en mini. N u l thuy t l en mini d i d ng GEA c a h l ng, th v t ch t lin k t b ng s h p d n trong m t GEA s t o ra nh ng pht x c th pht hi n ra v i nh ng my d hi n nay, m c d c h i pht hi n ra nh ng pht x ny s l mong manh. S bay hi l ng t l m t n n t ng quan tr ng c a cc l thuy t l ng t h p d n trong ba th p nin qua, nhng n cha bao gi c xc nh n th c nghi m, Aaron VanDevender ni. Nghin c u c a chng ta nu v n ci g s x y ra n u nh ng l en mini khng bay hi? Chng ti ch ng t r ng n u chng khng bay hi, chng c th tng tc v i v t ch t v c th pht hi n ra c. N u chng ta c th quan st nh ng v t th nh v y, th n s c s tc ng to l n i v i ki n th c c a http://thuvienvatly.com chng ta v s bay hi l en, v s h p d n l ng t ni chung. GEA ho t ng nh th no

Trong bi bo c a h , cc nh nghin c u m t b ng phng php ton h c lm th no m t l en c th t n t i trn Tri t m khng tiu th h t ton b kh i l ng xung quanh. M t l en mini nh v y c nh ng rng bu c i v i bn knh Schwarzschild c a n, l bn knh nh nh t c a m t v t th l m t l en tr c khi n b h p th , khng bao gi thot ra c. M i v t th nh hn bn knh Schwarzschild c a n l m t l en. Nhng v nh ng l en mini v i kh i l ng d i 1012 kg l qu nh , nn chng c th c bn knh Schwarzschild nh hn nhi u so v i qu o c a cc h t v t ch t lin k t h p d n. Ch ng no nh ng h t v t ch t ny v n bn ngoi bn knh Schwarzschild c a l en mini, th chng s quay xung quanh ch khng b h p th . (Nh ng l en v i kh i l ng 1012 kg c bn knh Schwarzschild b ng bn knh c a tr ng thi c b n m nh ng h t v t ch t g n nh t quay trn , cho nn kh i l ng ny l gi i h n trn i v i m t GEA) Cc nh nghin c u so snh nguy c co s p c a GEA v i nguy c co s p c a nh ng nguyn t th c t . S lo ng i r ng m t GEA a c u c th h p th c tri t l tng t nh ci ng i ta trng i h i u th k 20 r ng cc electron quay xung quanh m t h t nhn s pht x nng l ng c a chng v ri vo trong h t nhn, cc nh nghin c u vi t nh th trong bi bo c a h . V cc m c nng l ng electron b l ng t ha v gi tr trng i c a bn knh c a tr ng thi c b n l n hn nhi u so v i bn knh c a h t nhn, cho nn xc su t m t electron b h t nhn b t gi l v cng nh . Tng t nh v y, cc h t kh i l ng m khng c kh nng ri vo trong l en t i tm c a mt GEA; tuy nhin, trn nguyn t c, m t vi 7

Bn tin Vt l thng 6/2011

h t nh th c kh nng ri vo, cung c p nng l ng cho nh ng s pht x c th quan st c. Cc nh khoa h c tnh c r ng nh ng l en mini v i kh i l ng kho ng 100.000 kg c th c bi t h p d n, v chng c th l ng c vin cho v t ch t t i. H c tnh r ng, n u v t ch t t i ch y u g m nh ng l en mini v phn b u kh p trong thin h, th kho ng 40 tri u kg l en mini s i qua Tri t m i nm. Cc nh nghin c u tnh c r ng c th pht hi n c kho ng 400 l en mini m i nm qua s pht x i n t m nh c a chng t v t ch t lin k t h p d n. N u m t h t trn Tri t ti n n g n m t GEA khi n ang i qua hnh tinh chng ta, th h t c th b tn x , b b t gi trong qu o, ho c gi i phng m t h t lin k t. Do nh ng l en mini c v n t c cao so v i nng l ng lin k t c n thi t b t gi m t h t, cho nn cc nh nghin c u d on r ng l en mini s nhanh chng b t c m t cc h t c a n khi n i xuyn qua Tri t. Do , vi c tm ki m nh ng s pht x nh th nn t p trung vo cc ngu n pht c xu t x v tr . S th t kh, nhng khng ph i l khng th [ pht hi n ra m t trong nh ng l en mini ang i qua Tri t], Aaron VanDevender ni. Kh nng hi n c c a m t GEA pht x ra b c x c th quan st l nh nhng khng th b qua. V cn b n, c kh nng vi c quan st m t GEA trong qu o xung quanh Tri t l d hn, thay v pht hi n m t GEA ang i qua v n t c cao. ng th i, GEA l n hn c kh nng s d pht hi n hn nhi u, cho nn t t nh t l nn t p trung nh ng n l c quan st c a chng ta vo nh ng v t th trong ng ng 104 n 106 kg. C n 1033 nm nu t ch ng Tri t

Cc nh nghin c u cn lu r ng nh ng l en t o ra t i LHC l qu nh v khng c nng l ng lin k t m nh lin k t v t ch t vo nh ng qu o l ng t c th pht ra b c x c th quan st c. Trong b t c tr ng h p no, theo l thuy t ny, cc l en mini thu c m i kch c s khng h p th nh ng l ng l n v t ch t m t cch qu nhanh. Cc nh khoa h c tnh c r ng, v i m t l en c kh i l ng 1 kg, s m t kho ng 1033 nm n nu t h t Tri t. so snh, V tr chng ta hi n nay ch m i kho ng 13,7.109 nm tu i. V v i nh ng l en nh nh nh ng l en c th hnh thnh t i LHC, th th i gian n h p th Tri t s cn di hn nhi u. Ngu n:PhysOrg.com

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

M t hnh tinh ngo i c th c s

s ng

nh l n bn tri l s m hnh kh h u ton c u dng nghin c u Gliese 581d. Vng t mu /xanh th hi n nhi t b m t nng/l nh, cn nh ng mi tn th hi n t c gi cao 2 km trong kh quy n. nh bn ph i l hnh minh h a hnh tinh ngo i ang quay xung quanh ngi sao ln c a n. ( nh: LMD/CNRS)

M t hnh tinh ang quay xung quanh m t ngi sao cch Tri t 20 nm nh sng c th c nh ng i u ki n thch h p dung d ng s s ng. Cc m ph ng do m t i nh khoa h c Php th c hi n cho th y hnh tinh trn, tn g i l Gliese 581d, c th ch a n c th l ng, c nh ng m my v ma ro, ngoi ra cn c gi lm phn b nhi t m n h p th t ngi sao c a n. Tuy nhin, cc nh nghin c u cng th a nh n r ng cc m ph ng c th l khng ng v hnh tinh trn c t ho c khng c kh quy n ho c th m ch n b t m li m trong m t l p dy hydrogen v helium. c quan st l n u tin h i nm 2007, m t s nh thin vn ngh Gliese 581d l m t hnh tinh v i kh i l ng t nh t b ng b y l n kh i l ng c a Tri t, a n vo hng ng siu Tri t. N l m t trong 500 hnh tinh ngoi h m t tr i (hnh tinh ngo i) m cc nh thin vn tm th y ang quay xung quanh nh ng ngi sao khc ngoi M t tr i c a chng ta. Tuy nhin, khng c hnh tinh ngo i no trong s ny t ra v a gi ng Tri t v a quay bn trong vng c c a ngi sao c a http://thuvienvatly.com

n, ni nh ng i u ki n trn hnh tinh v a thch h p cho s s ng xu t hi n. Nay cc m ph ng kh h u trn Gliese 581d, th c hi n b i Robin Wordsworth, Franois Forget cng cc ng nghi p t i Phng th nghi m ng l c Kh t ng h c v tr ng i h c Bordeaux, cho th y hnh tinh ngo i trn c kh nng c s s ng. Th t v y, i nghin c u m t Gliese 581d l hnh tinh ngo i c a c u u tin c pht hi n n m trong vng c. Gliese 581d l m t trong su hnh tinh ngo i c cho l quay xung quanh ngi sao ln Gliese 581. N nh n kho ng m t ph n ba nng l ng m Tri t nh n t M t tr i v cn c m t pha nng lun lun h ng m t v ngi sao c a n v m t pha t i, l nh l o. S chnh l ch nhi t l n gi a hai bn c u gy kh khn cho hnh tinh duy tr b u kh quy n dy c n thi t cho s s ng. Cc m hnh kh quy n

Bn tin Vt l thng 6/2011

Wordsworth v ng nghi p m ph ng cc i u ki n trn Gliese 581d b ng m t m hnh kh quy n 3D tng t nh m hnh dng nghin c u kh h u c a Tri t. Nghin c u ny d a trn c s l hnh tinh c kh h u b chi ph i b i hi u ng nh knh c a carbon dioxide v n c, ci cc nh nghin c u ngh l m t gi thuy t h p l v r ng kh h u c a Kim tinh, Tri t v H a tinh c xc nh b i nh ng ch t kh ny. Nh ng m ph ng thu c cho th y Gliese 581d c th c m t b u kh quy n dy v n c th m c cc i dng, cc m my (c n c v carbon dioxide) v ma ro. Theo cc nh nghin c u, m t y u t then ch t h ng n s c l mu c a ngi sao b m c a hnh tinh trn. S tn x Rayleigh trong kh quy n c a m t hnh tinh th ng c xu h ng lm ph n x nh sng t i mu xanh tr vo trong khng gian. Tuy nhin, Gliese 581 pht ra t nh sng mu xanh v v th hnh tinh ngo i trn h p th t l ph n trm nh sng c a ngi sao c a n nhi u hn so v i Tri t v M t tr i. Cc m ph ng c a s i lu bn trong kh quy n cho th y ph n l n l ng nhi t ny c th c v n chuy n n pha t i c a hnh tinh ngo i, c l ngn khng cho kh quy n hon ton ng c. N u nh ng m ph ng trn l ng, th cc i u ki n trn Gliese 581d s r t khc v i cc i u ki n trn Tri t chng ta. B u kh quy n dy c s cho t nh sng i t i m t t, cho nn theo cc nh nghin c u, c l hnh tinh trn s lun nhu m trong nh hong hn nh p nho ng. Ho c c l khng thch h p cho s s ng Tuy nhin, i nghin c u th a nh n, cc i u ki n trn Gliese 581d c th r t khc v i cc i u ki n m t trong chng trnh m ph ng. Hnh tinh ngo i trn c th c t ho c khng c kh quy n, nh m t cn gi sao d d i t Gliese 581 th i n trong nh ng nm thng u i c a n. Ho c Gliese 581d c th c m t l p dy hydrogen v helium trong kh quy n c a n, a n m t b u kh h u km thch h p cho s s ng hn nhi u. hi u r hn kh quy n c a hnh tinh ngo i trn, i nghin c u l p ra m t danh sch nh ng php o quang ph c a kh quy n c a hnh tinh ngo i trn m h hi v ng s c th c hi n b i cc nh thin vn h c trong tng lai. M c d cc nh nghin c u tin r ng nh ng php o n m ngoi kh nng c a nh ng knh thin vn m t t v knh thin vn v tr ngy nay, nhng s g n gi c a hnh tinh ngo i trn v i Tri t c ngha l nh ng th h thi t b ti p theo c th lm sng t thm v Gliese 581d. Ngu n: physicsworld.com

http://thuvienvatly.com

10

Bn tin Vt l thng 6/2011

Cng b k ho ch xy d ng Knh thin vn Einstein

Knh thin vn Einstein s sn tm sng h p d n nh ng g n sng nh xu trong c c u c a khng-th i gian m thuy t tng i t ng qut c a Albert Einstein d on. ( nh: ASPERA)

Cc nh nghin c u v a phc th o cc k ho ch xy d ng i thin vn sng h p d n th h m i s nh y hn 100 l n so v i nh ng thi t b hi n c. Knh thin vn Einstein, c tnh tr gi kho ng 790 tri u b ng Anh v hon thnh vo nm 2025, s nh m t i m c tiu pht hi n tr c ti p ra nh ng ln sng h p d n v n l c i tm ngu n g c v b n ch t c a chng. N s khc v i nh ng my d sng h p d n hi n c ch s xy d ng d i lng t. Cc nh hi n ang ti n hnh phc th o m t thi t k k thu t chi ti t cho Knh thin vn Einstein, d ki n k ho ch hon t t vo nm 2017, ng th i l a ch n a i m xy d ng. Chi c knh thin vn trn l m t trong b y d n m m ng l i Khu v c Nghin c u Thin vn H t s c p chu u (ASPERA) xu t, v i cc nh ti tr g m y ban chu u, phng th nghi m v t l h t c b n CERN, v 17 qu c gia, trong c c, Nga v Anh. Sng h p d n l nh ng g n sng trong c c u c a khng-th i gian m l thuy t tng i t ng qut c a Einstein d on l ph i ng p trn v tr . Knh thin vn Einstein c bi t l i thin vn sng h p d n th h th ba c thi t k tng t nh nh ng phng th nghi m hi n c nh i thin vn sng h p d n LIGO Hanford, Washington, v Livingston, Louisiana, M. LIGO ho t ng qua hai giao thoa k di 4km t vung gc nhau, trong m t chm laser b tch ra v g i i theo m i cnh tay giao thoa. Sau , hai chm tia ph n x kh i kh i l ng t t t i u m i cnh tay v ph n h i tr l i i m xu t pht c a chng, chng giao thoa http://thuvienvatly.com 11

Bn tin Vt l thng 6/2011

v i nhau. M i con sng h p d n ang i qua s lm cho m t cnh tay hi di hn v cnh tay kia hi ng n hn m t cht, v th lm thay i hnh nh giao thoa, v i bi u hi n c th o c. Tri n khai trong lng t

Knh thin vn Einstein s nghin c u ton b ng ng t n s sng h p d n t 1 Hz n 10 kHz t nh ng ngu n pht thin vn h c c th o c trn Tri t. i thin vn trn s c xy d ng d i lng t su kho ng 100-200 m v s g m ba my d d i lng t, m i my g m hai cnh tay giao thoa k di 10 km. M t trong cc giao thoa k s pht hi n nh ng tn hi u sng h p d n th p t n t 2 n 40 Hz, trong khi nh ng giao thoa k kia s pht hi n nh ng tn hi u t n s cao hn. Th c t Knh thin vn Einstein s c xy d ng d i lng t cho php chng ta m r ng cnh c a nh y xu ng n nh ng t n s th p hn, th d nh nh ng t n s d i 10 Hz, pht bi u c a Andreas Freise, tr ng i h c Birmingham, Anh qu c, ng i ng u nhm thi t k quang h c c a chi c knh thin vn trn. Nhi u tn hi u sng h p d n, th d , t nh ng l en ang va ch m pht ra, s c m t d u hi u ng k trong ng ng . LIGO hi n ang c nng c p ln LIGO Cao c p, khi n n nh y hn g p 10 l n. Theo Freise, cc nh v t l trng i LIGO Cao c p s th c hi n s d tm tr c ti p u tin c a sng h p d n, nhng v Knh thin vn Einstein s cn nh y hn g p 10 l n, cho nn ng i ta k v ng n s c tnh ngu n pht c a sng h p d n v cung c p thng tin v mi tr ng h p d n c c b xung quanh chng m t cch t t hn. Ngu n: physicsworld.com

http://thuvienvatly.com

12

Bn tin Vt l thng 6/2011

S hnh tinh t sao

do trong v tr c th cn nhi u s l ng

nh minh h a m t hnh tinh t do. ( nh: NASA/JPL-Caltech)

M t i thin vn h c qu c t v a pht hi n th y ch ng 10 hnh tinh d ng nh ang tri n i trong khng gian gi a cc sao. Cc hnh tinh ny qu xa cc ngi sao nn chng khng th quay xung quanh m t ngi sao no c , v c th ang tri gi t t do trong khng gian v tr . i nghin c u tin r ng nh ng hnh tinh lu l ng nh th c th nhi u hn s ngi sao bnh th ng n g n t l 2:1 v s t n t i c a chng c th xc nh n cho cc chng trnh m ph ng trn my tnh c a s hnh thnh h m t tr i. Cho n nay, ng i ta tm th y hn 550 hnh tinh bn ngoi h m t tr i c a chng ta. Ph n l n trong s nh ng hnh tinh ngo i (hnh tinh ngoi h m t tr i) ny l s hi n di n c a chng qua s c ht h p d n tc d ng ln ngi sao ch c a chng, ho c qua s lu m sng m chng gy ra khi chng i qua pha tr c ngi sao c a chng. Tuy nhin, m t nhm ch ng 12 th gi i m i tr c y c tm th y b i s vi h i t h p d n. K thu t ny ho t ng trn nguyn l l v t th m ng i ta quan tm ang tr c ti p i qua gi a ng i quan st v m t v t th n n xa hn pha sau. Kh i l ng c a v t th pha tr c tc d ng nh m t th u knh v lm phng i nh sng pht ra t v t th ng sau. N u v t th pha tr c l m t ngi sao, th m i hnh tinh ang quay xung quanh s l i v t tch mch http://thuvienvatly.com 13

Bn tin Vt l thng 6/2011

b o c a ring n trong hnh d ng c a s phng i . Tuy nhin, do yu c u s p th ng hng chnh xc, cho nn ch c vi ba tr ng h p trong m t tri u ngi sao trong ph n trung tm c a D i Ngn h b vi h i t t i m t th i i m b t k. y l l do v sao s l ng hnh tinh ngo i c pht hi n ra theo phng php ny l th p. Sng l c qua 50 tri u ngi sao Trong m t n l c nh m gi i quy t v n ny, chng trnh h p tc Quan st Vi h i t Thin vn v t l (MOA) quan st nhi u ngi sao cng m t lc. Nh ng hnh tinh lu l ng m i ni trn c tm th y trong s quan st MOA c a 50 tri u ngi sao bn trong D i Ngn h t nm 2006 n 2007. V i ton b nh ng ngi sao quan st, chng ti r t ch c ch n r ng chng ti ch ng ki n 474 s ki n h i t h p d n r rng, pht bi u c a tc gi u nhm nghin c u, Takahiro Sumi tr ng i h c Osaka, Nh t B n. Trong s 474 s ki n ny, 10 s ki n t n t i cha t i hai ngy. B y trong s 10 s ki n ny sau ny c xc nh n b i s li u thu t chng trnh Th nghi m H i t H p d n Quang h c (OGLE). Th i gian ko di s ki n cng ng n, th v t th h i t c kh i l ng cng nh ; th i gian cha t i hai ngy cho th y kh i l ng c a v t th ng tr c nh hn nhi u so v i kh i l ng c a m t ngi sao. Th t ra, Sumi tin r ng th ph m chnh l nh ng hnh tinh v i kh i l ng ch ng b ng M c tinh. Ngoi ra, ng i ta khng th y c ngi sao no trong c li 10 n v thin vn xung quanh nh ng v t th h i t h p d n m t n v thin vn l kho ng cch gi a M t tr i v Tri t, v Th tinh quay c li cch M t tr i 9 n v thin vn. C kh nng nh ng hnh tinh ny th t s c m t ngi sao ch . Tuy nhin, s ghi nh tr c ti p nh ng hnh tinh ngo i m nh ng i nghin c u khc th c hi n cho th y nh ng hnh tinh xa xi nh th l r t hi m, Sumi gi i thch. i u ny khi n chng ti k t lu n r ng nh ng v t th ang h i t h p d n l nh ng hnh tinh ang tri gi t t do, khng lin k t v i b t k ngi sao no h t. V chng l nh ng s ki n ng n ng i, v l k t qu c a s s p th ng hng tnh c , Sumi khng trng mong g lm sng t m t m s ki n hnh tinh h i t h p d n nhi u nh v y v i MOA. T phn tch th ng k s li u c a mnh, ng c th ngo i suy ra m t con s nh l ng s thnh vin c a nh ng hnh tinh ang tri gi t t do nh th ny. Chng ti nh n th y cc hnh tinh t do, v i kh i l ng ch ng b ng M c tinh, s phong ph hn g p 1,8 l n so v i s ngi sao m chng ti quan st, Sumi gi i thch. Phn tn trong khng gian S t n t i nh ng hnh tinh lu l ng khng hon ton b t ng : chng c d on t nh ng m hnh my tnh c a s hnh thnh h m t tr i. Chng ti ngh chng c hnh thnh theo ki u gi ng nh nh ng hnh tinh khc nhng sau b phn tn t h ra bn ngoi b i s tng tc h p d n gi a chng, Sumi ni. Joachim Wambsganss, thu c tr ng i h c Heidelberg, c, ng i khng c lin quan g trong nghin c u trn, cho bi t nghin c u ny l n u tin nh l ng c qu trnh ny. Chng ta v a v n khng bi t hi n t ng ny x y ra th ng xuyn nh th no, ng ni. Nghin c u ny cho chng ti m t t ng. Wambsganss ti p t c m t nghin c u trn l m t phng php r rng v ch c ch n, tuy nhin, ng ngh m t s c l khng tin vo kh ng nh m c phong ph c a cc hnh tinh lu l ng. H s d ng m t php phn tch th ng k r t r ng, s d ng m t vi h s khc http://thuvienvatly.com 14

Bn tin Vt l thng 6/2011

nhau, nhng nh ng ng i khc c th tranh ci v nh ng con s m h s d ng, ng gi i thch. M t cch c ng c cho kh ng nh c a nghin c u trn s l s d ng giai o n d li u ti p theo thu t cc th nghi m MOA. C thm ba nm d li u 2008-2010 n a, h c th ti p t c phn tch theo cch gi ng nh v y. H s tm th y nhi u s ki n nh th ny hn v i u ny s mang l i m t c s th ng k ch c ch n hn cho nh ng kh ng nh c a h , ng ni. Ngu n: physicsworld.com

M c phng x trong i dng sau s c h t nhn Nh t B n

Hm l ng b c x trong i dng vo nm 1990, ch y u do s th v kh h t nhn gy ra, o theo n v Becquerel. nh: Vi n H i dng h c Woods Hole Trong s nh ng thi t h i c a tr n ng t v sng th n ngy 11 thng 3 nm 2011 B n l nh my i n h t nhn Fukushima Daiichi c a n c ny. Nh t

L k t qu c a s m t i n, s qu nhi t t i nh my i n trn d n t i s phng thch ng k l ng iodine, cesium v nh ng ng v phng x khc vo mi tr ng. Cc vin ch c Nh t B n m i y nng m c tn kh c c a s c nh my i n h t nhn trn ln m c 7, m c cao nh t trn thang o qu c t v ch c th snh v i s c Chernonyl h i 25 nm tr c, theo l i Ken Buesseler, m t nh ha h i dng h c t i Vi n H i Dng h c Woods Hole. Tuy nhin, khi xt n cc i dng th tc ng c a Fukushima v t qu Chernobyl. 15

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

Theo bo co, ng i ta tm th y cc h t nhn phng x t knh th i c a nh my Fukushima, t n c duyn h i cch nh my 5 n 10 km v pha nam, v t ngoi khi 30 km. Hm l ng c a m t s h t nhn phng x t nh t l vo c l n cao hn nh ng hm l ng cao nh t h i nm 1986 Bi n Baltic v Bi n en, hai vng n c i dng g n Chernobyl nh t, Buesseler ni.

nh ch p qua v tinh vng cch nh my i n h t nhn Fukushima 160 km v h ng b c Nh t B n. Hai dng h i lu l n c a Nh t B n Kuroshio v Oyashio g p nhau y. nh: NASA ng c m t ngu n ti tr ph n ng nhanh t Phn vi n Khoa h c i dng thu c Qu Khoa h c qu c gia (NSF) xc l p hm l ng c a m t s h t nhn phng x trong i Ty Dng v Thi Bnh Dng. Vi c tm ra thng tin ny s m l khu quan tr ng tm hi u tnh kh c nghi t c a s r r v nh ng v n lin quan n s c kh e c ng ng, Buesseler ni. ng cng cc ng nghi p s xc l p m t b d li u ng c s h t nhn phng x cho i Ty Dng v Thi Bnh Dng, s d ng m t m ng l i tr m thu m u b tr r ng kh p t ng-sang-ty. Cc nh nghin c u h c c nhi u i u t Chernobyl v s ph n c a s r r phng x phn tn n cc i dng, v v vi c s d ng s r r lm v t theo di xem n c i dng ha tr n v l ng ng tr m tch nhanh nh th no. Sau Chernobyl, ch t r r khng nh ng o th y trong nh ng m u l y g n a i m trn, nh m u l y Bi n en, m cn th y nh ng ni xa t n nh b c Thi Bnh Dng, Buesseler ni. Do kh quy n v i dng c lin quan v i nhau, nn cc nh khoa h c ngh cc h t nhn phng x c m t trong kh quy n cng s c m t trong i dng, m c d hm l ng r t th p, theo l i nh ha h i dng h c Henrieta Dulaiova thu c tr ng i h c Hawaii. http://thuvienvatly.com 16

Bn tin Vt l thng 6/2011

Dulaiova cng nh n c m t ngu n ti tr ph n ng nhanh t Phn vi n Khoa h c dng thu c NSF nghin c u s r r phng x . i

B ang theo di n c i dng xc l p ng c s hm l ng c a cc h t nhn phng x , v xc nh s phn tn c a cc h t nhn phng x r r . Gi ng nh ng i dn Nh t B n m c d ch c ch n l m c t hn chng ta ang quan tm n tnh tr ng ha ch t phng x s t n t i bn c nh chng ta trong m t th i gian di, pht bi u c a Don Rice, gim c chng trnh ha h i dng h c thu c NSF. tm hi u xem i dng v kh quy n x l s nhi m ny nh th no trong nh ng nm s p t i, tr c tin chng ta ph i c ci nhn ton c nh th c tr ng hi n nay, Rice ni. Buesseler v Dulaiova hi n ang lm cng vi c .

Cc ngu n phng x nhn t o trong kh quy n, so snh v i cc h t nhn phng x t nhin trong i dng. nh: Jack Cook, Vi n Khoa h c i dng Woods Hole Nghin c u c a Dulaiova t p trung vo Trung Thi Bnh Dng, v bao g m nh ng vng n c duyn h i v ngoi khi Hawaii, Guam v Qu n o Midway. S ln c n Nh t B n c a Hawaii bi n n thnh l m t i m theo di quan tr ng, Dulaiova ni. Chng ti ang ti n hnh l y m u duyn h i hng tu n v l y m u ngoi khi hng thng.

http://thuvienvatly.com

17

Bn tin Vt l thng 6/2011

M u n c ba tu n m t l n Guam cng c thu gom, v vi c gom m u do cc tu tu n tra Ty Thi Bnh Dng th c hi n. Sau , cc m u c phn tch ng v cesium, ch t c d u hi u cho php cc nh khoa h c nh n d ng cc ng v phng x r r t Fukushima. Dulaiova cn c k ho ch kh o st nh ng h t nhn phng x khc nh iodine, strontium v m t s actinide r r . Cc nh nghin c u hi v ng c c ki n th c trn quy m ton c u. Ngu n: NSF, PhysOrg.com y v cc h t nhn phng x i dng

R n khng tim ch t

c, s c cng b m t m i l th ph m

nh ch p qua knh hi n vi i n t c a rng nanh c a hai loi r n khc nhau. Rng nanh c a r n s c v n (tri) c m t rnh l n gip phn ph i ch t c. nh bn ph i cho th y rng nanh c a r n c m t ph n c n ng p trong th t. Mi tn mu vng pha d i ch r tuy n ng hnh thnh khi rng nanh b ng p trong th t. ( nh: Bruce Young/H i V t l Hoa K)

http://thuvienvatly.com

18

Bn tin Vt l thng 6/2011

N u b n t ng xui x o n m c b r n c a rng nanh c a n vo chn b n, th c l b n t ng m t m t giy ng h b ng tr c c ch kho lo n sau s phn b n c c c a n. Th t v y, theo cc nh sinh l h c c v M, nhi u loi b st c c khng tim ch t c c a chng, nh c l b n ngh nh th . Thay vo , chng ho t ng d a trn m t h n h p c g m s c cng b m t v c s v t l n c s t c chua. Cho n lc chng ti nghin c u, cha c ai t ng quan tm n cu h i xem v sao s nhi m c do r n c n l i x y ra nh v y, pht bi u c a thnh vin i nghin c u Leo van Hemmen thu c tr ng i h c K thu t Munich. M t vi loi r n th t s tim ch t c c a chng, loi r n chung l m t th d n i ti ng. Rng n c c a r n chung gi ng nh nh ng mi tim d i da, bm ch t c vo con m i p su t cao t tuy n c n m trn u r n. Nhng nhi u loi r n v loi b st c c khc khng c cc tuy n ng trong rng n c c a chng, v v th khng th phn ph i ch t c ki u p l c c. Th ng th rng n c c a chng c m t ci ng rnh, ch y t trn xu ng d i. Th y ng l c h c chua. Khng gi ng nh n c, ch t ch y i b t k l c tc d ng ln n, n c s t c nh t km hn hay d ch y i hn khi l c ko tc d ng ln n tng ln. c i m ny bi n n c s t thnh m t ch t l ng phi Newton tnh. Nhm c a van Hemmen tin r ng hnh tr ng phi Newton tnh c a n c r n l ci thi t y u i v i s phn ph i c a n. Khi ch t c trong rnh rng nanh, ch l ra tr c khng kh, s thi u l c ko c ngha l n c nh t cao. Tuy nhin, khi rng nanh c n xuyn qua da, th l c ko tng ln, nh t gi m i, v ch t c c th ch y t do. S c cng b m t gi i phng ch t c

Van Hemmen v cc ng nghi p c a ng t i Munich, cng Bruce Young t i tr ng i h c Massachusetts mu n tm hi u xem nh ng ci rnh ny gip phn ph i c ch t nh th no. ti n hnh, cc nh nghin c u v t m t s n c c t m t c p r n, sau tr n n v i nh ng ph n n c b t b ng nhau, nh hi n t ng v n th ng x y ra. Ti p theo, h o nh t c a h n h p n c c-n c b t v i nh ng gi tr khc nhau c a t c c a ngha l nh t c a ch t c khi n n m gi a hai b m t ang chuy n ng tng i so v i nhau m t t c nh t nh. Qu trnh ny lm sng t m t th c t th v v n c r n: n hi gi ng v i n c s t c http://thuvienvatly.com

Nhng khng ch c th . Nhm c a van Hemmen cn o c s c cng b m t c a h n h p ch t c, m t tnh ch t c tc d ng lm gi m thi u di n tch v nng l ng b m t b ng cch t o ch t l ng thnh gi t ch ng h n. Sau , cc nh nghin c u s d ng ph n m m my tnh phn tch nng l ng b m t s gi m thi u nh th no v i nh ng hnh d ng rng n c khc nhau. Ni chung, cc nh nghin c u nh n th y khi rng n c trong khng kh, th s c cng b m t gi ch t c trong rnh. Tuy nhin, khi rng n c c n xuyn qua da th t, th cc rnh v m hnh thnh nn m t d ng hnh ng lm tng di n tch b m t v gi m thi u nng l ng b m t, do lm gi i phng ch t c. Ti th y y l m t nghin c u r t th v , pht bi u c a Wolfgang Wster thu c tr ng i h c Bangor Wales, ng l nh sinh v t h c v l chuyn gia v r n c. Trong nhi u nm qua, cc nh sinh h c th c m c tr c ch c nng c a rng nanh sau c rnh c a nhi u loi r n. L m t h th ng phn ph i, n th ng b xem l khng hi u qu ... Nghin c u m i ny cho th y r ng m t ci rng nanh c rnh th t ra l m t h th ng phn ph i ch t c hi u 19

Bn tin Vt l thng 6/2011

qu c th a vo ch t c vo v t c n m t cch kh nhanh v hi u qu . Tuy nhin, Kenneth Kardong, m t nh sinh h c ng i loi b st t i tr ng i h c Bang Washington Pullman, M, th khng b thuy t ph c r ng cc rnh l ni phn ph i ch t c. ng cho bi t ch t bi ti t c a loi b st l h n h p ha ch t c ch c nng a d ng, trong c s tiu ha n a. M c d c s v t l trn l th v , ng ni, nhng cc rng nanh c rnh c l ch lm d ch ch t l ng n da c a con m i, v khng a n xu ng thm, tr c ti p vo dng mu trong c th con m i, ni n s pht huy c tnh m nh m nh t. M i con ng u d n t i La M, nhng khng ph i m i ch t bi ti t c a loi b st u l ch t c, ng ni. Cho d cc rng nanh c rnh c l m t h phn ph i c ch t hi u qu i n a, th s ti n ha cho th y chng c l khng hi u qu b ng cc rng nanh c tuy n ng c a r n chung. Hans Sues, m t nh c sinh v t h c t i B o tng L ch s T nhin qu c gia Smithsonian th Washington, ti n hnh nh ng nghin c u cho th y nh ng tuy n ng khp kn pht tri n t nh ng rng nanh rnh h loi b st trong k Triass cch y 200 tri u nm tr c. M t s chuy n ti p nh v y c nu gi thuy t t lu l nh ng chi c rng nanh c tuy n ng loi r n pht tri n b i s g p n p trong s pht tri n phi, ng ni. Nh v y, b t k tnh hi u qu c a nh ng rnh h , v n c s pht tri n nh ng tuy n ng khp knh hon ton. Nghin c u cng b trn t p ch Phys. Rev. Lett. 106 198103. Ngu n: physicsworld.com

Mmen l ng c c i n c a electron r t nh , nhng o c

Vi c o m t tnh ch t c b n m M hnh Chu n c a ngnh v t l h t ni l s b ng khng c v nh l m t s lng ph th i gian h t s c. Nhng n u electron th t s c m t mmen l ng c c i n (EDM) khc khng, th i u s c nh ng hm quan tr ng v h ng n n n v t l m i. Nay Jony Hudson v cc ng nghi p t i tr ng Imperial College London v a ti n hnh php o EDM chnh xc nh t t tr c n nay, gi m gi i h n trn c a n xu ng kho ng 50% - v mang n thm b ng ch ng r ng ho c l n b ng khng, ho c l n c c k nh .

M hnh Chu n, d ng n gi n nh t c a n, c m electron c EDM v i u ny s vi ph m i x ng ngh ch o th i gian. Trong khi nh ng phin b n ph c t p hn c a M hnh Chu n th t s cho php EDM, nhng chng cho r ng gi tr qu nh m o trong phng th nghi m. M c d i c a Hudson ch c th t ra m t gi i h n trn i v i EDM, nhng h kh ng nh k thu t m i c a h c th tinh ch nh tm ki m m t EDM nh hn 100 l n n a. Cc phn t phn c c Trong phng php c a h , cc nh nghin c u kh o st cc electron l p ngoi (hay electron ha tr ) cc phn t ytterbium monofluoride (YbF). Cc phn t c t trong m t i n tr ng, i n tr ng lm cc phn t b phn c c. S phn c c ny t o ra m t i n tr ng a phng r t l n trong vng ph c n c a cc electron 20

http://thuvienvatly.com

Bn tin Vt l thng 6/2011

ha tr . N u cc electron c EDM, th chng cng b phn c c b i i n tr ng phng l n nh th ny. r ng h c th s m c i thi n k t qu trn ln thm 100 l n n a. Cc nh nghin c u trn hi n ang th lm l nh cc phn t YbF n nh ng nhi t th p hn n a v thu c s i u khi n t t hn i v i cc xung khi chng i qua th nghi m.

Nhng thay v tm cch o tr c ti p m t EDM nh xu, Hudson v ng nghi p c g ng o l y tc d ng m s phn c c s c i v i cc tr ng thi nng l ng electron c a cc phn t . H b t u v i m t xung phn t c c l nh c a vo s ch ng ch t c a hai tr ng thi l ng t . Cc phn t i qua gi a hai b n song song nhau, ni i n tr ng v t tr ng c th t vo. Khi , cc phn t c pht hi n ra lc chng l ra kh i cc b n. Trong s c m t c a t tr ng, pha tng i c a hai tr ng thi l ng t b quay i. Thay i c ng c a t tr ng gy ra s giao thoa l ng t gi a hai tr ng thi v k t qu l m t d i vn giao thoa t i my d. S tc d ng thm i n tr ng s ch nh h ng n h vn giao thoa ny n u nh electron c EDM v i n tr ng ny s mang l i chuy n ng quay pha ring. ki m tra i u ny, i nghin c u kh o st nh ng bi n i h vn giao thoa c tng quan v i nh ng thay i i n tr ng t vo. Thao tc ny c th c hi n v i 25 tri u xung YbF v khng tm th y b ng ch ng no c a s l ch pha lin quan n EDM. Nh hn b r ng s i tc ng i K t qu ny cho php i nghin c u thi t l p m t gi i h n trn i v i EDM l tin c y 90%. Theo 10,5 1028 e cm v i cc nh nghin c u, i u ny c ngha l n u electron c phng i n kch c c a h m t tr i, th EDM c a n s ch ng l n hn b r ng c a m t s i tc ng i. K t qu ny t t hn ch ng 50% so v i nh ng php o tr c y s d ng cc nguyn t thallium v i nghin c u tin http://thuvienvatly.com

Dhiren Kara tr ng Imperial College ang i u ch nh h th ng laser dng o EDM c a electron. ( nh: Mike Tarbutt)

Nghin c u cng b trn t p ch Nature 473 493. Ngu n: physicsworld.com

21

Bn tin Vt l thng 6/2011

Cc ngi sao cng gi u tu i nh ng i v y

nh ch p m sao NGC 6811 m Meiborn v i c a ng s d ng trong Nghin c u m sao Kepler. ( nh: Anthony Ayiomamitis/Trung tm Thin vn v t l Harvard-Smithsonian)

Gi ng nh m t s ng i, cc ngi sao c th gi u tu i c a chng. Nhng nay m t i nh thin vn h c ti n m t b c u tin quan tr ng h ng n vi c pht tri n m t phng php m i nh m xc nh tu i c a m t ngi sao b ng cch o chuy n ng quay c a n. Chuy n ng quay c a m t ngi sao t t ch m i theo th i gian, gi ng nh m t con quay ang xoay trn bn v y, v ng i ta c th s d ng i u lm m t ci ng h xc nh tu i c a n, pht bi u c a nh thin vn h c Sren Meibom thu c Trung tm Thin vn v t l Harvard-Smithsonian. Meiborn trnh by nh ng k t qu c a ng t i cu c h p l n th 218 c a H i Thin vn h c Hoa K, hi n ang di n ra Boston, Massachusetts. C th xc nh chnh xc tu i c a m t ngi sao l i u thi t y u trong thin vn h c, nh t l nh ng ngi sao c nh ng hnh tinh ang quay xung quanh. Meiborn v cc ng nghi p c a ng hi n ang nghin c u m t phng php suy lu n ra tu i c a m t ngi sao, s d ng thng tin v chuy n ng quay, hay spin c a n, b ng cch thi t l p m t m i tng quan gi a ba thng s - chu k quay, tu i, v kh i l ng c a ngi sao. Ni cho cng, chng ta c n bi t tu i c a cc ngi sao v cc hnh tinh c a chng c nh xem s s ng ngoi hnh tinh c th pht tri n nh ng th gi i xa xi ny hay khng, Meiborn ni. Hnh tinh cng l n tu i, th cng c nhi u th i gian cho s s ng kh i u. V cc ngi sao v hnh tinh hnh thnh cng lc v i nhau, nn n u chng ta bi t tu i c a m t ngi sao, th chng ta cng bi t tu i c a nh ng hnh tinh c a n. Tu i c a nh ng ngi sao n m bn trong cc m sao th d xc nh, v a s nh ng ngi sao hnh thnh cng m t lc. Cc nh thin vn v th mu s c v l n c a cc ngi sao v ki u phn b m h th y c th dng cho bi t tu i c a m sao. Nhng a s cc ngi sao http://thuvienvatly.com 22

Bn tin Vt l thng 6/2011

c bi t c hnh tinh quay xung quanh l i khng thu c m t m sao no, gi ng nh M t tr i c a chng ta v y, nn vi c xc nh tu i c a chng kh khn hn nhi u. S d ng Knh thin vn v tr Kepler c a NASA l m t ph n c a Nghin c u m sao Kepler, Meiborn cng cc c ng s c a ng o t c quay c a nh ng ngi sao trong m t m sao m t t nm tu i g i tn l NGC 6811. Chuy n ng quay c pht hi n b ng cch tm ki m nh ng bi n thin nh xu v sng c a ngi sao do nh ng m trn b m t c a n gy ra khi quay tr c t m nhn c a Kepler. Kepler c thi t k pht hi n nh ng bi n thin nh v sng v v th c th o chuy n ng quay c a nhi u lo i sao, trong nh ng ngi sao gi hn n a, chng quay ch m v c cc m nh hn v m hn.

So snh ba ngi sao c m khc nhau, c ba u c tu i khc nhau; bn d i l th sng theo th i gian cho ba ngi sao: ngi sao cng gi c s bi n thin sng cng nh . ( nh: Soren Meibom/Trung tm Thin vn v t l Harvard-Smithsonian)

Chu k quay o c c a nh ng ngi sao thu c m NGC 6811 th hi n m t b c quan tr ng h ng n vi c thi t l p m t m i lin h gi a chuy n ng quay v tu i c a ngi sao. Khi lin h ny c thi t l p, th vi c o chu k quay c a b t k ngi sao no c th dng suy lu n ra tu i c a n m t k thu t c g i l nh tu i h i chuy n. N s d ng m t ngi sao ang quay lm ng h o, v nh c chi c ng h ny b ng nh ng ngi sao trong m v i tu i bi t. M t khi chi c ng h c nh c , n ho t ng gi ng nh m t chi c ng h thin th v y. tm m i lin h tu i-chuy n ng quay c a nh ng ngi sao m NGC 6811, Meiborn cng cc ng nghi p c a ng m t b n nm l c ra cc ngi sao trong m t nh ng ngi sao khng c lin quan xu t hi n trong cng h ng kh o st. Cng vi c chu n b ny c th c hi n v i m t my quang ph Hectochelle" c thi t k c bi t g n trn knh thin vn MMT Mount Hopkins, mi n nam Arizona. My quang ph c th quan st 240 ngi sao cng m t lc, cho php cc nh nghin c u quan st g n 7000 ngi sao trong th i gian hn b n nm. M t khi nh ng ngi th t s n m trong m c bi t r, i nghin c u s d ng s li u Kepler xc nh chuy n ng quay c a chng. http://thuvienvatly.com 23

Bn tin Vt l thng 6/2011

Cc nh thin vn nh n th y chu k quay bi n thin t 1 n 11 ngy, so v i chu k quay 28 ngy c a M t tr i. Nh ng k t qu ny cho th y m t m i lin h m nh m gi a mu s c sao (m t bi u hi n c a kh i l ng sao) v chu k quay, v i cht t sai l ch. i u ny cho th y m i lin h tu i-chuy n ng quay c th c thi t l p i v i nh ng ngi sao trong m t ng ng kh i l ng no ch khng ring v i nh ng ngi sao gi ng M t tr i c a chng ta. V th , b c ti p theo i v i i nghin c u l o chu k quay c a nh ng ngi sao c kh i l ng khc nhau trong nh ng m sao cn gi hn n a v i tu i bi t m b o r ng chi c ng h ny c nh c chnh xc i v i nh ng tu i sao l n hn. Nh ng php o nh th s mang tnh thch th c nhi u hn v nh ng m nh hn v m hn trn nh ng ngi sao gi hn, ngha l s bi n thin sng s nh hn n a v t th ng xuyn hn n a (xem hnh trn). Nghin c u ny l m t b c nh y trong ki n th c c a chng ta v nh ng ngi sao nh M t tr i ho t ng nh th no. N cn c th c s tc ng quan tr ng i v i ki n th c c a chng ta v nh ng hnh tinh c tm th y bn ngoi h m t tr i c a chng ta, Meiborn ni. Nghin c u c m t chi ti t trn t p ch Astrophysical Journal Letters 733 L9. Ngu n: physicsworld.com

Ch t bn d n c th tr thnh ch t s t t

i n p kh khim t n ln ch t nhi t phng. M c d hi u ng trn c quan st th y t tr c, nhng tr c y n i h i nhi t c c th p v i n p l n. Masashi Kawasaki thu c tr ng i h c Tokyo cng cc ng nghi p cho bi t khm ph c a h c th gip ch t o cc chip nh MRAM hi u qu nng l ng hn, v khng c n duy tr m t dng i n khi ghi d li u ln chip n a. T tnh gi m t vai tr quan tr ng trong ph n l n nghin c u v t l v t ch t ngng t , v i nh ng kim lo i nh s t v cobalt bi u hi n t tnh vnh c u, hay s t t , v spin t c a cc electron thnh ph n c a chng t s p th ng hng v i nhau. Tuy nhin, cc ch t bn d n nh silicon, l i c tnh thu n t , ngha l spin c a chng ch s p th ng hng khi c tc d ng c a m t t tr ng ngoi.

Titanium dioxide pha t p cobalt l ch t thu n t v i spin trn cc ion cobalt h ng theo nh ng chi u ng u nhin, nhng vi c thi t t m t i n p nh c th lm th ng hng cc spin, bi n ch t li u trn thnh ch t s t t .

Cc nh v t l Nh t B n v a cng b cch lm cho m t ch t bn d n tr nn c t tnh n gi n b ng cch thi t l p m t http://thuvienvatly.com

24

Bn tin Vt l thng 6/2011

Nhng ci do i c a Kawasaki th c hi n l ch ng t r ng ch t bn d n titanium dioxide, pha t p kho ng 10% t p ch t cobalt, c th bi n i t m t ch t thu n t thnh ch t s t t (v bi n i ng c l i) khi t trong m t t bo i n phn v t vo n m t i n p. Khi khng c i n p t vo, ba spin bn trong m i ion cobalt s p th ng hng v i nhau nhng khng c s s p th ng hng gi a cc ion, nh ci ng i ta trng i m t ch t thu n t . Nhng v i m t i n p t vo, cc electron ngoi c th i vo trong ch t li u, v n chuy n thng tin v spin electron bn trong cc ion cobalt t ion ny sang ion ti p theo. Spin c a cc ion gi l i s p th ng hng v i nhau, thnh ra lm spin c a cc electron linh ng h ng cng chi u v i nhau. M c d kh nng ki u t c k hoa lm c ho c khng c t tnh trong m t ch t bn d n tr c y c ch ng minh b i Hideo Ohno cng cc ng nghi p t i tr ng i h c Tohoku Nh t B n h i nm 2000, s d ng m t h p kim bn d n mng m ng, nhng h ch c th lm nh v y nhi t th p 25 K v i n p cao n 125 V. Nhng b ng cch tch h p m t t bo i n ha vo trong m t transistor hi u ng tr ng, nhm c a Kawasaki c th b sung thm m t electron l n hn nhi u vo ch t bn d n v v th lm t tnh c a ch t li u c ho c khng c nhi t phng, s d ng m t hi u i n th ch c 4 V. Cc nh nghin c u xc nh n s c m t c a tnh s t t titanium dioxide pha t p ch t b ng cch cho dng i n i qua ch t v o i n p hai u c a n. S u th c a m t h ng spin so v i nh ng h ng khc bu c cc electron tn x sang tri nhi u hn so v i sang ph i (v ng c l i), v th t o ra m t hi u i n th vung gc http://thuvienvatly.com v i ng i c a chng (m t hi n t ng g i l hi u ng Hall d th ng). Kawasaki cho bi t k t qu c a i c a ng c th nng cao hi u qu nng l ng c a cc chip nh MRAM, linh ki n g m hng tri u c p b n s t t song song nh xu, v i hai b n m i c p cch nhau b i m t ch t cch i n. i n tr c a nh ng c p ny l th p khi spin m i b n trong hai b n s p cng chi u v i nhau v l cao khi chng s p ng c chi u nhau, tng ng v i 1 v 0. Vi c ghi d li u ln chip l lm thay i s nh h ng tng i c a cc spin t , cng vi c hi n nay ng i ta th c hi n b ng cch cho m t dng i n i qua dy v t cc b n tr c m t t tr ng. Tuy nhin, n u ng i ta c th lm l t cc spin d dng b ng cch t m t i n p vo cc c p b n th s l t chi u ny c th th c hi n nh ng nng l ng th p hn nhi u, Kawasaki ni. M c d cho n nay ng cha lm ch c vi c l t o spin m t ch t bn d n, nhng Kawasaki cho bi t y l m c tiu ti p theo trong chng trnh nghin c u c a ng. ng th a nh n r ng s tiu hao nng l ng cc chip MRAM hi n nay ch ng ph i l v n g to tt, n gi n l v lo i b nh ny v n cha c s d ng r ng ri, v n t hn nhi u so v i nh ng cng ngh lu tr khc, th d nh a flash. Nhng ng cho bi t n u gi thnh c h xu ng v cc d ng c MRAM tr nn ph bi n hn (chng ho t ng nhanh v b n), th s tiu hao nng l ng c a chng s tr thnh m t v n l n. y, ng cho r ng, cch t t hn v n l s d ng cc ch t bn d n c th c tnh s t t b ng cch thi t l p m t i n p. Hng IBM hi n ang nh m t i vi c ng ng s d ng a c ng v s d ng MRAM thay th , ng ni. Nhng cc d ng c c a hng c n m t dng i n l t o b nh . 25

Bn tin Vt l thng 6/2011

Nh ng nh nghin c u khc cng tin r ng nghin c u trn c th c nh ng thnh qu th c ti n ng k . Yuan Ping Feng thu c tr ng i h c qu c gia Singapore ngh r ng n c th d n t i nh ng ng d ng cng ngh trong ngnh i n t h c spin bn d n, cn Igor uti v John Cern t i tr ng i h c Bang New York M, vi t trong m t bi phn tch in cng v i bi bo trn, th cho r ng nh ng ch t s t t m i nh trn c th gip chng ta ch t o ra nh ng transistor linh ho t hn v mang chng ta ti n g n hn n s tch h p li n m ch c a b nh v m ch logic. uti and Cern cn cho bi t, khng gi ng nh nh ng ch t s t t thng th ng, trong nhi t t a ra l m t tr ng i v n c xu h ng lm ph v s th ng hng spin, ch t li u m i trn th t s tng c ng t tnh nh ng nhi t cao hn v nhi t sinh thm s lm tng s h t mang i n. i u ny c th tng c ng vai tr c a chng l h t trung chuy n t tnh v c th kh c ph c vai tr th ng th y c a nhi t l k kh c tinh c a s s t t . Nghin c u cng b trn t p ch Science 332 1605. Ngu n: physicsworld.com

150 nm ngh thu t nhi p nh mu

Nm 1861, nh v t l James Clerk Maxwell cng b khm ph c a ng v qu trnh ba mu m cng ngh nhi p nh mu v n xy d ng trn . k ni m 150 nm s ki n ny, chng ta hy cng i m l i nh ng nh pht minh, nh ng nh c i ti n, v nh ng ng i i tin phong trong vi c bi n nhi p nh mu thnh hi n th c.

http://thuvienvatly.com

26

Bn tin Vt l thng 6/2011

C nh hnh nh

Nh pht minh ng i Php Joseph Nicphore Nipce t o ra b c nh ch p vnh c u u tin vo nm 1822. ng trng m t b n th y tinh v i bitumen, ch t b c ng i trong nh sng m t tr i. Sau khi t b n th y tinh trong m t bu ng t i v phi sng n trong 8 gi , ng r a s ch i bitumen m m, cha b phi sng b ng d u hoa o i hng, l i m t hnh nh vnh c u. B c nh y, C nh nhn t C a s Le Gras, l th d xa nh t cn lu gi c c a k thu t trn v c ch p h i nm 1826.

Nh tin phong hay k l a g t? B c nh mu u tin xu t hi n chnh xc khi no th v n cn l m t b n. Nm 1851, m t gio s ng i M tn g i l Levi Hill cng b r ng ng hon thi n m t k thu t mu. Tuy nhin, ng t ch i chia s cc chi ti t c a qu trnh c a ng cho n khi ng c b ng sng ch trong tay. Nhng ch ng ai hoan nghnh c v vo nm 1856, cu i cng ng ti t l phng php c a mnh lc , nh ng ng i ng th i t y chai v xem ng l k l a o. Cc nh nghin c u t i B o tng Qu c gia L ch s n c M th Washington v Vi n B o t n Getty Los Angeles sau ny ch ng t r ng k thu t c a Hill c th ti t o mu s c m t cch th s, nhng ng cn b sung thm cc s c t b ng phng php th cng n a. ( nh: Levi Hill/Information Technology and Society Division, National Museum of American History)

http://thuvienvatly.com

27

Bn tin Vt l thng 6/2011

Mu c ng C s l thuy t c a nhi p nh mu c thi t l p vo nm 1861. Trong m t bi thuy t trnh t i H i Hong gia London, nh v t l v ton h c James Clerk Maxwell trnh by r ng ng i ta c th ti t o m i mu s c trong t nhin b ng cch k t h p mu , l c v lam. ng ch ng minh t ng trn b ng cch a ba knh chi u nh en tr ng k vung qua nh ng b l c mu , l c v lam. Sau , ng ch ng ba nh ny ln nhau, s d ng ba my chi u m i my c m t b l c mu tng ng. K t qu l m t b c nh mu tr n v n. B c nh trn ti d ng l i hi u ng , nhng c t o ra sau ny. K thu t t ng h p mu c ng c a Maxwell l c s c a ph n l n k thu t nhi p nh v in n ngy nay. ( nh: James Clerk Maxwell)

http://thuvienvatly.com

28

Bn tin Vt l thng 6/2011

Mu tr Thay v ha tr n nh ng mu c b n t o nh, m t phng php khc t o ra nh mu l tr cc mu ra kh i nh sng tr ng. K thu t ny do nh nhi p nh ng i Php Louis Ducos du Hauron i tin phong h i cu i th p nin 1860. ng t tn cho n l k thu t ch p nh mu t nhin. ( nh: Louis Ducos du Hauron)

H ng

n tr n quang ph

Trong nh ng ngy u s khai c a nhi p nh mu, a s hnh nh c ch t l ng mu s c ngho nn. B c halide dng trong ch t nh tng nh y sng c tnh nh y cao v i nh sng lam ch khng nh y v i nh ng mu s c khc. http://thuvienvatly.com 29

Bn tin Vt l thng 6/2011

Nh quang ha h c v nhi p nh gia ng i c Hermann Wilhelm Vogel gi i bi ton ny vo nm 1873 khi ng pht hi n th y nh ng ch t nhu m nh t nh c th lm tng nh y c a b c halide i v i mu v mu l c. t ng c a Vogel ban u c p d ng cho phim en tr ng nhng chng cho k thu t nhi p nh mu ch th c trong th k th 20. ( nh: Kodak) t n n t ng

nh mu n i Vo cu i th k th 19, nhi p nh mu l m t th vui tao nh v ph qu m cc nh ha h c mu n chi m lnh. Nhng vo nm 1895, m t nh pht minh ng i M tn l Frederic Ives ngh ra m t phng php r ti n hn v n gi n hn t o va xem nh ng b c nh nh th . Ci g i l h Kromskop t o ra ba knh chi u nh en tr ng ch p qua nh ng b l c mu, nh Maxwell lm. Nhng Ives cn ch t o m t d ng c xem nh k t h p nh sng t nh ng hnh nh ny t o ra m t b c nh khng ch c mu m cn c ba chi u n a. N nhanh chng tr nn n i ti ng nhng tnh b t kh thi vi c vi c t o ra ba s phi sng cho t ng b c nh cu i cng mang n ci ch t c a k thu t. B c nh n i ny l nh ch p mu s m nh t c bi t c a San Francisco, ch p sau tr n t nm 1906. ( nh: Vi n Smithsonian) ng

http://thuvienvatly.com

30

Bn tin Vt l thng 6/2011

nh mu thng m i Nm 1907, anh em nh Lumire tung ra knh nh mu Autochrome, m t h th ng xy d ng trn phng php c ng mu tr thnh d ng th c thng m i thnh cng u tin c a nhi p nh mu. Trong 30 nm ti p sau , cng ti c a anh em nh h bn ra hng tri u t m knh nh c kh nng ti t o mu s c m t cch s ng ng. ( nh: Helen Messinger Murdoch)

http://thuvienvatly.com

31

Bn tin Vt l thng 6/2011

S xu t hi n c a phim ch p hi n

H n ch c a knh nh mu l gi thnh cao c a n v i hi th i gian phi sng lu. V th , khi hng Kodak tung ra m t s n ph m c nh tranh r ti n hn, nh y sng hn g i l Kodachrome vo nm 1935, n l p t c thnh cng ngay. Kodak s n xu t Kodachrome cho n nm 2009 th d ng, v nhu c u gi m st do s s d ng r ng ri c a nhi p nh k thu t s . ( nh: Chalmers Butterfield) Ngu n: New Scientist

v ng vu nh sng-v t ch t t

xa

M t n nguyn t v m t BEC m ng l ng t c b n.

hai phng th nghi m cch xa nhau ng vai tr nh ng nt m ng trong m t

http://thuvienvatly.com

32

Bn tin Vt l thng 6/2011

Cc nh khoa h c t i Vi n Quang h c L ng t Max Planck lm v ng vu c l ng t hai h l ng t xa nhau. Do nh ng h qu k l c a n m hi n t ng v ng vu c l ng t b Albert Einstein t cho ci tn l tc d ng ma qu t xa. Trong vi nm v a qua, cc nh v t l v ang pht tri n nh ng khi ni m khai thc hi n t ng ny cho nh ng ng d ng th c t nh s truy n d li u an ton tuy t i. V m c ch ny, s v ng vu c t o ra trong m t qu trnh nh x ph i c phn b trong nh ng h l ng t xa. M t i g m cc nh khoa h c d i s ch o c a gio s Gerhard Rempe, gim c Vi n Quang h c L ng t Max Planck v l tr ng phn vi n ng l c h c L ng t , v a ch ng minh c r ng hai h l ng t nguyn t xa nhau c th a vo m t tr ng thi v ng vu chia s (Physical Review Letters, b n tr c tuy n, ngy 26/5/2011): m t h l m t n nguyn t b b y trong m t b c ng h ng quang h c; h kia l m t ngng t BoseEinstein g m hng trm nghn nguyn t c c l nh. V i h lai ny, cc nh nghin c u hi n th c ha m t vin g ch c u trc c b n c a m t m ng l ng t . Trong hi n t ng v ng vu c l ng t , hai h l ng t c ghp i sao cho tnh ch t c a chng tr nn tng quan ch t ch v i nhau. i u ny i h i cc h t ph i g n nhau. Tuy nhin, i v i nhi u ng d ng trong m ng l ng t , i u c n thi t l s v ng vu c chia s gi a hai nt m ng xa nhau (bit l ng t tnh). M t cch t t i yu c u ny l s d ng photon (bit l ng t ang bay) v n chuy n s v ng vu. y l ci g na n nh s vi n thng c i n, trong ng i ta s d ng nh sng truy n t i thng tin gi a cc my vi tnh ho c i n tho i. Tuy nhin, trong tr ng h p m t m ng l ng t , cng vi c ny kh khn hn nhi u v cc tr ng thi l ng t b v ng vu l c c k mong manh v ch c th t n t i n u nh cc h t http://thuvienvatly.com cch li t t v i mi tr ng xung quanh chng. i c a gio s Rempe v a v t qua ch ng ng i ny v i vi c a hai h l ng t nguyn t n m t i hai phng th nghi m khc nhau vo m t tr ng thi v ng vu: bn ny, m t n nguyn t rubidium b b y bn trong m t b c ng h ng quang hnh thnh b i hai gng ph n x cao; bn kia, m t t p h p g m hng trm nghn nguyn t rubidium c c l nh hnh thnh nn m t ngng t Bose-Einstein (BEC). Trong m t BEC, t t c cc h t c cng tnh ch t l ng t nn chng tc d ng nh th m t siu nguyn t n l . Tr c h t, m t xung laser kch thch n nguyn t pht ra m t photon c thn. Trong qu trnh ny, m c t do n i t i c a nguyn t k t h p v i s phn c c c a photon, nn c hai h t tr nn b v ng vu. Photon c truy n t i qua s i quang di 30 m n m t phng th nghi m lng gi ng, ni n c a vo BEC. , n b h p th b i ton b t p h p nguyn t . Qu trnh ny bi n i photon thnh m t kch thch t p th c a BEC. S trao i thng tin l ng t gi a photon v h l ng t nguyn t i h i m t tng tc nh sng-v t ch t m nh, Matthias Lettner, m t nghin c u sinh ti n s tham gia trong th nghi m trn, gi i thch. i v i n nguyn t , chng ta thu c k t c c ny b i nh ng ph n x b i gi a hai gng c ng h ng, cn i v i BEC th tng tc nh sng-v t ch t c tng c ng b i s l ng l n nguyn t . Trong b c ti p theo, cc nh v t l ch ng t r ng n nguyn t v BEC th t s b v ng vu. T i u ny, photon b h p th trong BEC c h i ph c l i v i s h tr c a m t xung laser v tr ng thi c a n nguyn t c c ra b i s pht ra m t photon th hai. S v ng vu c a hai photon t t i95% gi tr t i a c th c, v th ch ng t s v ng vu c a hai h l ng t nguyn t cng t t nh v y, ho c 33

Bn tin Vt l thng 6/2011

th m ch t t hn n a. Ngoi ra, s v ng vu l c th pht hi n ra trong th i gian x p x 100 micro giy. BEC r t thch h p lm b nh l ng t v tr ng thi k l ny khng ch u b t k s nhi u lo n no do chuy n ng nhi t gy ra, Matthias Lettner ni. i u ny cho php ng i ta lu tr v h i ph c thng tin l ng t v i hi u qu cao v b o ton tr ng thi ny trong m t th i gian di. Trong th nghi m ny, i c a gio s Rempe hi n th c ha m t vin g ch c u trc cho m t m ng l ng t g m hai nt m ng c nh, b v ng vu, xa nhau. y l c t m c quan tr ng trn hnh trnh h ng n nh ng m ng l ng t quy m l n trong , th d , thng tin l ng t c th truy n i an ton tuy t i. Ngoi ra, nh ng m ng nh v y c th gip hi n th c ha m t my tnh l ng t ph thng trong nh ng bit l ng t c th trao i v i nh ng photon gi a nh ng nt c thi t k cho s lu tr v x l thng tin. Ngu n: Max-Planck-Gesellschaft, PhysOrg.com

Khm ph

i t c a h t photon

th 3D ny th hi n ni m t h t l ng t c kh nng c tm th y cao nh t khi n i qua thi t b hai khe v bi u hi n hnh tr ng ki u sng. Nh ng ng v ch ng ln trn m t 3D l nh ng qu o trung bnh th c nghi m c xy d ng l i m cc h t i qua th nghi m. ( nh: Krister Shalm v Boris Braverman)

L n u tin, m t i g m cc nh nghin c u qu c t v a l p c b n qu o hon ch nh c a nh ng photon c thn trong th nghi m hai khe Young n i ti ng. K t qu trn l b c ti n quan tr ng u tin h ng n vi c o cc thng s b sung nhau c a m t h l ng t - ci hi n nay c xem l khng th , theo h qu c a nguyn l b t nh Heisenberg. http://thuvienvatly.com 34

Bn tin Vt l thng 6/2011

Trong th nghi m hai khe, m t chm nh sng chi u ln m t mn nh qua hai khe h p, mang l i m t h vn giao thoa trn mn nh. Ngh ch l l ng i ta khng th cho bi t cc photon c thn i qua khe no, v vi c o thng s ny s lm nhi u h vn giao thoa trn mn nh ngay. Trong a s cc ngnh khoa h c, ng i ta c th nhn vo m t h hi n ang lm g v t xc nh qu kh ho c tng lai c a n. Nhng trong c h c l ng t , vi c xem xt qu kh r t cu c l ci khng th no hi u n i, pht bi u c a nh v t l Aephraim Steinberg thu c Trung tm Thng tin L ng t v i u khi n L ng t t i tr ng i h c Toronto, Canada, ng i lnh o nghin c u m i ny. Nay s d ng m t k thu t g i l o y u, Steinberg v i c a ng cho bi t h lm ch c vi c o chnh xc c v tr l n xung l ng c a nh ng photon c thn trong th nghi m giao thoa hai khe. Cng trnh ny c c m h ng t m t trong nh ng ng i ng nghi p c a Steinberg, Howard Wiseman tr ng i h c Griffith, Australia, ng i h i nm 2007 xu t r ng ng i ta c th s d ng nh ng php o y u xc nh xung l ng v v tr trong th nghi m hai khe. Steinberg l p t c b m ho c v b t u kh o st xem xu t ny c gi tr th c nghi m nh th no. Thong nh n th y ci m i m L thuy t o y u c xu t l n u tin h i nm 1998 v c pht tri n b i nh v t l Yakir Aharonov cng nhm c a ng t i tr ng i h c Tel Aviv, Israel, thu ht t nhi u h ng th trong nh ng nm g n y. L thuy t trn pht bi u r ng ng i ta c th o y u m t h v t thu c m t s thng tin v m t tnh ch t m khng gy nhi u ng k iv i tnh ch t b sung v do khng gy nhi u i v i s pht tri n tng lai c a ton b h . M c d thng tin thu c i v i m i php o l t i thi u, nhng n u l y trung bnh nhi u php o s mang l i m t c tnh chnh xc c a s o c a tnh ch t m khng gy nhi u i v i k t c c c a n. Trong th nghi m c a h , cc nh nghin c u g i m t t p h p photon c thn qua m t giao thoa k hai khe v ti n hnh m t php o y u o khng chnh xc xung l ng c a t ng photon. Thao tc ny c th c hi n qua vi c s d ng m t mi ng th ch anh calcite ng vai tr nh m t knh phn c c. Ty thu c vo h ng truy n, t ng photon b phn c c khc nhau v h ng truy n c o l m t hm c a v tr. Sau , cc nh nghin c u ti n hnh m t php o c c k chnh xc v tr cu i cng c a ni m i photon ch m t i mn nh, trong tr ng h p c a h th l m t camera. B ng cch k t h p nh ng v tr o c khng chnh xc nhi u i m v xung l ng c o chnh xc t i ch c a m i photon, h c th xy d ng chnh xc ton b h dng ch y cho cc photon. Php o xung l ng y u nh th ny khng gy nhi u ng k i v i h , v ng i ta v n quan st th y s giao thoa. C hai php o ph i c l p l i trn m t t p h p l n h t thu thng tin cho ton h , nhng chng ta khng lm nhi u k t c c sau cng, Steinberg gi i thch. Nh ng qu o chng ti o c, nh Wiseman t ng d on, ph h p v i cch hi u tng i tnh nhng tri v i thng l c a c h c l ng t c a nh ng nh t t ng l i l c nh David Bohm v Louis de Broglie. Cc photon c thn h s d ng trong th nghi m trn c pht ra b i m t ch m l ng t InGaAs lm l nh b ng helium l ng c bm quang h c b i m t laser c pht tri n c bi t http://thuvienvatly.com 35

Bn tin Vt l thng 6/2011

t i Vi n Tiu chu n v Cng ngh qu c gia Colorado, M. Khi , ch m l ng t pht nh ng photon c thn b c sng 943 nm. Qu kh , hi n t i v tng lai Th nghi m hai khe c tc ng l n i v i nguyn l b sung do Niels Bohr ngh ra. Nguyn l b sung pht bi u r ng vi c quan st nh ng thng s b sung nhau, nh qu o d ng h t v h vn ki u sng trong th nghi m hai khe, ph thu c vo lo i php o th c hi n h khng th hnh x v a l h t v a l sng ng th i. Th nghi m m i y c a Steinberg cho th y y khng ph i l tr ng h p h c th hnh x nh c hai. V y th Einstein hay Bohr s hi lng ho c b t ng tr c vi c php o d ng nh th ny c th c hi n? Vng, ti khng ngh Einstein s b b t ng ! Nhng ng th i ti khng ngh i u ny s khi n ng d ch u hn v i c h c l ng t c a nh ng h c thn, Steinberg ni, ng gi i thch r ng Einstein t ng hm h mu n o chnh xc m i thng s c a m t h l ng t c thn, ci cng vi c cho n nay chng ta v n cha lm n i. Bohr th ngh khc... Ti nghi ng r ng nh ng ng i ng th i c a ng th m ch khng hi u chnh xc ci ng ang c g ng trnh by, Steinberg ni. Nhng c l php o ny s khi n ng [Bohr] th n tr ng hn m t cht v i ngn t c a mnh khi ni v nguyn l b sung. Nghin c u cng b trn t p ch Science. Ngu n: physicsworld.com

Xa d

li u c th lm ngu i my tnh l ng t

Xa d li u lm tr ng b nh s d ng n l n n a l m t thao tc c b n m m i my vi tnh ph i th c hi n. Trong my vi tnh ngy nay, vi c xa d li u lm pht sinh nhi t, ci nh ng khng nh ng tiu ph nng l ng, m cn gy kh khn i v i nh ng k s mu n ch t o nh ng chi c my vi tnh ngy m t nh hn v m nh hn, v nhi t sinh ra c th lm h ng m ch i n. Nhng nay cc nh v t l l thuy t kh ng nh r ng, trong th gi i i n ton l ng t , ho t ng xa d li u th t ra c th lm ngu i my tnh. My vi tnh c i n sinh nhi t khi xa d li u v entropy m t khi ni m trung tm trong l thuy t nhi t ng l c h c l n l thuy t thng tin m t l ng thng tin cha bi t trong m t h . Entropy c a v tr c th khng bao gi gi m; cho nn n u b n gi m entropy c a m t chip nh , th ch c ch n b n lm tng entropy c a mi tr ng xung quanh n, lm cho chng nng ln. Trong i n ton c i n, d li u c lu tr d i d ng m t chu i bit di, chng c th c l m t ho c khng. xa nh ng d li u ny, ton b cc bit ph i c thi t l p l i b ng khng, ngha l a b nh vo tr ng thi entropy b ng khng. V ho t ng ny th ng ng ngha v i vi c gi m entropy, cho nn s lm pht sinh nhi t.

http://thuvienvatly.com

36

Bn tin Vt l thng 6/2011

Tuy nhin, trong l thuy t thng tin, entropy c a m t t p h p d li u nh t nh ph thu c vo vi c ng i quan st bi t bao nhiu v d li u . i v i m t ng i quan st c ton b ki n th c v d li u , th entropy, theo nh ngha, l b ng khng. Do , xt trn phng di n l thuy t, c kh nng cho ng i quan st xa b d li u m khng lm gi m entropy v khng lm sinh nhi t.

Cc nh nghin c u hi v ng t ng c a h c th gip gi ngu i cho chip my tnh l ng t . ( nh: Heidi Hostettler)

Ph v s v ng vu Nghin c u hi n nay c a Renato Renner v cc ng nghi p t i tr ng ETH Zurich Th y S v tr ng i h c qu c gia Singapore m r ng s l gi i ny cho s i n ton l ng t . Hai qubit (bit l ng t ) c th trong m t tr ng thi v ng vu trong , trong khi ng i ta ch ng bi t g v t ng qubit ring l , ton b thng tin v tr ng thi v ng vu c bi t m t cch ch c ch n. N u m t qubit b nh my vi tnh trong m t tr ng thi v ng vu v i m t qubit d li u b xa, th entropy i u ki n c a nh ng d li u ny th t ra l m, v my vi tnh bi t h t m i thng tin khng nh ng v d li u m cn v b n thn n n a. i u ny t a nh m t ng i ch ng nhn chm chm vo m t v v bi t r m n m t trong u ng i ph n ng yu y ang suy ngh nh ng g. Nhng n u s v ng vu b ph v , th b nh my tnh khng cn bi t cht thng tin no n a. Gi th n c th xa d li u, a chng vo tr ng thi entropy zero, v v n lm tng entropy t ng. i u ny c ngha l, trn l thuy t, khi d li u b xa t m t my vi tnh l ng http://thuvienvatly.com 37

Bn tin Vt l thng 6/2011

t , th nhi t th t s b l y kh i mi tr ng xung quanh, m c d ph n nhi t ny c th khng bao gi nhi u hn nhi t pht sinh b i s t o d li u lc ban u. Nghin c u trn d dng m r ng kh o st nh ng ng nhi t ng l c h c c a khi ni m entropy i u ki n m, khng mang l i m t thi t k c b n no cho my vi tnh l ng t h t. Tuy nhin, bi t r ng vi c gi h trn c c l nh c kh nng l quan tr ng i v i vi c b o ton nh ng tr ng thi l ng t mong manh trong b t k my vi tnh l ng t th c t no, cc nh nghin c u hi v ng cng trnh c a h c th t ra h u ch cho nhi u nghin c u ng d ng hn n a. Lo i i u khi n c n thi t c l c n vi ba nm n a, nhng khi chng ta t t i m c tiu , th phng php c a chng ti c th lm cho nh ng s tnh ton hi u qu hn, pht bi u c a Ldia del Rio, thnh vin c a i nghin c u ETH Zurich. Nh l thuy t thng tin Charles H Bennett thu c Trung tm nghin c u IBM New York, m t trong nh ng ki n trc s tr ng y u c a s xa entropy zero, t ra h ng th nhng cn hoi nghi. t ng entropy i u ki n c pht tri n trong lnh v c m t m h c v truy n t i thng tin, trong khi cng trnh ny ang c g ng p d ng n cho chi ph nhi t ng l c h c c a s i n ton. Khng r n s h u ch nh th no trong lnh v c nhng th t l m t n l c khoa h c t t n u mu n p d ng n cho lnh v c . Nghin c u cng b trn t p ch Nature. Ngu n: physicsworld.com

http://thuvienvatly.com

38

WWW.THUVIENVATLY.COM

Bn Tin Vt L
Thng 6 - 2011

Th Vin Vt L www.thuvienvatly.com banquantri@thuviemvatly.com Thng 6 nm 2011

Ni dung: Trn Nghim trannghiem@thuvienvatly.com Tun Quc - tuanquoc511@yahoo.com Bin tp: Trn Triu Ph trieuphu@thuvienvatly.com Thit k: Bch Triu, V V Cng mt s Cng tc vin khc

Trong bn tin c s dng hnh nh v cc bi dch t cc tp ch ni ting Physics World, Nature Physics, New Scientist, cng mt s tp ch khc.