Nhng ngi ph n Trong lch s Vit Nam

Lng Nhn

C TM HNG THAN

Vo khong cui th k trc (nhng nm sau 1890) vng Ngh Tnh, nhng ngy phin ch Trng trn b sng Lam, c mt thiu ph cng mt b trai nm su tui, ngi bn than. My ti than ny do c ch n trn con thuyn nh t tay cho li, khng r xut pht t ngn Hng hay ngn Tri l hai cnh rng su rt him tr trn dng ni Hng. Vn ngi im m, nt mt li thng thong v bun, ch nhng lc ch vn khch c th th i cu ma nng vi my bn hng gn bn, ngi ta mi bit tn c l Tm v quen gi l c Tm hng than, th thi, ch khng bit g hn v c. Cho nn c l ti cho h kho nhau trong lc ngi l i mch: - Tuy l d dt kn o, nhng cng nhn nhn d thng... - M thng b tht khu khnh, mt sng nh gng, chc cha n khng phi tm thng... - C l ga chng nn phi cht vt mt mnh cho chng nui con, n l ti nghip... i do, ng trng mt m bt hnh dong. Khi ngi thy , mi khi kh kh xanh pht ph chi ch, c ta on mt lic ming ci, hay o ! Chng bao lu , qua my phin ch, vng bng m con c Tm, than khng cn thy cp b. M nhng ch lnh thy cai cng khng nghnh ngang quanh ch na. *** Khu Ngn Tri, tn ch gi V Quang, l ni rng thing nc c, ni non him tun, song my chng cht, cy ci um tm, mt a th ph hp cho

chin thut du kch. Phan nh Phng phng mng vua Hm Nghi, chn ni y lm cn c thng xut o bnh cn vng. Mt bui sng, tng Cao Thng ang ngi n ngoi nghe bo co qun tnh cc mt trn, bng mt thiu ph dn con n xin yt kin. y l c Tm. C t gi xung, l php trnh by: - Bm quan ng nhung, ti l con ng Hong Phc, mt nhn s trong phong tro Cn Vng Qung Bnh, c l ngi nghe ting. Cn a b ny khng phi con ti, m l git mu ri ca L Don, mt ng ch tng xng pha tn n vi cha ti v cng l v hn phu ca chnh ti. Trong mt trn gip chin vi gic, anh b thng nng, trc khi nhm mt c th li nh ti trng nom thng b ny l a con duy nht ca anh trc khi anh ga v. Th ri cha ti cng li mn phn, gia nh ti tan nt di gt qun th, trong lc phiu bt lng ti on hn v cng. Nhn thy ch Trng c bn lnh tp n ng, ti lp tm m mt hng than, b ngoi m con nui nhau, nhng chnh l lm quen vi bn lnh c d tm theo gic, ly li ngt ngo tnh cm m thuyt phc cho tr c, mang sng v gip ngha qun. Mu k n b, coi vy m c mi thnh cng, ng u chng li va i i ng ni khc, th l xi hng bng khng, ti cn n ch Trng lm g na. Vn ngng m Phan thng tng cng ngi y l bc anh hng trung dng nn ti nh bo n thnh cu ngi thu dng vo qun ng ti c dp em sc mn ra n n nc v tr th nh... C Tm va dt li, ng nhung Cao Thng tht ln. - M kia! Dm c gan ti y by chuyn do thm, phm ti g bit khng? C Tm khng cht hn tm, rnh r p: - Dm bm ngi, do thm tt mang n t hnh. Ngi nghi ng ti l phi. Thiu g k len li chn qun mn nghe ngng tnh hnh hng tng cng vi gic, tt nhin ngi phi thn trng. Ring vi ti, lng d th no, cha ti cng chng ti di sui vng thu. Nay ngi git ti, ti u dm phn nn. Ch xin ngi thng n a nh m ci ny m chu tut cho nn ngi th ti c cht cng mn nguyn... Thy li l oan chnh nhn hu, Cao tng qun nh n hai ch s Hong Phc v L Don hy sinh v i ngha, vi ra lnh cho lnh em gh mi ngi ri t tn t li v an i hi lu, sau ch thn dn c vo yt kin Phan thng tng.

Phan cng cng cm kch s tun nn ca cha v v hn phu c nn n cn khuyn nh, hoan h n nhn ngi n ch nguyn. C ang tnh bn vi ng nhung chn mt cng tc thch ng giao cho c th mt ty vin vo bo co c ton lnh tp chng 30 tn mi ti ng trong mt ngi cha cch mi cy s di chn ni. Th l c Tm ng ngay ln, xin i lp cng u. Phan cng mm ci hi: - Chu c k hoch ri , l vy! Th no, ni qua coi. - Bm Ngi, chu gi lm hng ru, ch xin i vi hai tiu ng gnh ru v tht ch, nht nh tm c c bn chng... Phan cng ngn ng, nhng thy c st sng v dn gii, ng thun cho i, song cng dn nh ng nhung ct mt cnh qun theo sau ng xa, phng khi cn tip ng. C Tm lin ha trang thnh mt thiu n y-phc tha tht, theo sau hai gnh xung cha, va n ni ni ci a y, on cho mi. Lc u bn lnh lng l, song trong lnh lo ca min ni ai cng ni da g. Vi anh s ti, nhm nhp tn tnh. Ci tr ru ngon gi lng, ai d cm lng! Chng my chc c m vy quanh ch chn, ci ni nh pho ran. V vic phi n sp n: cht bt c c dc b sn trong rn xng hi lm cho thy cai ch lnh u ng b cng, ting ngy nh sm. Hai tiu ng vi em ht sng vo gnh, c Tm th ly giy cho ra tri. Va hay cnh qun i sau cho ngi thm thnh bit vic thnh, lin ko vo, nh git ht ch qun, nhng c Tm cn li: - Git chng n lm g! Chng v o cm m lm tay sai cho gic, ta hy tri li, ch lc chng hon hn, ly i ngha m cnh tnh cho bit o lm ngi l , ch git i th kh v con chng, v li cng chng n tay v tuy vy chng cng l ng bo mnh. Th tha i cho rnh, bt lm t binh ch tn cm nui, li thm nui ong tay o... Phan cng nghe qun bm li s tnh, khen ngi tinh thn nhn o v mu tr mn tip ca c. T c c giao nhng cng tc quan trng hn: c s c c i qua rng ni sang Xim mua n dc v cho ngha qun khi lo thiu ht. C i c nm su chuyn trt lt.

n lc ng nhung Cao Thng b n b mnh, khu Ngn Tri khng dng c na, Phan cng chy sang ni Qut ri t trn, mi vic co chung, c Tm li bn Xim cng con, quyt khng tr li nc khi sng ni lc vo tay bn Trn B Lc, Nguyn Thn, Hong Cao Khi...

C HNG XN CH INH GIANG

Giang nh l tn mt bn trn b sng Lam, gia hai lng Ph Hi v Cng Gin, thuc huyn Nghi Xun, tnh H Tnh. y c mt khu ch ni ting nh c sn xut my mn n ngon: y ai i sm v tra Nh khoai ch Ch, nh da Giang nh Ch Giang nh cn c nhc nh trong dn gian v l ni lit n Trn Th Cc ngi bn hng xn. C Cc l con ng Trn nh Thng, mt nh nho c khuynh hng cn vng thng vn ng ngm cho phong tro V Quang. Phong tro ny c c xy trong nhng cuc trai gi hp nhau ht dm, htoi vl trao i ni nim. Nhiu bc danh nho nh Phan bi Chu, cng hay dng li tuyn truyn bng gi ny. Vng Giang nh, nh nho H Vn Ct rt hay gi gm tm s vo nhng cu ht v vn v m thm trm. Trong mt phin ht v, c Cc tham gia cng my ch em, nghe ting ng Ct l ngi c kh phch, bng dng li ho hoa, c m li: Cy Hng Sn ch ngi ho kit Nc Lam Giang hn khch tu mi Mt li cng tng tri Rng my ta gng i th gi ma... Nghe ging v lanh lnh li thy v ngi ng chut nhng dn di, bn mt nhn nhau nh t hai lng cng ha mt nhp, ng Ct ct ting tr li:

Mt li cng da ting rng Hng Sn Lam Thy ta hng c nhau Nc non tnh ngha cao su Li th xin hn bc u ch qun... Th ri ng Ct gia nhp chin khu V Quang. Trc khi ln ng, ng an i bn bng my cu khng khi m ch tnh: Cng nhau ghi tc vng Quan san nghn dm, thip chng c nhau Mc cho tr To c cu Kim cung l khch my ru i... T y, chic bng song the, c Cc thng ngm my cu t nh: Nh em ch Giang nh ven bi ct, trn ghnh sng Lam Nh em vch t mi rm Mt ngy hai ba cho cm ln hi Chng em nhp ng lu ri Hin ang quy nc chc tri V Quang Khi nghe tin ng Ct hy sinh cho nc, c hng xn Giang nh thng ngi ngha kh bun cnh th lng, nhy xung sng Lam t nch sau khi vit li my cu: Trm nm d hn mt li Mn non cn bin, trn l dm sai Chin trng rng danh trai

on vin, v di tuyn ai c nhau...

CT V RT RUT

ng Nguyn Hnh, qun lng Cch bi (tc gi lng Gch) thuc huyn Qu Dng, tnh Bc Ninh, sau khi c nhn c b tri huyn Thy ng. V l ngi ti sc, nt na oan chnh, nm 1840 sinh mt trai t tn l Cao, th bn nm sau, ng huyn nhum trng.bnh t trn. By gi b huyn mi hai mi hai tui, m con a nhau v ni qu. Ngi qu ph, hnh bng tht tha, ni nng duyn dng, khng khi c nhiu ngi . ng Phan Khi trc y k chuyn ny trong bo Ph n Tn vn: Tn l trng lng bn cnh Nhng toan dng sc mnh b hoa La khi b nh ra n ng bp v, trng hoa ng li Rng: hy l ta y th kh Khng, nng ga cho yn! L ngi, h phi l tin Du cho tin na, c tin cng mua! B ring ngh: mnh thua trm l Y m toan chng khe c sao? Ci ci ni ni ngt ngo: Xin cho ht tr s trao t hng... V, b vn ung dung nh trc Sm hm lo cm nc nui con

Nui con cho ln cho khn Ri ta thm mu m chn ci th *** Lng cm tc my thu m i Cho b Cao n tui mi hai Nhn con nh tri l ti Ngh mnh kh ni i vi con ng l trng bn chn gic mi Tang ht ri, vn hy t mong! Bn b cho bo tin thng Hn ngy sm l cng chng mt dm Mi thy L, lng trn x dt D tic ny, tic ci hm sau L nghe mng r xit bao Ai hay st nh trn du a gian Ngy hm y, trc ban nghi ngt Hng phun my, n uc nh hng Xm lng mt ty ng Ai coi m ga t chng th coi *** Ba ly ri, hn hoi ng gia Ging nghim trang k r u ui

Rng t n phm n ti Tm lng ti nhc chng ngui bao gi Him v cht con th cn di Phi lm ng, lm li qua ngy Sng tha cho n hm nay Liu thn, t tm lng ny vi ai *** Ni n y, b ci u lm l ri cm dao nhn hot ct bn v b lm nhc, vt vo mt l trng, ri tin tay m lun vo c mnh, t vn. Lc y: Trm con mt hoa om m Li tht v, rng cp cp hm Ai i c gi phi phm Cht oanh, cht lit, cht lm cho kinh *** Sau khi m cht, b Cao c gi ti hc ng t Nguyn Gia Giao, x Liu Ngn,ph Thun Thnh, l ch quen t lu ca gia nh. ng t rt ngho, ch cho tr sng cm chiu cho; nhng ngy nng v thy tr phi ng kh ra rung lm vic ng ng. Vy m n nm 28 tui, Cao th khoa, c b tri huyn Yn Dng, ri thng tri ph Lng Giang, b chnh Thi Nguyn, v tn l qun v Bc k. Sau treo n t quan khi ha c vl Php c k. Nm 1885, Cao gip Nguyn Thin Thut vic hun luyn chin thut du kch v ch huy ngha qun nh ph nhiu n Php. Php hp cng qun ca Hong Cao Khi v L Hoan, tht cht vng vy khu Bi Sy, Nguyn Thin Thut chy sang Tu, Cao v nng nu ti lng Kim Giang, ph ng Ha, H ng, sau c k t co nn b bt. Ngi Php v Hong Cao Khi trch Cao l khng c lng trung ngha, ha b vo chc cao nu chu ra lm vic nh nc. Cao t chi. Hong cho em hnh c tra tn ra da. Cao mm ci:

- Ti u c s cht, s c cch t x khi phin n ai... ng th vo ti o ly mnh s sc cnh giu sn, mnh tay khot rn, rt rut ra vt ln mt Hong Cao Khi, hi: - Lng tao y, my xem on no l khng trung ngha! Ri thng m c l, n khi ming tro mu. Th ra Nguyn Cao cn li t t. Kh tit ca con cng lm lit nh ca m, vng vc ngn nm...

B TH KHOA NGHA

Khong 1820, ng Nguyn Vn L lm h trng tnh Bin Ha, nh ca thnh thang lm n sung tc. Mt hm, mt thanh nin n xin tr tin theo hc trng thy Honh gn . Thy v ngi tun t, n ni l , ng nim n mi ngi. Hi lai lch th bit l Bi Hu Ngha, qu lng Long Tuyn, tng Bnh Thy, Cn Th, cha lm thuyn chi gng cho theo i bt nghin, ngt v qu ngho nn nh b hc th may c ng ngi lng h Ng mn tnh hiu hc gip tin lng cho ln Bin Ha th gio thy Honh l nh m phm nc ting. ng h trng vui v dnh ngay mt phng cho ngi th sinh d. thng, ngm c chm lm khch ng sng v i n l c Tn tc chm ngang vai. T y, Bi c yn chn thong dong, cm do canh ngt, nn n sch chuyn cn, chng bao lu ni ting vn hay ch tt. Nm 29 tui (1835, Minh Mng 16) thi hng trng Gia nh, th khoa, nn thin h thng gi l Th khoa Ngha. n khoa thi Hi, ng ra Hu thi nhng khng u. Song cng c b vo tp s b L, ch ngy lnh chc v chnh thc. Ch t lu sau, ng c b nhim tri ph ph Phc Long, Bin Ha. Trn ng ph quan, gh cho thy Honh xong ng vi v ln vng phu cng v li Phc Long, cng nh nhc ln ra i bng thy c Tn bc n cn li du dng ni:

- Dm bm quan ln, ngi ti cao hc rng xin lm n coi dm tm giy ny v ging gii cho... ng th khoa git mnh vi v xung vng tip mnh giy nh, thy (1) th bng mt, chp tay khn khon: - V phi ti ph cho kp gi n nh nn cha n c ng nh t n, xin th cho t ba, ch ti u c qun... Ri ng lt t ln vng v trong khi phu cng ln bc ln ng ng th khoa th di, ngh bng: qun sao c m qun! Ci mnh giy ny, trong khi di mi n sch, mnh d di cho c nng, tng ch vit dc ngang th chc g c c. Ai d c ln ra mi: c dc t trn xung di: y li gi th ng em hay t di ln gia ri qut sang phi: Hay em ng th b Ngha ny t phi sang tri: Ny Ngha b th chang nh thip t tri n gia ngot ln trn: Thip nh chng th gi li y V ri: th chng gi li, m chnh thip ti tr li khin thip vi chng n lng khn l cm lng... th gi y chng n ph lng cho ang. Qu nhin khi nhn vic xong, ng n cha cng i ti nh ng h trng cu hn. L tt nhin ng h trng h hi nh ci tm lng v sau tic ci linh nh, v chng ng ph vng ng i trc vng b theo sau vinh hoa b lc phong trn... Bin Ha mt thi gian, ng ph Ngha c thng i trn nhm ph Tr Vang (Tr Vinh), tnh Vnh Long, tng s di quyn tng c Trng Vn Uyn v b chnh Truyn.

Tnh cng trc, ng khng chu lun ci v cng khng t v mt ngi no. By gi em v b chnh Truyn hay c thi hn xc, ng chng n nang g mt hm cho nh 5 roi, li nh thm 5 roi na gi v pht ph huynh v khng bit dy con em. Do b chnh em lng th, tm dp hm hi. Trc kia, Nguyn nh b Ty Sn ui, lng thc thiu ht, Tr Vang ngi Th quyn gip rt nhiu, thm mt s ln tnh nguyn tng qun, nn khi tc v vua nh n, xung chiu min thu thy li rch Lang Th cho dn Th. Thy thy li quan trng, mt ngi Tu lo lt vi tng c Uyn v b chnh Truyn ginh ly c quyn v p p khai thc. Cc hng mc Th ko nhau n kin dinh tri ph Bi Hu Ngha; tri ph x rng: Vic tha thu thy li l n ring ca vua Th T ban cho dn Th, nay ai nh hn vua Th T m ng bn rch y th c chm u n cng khng sao! Dn Th c li x y bn ph p ca ngi Tu. Gia hai bn xy ra huyt chin, pha Trung Hoa cht mt tm ngi. Nhiu dn Th b bt khai ra li x ca Bi. Tng c v b chnh Vnh Long bt lun ng gii v Gia nh ri s ln triu nh, buc vo t ti: xi git ngi v lm lon. ng trc ni oan tnh, b th khoa Ngha quyt ln li ra Hu minh oan cho chng. By gi, Phan Thanh Gin ang lm thng th b Li. B th khoa tm n t dinh Phan trnh by s lng quyn ca cc quan tnh Vnh Long, ri n Tam php ty khua ba hi trng kch c ng vn. Tam php ty gm c nhn vin cao cp ca b Hnh, st vin v i l, dn gian gi l Ba to quan ln t hp x khng nh k, ch c nhng phin nhm bt thng xt cc v c bit, mi v hp theo ting trng ca ngi b oan khut t n dng ln. B th khoa va rung trng th mt thy i chy n thu t trng em vo trnh vin quan chc. ng ny giao li Tam php ty ngh n ri chnh vua chung thm nh sau: Tha ti t hnh cho Bi Hu Ngha, song phi qun tin hiu lc, lp cng chuc ti. B T D, m vua T c, nghe tin ny ly lm cm thng cho ngi lit ph ng hng, bn cho vi vo ban mt tm bin trm bn ch vng: Lit ph kh gia.

Cu c chng, b th khoa t gi kinh , thng ng v Bin Ha t lu sau th bnh ri mt ti lng Tn Hip, tng Chnh m thng. Khi b mt, th khoa Ngha ang trn nhm Chu c Hay tin vi v nhng ti nh th vic tng tng xong, ng st si c bi vn t c nhng cu thng thit nh sau: Ni kinh quc my hi trng dng, bin bch ny oan n c; ng hin lng mt thy thy au lng. Chn tnh ng mt ting ht vang, hn hi l chnh li nghim, l bng ng tai nghe u mt va. Cng danh l v mang bnh qu, em chng phi nh v Mi Thn ngy trc, thi cha thng lm thi d dui Kh hn cam no dm trch tri, bu chng phi nh v T Tn thuxa, vn cha t em lng khinh bc... n cn kim, giu khng khoe, kh cng khng ua - Mua ngha, chc nhn, trc chng phai, sau cng chng lt. i! Sng L vng chm - Non Cn ngc nt. Cnh giai lo trch lng tri t, kh c nhau, giu cng c nhau - Qu v thng gy cuc b du, vt tro chc, ngi sao tro chc. Con su tui th ngy mt bng, em sao nh nhm mt qui tin - Chng trm b lo lng mt mnh, bu sao n sp lng ci hc. Ai mn lo Dim ph rc khch, m la con v g khin c oan - Ai mn ngi qu b a ng, chng xa v ngi nn bc c. Ch di c tt c k th, c ti pht bun Cu tch phc tc hu d khng, nghe cng thm cht. Qua bu chng bng tin a, phn phn gng chng kp na gi - Tri git ngi chi s gm ao, chng ngho ngt khng y mt lt. m khuya hy nng niu mt tr, ngh t cn rut ta kim chm - Ngy di thm vng v khng em, nh t chng, gan dng mu xt.

Cuc long h lp ri ba thc t, i thi ri m phn hng nhan - Bn phng loan phn r mt phng tri, lo o duyn n phn bc... i lin th v ng vit nh sau: Ng bn, khanh nng tr; ng oan khanh nng minh, triu d giai xng khanh th ph. Khanh bnh, ng bt dc, khanh t ng bt tng, giang sn ng tiu ng phi phu. (Ta ngho, mnh hay gip ; ta ti, mnh bit ku oan, trong triu ngoi qun u khen mnh mi tht l ng v; Mnh bnh, ta khng thuc thang; mnh cht ta khng mai tng; non sng cng ci ta chng xng gi l chng.) V mt ba nm, ng mi li c dp v thm nh, nhn lm bi th: Khc v: chn ba nm mi ng thm, Mn loan u vng bt hi tm. Gi no a thy hnh dng liu, m qunh ai hoi ting st cm. Chng nh v, lng t bi ri, Con thng m, ly ngc tun dm. C linh chn sui ng sao lng, Thnh thong v thm lc ti tm. c t lu ng chn nn vic i, xin t quan, tr v qu qun ti Bnh Thy, lm thuc v dy hc, vui th in vin, thng ngy ung ru ngm th vi bn l c nhn Phan Vn Tr. Ngy 21 thng ging Nhm Thn (1872) ng t trn, th 65 tui.

N S SNG NGUYT ANH

Khong 1850, ng Nguyn nh Chiu lm thy lang Tn Thun ng, tnh Gia nh, kt duyn vi b L Th iu, ngi Cn Giuc, Ch Ln. c ba trai, ba gi, trong s ny c b Nguyn Th Khu l con th t, sinh ngy 24 thng 12 nm qu hi (1863). Vc ngi mnh mai, t dung thanh nh, li nh s chm sc dy d ca thn ph, nn sm tr nn mt trang ti sc ly lng. Song gp lc thi th o in, lng ngi do d, kn c chn canh mi khng tm c ni xng , nn n nm cha t th, thiu n 25 tui m vn gi phng khng. Gia nh hi Ba tri, trong vng c ng s L nh Trng v htru tr, m trng dy hc. Vi ba th sinh gm gh c n sinh, nht l Ging v Xuyn. Mt hm ng vng nh, hai anh n chi bn lun vn chng. C Nm Khu ra cu: ng tiu quc, s T h, s S h? (Nc ng nh, gia T S, bit th nc no?) Anh Xuyn i: Ng i trng, pht Quch h, pht S h (Gy ta di, nh Quch li nh S) C Nm bng mt, lui vo nh trong. Mt lt, cho con ra trao mnh giy, c hai cu: Chiu Qun nhan sc nghe ra ung Ty t phong lu ngh li bun! Ging v Xuyn li thi ra v... Lc , vin tri ph s ti cho ngi mai mi, b khc t, nn em lng hn gin, kim chuyn lm kh, n ni gia nh c phi di i Ci Na, tnh M Tho, sao li chy sang Rch Miu, cng tnh, mi thot c nanh vut. ni y, ri c kt duyn cng vin ph tng Nguyn Cng Tnh, sinh h c mt gi th chng t th. Khi c tang, c c bi th t thn: Nm canh thc nhp, nm canh nhng Na gi so le, na gi ch

Vn n r ren trn l c Canh g xao xc gic tnh xa V quyt t ch hng ca mnh: Xng ty phn p v ha chng K mt ngi cn tri my ng Giai lo mt cu dnh li hn, Hiu t hai ch dc ghi lng. quen ngon vi mi rau c. u n vui cng thi bm ong. Gng t i nay trang tit ph, Lu di ting tt tc non sng. Chnh trong lc ny ngoi ca xn xao oanh yn, thy by Nguyn M Cy gi th tru: Ai v nhn vi Nguyt Anh c Chng bit lng c ngh th m? Khng phi vi cha toan ng ca! y lng gm gh bc cu ... C Nm p ngay: Chng phi tin c cng o c Cuc i du b bit l m? Lng sn du rch, cn ku lng bt vng rng vn ting ! Phi thi c qu, chu thi c Chng bit tung i tnh th m? Dm thy bi trn toan dng ca Ngc lnh chi thn danh ! * * * T sng trong cnh sng ph, ly hiu l Sng Nguyt Anh. Ba ch bt danh ny sm ni ln nh cn trong lng vn t, v b ngm vnh rt nhiu, ti hc un sc, li vn li trau chut, khin nn c nhiu ngi m ting, ti lui thm hi. Mt nh nho lng Vnh Kim (M Tho) l H B Xuyn trao mt bi th, mun cng b chp ni:

Tri t ghen chi ch sc ti Vn xun vi a by phn mai! Gng loan sng st cng ng ngc, Phn v gii mi s km phai. Lng l duyn hng t tc vn, Vn vng phn liu thng ngay di... Bng do bao tha thay i la, N trng thu x bng oi! Song b quyt ch vy nui con, nn ha li: Ti khng sc, sc khng tai, L a nhnh kh cng ting mai! Ngc nh chi ni son phn im, Vng rng h s sc mu phai! Ba ging trc xe t vn, Bn dc nay tua ni ting di... Du khin duyn ny ra n th, Trng thu d x, rng non oi! Mt ng ph tn tro cng gi li my cu tm s: Phi gn vi Nguyt lc lng vi, ng hi Hang nga ni s i. h my ma cn km sc V thu non nc t cng ni. Hay trng Du Lng xy lu trc, Hoc i Thanh Lin ct chn vi (1) Vc ngc h sn cn gi bi, Ti tnh r mt kh ua bi... B p li bng hai bi c tuyt: ng xa vi vi, dm chi vi Ngh ni my xanh ngn s i! Bin i ngun n cn lm lc My ngn hc ni bit u ni! Mt dy oan tri ri vay tr, My cuc tang thng h i di? Chc qu mu thn u nhng k Gp cn nguy him kh ua bi!

* * * Ht lc trng y n lc vi Doanh h trong cuc phi coi i Ven my bn th xa ngan dm y nc cung thim t khp ni. Nt tr a gian him v rng Vui lng ngi trit th ua bi. Khi dng hi thc ng ra mt (2) ng gia tri xanh tit chng di! Mt vn hu cng gi tng th: em mnh mai mt chn non thn Ci vc hoa lnh cm b xun Ci m bng m la nt bc Nhnh sng l tuyt nh mu ngn Hng thm p ngi du cnh Ngt sch vui chn khch lc trn N chng v hnh ni ca sm em mnh mai mt chn non thn. Bi ny l ha vn bi Thng bch mai ca n s: Non linh dt phc tr hoa thn Ring chim vn hng mt cnh xun Tuyt m nhnh tin in sc trng Sng pha bng nguyt nh mau ngn My lanh gi tnh nng hi chnh Vc ngc mnh bng bt khi trn Sc nc hng tri nn cm mn Non linh dt phc tr hoa thn. Con gi b tn Nguyn Th Vinh, sau ny g cho Mai Vn Ngc. Ba ngy sau khi sinh con gi l Mai Hunh Hoa, c Vinh qua i. B bun ru, ln Saigon dy ch nho v lm bin tp ri lm ch bt t bo N Gii Chung. Thy Mai Vn Ngc tm nm cha tc huyn, b khuyn: C lc tng quyn, c lc kinh Lm trai no t khi tin trnh B th nng ri hoa nghing nhy

Lay lt ma qua bm giu hnh Nga mt nh cam con tht hi Nghing tai chu ting qu v tnh Di i at dt ng sinh ha Trng chn ring ngi qunh mt mnh (3) n khi nn h Php ngy cng nng, b c th: Thi tc trn gian s cnh vi B thng to ha dng tm bi Nam tr d cuc hon nan gii T tn d hi phn t nghi. Dch nm: Ngn thay th s c sai lm Tr to by ra chng dng tm Cuc y kh hay m kh gii T ng, t tm, r t tm. .. Ngy vua Thnh Thi ng gi vo Nam, n s cm khi: Ngn thu mi gp hi minh lng (4) Thin h ngay nay tr m mang Tc t ngn rau trn di mt ai co'n bu ru cht ven ng. Vui lng thnh ni xe nga Xt d thn dn chn la than Nc mt c cng tri t bit Bin du mt cuc thy m thng! Khi thy lnh Vit sang tng chinh bn Php (1914-18) b cng lm bi th ch Hn: nh tho thnh sao liu hu ti Chinh phu h nht th qui k Bn lim tn nguyt thng tm d Nht chm quyn lc l th Ti bc vn trng c nhn nh Giang nam xun tn to nga mi Gic lai k d tng t mng Tng o qun bin tri bt tri?

Bi ny Nguyn nh Chim dch: C rp sn thm liu r t Chng i bao tha li qu nh Na dm trng x lng ngao ngn Chic gi quyn go l nh sa i bc my dng che bng nhn Vn xun nng tc my nga Nh nhau m lc chim bao thy Ngn dm lang qun bit chng l! Lm bo t lu, b mc chng au mt, cha mi khng khi, sau thnh la hn, lui v vi b con M thnh ha, n nm Canh thn ngy 12 thng l l (4-l-1921) t th, th 58 tui, m cch ch Ba M chng lOO thc, v li ng M Chnh (Bn Tre). Lng Nhn ______________________ Ch thch: 1. (l) Du Lng i Tn, phong cch ho sng, khi Giang Chu c xy mt lu cao t tn l Du Ln tip khch. Thanh Lin: L Thanh Lin tc l thi s L Bch. 2. (2) Hi thc: th Ha Hn gi cho ngi n gi V Tn V tn hi thc Nam dng nga (n no bn sng V, nm khnh t Nam Dng): mun ni theo li ngi i n dt khng mun ra mt vi nhn th. 3. lng. 4. tng gii. (3) Trng chn: chn l Kinh dch ch ngi con trai u (4) Minh lng: minh qun lng tng = vua sng sut,

Lng Nhn LIT N U TRIU

Khi v nc, ch s Phan Bi Chu b chnh quyn Php giam lng dc Bn Ng, Hu, trong ngi nh ba gian, chung quanh c sn v vn nh. Pha tri li ra vo, st tng ro, c mt mi nh, gia bn ch u Triu bi nh (Nh bia u Triu) hai bn ct cu i quc vn: T nhn si ngha giy lng trng D st lng son nt m hng Gia nh l mt tm bia mt trc khc ch nho, mt sau khc quc ng nh sau: Bia lit n u Triu, ngi x Th Li Thng, ph Tha Thin, nm canh tut i vua Duy Tn, b bt v quc s, b tra tn ht sc tn nhn, nhng thy chung khng cung khai mt li. Ngy 16 thng 3 nm y t t trong ngc. Cc ng ch nh vy m c thot nn. Than i qu l mt lit n. Sng v nc cht v ni. B Trng, c Triu, xa ry my ai! Hi ra mi bit u Triu l danh hiu ng Phan t cho c L Th n, con nh tin bi cch mng L Xun Uyn. Khi cha b giam ti nh lao Tha Thin, c n phi lui ti thm nom. Vn l mt thiu n ng th xun sc li c theo i bt nghin nn sm c c ph h inh, gc Nam K, by gi l vin chc cao cp trong ta Khm s, ti v ha s ht sc gip cho thn ph

c c tha, nu ng thun lm tiu tinh. V thng cha nut hn chn lao t, c cng ngh nh nng Kiu: Dng th thn nng Oanh Li thua L bn mnh hay sao! Th l c tr thnh C c sau khi cha c phng thch. Chng bao lu sau , c ph phi i vo Sigon. Ngh mnh cht phn l mn, c nht quyt khng theo chng, li vi cha, tip tc ch hng cch mng. tin lin lc vi cc ng ch ca cha, c m mt qun nc bn v ng An Ha. y, mt hm c gp ng Phan. Ri khi ng Phan sang Trung Hoa, c tin c tun tit, ng vit trong tp Vit Nam Ngha lit s on hi k c trong nc dch li nh sau: Sau khoa canh t ti c nhn ri vo Hu, ni l hc trng Hu b ri ra lm quan. Nhng tht ra l tm nhng ngi c t tng trong hc gii Vit Nam hi y nh Nguyn Thng Hin, Phan Chu Trinh v s phu Tr Thin. Nam Ngi, ngha l tm ng ch cch mng. Trn ng t An Ha v th x Hu, ti thng ngh chn trong mt qun bn v ung. Ch qun l mt c gi tr p, c tn l C c. Hi ra mi bit lai lch ng thng nh knh ca c. T chng ti tr thnh mt cp ng ch cch mng. Sau khi ti qua Nht v phong tro ng du, C c hot ng trong nc vi nhim v vn ng du hc sinh v ti chnh trong hai tnh Tha Thin v Qung Tr. Nm 1912, Vit Nam Quang Phc hi thnh lp, l tt nhin c l ng vin Tr Thin. Nm 1916, cuc khi ngha ca Vit Nam Quang Phc do vua Duy Tn lnh o, vi s gip sc ca my ng Trn Cao Vn, Thi Phin, Tn Tht ... b tht bi c c b Php bt p gii v Hu, giam ti nh lao Ph Tha, tra kho tm lin h t chc. B cc hnh tra tn, c cng quyt khng xng ra mt ng ng no hay b phn no ca ng. Ri trong mt m khng sao, nhn lc qun coi ngc ng say, c c x o lm dy, treo c ln song st nh lao... C n hy sinh thn th cu cha, li c lng qu cm trung thnh vi ng, t hy i mnh, gng dng lit tht ng ca ngi v knh phc. Song tng c danh hiu u Triu (c Triu Th Trinh nh) t ci cng bo ton cho ng ngang vi s nghip nh ng gip bc ca Hai B cng c Triu, e c phn qu mc.

B T XNG V B PHAN BI CHU

ng Trn T Xng, qun lng V Xuyn, huyn M Lc, tnh Nam nh, sinh nm Canh ng (1879) mt nm Bnh ng (1906) vn l mt tay ho hoa, vn hay ch tt, gp khoa no cng: Ta thy ngi i, ta cng i Cng lu cng chi, cng v thi lm le bia bng vng cho sang mt v, nhng ri ch mang v cho v c hai ch B T thi nn m ra chi bi khinh bc. C bi t ci: Lc tng toan ln bn c tri Tri ci: thng b n hay chi Cho hay cng n l nh th M vn phong lu sut c i Tin bc ph cho con m kim Nga xe chng thy lc no ngi Cn dm ba ch nhi trong rut Kho kho khng ma n li ri... Tin bc ph cho con m kim tuy ni s sng th nhng thm tm vn n v, khen ngi: Quanh nm bun bn mom sng Nui d nm con vi mt chng Ln li thn c khi qung vng Eo so mt nc bui ng Mt duyn hai n u dnh phn Nm nng mi ma dm qun cng! Cha m thi i n bc

C chng h hng cng nh khng... Hai cu ma sau cng hin nhin khng phi li b T xa xi: l con nh danh gio lng nho hc Lng ng Hi dng, trc sau b ch cn rng chu ng, u dm ni g. Hai cu kia l ng T t mng mnh qun ngha to khang. *** B T Xng cn rng chu ng mt duyn hai n u nh phn cng nh b Phan Bi Chu. B Phan Bi Chu, khu danh Thi Th Huyn, con nh nho Thi Vn Giai lng Din Lam, thn Thc Nam, huyn Nam n tnh Ngh An, nguyn l bn hc ca thn ph ng Phan. Khi v lm du h Phan, m chng khut bng, cha chng bnh hon, b phi mt thn gnh vc giang sn: mt giang sn ngho rt mng ti. Chng phi quanh nm dy hc ni xa, c kim c ng lng th chiu i bn b cha , sau li bn ba nc ngoi, mi n khi b v 60 tui mi gp li ng c na gi, th ng phi gii v Hu, b li Ngh. n ngy 22 thng 5 nm 1936, b t trn, th 71 tui. c tin bo, ng Phan khc b bng hai cp cu i: I Ba mi nm cm st kho xa nhau, ma su gi thm, ch bng lm chng, ngi ng tr con ri l nng Di chn sui thn bang nh hi n, lp bin di non, nao ai gip bc, ch cn mnh lo ma tay khng. II Tnh c gp khch nm chu, hn ba mi nm chng c nh khng, c ng vng mi gh, ngm ng nut cay trn o m Khen kho gi nn t c, ngoi by chc tui sng au hn cht, thi v mau cho khe, n cng tr n nng vai con... V ng k li lai lch cho cc con nghe nh sau:

Ny con, cc con i, Cha e cht ray mai, c l m my khng c mt phen gp nhau na... Nhng nu Tri thng ta, cho hai ta ng cht, th gp nhau di sui vng, cng vui th bit chng no! Song au n qu, m my e cht trc ta. Ta by gi nu khng chp nhng vic i m my cho chng con nghe, th chng con ri y khng r m my l ngi th no, c l bo: m ta cng nh ngi thng thy c. Than i, ta vi m my v chng tht gn nm mi nm, m quan, qu gn bn mi nm: khi sng chng my hi tng t, tt cht li ch tin tc nghe hi... Chng my lm con ngi, bit ni au n ca cha m, chc lng con th no m an thch c. Nay ta, trong lc sp sa cht m cha cht, em lch s m my ni cho hay: My nn bit: n khng c m my th ch ca cha my h nhng t lu ri. Cha ta vi tin nghim ca m my xa, u nh nho c, rt chm gi o c xa. M my ln hn ta mt tui. Hai ng nh thng gia vi nhau t khi ta mi ln mt. Ti nm hai mi ba tui, m my v lm du nh ta. Lc , m ta b ta tm nm ri, trong nh duy c cha gi vi em gi b. Ta v sinh nhai bng ngh dy tr, lun nm ngi qun phng xa, ci gnh sm chiu go nc gi vo trn vai m my. Cha ta i vi du con rt nghim thit, nhng chng bao gi c sc gin vi m my. Cha ta hng th 72 tui, song b bnh nng t ngy 60. Lin min trong khong 10 nm nhng cng vic thuc thang hu h bn ging bnh, cho n cc vic kh nhc nng n ngi ta khng th lm c, thy du tay m my gnh vc. K vic hiu v th ng cha nh m my tht l him c. Trc khi cha ta lm chung vi pht ng h, gi m my bng my n cnh ging dy ta rng:

- Ta cht ri, my phi ht lng ht sc dy chu ta, v ht sc thng v my. V my th ta rt hiu chc tri cng lm phc cho n. Xem li ni lc lm chung ca cha ta nh th, cng d bit nhn cch ca m my ri. Nm cha ta su chc tui, cn him chu trai, v ta li l con c inh nn cha ta kht chu lm. M may mun c chng sanh trai cho bng lng cha, nn gp v ta ci th mu my. Chng bao lu em my sinh. Trong lc thng cu mi ra i, m my gnh vic m p, m bc hn mt thng. Cha ta c thy chu u hoan h qu, thng ni vi ta rng: - Ta ch cn vic cht cha nhm mt c l my cha tr ci n khoa danh m thi... M my nhn cng cm c th mu my thn yu hn ch em rut. K c nhn i vi ngi phn em nh m my cng t c. C hai chuyn trn, bo m my l hin, v thi trc t khng qu ng. Nhng m bt buc ta trn i ghi nh lun lun, th li v mt vic: Nguyn nh ta ch c bn tm phn che sng, chng bao gi cha go ti hai ngy. Ma v tri cho ta ci tnh qui c, thch i khch, hay lm n. H trong ti c ng tin, thy khch hi tc khc cho ngay. Thng khi t qun v nh, khch hoc nm su ngi, c khi mi ngi chng hn, m chiu hm sm mai, thiu g tt hi m my. M my no c g u! Ch da vo mt tring hai thng t mai ti hm, m cng nghe chng i g th c ny. Bng dy hc ca ta tuy kh nhiu, nhng cha ng xu no m my c xi ph. Kh cc m cng khng sc bun, kh nhc my cng khng ting gin. T ta ba mi su tui cho ti ngy xut dng, nhng khi kinh dinh vic nc, m my ngm bit ht m cha tng h rng mt li. Duy c mt ngy kia, tnh c ta ngi mt mnh, m my ng da ct k mt bn ta m ni: - Thy toan bt cp m! Cp cha thy bt, m ngi ta bit nhiu. Sao th? M my ni cu m lc ta lm ng, ta thit d qu! By gi nhc li trc khi ta xut dng, khong hn 10 nm ngho kh li bn b nhiu, vy m vng ch trong khn cng, mt phn ln l nh n m my.

Ti ngay ta b bt v nc, m my gp ta mt ln Ngh, hn na ting ng h ch c mt cu ni vi ta rng: - V chng ly bit nhau hn hai mi nm, nay c mt ln gp thy, lng ti mn tc ri. T y v sau, thy lm g ty thy, ng ngh g ti v con. Ch mong thy gi c lng xa l . Hi i, cu ni y by gi cn phng pht bn tai ta, m t ra ta chy ch nm thng, chng lm mt vic g, chc chn mi nm! Nay m my cht trc ta, trch nhim ca ta e cn nng thm mi mi. Sui vng qunh cch, bit li no thm u bc trm nm, cn li th c M my tht chng ph ta, ta ph m my! Cng nhi vong t, chc m may cng lng th cho ta ch... (Bn dch nguyn vn ch Hn ca Tng Lm L Cng Phng) Ch mong thy gi c lng xa, li dn li nghe n s m tht anh thp, khin nh ch s sau ny trnh xa nhng cm d ca Php, tm qun lng trong kinh k: Vng kh trng tot khc i bn Thi mc ai ch, mc ting khen Sng ni l lng mu lch s Gi trng chn ch mi lng duyn Kh long lay ni lng son st Chng h ngi v ting bc den Ba chn xong ri ai ny bn? Mt pho kinh Pht, mt cy n...

CNG NNG NGC VN V CNG NNG NGC KHOA

Nm 1613, Nguyn Phc Nguyn ni nghip cha Dinh Ct (vng Qung Tr) ri di v lng Phc Yn (huyn Qung in.) Mi nm sau thin ti Kim Long. Khong sng Hng ni Ng thnh thang ny mi gi l ch cho gia nh binh s v s di dn ngy mt thm ng, v nhu cu sinh tn, cng v na tm lng cm mn v cha mi, c np sng thanh m li hin lnh nh Bt nn c tn l Cha Si, mt danh t bnh dn m tnh knh cn. Nm 1625, c ngl tin dn n dinh Cha mt nho s tn o Duy T. Trong nhng cuc i gian kh, t c ai dy dn trin min bng ngi th sinh o vi ny. Vn qu Thanh Ha, cha l o T Hn, vn hay ch tt, phc v di trng cha Trnh, ch v thiu cht khim cung m b khai tr, phi theo ngh ht bi lm sinh k. Khi lu din lng Ngc Ln, thn n V Kim Chi b nh i theo, c mt nm th sinh ra T. Ri nm nm sau, Hn t th, V th chm sc cho con theo i bt nghin. n nm 1592, cha Trnh m khoa thi kn nhn ti. Theo lut nh Cha, con chu phng ht khng c d thi. T ngm ngi ti thn. X trng Ngc Lm ng vi V th: s nhn cho T i sang hg V, ra thi m th h V s g ngha vi hn. By gi T va 21 tui, ra ng th, ngay c nhn th hai, ang sa son d thi tin s th vic khai man l lch b pht gic, tn b xo trn xun bng, m o c nhn phi np li quan trng. V th ut c, mn liu thuc c quyn sinh. Va thng xt m, va thy ti nhc trong lng, T b lng ra i, quyt vo ng Trong khung ph Cha Nguyn chng nhau vi Cha Trnh cho h mi th b lut l bt cng n p. Th l mt mnh tht thu trn ng, khng mt ng dnh ti. Ngy xin n ngoi ch, ti ln ng ni n cha. Cng tm ca ny ca n xem c vic g lm, th vc dng th sinh ng sao ni nng nhc. Nhng lc v cng ri ngh, ngi bun lm nhm lm bi ph Nga long cng, v mnh nh Khng Minh lc cn nm khn trn g Nga Long. C quanh qun nh th m tui bn mi lc no khng bit. i su vo mi ng trong, T xin c mt chn chn tru cho ph ho L Ph. Ng chung tru mi, mt hm thy nh trn c tic i nhng nho s ting tm trong vng. Nghe c m lun vn chng, ln n lng tai, th b ch mng t: Thng chn tru bit g m ng ? By gi h o mi em ht ti nng ra ng i, lm mi ngi ngc nhin ri ny lng knh n. T c trn, em bi Nga long cng ra ngm, c ta v cng khen ngi. Ting ca tng ri n tai quan khm l Trn c Ha, ngi lin cho mi T n dy

cc con hc, sau mn ti, li g con gi cho. Khi lm r, o Duy T nm mi tui. S d chng ti phi ni cn k v lai lch ca danh s h o v ng l ngi c cng ln trong s nghip Nam tin ca dn tc sau ny. *** Vy th, nm 1625, vo yt kin Cha Si, o Duy T 55 tui. Cha phn: - Ta nghe hin s vo ng Trong ny lu, t nhn thc r rng v tnh th bn trn. Th y, ng Ngoi khng ngt tm phng nh ph, l mi lo tm phc. Cn i vi Chim thnh th t khi nh Trn m mang hai chu L, vn cha lc no yn. Hi trm nm trc, c Thnh Tng bn triu em qun vo dp lon, bt sng vua Chim, ly t t ni Thch Bi lp ra tnh Qung Nam, cho khc th vo Bia k nim. Tng yn, ng u ngi Chim tr tr, sm u ti nh, tnh trng vn l bt n, cho n tn ngy nay. Ta c bi Nga long cng ca hin s. V mnh vi v i qun s, t hin s c sch lc gip ta cu dn th ch? - Khi cha, tiu dn u dm c cao vng lm iu g hn ngi xa. Ngi xa ra sch lc bc c To Tho, nam ha Tn Quyn th nay ngu k ca tiu dn l bc c h Trnh, nam ho Chim Thnh. - Sch lc ny tht l thu o, rt hp ta. Song iu quan trng l phng cch thc hnh sao cho c hiu qu... Khi cha thng, v vic chng c vi phng bc, tiu dn ngh thng sch l p mt ly Phong Lc, ngoi Qung Bnh, sau p thm mt ly na cao hn v di hn, t ca Nht L n mi u Mu. Qun Trnh c mc cnh mi hng qua c. Cn phn nam ha Chim Thnh th tiu dn trng cy lng nhn i ca cha cng, m rng vng giao hiu vi ln bang, trao i ly sn vt cn thit v nht l thm ch tr chn v nng ta cho m dn n vi cha mi ngy mt thm sm ut. Nh vy, mc ch cuc Nam ha l mn t, mn ch khng phi chim. Ngi Chim c tnh hiu chin, nhng li quen mui li bing. nh vo im yu tnh hiu chin, nhng li quen mui li bing. nh vo im yu y, ta em chm ch ra lm gng. Mn khong t no, ta ra cng cy cy vun si, t lc cnh sinh. H trng thy kt qu, mun theo th t , ta khng p buc. Ta s ln dn bng cch n ha, khng phi dng chi n sc mnh cho tn cng...

Nghe n y, Cha Si ng ln, mt my hn h, ra hiu cho o ti ngi cm n bn n th, v phn: - Li trnh by ca tin sinh tht l khun vng thc ngc. Sao tin sinh li n vi ta mun mng qu vy? Ri cha vi cc quan chc hin din n v tuyn b: - o tin sinh y, ta tn l bc thy. Vy t nay mi khi tip xc, khng ai c gi tn m phi tha vi tin sinh bng ting thy. V ngay by gi, ta phong thy chc Nha y Ni tn, tc Lc Kh hu, kim qun vic qun c... T , o ng ra c thc vic xy ly. Rng r hai nm mi xong ly Trng Dc Phong Lc, ri phi kh nhc bn nm na mi hon thnh ly Thy b cao mt trng, di 300 trng.(1) o chm lo n c vic p ly. ng t diu vi m khng n vt v, thng n tn ni, nhn tn mt, ct t ml vic mt cch chu o v hu hiu, khin dn phu tm phc m gng sc, nn cng vic tin trin khng nhanh chng nhng chc chn.. i lc c v nh ngh mt, trc ht h o vo hu cha thm thng v hin tnh giao ho vi ln bang. V o phn khi thy mi vic din ra tt p phn ln l do lng nhn hu v thi n ha, ci m ca cha d khin mi ngi cm thng, vui v hng ng. Chng my chc, cuc giao thng tr nn cn thit cho mi ngi. Ri ngi Chim thng sang tr ng bn ta cho d lm n, dn ta cng mn nh bn t h m ca hng hay trng trt. S thn thin ny dn d li cun c pha Chn Lp di xa vo vng nh hng, nn mi khi thun gi ma, nhiu thuyn Chn Lp tm n ca Thun An, em nhng ca ngon vt l trong Nam ra i ly vi vc v nng c. T quen ri n mn. Mt hm khm sai ca vua Chn Lp Chay Chetta II ti ph, dng quc th ln Cha Si, thnh cu m cuc bang giao gia hai nc v nu khng c g tr ngi th vua Chn Lp s lm l tng kin. Nguyn vua Chey-Chetty II ny lc nh di quyn h ca vua Xim, ln ln thy nh b p bc kh chu, nn tnh lin lc vi Cha Nguyn pha ng, phng khi c bin. Cha Si chp thun ngay. Hai bn hn ngy ri hm vua Chn Lp ti Thun An, mt i binh s dn cho v tin h hu ng a vo ph cha. y chng n kt hoa, sn by yn tic, cha cng nh thn n cn nim n tip i v thng khch trong ting n so du dng. ng vua nc bn chng ngoi hai mi lm tui, c ch nh c nhng khim tn, trong khi i p vi Cha Si qua ngi thng dch, trng v thn nhin nh khng ch

n hai thiu n ng sau cha iu khin ba tic: y l hai cng nng Ngc Vn v Ngc Khoa, hai gi yu ca Cha, tui chng mi tm i mi, da trng tc di, dng dp tht tha, mi khi sai bo qun hu ting ni khi nng khi thanh, ln bng xung trm, tuy ng khng hiu ngha nhng cng thy vui tai thch th. n khi bi tic, on k s li h tng v vua tr v thuyn hm sau hi quc. Cha y mt thng, thy s gi Chn Lp dn u m ty tng ch n ph cha tng gnh qu phm, soi, mng ct, su ring, cng hai cp ng voi v hai tm da h, vo yt kin Cha, dng li thnh cu ca vua Chn Lp xin n cng nng Ngc Vn v lm hong hu v ngi hong hu Chn Lp chng may vng ngi nm trc ri. Cha Si ngn ng, khng mun p con v bit con kh ng i mt ni xa l, sng vi nhng ngi nc da bnh mt, ru tc bm xm, nn quay li nhn o, o la li du ngt khuyn nh cng nng: - Thy cng nng dng dng, c v khng c nh , thy rt thng cm. i ai chng mun sng yn vui bn ngi thn yu ni qu cha t t. Ch ti h Trnh tn ngc m cha chng ta phi chng li v chun b cm c lu di, cn vic cn ngay by gi l lo an ton cho con dn ni ng Trong ny. H v mn c m theo vo ngy mt thm ng. Cha phi tnh sao y? Tt l phi ha hon vi pha nam. L v, nh cng nng thy y, t Qung Bnh vo y t si kh cn, ngun li ch trng vo rng vi bin, vy phi tm ni mnh c th dui chn c mi l k vn ton. Nay m cng nng ln ngi hong hu nc Chn Lp th l mt vic rt vui mng. Hai nc giao ho vi nhau s li cho c i bn, v an ninh cng nh v thng thng, c khi cn v binh b na, nu c s bt trc xy ra. Cn v vic trc mt th mt s con dn c theo hu cng nng s tm cch lm n, mt phn lo cho cha thng. Hung chi, ngh cho cng th ba trm nm trc y, cng cha Huyn Trn i nh Trn tuy ngh ngi nh cng nng by gi, m ri cng ng theo quyn li ca t nc nn ngy nay chng ta mi c yn ch ni sng Hng ni Ng ny. Mong cng nng ng thun i cho, cha thng vui lng... Cng nng Ngc Vn ngng nhn, thy mi u cha im bc, th lng lng ci xung, hai m bng. Th l vic hn nhn c quyt nh v l ci c xc tin ngay. Ph Cha tng bng rn rp trong quanh cnh trng l huy hong, khin nhn dn cng nc lng hng ng vic vui him c.

Ring cng nng Ngc Vn th git l lc ly cho cha m khng phn no ly l nh ca nhng thiu n ngy vu qui, m tri li, chua xt thit tha trc vin tng mt ngi chng xa ng khc ging v mt tng lai m h, nhng ngh n nh n nc, phi quyt tm vi mt ch nh. *** Tin vua Chn Lp kt thn vi Cha Si chng my lc n tai vua Po Rome kinh thnh Bn (tc l Vijaya, Bnh nh.) Thy mnh l loi, cn hp tung vi Chn Lp v Vit, vua vi vng ra yt kin Cha Si nhn tin tht mt dy lin lc lu bn, thnh cu c em ngi hong hu Chim Thnh hin cng nng Ngc Khoa. Cha Si cng do d cha quyt th o Duy T li dng li kh ph, ln ny khng phi ni nhiu, v cng nng Ngc Khoa thy ch c vinh quang, cng nh nhng ng thun. V mt m ci na khng km uy nghi long trng c t chc, ri cng nng Ngc Khoa, by gi l hong hu Ngc Khoa, xung thuyn trc ch Bn cng mt m ng ngi Vit theo hu. Hong hu vo cung, khng khi ngc nhin: c n nm chc cung n qu gi lm l cho mng. Nhng b yn lng ngay: nc da ngm ngm v dng dp qu kch ny la l son phn no che du c m hng ng u vi n ci ca t Kim Long! Qu nhin, m hng khng thuc ma say, vua Po Rome t y ch quanh qun bn mnh b hong hu mi. i khi mun trnh s i hi ca vua, b gi au, lt t bnh trng di nm ri nm ln vn mnh cho ku st sot, vua thy i ngi li cng sn sc nng gic hn. Bn nhau rng r hai chc nm trng, vua Po Rome khng nhng mt lng chung thy vi hong hu li cn thn phc nh Cha na, nm nm triu cng khng cht n sai. Tic thay, n nm 165 l , phe ng chnh tr v tn gio xung t nhau, mt cuc ni chin xy ra, vua v hong hu b st hi. Cha Hin phi em qun vo cu, dp tan ri phi t ngi Vit gi t tr an. T , Chim thnh st nhp vo lnh th Vit Nam thnh nhng tnh Qung Ngi, Bnh nh, Qui Nhn, Ph Yn, Khnh Ha, Ninh Thun, Bnh Thun, Phan Rang, Phan Thit. V pha Chn Lp, hong hu Ngc Vn c vua Chey Chetta II sng i, li vn l ngi c hnh v thng minh nn rt c nhn dn knh trng. Nh li dn ca Cha v ca Thy, b tm mi cch gip cho ngi Vit c ti khai khn t ai trong vng lu vc sng ng Nai thnh nhng rung ng ph nhiu. Li cho h lp p, lp lng, m lp dy ch nho, xng lm cng ngh... C khi b cn t h vo nhng chc v quan trng trong triu. S xm

nhp ca ngi Vit mi ngy thm su rng vo t nc Chn Lp l do s gip khn kho v kn o ca hong hu Ngc Vn. Trong hong gia by gi c ba hong t: ngi ln nht, Rama Thuppday Chan l con hong hu ngi Chn Lp, hai ngi sau l con b Ngc Vn: Batom Racha v em l Chetta IlI. Khi vua Chey Chetta II bng, b Ngc Vn ng nhiu tr thnh thi hu, thi t Rama Thuppday Chan ln ni ngi. V vua mi ny t lu sau ci mt cng cha M Lai ri ng theo o Hi. Thi hu can ngn v b vn l mt Pht t thun thnh, ngi Hi gio gy nh hng khng hay cho ngi ng hng, nn b m thm cho ngi ra Kim Long vi Hin vng l chu gi b bng c, vo Nam bn mu trut ph Rama Thuppday Chan v ph hong t Batom Racha ln ngi. Batom Racha ngi c 12 nm th b ngay em mnh, Chetta III, ni ln lm phn v st-hi. Th l trong nc ri lon, phe ny da th vua Xim, phe kia theo ph cha Nguyn, knh ch nhau, gy no lon khp ni thng ny qua nm khc, lm nhn dn iu ng, chn nn, cui cng quy v mt mi, do h Nguyn lnh o, tri qua bao cay ng mi ng chn c t H Tin nm 17 14. Hin nay, nhiu tnh cn gi tn c khi thuc thy Chn Lp: Sa c, Sc trng, Chu c, B ra... Ngay c tn Si Gn, nhiu ngi on phng: Thy ngn ( ngn c li Tu) Sy Cng (Ty cng theo ting Tu.) Hn na, nhiu ni cn theo mu h, t tn con theo h m, mc du b m c k hn th. *** Tnh ra, t Trn Nhn Tng xng xut, o Duy T n c, ri ba v hng sc qu mnh: cng cha Huyn Trn, cng nng Ngc Khoa v nht l cng nng Ngc Vn, m li cho bit bao nhiu ng bo hng hi sang min khch a, chung ni n u, khi sng bc cu, ringphn lao kh (3) t th k 14 n th k 18, nm trm nm trng mi hon thnh cuc nam tin ca dn tc. T H Tin, vch mt ng cong qua C Mau ri ra Hu, rp vi ng cong trc t Hu i H Ni, ln Cao Bng vng ra i Nam Quan, ta s v ra mt ch S cn i v duyn dng, a nhn nht gia cc nc trn bn ng Nam chu. Lng Nhn

____________________ Ch thch: 1. Ly Thy, sau ny c vua Minh Mng t tn l nh Bc trng thnh. Nh ly ny m nh Nguyn thng nh Trnh nm Mu T 1648, t Mi 1655, inh Mu 1657. 2. Xem bi Chu ngc chn kinh k, Tn Tht L Vn, c san Ting sng Hng, Dallas 1990. 3. Bi T Trn vong tng s ca Nguyn Vn Thnh.

i vi nhng bc danh nhn cng hin cuc i cho s tn ti v thanh danh ca t nc, nhn dn ta trc y khng dm nu tn tc, tn hy ca cc ngi, v nu ra l li vi lng sng bi ng nhin phi c. Cho nn nhng tn tc, hy, ch c ghi trn s sch, cn thng th dng bit hiu, bt danh hoc chc v (1), nh Tin in, Hng o vng, L Thi T... T ngy theo kiu ty phng, ly tn cng cm ca cc bc tin bi t cho ng ph, tuy cng hiu l mt cch biu dng, nhng khi gi ph Nguyn Du, ng L Li hn ta cng thy lng tn knh khng cn trn vn na, c v nh chng ln, xch m, m khng nhn ra ngay. Chng ti di dng y, ct t rng s l ca dn ta th hin bng cch king n phng danh cc ng, nn khi vit Hai B chng ti khng nu tn h, theo nh nhn dn gi ngi n trn bi ng Nhn l n Hai B, bi ai cng hiu rng gn hai nghn nm ri, hai ch em B oanh lit dng nc v cht cho nc, khng c hai B no khc. *** Lc tng h Trng M-Linh (ph Yn-Lng tnh Phc-Yn ngy nay) kt duyn vi b Man Thin Trn Th oan, chu ngoi Hng Du Vng (th 18). Lc tng sm tht lc. B qu ph dc lng chm sc hai con gi sinh i ngy l thng 8 nm Gip tut (Ty lch 14). Chc l ch, Nh l em (2) c rn luyn theo tinh thn yu dn lng, yu cnh th v nht l tp luyn v ngh t v trong bui nhiu nhng.

B Chc sm kt duyn vi ng ng Thi-Sch. ng ny by gi ni nghip cha ng Thi- K ng cai qun ht Chu-Din (ph Vnh-tng, tnh VnhYn by gi) rt c uy tn vi cc chu khc trong nc. Vo nm Gip-Ng (T.L. 34) nh ng Hn thn tnh xong h Triu, chim nc Nam Vit, chia lm 9 qun: Nam Hi, Thng Ng, Ut Lm, Hp Ph, Cu Chn, Nht Nam, Chu Nhai, m Nh v Giao Ch (l nc ta), mi qun t di quyn mt vin thi th. y l ln th nht ta l thuc nc Tu, thi th l T nh, mt tn tham tn hng hch, y a nhn dn, bt m ngc trai, tm ng voi, np thu m nng n, tht l trm b iu ng. Trc cnh thng tm, ng Sch ni lng cng phn, gi th cnh co T nh: Phng Nam tuy nh, nhng c vn sinh linh cng l con ca triu nh. K i tuyn dng c ha, phi l vic yu dn trc ht. Ngi nay lm chnh tr, bt ti ngi ni thng, by mu hay, m li thng k lun lt, b , cho nnh thn chuyn quyn. Lc no cng ni thng dn, m bc lt ngi di cng ngy cng d. Rn m dn d tha lng dc. Cy mnh nh gm Thi A sc bn, u c hay thn mnh nh git sng sm d tan... Nu ngi khng mau i chnh sch, s nguy vong n ni. Sau v chng bn tnh c mu: mt mt thao luyn trai trng cho tinh thc, mt mt lin lc vi ho kit cc ni lm vy cnh ch khi lc lng hng hu, mt qut l xong. Trong khi xp t c ngi, mt hm ng Sch ci trang i vi my ty tng xung Long Bin xem xt tnh hnh. Khng ng c k gian theo di, mt bo T nh, hn lin ra lnh bt v hnh quyt ngay, khng cho bin bch mt li. My ty tng phi trm em thi th ch v Chu Din. Trc hnh vi man r ny, b Sch cm hn v cng, song th cn mng manh, nh c dn lng, lo khm lim cho chng, ri gii tn gia nhn cng trai trng, ch gi li t ngi thn tn, cho theo quan ti chng v M Linh an tng. B Man Thin thy tang l s si, nh ch lm ly l m thi, c v khng hi lng, ni mt: - Thy cnh con tan v, m thng qu l thng. M sao con bnh tnh th c, gii tht!

B Sch sp ngay xung, gc u trn gi m, a ln nc n. B em chy li, kh t tay ln vai ch ang run ry theo tng ting nc, nh nh ni: - Tha m, ch con mi hm nay mi khc c ra ting y ch! Cn th c m c trong lng khng dm h ra, s n tai bn gic th lm sao tip tc di theo ng li hon thnh ch nguyn cu dn cu nc ca anh con, m chng ct t na chng. ng th khng, ch? B ch vi lau nc mt, ng dy m chm ly: - Cm n em, em thu ht tm can ca ch ri ! Vy em s gip ch mt tay ch? - Sn sng! Gip c hai tay... v tuy em cn nh nhng bit ngha ln. Hn na nhiu ch em ni lng xm cng ut hn v bn lnh Tu hay cp bc, hm hip, chng ai khng mun tng c chng i cho. - Vy th hay lm. Em hy dn d h lp thnh mt i n binh, c tp rt cch chin u cho tht hng dng. Phn ch s cho ngi v Chu Din gi ht trai trng ln y hp vi thanh nin M Linh, vo rng su thao luyn cho kn o. Ch li cho ngi thn tn i lin lc vi cc bc anh th anh kit bn phng lm hu thun, nht nh s thnh cng... Sau , nh b Man Thin ch dn v sp t k cng, chng bao lu mi vic tin hnh kh quan. Hng ng vi i ngha, c Cao Don v phu nhn (3) Cng 12 v n hip: - Bt Nn cng cha, qun lng Tin La, huyn Din H (Thi Bnh ngy nay) nguyn l v Lc tng Trng Qun b T nh hi sau khi git ng Sch. - B Hong Thiu Hoa, ngi huyn Gia Hng, tnh Thanh Ha. - B Phng Th Chnh cng chng l inh Lng, ch tri Sn Ty. - B L Chn, qu lng An Bin, huyn ng Triu, tnh Hi Dng, c ph thn b T nh hi. - B Cao Nh, tri h Cao, Hoa L. - B o Phng Dung cng hai em l o Hin Hiu, o Qu Minh.

Khi thy lc lng c c p ng c nhu cu ca k hoch: tng gii, qun ng v kh th bng bng ai cng nng lng git gic, Hai B bn ng ln pht c khi ngha. By gi l nm 40 dng lch, vo gia ma xun, ni rng M Linh bng rc sng nh uc t mun phng li, chiu rng m ng qun binh v dn chng. D ang mang tang chng, b Chc khng mc tang phc, uy nghi trong b khn vng o vng tng trng cho i Ngha Dn Tc, ung dung bc ti l i co yt tri t, bch thn v tin t, ri tuyn c bn li th (4): Mt xin ra sch th nh Hai xin em lt nghip xa h Hng Ba, ko oan c lng chng Bn, xin vn v tha cng lnh ny... Trng ng ni ln tng hi, lm rng ng bn phng. B Chc li c li tuyn ngn: Ti l n lu, song au xt cnh lm than ca nhn dn v ngi nc khc l T nh gi thi ch d, ngc chnh hi dn, ti l chu ngoi triu Hng, khng th im nhin ngi nhn, nn mi em ngha binh m tr bn nghch tc, ci xin tri t thnh thn gip cho l chng ti ly li c giang sn, y l i c ca tri t nng chng ti vy. L xong, Hai B chia qun ko i, ching trng di thuyn, c bin trn ng rm r xung Long Bin, ch trong my ngy h hn su mi thnh. T nh b c n tn chy trn(5). Khi gic khng cn mt bng, Hai B thu qun v M Linh, mi ngi hoan h v thnh cu Hai B ln ngi. Lc y vo thng 3 nm Canh T (40 d.l.) Hai B lin lm l ng quang Trng Vng, ng M Linh, suy tn b Man Thin ngi Thi hu. Lnh u tin ban xung l tng thng qun thn. B Bt Nn khng chu nhn chc tc, ch xin c em mt tn gic v lng Tin La cht u lm l t chng, ri xung tc i tu. B Hong Thiu Hoa ni: Ti ch lm nhim v ch khng ngh n danh vng. Hai B phong lm ng cung tng qun. B Phng Th Chnh c phong Th Ni tng qun.

B L Chn c phong Tin phong n tng qun. Nh Thi Hu ch dy cch sp t cho trm h yn n lm n, Hai B ht tm c vo vic tng cng qun lc, v bit th no bn Tu cng tr li tr th. Qu nhin, hn mt nm sau, n thng 4 Nhm dn (42 .l.) Hn Quang V sai M Vin em hai vn qun cng rt nhiu xe v thuyn phi hp thy b tn cng qun ta. Trung lang tng Lu Long, thy s c on Ch b qun ta y lui v vng Hc Giang, li hn nghn xc. My thng sau, gic li t Cao Bng Tuyn Quang nh xung, nhng tht bi, tn hi kh nhiu. Ln th ba, M Vin t Long Bin ko ln, ri cng phi rt v v b khng c d di. Trong vn bia n Hai B (6) c on: Mu tr nh M Vin m cn b thua ba trn! Thanh th qun ta lm cho ngi Hn m nm mt n mt ng. i tr tu bit nhng no, kh khi bit nhng no! Nht l trong trn th 3 ny c mt trng hp l lng: b Th ni tng qun Phng Th Chnh giao tranh vi gic trong tnh trng mang thai, gn k sinh, gia lc ma gm trn lng nga th tr d, phi lui vo trong qun, sinh xong, bc con vo vt o gip, ri hin ngang xng ra tip tc st pht, cho n lc ch phi lui mi quay v. Trn sau, M Vin chia hai mt tn cng, bc nh xung, nam nh ln. Qun ta phi phn i nn yu hn, Hai B gng c ch pha h Lng Bc, khng ng M dng mu v s: cho qun ci b qun o tng ngng tip chin. N binh xu h, hng ng t nhin ri lon, Hai B phi ra lnh rt. Qun Tu tha th ui n. n x Ht Mn, cng ng, Hai B nhy xung sng Ht t trm. Lc ny vo ngy mng 6 thng 2 nm Qu mo (nm 43 dng lch). Khi hay tin ny, b Phng Th Chnh v b L Chn trm mnh cht theo (7). B o Phng Dung cng hai em, o Hin Hiu v o Qu Minh, khi rt khi vng sng Ht, lui v min Th quan, chiu m ngha qun, tip tc ng u vi M Vin (Di tch nay cn ng Th quan, ng Lnh c, gn Ch Da, ph Khm thin, H Ni. Vng ny hin cn mt ni c tn l Bi Trn). Sau, khng chng ni qun Tu, ch em h o lui v bn B , v khi tan v, b Phng Dung cng nhy xung sng t t (im c bit thi y: khi mt ph n ng ln khi ngha, chng con v h hng u hm h theo sau). M Vin thng trn bng mt th on hn, ng nh li th Hi Nam on Nh Khu:

Quc thc khoe chi u tc trng (8) Cn thoa, vi gi qun hng! Hai B ngi c bn nm, m trang u cun s u tranh ginh c lp cho sng ni. Quc dn t lng bit n v knh phc nn lp n th Cm Kh, M Linh, Ht Mn v H Ni. n H Ni ln nht, dng bi ng nhn, trn b sng Hng, nm i nh th 3 (l 142) triu L Anh Tng. Sau v t bi l nn nm 1819, dn lng ng nhn di n vo khu trng Ging V di triu L, thn Hng Vin, cng thuc lng ng nhn, tc l a im hin nay. Trong n c tng Hai B v 12 n tng. n nm 1932 n li phi trng tu. Dp ny, bo Trung Bc m cuc thi th k nim, bi trng gii nht l ca ng Hong Thc Hi: Nga Ging ln khng Rng Thanh voi cha lng Mt chi hoa n Lc Mun dm nc non Hng Trng t gng h Bc My tan du ct ng (9). Ba mi ch ghi c thi im ln v tch ngi xa: gia khong ng Ging trc, b Triu sau, l lc hoa cng n n bng trn t Vit, trng Lng bc sng nh gng, xa hn du ct ng sau ... By nhiu dn xung cu kt: Nn hng lng c quc Xin khn mt li chung Li khn chung khng lc no m hng li trm thng v thnh khn bng trong ngy k nim Hai B nm 1932 ny, gia hi cc thnh ca thc dn Php, kh th ca ton dn ni ln bng bng sau nhng v: - nm 1925 i phi tha c Phan Bi Chu - nm 1926 n n truy iu c Phan Chu Trinh - nm 1930 khc ng Nguyn Thi Hc cng ng ch b chm Yn Bi ( 24 nm sau r sch c gn l00 nm thuc a). ui c hm ca trc, ng u mt bn v li phn phc m ca sau n si, qung ch n l khc ln ni sng, khin c triu ngi, phn vi thn y bin, phn tht thu khp nm chu. Gi y nc ngoi, gp ngy mng 6 thng 2, ai khng tng nim n Hai B trong li khn chung:

Hng v nc thm non xa Xin cho mun dm mt nh mi cam ... Lng Nhn __________________________________ Ch thch: 1. ng Trn Quc Tun, tc Hng o i Vng nay gi l Trn Hng o, chng ti cho l khng ng. 2. Theo thn tch lng Lu thng, huyn Bch hc, Ph th, qu hng Hai B chuyn nui tm, khi chn kn th chia ra 2 loi: kn dy gi l kn chc, mng l kn nh, nn theo ngh t tn. Chc l chc bn. Cn Trc, ch Hn l nghing, hp, o lng, thng xt, e khng hp dng lm ln (Trng Vng lch s Cc Hng Hong Thc Hi - Ti liu Thi Vn Kim). 3. Kim. 4. Trng vng lch s - Hong Thc Hi - ti liu Thi vn Theo Thin Nam ng lc.

5. Trng Vng Cag Thn Ph Lc - Vin Kho C Sign - S a s 22 thng 4 nm 1971). 6. Vn bia do tin s V Hon Ph son thng 5 nm Canh T (Minh Mng 21 - 1840). Nguyn vn: Tr nh Phc ba nhi tam tip! Thanh th nng s Hn nhn tiu can gi s nm. Th h ng tr tu, h ng ngha khi! 7. Phng 8. Sau b L Chn c th trong ngi n Ng Ngh, Hi S Tu khen M Vin l quc thc ng

9. M Vin khi rt qun v, cho trng mt ct ng bin gii, trn ct khc hng ch ng tr chit, Giao ch dit. Dn ta mi khi qua , ly t ly nm vo chn ct, dn dn ct chm mt khng cn du tch.

 LAN PHU NHN

Ngy mng mt thng 3 nm gip thn (l064 dng lch) vua L Thnh Tng, 38 tui cha c con trai, nghe n ngi cha Li dng rt linh thing, mun tm n khn nguyn cu t, nn truyn lp n m hi . Nhn dp, cng tnh tuyn thm cung n, bn phn th thn ra b co: Nh no c con gi phi cho n xem hi, tri lnh s b nghim tr. Hm khai hi, on ng xa i n trm Cu By (C bi ngy nay) vua ra du cho dng li v nhc thy trong mt nng du c ngi con gi ang li hi nht c, trn u nh c m my mu che ph (1) lin cho gi n v gn hi: - Gia nh no m v l khng cho con i try hi, coi thng php nc th ? C gi khp np tha: - Cha con trc lm quan Thng Long, v m con khng may mt sm nn tc huyn, nhng ri ngi cng tht lc lun, nn con m ci vi k mu ni thn Dng x ny. Tuy c nghe rao m hi song k mu con nh rng nh ngho ua i sao c vi ni ph qu, th c gi phn hn cho xong. Thy li l khng chau chut nhng c v tht th, vua ng qua dung nhan, th Phng phi my liu mt hoa, M o, mi hnh, da ng, lng ong (2), lin hi: - Vy ch tn l chi, thnh gia tht cha? Tha con tn Khit, cnh nh bn bch, c ai bun hi ti bao gi... Th l: Mt rng ci chnh lng thng Phn rng: Ny tht vng chng sai Bit u l chng phc tri Trm xa nguyn my li inh ninh Kp truyn qun o sm sanh Xe sau rc ly v thnh Thng Long Dy cho chn Lan cung Khin ngi dy bo vo vng s hay

Li sai chn k thng ngy Vo n th ng (3) vui thay ai b... V vua thy c Khit ng trong m c nn phong lm Lan phu nhn. Nm l066, phu nhn sinh h ra thi t Cn c, c tin phong Thn phi. Ri mt hong t na li cho i, l Sng Hin hu. Thnh Tng khn xit mng lng. Nh n tin t Thn phi Sinh hai hong t uy nghi l thng Gm no ti c minh cng Tht l dn t min trng lu xa (3) Nm l069, Chim thnh gy hn bin cng Ha Chu (5) l t thnh tr Chim thanh nc b n th xm binh Mnh vua i gi thn chinh Su quan y thc trong thnh tr thay Nhng quyn ti cao vua trao cho Thn phi, thy Thn phi c sng i t c hong hu h Dng. Vua nh Chim thnh, khng thng. Khi rt qun v n cu C lin, nghe tin Thn phi coi vic ni tr c nhn tm vui nhn, t nc thi bnh, nn yn lng quay li tn cng Chim thnh, ln ny i thng: Xe rng nh rui bng my Gi nhn hy h qut bay bi hng Xa gn nghe th mng lng u th n rc thnh cung khi hon Nim vui chin thng v thnh tr cha c bao lu Thnh Tng cm thy: Xun thu tui tratm gi Hong tr b nh d m nn trao Thn phi tm ng ngi cao Trng nom vic nc gi sao cho bn Mai sau hong t ln ln By gi c con hin tr thay... Thn phi nc mt tun y, khu u ly t. Ri vic phi n n:

Va nm Nhm t u thu (1072) Thi Tng pht chc mh h rng bay (6) Chiu ra u y cng hay Con l Cn c ln thay tr v Sc ra thin h cng tri Vua ln by tui hiu th Nhn tng V Thn phi nghim nhin ln ngi thi hu. By gi trong triu c hai phe, phe thi hu c L Thng Kit cm u qun i, phe hong hu h Dng c t tng L o Thnh. Hai phe vn v chng nhau thng xuyn. n nm Nhn tng 13 tui nhn ngy Pht n vua thit triu, phong L Thng Kit lm kim hiu thi y (cm u v ban) v ging L o Thnh xung binh b th lang. V thi hu ( Lan) phn nn vi Nhn tng: - M gi kh nhc nui con, n khi ph qu th ngi ta ginh mt ch. H s t m vo u y? S d c v tranh chp ny v khi trc Thnh tng yu qu Thn phi nhng trao quyn ch ni ming, hong hu h Dng ng nhin vn nm chnh quyn khin nn xy ra nhiu chuyn kh x. Nhn tng (mi 13 tui) n li m, lin bt giam Dng thi hu cng 72 th n vo cung Thng dng ri p phi ung thuc c cht. Thi hu mong chuc li s tn c ny bng nhng cng c kinh k v t trn: Lm ht cu qun cha nh Khp ha t trn kinh thnh sa sang Xy am xy thp xy tng M mang mi cnh phong quang a nhn San kinh tc thg lin lin Hng chung bo khnh truyn th gian Khp ht Ph li, Phao san (7) Cng ni Giao thy, ng ngn, Yn tn . Ho li chng tn ca dn Sa sang cng c nghn xun vng bn Ngoi nhng vic lm v t tm, cn nhng ci cch v chnh tr: Nhng con gi nh ngho phi em thn th n cho nh giu, nay c chuc v g cho nhng ngi ga v (nm l l03)

- Nm l l17, trc khi t th (ngy 22 thng l0, 25 thng 9 inh du), thi hu dn Nhn tng ra lnh trng pht rt nng nhng k ly trm hay git tru, v thiu tru vic ng n s chm tr, thu hoch s khng nui dn. Trong nhng n cha thi hu cho dng nn xa kia, c ngi n Kim C th o gio, sau tr thnh n th Thi hu. n ny hin nay ta lc ti s 73, ph ng Thnh, H Ni. _________________________ Ch thch: l. Di triu L, dn ta tin tng thn quyn: trong thn tch nhng danh nhn c th ni nh lng, thng c ghi nhng vic thn b p ng c m tn ca qun chng. 2. Nhng cu th lc bt trong bi ny u l trch Truyn Lan do cung n Trng Ngc Trong thi cha Trnh vit ra nm (1759). Quc vn t hi n nay qua mt bc di. 3. Th ng: hu vua 4. Dn t min trng: con chu ni ngi lu di 5. Ha chu: pha nam o Ngang 6. nh h rng bay: vua cht. in: Hong thnh tin, ti nh h, ci rng bay ln tri 7. Ph li, Phao san: hai ni gn sng Lc du thuc tnh Hi dng. Ph li c cha Qunh Lm, Phao sn c cha H quc, Giao thy (Nam nh) c cha Keo, ng ng c cha C php.

B TRIU

Sau thi Trng Vng (nm 44) nh Hn b chia lm ba: Ngy, Thc, Ng. Nc ta gm cc qun Giao ch, Cu chn, Nht Nam (tc l min Bc v na trn min Trung nc ta by gi) nh Ng t tn l Giao chu v nm 248 c Lc Dn sang lm th s.

Theo du thc dn c, Lc tip tc chnh sch bc lt v n p khin nhn dn phn ut trong i kh nhc nh. Lng phn ut nung nu ch qut cng: qun Cu Chn bng ln khi ngha, do c Triu Th Trinh cm u C l mt thiu n mi ngoi hai mi, qu huyn Nng cng, tnh Thanh ha, m ci cha m t hi u th, sng vi ngi anh l Triu Quc t, mt th lnh huyn Qun an v Triu sn, vng ni Na tnh Thanh. C khng nhng sc khe khc thng, cn giu ngh lc v mu lc, ch kh li hin ngang. C ngi dm hi, c tr li: - Ti mun ci cn gi mnh, p lung sng d, chm c knh bin ng, ui qun Ng ra khi ci, ci ch n l cho t nc, ch u thm bt chc ai ci u khom lng lm thn t thip hn mn... C thng ngy vo rng ni, t tp inh trng thao luyn bnh m chun b cuc ni dy. Triu Quc t lc u cn e d khuyn can; v t lo ngi, ngm i t co ch hng ca c vi bn quan Tu. C bn git ngi ch du y. By gi Quc t mi mt lng cng em ng ra pht c dng tin. C mc gip vng, ci voi d, xng ra trc m qun Ng nh vo ch khng ngi, nhn dn cm phc tng c ci danh hiu p oai hng Nhy kiu tng qun. Ngay c qun Ng cng khip m, tn c l L hi b vng. Chng ti gi ting c v nng l thiu n cha thnh gia tht. Nhng qun Tu tn l B, chng ti cng theo m kmh l B Triu. V li, t lu sau khi khi ngha Triu Quc t b qun gian u c b mnh, B Triu mt mnh ng du vi gic, i cng trong cuc ni dy hon ton trong tay B Vng. Su thng dng d, thng nhiu trn ly lng, nhn dn phn khi n ni s nh Ng sang thm Lc Dn phi th nhn: ton ci Giao Chu rng ng v ngha binh. Sau Lc Dn phi dng mu chia r em tin bc mua chuc th lnh a phng, lm cho lng qun ly tn, sc i khng yu dn. S qun ngy cng gim st, B vng cm c c dm su thng na phi rt lui. Rt n x Ph din, huyn M ha tnh Thanh, B quay gm li m c t t.

V sau, vua L Nam cho lp miu th ti x Ph in, huyn Hu Lc Thanh Ha, ti nay miu vn cn. Dn gian c cu: Ai v Hu Lc Ph Din, Nh y B Triu trn tin giao phong v nu hnh bng b trong ca dao: Con i, con ng cho lnh m gnh nc ra bnh con voi Mai con ln ni m coi Coi B tng Triu ci voi dit th. *** i sau c th ca ngi: Tng l, ti cao, gi khc thng Sau Hai B, li c B Vng Cu chn trm trn gan hn st Lc Dn mi phen mt vng Toan ly ym khn m v tr Qun g son phn nhum tang thng Nhng trang nhi n anh hng y Miu v ngn thu ngt khi hng.

N TNG BI TH XUN

Qu thn Xun Ho, x Bnh Ph, qun Bnh Kh, tnh Bnh nh, Trung Vit, b bm sinh thng tu v sc vc hn ngi, thm c ch oan trang, nn c chung quanh knh n. Thu nh theo i nghin bt, ln ln ham tp binh ao v nht l hc iu khin voi trn. Ngoi hai mi, kt duyn cng tng Trn Quang Diu ca nh Ty Sn, chiu m ngi lng cng theo gip chng, li lp ring mt on n binh tinh nhu nc lng theo v phc ti thao lc v cm mn c tnh cao qu ca b: khng bao gi ra lnh git nhng ngi i phng b bt.

Trung thnh vi anh hn vua Quang Trung sm bng, hai v chng em ht lng dng cm ph t vua con Cnh Thnh trong lc triu Ty Sn suy yu v triu thn ganh t nhau, chia b ko cnh, nguy hi cho th thng. By gi, nc ta chia lm hai phn: t tnh Khnh Ho min nam Trung Vit ra Bc di quyn triu Ty Sn. T Khnh Ha vo min Nam do Nguyn nh cai qun. T Khnh Ha ti Qui Nhn, vua Quang Trung dnh quyn cho con Nguyn Nhc l Nguyn Bo chp chnh. Khng ng Bo mc mu nh, u hng. Vua Cnh Thnh cho V Vn Dng cng Trn Quang Diu em i qun vo nh Qui Nhn, vy hm hai mt b v bin: hai tng gi thnh, Ng Tng Chu ung thuc c t t, V Tnh nhy vo ng la t thiu. Tha lc i qun Ty Sn bn Qui Nhn li nhn c gi ma ng bc, nh cho mt o qun ra tp kch Ph Xun. Ph m Nguyn Vn Tr ng qun ni Linh Thi khng ngn ni qun nh do L Vn Duyt ch huy b chim ca T dung. Vua Cnh Thnh ch thn em binh ra khng chin, nhng khng ni, phi chy ra Ngh An. Ph Xun vo tay nh. Dng li Ngh An, vua Cnh Thnh c em l Nguyn Quang Thy cng b Bi Th Xun tin qun vo Qung Bnh y lui binh nh. Hai tng lin tip uy hip ly Trn ninh v u mu, song khng thng c ngay. Vua Cnh Thnh nng rut, mun lui qun. B Bi Th Xun xin tip tc ch huy cuc chin. C ngy b thc qun nh ph ly Trn Ninh t sng n hong hn khin qun nh nao nng. Ri ro xy n do mt t tng Ty Sn lm phn, nn trn Sng Gianh thua, ko theo s u hng ca mt tng khc ly ng Hi, khin b Bi Th Xun phi chia qun cu ng hai ni, thnh ra th qun ca b Trn Ninh suy gim. Thy qun nh sp b sng Gianh, Nguyn Quang Thy hong s rt binh, lui ri b Xun mi bit. By gi b trn vo ly Trn Ninh, trng yu hn cc ly khc. Nhng s thoi ch ca Thy lm tinh thn binh s sa st, xin bung kh gii, ha nhau chy tn lon. Cc chng , b Xun phi cng mt s qun trung kin chy v Ngh An. y t lu b gp li chng, Thi ph Trn Quang Diu tuy chim c Qui Nhn song khng chng c qun ch t hai pha, Bc khng chng c ch t Ph Yn nh ra v Nam t Qung Nam p vo Phi hp vi V Vn Dng xuyn sn qua Lo v Ngh. Ri Ngh tht th, v chng cng con gi chy ra huyn Hng Sn, sau ti huyn Thanh Chng thuc min ni tnh Thanh Ha. Qun nh ba vy nhiu ln khng hiu qu v khng ch li n voi trn ca b Bi Th Xun.

Sau nh cho la mt s ngi gio hot ci trang thnh dn qu thng ngy em cm xi hoa qu tip t v t lng mn phc trung thnh. Mi u v chng ng vc, dn dn khng phng n ni mc mu, b bt. nh mun d v hng nhng Trn Quang Diu tr li: - Ti trung khng th hai ch. Th l Trn Quang Diu b chm ngang lng. B Bi Th Xun cng con gi 15 tui b voi giy. Gio s De la Bissachre mc kch v hnh hnh d man ny, k li trong cun k s Relation sur le Tonkin et la Cochinchine (tng thut v Bc K v Nam K) xut bn nm 1807: Bi Th Xun khng i sc, tin n trc con voi nh chc tc n. My v quan ra lnh bt b qu xung. B c thn nhin tin bc. Voi li li. Lnh cm do thc vo i voi, con vt au xng ln ging vi qup ly b, tung ln tri. Bi Th Xun tt th ri chng ly dao ct ly tim gan v tht cnh tay, chia nhau n sng, chng mun c dng mnh nh b... i sau c th ca ngi v knh phc v n anh hng: Xa nay khn ym vt my ru Bi th phu nhn ng bc u Chm tng, cht c, khoe kim sc Vo thn, ra qu, t mu su Qun nh, n nc em toan trc V nc, th nh tnh sau Ti c nghn thu cn nc ting Non Cn chy ngc bi v u? (1) (khuyt danh) ____________________ Ch thch: l. Non Cn chy ngc: Kinh Th - Dn chinh ha vim Cn cng, ngc thch cu phn. La bc chy ni Cn, ngc vi cng b chy. Si Trm tin sinh i Tng gii thch: Tm ch trn chnh l ch trch chnh s tn bo, khng phn bit k tt ngi xu, em git ht, vy th cn khc lit hn c la chy thiu ri ht, khng phn bit ngc vi na. Non Cn chy ngc thi

nhn dng bn ch ny c ni trong lc Ty Sn suy yu, cha Nguyn tha c dy ln nhng chnh sch qu tn bo, trang lit n nh b Bi Th Xun m em phanh thy tht l khng bit phn bit u l u l ngc... (T Chi ch)

TRNG NGUYN NGUYN NGC TON Nm 1593, sau khi Mc Mu Hp b qun h Trnh nh bi v em hnh quyt ti Thng Long, vua L Th Tng c ph tr li ngi bu. T , cha Trnh Tng ght nhng ngi trt theo nh Mc, cho p dng i vi h mt chnh sch nghit ngh kht khe, khin trong triu ngoi ni bt mn, gy li phong tro dit L ph Mc ngm ngm trong su, by nm, n nm l,600 qut khi cng khai lm cho vua L phi lnh vo Thanh Ha v Mc Knh Cung c long trng rc v kinh . Song, dp gy c mi thng, trc sphn cng mnh lit ca qun Trnh, vua Mc li cng ty tng lt t rt v Lng Sn. Cha yn, phi chy ln n Cao bng, st bin gii Trung Hoa, da vo th lc ny mi tht l thot nn. Trung thnh vi nh Mc, nho s h Nguyn sm nm em gia tiu tng vong. n gin thi v nh ch c hai v chng v mt con gi. Tuy vy, ln i xung i gn thng tri mi ti ch yn thn, cng long ong vt v lm, nht l cho con gi mi mi tui u b thng qu t cho ci tn Du l mt trong hai ch du dim c ngha yu iu p . Mc Knh Cung nh c nh Minh can thip vi cha Trnh, c yn v trn Cao Bng ny, nn vng tm lo cho i sng trm h ngy thm n nh. Gia nh Nguyn nho s c b v sm hm tn to nn ng chng ung dung dnh ht thi gi vo vic chm sc vn bi cho b Du. B tuy u th m thng tu khc thng, tnh a nghin ngm kinh s, li c b nh ng c Phm nh Nhn n km cho, nn hc vn ngy cng thm un sc. V lu ri, b m cha c mn trai cho yn ni tng ng, b Du cng c trong nh nng niu nh trng mng. Ngonh i ngonh li, B mi ba, mi bn, nghim nhin thnh C Du m o my liu, bng dng tht tha. Ni nng nh c, c ch li ng hong, ai thy cng sinh lng v n. i khi mt vi thanh nin ngp ngh hoc c bung li tru ct, c (khng vo tai, ch ghi t dng trong tp Gia K

S g ngc hn ho Thong nh cnh phng bay cao thch thnh! C yn lng rng b m l ngi nhn t, khng lm g tht c, sau ny Tri Pht cng cho: nh thay l k c mnh Che trn, c Tri xanh ph tr Nhng cn mnh y th sao? Mi khi chi u nhn vo gng, c khng khi cn nhn: Nn n th ny, li vn hay ch tt, m sao sinh vo phn gi, chu p mt b di ci tc l trng nam khinh n qui g: cm con gi thi c, ngay c cuc bnh vn Quc t gim cng khng cho bn mng. Sao m bt cng qu vy! Th cho mnh ra tranh ti, xem ai cao ai thp: N nhi d ng c thi t l tay thip km g trng nguyn! *** Sang u nm l607, nh vua thy trong trt u y an c lc nghip, triu chnh rnh rang, bn tnh tip tc theo ui ci nguyn vng thu hi giang sn: thanh ton h Trnh tr li Thng Long. Bc u cn c thm nhn ti, lin xung lnh m khoa thi ly trng nguyn: may ra c nhn vt no ti tr hn i nh trng Nguyn Bnh Khim trong khoa 1535 th vic ln kh g khng thnh tu.., i khoa c rao truyn s m vo thng l0 nm y V nh nc b thu hp vo mt trn nn phi t giai on: t ra k s kho vo thng chn, ly thf sinh trnh tng ng vi cp t ti c nhn thng 10 vo thi Hi. Thi Hi s t chc ng theo th l nhng k thi m t trm nm trc (l.529) Thng Long. Nghe tin ny, c Du khp khi mng: by lu lng dn lng, phi chng li ci tc l h lu kia bng mi gi! i khi nh vng khch, c cng quyt tha cng bm, xin php ci nam trang d thi. B m ht hong:

- Cht, khng c u! Php vua m! ng di, con i.. ng b im tnh hn: - Thi c m lm g, h con! Ti vn chng ca con t ai b kp tht y, nhng c t i na, th n b cng c bao gi c lm quan m con mo him, l mt u ch phi chi sao? C Du nh nh tha: Xin b m yn tm, con ngh k ri. Xem trong s sch thl php nc d nghim ngt n u cng khng cm hn c mt vi ngoi l. Bn ta c khc g bn Tu v cng mt nn vn ha. M nh i nh Nguyn y, Mnh L qun ch ci nam trang i thi ri lm quan to l g. V li c vua ny con nghe ni cng khoan ho i , b m vui lng chp nhn cho con i, chc khng n ni no... ng b ngn ng, ngng nhn, thy con lm ra v cng ci nhng vn d thng, thm ngh cng chng n ni no ' bn chm ri ni: Th th th ny vy: m con s lng lng sm sa khn o ti nhng lc m hm iu chnh u tc nn nt ng i nc bc cho ng hong. Gn n ngy, b s i np n cho con, ly tn l Nguyn Ngc Ton nh! Vng, th th cn g bng... *** Thi hn m i khoa tuy gp rt nhng quan trng sn my v i khoa thc vng c c ng ra m nhim, c t tuy khng ng o c ngn nh trc Thng Long, song cng c vi trm v c nhiu ngi t min xui ln y, chng qun di ni gp ghnh, min sao c b cng m nm n la Dn trong trn thy ni ni tp np cng hn hmng c dp pht ti. K s kho qua mau, k i khoa cng va kt thc. Khi bng vng yt ln, ng trng mi Nguyn Ngc Ton c hoan h nhit lit. Nhng ai ny u ngc nhin, v cha ai tng bit mt bit tn bao gi, ng trng mi mt t tui u m p trai qu nh, my thanh mt slrlg, v ngi li chng chc na ch, ng l mt bc thin ti! Ring mt ngi v cng sng st: y l ng Phm nh Nhn va khoa. Vn chn c nhn khng phi qua k s kho, hm nay ng mi gip mt v

th khoa. Ch thong ng thi l khng dm ch mc na, ng ni thm trong bng: ai m ng c c s ny dm liu lnh tht, ngi ch nh th m ra gan cc ta! Cuc xng danh va hon tt th cc v tn khoa c nh vua cho by tic yn khao thng. Thi trn m tu ngt ngo, ai cng hn hoan hnh din. Song chng ai dm n no ung say, e mang ti tht l. n khi cng vo bi t hong n gii tn, th mt vin th v ti gp ring ng trng mi v chp tay tha: - c Vn Tu truyn vi quan trng nguyn vo b kin. Quan trng sm nm qu mp trc ngai vng, tung h: Vn Tu! c vua n tn d: - Khoa ny kn c danh ti nh khanh, hc thc uyn thm, nghi biu li ng mc, tht l ng mng cho t nc. C iu trm cha mn l ti sao khanh l nam t m c ch nhu ha, thanh m li nh nh nh n phi vy? Trng nguyn ngng ln tha: - Mun tu... Ri im bt, m bng ng hoa o, mt gn sng thu, ln.sng m du m nh dt do, lng l m nh li cun... c vua trng mt, ging tr nn nghim ngh: - Nu nh c s gian tr no, th l phm ti g chc khanh bit? - Mun tu, ti khi qun... - M hnh pht s l... - Mun tu khng tam ban th phanh ct. c vua lng l hi cung. Sng hm sau, khng ai thy bng trng nguyn Nguyn Ngc Ton u c. Cn trong hu cung th rn rp cung nga, ai ny lo dn by nghi thc c Vn Tu lm l sch phong i c Nguyn th Du lm Tinh phi (3). D l c v chng Nguyn nho s, c ban thng rt hu.

Thm thot hn mt nm hng la m nng m mi hn mt nc khng ngui, Mc vng li lu tm v vic chinh pht nhm Thng Long lm ch. Sau khi chim li Lng Sn, b i tin xung pha Thi nguyn. ang i t thng li ny n thng li khc, bng chm trn vi s phn cng ca qun Trnh nh trc ch ngi tan, nn mnh ai ny chy, n ni Mc vng cng Tinh phi cng lc nhau, vua tm n nu ni hang ng, cn phi cung b v trong rng, b i phng chn li thnh lnh. B trn tnh tinh thn, sn gm trong tay, lin cha u gm k c dng dc ni: - Cc ngi nghe y: h phm vo ngi ta, ta t t ngay lp tc y! My tn qun Trnh cn ang tn tr nhn nhau th mt t tng ra lnh: - a v ch tng nh ot! V n trung qun, cha Trnh truyn a vo tm gi ni tm tht! Sau ny, b ghi trong Gia k: Him v mt cht o in Song le Bc th vn duyn Hn hong! (4) Thc ra Bc th vo cung Hn u c bng Tinh phi sang cung Trnh! y khng nhng b c sng i v sc m cn c qu trng v ti. Nhng biu, s, u bi thi i khoa cng bi lm ca th sinh c chm, cha Trnh u cho a b duyt li. Nh khoa Tn mi chng hn (163 l) em h b l Nguyn Th Xun np bi thi xong, khoe vi bn bi ti vit, ha chng c ch ti (tc l b trng) hiu ht m thi! Qu nhin khi chm bi, quan trng phn vn khng quyt, trnh ln Cha, Cha a b ging nhng in c dng, sau Cha cho Xun th khoa. B vn qu lng Kit c, huyn Ch linh, tnh Hi dng. ng ch trng mt hi vn hc ly tn Ch linh vn hi quy t ng o hc tr. C rm v mng mt mi thng, b cho lnh chy nga em u bi v, hc tr lm xong bi xp vo hm gi v Thng Long b chm. Trong thi gian lm bi, ngi trng h b lo cm nc. Do , phong tro vn hc Ch linh c khi sc. Khi Ngh vng Trnh Trng bng, Dng vng ni ngi, phong b chc L phi trng nom vic gio hun cung nhn. V gi, b vo tu cha V nng, bn Gia lm, ly o hiu Diu Huyn.

Nm 70 tui, b cho dng am lng, t tn l m hoa Am. n 80, b t th. Mt ngn thp c xy bn m, thp ny c lit vo mt trong tm c tch Ch linh. Trn bn th b trong am m hoa, c i cu i: Gip khoa tin chim Cao bnh bng i bt do truyn Bt c bi __________________________________ ch thch : l - Gia k l tn c t cho tp hi k vit bng ch Nm, th lc bt, ghi nhng vic tng tri trong i. Vic tuy cch nhau v thi im nhng th vn ni tip theo vn. 2 - tam ban tc l tam ban triu in: ba cch nh vua cho lnh phm nhn phi t st: thanh gm m c, di la tht c, chn thuc c ung. Phanh ct: git ri x nh. 3 - Tinh phi: ngi phi p nh ngi sao (khng cn i n th k 20 mi thy nhng ngi c tn l star) 4 - Bc th: Bc th l v Ngy Bo. Thi Hn S, Ngy Bo c Hng V phong l Ngy vng, thy Hng tn bo bn b i, sang du Hn. Sau nghe thy tng ni Bc th c dng lm hu, th l Ngy Bo li phn Hn d mu lm hong . Nhng b Hn Tn bt gii c gia nh np Hn vng. Hn vng thy Bc th xinh p lin np vo cung. Xin ch : Tiu truyn trn y thut theo ti liu m n s Nguyn Th Chn Qunh chit trung qua cc sch, bo sau y: 1. Bin nin lch s c trung i - Khoa hc x hi, H Ni 1987. 2 - i Nam nht thng ch III, tr 437 - Khoa hc x hi. 3 - Khm nh Vit s thng gim cng mc XV, XVI Vn s a 4 - i Vit s k ton th - L Qu n - Khoa hc x hi, H Ni 1978 5 - i Vit s k ton th - Ng S Lin IV Khoa hc x hi, H Ni 6 - Hong Vit gip t nin biu - Nguyn B Trc - B Gio dc, Sigon 1963

7 - Lch triu hin chng Khoa mc ch - Phan Huy Ch - S hc, H Nl 1961 8 - Cng d tip k - V Phng - B Gio dc, Tp IIl, tr l18 - 122 - 1962 9 - Vit Nam s lc - Trn Trng Kim - Tn Vit, Saigon 1957 l0. L Qu n - Bi Mnh Cn ~ Vn ha, H Ni 1985 l l. B Sao sa n trng nguyn - Nguyn Trng Thut, Nam phong - l61 - 9 1931 12- L phi Nguyn th - ng Chu, Nam phong 24, 6, 1919 13- Phng Khc Khoan - Trn L Sng, H Ni 1985 14- Chuyn hay s c - Qunh C Mai Quc Lin, Bo Thanh Nin - tr 24 - H Ni - 6 1989

TIU TH TRNG QUNH NH

C thiu n oan trang thy m Qunh Nh lng Thanh N, huyn Yn tnh, tnh Nam nh(1). Thn ph l mt nh nho tnh tnh khng khi. Bo huynh, Trng ng Th, by gi lm tng trn (tnh trng) tnh Lng Sn. Mt hm, bng thy my ngi ch quan ti quan tng trn v lng, c mt nh s theo sau h tng Qunh Nh sng st, ln nghe nh s trnh by vi cha, mi bit r u ui: v ng Th ng h Trn Quang Diu tiu tr tng Ty Sn V Vn Dng, nhng c mu bi l, Dng sai th h Phan nh Hng, lc y lm hip trn (ph tnh trng) u c cho Th cht. Do , ng ch ca Th l nh s ny lo vic a xc bn v ni qu qun. Nh s nguyn tn l Phm Thi, con Thch Trung hu trong ng Cn vng, v ni ch cha mong khi phc nh L, nn b truy n gt gao, phi xung tc vo tu cha Tiu sn (qun Yn phong, Bc ninh) di o hiu Ph Chiu. Ph Chiu trc kia ph gi hong phi Nguyn Th Kim ln Lng sn, b sang Tu theo L Chiu Thng. Nhn gp Th, ri khi Th tht bi, ng khng lm g c hn l lo hu s cho bn, cho trn ngha.

C Trng trng ch kh v mn ti hc ca Phm Thi, nn lu li khuyn b lt thin s m khoc o nho sinh bo hc my tr nh trong nh. Thy Phm l mt thanh nin tun t, vc dng con nh, Qunh Nh c thin cm ngay. y ngy thng thanh nhn, ra vo quen thuc, trai ti gi sc, gp nhau trong mi duyn vn t thanh cao, Phm bc bch tm s trong hai bi th: I T chn thim cung trm d hng D sui tao khch mi su vng Gi thng ro rt dong dn on Trng hnh chnh vnh rng bng dng Nu phi tnh duyn may cht phn Th xin n i vn hai ng Phong lu i la ai Bi tc chi cho bn la gng!

II Dy hoa dun l bi tay tri Ngh li tnh duyn lung ngm ngi Bc yn, nam hng, th my bc ng o, ty liu, khch i ni La n, dp mi sao khng tt? Bin i, khi hoi vn chng vi! n nguyt trong xanh, my chng bn

Xin soi xt n tm lng ai...

p li Qunh Nh cng trao ch Phm tp th nng vit trong nhng gi mt mnh suy ngh, t tn l: Th Vnh 12 gi, nh sau:

Gi t Gi t canh khuya tha gip canh, Gin ai thn thc rn tm tnh! Nga ngang i ng u l bn, Trn trc i ni thy nhng mnh. . Mt tm st son gn b, M iu trng gi cng mng tnh Thi thi dn hy lm thinh vy Mi ni chung ring hy danh

Gi su ng ng canh di kh trch m u hiu gi su gic no m Ting hn chm nn, hi sng lnh Trn ha thang nng, gi st mm Eo c gic ngi g ni qunh, Vo von gi khch d bn thm.

Vt tay ngang mt mong cho sng, Th sng, m su li thm.

Gi dn Gi dn eo c l vng hng, Ngh ni tnh chung bn tm lng. i thuc say tnh khng v, Chn ch nnh tnh km hng phong. Bit ai la bn lm khuy kha? Du my ti i chng no nng. Ru r th ny bun th y; Su ring thy mt mi l xong.

Gi mo Mo th n ba tng l vui n ba m sao nhng ngm ngi; a gp ngp ngng khng thy ming, Ming n mn nht chng ra mi. Thc ngon vt l bn khon nhng... Ca ng cay gng gi ngi. Nhiu t b gi ai p ung, Cng mong qua ba tch cho ri!

Gi thn im trang ri ba khc gi thn, Tnh vic trong nh ll vic ring. Ng hnh i v chn ngi bc Vn hoa ti mt khn nhn! ng kia ng ngn khng khi nhng, Ni n trng mong c thy tin. Gang tc m sao nghn dm nh Lng ny soi t c thanh thin.

Gi t Cn dng ngm ngh, hy ng bn Thm thot trng chng t pht sang, Khch kha dp du khn i a, Vn th tr ni bing lo toan. Ngh mnh vi tin nn nng ni, t k tm tnh c th than! Cng mun khuy, m khuy chng c, Thanh nin ny d km hng nhan.

Gi ng

Bui ng dng hi bng pht ph, La tng t cht nn l! i no du chu no bi ngt. Son phn vui g s im t! Cng rp lnh mnh min tho d, Song cn bn bc chn thnh . Thi ng thc mc lm chi na, chc inh ninh lc dn d.

Gi mi ong thm gi mi chng u thng V ai nn ni, cng v chng... Mn tranh sn thy lm khuy kha, Cht la tng t chy bng. Cch iu du dng no k bit? o khn xi xc d ai nng? Nhng l ru r, l bun bc! Trm v o hng cng dng dng!

Gi thn Ban chiu bng x v thn, Sc tng ngun cn ni i n

Chng dm hc ai trau chut ngc Mng bao mn khch truyn tr xun Thn th mt bng bao mong i Chia cch i ni lung ngi ngn Tng lc by gi trng thy mt, vui na khc gi nghn cn!

Gi du Du v bui ti ti duyn thm! Bng thy ai nh... li nhm! Rp hi ngi Hn sao qunh bp, No ai nng Mnh chng bng mm. Ct ci my chuyn khng d ha, Ca c ba cu vng ting tm. Cht tnh tm tnh nn n vy, n xanh chong bng ngi khn nm. Tp th n y l ngng. Phm hi: cn hai gi na sao cha thy? Qunh Nh p: Kh qu? Hay l anh vit tip cho... Phm bn cm bt tho ngay: Gi tut (dng vn xun) Gi tut canh sang c my phn, Cng thm ngao ngn bn lng xun Nguyt m trng ngc, khn m gi!

Gi lnh rm hoa ngi l chn! Ngh ni tnh ring khn k bit, Tng iu tm s, my ngi thn? Bng du d t d khng t! Ti t giai nhn vn n nn.

Gi hi (dng vn hng) Hi sang xanh bic ngn n tn, Gng t l vng ngi vi hng. Ln khi chp chn vng ni nh: Ci lng thng tht nu m trng Canh g eo c khua bn trng Hi cuc bn khon gic di tng, My k chung tnh ai nhp, Hay cn trn trc ni ngi thng! C Trng mt hm tnh c c thy my bi ny, c mun g Qunh Nh cho thi s, mi la li khuyn chng v tm thn nhn n mai mi cho phi l Phm vng li, st sng ln ng v qu nh. Khi Phm t bit, Qunh Nh c tm cu tin hnh: St lng ny bit chng? Xe duyn nay mn gi cung ng. Vn o sc thy oanh a tm, Dm liu ai xui yn cch chng.

Vng ngc nn chng cng mt c. Nc non th c hai vng Ai sang cy hi tri m vi? Ch ph cm th i di trng, * ** Trong khi y, C b Trng li khng ng cho con gi kt duyn cng mt nh s ph gii v li cng tham ni ph qu, nht nh g nng cho mt cng t nh giu nhng hc dt. Thy vy Qunh Nh bc tr, mn giy tht c t trn. Khi a thn nhn n nh h Trng lm l hi, Phm mi hay tin , lin ra trc m ngi yu thp hng khc v c bi ai iu: Nng t i! Chng cn y b v u? Oan thc bi v u? Cho n ni xun tn hoa n, thu ln trng rm! Li c iu au n th'nh Nh huyn v c nm c by, m ring mnh nng eo phn bc, th la ngui nc vi cn c l. Thng hi thay! Hoa c mt cnh, tuyt c mt qung, nguyt c mt vng, my c mt a: thn l thn him hoi chng y, n no l i mi nm, lm mt kip, m nghim nghm chn non Bng nc Nhc, cht g khng oi n ci ph sinh! V d m tin th vi tc, sao xa kia vng mnh xung trn chi? Nay nguyn mt thn cho vn kip, th ba vn su ngn ngy sng cho l: n xun huyn, ny phu t, gp vi trn gian khng cht hn, ri s rong chi chn sui, c sao ring bng vi vng chi? i! Ch mnh hp hi, ch duyn sung s, nhng nh thn gi y, tnh cnh y, ngc xui kia cng ngm ngi cho. Hung ta cng nng t, tuy chng thn kia thch n nhng tnh duyn y, cng l mt cht cng thng: du rng k y l ngi y, song n i by lu nay, bit bao nhiu tm s. Ta hm h ch trai h th, bi i thi nn nn n nhn duyn: mnh long ong thn gi liu b, v gin phn ha bung xui tnh mng. Cho n ni hoa ri l rng, ngc nt chu chm: chua xt cng v u?

Nay qua nm c xanh, tng ngi phn bc, si st hai hng tnh l, gii by mt bc khc vn, t xung tuyn i, t cng nng t! c xong, Phm chm la t bi iu vn ri ng nghn ngo, ni lng dt do ph nn mt bi th ni: Tri xanh cao thm my tng khi, N duyn ai lung thit thi! Bun t l vng hng nht khi, Su nng chn ngc ru khng hi. Lu Ty nguyt gc my lng bng, i Bc hng bay bin tuyt vi. Mt mi chung tnh tan my mnh, Su vng ai nhc h i li! T Phm sinh chn i. V mi chuyn tnh m my nm ri b lng c vic ng. V li thi vn nh L ht, nh Ty Sn ri n nh Nguyn k tip ni ln, vic Cn Vng khng cn my ai ngh ti na, Phm ch nh ung ru ngm th cho qua ngy. ng ngm ngi mi v mi tnh duyn l d: a li cho ti cung my, Sau ny xin ci cho y vi cng! Dy t hng trch ai se mi, n na chng bng ni dn ra. Cm v mt trng gi, Tru ngi chi mi chng tha, th ny... V nhng khi cm khi v thi th, v thn phn, ng tht ra li th ngn ngm, khinh bc, cu knh: Dm by nm nay nhng lon ly,

Cng th duyn phn, cng th th Ba mi tui l l bao n, Nm su i Vua thy chng gh! Mt tp th dy ngm sng sng, Vi nai ru kch nch t t. Cht v tin bt cho xong kip, a trn gian sng mi chi! Nhng lc say sa, ng li ln ging cao ngo, ngm mt bi yt hu: Sng nhn gian nh chn nh Cht v m ph cp k k... Dim Vng phn hi rng chi d? BE! ng t th nm 18 13, th 37 tui.

N S ON TH IM (1705 - 1746)

Bit hiu Hng H n s, ngi x Giai Phm, huyn Vn ging, tnh Bc ninh, Bc Vit, sinh di triu L (1705) cng thi vi cng Qunh v ng Trn Cn. B nguyn h L, n i thn ph l L Don Nghi mi i ra h on. T cht thng minh, hc mt bit mi, b ni ting vn chng ngay t khi cn

nh. Mi ln su, hc sch Hn cao t. Anh rut l on Don Lun ra mt cu i th sc hc ca em: Bch x ng o, Qu bt kim nhi trm chi. Rn trng ngang ng, ng Qu (tn vua Hn cao t) tut gm m chm n. B i ngay: Hong long ph chu, V ngng thin nhi thn vit Rng vng i thuyn, vua V trng tri m than rng... Nm 15 tui, hc vn tin ln n mc un sc. Mt hm, ng Lun xung ao ra chn, thy em ng soi gng bn ca s, bn ni: i knh ha my, nht im phin thnh lng im. Soi gng k lng my, mt nt ha ra hai nt. im l nt v, li l tn, ni soi gng, mt nng im thnh hai nng im. B ng khu i ngay: Lm tr ngon nguyt, chch lun chuyn tc song lun Ti ao ngm trng, mt vng ha hai vng. Lun l v mt trng trn nh bnh xe, li l tn. ni nhn xung ao, mt ng Lun ha ra hai ng Lun. *** By gi kinh c bn danh s thng c tn l Trng an t h: - Nguyn Duy K, ngi Thy nguyn, Kin an; - Trn Danh Tn, ngi C am, huyn Vnh bo, Hi dng; - Nguyn B Ln, ngi C (l); - V Toi ngi Thin lc

Bn ngi r nhau ti nh b im so ti, B ra mt cu i: nh tin thi n khuyn tn lang Trc sn, thiu n mi n tru. Tn lang l tru cau, cng m vi tn lang l chng r mi. Bn h Trng an khng i c, tiu nghu cp ui v. *** Mt hm, b gp Nguyn Cng Hng gia ng Nguyn vn l anh s, ngi x Ph chn, huyn ng ngn, tnh Bc ninh, tin s nm 1700, c sang s Tu nm 1718. Nguyn yu cu b lm hai cu t cnh c hnh (i mt mnh). B ng khu c lun: m o c kim tm phc hu Truy ty t hu c qung thn (m o chuyn xa nay th c bn gan rut. Theo ui mnh, bn tri, bn phi, c by ti chn tay). *** Nin hiu Long c 3, 1734, i L Thun Tng, vua Tu sai s sang tuyn phong, b dng vn chng m p o c i din ca thin triu. T y, b lng danh khp trong nc. ng Trn Cn, ngi lng Nhn mc, huyn Thanh tr, tnh H ng (Bc Vit), mt hm cao hng, a tng b mt bi th, b ci ni: - Tr con mi cp sch i hc, bit g? ng hm hc ra v, th quyt hc cho thnh ti, s n ra hn. Gp lc cha Uy nam vng Trnh Giang cm t la trong thnh ban m, ng phi o hm di t, thp n xem sch. Cng phu di mi ny gip ng my nm sau thi thi hc sinh, ni danh uyn bc. ng son cun Chinh ph ngm bng Hn vn, ly lm c , tm n trao b im xem, tin chc ln ny b khng ch na. Qu nhin b khen hay, v dng tm dch ra quc m thnh mt ng vn tuyt diu (2)

Dng nh b cng nhn bn dch ny m gi ghm i li thm khen ti ng, cha li s ht hi khi trc, nn hai cu kt ca ng Tng hi, tng k, tng k ngn Ta h! trng phu ng nh th theo ngha l: Cng gp g, hn h, cng gi li thip mong mi. Than i, trng phu nn nh th, b dch: Ngm nga, mong gi ch tnh Dng ny u hn ti lnh trng phu! Hai ch ti lnh b thm vo nh nhn tin cho ai, tht l nh, chc h ng xem cng phi ly lm h lng.(3) Gn 30, b v lm th tht thng th Nguyn Kiu, t Hao Hin, ngi lng Ph x, huyn T lim (nay l ph Hoi c, H ng). Tuy l phn tiu tinh, nhng b cng c yu v knh trng. Nguyn Kiu sinh nm 1695, u tin s nm 21 tui, ni ting hay ch, c cc i thn ng thi khm phc, nn sinh lng t ph, khng coi ai ra g. B im thy vy bn sai hc tr i chp u bi cc trng c ting mang v. Ri , hai v chng cng lm mi ngi mt bi. n lc em bnh th bi ca ng Kiu thua, nhng ng vn c ci bng khng chu. B im vn kin tm ch c hi ngm khuyn chng. Gp lc trng Quc t gim m k thi, c cc bc vn nhn ni danh chm bi, u ra l bi ph Quc Gia Nh Kim u (Nh nc vng nh u vng), b li r chng cng lm mi ngi mt bi. Kt qu bi ca b li kho p, t cht v , hn hn bi ca ng Kiu. By gi ng Kiu mi tnh ng, bit ti ca mnh khng bng v. T hai v chng ha hp, ngy ngy cng nhau lm th, bn chuyn c kim rt l tng c. Nm 1746, Nguyn Kiu c b i trn nhm tnh Ngh an, b theo vo, gia ng nhum bnh, va i n Ngh an th t th, th 41 tui. Lng Nhn -----------------Ch thch:

(l). Xem Nguyn Cng Hon, trang 89, Giai Thai lng Nho. (2). ng Hong xun Hn cho rng bn dch Chinh ph ngm thng truyn l ca b im, chnh ra l ca Phan Huy ch. Song xt li vn uyn chuyn nh nhng hp vi ging iu n gii hn l nam gii. V chng lun c ca ng Hn khng vng lm: a) bn nm ca Phan Huy ch hin cha tm ra, Gia ph h Phan ch ni c bn dch c truyn tng, m khng c di co. b) ngoi bn dch Phan Huy ch cn c bn Nguyn Khn cng cha tm ra. c) bn nm m ng Hn tm c, khc vi bn on Th im, trn c d hai ch n gii song gii y l khuyn rn, ch khng phi ngha n lu nh ng Hn lm tng. 3. Bn dch Chinh Ph ca b im t c nguyn vn ch Hn. Nguyn vn ca ng Trn Cn khng phi l km hay, song chng ti thy h ng, trong s ph trng ti hc un sc, mc phi ci tt dng in Tu m khng ngh n v tr ca mnh l ngi Vit, ng c th khen M Vin: Trng phu thin l ch m cch (Ch lm trai, dm nghn da nga) nhng chng ti khng th khen s anh dng ca tng Phc Ba trong cng cuc tin nh Hai B, t Vit Nam m ng theo ngi Tu gi l ni man r: Tiu hng Man Kh m M Vin. B im dng nh cng thy cu ny hi qu, nn dch mt cch lng lo: Ti Man Kh bn s Phc Ba. Khen cng M Vin, ta hy cho ngi Trung Hoa. Cn chng ta nn cng vi ng Hi Nam th phi hn: Mc k chp cng, ta chp on: cng ring ai , on ta chung...

C BA CAI VNG

ng nh Lin vng ph cn tnh Bc Giang l mt nh nho bt c ch: n sch chuyn cn m thi hoi khng trng Hng, kha sinh li hon ng kha, nn c lng xp bt nghin theo nghip ao cung v ngh mnh c

cht sc vc m gp bui gic cp nh ong, cng nn c ming v thi th vi i. ng ga v sm, ch c mn con gi, t l Min, theo tn mnh thnh Lin Min hng di ni cuc i C Min ln ln, ng km cho hc thi th, thy con thng tu li khng o l nn cng dy thm i cht v ngh. Nm c mi lm, ng Lin bng t trn sau mt cn bo bnh. Sng ln hi nh cy h hng cho n xong tang, c tui va mi tm, tnh t lp thc y ra dn ring mt qun tru nc lm phng nht v nht l c c hi kn chn nhn ti. My thng qua, thanh nin trong lng v ngoi tnh, dp du n qun, ngi nho nh vn hoa, ngi lung lng th bo, hay tm ngm l , c bc mnh thy chng gp ai va , bng ngh ra mt cch chn lc m khng mt lng ai: c ngang nhin vit ra mt tm bng treo trc qun: V i sau y d kn chng Ai m i c ch theo khng: C MIN NG MT MNH Bng yt ra, qu nhin khch hng tha tht dn. Khng phi v c hng km phn duyn dng, m v khng ai i c, hc ba qu: Ch c l gi cha chng, i ra c l c n, mt mnh; ch Min l di li vit ch min l ng thnh ra t Hn Vit c min ngha nm l ng mt mnh. Khng i c th ln lun cho khi b mt, cn ai dm lo hnh n qun na. Th mt hm bng chiu sp x, mt ngi trc ba mi, o khn nh c i cng vi ty tng vo qun ung tr. Vi chn ngt hng, ng khch mm ci ni vi c ch qun: - Tha c, c l t nay c khng cn ng mt mnh na... - Ti sao vy, tha ng? - L v ti i c cu c ra... - Th th may qu, xin ng cho nghe...

- Tn ti l Thnh lm cai tng, th tng l tm, Thnh l nhiu; vy Tng Thnh tm nhiu... - Nhiu on, nhiu ngha... - on vn, ngha ch, ti s khng t vi ch mnh ca c. Vy xin li c ti dng ch hi ngang: ch a. Nh vy C Min ng mt mnh i vi Tng Thnh tm nhiu a c nghe c chng? - Tha ng, khng nhng ti nghe c m cn phc na: ch a t ra kh phch khng phi tm thng. Vy th s phn em coi nh nh... - Cha u c i! Ti n i l mua vui ch khng c g, v nh c hai ri... - Th em l ba ch sao! Mt li yt ra trn tm bng kia ri duyn ta m cng phc tri, du mn bia dm sai khc vng! Th l ngay hm sau, c Hai cng dm ngi theo hu, trnh trng n n c Ba. ng Nguyn Vn Thnh, qun lng Sn nh, tng Hong Vn, tc gi l tng Vng, thuc huyn Phng Nhn, tnh Bc Ninh. Vn nh ho ph, nhng dng di khoa danh, li tinh thng vn v, a kt np nhn ti, nn khi c c lm cai tng (cng nh chnh tng sau ny) ngi ta trnh nu tn hy, thng gi l ng Cai Vng, danh ting khp vng. Nhng tay vn ti hay v dng m ht mn vi th tnh hay vi thi cc theo v rt ng. T ngy ng Cai gp c Ba, bn thng v nt bn trng v ti, nn tuy hai k ln trong nh m vn gi c ha thun yn vui. Sau hn mt nm, thin h i km v mt ma, tin thu trong tng Hong vn thu chm, quan sai lnh v c thc. Nhng dn ngho kh n khng cn ly u ra ng thu, b lnh nh p, bt ln bt g rt l tn nhn. ng Cai ng lng trc n ng ra ngn cn khng c, ni xung h gia nhn ra nh bn lnh ti bi. Bn lnh chy ri, Cai Vng lui vo nh trong, ni vi ba v: By gi mnh nh ci trn lng h ri, sm mun chng n t khng yn. Vy ti mun chc tri khuy nc mt phen, dit ht l vua quan tn c ba nng ngh sao? Ngi v c p: - Tri i, chu chu xe, xin chng ngh li. Nu quyt chng i, thip xin tr v phng dng m gi.

C v hai tip lun: - Chng i, nghe thip ng i, ca nh c nghip thiu g n chi! C Ba ng ng ni gin, ln ting: - Lc ny l lc no, hai ch khng thy ? Vua quan ton l n hi i nt, c hip bn dn thin h, lm cho kh cc mi b, c ci u chu mi mt b th ny ? Nay chng ng ra nh dp l phi ri, thip xin tip tay ngay lp tc! c c Ba nhit lit hng ng, ln triu tp bn b hi hp ngy m chia ct cng vic: o ho p ly xp t canh phng ti i bn doanh lng i o huyn Phng Nhn. Nhn dp c ngi tn L Duy n ti gia nhp, xng l dng di nh L, Cai Vng tn ngay lm minh ch ly danh ngha Ph L m xut qun. Duy n phong Cai Vng lm Bc k Nguyn sy v lm l t c Cai Vng t xng l Thng cng. Th l bn phng si ni, nhng ho kit by lu n nhn i thi, nhng tay lc lm cng ngnh, u tm v qui t hng kh ngt tri. Nhng khi tp trn, c Ba mi tay mt thanh gm, t nga nh bay, tht loa h ho, tht l oanh lit. Bt u, ngha qun nh ph Lng Giang, git lnh binh v nhiu qun s. Chim c thnh, c Ba giao cho chng ng gi, cn mnh chia qun tin nh lun huyn Vn Giang. Ninh Thi tng c Nguyn Vn Phong cho qun vy ph Lng. C Ba ang uy hip Vn Giang c tin Ph Lng lm nguy, qut hi: - a no to gan nh th? B m dit cho th khng cn mt mng! Lp tc ko qun v c chin, lm cho cc quan ph huyn Lc Ngn, Qu Dng, Gia Bnh, u chy thua t tn. Dn gian ht: C Ba xng xo nh chi n gm bt mc coi tri bng vung Cai Vng chia qun, mt ton nh ph Thun An, mt ton nh thnh Bc Ninh. Vua sai Trng Quc Dng ch huy i qun dp lon. Dn ca: Lnh t H Ni Sn Ty Cc quan phi tip qun ry h nhau

Quan tnh H Ni dng du Ba nghn qun s h nhau phen ny Hai bn cm c lun my thng, khng phn thng bi. Mi ln gip chin, Cai Vng u xng ln trc, qun triu bn tn n nh ma m khng h c, h n rng nh c eo ngc k n nn khng vic g. V th qun triu nn lng o ng ngy mt nhiu. Sau, mt th h thn tn ca Cai Vng l phm li, s b mt u, ban m ln sang u hng bn Triu, th l: - Thy ti mnh mang gip st, bn sao thng c. Phi cha bn vo u ha may mi cng hiu. Bit vy, bn Triu cho qun khu chin, nhc m Cai Vng. ng ni xung, gic nga tin ra, gm vung n u mu ri n y, nhng ri ng b trng n ?t tai bn phi, lin m u phi nga chy v bn trn. C Ba cng my ty tng xm li nng , nhng vt thng qu nng ng Cai ch tri li c my cu: - Ta giao tt c ba qun cho nng, gng tr th cho ta... C Ba cm thng v cng, song vn tnh tr, ra lnh cho mi ngi khng c tung tin nguyn sy t trn, cho em xc ng Cai vt vng vy v chn qu nh, ri lm lm lit lit ra ch huy i ng. Nng chn 300 qun quyt t cho theo mnh ra trn, giao chin cng bn triu. Vin thng lnh qun triu ra ng chin, dng dng t c v bn trng Cai Vng. C Ba ma gm tung honh mt hi ri gi thua chy. Thng lnh thc nga ui theo, thnh lnh nng quay ngc li bt sng k th, cp nch em li trung qun, b ci gii v lng, t lm nn t chng. Ngi v c v nh m, c Ba cng c Hai ng ch l, c Ba c cu i khc: Ch, tha ch, mt ting ng, kip ph sinh ng ln xong ri, Tr m chi, lon m chi, ng ngn sng tha em vi ch. Con i con, ba di di, gng th phit chng bay coi ly d, vinh l th, nhc l th, ngm ngi cht ing m cng con.

T , tng s cng phn khi, ht nh huyn Yn Dng, li sang vy hm thnh Bc Ninh. Trong mt trn giao phong c Ba li bt sng c mt tng tr, khng n git, ch cho giam li v i i t t. By gi, triu nh bit Cai Vng cht, tung thm qun c nh. Chng gi lu qu, thiu ht lng tho, c Ba phi hi tng s li, n tn phn gii: - Nay thng cng khng cn m chng ta cha c thi c thun tin, vy anh em hy v nh lm n, ch dp khc s li tip tc. Tng s gt nc mt chia tay. C cho gii vin tng tr tr li triu nh vi iu kin cho qun mnh c t nguyn gii tn, khng b truy n. Triu nh cng chp thun cho yn. Ri c Ba em ht ca ci phn pht cho mi ngi, v mt mnh mt bng, b i, khng ai bit l i u... Lng Nhn

N S SONG THU

Khu danh Phm Th Xun Chi, t Hu Lan, bt hiu Song Thu, b vn ngi lng ng Phn, huyn Din Phc, tnh Qung Nam, Trung Vit. Sinh nm 1899, thn ph l Phm Ph Lm, t ph l Phm Ph Th, thng th di triu T c; chu gi b bng c rut l i y phi cng Phm Ph Quc, t nn trong mt phi v nh cng sn nm 1965. V lng hc ch nho, n 13 b theo chng trnh Php Vit, bi kha theo phong tro quc gia, ri tip tc ch nho di s du dt ca hai thy L B Trinh v Trng Hu l nhng ngi i quc nng lng chng ngoi xm. Hai ng hun c cho b khuynh hng cch mng ngay t lc tui cn th. Nm 19 tui, b ng ra lm con thoi i v gia khong Trung v Bc, thng tin v ph bin nhng ti liu quc s nhn c t ngoi quc. Khi bit mnh b mt v , b trnh sang Cao Min v Ai Lao, sau li l d v H Ni. y nng nu t lu thy khng n, b p xe la ln Vn Nam.

Cng li gp kh khn, b tm dng xung Nam Vang v b a v Sign, giam cm v tra tn. t lu sau c tr t do. Qua my ln nh th m b vn khng i ch, c bi th: T Tro Ta ngh khen ta cng c ti Hai bn tay trng km g ai! Gp cn nguy bin khng h s Phi bc phong ba chng cht ni Tin ca tiu pha va ba mt Cho cm lu lo ngy hai Phong trn d n bao nhiu na Son st lng ny h d phai! Khi phi b nh i trn ti mt v, b ngm ngi: La cnh c Mt bc ra i, mt bc ngng oi nhn chn c l rng rng Nghing bu tm s, nghing khng cn Gt git ly su, gt kh ngng Non nc thng ai mu dt C hoa mn khch v bng khung Cho hay cnh cng tru ngi nh Gnh n trn ai nng qu chng?

V b thng tho ch Hn li c thnh tch chng Php nn khi qun i Nht ti min Nam, tng Tng Tnh cho mi hp tc trong b tham mu. B ngi ngng, nhng ri ng thun v thy c c hi gip nhng ng ch b Php giam gi. Qu nhin b cu c c trm ngi. C im c bit l b t chi, khng nhn lng ca Nht, ch bng lng dn n mt cn nh tin nghi hn nh c m thi. B phn trn: - Hp tc vi Nht v Nht gip Vit Nam ta ly li t do v c lp, ch u phi l i lm mn, lng lu lm g cho nh th quc gia! n ngy Nht thua, trc khi ri Vit nam nhn vin b tham mu mi b d ba tic t bit. Vn tic vin ch huy trnh trng ni: - Nhng c trong nh ny cng tin bc trong t st kia, chng ti xin tng li lo n s. C sng na phng... B cm ng, nhng cng quyt: - Ti n y l v i ngha, ch khng v t li, chc qu v bit. Vy ti xin chn thnh t n quyn c ch khng dm nhn lnh g ht... - Nu b khng nhn, chng ti s cho t ht. - Ty ni qu v! H nhn nhau, kinh ngc. Sau, mt ngi ly ci xc ca b, nht y trong giy bc 500 v mt ci sng nh, mang ra xe, mi b ln ch v nh. Khi n ni, kha ca li, ngi Nht xc ln bn, n tn ni: - Thi lon, b i! Nn phng bt trc! Ni ri quy qu ra i. B tn ngn mt lc sau sai ngi gi mt thanh nin quen thuc n trao tng khu sng, cn th thu xp nh ca tn c v Bnh An. C trm ngi tn c mt ng vi b, c b chu cp cho y , nh s tin ca Nht. S tin ny cn gip b thot him: t Sigon v Bnh An phi qua nhiu trm, no Lao ng, no ng Dng, no Cu Quc, trm no cng hch giy php ca y ban Nhn dn, b ch vic ly ra mi trm dm t v ni:

- y, anh b vo qu Cu Quc dm ti, gi l cht ng gp ca mt ph n v danh. Th l c khot tay cho i tc th? Nhng n khi tnh th tm yn b tr li Sigon th m giy 500 bay ht, b trnh nim cm cu trong mt thin lut ng: Xa kia hoa qu n dy vn Gi tr v y ha rung nng Ngn ni trng theo ngi vin khch Dng sng tri mi bng t dng Lu di nm , ka hoang th Mi v hm nay, n chin trng Ngng bc nhn xem phong cnh c Mng hn ng ngn cuc tang thong... *** Thm vo s thy bit su sc, b cn c ti mn tip by bc thnh th nh To Thc khi xa. Mt hm n thm b bn mi Sc Trng v, bng my bay, nhn c ta ng vn nhn nam n v ch nhn t li cm tng ngi phi c, nhn xung ng rung chen nhau nh cc mu trn o c sa, lm cy trn nh ht chu, b ng khu ngay tm cu: t bng chc ln my Tu luyn ngn nm cng th ny Mnh o c sa trm khonh t Trng chu An Lc m vm cy Giang h lang miu lng trng gp

V tr kin khn mt ti dy Dm xung chng sanh cn ln hp Lng ta u n li phng Ty! Th va nht kh, li m mi o v, khng nh v phng Ty vi Pht, cn mun lm b tt cu chng sinh, thm vo nim chnh tr chng Php. Tm cu lu lot nh chi m tht bao hm... Ti mn tip ca b nhiu ngi cn thn phc qua cu chuyn vui sau y trong lng k gi hi 1930: Nm y kinh t bt u khng hong, b cng mt k gi v mt gio s lm cnh khan tin tiu Tt, r nhau ra ch Bn Thnh vit cu i thu. Mt bn by ra giy mc tu, b ngi gh gia, hai ng hai u cm sn bt i t ch vit. Cht c ba ngi ni ting Bc i do xem Tt, dng li xin cu i. Hai ng nhn nhau cha bit vit cu no hp cnh th b c ngay: Hi bng hu xun vin T c hng chi lc s (1) Ba ngi v tay khen: - Hay qu, hp thi hp cnh, xin vit ngay i... Nghe ting ci vui, nhiu ngi dng li coi, mt ng gi qun o en, khn rn, ng li xin mt cu, nu hay s tng l0 ng. B li c lun: Sn h phong cnh nguyn v d Thnh quch nhn dn bn d phi (2) Ri t tay b vit, nt tht bay bm. R l mt tay bt php tinh ni ting Si thnh. Chng ti tng c dp nh n hoa tay ca n s: khi nh in p dng phng php in mu kh thnh cng, n s tay tin mt vy vit i cu i: Mun v nh in t giy trng

Ngn nm cn mi ci xun xanh (3) Treo vn phng, c nhiu ngi khen mn m nt bt cng nhn cng ti Sau qung i bn ba lm cch mng v gip Nht chng Php, ri khi gp bin huy hoc tin ti cho vn tnh ngi, n s vui cnh thanh bn vi con gi l Nguyn Th Thu Hng bt danh Phng i, v con nui l Phm Xun Hong. Tuy vo bc c hi, n s yu t gy cm nhng ting ni vn sang sng, li th vn vng lng trc n nh trong bi ch Hn: Xun Cm Ba o cn cn chn nhn hon Xun sc tiu diu bt nhn khan Gip m tung honh phao i a Yn vn gi t bin khng gian Bnh nguyn mn tho oanh kh ct C uyn danh hoa tht cu nhan Thnh bi bch nin liu nh nh Huyt ha lu thy hng sn sn m b t dch ra quc m: Ai gy sng gi sut nhn hon Cho cnh ngy xun km v vang? Yn gip nghnh ngang phi i a Khi my m mt ph khng gian C hoang ng rung bao xng trng Hoa p vn xa lp nhy vng

Thnh bi trm nm ri cng th Dng sng cun cun mu ha chan... Chng ti thc mc v nguyn y n s Phng i, th c mt ngi c lin h vi gia nh ny, cho hay: thi k b Song Thu b mt v Php theo di gt gao, mt ng ch a b n t tc ni ng Nguyn Vit Lim, tri huyn mt huyn trong tnh M Tho. ng ny tuy lm quan nhng l ngi c tm huyt li vn nh phong lu nn sn lng b mai danh n tch ngay trong huyn l. Th ri l hng thanh kh, ti t vi giai nhn l n sn, mt dy mt buc dn c Thu Hng ra cho i. Nhng hai bn khng kt thnh mt i, v b huyn ghen tc n ut nghn m la trn. Do n s li cng khng nh, b con i trnh ming ting, nht l cho ng huyn, mc cho ng ny ht li cu b nn li. V cng do , chng ti phng on ngha hai ch Song Thu (mu thu bn ca s): Phi chng hai ch bt u my cu Kiu: SONG THU khp cnh ngoi Tai cn ng vng m li st inh Ngh ngi, thi li ngh mnh Cm lng chua xt, li tnh b v... Ln la nng ma, canh chy lng l, cui cng n s ri Si thnh, dt o ra i, vo nm 197 l, th 73 tui. ___________________________ Ch thch: (l) - thot cu Hi o l chi phng vin, T thin lun chi lc s ca L Bch trong bi Xun d yn o l vin t nhng y l Hp bn b ni vn xun, ni chuyn vui v qu c (2) thot t bi Tng Ty chinh ca Nguyn Bnh Khim: Lo n trng th lon ly, d tham nhung quch nhn dn d tch th (Gi n n gp thi

lon lc, Gng theo qun bn bc mu c, Nhn dn thnh quch khc xa, Ni sng phong cnh vn nh no...) (3) thot t bi th Vnh bc tranh t n ca H Xun Hng hai ch i la i ra mun v cho hp cnh. Lng Nhn

B CAO NGC ANH (1877-1970)

B sinh nm 1877, lng Thnh M, ph Din Chu, tnh Ngh An, Trung Vit, i n ca ng Cc Cao Xun Dc. Nm 19 tui kt duyn cng n st Nguyn Duy Nhip, con trai Cn Chnh Nguyn Trng Hip, qun lng Kim L, huyn Thanh Tr, tnh H ng, Bc Vit. Hai h Cao Nguyn u l lnh tc, nc ting v vn hc v phm cch. B Ngc Anh c thn ph rn luyn bt nghin t tm b, li sn c ti ngm vnh nn sm ni danh trong lng vn t. n nm 26 tui, b khng may gp cnh ga chng. Gp ngy nguyn n b ngh thng ngi sm qu c, c bi: i o chng mi trng nm trc Nay thy o hoa chng thy chng. V khin thn hoa nh c bit: V chng nhan sc gim phn chng? Nhn gi li tp th ca chng, b cm tc thnh thin lut ng, lc dch: m c lng thu ng chng yn t l hng dy c di bin. Bao nhiu li hn tun my gi, cht duyn tha du bt nghin! Trng di lu ngm thm lng l,

n chong l sp nh lin min. Hn thing u nh cng bit Thm my vn th bit hn thin! B ga trong ci tui na chng xun, ti sc kim u, nn nhiu nh th trong gii quan trng khng khi c mun ln la, bung li tru ct. B tuyt nhin khng tr li ai c. Mt hm nhn nh c gi, b cho mi tt c cc v y li d tic. Khi tan tic, cng ln cu Hm Rng chi. n ni, b ni: - ng trc danh sn thng cnh ny, dm xin cc v thi nhn mi v cho mt bi, lm k nim. Mt ng p: - Vng, chng ti u dm chi t, nhng xin b cho bi xng trc, chng ti mi ngi s ha sau. B c rng: Hm Rng n nc ting n om, Ri rc nh tranh my chm. Hi ch ai ngi nhp nhm? Thng cu v nc ng lom khom... Sng nh cho khch chn vn nhy, Nguyt cng yu ta lp l dm. Ca dng ru phong m nt ch, Ai ngi mn cnh cht trng nom... Bi th vn kh qu, t li t nh. Cu Hi ch ai ngi nhp nhm v Sng nh cho khch chn vn nhy c tr vo cc v thng c th gi n tru b. Cu Thng cu v nc ng lom khom v Ca ng ru phong m nt ch by t tm s mnh, cm thng s phn v quyt gi nim tit ph.

Cc v thi b tn ngn ngh chng ra vn, v cng khng dm tru ct trc thi oan trang y, nn ng chi hi lu ri xin li ch nhn, l t ko nhau v. T khng dm ma bt vi b na. B mt d th chng nui con, nn trong cnh ly ph thng tht ra li th no nng: T thn Mun cht m cha nhm mt nh, Hn qu v vn sut nm canh. Trng gng kim c cha m thy, Thy cuc tang thng li git mnh. Chic bch lnh nh nh bn b, M tm vng vu n ba sinh. y ai ct nhc cng ta , Quy d cho nhau mt gnh tnh! Gnh tnh ai quy cho nhau? Mt bc chn di mt bc su. Tri khp non xanh cng nc bic, Qun chi nng di vi ma du. Ngm cu kh khot tai cn vng c ch c lao d qun dau. Nam Bc i ng trng mi mt, Hiu hiu gi thi ngn bng lau... Trong bao nm non sng b ch thng tr ca ngoi bang, b thng k thc ni lng thng nc vo th vn mi khi c dp nhn du y : Ng Hnh Sn

Nghe ni Hnh Sn cnh tuyt vi Thanh nhn do bc, th xem chi Nm hn cht vt cy chen d Bn mt mnh mng nc ln tri Bi ct trng phau cn gi thi Chm ru xanh ngt bng trng soi Ng thi nt bt cn nh c Du b bao phen d i di... Trung K Trung k nn n by nhiu nm, Bun li i chi, mi li nm. Cng vi i: tai mt ming, M cam chu ni: ic m cm! Nghe chi cho mt lng suy ngh, Ni lm cng thm s li lm. th th thi, thi mc th, Hi u chc ly chuyn thng tm! n Tt Si gn Nghn dm xa xi tri nc non, Thoi a thm thot su trng trn. Xun v hn h ngi vui bn, Tt n bi ngi m nh con.

Ngi trc nm mi bit di Ta nay su chc vn cha khn Nam k m hi ai tri thc Khc khoi xa nghe cuc gi hn. Ngay c nhng khi ngi chi vi con chu trong ngy tt, b cng khng qun c tnh cnh qu hng: nh Bi Bt Mt cuc mua vui hc tr con Quy vy bm tm mt vng trn Nh ri tng cu en nh mc Tht ko ln tam qu son trt vi u theo vi nc Cng nh nhm mt chng thi non Cu vn ng c d v sch, Ng ngc nhn nhau: nc mt cn? B ngoi ni ni ci ci, nhng thm tm vn khinh mit nhng tr do d ni chnh trng: Ngo i Ai bo l ta tnh ngo i Khinh i vn kh h rng chi! Khinh ngi lm ca cn ham ca, Khinh k cao ngi chng xng ngi! Khinh gi chung tnh, chung ca ming

Khinh trai i quc, i u mi. C khinh chng na l khinh th No dm khinh u khp mi ngi! B t th nm 1970 Sign, th 93 tui. Con gi b, Nguyn Th Phng Nghi, c bi th ca ngi b: Mn th vn chng t ni nh Lam Hng n s khc ngi xa Trn duyn cha c trn cng qu Tm s thi dnh gi bt hoa Mnh bc thn-th cn sng gi Lng son t dim nt sn h Nut cay ngm ng bao tnh cm Tit iu m di l nh sa...

B HNG NHAN

on c Mu qu Qung Bnh, sau ra ng H Tnh, t hiu l Bch X v ng sinh ti cha Bch X v mun c ng vo cu sm Trng Trnh: Bch x sinh, thin h bnh (bao gi rng trng l c thi bnh). Trc ng gia nhp ng Vn thn, nm 1885 khi binh Cn vng. Vn hc gii v c t nhiu t thut: qun ch dng qut v gy lm kh gii, qut phy cho ch m, gy p cht. Sau khi vua Hm Nghi b bt, ng cho l vn nc i thay, mnh tri s ng vo mnh nn t xng l Vn Lng hong , lp triu nh c 28 chc gi l nh thp bt t quy quanh sao T Vi. Mt hm dn 28 v sao cm gy v qut

xung ni nh n Ph, ch phe phy th m lnh trong n khng l mt ra, cng khng bn, nn vua Vn Lng li thu qun v sn tri bnh an. Trong sn tri c nm by cn nh, gia gian nh ln treo bc honh c bi th: X gia rng xanh ni nc nh M cho bn bin ngng trng ta Khoan thai r o ngi vui v, No khc n Nghiu nhng my ta. Hai bn treo i cu i: Vn hi na ngn may gp , Cng danh bn bin km ai du. n nm Bnh thn (1896) mt ba ng xung ni, vo chi nh dn lng, bt thn b st rt li b. C k nhn din ra ng, lin i bo quan em lnh ti bt gii v giam trong lao tnh Ngh. c t lu Vn Lng Hong thng h, li mt v v mt con gi 5 tui tn l Hng Lin. Hng Lin v m c Sogny, chnh mt thm min Trung, em v Hu giam lng, cp dng rt t t. Cng ln ln, Hng Lin cng xinh p. n nm 18 tui th nhan sc v cng lng ly, khin Sogny ngh ngay n cch khai thc khi c c hi thun tin. Th c hi y va ti: Nguyn Phong Di Tu v.. Nguyn Phong Di, nguyn tn l Nguyn Thi Bt, qun lng Nguyt Vin, ph Hong Ha, tnh Thanh Ha, Trung Vit. Nh ngho, ng rt chm hc, li c kh phch khc ngi, nn sm gia nhp ngha ng Cn vng, c ng cho sang Nht du hc, ly tn l L Phng Hn. Phng Hn tt nghip trng v b Nht, tr v Trung Hoa tm gp Nguyn Thng Hin, c ng ny tin c ln H Hn Dn. H thy hai ch Phng Hn c ngha l phng s nh Hn, hoan h ni:

- Tin sinh l bc anh ti, li c ci danh hiu tt p th ny, tht l qu ha. Ngy mai ti s gii thiu vi Tn nguyn soi (Tn Vn), th no nguyn soi cng mi tin sinh gip vo cng cuc cch mng ca chng ti. Tn Vn by gi tuy nh c nh Mn Thanh v ang xy p nn dn ch, nhng mm phn ng vn cn ngm ngm ph hoi, nn nh nhng ngi tng thng cho Vin Th Khi. Khi H Hn Dn dn L Phng Hn ti, Tn tip i rt n cn, cho lm b th ngay. L Phng Hn vn ngi p trai, b nhung phc li lm tng thm v kiu hng, khin c em gi Tn Vn em lng cm mn. Tn Vn bit , cng mun rng buc mi thn tnh, mi tnh chuyn g em cho, nhng Phng Hn l php khc t bng mt bc th t lng lin ti, trong c cu: Nim th gia vong quc ph, anh hng chi hn v tiu; Tng nhin ip s phong mi, nh n chi tnh dic m, (Ngh cnh nc mt nh tan, mi hn anh hng cn cha ngui D c mai ong s bm, cht tnh nhi n m u ham.) Tn Vn xem th, rt ca ngi ch kh nam nhi, v cng tin tng Phng Hn. Phng Hn ni c nhiu th ng Trung Hoa, li lanh li khn ngoan, gip Tn Vn rt c lc. Thy Vin Th Khi bt u vn ng lm hong Tn bn xut dng mu chng li, cng vic giao thip vi cc ng ch ni a ph c cho Phng Hn. cng v ny, Phng Hn gip c cc ng ch cch mng Trung Hoa trnh nanh vut ca Vin Th Khi, trong c Thi Ngc v thot Vn Nam, gy thnh mt lc lng ln. Khi nghe tin Nht k hip c vi Php v trc xut cc nh cch mng Vit Nam, Nguyn Thng Hin in cho Phng Hn nh tm cch gip cc bn khi Nht v Tu. Phng Hn can thip ngay vi b ngoi giao Tu, th b ny lc y ang giao ho vi Php, khng mun Php mt lng, nn nh cho nhng ch s y tm mt bit khu, i bin php tt p hn. Phng Hn ngh vi Nguyn Thng Hin, anh em c Thin Tn v y c sn nh ca, Nguyn tn ng, Phng Hn ra ngay Thng Hi n hn trm anh em, a v Thin Tn.

Hn mt trm ngi ch em theo c t qun o v sch v, ngoi ra khng mt ai c tin. Nguyn Thng Hin xoay s c mt t, Phng Hn cng sn c mt t gp vo, nhng sao c nui mt s nhn khu ng nh vy. gii quyt tnh th, nhng ngi cp tin, tm cch ra i phng tri khc, ngi xung Qung ng, Qung Ty, ngi sang Xim, sang c. Cn mt s lu li Thin Tn on kt li gy thanh th v phi ngi v nc quyn tin. Cng c ngi hc thnh ti, gia nhp qun i hay cc c quan chnh tr Tu, ly lng bng cu mang anh em. Rt cuc mi ngi cng tm yn. Lc ny Vin Th Khi tht bi, Tn Vn v lp chnh ph, t L Nguyn Hng lm tng thng, ri tr li Qung ng cng c nn dn ch. Phng Hn cng theo i, v c c gi chc i t trong b tham mu. n y, i Phng Hn bc sang giai on mi. Quan chc cao, lng bng nhiu, Phng Hn m ra chi bi c bc. V Tn Vn tn nhim Phng Hn, ngoi vic qun s chnh tr, cn giao cho vic gi tin, nn xy ra vic ng tic l Phng Hn mt hm thua canh bc ln, phi bin th cng qu, ri s ti m b trn. i lang thang t lu Hng Cng, Phng Hn b thm t Php bt gii v nc. Khi b tra hi, Phng Hn (by gi li ly tn c l Nguyn Phong Di) t ra khng khi hin ngang, khin cho Php phi knh n, v tm cch thu phc, v chnh sch ca h lc y l thuyt phc ci ha hn l trng tr t y. ***** By gi l lc m con c Hng Lin xut hin. Sogny ni vi hai ngi: - C mt nh i cch mng mi ngoi quc v, trc c quen vi ng Bch x, b v c c mun ti thm, ti s cho php. Hai m con ng thun, v ln u tin Phong Di trng thy Hng Lin, lng rung ng ngay v sc p mn m, ni nng c duyn, li l dng di cch mng. Dn d, Hngng Lin chinh phc c con ngi kh khi, Phong Di ngoan ngon nghe theo li khuyn ca Hng Lin, v chu hp tc vi Php. Sogny tr t do cho Phong Di, li ni vi Nam triu cho lm mt chn lc s v nhn dp c khoa thi Hi, c cch cho i thi, khng cn phi qua k thi Hng ly c nhn trc , nh thng l. Nm k t (1919) Nguyn Phong Di nh nguyn tin s, c b lm quan. Ngoi Hng Lin, Phong Di cn ly thm v b na. Mt ch s Ngh An c gi tng bi th: Cng i sang Nht, cng sang Tu

Tin s thi chi cng u Hong ha gip cho nm np g (1) Din chu ci h mt c hu (2) Lao t gp bn nn ra sm, C bc thu canh cha lu. Kh phch tha no u mt nh? Cng i sang Nht, cng sang Tu! Quyn cao, lc hu, Phong Di li th mnh vo cuc i phng tng, tu sc qu , my nm sau mc bnh lao, v t trn nm t su (1925) Mt nh nho Hu c cu i ving: Ra i k, tr v cng k, l v thi li cng k, tri cng n, sn khu cn ng xem din kch L x khng cht, t y khng cht, quan sang nh giu li bt cht, ngi cn thng tic, np hm d y, cha hay lng. Lng Nhn Ch thch: (l) Lc ng v lng, khng c nh, ng ph Hong Ha L Tr Hin lm gip 5 gian nh g. (2) ng Nguyn Xum m, ngi cng lng vi Di lc y lm tri ph Din Chu, ci cho Di mt c hu.