Chng 13

Sinh l cc c quan cm gic

13.1. ngha v qu trnh pht trin 13.1.1. ngha nhn c thng tin t mi trng xung quanh, h thn kinh phi da vo cc c quan cm gic hay cc c quan th cm, Mi c quan th cm chu trch nhim v mt dng thay i ca mi trng c gi l kch thch, n to ra xung thn kinh tng ng truyn v h thn kinh trung ng. Cc c quan cm gic l b phn u tin ca mt qu trnh thn kinh phc tp. Nh cc c quan cm gic m ngi v ng vt mi nhn thc c s tn ti ca th gii xung quanh cng nh th gii ch quan bn trong ca chnh mnh. ngi, nh s hon thin v cu to ca cc c quan cm gic v ca h thn kinh cao hn, phc tp hn so vi th gii ng vt, con ngi ngoi nhng bn nng, tp tnh cn c qu trnh t duy tru tng. Bi vy con ngi tch ra khi th gii ng vt, sng thnh mt x hi ring. 13.1.2. S tin ho Trong qu trnh pht trin chng loi, ngay nhng c th n bo nh amip c qu trnh cm nhn kch thch t mi trng, trnh nhng ch c lung chiu sng mnh. Cng cao trn bc thang tin ho, c quan cm gic ca ng vt cng c cu to tinh vi phc tp v hon thin hn. Nh vy m kh nng tip nhn nhng bin i ca mi trng cng chnh xc hn. Mi c quan cm gic u c cu to gm ba phn chnh: phn th cm (b phn ngoi bin), phn dn truyn gm cc dy thn kinh hng tm v phn trung ng. 13.1.3. Phn loi cc c quan cm gic * Phn loi theo v tr cu to - Cc th quan bn trong l cc t bo th cm nm ti cc c quan, cu to bn trong c th tip nhn kch thch ca ni mi, nh c quan nhn cm p lc trong h tun hon (xoang ng mch cnh, xoang ng mch c) trong bng quang - Cc th quan ngoi hay, cn gi l gic quan: th gic, khu gic, xc gic, v gic, thnh gic. - Cc t th quan hay th quan bn th. Cc th quan ny nm phn u gn, c bm xng, cc khp. *Theo bn cht kch thch: - Cc th quan ho hc nh khu gic, v gic gi chung l chemoreceptor. - Cc th quan l hc nh th quan c hc, nhit, m thanh, nh sng. - Cc t th quan. * Theo cch thc thu nhn kch thch - Cc th quan trc tip nh v gic, xc gic

- Cc th quan gin tip nh th gic, thnh gic 13.1.4. Tnh cht hot ng ca cc th quan 1). Kh nng hng phn Cc t bo th cm c hng tnh hay cn gi l s nhy cm cao i vi kch thch c trng, ph hp cho tng loi t bo. V d t bo th cm nh sng vng mc tip nhn nh sng, cc t bo Corti tip nhn m thanh Khi lc kch thch t ti ngng, cc t bo th cm chuyn sang trng thi hot ng. Tt c cc tn hiu thng tin d dng ho hc hay l hc u c bin i thnh in th th quan truyn theo dy hng tm (dy cm gic) v thn kinh trung ng x l v tr li. 2). Mi tng quan gia cng kch thch v mc cm gic Weber (1831) a cng thc sau thy mi tng quan gia cng kch thch v mc cm gic. dI K= I Trong I: cng kch thch ban u dI: cng kch thch tng ln hoc gim xung Theo Weber, mt s thay i (tng hoc gim) cng kch thch s gy ra mt cm gic khc bit (nhn bit c) ch khi t ti gi tr ti thiu K xc nh i vi tng loi th quan.. Trong v d, K = 0,03 i vi th quan p lc da bn tay, ngha l lc u cm mt vt nng 100g, mun nhn ra vt sau nng hn phi tng thm: 100 x 0,03 = 3g. Vt ban u l 200g th phi tng thm 6g i vi cm gic ngoi gii hn (qu mnh hoc qu yu) th cng thc ca Weber khng p dng c. Fechner thy rng khi cng kch thch tng theo cp s nhn th cm gic ch tng theo cp s cng. Do ng nu ra cm gic l log ca kch thch (theo quy lut ton hc: mt tr s tng theo cp s cng, log ca n tng theo cp s nhn). S = a x logR + b Trong : S l tr s cm gic R l cng kch thch a,b l cc hng s c trng cho tng loi th quan 3). S thch nghi ca cc th quan Biu hin ca s thch nghi l gim dn mc cm gic i vi cc kch thch ko di hoc thng xuyn, mc d kch thch ti ngng. Thch nghi l s quen dn vi cc kch thch nh m thanh, mi v khi ko di th khng cn nghe to na, khng cn thy mi nng nc na hoc khng thy mn na 13.2. C quan cm gic da v ni tng 13.2.1. Cu to v chc nng chung ca da da ngi v th khng c cc t bo th cm ring bit. Cc u mt thn kinh cm gic to ra mt cch t do trn da gi l cc tiu th tip nhn cc kch thch khc nhau t mi trng, l: - Tiu th Meisner thu nhn kch thch ma st

- Tiu th Pacinian thu nhn p lc - Tiu th Krause thu nhn kch thch nhit lnh - Tiu th Ruffni thu nhn nhit nng - Cc mt thn kinh thu nhn cc kch thch au. C tc gi cho rng th quan nhit chung cho c cm gic nng, lnh, cn th quan ma st v p lc gi chung l th quan c hc, cn khng c th quan au ring bit m khi c kch thch c hoc nhit c cng ln u sinh cm gic au. Da c coi l c quan xc gic ni chung, l c quan cm gic nhit v au. Theo Donalson trn b mt da c khong 500.000 im thu nhn c hc; 250.000 im thu nhn nhit lnh; 30.000 im thu nhn nhit nng; 3.500.000 im thu nhn cm gic da. Cc im ny phn b khng u trn da. mt s loi nh h, mo, th ch ru ca chng lm nhim v thu nhn cm gic c hc rt nhy. 13.2.2. Cm gic xc gic L loi cm gic nng da, c chia lm cm gic th s v cm gic xc gic tinh vi. * Cm gic th s gm: - Cm gic th s ma st, chng phn b trn da v mt s nim mc ming, hc mi mt cao nht mi, ngn tay. - Cm gic th s p lc phn b lp su ca da, gn, dy chng, phc mc, mc treo rut bn trong c th. ng dn truyn hng tm ca cc cm gic th s theo cc dy thn kinh tu. Sau khi vo sng xm rnh sau, chng tp trung thnh b Dejerine chy ln hnh tu, i no v vng nh v no. * Cm gic tinh vi l loi cm gic nng c thc, nh n m phn bit kch thch tinh t nh ln bit ch ni, hng chuyn ng trn da. Loi cm gic cng do cc tiu th nh ca cm gic th s thu nhn, nhng sau khi vo tu sng chng c truyn ln phn cao ca no b qua b Goll v Burdach. 13.2.3. Cm gic nhit Ngi ta thy ngoi cc tiu th Ruffini v Krause tip nhn cm gic nng lnh, cn c mt s vng da khng c cc th cm ny nhng vn nhn c kch thch nhit , l do c th u mt tn cng cc nhnh thn kinh nhn kch thch trc tip. Do th cm th Krause phn b nng hn (su 0,17mm) th cm th Ruffini (0,3mm), nn kch thch nhit thp gy phn ng nhanh hn nhit cao. 13.2.4. Cm gic au Cc th th cm tip nhn kch thch gy cm gic au l cc u mt si thn kinh khng c bao myelin phn b nhiu ni ca c th. Phn ng tr li cm gic au l mt lot cc phn x t v ca nhiu h c quan trong c th nh s vn ng, tng trng lc c, tng nhp tim, nhp th, co mch, tng huyt p, tit m hi, gim tit dch tiu ho, gim nhu ng rut, co ng t chy nc mt Trung khu au chnh nm thalamus (i th) thuc no trung gian, ngoi ra cn nm vng di i, th li thn no. Cc t bo thn kinh tit ca vng di i tit cht endorphin, enkephalin c tc dng gim au.

Hnh 13.1. Cc th th cm gic da (theo Trnh Hu Hng)

Cm gic nga thng km theo phn x gi. Cm gic nga s mt i khi cm gic au mt (khi tim thuc m cc b). Nu c kch thch no gy tit histamin lm tng cm gic nga. Cm gic bun cng lin quan vi cm gic au, khi kch thch c hc yu gy bun (khi b c), nhng c mnh li gy au (hnh 13.1). 13.2.5. Cm gic ni tng Cc th quan ca cc ni quan trong c th tip nhn kch thch v nhit , ma st, p lc, thnh phn ho hcv to nn cc xung cm gic ni tng iu ho cc hot ng ca ni quan. C 4 loi th ni tng sau: + Cm gic c hc: ma st, p lc, nh th quan ma st tip xc phn b hu mn; th quan p lc trong mt s tng rng nh d dy, rut, bng quang, cung ng mch ch, xoang ng mch cnh. + Cm gic nhit: cc th quan nhit phn b thc qun, d dy, rut, hu mn v xoang ng mch cnh.

+ Cm gic ho hc: cc th quan phn b hnh tu (b kch thch bi H+ gy tng h hp); xoang ng mch ch, xoang ng mch cnh gy phn x iu chnh pH ca mu; d dy khi tip nhn kch thch ca HCl gy phn x m c vng mn v. + Cm gic au ni tng thng khng khu tr r rng, c tnh cht m h. 13.2.6. Cm gic bn th Cc th quan bn th phn b c, gn, khp. Khi h vn ng hot ng s kch thch cc th quan ny gy cho c th hai loi cm gic: * Cm gic su khng thc gm cc th cm th sau: - Th cm th thoi c nm xen trong cc si c hng phn khi c gin. - Th cm th Golgi nm phn gn bm xng hng phn khi c co. Nh hai loi th cm th thoi c v Golgi m trng lc c lun c iu ho m bo cho t th v s vn ng trong khng gian ca c th. - Th cm th Paccini nm mng c dnh xng v mng xng hng phn khi xng hot ng. * Cm gic su c thc Cm gic ny cng do cc th cm th cm gic su khng thc m nhim. Nh cc xung truyn v tu sng v cc phn cao trn no b m c th bit c v tr t th v tnh trng ca chnh mnh trong khng gian, ngay c khi khng nhn thy. 13.3. C quan cm gic khu gic C quan cm gic khu gic phn b khoang mi trn, gm nhng t bo khu gic nm lp thng b ca mng nhy. Cc si trc ca cc t bo tp trung thnh i dy thn kinh no s I (dy khu gic: nucleus olfactorius) xuyn qua l sng m v hnh khu ri no khu di i no. ng vt bc cao c quan khu gic pht trin khng u: Chim, linh trng km pht trin, nhng mo, ch chut pht trin rt tt. c cm gic khu gic mnh r rng, mi ca mt cht no cn ht vo nhanh v mnh lung khng kh tc ng vo khoang trn mi ni c cc t bo khu gic. Th quan khu gic c tnh thch nghi vi mi rt nhanh (hnh 13.2).

Xng sng

Hnh 13.2. Cu to cc t bo th cm khu gic (theo Trnh Hu Hng)

13.4. C quan cm gic v gic Cc th th cm v gic nm trn gai li. Ngoi ra cn c vch hu vm ming v mt s sn thanh qun. Hin nay ngi ta cho rng c 4 v chnh gy nn cm gic v gic l mn, ngt, chua v ng. Cc v khc c c l do s kt hp ca 4 v .Bng thc nghim ngi ta thy rng u li tp trung nhiu nm cm gic v ngt, gc li v ng , hai bn li v mn v chua. 13.5. C quan cm gic thnh gic v thng bng ng vt c xng sng c quan cm gic thnh gic v thng bng tri qua ba cp pht trin: c xng c tai trong, v ng bn. lng c n chim c thm tai gia ( b st v chim mi bt u hnh thnh tai ngoi). th v ngi c quan cm gic thnh gic v thng bng pht trin y , c tai trong, tai gia v tai ngoi. 13.5.1. Cu to v chc nng ca tai * Tai ngoi gm vnh tai, ng tai ngoi v mng nh. Vnh tai n m thanh, ng tai th a m thanh vo mng nh. Mng nh ngi dy 0,1mm, nga 0,22mm, s rung khi ting ng tc ng vo. Nhng sng m c tn s ph hp vi tn s rung ca mng nh s nghe r nht.

Hnh 13.3. Cu to ca tai ngi (theo Trnh Hu Hng)

* Tai gia gm xoang nh, ng nh hu v cc nang chm. Xoang nh (th tch 1cm3) bn trong c hai ca: ca trn l ca c tai v ca bu dc l ca tin nh. Pha bn ngoi gip vi mng nh. Xoang nh c l thng vi ng nh - hu. Trong xoang nh c xng ba, xng e v xng bn p lin h vi nhau khuch i v truyn dao ng sng m t mng nh vo tai trong. Ngoi ra cn c c cng mng nh khi co th cng mng nh lm gim bt dao ng ca mng nh khi c m thanh mnh; c c nh xng bn p nhm hn ch s di ng ca xng ny. ng nh - hu (ng Eustache) ni thng xoang nh vi phn mi - hu (t hu) thnh bn khoang ming. Bnh thng on pha hu xp xung, ng kn. Khi nut n c m ra lm khng kh lt vo xoang nh p lc xoang nh cn bng vi p lc ca kh quyn to iu kin cho vic truyn sng m t xoang nh vo tai trong v bo v mng nh khi c ting ng mnh (hnh 13.3). Nang chm l mt h thng xoang nh nm su trong phn chm ca xng thi dng, h thng ny thng vi xoang nh. Chc nng ca tai gia l truyn v khuch i sng m. Cn xng ba p st mng nh cn xng bn p p st mng ca ca bu dc. Mng nh rng 72mm2, cn mng ca bu dc rng 3,2mm2, nh vy t s ny l 1/22 nn lm sng m c khuch i ln 22 ln, v vy c dao ng nh cng lm mng ca bu dc rung ng. * Tai trong gm hai c quan cm gic l c quan cm gic thnh gic v c quan cm gic thng bng, nm su trong xng thi dng gi l m l, gm m l xng v m l mng. - M l xng gm 3 phn chnh; pha trn l ba vng bn khuyn, gia l b phn tin nh v pha di l c tai. C ba phn xng ni lin nhau v c ngm trong

ti dch ngoi bo. M l thng vi tai gia qua ca bu dc v ca trn (hnh 13.3). Ba ng bn khuyn c nm trn ba mt phng vung gc vi nhau hng ra ba chiu trc, sau, bn. C ba ng u thng vi b phn tin nh hai u. B phn tin nh l mt khoang nh thng vi tai gia, c tai v cc vng bn khuyn. c tai l mt ng xng xon c hai vng ri, mt u thng vi tin nh u kia bt kn l nh c, ngoi ra cn c thm mt tm xng xon h v mng c tai chia xoang c tai thnh hai na, mt na thng vi tin nh na kia thng vi phn nh ph. - M l mng cu to bi m lin kt si, mt trong c lp t bo thng b dp. Trong c cha dch ni bo. Phn m l mng cc vng bn khuyn in hnh theo m l xng bn khuyn. Phn m l mng khoang tin nh gm hai ti: ti cu thng vi phn mng c tai, ti bu thng vi phn vng bn khuyn. Phn m l mng c tai gm hai mng chy dc ng xng tai: mng pha trn mng gi l mng tin nh, mng di dy hn l mng nn (mng c s). Hai mng ny phn c tai thnh 3 ng nh: ng trn thng vi tin nh gi l thang tin nh; ng di thng ra n ca s trn gi l thang mng nh (trong hai ng ny cha dch ngoi bo); ng gia thng ra ti cu khoang tin nh gi l ng mng, trong ng ny c cha dch ni bo ( gn nh c tai hai mng tin nh v mng nn dnh li thnh ng mng). 13.5.2. Cm gic thnh gic 1). Th quan thnh gic Trn mng c s (mng nn) c cc th cm th (receptor) thu nhn kch thch m thanh gi l c quan Corti. C quan ny gm cc t bo hnh thoi mt u dnh trn mng c s, mt u c khong 60 70 si t ngm trong dch ni bo ca ng mng. Pha trn cc si t c mt mng mi che ph. 2). S truyn sng m Khi sng m tc ng c mng ca s bu dc v mng ca s trn cng dao ng nhng ngc chiu nhau. Sng m tc ng vo mng ca bu dc lm mng ca ny lm vo, ng thi y dch ngoi bo t thang tin nh vo thang mng nh (chng thng vi nhau ti nh c tai gi l l Helicotrema), dch trong thang mng nh li y ca s trn v pha tai gia.v ngc li khi mng ca bu dc li v pha tai gia th mng ca s trn li lm vo pha nh c tai. Do mng tin nh mng nn khi ngoi dch trong thang tin nh dao ng lm ni dch trong ng mng dao ng theo. S rung ng ca ni dch v mng nn kch thch ln cc t bo ca c quan Corti. T xung thn kinh s truyn theo dy s VIII (dy tin nh c tai) v trung ng thn kinh (hnh 13.4). Theo G. Bekeshi tai ngi khi c cc m thp, tn s 800 1000Hz tc ng, lm ton b ct v mng nn trong c tai rung ng. Cn nhng m c tn s cao ch lm rung ng phn u ct dch v phn u mng nn st ca s bu (hnh 13.5).

Hnh 13.5. S s truyn sng m (theo Trnh Hu Hng)

3). Cc thuyt v s thu nhn m thanh * Thuyt cng hng ca Hemholz. Theo thuyt ny, mng nn trong c tai gm cc si cng ngang nh rng lc gia hai b ca ng xng, cc si pha u c tai th ngn, khong 0,04mm, cn cc si pha nh di hn 0,5mm, mi si hay mi nhm si c tn s dao ng khc nhau. Trn mi si hoc nhm si c cc t bo th cm gn ln, do khi cc sng dao ng cng hng hnh thnh c cc t bo th cm tip nhn. Theo ng, m cao thu nhn phn u, m thp phn nh. Nhng v sau ngi ta khng tm thy cu trc si trn mng nn nh Hemholz m t. * Thuyt microphon ca Reserford. Thuyt ny cho rng, tn s xung thn kinh trn dy thnh gic tng ng vi tn s dao ng ca m thanh thu nhn. Nhng sau ny ngi ta thy rng, tn s xung ng thn kinh trn dy thnh gic khng ph hp vi nhng m thanh c tn s cao (trn 1000Hz). * Thuyt hin i. Sinh l hc hin i ngy nay cho rng, s truyn sng m l s kt hp ca c hai thuyt trn. l s cng hng ca khng ch ring mng nn m l s cng hng ca c mng nn, dch ni bo trong ng mng, dch ngoi bo trong thang tin nh v thang nh. Vi cc m thp, s cng hng lan to rng trn mng v ng dch lm cho s t bo th cm c quan Corti hng phn nhiu, vi m cao, s cng hng din ra trn on mng c s v ng dch ngn hn, lm cho s t bo th cm hng phn t hn ngha l tn s m thanh truyn vo b bin i. 4). Gii hn thu nhn m thanh v nhy cm ca thnh gic

Gii hn thnh lc ca ngi l 120 decibel, nu ngi khng nghe c m thanh t 120 140 decibel l b ic hon ton. V d khi ni thm cch 1,5m l 10 decibel, ni chuyn bnh thng l 40, cn ting sm to l 120 decibel. Mt s ng vt nghe c c siu m (tn s hn 20.000Hz nh ch, mo, di). Tai ngi nghe tt nht l cc m c tn s t 1000 4000Hz. Ngng phn bit cc m l 5 Hz. Khong cch gia hai m k tip c th phn bit c l 0,01 giy. Cc t bo th cm m thanh c kh nng thch nghi nhanh. 13.5.3. Cm gic thng bng Cm gic thng bng c b my tin nh (phn tin nh v cc vng bn khuyn) cm nhn, t hnh thnh cc phn x vn ng phi hp nhm duy tr s cn bng cho c th. 1). Th quan thng bng B my tin nh gm cc vng bn khuyn v phn tin nh. Trong hai ti cu v ti bu ca phn tin nh c cc t bo th cm thng bng. Cc t bo th cm c hnh tr, mt u gm cc lng, trong c mt lng di nht c ng c, cn li khong 60 80 lng ngn, cc lng gn li vi nhau to thnh mt chp bt lng. u kia ca si trc tp hp li thnh nhnh ca dy s VIII. Trong cc ti c th dch qunh nh thch. Pha trn chp bt lng c lp tinh th vi gi l mng nh thch. Khi c th c ng, cc t bo th cm v mng nh thch cng rung ng theo. Cc ng bn khuyn xp theo 3 hng trong khng gian: ng trc theo mt phng tri phi; ng sau theo mt phng trc sau v ng ngoi theo mt phng trn - di. Bn trong cc ng cha dch ni bo. Phn chn ca ba ng ni vi nhau phnh ra v bn trong c c quan nhn cm gi l Cupula. y cng c cc t bo lng hnh tr. Mi t bo c mt lng di nht l kinocilium. Tt c cc lng tp hp trong khi thch hnh nm gi l vm. u kia ca t bo c si trc tp hp v nhnh dy s VIII (hnh 13.6).

Hnh 13.6. C quan nhn cm Cupula phn chn ca 3 ng bn khuyn (theo Trnh Hu Hng)

* b phn tin nh, cc t bo th cm v mng nh thch b kch thch khi c cc chuyn ng thng khng u, lc u, gt u, ci u, gp lng v s lc l na thn trn theo chiu tri phi.

* Cm gic thng bng b phn cc ng bn khuyn: khi c chuyn ng quay khng u lm cc t bo th cm b kch thch. Khi ni dch trong cc ng bn khuyn cng chuyn ng nhng khng cng pha tc ng vo vm lng hnh nm lm chng hng phn. Cc xung thn kinh theo dy s VIII (mt nhnh tin nh chy v tiu no cng pha, mt s khc i v nhn tin nh cng pha ca hnh tu). T nhn tin nh ca hnh tu li c cc xung ln tiu no l trung khu thn kinh cao cp iu ho chc nng thng bng, ngoi ra v no cng tham gia chc nng ny. 2). Chc nng chung ca c quan thng bng Nu ph hu c quan tin nh c hai bn s b chng mt, bun nn, ng khng vng. Khi ph mt bn, u s b nghing v pha b ph. C quan tin nh tng pha hng phn ring r vi nhau. Cc c pha i din (khng b ph) s b cng do tng trng lc. Hu qu l c th mt thng bng, ng v pha b ph. Sau mt thi gian vi thng c th s c phn x chnh th (iu chnh t th) do cc th quan bn th v mt a v, trng thi thng bng c hi phc. B my tin nh c chc nng chung l thc hin cc phn x chnh th, phn x rung nhn cu v cc phn x thc vt v h hp, tim mch, tiu ho Cc phn x nhm nh hng v gi thng bng cho c th trong khng gian. 13.7. C quan cm gic th gic 13.7.1. Cu to ca mt 1). Cu mt Cu mt l cu to chnh ca mt c nm lt trong xng mt. Cu mt c cu to gm cc phn sau: * Mng si l lp ngoi cng, gm mng cng (trng c) bao xung quanh v pha sau cu mt chim 4/5 din tch cu mt, gic mc pha trc, trong sut chim 1/5 din tch cu mt. * Mng mch l lp th hai, di mng si gm c mng mch mu dy c v xen k mt s t bo sc t. Th mi l phn dy ln ca mng mch nm ranh gii gia mng cng v gic mc. Th mi tit thu dch. Lng en l phn trc ca mng mch hnh a trn, chnh gia c l thng gi l con ngi (ng t). Lng en cu to bi m m lin kt, cha nhiu sc t, ch yu ti mt sau ca n. Trng hp nu m m cng cha sc t th lng mt c mu nu en hoc thm hoc hi nht. Nu m m khng c sc t th lng mt c mu xanh da tri. Ngi b bch tng hon ton khng c sc t trong lng mt th c mu hng (do mch mu nh ln). lng en c c co v c gin thu hp hay m rng con ngi m iu chnh lng nh sng vo mt. * Vng mc l lp trong cng tip xc vi thu tinh dch. Vng mc gm ba lp: lp st thu tinh dch cha sc t, lp tip theo cha cc t bo th cm nh sng gm t bo nn ( ngi l 6 7 triu) v t bo que (110 125 triu). Trc quang hc l ng ni con ngi, thng gc vi thu tinh th n vng mc. Ch tip xc ca trc quang hc vi vng mc gi l im vng, tp trung ch yu l t bo nn c kh nng thu nhn nh sng chiu thng vi cng chiu sng mnh phn bit mu, cng xa im vng cng nhiu t bo hnh gy tip nhn nh sng chiu xin v yu.

Di lp t bo cm quang l cc t bo thn kinh gm t bo hch, lng cc nm ngang. Si trc ca cc t bo thn kinh tp trung thnh dy s II. Ti ni i ra ca dy thn kinh v dch th khng c t bo th cm nh sng gi l im m. * Thu tinh th cn gi l nhn mt, ging mt thu knh li. im li chnh gia tng ng vi con ngi, trc ni hai im li khong 4 mm. Khi nhn xa mt li dp bt li, khi nhn gn mt li phng ln, thu tinh th trong sut c kh nng khc x nh sng, v n c c nh bi dy chng th mi. * Thu tinh dch ging nh cht thch, tip xc vi vng mc, c kh nng khc x nh sng. Ton b c bc trong mng mng trong sut l mng thu tinh. * Thu dch do mch mu trong lng en v th mi tit ra cha trong cc khoang trc mt gia gic mc, lng en v thu tinh th. 2). Cc cu to h tr * Mi mt c mi trn v mi di, b c lng mi bo v mt. * Tuyn l nm trong h l ca xng trn, c hnh cc ng tit tit nc mt ra cu mt. Ti l l ni ng dn nc mt vo c thng vi mi l. * Cc c vn ng c mt: gm c 6 c, trong c 4 c thng 4 pha: trn, di, trong, ngoi ca cu mt, 2 c cho trn v di. iu khin vn ng ca mt gm 3 dy thn kinh: dy s III vn ng c cho; dy s IV vn ng c thng; dy s VI vn ng chung ca mt (hnh 13.7).

Hnh 13.7. Cu to mt ngi (theo Trnh Hu Hng)

13.7.2. H thng quang hc ca mt 13.7.2.1. S khc x nh sng nh sng trc khi n vng mc c khc x qua ba mi trng, l gic mc v thu dch, thu tinh th, thu tinh dch tp trung vo im vng, lm nh ca vt thu nh v c chiu ngc li. Tr s khc x c o bng n v dioptrie (D). Mt

dioptrie l tr s khc x ca mt thu knh c tiu c 100cm. Hai gi tr ny t l nghch vi nhau. mt ngi tiu c l 15mm nn c tr s khc x l 59D khi nhn xa v 70,5D khi nhn gn. 13.7.2.2. S iu chnh tm nhn ca mt Mt ngi bnh thng c th nhn r vt xa 65m m khng cn iu chnh no gi khong cch l im xa hay vin im. Khi vt th cng tin li gn buc thu tinh th phi tng cong gim tiu c tng tr s khc x, cho n khi khng cn cong c na m vn nhn thy vt th gi khong cch l im gn hay cn im. Mt s ng vt nh rn lng c, c iu chnh bng cch y thu tinh th ra pha trc. ngi 50 tui tr i do c mi yu v thu tinh th cng li dn, kh nng iu chnh km nn im cn tin ti gn im vin v c hai im u xa dn gi l chng vin th nn phi h tr thm mt knh li hi t na. ngi cn tr b chng vin th l do thu tinh th khng cong - dt tt, hoc cu mt b dp trc sau lm ng knh mt ngn, nh ca vt hin ln pha sau vng mc nn cng dng knh li. Ngc li chng cn th l do thu tinh th qu li (qu cong) hoc cu mt b dp trn di lm ng knh mt qu di, hnh nh hin pha trc vng mc, nn phi eo knh phn k (lm hai mt). 13.7.3. Cm gic th gic 13.7.3.1. Th quan th gic Cc t bo th cm nh sng tp trung lp vng mc. Lp th nht ca vng mc tip xc vi thu tinh dch l cc t bo sc t en hp thu nh sng. mt s ng vt n m sau lp t bo sc t ny cn c thm cc tinh th hnh kim phn chiu li nh sng ln vt. Tip n l lp t bo th cm nh sng bao gm t bo gy v t bo nn. Di t bo gy v nn c cc t bo thn kinh bao gm cc t bo dng hch, lng cc v cc t bo nm ngang. Si trc thn kinh tp trung li thnh dy th gic s II. S lng t bo thn kinh t hn nhiu so vi t bo th cm th gic nn mt t bo thn kinh thng lin h vi nhiu t bo cm quang. Mi dy thn kinh th gic c khong 500.000 si thn kinh v to thnh hai b: b trong v b ngoi chy n cho th gic. B trong ca mi dy bt cho, cn b ngoi th chy thng. B ngoi ca mi dy cng vi b trong ca mt pha i din chy ln th gi bn ca i th cng bn. Mt s si ca mi dy chy v hai c trc ca c no sinh t. Mt s si khc r v cc trung khu thc vt co gin ng t. Mt s si khc r v cc nhn ca dy thn kinh s III, s IV, s VI vn nhn (hnh 13.8). Lc hong hn tia sng xung di 0,01Lux th t bo nn khng cm nhn c, m ch c t bo gy hng phn. Chiu chm tia sng vo ng im vng ta nhn c cm gic mu, khi tia sng xa dn im vng cm gic mu gim dn. T bo gy ch nhn c cm gic sng - ti. Thiu vi tamin A, chc nng t bo gy gim r rt, gy bnh qung g. Cn trng hp t bo nn b mt chc nng s gy bnh m mu. 13.7.3.2. Cc qu trnh quang ho Quang ho l cc phn ng bin i sc t cm quang rodopsin t bo gy v isodopsin t bo nn. S tng hp rodopsin cn c vitamin A, v xy ra trong ti. Rodopsin l do sc t retinen (c hnh thnh t vitamin A) kt hp vi protein opsin. Khi chiu sng retinen

b tch khi opsin, sau nh enzyme kh retinen tr thnh vitamin A. Mi ln chiu sng ch c mt t phn t rodopsin b phn hu ch khng phi tt c. Isodopsin t bo nn cng gn ging rodopsin, ch kh l opsin ca nn khc ca gy.

Hnh 13.8. ng dn truyn xung cm gic th gic (theo Trnh Hu Hng)

13.7.3.3. Cm gic mu sc nh sng trng l tng hp ca cc nh sng mu, m mi loi c bc sng khc nhau. Mt ngi ch nhn c t mu (c bc sng 760 620nm) n mu tm (430 390nm). Cc tia hng ngoi c bc sng ln hn 760nm, v tia t ngoi (tia cc tm) c bc sng nh hn 390nm khng nhn c. Lomonosov (1763), Young (1807) v Hemholz (1863) a ra thuyt 3 mu c bn. Theo h c 3 loi t bo nn c cc cht cm quang khc nhau thu nhn cc tia sng ca 3 mu c bn l , lc (xanh l cy) v lam (xanh da tri). Cc loi nh sng tc ng ln ba loi t bo nn gy hng phn, tuy nhin t l hng phn ca ba loi t bo khng ging nhau, v nh to ra cm gic mu sc khc nhau. S ho hp ba mu c bn ni trn theo nhng t l khc nhau s to ra cc mu khc nhau (hnh 13.9). 13.7.3.4. Cm gic khng gian * Th lc l kh nng nhn v phn bit c khong cch b nht ca mt vt cch xa 5m trong mi trng chiu sng bnh thng. iu c ngha l vi gc nhn b nht (l gc t ng t n hai im) m mt phn bit c hai im khc nhau trn mt vt. * Th trng l khong khng gian c xc nh bng cch ni cc im nhn c trong mt phng c tm im l con ngi (xoay mt vng 360o quanh con ngi) ta c mt hnh gi l th trng. Hai mt thng c mt th trng ging nhau nhng ngc chiu nhau.

Hnh 13.9. S pha trn ba mu c bn: xanh da tri; ; xanh l cy (theo Trnh Hu Hng)

* Cm gic v khong cch l khi nhn mt vt, hnh nh ca n trn hai vng mc l tng ng nhau. Tuy nhin vi nhng vt gn mi mt c gc nhn khc nhau nn hnh nh khng hon ton khp nhau. S khc nhau ny lm cho qu trnh phn tch v no cho ta cm gic ni xc nh chiu su ca vt. Nguyn tc ny c ng dng trong k thut in nh chiu phim ni (v d hai my quay t st nhau nhng ng knh cng hng v mt vt).