Giao Trinh o Nhiem Moi Truong

Bi n Vn Tranh
Chng 1 CC V N CHUNG V NHI M MI TR NG

1.1.KHI NI M V H SINH THI V MI TR NG 1.1.1. H sinh thi 1. Khi ni m Sinh thi h c l khoa h c t ng h p v quan h tng h gi a sinh v t v mi tr ng v gi a cc sinh v t v i nhau. Nh ng nm g n y sinh thi h c tr thnh khoa h c ton c u. R t nhi u ng i cho r ng con ng i cng nh cc sinh v t khc khng th tch kh i mi tr ng c th c a mnh. Tuy nhin, con ng i khc v i cc sinh v t khc l c kh nng thay i i u ki n mi tr ng cho ph h p v i m c ch ring. M c d th , thin tai, h n hn, d ch b nh, nhi m mi tr ng lun lun nh c nh chng ta r ng, loi ng i khng nn cho mnh l c s c m nh v song khng c sai l m. Sai l m c a loi ng i nhi u l n d n n kh ng ho ng sinh thi. Sinh v t c th c nghin c u su m c khc nhau. M c th nh t l c th , t c l m t cy ho c m t con c a m t loi c th . T p h p cc c th thu c cng m t loi t o thnh qu n th . Cc qu n th loi khc nhau cng t n t i trong m t qu n x. M t vi qu n x khc nhau chung s ng trong cng m t khu v c t o thnh h sinh thi. Cc h sinh thi khc nhau cng t n t i trong m t vng a l, c chung i u ki n kh h u, t o thnh m t qu n x sinh v t. Ton b cc qu n x sinh v t khc nhau trn Tri t cng nhau t o thnh m c t ch c cao nh t g i l sinh quy n. Sinh quy n l m t l p m ng c s s ng t o thnh b m t ngoi c a hnh tinh chng ta. Nh v y h sinh thi c th c nh ngha nh sau: H sinh thi l m t h th ng bao g m cc qu n x (thnh ph n h u sinh) v cc mi tr ng s ng c a chng (cc thnh ph n v sinh). Trong h sinh thi, cc thnh ph n h u sinh v v sinh lun c s tc ng l n nhau v t o ra h th ng mi tr ng c a h sinh thi h p thnh m t th th ng nh t. M t ci h , m t khc sng, khu r ng, thnh ph ,g m cc sinh v t v mi tr ng s ng c a chng c coi l h sinh thi. Cc h sinh thi trn b m t Tri t t p h p thnh sinh quy n. Trong sinh quy n t n t i cc h sinh thi ch y u: H sinh thi t nhin bao g m h sinh thi nguyn sinh nh r ng nguyn sinh, sng, h , ng c , bi n hay sinh thi t nhin c c i t o, ngha l c t o i u ki n thu n l i pht tri n s c sinh s n ti m nng c a n b ng cc bi n php khoa h c k thu t chuyn ngnh ho c cc ngnh khc nh nng lm ng nghi p. H sinh thi nhn t o l h sinh thi do con ng i t o ra hon ton m i nh h sinh thi th , h sinh thi trong cc cng trnh x l ch t th i
http://www.ebook.edu.vn
Bi n Vn Tranh
Hnh 1.1. H sinh thi r ng
Hnh 1.2. H sinh thi bi n
Hnh 1.3. H sinh thi nhn t o
Hnh 1.4. H sinh thi trong h th ng x l n c th i
Bi n Vn Tranh
S m t h sinh thi trong t nhin c bi u di n nh

M t tr i T a nhi t T a nhi t Nhi t
hnh 2.1.
P Cy xanh
C1 ng v t n th t
Cn-1 ng v t n c Thng qua ho t ng trao i ch t Nhi t
Ngu n dinh d ng
H vi sinh v t phn h y D
Ch t th i sau khi x l
Xi mn
Phn bn
Hnh 1.5. S m t h sinh thi trong t nhin M t s v d v h sinh thi t nhin v nhn t o H sinh thi t nhin Sinh quy n l m t h sinh thi kh ng l , duy nh t c a hnh tinh. N c c u t o b i t h p cc h sinh thi d i t, trn m t t v d i n c. Chng c quan h v g ng b v i nhau m t cch m t thi t b ng chu trnh v t ch t v dng nng l ng ph m v ton c u. Do v y, ta c th tch h th ng l n nu trn thnh nh ng h c l p tng i, m c d trn m t dy lin t c c a t nhin, ranh gi i c a ph n l n cc h khng r rng. D i y, chng ta s quan st m t vi h sinh thi i n hnh nh l nh ng v d sau: R ng qu c gia Cc phng: R ng Cc Phng l m t b ph n r t nh c a khu sinh h c r ng nhi t i, cao trung bnh 300 400m so v i m c n c bi n, trong ai kh h u nhi t i gi ma ng Nam Chu . Nh ng nt n i b c c a h sinh thi R ng qu c gia Cc Phng c bi u hi n nh sau: - Thnh ph n sinh gi i r t a d ng, g m 1944 loi thu c 908 chi c a 229 h th c v t; 71 loi v phn loi th, trn 320 loi v phn loi chim, 33 loi b st, 16 loi ch nhi, hng ngn loi chn kh i v nh ng loi ng v t khng xng khc, s ng m i c nh s ng khc nhau. Trong chng, nhi u loi cn st l i t k th Ba nh cy kim giao, nh ng loi c ngha trong nghin c u ti n ha nh quy t thn g ; nhi u loi ng v t c h u nh g u, ng a, v n en, v c qu n i tr ng, c ni c hang. - Th m r ng g m nhi u t ng, t ng v t tn v i cy cao 15 30m hay 40 50m, i n hnh l ch ch , g i n p, v hng, lt hoa, munNh ng hi n t ng
Bi n Vn Tranh
sinh thi tiu bi u c a r ng ma nhi t i th hi n r t r y nh s a d ng c a cy leo thn g (20 loi), nhi u cy s ng ph sinh, k sinh nh cy h lan, t m g inhi u cy c r b nh l n nh cy s u c th Do cy s ng chen chc, an xen nhau nn c nhi u loi ng v t s ng trn cy nh kh , v c, sc baythn cy, h c cy cn l ni sinh s ng c a cc loi cn trng, ch nhi, b stth m r ng l m c ch a nhi u ng v t khng xng s ng, n m m c R ng Cc Phng ang t n t i tr ng thi cn b ng n nh. Do , c u trc v thnh ph n loi, s phn ha khng gian, cng nh c u trc v m i quan h sinh h c v nh ng ho t ng ch c nng r t a d ng v ph c t p. H t nhin l m t i n hnh cho h sinh thi n c. T t nhin, cng nh cc h sinh thi trn c n, h nh n c ngu n v t ch t t bn ngoi do s bo mn m t t sau cc tr n mav nng l ng b c x m t tr i. Kh CO2, mu i khong v n c l nguyn li u thi t y u cho cc loi th c v t n c h p th t o nn ngu n th c n s c p l tinh b t thng qua qu trnh quang h p. Nh ng loi ng v t th y sinh, ch y u l gip st th ps d ng t o s ng n i, c tr m c n c n c t o ngu n th c n ng v t u tin cho cc loi ng v t d khc v con ng i. T t c nh ng ch t bi ti t, ch t trao i v xc sinh v t b phn h y b i v s cc vi sinh v t hi u kh hay k kh n giai o n khong ha cu i cng. chng, m t ph n c th l ng xu ng y, cn ph n l n l i tham gia vo qu trnh t ng h p cc ch t b i cc loi ng, th c v t trong h . Th l v t ch t c quay vng v nng l ng c bi n i qua cc b c dinh d ng, ci g i l i m d ng c a v t ch t, nh m cc loi v con ng i m i c s n ph m khai thc lm th c n. H sinh thi nhn t o Cc h sinh thi nhn t o l nh ng h do con ng i t o ra. Chng cng r t a d ng v kch c , v c u trcl n nh cc h ch a, ng ru ng, nng r y canh tc, cc thnh ph , th v nh nh h sinh thi th c nghi m (m t b c c nh, m t h sinh thi trong ng nghi m). Nhi u h c c u trc a d ng ch ng km cc h sinh thi t nhin (nh thnh ph , h ch a), song song cng c nh ng h c c u trc n gi n, trong , qu n x sinh v t v i u th c con ng i l a ch n cho m c ch s d ng c a mnh, ch ng h n nh ng ru ng, nng r y... Nh ng h nh th th ng khng n nh. S t n t i v pht tri n c a chng hon ton d a vo s chm sc c a con ng i. Bung ra, h s suy thoi v s nhanh chng c thay th b ng m t h t nhin khc n nh hn. Cn b ng sinh thi: Cn b ng sinh thi l tr ng thi n nh c a h sinh thi, trong cc thnh ph n c a c ng ng t nhin di n ra i u ki n cn b ng. N u cn b ng b ph v th h sinh thi b thay i. 2. C u trc c a h sinh thi v m i quan h gi a cc thnh ph n trong t ng h sinh thi Mt h sinh thi i n hnh c c u trc b i cc thnh ph n sau y: - Sinh v t s n xu t;
Bi n Vn Tranh
- Sinh v t tiu th ; - Sinh v t phn h y; - Cc ch t v c; - Cc ch t h u c (protein, lipit, gluxit, vitamin, enzym, hoocmon). - Cc y u t kh h u (nhi t , nh sng, m, l ng ma). Th c ch t 3 thnh ph n u l qu n x sinh v t, cn 3 thnh ph n sau l mi tr ng v t l m qu n x t n t i v pht tri n. Sinh v t s n xu t l nh ng sinh v t t d ng, g m cc loi th c v t c mu v m t s n m, vi khu n c kh nng quang h p ho c ha t ng h p. Chng l thnh ph n khng th thi u c trong b t k h sinh thi no. Nh ho t ng quang h p v ha t ng h p c a chng m ngu n th c n ban u c t o thnh nui s ng, tr c tin chnh nh ng sinh v t s n xu t. Sau , nui s ng c th gi i sinh v t cn l i, trong k c con ng i. Sinh v t tiu th l nh ng sinh v t t d ng nh cc loi ng v t khng c kh nng quang h p v ha t ng h p, ni cch khc, chng t n t i c l d a vo ngu n th c n ban u do cc sinh v t t d ng t o ra. Sinh v t phn h y l t t c cc vi sinh v t d d ng, s ng ho i sinh. Trong qu trnh phn h y cc ch t, chng ti p nh n ngu n nng l ng ha h c t n t i v pht tri n, ng th i gi i phng cc ch t t cc h p ch t ph c t p ra mi tr ng d i d ng nh ng khong ch t n gi n ho c cc nguyn t ha h c ban u tham gia vo chu trnh (nh CO2, O2, N2). B n ch t l sinh v t d d ng nn cc vi sinh v t tham gia vo thnh ph n c u trc c a h sinh thi cng c xem l sinh v t tiu th , cn cc loi ng v t trong h sinh thi l i c xem l sinh v t phn h y. Khc v i vi sinh v t, ng v t tham giam vo qu trnh phn h y giai o n th, giai o n trung gian cn vi sinh v t phn h y cc ch t giai o n cu i cng, giai o n khong ha. Cho nn, trong i u ki n mi tr ng xc nh, m t h c m t sinh v t s n xu t, y u t tham gia vo qu trnh quang h p v c m t vi sinh v t ho i sinh th h th ng l m t h sinh thi. Tuy nhin, ng i ta cho r ng, trong t nhin ngay ranh gi i cu i cng c a n cng c cc loi ng v t. 1.1.2. Mi tr ng Mi tr ng l cc y u t v t ch t t nhin v nhn t o, l h c, ha h c v sinh h c cng t n t i trong m t khng gian bao quanh con ng i. Cc y u t c quan h m t thi t tng tc l n nhau v tc ng n cc c th sinh v t hay con ng i cng t n t i v pht tri n. i u cng c ngha l: Mi tr ng l t p h p t t c nh ng thnh ph n c a th gi i v t ch t bao quanh, c kh nng tc ng n s t n t i v pht tri n c a m t v t th . Mi tr ng s ng l t ng h p nh ng i u ki n bn ngoi (l, ha, sinh v x h i) bao quanh, c nh h ng n s s ng v pht tri n c a m i c th cng nh c a c nhn v c ng ng. i v i mi tr ng s ng c a con ng i, h m t tr i v
Bi n Vn Tranh
tri t c nh h ng tr c ti p nh t. V c u trc, th gi i v t ch t c a tri t c chia thnh b n ph n: kh quy n, th y quy n, th ch quy n, v sinh quy n. Kh quy n: L l p khng kh bao quanh tri t. Kh quy n gi vai tr c c k quan tr ng trong vi c hnh thnh v duy tr s s ng. Th y quy n: L ph n n c c a tri t bao g m ph n n c trn b m t (bi n, i dng, sng h , bng) trong lng t (n c ng m) v hi n c trong khng kh. Th y quy n gi vai tr khng th thi u trong vi c duy tr s s ng, cn b ng sinh thi. Th ch quy n: L ph n r n c a v tri t bao g m cc khong v t v t. y l h n h p ph c t p c a cc ch t v c v h u c, khng kh v n c l m t b ph n quan tr ng nh t c a th ch quy n. Sinh quy n: Sinh quy n c th nh ngha n gi n l kho ng khng gian c a tri t y c sinh v t c tr v sinh s ng (dinh d ng v sinh s n) th ng xuyn. Cng c th hi u l ph n c a tri t trong s s ng c th t n t i trong cc ph n c a th ch quy n, th y quy n v kh quy n. Th c t khng ph i b t k ni no trn Tri t cng c i u ki n s ng nh nhau i v i c th s ng. Cng c th hi u, sinh quy n l m t vng s ng m ng, t n cao 6 7 km so v i m c n c bi n, trn 10 km su c c i c a i dng v vi ch c mt d i m t t, bao g m 350 000 loi th c v t, trn 1,3 tri u loi ng v t c xc nh v h ng h sa s cc loi vi sinh v t. Chng t o nn s cn b ng v i nhau v v i mi tr ng, a n tr ng thi n nh cho ton sinh quy n. V d : vng ch m c a a c c v i i u ki n s ng kh c nghi t ho c trn nh ng ni qu cao y ch c m t s bo t tr ng thi ti m sinh, vi khu n hay n m i khi cng c m t vi loi chim c tr tm n, song khng c loi no s ng c nh trn . Nh ng vng g i l c n sinh quy n. 1.2. V TR, VAI TR V S THI TC NG C A CON NG I LN H SINH
1.2.1. V tr c a con ng i trong sinh quy n Con ng i (Hm sapiens) l loi duy nh t c a h ng i (Homonidae) thu c b linh tr ng (Primates), s n ph m cao nh t c a qu trnh ti n ha h u c, v tr thnh m t thnh vin c bi t trong sinh quy n. V tr c tn ny t o nn b i 2 tnh ch t quy nh b n ch t c a con ng i. l b n ch t sinh v t c th a k , pht tri n hon h o hn b t k m t sinh v t no khc v b n ch t vn ha m cc loi sinh v t khc khng h c. B n ch t sinh h c v vn ha lun pht tri n song song, bi n i v ti n ha qua t ng giai o n l ch s . Do , s tc ng c a con ng i vo mi tr ng c quy t nh v thng qua c hai phng di n ny. Nh ng ho t ng c a con ng i, bao g m c t duy cng u l nh ng qu trnh sinh l, sinh ha di n ra trong cc c quan ch c nng, ng th i nh ng ho t ng cng ch a ng c b n ch t vn ha (l a ch n th c n, i t ng m c tc ng, phong t c t p qun). Vn ha, x h i, c th ring c a loi ng i cng l thnh ph m c a qu trnh ti n ha n m c cao c a v t ch t h u c, tiu
Bi n Vn Tranh
bi u l b no. Chnh v l , con ng i khng ch l m t thnh vin, m t b ph n c a sinh quy n, m tr thnh th ng c a mun loi, c y nng l c v quy n uy chinh ph c thin nhin v cai qu n sinh gi i. Tuy nhin, con ng i t n t i v pht tri n c l nh vo thin nhin, nh vo sinh gi i, nh ng ci t ng c l ch s ti n ha r t xa xa so v i l ch s ti n ha c a con ng i. Con ng i sinh ra c t ngay vo ci ni m p, y th c n m thin nhin dnh s n. Khai thc cc d ng ti nguyn c s n trn hnh tinh sinh s ng v pht tri n l ho t ng ch y u c a con ng i, con ng i h u nh khng ng gp g ng k cho qu trnh ti n ha c a sinh quy n. Nh nh ng sinh v t khc, trong ho t ng s ng c a mnh, con ng i c n ng ha cc y u t c a mi tr ng t o d ng c th v o th i vo mi tr ng nh ng ch t trao i nh: ht th kh tr i, u ng n c, khai thc cc ngu n th c n s n c t mu i khong, c th ng v t trn c n v d i n c. Con ng i cn l y t thin nhin nh ng nguyn v t li u xy d ng ni , may m c, ch t o cng c lao ng, s d ng nng l ng nh m thay th s c l c c b p, tng hi u su t h u ch, khai thc thin nhin, m r ng t m nhn v vn t i vi c khm ph v tr bao la khng ng ng nng cao m c s ng ngy cng cao c a mnh. Trong cc ho t ng s ng, con ng i khng ch i h i thin nhin m cn c i t o thin nhin, bi n cc c nh quan thin nhin hoang s (natural landcape) thnh cc c nh quan vn ha (cultural lanscape) v t o nn nh ng i u ki n m i nh m th a mn i u ki n v t ch t v tinh th n ngy cng a d ng v phong ph. Nh v y, con ng i l m t tc nhn tiu th c bi t, tham gia vo m i b c dinh d ng trong h sinh thi t nhin. Nh b no pht tri n v kh nng lao ng sng t o, l i s ng trong c ng ng x h i cng ngh thng tin, con ng i qu l m d ng v tr c tn ny ngy cng can thi p vo thin nhin, theo h ng v l i cho mnh, d n n suy gi m cc ngu n ti nguyn, lm nhi m v suy thoi mi tr ng, nh t l cu c cch m ng cng nghi p di n ra vo gi a th k 18. Khuynh h ng sai l m ny ln n m c bo ng, th c t nh loi ng i v m t nguy c ngho i v di t vong trong tng lai. H i ngh Stoch holm (1972) v nh ng v n mi tr ng l i m kh i u c a loi ng i, hnh ng xy d ng m t x h i b n v ng cho chnh mnh. 1.2.2. Tc ng c a con ng i n cc h sinh thi, sinh quy n v ch t l ng cu c s ng Con ng i l m t thnh vin trong h sinh thi, c quan h tng h v i cc thnh vin khc c u t o nn v v i mi tr ng v t l cng nh chnh v i mnh (quan h x h i) thng qua xch th c n, cc ho t ng ch c nng khc v cch c x . Khi m i ra i, dn c r t tha th t, t p trung chnh vng nhi t i, ni con ng i c hnh thnh. Hi l m, nh c v sn b t l ngu n s ng chnh nhng r t l thu c vo thin nhin. Tuy nhin, cng chnh t nh ng bu i bnh minh ny, s can thi p c a con ng i vo cc h sinh thi t nhin c b c l . Tr i qua qu trnh pht tri n, con ng i cng thch nghi d n v i ngu n ti nguyn m tr c h t l ngu n th c n hng ngy. cng chnh l m c ch ho t ng c a con ng i,
Bi n Vn Tranh
nh m gip h khai thc lng th c, th c ph m ngy m t nhi u thm. S can thi p ny c th c m t qua m t s giai o n d i y. Hi l m Sn b t v nh c Chn th Nng nghi p Cng nhi p ha th ha Siu cng nghi p N n vn minh nng nghi p ra i cch y kho ng 8.000 nm. Khi bi t tr ng tr t v chn nui, con ng i ngy cng tch ly nh ng hi u bi t v cy c i v mun th. H pht quang, t r y, tr ng cy, t a h t, thu n d ng v nui th gia sc, gia c m l y th t, da, lngCng c lao ng cng ngy m t c i ti n, t vi c o g t , xng, g thnh nh ng cng c s c bn hn. Sau , H bi t ch t o cc cng c , v kh b ng ng, s t ph h p v i t ng cng vi c. Ngh tr ng tr t v chn nui ngy m t th nh v ng. nh ng lu v c sng l n, n n nng nghi p t i tiu s m pht tri n. B, ng a c dng vo cng vi c cy, ko, hi u su t lao ng ngy m t nng cao, c a c i c tch ly ngy cng nhi u. Sau n n vn minh nng nghi p v i s t p trung dn c thnh lng b n, nhn lo i b c vo giai o n pht tri n hng th nh. l th i i cng nghi p ha v th ha v i nh ng b c kh i u vo gi a th k 18. T , my mc thay d n lao ng c b p n ng nh c, v tc ng c a con ng i vo th gi i t nhin ngy m t su s c v ton di n. Ngy nay nhn lo i ang b c vo n n vn minh tr tu , v i s bng n c a vi tnh, i n t , ng i my (robot) th Tri t ang trong tnh tr ng bo ng v m t th m h a h y di t. 1.2.3. Con ng i gy ra s bi n i v suy thoi c a cc h sinh thi t nhin Ti nguyn sinh v t r t a d ng, ch a ng trong cc h sinh thi trn c n v d i n c. H sinh thi r ng ng vai tr quan tr ng b c nh t trn cc l c a v nhi u kha c nh : giu c v ngu n l i th c v t, ng v t, i u ti t ngu n n c, duy tr tnh n nh c a cn b ng t (CO2/O2) cng nh cc y u t khc c a kh quy n. c th i k, r ng v t r ng bao ph 6 t ha l c a. T ng s sau gi m xu ng cn 4,4 t . Nh ng nh gi m i y cho th y, di n tch r ng ton th gi i vo nm 1985 ch cn 32% (4147 tri u ha). Hng nm c kho ng 4-5 tri u ha
Bi n Vn Tranh
r ng khp kn, giu c b n h v trn 90% t c a vng chuy n thnh t canh tc. Kho ng 14,5 tri u ha khc l t hoang ha do m t r ng, trong 3,3 tri u ha chuy n thnh t nng nghi p lu di, s cn l i cho r ng t ti sinh. R ng cn b h y di t do cc tr n ma axit, do chi n tranh tn ph CHLB lm ch t g n n a di n tch r ng, e d a s t n t i c a nhi u loi ng, th c v t. Kho ng 1/2 di n tch r ng ng p m n Nam B b pht quang do ch t c ha h c c a M . Do r ng b tri t h i v n n chn th ng v t b a bi, nhi u vng t b bi n thnh ngho ki t. N n xa m c ha ang lan r ng trong cc vng kh h n do tc ng c a con ng i. Theo UNEP (1985) tai h a ny e d a kho ng 1/3 di n tch l c a (48 km2) v nh h ng n i s ng c a t nh t 850 tri u ng i (b ng 1). B ng 1.1 . Nh ng bi n i c a th m th c v t v ti nguyn (tri u ha) Cc h sinh thi Sa m c R ng khp tn Cc vng c t i 792 2.563 223 1975 1985 1.284 2.117 273 114,5 Bi n ng + 492 - 446 + 50 + 3,1 Tnh theo % + 62 _ 17 + 22 +3
Cc vng c t i v 111,5 vng b nhi m m n th sinh t tr ng tr t 1.447
1.539
+ 62
+4
Cc h sinh thi cc n c, nh t l trong vng n i a cng b bi n i to l n v nhanh chng do cc ho t ng kinh t c a con ng i. Nhi u ao h , sng su i b nhi m b n tr thnh cc v c n c giu dinh d ng r i suy thoi, ho c b h y di t do ti p nh n cc ch t th i r n, ch t c (kim lo i n ng, ha ch t, d u m ). Vi c khai khong v d u bi n, khai thc san h lm thay i v h y di t ni c a nhi u loi sinh v t bi n v gi m s l ng c a chng. Nhi u bi n n i a ho c b m t ngu n dinh d ng (bi n Aral), ho c b nhi m b n ( a Trung H i, Baltic). 1.2.4. Con ng i lm xu t hi n cc h sinh thi m i Do nhu c u v i s ng v t ch t v tinh th n, con ng i bi n i nhi u h sinh thi t nhin thnh cc h sinh thi nhn t o. H sinh thi nng nghi p l m t h sinh thi nhn t o i n hnh, xu t hi n do ho t ng s n xu t c a con ng i. Trn l c a c kho ng 3.200 tri u ha t c th s d ng cho canh tc, song hi n t i ch khai thc 1.500 tri u ha (11% t ng di n tch t ). Trong cc n c pht tri n
Bi n Vn Tranh
s d ng 70% ti m nng t, cn cc n c ang pht tri n ch m i t 36%. c i m n i b t c a cc h sinh thi nng nghi p l gieo tr ng theo ki u c canh, tr i di theo b r ng, nn nhn chung, tnh n nh km, d b su b nh v th t bt ma v . ph c v cho n n nng nghi p c t i, s n xu t nng l ng v tr th y, hng lo t cc h ch a nhn t o v ang xu t hi n. S l ng v kch th c c a chng ngy m t tng. H Brast (Lin X c) c dung tch 169,3 km2; h Volta (Gana) c di n tch 8.480km2; h Ha Bnh: 20.800 ha v dung tch 9,45.109m3; h Tr An c dung tch 2,55.109m3 Chng l nh ng h sinh thi m i c t o ra b i con ng i. Ni qu n c c a con ng i l cc thnh ph , th l n, cc c nh quan vn ha l nt c trng c a n n vn minh cng nghi p. nh ng khu v c pht tri n, t l dn s sng cc thnh ph tng t 66% (1970) ln 73% (1985), cn nh ng ni km pht tri n hn, t l ny tng t 25%(1970) ln 39% (1985). Tnh trn ph m vi ton th gi i, dn s s ng th tng t 37% n 42% trong th i gian t 1970 n 1985 v cho n nm 2000 con s ny tng ln 50% , trong c kho ng 440 thnh ph v i dn s trn 1 tri u ng i (22 thnh ph trn 10 20 tri u). 1.2.5. Con ng i gy ra s nhi m mi tr ng Con ng i gy ra s nhi m mi tr ng trong ho t ng cng nghi p, nng lm nghi p, m mang giao thng, do chi n tranh v do nh ng ch t th i sinh ho t cc khu t p trung dn c. Ch t nhi m r t a d ng bao g m ch t th i r n, th i l ng, kh v ch t phng x Hm l ng c a chng ngy m t tng, lan trn lm nhi m t, n c k c i dng v b u kh quy n trn cc cao trn ch c nghn mt. cc n c cng nghi p, t khng ch m t l p ph th c v t m tr thnh ngha a chn c t b phng x , ch t th i cng nghi p v ch t th i sinh ho t. M 76.000 bi rc cng nghi p khng c thiu t. an M ch c t i 3.200 bi th i trong 500 bi ch a ch t th i ha h cNh p i u th i ch t th i cc thnh ph c a Nh t B n hi n nay l 2 tri u t n/nm. Trn t nng nghi p, trong xu th thm canh cao lm nhi m t do ha h c v s thoi ha chng. Hi n nay, nhn lo i m t i 500 tri u ha t canh tc trong su t th i gian l ch s c a mnh. N u t c thoi ha t tr ng tr t l 5 7 tri u ha/nm (0,3 0,5%) th khng m t chng trnh m r ng di n tch t no trong tng lai c th b p n i. Ngu n n c s ch, k c n c ng m cng b thu h p, khng ch do t c khai thc ngy cng cao m cn do nhi m. Hm l ng nitrat trong n c ng m tng ln gy nhi u lo ng i cho cc n c. Ch ng h n, hm l ng nitrat trong n c ng m an M ch tng ln g p 3 l n trong vng 20 30 nm tr l i y. Bi n v i dng m i nm trung bnh nh n 1,6 tri u t n d u do tu thuy n t i xu ng (1,1 tri u) v do cc tai n n (0,5 tri u t n). Trong th p k qua vi c chn c t th i b phng x ngoi bi n lm tng thm m i lo ng i cho nhi u ng i. Trong th i gian 1967 n 1982, c kho ng 94.000 t n ch t th i h t nhn c chn
10
Bi n Vn Tranh
c t d i bi n lm tng ho t tnh phng x anpha c a cc ch t th i ny trong n c bi n t 250 n 1.428 curi, t ng ho t tnh phng x bta tng t 760 n 5.000 curi. Khng kh b nhi m, kh h u b xo tr n. i i v i vi c thu h p r ng (b my kh ng l i u ha v duy tr t l CO2/O2), n n nng nghi p hng nm th i vo kh quy n kho ng 12 t t n cacbon d i d ng CO2, n nm 2000 tng ln n 5 7 t t n. Hm l ng CO2 trong kh quy n do tng t 290 ppm (1750) n 335 ppm (1985) v s t g n 600ppm vo cu i th k sau. L ng oxit nit (NO) hng nm th i vo kh quy n 30 tri u t n; kh mtan (CH4) 550 tri u t n; cn CFC ( Cloflocacbon) 400 nghn t n. Do s t p trung c a NO, CH4, H2S, CFC, b i v hi n c, hi u ng nh knh ngy m t tng, do trong g n m t th k qua, nhi t ton c u tng ln. N u m c tng t 1,5 4,5oC s d n n s nng cao m c n c i dng thm 20 140 cm. S m ln c a Tri t c th nh h ng ng k n tnh n nh v s phn b c a n n s n xu t nng nghi p. Qu trnh tch tr kh CFC cn h y ho i t ng ozn c a kh quy n. Nh ng o c g n y cho th y, Nam C c (t v 45o 75oS) t ng ozn gi m i 50%, t o nn cc l th ng l n, cn B c bn c u gi m t 4 8% trong vng m i nm l i y. T ng ozn bao quanh cc khu v c B c M, Canaa, Chu u v Lin X (c) m ng d n t i 40% khi n cho ma ng n mu n, cn ma xun l i n s m. Suy gi m t ng ozn (l ch n c a cc tia t ngo i) gy thi t h i cho ma mng, s c kh e c a con ng i v v t nui. 1.2.6. Con ng i gy ra s suy gi m tnh a d ng sinh h c Trn hnh tinh c tnh c kho ng 30 tri u loi sinh v t, song con ng i m i xc nh c 1,7 tri u loi th c v t, ng v t v vi sinh v t. Ph n l n chng t p trung r ng nhi t i, ni m mi tr ng b tn ph n ng n nh t hi n nay. S h y ho i mi tr ng t nhin a n s gi m st tnh a d ng sinh h c, c bi t l nh ng ngu n gen qu. Th t v y, trong s 265.000 loi th c v t, c t i 60.000 loi hi n nay ang trong tnh tr ng b e d a di t vong. Trong gi i ng v t, nh ng loi qu hi m c li t k nh sau: Th, b st v l ng c 728 loi (5% t ng s c a chng), chim 683 loi (8%); c 472 loi (3%), cn trng 895 loi (< 1%), nh ng loi ng v t khng xng s ng khc v vi sinh v t 530 loi (< 1%). 1.2.7. nh h ng c a cc y u t sinh thi n i s ng con ng i Con ng i l ng v t cao c p, c tr tu pht tri n, bi t lao ng sng t o, bi t c i t o thin nhin, song khng th thot li kh i nh h ng c a cc y u t mi tr ng t nhin v mi tr ng x h i. Quan h c a con ng i i v i mi tr ng l nh ng ph n ng thch nghi c hnh thnh trong qu trnh ti n ha v l ch s pht tri n x h i loi ng i. Hnh thi c u t o, nh ng ho t ng sinh l v l i s ng ngy m t hi n i, tinh t l nh ng d u n m nt c a y u t mi tr ng t ln i s ng c a con ng i. Tuy nhin, nh ng nh h ng thay i theo qu trnh ti n ha, lin quan n trnh t duy v nh n th c c a con ng i. Nh ng ph n ng c a con ng i i v i cc y u t t nhin v x h i l nh ng ph n ng ph c t p, trong bao g m 2 y u t sinh v t v x h i. a) nh h ng c a l i ki m n v y u t th c n n hnh d ng c th
11
Bi n Vn Tranh
Thot thai t ng v t b n chn, con ng i ra i v ti n ha. Ng i ti n s sinh s ng d i m t t v l m l t ngu n th c n c s n trong thin nhin, d n d n trong qu trnh s ng con ng i c dng i th ng, chi tr c bi n thnh tay linh ho t, c kh nng c m n m. V cng t , con ng i bi t s d ng, ch t o cc cng c lao ng. Vi c khai thc v ch t o th c n tinh, lm cho xng hm ngy cng rt ng n, b no ngy m t pht tri n, trn d ra, b s n c khp g n thch h p v i l i ng th ngd n d n t o nn hnh dng cn i c a con ng i. T khi con ng i pht minh ra l a v bi t dng l a trong ch bi n th c n, ch t o cng c lao ng, ngu n th c n c m r ng, v a d ng, bao g m cc ch t prtin, lipit, gluxit, mu i khong, vitamin v i nh ng t l khc nhau, ty theo i u ki n a l, trnh khoa h c v t p qun c a t ng t c ng i. S khc bi t hnh thi v th ch t c a con ng i c bi t lin quan n ch dinh d ng. Nh ng kh o st cho th y, ng B c Brazil c 3 nhm dn c s ng trong nh ng i u ki n sinh thi khc nhau: nhm ven bi n sinh s ng b ng ngh nh c, nhm n i a sinh s ng b ng ngh chn nui v nhm th ba d a vo ngh tr ng tr t. Hai nhm trn dinh d ng ch y u b ng th c ph m giu prtin th c thn hnh to l n, cn nhm th ba s ng b ng la g o giu gluxit nn t m vc b nh . b) nh h ng c a cc y u t kh h u Kh h u l t h p cc y u t ring bi t, song c m i lin h m t thi t v chi ph i l n nhau, trong ch nhi t l y u t c b n quy t nh s bi n ng c a i u ki n kh h u v th i ti t trn hnh tinh. Ngu n g c c a nhi t ch y u l b c x M t tr i, sau l nhi t c a ph n ng nhi t h ch trong lng Tri t. Nhi t v nh sng phn b khng u, gi m t xch o n c c, bi n ng c chu k theo ma v theo ngy m, ng th i cn b chi ph i b i y u t a hnh v nhi u lo n khc. M c d con ng i bi t tm ni tr n t trong hang ng n nh c a, bi t may t cu n c , l cy n qu n o che thn, song b c x nh sng v nhi t l i trn c th con ng i nh ng d u n c a mnh. l nh ng thch nghi v hnh thi, mu da, cao l n hn nh ng ng i vng v th p. Lin quan n kch th c v kh i l ng c th th ng i s ng v th p c di n tch ti p xc b c a b m t c th v i mi tr ng l n hn so v i ng i s ng vng v cao, thch nghi v i kh nng t n nhi t l n. Do v y, t s P (kh i l ng c th ) v i S (di n tch b m t c th ) gi m d n t vng c c n xch o. Nhi t l ng do c th s n sinh ra trong cc qu trnh sinh l, sinh ha di n ra trong cc t bo g i l qu trnh chuy n ha c b n. Nhi t l ng chuy n ha c b n c a ng i x l nh th ng cao hn nhi t l ng chuy n ha c b n c a ng i x nng. Quan h v i i u ny, kh u ph n th c n c a ng i x l nh th ng l nh ng lo i th c ph m giu nng l ng nh lipit, protin ng v t Vi t Nam trong l a tu i lao ng, tng ng nhi t c a chuy n ha c b n dao ng trong kho ng 36 38kcal/m2/1h di n tch c th . Con ng i cn thch nghi v i s bi n i c chu k c a nhi u trung khu ho t ng c a b no, t o nn gi c ng c a con ng i. Cn ban ngy, nh sng th c t nh chng ta, con ng i tr nn nng ng. Chu k tu n trng c lin quan n ho t ng chu k kinh nguy t ph n (28 ngy). Ng i ta cng ch ng minh r ng, s xc c m c a con ng i x y ra m nh nh t trng vo pha trng
12
Bi n Vn Tranh
trn. Nh v y, tnh chu k ngy m v chu k trng gy ra nh ng nh p i u v sinh l khng ch gi i sinh v t m c con ng i. 1.2.8. Con ng i gy ra s suy gi m cu c s ng c a chnh mnh
tm
Ch t l ng cu c s ng c a con ng i ph thu c vo trnh pht tri n c a x h i, vo m c s ng (thu nh p), i u ki n mi tr ng v quan h gi a con ng i v i nhau. Mu n c i thi n i s ng v t ch t v tinh th n c a con ng i ph i khai thc ngu n ti nguyn, pht tri n n n kinh t song i u l i gy nn s gi m st ti nguyn, nhi m mi tr ng, tc ng tiu c c n cu c s ng. Con ng i sinh s ng ch y u d a vo ngu n lng th c, th c ph m khai thc c t thin nhin, nh t l cc h sinh thi nng nghi p v s d ng ngu n nng l ng ha th ch, i n nng v nng l ng nguyn t . Theo cc s l ng th ng k, nh p i u tng hng nm c a s n xu t nng nghi p gi m d n, nh ng nm 1950 l 3,1%; th p k 60: 2,5%; cn trong th i k 1971 1984 l 2,3%; nm 1985: 2,1%. Trong giai o n 1980 1985 s n l ng ng c c ton th gi i tng t 1568 n 1.837 tri u t n, s n l ng cc lo i c tng t 536 n 585 tri u t n, hoa qu t 290 n 300 tri u t n, th t t 132 n 148 tri u t n, s a t 446 n 508 tri u t n, c t 72 n 84 tri u t n. T nm 1970 s n l ng ng c c tnh theo u ng i tng ln khng ng k ; s n l ng hoa qu , th t s a theo u ng i h u nh khng tng, trong khi s n l ng cc lo i c gi m xu ng. M c tiu th nng l ng c n cho m t ng i cc n c c thu nh p th p, trung bnh l 2.380 calo m i ngy, ph n l n t th c v t, cn nh ng n c thu nh p cao 3.380 calo/ngy, ph n l n l y t ng v t. N u tnh t ng m c s d ng nng l ng chung cho cu c s ng th ch c 42 n c thu c lo i tiu th nng l ng cao, chi m dn s th gi i v tiu t n n 4 /5 nng l ng, trong khi 128 n c m c th p ho c trung bnh th p, chi m dn s ch dng 1/5 t ng nng l ng. M c s ng, cn bi u th thu nh p bnh qun u ng i. Hi n nay nh ng n c c thu nh p bnh qun th p ( n 1.000 la) chi m 18.75%; m c trung bnh th p (1.000 5.499 la) 53,12%; m c trung bnh cao (5.000 9.999 la) 11,88% v m c cao (t 10.000 la tr ln) 16,25%. i chi u v i tiu chu n ny, trn th gi i t nh t c 730 tri u ng i n khng calo lao ng bnh th ng. Ch y u t p trung cc n c ang pht tri n, trong cc n c chu chi m kho ng 2/3. i u ki n sinh ho t c a con ng i cng r t chnh l ch. Ring v n c sinh ho t, trong nm 1993, 61% dn nng thn v 26% dn thnh ph thu c cc n c ang pht tri n khng c cung c p n c u ng bnh th ng. Tnh tr ng trn a n hng lo t cc b nh nh tiu ch y, thng hn, s t rt, giun sn... Theo UNICEP v WHO, hng nm trn th gi i c t i 95 tri u tr ng h p m c b nh s t rt, 200 tri u ng i ang m c b nh sn. Do cc hnh vi c a con ng i m cn b nh th k (AIDS) ang ngy cng lan trn trn m i l c a. N n m ch cha c gi i quy t. Nguyn nhn c a s ngho kh , v cc cu c di dn v n cn di n ra do hi m h a c a cc cu c chi n tranh s c t c, v quy n l c th ng tr c a
13
Bi n Vn Tranh
n c ny i v i n c khc. Ch ring nm 1986, t ng chi ph qun s trong cc n c ln t i 825 t la. Tuy nhin, c n kh ng nh r ng trong l ch s c a mnh, con ng i t o nn bao k tch, nh t l trong vn ha, khoa h c v k thu t. Cu c s ng v t ch t v tinh th n c c i thi n ng th i tu i th cng c ko di. Tr c th k 18, tu i th bnh qun c a loi ng i cha y 30 tu i, cu i th k 18 ln n 40, v sau nh ng nm 20 c a th p k ny l 65 tu i. 1.3. KHI NI M V CC LO I HNH V NHI M MI TR NG 1.1.1. Khi ni m v nhi m mi tr ng nhi m mi tr ng l thm vo mi tr ng b t k ch t hay d ng nng l ng no v i t c l n hn t c m mi tr ng c th thch nghi vi chng b ng cch phn tn, phn h y, quay vng hay tch t chng v i m t s d ng t gy tc h i. Ho c nhi m mi tr ng l s thay i b t l i i v i m t s cc thnh ph n mi tr ng c kh nng gy tc h i n s c kh e c a con ng i, n tnh b n v ng c a v t li u, n s pht tri n c a sinh v t (nh s thay i m t cch tr c ti p ho c gin ti p v cc d ng nng l ng, m c b c x , tnh ch t v t l, ha h c v s a d ng sinh h c) xung quanh chng ta b i vi c chuy n ch t th i vo mi tr ng. 1.1.2. Ngu n gy nhi m nhi m mi tr ng c th do nhi u ngu n khc nhau. Ngu n gy nhi m l ngu n th i ra cc ch t gy nhi m. Ng i ta c th c nhi u cch chia ngu n gy nhi m theo ngu n pht sinh, theo tnh ch t ho t ng, theo kho ng cch khng gian, theo ngu n g c pht sinh. - Theo ngu n pht sinh, ng i ta phn nhi m lm hai lo i: nhi m t nhin v nhi m nhn t o. nhi m t nhin l nh ng lo i nhi m hnh thnh t qu trnh t nhin. nhi m nhn t o l nh ng lo i nhi m c ngu n g c t ho t ng c a con ng i. - Theo tnh ch t ho t ng c chia thnh 4 nhm: + Do qu trnh s n xu t (nng nghi p, cng nghi p, du l ch, ti u th cng nghi p). + Do qu trnh giao thng v n t i. + Do sinh ho t. + Do t nhin - Chia theo phn b khng gian c 3 nhm: + i m nhi m c nh, nh ng khi nh my gy nhi m. + ng nhi m di ng, nh xe c gy nhi m trn ng. + Vng nhi m lan t a: vng thnh th , khu cng nghi p gy nhi m v lan t a trong thnh ph n vng nng thn.
14
Bi n Vn Tranh
- Chia theo ngu n g c pht sinh: + Ngu n s c p, l nhi m t ngu n, th i tr c ti p vo mi tr ng. + Ngu n th c p, ch t nhi m c t o thnh t ngu n s c p v bi n i qua trung gian r i m i t i mi tr ng gy nhi m. 1.1.4. Phn lo i nhi m Tc nhn nhi m l d ng v t ch t t nhin hay nhn t o t n t i d ng th r n ho c th l ng, kh v cc d ng nng l ng nh nhi t , b c x , c chuy n vo mi tr ng v i n ng ho c hm l ng t n m c c kh nng tc ng x u n con ng i, sinh v t v v t li u. Tiu chu n ch t l ng mi tr ng l cc quy nh v n ng t i a c a cc tc nhn gy nhi m t n t i trong t ng thnh ph n c a mi tr ng, t ng vng c th , v i v i t ng m c ch s d ng. M i qu c gia cn c vo c i m t nhin v x h i c a t n c mnh thi t l p cc tiu chu n ch t l ng mi tr ng cho khu dn c, cho khu s n xu t, tiu chu n n c sinh ho t, tiu chu n n c th y l i, tiu chu n cho n c ph c v du l ch, nui tr ng th y s n Xu t pht t quan i m sinh thi h c gi i quy t ton b v n nhi m th i u quan trong tr c tin l ph i phn bi t hai d ng nhi m c b n: nhi m do ch t khng b phn hu : v t li u v cc ch t c h i nh h p nhm, mu i thu ngn, h p ch t phenol m ch di, thu c tr su l nh ng ch t c kh nng tch lu sinh h c v t n t i b n v ng trong mi tr ng. nhi m do nh ng ch t d phn hu : c t n t i c ch bi n i v ng ho trong t nhin. V n n y sinh l ch t th i a vo mi tr ng v t qu kh nng ng ho c a t nhin. thu n l i cho vi c nghin c u, ng i ta chia nhi m mi tr ng theo cc i t ng b nhi m l: - nhi m mi tr ng t; - nhi m mi tr ng n c; - nhi m mi tr ng khng kh. nhi m mi tr ng t l h u qu c a cc ho t ng c a con ng i lm thay i cc nhn t sinh thi ra ngoi gi i h n sinh thi c a cc qu n x s ng trong t. nhi m mi tr ng t c xem l cc hi n t ng lm nhi m b n mi tr ng t b i cc ch t gy nhi m. Ng i ta c nhi u cch phn lo i t nhi m, c th c phn lo i nh sau: Theo ngu n g c pht sinh, nhi m mi tr ng t c th chia thnh cc lo i thnh: + nhi m t do cc ch t th i sinh ho t; + nhi m t do cc ch t th i cng nghi p; + nhi m t do cc ho t ng nng nghi p. Theo tc nhn gy nhi m, nhi m mi tr ng t c th chia thnh cc lo i thnh:
15
Bi n Vn Tranh
+ nhi m t do tc nhn ho h c; + nhi m t do tc nhn sinh h c; + nhi m t do tc nhn v t l. nhi m mi tr ng n c l s thay i tnh ch t l h c, ha h c v i u ki n vi sinh c a n c. S thay i ny c tc ng x u n s t n t i v pht tri n c a con ng i v sinh v t. Cn c vo tc nhn gy nhi m ng i ta phn lo i nhi m mi tr ng n c thnh: + nhi m mi tr ng n c do tc nhn v c, h u c, vi sinh v t. + nhi m mi tr ng n c do tc nhn c h c hay v t l, nhi t hay phng x . Theo v tr khng gian ng i ta phn lo i thnh: + nhi m mi tr ng n c sng; + nhi m mi tr ng n c h ; + nhi m mi tr ng n c bi n; + nhi m mi tr ng n c m t; + nhi m mi tr ng n c ng m nhi m khng kh l nh ng thay i tnh ch t v t l, ha h c c a mi tr ng khng kh, c kh nng gy tc ng x u i v i i s ng ng th c v t v con ng i, n cc qu trnh cng ngh trong s n xu t v cc tr ng thi ti nguyn thin nhin m t cch tr c ti p ho c gin ti p, t c th i hay lu di. C nhi u cch phn lo i cc ngu n gy nhi m khng kh. M t s cch phn lo i thng d ng c nu d i y. - D a vo ngu n pht sinh D a vo ngu n pht sinh c th chia thnh hai nhm chnh: t nhin v nhn t o. + Ngu n t nhin nhi m do s phn h y t nhin nh: bo, ni l a, s phn h y t nhin cc ch t h u c gy ra mi hi th ib i ph n hoa. i v i lo i ny th hi n nay kh nng ch ng c a con ng i cn r t h n ch . nhi m do ho t ng c a ni l a: Ho t ng c a ni l a phun ra nh ng nham th ch nng v m t l ng kh ng l cc ch t nhi m nh tro b i, kh SO2, NOx, mtan v m t s kh khc c tc h i n ng n v lu di t i mi tr ng. nhi m do chy r ng: Chy r ng do cc nguyn nhn t nhin cng nh cc ho t ng thi u th c c a con ng i, ch t nhi m nh khi, b i, kh SOx, NOx, CO, THC nhi m do bo ct: Hi n t ng bo ct th ng x y ra nh ng vng t tr v kh khng c l p ph th c v t. Ngoi vi c gy nhi m b i, n cn lm gi m t m nhn.
16
Bi n Vn Tranh
nhi m do i dng: Do qu trnh b c hi, n c bi n c ko theo m t l ng mu i (ch y u l NaCl) b gi a vo t li n. Khng kh c n ng mu i cao s c tc h i t i v t li u kim lo i. nhi m do phn h y cc ch t h u c trong t nhin: Do qu trnh ln men cc ch t h u c t i cc bi rc, m l y s t o ra cc kh nh mtan (CH4), cc h p ch t gy mi hi th i nh h p ch t nit (amoniac NH3), h p ch t lu hunh (hydrosunfua H2S, mecaptan) v th m ch c c cc vi sinh v t. + Ngu n nhn t o Ngu n nhi m do ho t ng c a con ng i t o nn bao g m: nhi m do s n xu t cng nghi p v ti u th cng nghi p: v d cc nh my s n xu t ha ch t, s n xu t gi y, luy n kim, nh my i n (s d ng cc nhin li u, than, d u ). Cc ho t ng nng nghi p nh s d ng phn bn, phun thu c tr su di t c . D ch v thng m i: ch bun bn. Ty vo cc ngu n gy nhi m m trong qu trnh ho t ng th i vo mi tr ng cc tc nhn gy nhi m khng kh khc nhau v thnh ph n cng nh kh i l ng. - D a vo tnh ch t ho t ng D a vo tnh ch t ho t ng c th chia thnh b n nhm chnh. nhi m do qu trnh ho t ng s n xu t: cng nghi p, ti u th cng nghi p, nng nghi p. nhi m do giao thng: kh th i xe c , tu thuy n, my bay. nhi m do sinh ho t: do t nhin li u ph c v sinh ho t, ph c v vui chi gi i tr. nhi m do qu trnh t nhin: bo, ni l a, do s phn h y t nhin, cc ch t h u c gy mi hi th ib i ph n hoa. - D a vo c tnh hnh h c i m nhi m: ng khi nh my. ng nhi m: ng giao thng. Vng nhi m: khu cng nghi p, khu t p trung cc c s s n xu t. - D a vo tnh ch t khu ch tn Ngu n th i th p: g m ngu n m t, ngu n ng, ngu n i m ( ng khi n m d i vng bng r p kh ng). Ngu n th i cao: ng khi n m trn vng bng r p kh ng. Ngoi ra cn c m t s lo i hnh nhi m khc nh: nhi m ti ng n, nhi m phng x , nhi m nhi t v nhi m th c ph m. 1.4. CC T CH C, HO T NG QU C T V VI T NAM V CC V N MI TR NG 1.4.1. Cc t ch c v ho t ng qu c t v cc v n mi tr ng Cc nh ho t ng mi tr ng c t 100 nm g n y, nhng ch sau h i ngh c a Lin hi p qu c v mi tr ng con ng i Stockholm nm 1972 v n
17
Bi n Vn Tranh
mi tr ng m i c v tr c bi t. Trong khi nhi u n c pht tri n v ang pht tri n r t quan tm n v n mi tr ng th cc n c km pht tri n v n coi th ng v n ny v ti p t c khai thc qu m c cc ngu n ti nguyn: ng v t, th c v t, khong s n v cc nhin li u ha th ch, d n n n n sa m c ha v nhi m. Trn ph m vi qu c t c r t nhi u c g ng v i cc h ng khc nhau. H i ngh v gio d c mi tr ng Tbilisi, Lin x c ( nm 1977) kh ng nh m c tiu l (tng c ng nh n th c v hnh ng b o v b u kh quy n, c i thi n cu c s ng, gn gi nh ng di s n t nhin v vn ha, bao g m c ng, th c v t v ni ). T ch c Lin hi p qu c c nh ng chi nhnh nh UNESCO v chng trnh mi tr ng c a Lin hi p qu c (UNEP); qu nhi ng Lin hi p qu c (UNICEP); T ch c nng nghi p v lng th c (FAO); T ch c y t th gi i (WHO); Chng trnh pht tri n c a Lin h p qu c (UNDP); Ngn hng qu c t v ti xy d ng v pht tri n (IBRD) ho t ng tr c ti p ho c gin ti p v v n gio d c v b o v mi tr ng. Trong s cc t ch c phi chnh ph (NGOS) th cc t ch c nh Hi p h i b o v thin nhin v ti nguyn thin nhin qu c t (IUCN); Qu b o v thin nhin qu c t (WNCF); H i ng qu c t cc h i khoa h c (ICSU); Lin hi p thanh nin qu c t v nghin c u v b o v mi tr ng (IYE); H i qu c t v sinh thi nhi t i (ISTE); Trung tm b o v mi tr ng qu c t c nh ng ho t ng tch c c v hi u qu trn ph m vi qu c t . Ngoi ra, cn r t nhi u nh ng t ch c ho t ng theo vng nh M , Chu u c lin hi p h i gio d c mi tr ng; cc n c Trung ng c t ch c vn ha, khoa h c v gio d c c a cc kh i R p (ALECSO). ng Nam Chu c t ch c cc B tr ng gio d c (SEMEO). V phng di n ti nguyn thin nhin v tc ng nhn sinh n mi tr ng v sinh quy n th chng trnh sinh h c qu c t c a UNESCO (IBP 1964 -1974) c phn ban Con ng i sinh quy n MAB l ng ch . Nhng bo co v gio d c mi tr ng v cc v n ch n l c khc u c UNESCO UNEP ng t i trong t p ch CONNECT v xem nh m t ph n trong chng trnh gio d c mi tr ng qu c t (IEEP). Trong n ph m c a UNESCO/UNEP v i t a Cu c s ng trong mi tr ng (Living in the Environment) do Sytnik xu t b n nm 1985, cc chng trnh t ng h p chnh v mi tr ng c th k n nh: + M c ch v vai tr c a sinh quy n l ngu n cung c p nng l ng v ph c h i cc ch t. + Nh ng y u t mi tr ng, th d nh ti nguyn thin nhin. + B o t n cc ngu n ti nguyn thin nhin nh t v i dng. + Con ng i v cn b ng sinh thi i v i s n xu t, m c s ng, k ngh v nhi m. + Khai thc b u kh quy n bao g m c nhi m khng kh. + B o v v khai thc ngu n n c. + Ti nguyn t.
18
Bi n Vn Tranh
+ Ti nguyn sinh v t, bao g m c cu n sch . + Cc v n v dn s , k c th ha. + S c kh e c ng ng v nh ng v n lng th c, n n i trong m i lin quan n mi tr ng. + Pht tri n kinh t v mi tr ng bao g m c v n qu c t ha tr t t kinh t m i. + Ki m sot, qu n l mi tr ng. + H p tc qu c t v b o v mi tr ng. 1.4.2. Cc v n mi tr ng v cng tc b o v mi tr ng Vi t Nam 1.4.2.1. Cc v n mi tr ng Vi t Nam - Nguy c m t r ng v ti nguyn r ng ang e d a c n c, trong khi tai h a m t r ng v c n ki t ti nguyn r ng x y ra nhi u vng. - Ch t l ng t cng nh di n tch t canh tc theo u ng i ang b suy gi m nhanh, vi c s d ng lng ph ti nguyn t ang ti p di n. - Ti nguyn bi n, c bi t l ti nguyn sinh v t bi n vng bi n ven b b suy gi m ng k , mi tr ng bi n b t u b nhi m tr c h t l do d u m . - Ti nguyn khong s n, ti nguyn t, ti nguyn n c, ti nguyn sinh v t ang b s d ng khng h p l d n n c n ki t v ngho i c a ti nguyn thin nhin. - nhi m mi tr ng n c, t, khng kh xu t hi n nhi u ni, nhi u lc n m c tr m tr ng, nhi u v n v sinh mi tr ng ph c t p pht sinh cc khu v c thnh th v nng thn. - Tc h i c a chi n tranh c bi t l cc ho ch t c gy ra nh ng h u qu c c k nghim tr ng v m t mi tr ng i v i thin nhin v con ng i vi t nam - Bn c nh , vi c gia tng dn s trong qu trnh th ha cng s gy ra nh ng p l c n ng n i v i mi tr ng v ti nguyn. Dn s th tng nhanh, th ng gy ra qu t i i v i h t ng c s th , dn s tng cng v i m c s ng nng cao s lm tng cc ch t th i t sinh ho t v d ch v th , V n th i b cc ch t th i (n c th i, phn, rc th i, ...) t ho t ng sinh ho t c a ng i dn m c cao s c kh nng gy nhi m mi tr ng. c bi t lm tng l ng n c th i v rc th i, v sinh mi tr ng suy gi m, lm tng nhu c u khai thc ti nguyn n c, lm suy thoi ngu n ti nguyn ny. Cc thch th c i v i mi tr ng r t l n, n u khng c gi i quy t k p th i v tng x ng th c th d n n mi tr ng c a chng ta ngy cng b nhi m, pht tri n s khng b n v ng. V n mi tr ng hi n t i ph thu c r t nhi u vo cc y u t khc nhau nh h th ng cung c p i n, n c v h th ng thot n c, ..., h th ng giao thng cng c ng ( ng b , ng s t v ng hng khng), h th ng gi m thi u v x
19
Bi n Vn Tranh
l ch t th i (n c th i, kh th i v ch t th i r n), h th ng t i tiu. Tuy nhin cc v n mi tr ng chung m chng ta ang i m t l: + nhi m mi tr ng n c; + nhi m mi tr ng khng kh; + nhi m rc th i sinh ho t v cng nghi p; + S suy thoi ti nguyn t; + R ng b ph h y. nhi m mi tr ng n c: Nguyn nhn gy nhi m ngu n n c l vi c x b tr c ti p n c th i t cc th v khu cng nghi p vo ngu n ti p nh n m khng qua x l. c trng chung c a n c th i sinh ho t l c m c nhi m h u c tng i cao v c bi t l hm l ng coliform r t cao. Cn n c th i cng nghi p th BOD, COD cao, cc kim lo i n ng v m t s ch t c khc. Ngn hng th gi i c tnh 35% dn c thnh th nh ng n c ang pht tri n th a mn v i cc d ch v v sinh. M Latin, ch 2% l ng n c c ng thnh th c x l. Ai C p, h th ng c ng Cairo c xy d ng cch y 50 nm ph c v cho dn s kho ng 2 tri u ng i, nhng dn s hi n nay v t qu con s 11 tri u. Colombia, dng sng Bogata v i chi u di 200 km, ch y qua khu v c dn c 5 tri u dn c a Bogota, b nhi m n ng b i cc vi sinh v t gy b nh v i m c 7.3 tri u t bo/l.
Hnh 1.6. nhi m ngu n n c t i khu v c th v nng thn.
nhi m khng kh v ti ng n: Pht tri n th s lm bng n phng ti n giao thng c gi i trong th , th i ra nhi u b i, kh c h i v ti ng n gy ra nhi m khng kh v ti ng n nghim tr ng trong khu v c th . c bi t cc n c ang pht tri n, ph n l n phng ti n giao thng th ng c v khng t tiu chu n v kh th i. Bn c nh giao thng, s d ng nhin li u nh than, c i, d u h a trong sinh ho t nh n u
20
Bi n Vn Tranh
n ng, s i m cng l nguyn nhn gp ph n lm nhi m khng kh cng thm tr m tr ng.
th
Hnh 1.7. Phng ti n giao thng khng m b o tiu chu n kh th i
Hnh 1.8. Khi th i cng nghi p cha c x l
Rc th i sinh ho t v cng nghi p: Rc th i sinh ho t v cng nghi p l v n nh c nh i t t c cc th , c bi t l th cc n c ang pht tri n nh Vi t Nam. Vi c thu gom v x l l ng ch t th i r n i h i chi ph r t l n. V d Thnh ph H Ch Minh hng nm ph i chi hn 300 t cho vi c thu gom rc. Ngoi ra, rc y t m c d kh i l ng t hn rc sinh ho t nhng y l lo i rc c kh nng gy nhi m cao, l ngu n pht sinh d ch b nh e d a s c kh e c ng ng. X l rc y t cng i h i chi ph cao hn so v i rc sinh ho t thng th ng. Theo bo co m i nh t cng b cu i thng 11/2004, mang tn Di n bi n mi tr ng Vi t Nam nm 2004 l k t qu h p tc gi a B Ti nguyn v Mi tr ng, WB v CIDA thng qua d n Waste-Econ c a Canada ch ra nh ng thch th c l n nh t m Vi t Nam ph i v t qua trong lnh v c b o v mi tr ng. Theo , m i nm Vi t Nam s n sinh trn 15 tri u t n ch t th i, trong ph n l n khng c thiu h y an ton ang l m t nguy c l n e d a s c kho c ng ng v mi tr ng. Theo bo co ny, vi c x l ch t th i ng cch bao g m ti s d ng v ti ch , thu gom, x l v tiu h y l thi t y u nh m cung c p m t h th ng qu n l ch t th i c hi u qu v m t chi ph v c kh nng h n ch r i ro v i s c kh e c a c ng ng v mi tr ng. Cc vng th Vi t Nam v i dn s chi m 24% dn s c n c pht sinh m i nm hn 6 tri u t n ch t th i hay kho ng 50% t ng l ng ch t th i sinh ho t c a c n c. Theo c tnh, n nm 2010, t ng l ng ch t th i sinh ho t pht sinh s tng trn 60% trong khi ch t th i cng ngh s tng 50% v ch t th i c h i tng g p hn 3 l n.
21
Bi n Vn Tranh
Theo ng Mai i Tr c, B tr ng B Ti nguyn v Mi tr ng Vi t Nam th d on Vi t Nam s l m t trong nh ng n c c n n kinh t tng tr ng nh t th gi i. Tuy nhin, t c tng tr ng kinh t nhanh chng ng th i lm n y sinh cc thch th c khng l ng tr c c v i mi tr ng, c bi t cc khu th m i v khu cng nghi p, ni CTR tr thnh v n n i c m gy ra cc tc ng nghim tr ng v s c kh e v mi tr ng. Vi t Nam c nh ng bi n php p ng v i m t khung php l t t, k ho ch u t m nh m v t p trung vo m c tiu nng cao ch t l ng d ch v c p a phng, c bi t l cc thnh ph chnh. Trong nhi u th p k qua, Vi t Nam c ti n b ng k trong vi c c i thi n h th ng qu n l ch t th i, nhng v n cn nhi u vi c ph i lm. Sau khi m t khi qut v h th ng QLCTR Vi t Nam thng qua pht sinh ch t th i, x l ch t th i bao g m thu gom, tiu h y, x l v ti ch , cc v n v qu n l bao g m chnh sch, th ch , ngn sch ti chnh, Bo co v mi tr ng nm 2004 nu ra nh ng thch th c m Vi t Nam ph i ng u xy d ng m t h th ng QLCTR hi u qu v chi ph nh m gi m ngho i, c i thi n s c kh e c ng ng v nng cao ch t l ng mi tr ng. Ch t th i y t : t t c cc a phng u c c s y t . Cc c s y t khng ch th i vo mi tr ng n c thait y t m cn m cn th i c ch t th i r n. Trung bnh m i c s y t (ch y u l b nh vi n) th i vo mi tr ng m i ngy kho ng 5 n 7 t n ch t th i y t nguy h i. T trong trung bnh c a ch t th i y t l 150 kg/m3, m trung bnh 37 42%, nhi t l ng kho ng 1400 2150 cal/kg. CTYT mang trong mnh ch t c h i khng ch c tnh ch t ha h c, v t l m cn nguy hi m hn c l chng ch a r t nhi u m m b nh khc nhau t cc bnh nhn i u tr t i b nh vi n. Hi n nay ch c m t s c s y t c h th ng x l ch t th i y t nguy h i, cn r t nhi u c s y t trn ton qu c khng c h th ng x l CTYT. M t phn trong g p chung v i ch t th i th , m t ph n khc c chn l p kh ty ti n, khng theo nh ng quy nh b t bu c. Do , m i nguy hi m t ch t th i y t l r t l n, n u khng qu n l ch t ch , r t c th x y rnhngx d ch b nh l n. Ch t th i r n cng nghi p: S l ng v thnh ph n c a ch t th i r n cng nghi p ph thu c vo quy m, ngnh ngh v tnh ch t c a cc nh my, x nghi p m i thnh ph . Trong thnh ph n ch t th i r n cng nghi p, ngoi cc thnh ph n c tnh ph bi n nh tro, x than, cc ph li u cn c m t thnh ph n ch t th i r n l ch t th i nguy h i, c bi t l i v i cc ngnh cng nghi p ha ch t, i n t , cng nghi p pin, cc c n b c a n c th i t cng nghi p xi m cho n nay ni chung ch t th i r n cng nghi p cc th n c ta cha c thu gom v x l ring bi t, cha ti n hnh ki m k v ng k ch t th i cng nghi p nguy h i. tuy nhin, cng c m t s nh my ti n hnh tch ring ch t th i nguy h i x l.
22
Bi n Vn Tranh
B ng 1.2. Thng tin v qu n l ch t th i r n
Vi t Nam
Hnh 1.8. Cc bi rc l thin trn lan cha c thi t k chn l p h p v sinh Pht sinh ch t th i sinh ho t (t n/nm) Ton qu c 12.800.000 Cc vng th 6.400.000 Cc vng nng thn 6.400.000 Ch t th i nguy h i pht sinh t cc c s cng nghi p (t n/nm) 128.400 Ch t th i khng nguy h i pht sinh t cc c s cng nghi p 2.510.000 (t n/nm) Ch t th i y t nguy h i (t n/nm) 21.000 Ch t th i nguy h i pht sinh t nng nghi p (t n/nm) 8600 L ng ha ch t nng nghi p t n lu (t n) 37.000 L ng pht sinh ch t th i sinh ho t (kg/ng i/ngy) Ton qu c 0.4 Cc vng th 0.7 Cc vng nng thn 0.3 Thu gom ch t th i (% t ng l ng pht sinh) Cc vng th 71% >20% Vng nng thn 10 20 % Cc vng th ngho S l ng cc c s h y ch t th i r n Bi rc v bi chn l p khng h p v sinh 74 Bi chn l p h p v sinh 17 Nng l c x l ch t th i y t nguy h i (% t ng l ng) 50%
23
Bi n Vn Tranh
1.4.2.2. M t s m c tiu c th c a cng tc qu n l mi tr ng Vi t Nam. M c tiu c a qu n l mi tr ng l pht tri n b n v ng, m b o s cn b ng gi a pht tri n kinh t - x h i v b o v mi tr ng. Theo ch th 36 CT/TW c a b chnh tr ban ch p hnh Trung ng ng C ng S n Vi t Nam, m t s m c tiu c th c a cng tc qu n l mi tr ng c a Vi t Nam hi n nay l: - Kh c ph c v phng ch ng suy thoi, nhi m mi tr ng pht sinh trong cc ho t ng s ng c a con ng i. trong giai o n hi n nay cc bi n php kh c ph c v phng ch ng nhi m ch y u l: + Th c hi n nghin ch nh c a lu t b o v mi tr ng v bo co TM trong vi c xt duy t, c p php cc d n quy ho ch v u t. N u bo co TM khng c ch p nh n th khng cho php th c hi n cc quy ho ch, cc d n ny. + i v i cc c s s n xu t kinh doanh ang ho t ng, cn c vo k t qu TM, cc b ngnh, t nh, thnh ph t e ch c phn lo i cc c s gy nhi m v c k ho ch x l ph h p. + Ho t ng s n xu t kinh doanh c n u tin p d ng cc cng ngh s ch, cng ngh t ph th i, tiu hao t nng l ng v nguyn v t li u. + Cc khu v c th , cng nghi p c n ph i s m c v th c hi n t t cc phng n x l ch t th i, u tin x l ch t th i c h i, ch t th i b nh vi n, nh t ch t th i b nh vi n nhi t cao, x l n c th i b nh vi n. + Th c hi n cc k ho ch qu c gia ng c u s c trn d u trn bi n. k ho ch kh c ph c h u qu ch t c ha h c dng trong chi n tranh. Qu n l cc ha ch t c h i v ch t th i nguy h i. - Hon ch nh h th ng vn b n lu t php b o v mi tr ng, ban hnh cc chnh sch pht tri n kinh t x h i ph i g ng v i b o v mi tr ng, nghim ch nh thi hnh lu t b o v mi tr ng. th c hi n m c tiu trn c n quan tn cc bi n php c th : + R sot v ban hnh ng b cc vn b n d i lu t, cc quy nh v lu t php khc nh m nng cao hi u l c c a lu t. + Ban hnh cc chnh sch v thu , tn d ng nh m khuy n khch vi c p d ng cc cc cng ngh s ch. + Th ch ha ng gp chi ph b o v mi tr ng mi tr ng: thu mi tr ng, thu ti nguyn, qu mi tr ng + Th ch ha vi c ph i h p gi i quy t cc v n pht tri n kinh t v i b o v mi tr ng. trong cc k ho ch pht tri n kinh t - x h i ph i c cc ch tiu, bi n php b o v mi tr ng. khi tnh hi u qu kinh t , so snh cc phng n ph i tnh ton c cc chi ph b o v mi tr ng. - Tng c ng cng tc qu n l nh n c, nghin c u, o t o cc cn b mi tr ng t trung ng n a phng.
24
Bi n Vn Tranh
+ Xy d ng m ng l i quan tr c qu c gia, vng lnh th v g ng chng v i h th ng cc tr m quan tr c mi tr ng ton c u v khu v c. h th ng ny ph n nh trung th c ch t l ng mi tr ng qu c gia v cc vng lnh th . + Xy d ng h th ng thng tin d li u mi tr ng qu c gia: quy ch thu th p, trao i thng tin mi tr ng qu c gia v qu c t . + Hnh thnh h th ng c s nghin c u v o t o cn b , chuyn gia v khoa h c cng ngh mi tr ng ng b , p ng cc cng tc b o v mi tr ng c a qu c gia v t ng ngnh. - Pht tri n t n c theo nguyn t c pht tri n b n v ng c h i ngh Rio-92 thng qua: + Tn tr ng v quan tm n cu c s ng c ng ng. + C i thi n v nng cao ch t l ng cu c s ng c a con ng i. + B o v s c s ng v tnh a d ng c a tri t. + Gi gn trong kh nng chiuh ng c a tri t. + Thay i thi , hnh vi v xy d ng o c m i v pht tri n b n v ng. + T o i u ki n cho cc c ng ng t qu n l mi tr ng c a mnh. + T o m t c c u qu c gia th ng nh t, thu n l i cho vi c pht tri n b n v ng. + Xy d ng kh i lin minh ton th gi i v b o v v pht tri n. + Xy d ng m t x h i b n v ng. - Ngh quy t s 41/NQ/TW ngy 15/11/2004 c a B Chnh Tr Ban Ch p Hnh Trung ng ng kha IX nu ln 3 m c tiu ch y u v b o v mi tr ng n c ta trong th i gian t i: + Ngn ng a, h n ch m c gia tng nhi m, suy thoi v s c mi tr ng do ho t ng c a con ng i v tc ng c a t nhin gy ra. S d ng b v ng ti nguyn thin nhin, b o v a d ng sinh h c. + Kh c ph c nhi m mi tr ng tr c h t nh ng ni b nhi m nghim tr ng, ph c h i cc h sinh thi b suy thoi, t ng b c nng cao ch t l ng mi tr ng. + Xy d ng n c ta tr thnh m t n c c mi tr ng t t, c s hi ha gi a s tng tr ng kinh t , th c hi n ti n b , cng b ng x h i v b o v mi tr ng, m i ng i c th c b o v mi tr ng, s ng th thi n v i mi tr ng. - Xy d ng cc cng c h u hi u v qu n l mi tr ng qu c gia, cc vng lnh th ring bi t nh: + Xy d ng cc cng c qu n l thch h p cho t ng ngnh, t ng a phng ty thu c vo trnh pht tri n. + Hnh thnh v th c hi n cc cng c qu n l mi tr ng (lu t php, kinh t , k thu t cng ngh , cc chnh sch x h i ). 1.4.232. Cc ho t ng b o v mi tr ng Vi t Nam
25
Bi n Vn Tranh
1. H i ngh mi tr ng ton qu c Nh m th c hi n ngh quy t s 41QN/TW c a B Chnh tr , B ti nguyn v Mi tr ng t ch c h i ngh mi tr ng ton qu c t i H N i vo thng 4 nm 2005. Di n ra trong b i c nh cng tc b o v mi tr ng N c ta ang ng tr c nhi u c h i v thch th c. H i ngh mi tr ng ton qu c nm 2005 c m t ngha h t s c quan tr ng, t o s chuy n bi n su r ng trong cng tc b o v mi tr ng. H i ngh th ng nh t hnh ng gi a cc b , ngnh, cc c quan trung ng v a phng, cc t ch c trong n c v qu c t , cc doanh nghi p v c ng ng i v i cng tc b o v mi tr ng ni chung cng nh i v i vi c tri n khai th c hi n ngh quy t s 41QN/TW c a B Chnh tr v chng trnh hnh ng c a chnh ph ni ring, ng th i, h i ngh cng l d p kh ng nh l i cc cam k t v quy t tm c a Vi t Nam trong cc n l c b o v mi tr ng ton c u c a c ng ng qu c t cng nh gp ph n m b o cu c s ng b n v ng cho nhn lo i. H i ngh th ng nh t m t s i m sau y: - B o v mi tr ng l m t nhi m v h t s c kh khn v n ng n , i h i ph i c s quy t tm cao c a cc b , ban, ngnh, on th trung ng v c bi t l chnh quy n a phng. B Ti nguyn v Mi tr ng s ti p t c tng c ng vai tr ch tr, ph i h p x l cc v n mi tr ng c tnh lin ngnh, lin vng. - Trong th i gian t i cc B , ban, ngnh, on th trung ng v cc a phng c n t p trung ch o v t ch c th c hi n t t cc vi c sau: + y m nh cng tc gio d c mi tr ng, tuyn truy n cho m i i t ng, bi n nh n th c b o v mi tr ng thnh th c t gic th ng tr c v hnh ng c th c a m i c p, m i ngnh, m i doanh nghi p v m i ng i dn. + C ng c , ki n ton v tng c ng nng l c t ch c b my v ngu n nhn l c nh m m b o hi u qu cng tc qu n l v th c hi n cc nhi m v b o v mi tr ng ra. 2. Cng tc ki m tra, gim st Cng tc ki m tra, gim st ng vai tr r t quan trong trong vi c b o m th c hi n cc vn b n quy ph m php lu t, cc ho t ng ki m tra, gim st t p trung vo cc v n nng, cc v n mi tr ng b c xc nh x l tri t cc c s gy nhi m mi tr ng nghi m tr ng theo quy t nh 64/2003/Q-TTg, x l nhi m mi tr ng lu v c sng, khu kinh t tr ng i m, nh p kh u ph li u tri quy nh c a quy t nh 03/2004/Q-BTNMT 3. Ho t ng ki m sot nhi m, qu n l ch t th i y l ho t ng trong tm c a cng tc b o v mi tr ng v lun c u tin t p trung cc ngu n l c tri n khai th c hi n cc gi i php ng b t xy d ng, hon thi n hnh lang php l cho n t ch c th c hi n, ki m tra, gim st vi c th c hi n cc quy nh php lu t.
26
Bi n Vn Tranh
Ti p t c tri n khai th c hi n cc nhi m v i u tra, th ng k cc lo i ch t th i r n nguy h i, ch t th i c a m t s lng ngh , ngu n th i dioxin, furan v PCBs. nh gi th c hi n quy t nh 155/1999/Q-TTg c a Th t ng Chnh ph ban hnh quy ch qu n l ch t th i nguy h i m t s a phng. Cc ho t ng h p tc qu c t , lin quan n ki m sot nhi m, qu n l ch t c tng c ng v m r ng, trong n i b t l b o m cc hoat ng u m i, m t s cng c c giao, tham gia th c hi n m t s cng c c lin quan, cc ho t ng h p tc qu c t a phng v song phng, nh m a d ng ha cc ngu n h tr , ti tr cho cng tc ki m sot nhi m, qu n l ch t th i. 4. Quan tr c mi tr ng, thu th p, x l, ph bi n thng tin mi tr ng Qua nhi u nm ho t ng cc tr m c a m ng l i quan tr c v phn tch mi tr ng qu c gia c trang b cc thi t b c b n quan tr c mi tr ng n c, mi tr ng khng kh, mi tr ng t, ch t th i r ncc k t qu quan tr c c a cc tr m l ngu n thng tin quan trong nh t nh gi ch t l ng mi tr ng v cung c p cc d li u c s l p bo co hi n tr ng mi tr ng hng nm. M t trong cc chng trnh u tin c a chi n l c b o v mi tr ng n nm 2010 v nh h ng n 2020 l Tng c ng nng l c quan tr c v phn tch mi tr ng. Hi n nay B Ti nguyn v Mi tr ng xy d ng quy ho ch m ng l i i u tra c b n v ti nguyn v mi tr ng. 5. Ho t ng b o v mi tr ng cc lu v c sng Trong th i gian qua nhi u ho t ng b o v mi tr ng cc lu v c sng c ti n hnh nh: hon thi n cc n t ng th ba lu v c sng: C u, ng Nai Si Gn, Nhu - y, th c hi n ki m tra, thanh tra cc ngu n th i ra lu v c sng, tng c ng ph i h p gi a cc c quan Trung ng v a phng gi i quy t m t s v n b c xc v mi tr ng cc lu v c sng. 6. X l tri t cc c s gy nhi m mi tr ng nghim tr ng Quy t nh s 64/2003/Q TTg c ban hnh th c hi n kin quy t c a Chnh Ph trong vi c t ng b c lo i b ra kh i i s ng x h i nh ng c s n m trong Sch en gp ph n th c hi n nghim lu t BVMT v cc vn b n, chnh sch c lin quan. B ng k ho ch a ra n nm 2012 s x l tri t 3856 c s gy nhi m mi tr ng cn l i v cc c s m i pht sinh. 7. Cng tc thu v qu n l ph b o v mi tr ng i v i n c th i Thu ph b o v mi tr ng i v i n c th i l m t m hnh p d ng cc cng c kinh t trong qu n l mi tr ng nh m t o ra m t ngu n thu ng k t x h i cho cng tc b o v mi tr ng. Ngy 13 thng 3 nm 2003 Chnh Ph ban hnh Ngh inh s 67/2003/N CP v ph b o v mi tr ng i v i n c th i. ngy 18/12/2003 Lin B ti chnh v B Ti nguyn v Mi tr ng ban hnh thng t lin t ch s 125/2003/TTLT-BTC-BTNMT, h ng d n thi hnh Ngh nh. Theo , k t ngy 01 thng 01 nm 2004 cc t ch c v h gia nh ph i n p ph b o v mi tr ng i v i n c th i cng nghi p v sinh ho t. Ngu n ph thu c s c u t ng c tr l i cho cc chng trnh, d n b o v mi tr ng, u t
27
Bi n Vn Tranh
xy d ng m i, n o vt c ng rnh, duy tu, b o d ng cc h th ng thot n c t i a phng. 1.5. CC CHI N L C TON C U V B O V MI TR NG M t th p k tr c y, t ch c mi tr ng qu c t cng b chi n l c b o v ton c u. Chi n l c ny a ra m t thng i p m i: b o v khng i l p v i pht tri n, n nh n m nh b o v bao g m b o t n v s d ng h p l ti nguyn thin nhin m c bi t l con ng i ph i t t i m t cu c s ng m ph m gi v h nh phc c a nh ng th h hm nay v mai sau c b o m. Chi n l c B o v mi tr ng Ton c u c cng b vo nm 1980. N nh n m nh r ng loi ng i t n t i nh m t b ph n c a thin nhin, h s khng c tng lai n u thin nhin v ti nguyn thin nhin khng c b o v . N kh ng nh r ng s b o v khng th th c hi n c n u nh khng c pht tri n gi m b t s ngho nn v b t h nh c a hng trm tri u con ng i. Khi nh n m nh tnh ph thu c l n nhau c a s b o v v pht tri n, l n u tin chi n l c cho lu hnh thu t ng S pht tri n b n v ng. S pht tri n b n v ng ph thu c vo vi c c u l y Tri t, n u ph nhiu v nng su t c a Tri t khng c b o v th tng lai loi ng i s b lm nguy. Do , chi n l c b o v Ton c u nh n m nh 3 m c tiu: - Ph i duy tr cc qu trnh sinh thi quan tr ng c a cc h m b o s s ng. - Ph i b o t n tnh a d ng di truy n - Ph i s d ng b n v ng b t k m t loi hay m t h sinh thi no. T nm 1980, chi n l c B o v ton c u c th nghi m b ng cch so n th o nh ng chi n l c qu c gia v d i qu c gia trn 50 n c. Vo th p k 1980, tnh ch t ph c t p c a nh ng v n mi tr ng ngy cng r r t, s c n thi t v c p bch ph i c nh ng hnh ng c th . Do , Chi n l c c u l y Tri t c chu n b m t qu trnh t v n r ng ri hn nhi u so v i l n chu n b chi n l c b o v ton c u cho th p k tr c. y l b ng chi n l c v m t ki u pht tri n nh m nng cao ch t l ng cu c s ng c a con ng i, ng th i b o ton c tnh a d ng v s s ng trn Tri t. M c ch c a chi n l c ny l nh m t c m t s pht tri n b n v ng. C u l y Tri t ra m t chi n l c y , r rng v r ng ri trn ton th gi i nh m m c ch t o ra nh ng thay i trong cch s ng hi n nay xy d ng m t x h i loi ng i b n v ng i u c lin quan v i nhau v h tr l n nhau. Trong s 3 nguyn t c c a chi n l c, nguyn t c th nh t l r t quan tr ng, lm c s o l cho cc nguyn t c khc. Nh ng nguyn t c l: - Tn tr ng v quan tm n cu c s ng c a c ng ng: Nguyn t c ny ni ln trch nhi m ph i quan tm n ng i khc v cc hnh th c khc c a cu c s ng hi n t i v tng lai. l m t nguyn t c o c, i u c ngha r ng s pht tri n n c ny khng c lm thi t h i n quy n l i c a nh ng n c khc v c a cc th h mai sau.
28
Bi n Vn Tranh
- C i thi n ch t l ng cu c s ng c a con ng i: M c ch th c s c a vi c pht tri n l c i thi n ch t l ng cu c s ng c a con ng i. M i dn t c u c nh ng m c tiu khc nhau trong vi c pht tri n nhng cng c m t s i u th ng nh t. l m c tiu xy d ng x h i lnh m nh, c m t n n gio d c t t, c ti nguyn cho m t cu c s ng v a ph i, c quy n t do v chnh tr , b o m an ton v khng c b o l c. - B o v s c s ng v tnh a d ng c a Tri t: s pht tri n trn c s b o v , i h i ph i c nh ng hnh ng th n tr ng b o v c c u trc, ch c nng v tnh a d ng c a nh ng h th ng thin nhin c a Tri t, m loi ng i chng ta hon ton l thu c vo . i u ny i h i chng ta ph i: + B o v h th ng nui d ng s s ng: h th ng ny l nh ng qu trnh sinh thi nui d ng v b o t n s s ng. N i u ch nh l i kh h u, n c v khng kh trong lnh, i u ha dng ch y, chu chuy n c a cc y u c b n, ki n t o v c i t o t tr ng v lm cho cc h sinh thi lun h i ph c. + B o v a d ng sinh h c: y khng nh ng ch l t t c cc loi ng v t, th c v t, cng cc t ch c s ng khc, m cn bao g m c v n gen di truy n c trong m i loi v cc d ng h sinh thi khc nhau. + B o m vi c ch c ch n s d ng b n v ng cc ngu n ti nguyn ti t o: Ngu n ti nguyn ti t o bao g m t, ng v t hoang d v ng v t nui, r ng, bi chn th , t tr ng, cc h sinh thi n c m n v n c ng t S d ng b n v ng v s d ng trong ph m vi cho php ngu n ti nguyn c th ph c h i l i. G n y, h i ngh th ng nh c a lin h p qu c v mi tr ng v pht tri n, h p t i Rio de Janeiro t 3 n 14/6/1992 mi tr ng m t l n n a kh ng nh l i tuyn b c a h i ngh lin h p qu c v mi tr ng v con ng i, thng qua Stockholm ngy 16/6/1972 v tm cch pht huy tuyn b y. H i ngh th ng nh Rio de Janeiro th ng nh t ra m t b n tuyn b g m 27 nguyn t c c p m t cch ton di n v th ng cc v n nh m pht tri n b n v ng trn Tri t.
29
Bi n Vn Tranh
Chng 2 NHI M MI TR NG KHNG KH

2.1. KHI NI M V NHI M MI TR NG KHNG KH 2.1.1. Vai tr khng kh i v i cu c s ng Chng ta bi t r ng con ng i c th nh n n trong vi tu n, nh n u ng trong vi ngy nhng khng th nh n th trong vi pht. M i ngy, m i ng i ch c n u ng 1,8lt n c, 1,4kg th c n nhng ph i c n n 14kg khng kh (tng ng 12m3) th . i u ny cng c ngha con ng i r t c n khng kh. Ni tm l i, khng kh g n li n v i s t n t i v pht tri n trong i s ng ho t ng c a th gi i ng, th c v t. V v y, khng kh b nhi m r rng l m i e d a cho cu c s ng c a con ng i v t t c ng v t khc. Khi ngu n n c b nhi m, chng ta c th un si di t khu n, n u chn th c n h n ch nhi m. Nhng khi khng kh b nhi m th vi c x l n r t ph c t p. Trn th c t r t kh s n xu t ra khng kh, chng ta cng khng th mua bn hay vay m n c. V v y, gn gi b u khng kh c trong lnh l m t v n r t quan tr ng. Do tnh ch t lu ng c a khng kh nn v n nhi m khng kh khng ph i l v n c c b m l v n c tnh ch t ton c u. Do gn gi cho b u khng kh m chng ta ang s ng l v n khng ch ring cho m t qu c gia no. Khi khng kh b nhi m th s : - nh h ng x u n s c kh e con ng i. - Lm gi m ch t l ng n c (b i nh ng ch t nhi m cu i cng cng l ng ng trn m t t v trn cc dng sng, ao h ) - Lm c n ki t ngu n th y s n (b i nh ng ch t nhi m l ng ng v ri xu ng sng ngi, ao h lm cho ngu n n c b nhi m, t th y s n b gi m st) - Lm chua t (v d ma axit) - Lm gi m di n tch r ng (do nh ng cn ma axit ho c nh ng m my phng x sau v h t nhn, nh ng ho t ng ni l a) - Lm thay i th i ti t, kh h u (khng kh c nhi u b i lm cho t m nhn b gi m, b c x m t tr i thay i, khng kh b nhi m do nh ng ch t ODS (Ozne Deplete Substance) s d n n c n ki t t ng ozne ho c th i nhi u kh CO2 s gp ph n lm tng nhi t trung bnh Tri t. - Ngoi ra, khng kh b nhi m c th ph h y v n mn cc cng trnh xy d ng cng nh cc v t li u ki n trc, ng th i lm gi m v m quan c a cc cng trnh xy d ng (khi cc my mc c t g n bi n th d b h h ng hn, b i t bazan chng lm b n nh c a hn, ma axit s lm cc cng trnh xy d ng chng h h ng hn).
30
Bi n Vn Tranh
2.1.2 C u trc c a kh quy n v thnh ph n khng kh a. Cc t ng c a kh quy n Trn c b n c th chia kh i khng kh bao quanh chng ta ra m t s t ng nghin c u nh sau: - T ng i lu (Troposphere): L t ng th p n m ngay trn m t t. t ng ny, cng ln cao nhi t cng gi m. T ng i lu c chi u cao thay i t 8 km ( hai c c) v kho ng 18 km ( xch o). nh t ng i lu ( i lu h n - Tropopause): y l t ng chuy n ti p gi a t ng i lu n m pha d i v t ng bnh lu n m pha trn. T ng bnh lu (Stratosphere): Trong t ng ny c m t vng cao vo kho ng 25km cch m t t, nhi t g n nh khng thay i. Trong khi t ng trn c a n nhi t tng cng v i vi c tng cao. nh t ng bnh lu (Mesosphere): Trong t ng ny c s gi m nhi t cao t 55 n 80km. nh t ng trung quy n: T ng ny n m pha trn t ng trung quy n v trn n a l t ng nhi t quy n (Thermosphere) v t ng ngo i quy n (Exosphere). T ng ngo i quy n chuy n d n vo t ng kho ng khng v tr (Outer space). Th ng th ng ng i ta hay g i t ng khng kh cao kho ng 80km tr ln l t ng i n ly (Ionosphere)
100 80 60 40 20 Troposphere Stratoshere Tropopause Thermosphere Mesosphere Stratopaus e
Hnh 2.1. Cc t ng c a kh quy n Thng th ng nh ng ho t ng c a con ng i g n li n v i cc t ng khng kh sau y: - T ng my: Cch m t t kho ng 250m v cao hn - T ng ging t : Cch m t t 5.000m (t 5.000 5.500m) th ng x y ra hi n t ng Ennin v Lanina. Khi xu t hi n Ennin th ma t, n ng h n, bo t, kh p tng, nhi t tng. Khi x y ra Lanina th kh p h , nhi t th p). - T ng hng khng: Cch m t t t 10 n 12km. - T ng zone: Cch m t t t 20 n 30km. - T ng cao sao bng (Meteor): Cch m t t t 40 n 100km.
31
Bi n Vn Tranh
- T ng ho t ng cc tu v tr : Cch m t t 200km. - T ng ion ha: Cch m t t 300km. - T ng ho t ng v tinh kh t ng: Cch m t t 1000km. b. Thnh ph n c a khng kh: Thnh ph n T l % Nit (N) 78,08 Oxygen (O) 20,946 Argon (Ar) 0,934 Ngoi ra Thnh ph n T l % Carbondioxit 0,0314 Neon (Ne) 0,0018 Heli (He) 0,0005 Thnh ph n Mtan (CH4) Krypton (Kr) T l % 0,0002 0,0001
g n m t t cn c b i, khi, sng m, ph n hoa
Ta bi t r ng nit chi m 78,08% trong thnh ph n khng kh nhng c i m c a n l khng duy tr s h h p v s chy. Tuy th con ng i khng th th th ng xuyn b ng oxy nguyn ch t, ngay c v i ng i b nh cng ch cho th oxy nguyn ch t trong m t th i gian ng n, trn t t c cc ph m qu o c a Lin X, trn cc tu v tr Lin H p v phng ng, cc nh du hnh th kh quy n quen thu c ch a 4/5 nit. Chnh h n h p nit v oxy ny thch h p nh t cho s h h p c a con ng i trn hnh tinh. 2.1.3. Khi ni m v nhi m mi tr ng khng kh th i xa xa mi tru ng thin nhin v n l trong s ch, n t i u ch nh, cn b ng v khng b u . N r t thu n l i, ti n nghi cho con ng i cng nh m i sinh v t s ng trn th gian ny. Nhng i u ny tr thnh d vng, loi ng i hm nay ch c th luy n ti c v c ao c m t mi tr ng trong lnh nh th i xa xa, nhng cng ch l ao c m thi. nhi m khng kh l tnh tr ng khng kh c ch a m t hay nhi u ch t gy nhi m v i n ng l n gy ra cc tc ng b t l i hay c h i ln con ng i, ng th c v t v cc lo i v t li u. Cc ch t c c p y bao g m nh ng nguyn t hay h p ch t t nhin hay nhn t o do khng kh mang theo. Nh ng ch t ny c th t n t i trong khng kh d i d ng kh, cc gi t l ng, nh hay cc h t ch t r n m n. nhi m mi tr ng khng kh l m t v n t ng h p, n c xc nh b ng s bi n i mi tr ng theo chi u h ng x u, gy b t l i i v i cu c s ng c a con ng i v ng th c v t, m s nhi m l i chnh do ho t ng c a con ng i gy ra v i quy m, phng th c v m c khc nhau, tr c ti p ho c gin ti p tc ng lm thay i tr ng thi, thnh ph n ha h c, tnh ch t v t l v sinh h c c a mi tr ng khng kh. nhi m khng kh l m t v n c quy m ton c u, v cc ch t gy nhi m khng kh, d t ngu n no v u, cu i cng cng c phn tn kh p m i ni trong ton b kh quy n c a Tri t. 2.2. PHN LO I NGU N GY NHI M MI TR NG KHNG KH
32
Bi n Vn Tranh
C nhi u cch phn lo i cc ngu n gy nhi m khng kh. M t s cch phn lo i thng d ng c nu d i y. 2.2.1. D a vo ngu n pht sinh D a vo ngu n pht sinh c th chia thnh hai nhm chnh: t nhin v nhn t o. 2.2.1.1. Ngu n t nhin nhi m do s phn h y t nhin nh: bo, ni l a, s phn h y t nhin cc ch t h u c gy ra mi hi th ib i ph n hoa. i v i lo i ny th hi n nay kh nng ch ng c a con ng i cn r t h n ch . nhi m do ho t ng c a ni l a: Ho t ng c a ni l a phun ra nh ng nham th ch nng v m t l ng kh ng l cc ch t nhi m nh tro b i, kh SO2, NOx, mtan v m t s kh khc c tc h i n ng n v lu di t i mi tr ng. nhi m do chy r ng: Chy r ng do cc nguyn nhn t nhin cng nh cc ho t ng thi u th c c a con ng i, ch t nhi m nh khi, b i, kh SOx, NOx, CO, THC nhi m do bo ct: Hi n t ng bo ct th ng x y ra nh ng vng t tr v kh khng c l p ph th c v t. Ngoi vi c gy nhi m b i, n cn lm gi m t m nhn. nhi m do i dng: Do qu trnh b c hi, n c bi n c ko theo m t l ng mu i (ch y u l NaCl) b gi a vo t li n. Khng kh c n ng mu i cao s c tc h i t i v t li u kim lo i. nhi m do phn h y cc ch t h u c trong t nhin: Do qu trnh ln men cc ch t h u c t i cc bi rc, m l y s t o ra cc kh nh mtan (CH4), cc h p ch t gy mi hi th i nh h p ch t nit (amoniac NH3), h p ch t lu hunh (hydrosunfua H2S, mecaptan) v th m ch c c cc vi sinh v t.
Hnh 2.2. Ngu n nhi m t nhin 2.2.1.2. Ngu n nhn t o
Hnh 2.3. Ngu n nhi m nhn t o
Ngu n nhi m do ho t ng c a con ng i t o nn bao g m:
33
Bi n Vn Tranh
nhi m do s n xu t cng nghi p v ti u th cng nghi p: v d cc nh my s n xu t ha ch t, s n xu t gi y, luy n kim, nh my i n (s d ng cc nhin li u, than, d u ). Cc ho t ng nng nghi p nh s d ng phn bn, phun thu c tr su di t c . D ch v thng m i: ch bun bn. Ty vo cc ngu n gy nhi m m trong qu trnh ho t ng th i vo mi tr ng cc tc nhn gy nhi m khng kh khc nhau v thnh ph n cng nh kh i l ng. 2.2.2. D a vo tnh ch t ho t ng D a vo tnh ch t ho t ng c th chia thnh b n nhm chnh. nhi m do qu trnh ho t ng s n xu t: cng nghi p, ti u th cng nghi p, nng nghi p. nhi m do giao thng: kh th i xe c , tu thuy n, my bay. nhi m do sinh ho t: do t nhin li u ph c v sinh ho t, ph c v vui chi gi i tr. nhi m do qu trnh t nhin: bo, ni l a, do s phn h y t nhin, cc ch t h u c gy mi hi th ib i ph n hoa. 2.2.3. D a vo c tnh hnh h c i m nhi m: ng khi nh my. ng nhi m: ng giao thng. Vng nhi m: khu cng nghi p, khu t p trung cc c s s n xu t. 2.2.4. D a vo tnh ch t khu ch tn Ngu n th i th p: g m ngu n m t, ngu n ng, ngu n i m ( ng khi n m d i vng bng r p kh ng). Ngu n th i cao: ng khi n m trn vng bng r p kh ng. Cc ch t nhi m mang tnh ch t c trng cho cc ngnh s n xu t c nu ra trong b ng 2.1. B ng 2.1. Cc ngu n th i ra cc ch t c trng STT 1 2 Ngnh s n xu t Cc ch t nhi m c trng Nh my nhi t i n, l nung, n i B i, SOx, NOx, hydrocacbon aldehyt. hi t b ng nhin li u. Ch bi n th c ph m. B i, mi S n xu t n c On, NH3 (n u dng ga amoniac) Ch bi n h t i u B i, mi hi, cc phenonl Thu c l D t, nhu m Gi y S n xu t ha ch t B i, mi hi, nictin B i, h p ch t h u c B i, mi hi
3 4 5 6
34
Bi n Vn Tranh
7 8 9 10 11 12 13 14
Axit sunfuric SOx Superphotphat B i, HF, H2SiF6, SO3 NH3 Amoniac B i, h p ch t h u c bay hi Keo, sn, vecni X bng, b t gi t B i, ki m Cac hydrocacbon, b i, COx, SOx, NOx. L cd u Snh s , th y tinh, v t li u xy B i, THC, COx, SOx, NOx, HF d ng Luy n kim, l c B i, SO2, NOx, COx. Nh a, cao su, ch t d o B i, m hi, dung mi h u c, SO2 Thu c tr su B i, m hi, dung mi h u c, TBVTV Thu c da Mi hi (do cc h p ch t sunfua, mecaptan, amoniac) Bao b Mi hi c a cc dung mi h u c, b i Kh th i giao thng B i, ch, NOx, SOx, COx, h p ch t h u c Kh th i do t ph c v sinh ho t B i, THC, COx, SOx, NOx B ng 2.2. nh gi ngu n th i ton c u cc ch t nhi m khng kh
Ch t L ng th i (tri nhi m Ngu n th i t nhin B i S c p Mu i t n c bi n bay hi 908 B i t 182 ng t, ni l a, chy r ng 7 T ng c ng 1097 Th c p: Sulphat t H2S 182 do cc Nitrat t NOx 390 kh t o Amonium 245 thnh Terpenes 182 T ng c ng 999 SO2 Th hi n qua S S phn h y sinh h c H2S 90 Phn h y sulphat t n c 40 bi n T ng c ng 130
u t n/ nm) Ngu n th i nhn t o T ng c ng 84
Sulphat t SO2 133 Nitrat t NOx 27 Ph n ng quang ha t HC T ng c ng Than D uh a Luy n kim 185 92 26 14
35
Bi n Vn Tranh
NOx
NO N2O
455 537
CO
Hydro cacbons
S oxy ha CH4, v formaldehyde S phn gi i v t ng h p chlorophill Ph n ng oxy ha quang ha terpen T i dng T ng c ng CH4 Terpenes T ng c ng
3000
T ng c ng Th hi n qua NO t than Ha d u t xng D u khc Kh t nhin t khc T ng c ng T ng c ng
132 24.4 0.6 6.8 12.8 1.9 1.4 47.9 400
90 54 220
3364 1450
T ng c ng
88
170
1620
Ngu n: C.S.Rao. Environmental Pollution Control Engineering. Second print. 1994 2.3. M T S NAM V NHI M MI TR NG KHNG KH TH GI I V VI T
a i m, th i gian
Hon c nh
nhi m
Tc h i
Thung lng Meuse Ma ng, sng B i, SOx, (B ), 12, 1930 m, thung lng, Sng yn tnh sunfuaric Donora (Hoa K) Ma ng, sng B i, SOx, 11,1948 m, lng ch o Sng sunfuaric LosAngeles
CO, Nhi ng c, axit ng i ch t
60
22
(Hoa Ma h, yn tnh, NOx, cc ch t ion 400 ng i ch t,
36
Bi n Vn Tranh
K) ma h 1951
lng ch o
ha, hydrocacbon
ng a m t d d i 340
Lun n (Anh) Ma ng, sng B i, SOx, 12, 1952 m, lng ch o, Sng khng gi sunfuaric Yokaichi (6, 1963)
Ma h, sng SOx, H2S, Sng B nh nhn b nhi axit sunfuaric ng c tng cao m, khng gi NOx, cc ch t ion B nh nhn b ng a ha, hydrocacbon m t d d i tng cao 11540 ng i iso Kho ng 2 tri u ng i b nhi m c, 5 nghn ng i ch t
Tokyo (Nh t B n) Ma h, yn tnh 7, 1970
Bhopal )1984
( n Lin hi p s n xu t Kh Methyl phn bn cyanat
Trong khi Vi t Nam nhi m khng kh ni chung ch y u do s n xu t cng nghi p gy ra nh khu cng nghi p Bin Ha, khu cng nghi p Th c, Tn Bnh (thnh ph H Ch Minh), Khu Th ng nh, Vn i n (H N i) khu ha ch t Vi t Tr, nhi t i n Ninh Bnh tr c y, ximng H i Phnghm l ng cc ch t nhi m nh ng ni ny cao r t nhi u l n so v i cc khu v c khc khng c cng nghi p. Vo nh ng nm 1990 nh my ha ch t Th c s n xu t axit sunfuric gy nhi m mi tr ng do kh SOx. Cc k t qu ki m tra mi tr ng cho th y n ng SO2 v SO3 t i khu v c xung quanh nh my cao g p hng ch c l n tiu chu n ch t l ng khng kh xung quanh, i u ny gy thi t h i l n v h sinh thi cng nh ti s n c a dn c cc vng ln c n. y cng chnh l nguyn nhn nh my b ng c a. Vo nh ng nm 1988 1991, trong qu trnh s n xu t nh my phn bn Bnh i n II th i ra kh HF gy thi t h i l n v ma mng, hoa mu t i cc vng ln c n. T i khu cng nghi p Bin Ha I nh my gi y COGIDO vo nh ng nm 1994 1995 t i khu n u b t gi y th i ra mi hi kh ch u gy nh h ng t i ch t l ng khng kh khu v c Bin Ha. Sau , nh my ph i i m i cng ngh b t gi y ngn ng a nhi m. 2.4. CC NGU N NHI M CNG NGHI P Ngu n nhi m cng nghi p do hai qu trnh s n xu t gy ra:
37
Bi n Vn Tranh
- Qu trnh t nhin li u t o ra r t nhi u ch t c i qua cc ng khi c a cc nh my i vo khng kh. - Do b c hi, r r th t thot trn dy chuy n s n xu t v trn cc ng ng d n t i. Ngu n th i c a qu trnh s n xu t ny cng c th c ht v th i ra ngoi b ng h th ng thng gi. 2.4.1. Ngnh nhi t i n Nh my nhi t i n th ng dng nhin li u l than, xng d u cc lo i. Cc kh c h i, b i v hi nng th i ra khng kh t ng khi v cc ng th i khc. Cc nh my ny th ng dng nhin li u r n, d u FO, izen. Khi th i ra th ng ch a l ng b i tro l n (~10 30 g/m3) v cc ch t c h i sinh ra trong qu trnh chy nhin li u. ng khi th ng cao t 80 250m th i vo kh quy n. N ng ch t c h i quan st th y vng c kho ng cch ~2000 5000 m cch ng khi, ti p theo m c nhi m gi m d n v s lan truy n khi c th ko di t i 10 15 km. 2.4.2. Ngnh v t li u xy d ng Xt v m t mi tr ng th cc nh my s n xu t ximng, g ch ngi, vi, asphan, th y tinh, snh s , b t gy tc h i nhi u n mi tr ng khng kh. Ngu n th i c a nh my ximng lm nhi m r t l n, c bi t l nhi m b i v kh SO2. Cc nh my th y tinh, snh s th i ra m t l ng l n HF. Cc nh my g ch ngi, l nung vi th i ra m t l ng ng k b i v cc kh SO2, CO, v NOx (NO, NO2, N2O) r t c h i, c bi t l cc l nung g ch th cng. 2.4.3. Ngnh ha ch t v phn bn Ngnh phn bn v ha ch t c c trng th i vo kh quy n kh nhi u ch ng lo i cc ch t c h i d ng kh v d ng r n, th m ch cc ch t c h i t axit nit v sunphua dioxit v b i c th i ra t cc c a mi, cc ng thng gi, cc nh my s n xu t sn th i vo kh quy n, cc ch t ha tan nh hi xng, toluen (C6H5CH3)... Cc ch t th i c a ph n l n cc ha ch t c c trng l ng nhi t, nn nhi t c a kh th i chnh l ch nh so v i nhi t c a kh th i xung quanh n, v v y, n bay i khng xa v th ng t p trung g n ngu n. Thi t b s n xu t ha ch t th ng l l thin ho c bn l thin, m t s cng o n s n xu t ha ch t cng t ra ngoi tr i, cng v i s r r ha ch t qua ng ng ho c thi t b thi u kn, l nguyn nhn lm tng n ng cc ch t c trong khng kh bn trong, cng nh bn ngoi nh my ha ch t. X nghi p ha ch t c c trng l th i vo kh quy n nhi u ch ng lo i ch t c h i th kh, r n. Cc ng khi th ng c cao t 25 40 m n m trn mi nh, t khi ng khi cao n 50 m. Th m ch cc ch t c h i: axit nitric, SO2, b i c th i qua c a mi, qua cc ng thng gi trn mi, c khi th i qua cc c a s . Cc ch t th i c h i t cc nh my ny c th ha h p v i cc kh khc t o thnh cc ch t c h i m i i khi cn c h i hn cc ch t th i ban u. V nhi t kh th i khng cao nn kh nng bay c a kh khng xa v n ng ch t c h i th ng t p trung t i ngu n.
38
Bi n Vn Tranh
2.4.4. Ngnh d t v gi y Ngu n gy nhi m mi tr ng nh my d t v gi y ch y u hai cng o n: cng o n l hi do t than ho c d u nn th i nhi u b i khi v kh c; cng o n t y, s y kh v nhu m s b c hi cc ho ch t c h i. 2.4.5. Ngnh luy n kim c trng ch t th i c h i ngnh luy n kim l: - R t nhi u b i, b i thng th ng c kch th c to t 10 n 100m, pht sinh trong cng o n tuy n qu ng, sng l c, p nghi n qu ng v cc qu trnh tng t . - B i nh , khi ch y u thot ra t cc l cao, l mactanh, l luy n nhi t, bng truy n v lm s ch m u c. - Cc ha ch t c h i SO2, NOx c s n sinh trong qu trnh t chy nhin li u. - B i v kh CO2 c s n sinh trong qu trnh luy n gang - Hi v b i c sinh ra trong qu trnh luy n ng, v cc kim lo i mu khc c tnh c h i cao nh oxit ng, th y ngn, ch... Ch t th i c a nh my luy n kim c c i m l c nhi t cao, t n 300 400oC, i khi 800oC. Do cc ng khi cao 80 200m kh th i l i c nhi t cao nn ch t nhi m t nh my luy n kim c phn b r t r ng. Tuy nhin do k thu t lm s ch kh v thu b i cn b h n ch trn nhi u tr ng h p nn n ng ch t nhi m mi tr ng kh quy n khu dn c v n v t gi i h n cho php. Ngoi nh ng ngu n nhi m k trn, vng cng nghi p luy n kim cn lm nhi m khng kh do r t nhi u ngu n khc nh b i bay ln t cc sn bi qu ng, nguyn li u, cc va-gng v n chuy n v cc x ng c, bng chuy n... 2.4.6. Ngnh th c ph m Ch t th i c a nh my th c ph m lm nhi m khng kh ch y u l cc cng o n l t than, n i hi, th i qua ng khi nhi u b i, kh c (SO2, CO, CO2, NOx) cn i v i mi tr ng n c ch y u l cc ch t th i c l n ng, tinh b t, protein... Cc ch t th i ny gy nhi m mi tr ng n c, chng ti p t c th i r a v phn h y trong h th ng knh mng, v v y t o ra s nhi m ch m. 2.4.7. Cc x nghi p c kh Ngu n gy nhi m chnh cc x nghi p c kh l x ng c v x ng sn, c bi t l cc nh my ch t o t v my ko. Cc tc nhn gy nhi m x ng c c tnh tng t nh cc nh my luy n kim. Cn cc x ng sn gi ng nh cc x ng ha ch t. X ng chnh c a x ng l p rp c a nh my c kh th ng c m t b ng l n nhng chi u cao l i tng i th p. Nh ng ch t c h i t x ng chnh, cng nh t vi c t chy nhin li u cc x ng rn c, x ng nhi t luy n ho c b i v kh do qu trnh hn u c th i ra ngoi do cc c a thng kh. V v y, n ng ch t c h i th ng cao khu v c hng ro nh my v khu dn c st nh my.
39
Bi n Vn Tranh
2.4.8. Cc nh my thu c ngnh cng nghi p nh Do qu trnh ha h c ha s n xu t v ng d ng r ng ri k thu t dn p vo cc c u ki n, nn hi n t i tnh ch t cc ch t th i cng gi ng nh cc x nhi p ha ch t. V d nh my ng giy. Hi n nay th i ra nhi u b i da, Sol kh sn, d u, amoniac, axton, bultylaxetat u l nh ng tc nhn gy nhi m. 2.4.9. Giao thng v n t i y l ngu n gy nhi m l n i v i khng kh. Cc kh c th ng l cacbon monoxit, nit oxit, kh hydrocacbon. Cc lo i xe t cn gy nhi m do b i t v b i hi ch, khi r t c qua ng x . Tu h a, tu th y ch y b ng than hay xng d u u gy nhi m mi tr ng tng t nh xe t. c i m n i b t c a ngu n nhi m do giao thng gy ra l: Ngu n nhi m tng i th p, nhng n u m t giao thng l n, c i m a hnh v quy ho ch ki n trc, c th gy nhi m n ng cho hai bn ng. My bay cng l ngu n gy nhi m b i, hi c h i v ti ng n. N u so v i phng ti n giao thng khc th ch t th i do my bay gy ra ch chi m 2,5% t ng ch t th i cacbon oxit v 1% ch t th i hydrocacbon. ng ch l my bay siu m bay cao l n th i ra nit oxit gy nguy hi m i v i phn t ozn trn th ng t ng kh quy n. 2.4.10. Sinh ho t c a con ng i Ngu n nhi m ny ch y u do ho t ng cc b p un v l s i s d ng nhin li u than , c i, d u h a v kh t. Nhn chung ngu n nhi m ny l nh , nhng c c i m l gy nhi m c c b trong cn h , m t nh hay m t s nh. Lo i kh c ch y u l CO hay CO2. 2.5. CC TC NHN NHI M MI TR NG KHNG KH V TC H I C A CHNG 2.5.1. nhi m B i 2.5.1.1. nh ngha B i l m t t p h p nhi u h t v t ch t v c ho c h u c, c kch th c nh b t n t i trong khng kh d i d ng b i bay, b i l ng v cc h kh dung g m hi, khi, m. - B i l l ng: c kch th c t 0,001 10 m bao g m tro, mu i, khi v nh ng h t ch t r n nghi n nh , chuy n ng Brao ho c ri xu ng m t t v i t c u theo nh lu t Stok. Lo i b i ny th ng gy t n thng cho c quan h h p, nh t l b nh nhi m b i th ch anh (silicose). - B i l ng c kch th c l n hn 10 m, th ng ri xu ng t theo nh lu t Niutn v i t c tng d n. Lo i b i ny th ng gy tc h i cho m t, gy nhi m trng, d ng
2.5.1.2. Nguyn nhn t o thnh b i
40
Bi n Vn Tranh
B i c trong kh qu trnh s n xu t luy n kim v m t s cc ngnh khc (cng nghi p ha ch t, h m m ) l do: Cc h t r n b nghi n nh . Khi dng kh v n chuy n h t, kh trnh kh i m t s h t nh b kh cu n theo. Trong v n chuy n, do c ma st gi a cc h t r n v i nhau ho c do va p gi a chng ho c gi a h t v i t ng thi t b m v t li u b v v n. Trong qu trnh ho c nung c c v t li u b v v n. m t vi qu trnh, khi tng nhi t c th t o kh nng sinh b i l do gi m lin k t gi a cc h t trong v t r n (do tng nhi t ) m t khc do s tng th tch t bi n cc s n ph m th kh c a cc ph n ng ha h c, nguyn nhn lm tng t bi n t c kh thot ra v gy n . Khi dng kh (dng O2 ho c khng kh) chuy n ng qua kim lo i l ng c a l chuy n ho c s t o cc kh H2, Cl trong qu trnh i n phn v cc qu trnh khc mang theo cc h t d ch th nh , khi c lm ngu i kim lo i t o nh ng h t r n l l ng.
2.5.1.3. Phn lo i b i
- Theo ngu n g c: B i h u c nh b i th c v t, b i ng v t; b i v c nh khong ch t th ch anh, b i kim lo i, b i h n h p. Ho c phn theo b i t nhin, b i nhn t o. - Theo kch th c: H t c kch th c > 10 m :b i 10 0,1 m : sng m < 0,1 m : khi - Theo tnh xm nh p vo ng h h p B i < 0,1 m khng l i trong ph nang. 0,1 5 m l i ph i kho ng 80 90% 5 10 m vo ph i nhng c ph i o th i ra. > 10 m th ng ng l i mi. - Theo tc h i c a b i: B i gy nhi m c chung (ch, th y ngn, benzen ). B i gy d ng vim ph i, hen, n i ban (b i bng gai, b i ha h c) B i gy ung th (b i qu ng, b i phng x , h p ch t Brom) B i gy nhi m trng (lng, tc) B i gy x ph i (b i amiang, b i th ch anh) phn tn c a b i trong khng kh ph thu c vo kch th c tr ng l ng c a h t b i v s c c n c a khng kh. B i < 10 m s c n ng c a n g n b ng s c c n, th ng ri v i t c u. B i > 10 m s c n ng c a n l n hn s c c n, b i ri c gia t c. B i < 0,1 m c chuy n ng Brao, nh v y nh ng h t b i l n s ri nhanh xu ng m t t v
41
Bi n Vn Tranh
trong khng kh cn ch a nh ng h t b i nh , trong b i c 2 m chi m 40 90%.

2.5.1.4. Tc h i c a b i
Cc h t ri trn l cy lm gi m ho t ng quang h p v ngn c n s n y m m c a h t ph n d i tc ng c h c. B i xi-mng gy b nh chlorosis cho l cy. nhi m B i gy tc h i n s c kh e c bi t b i ch a cc ch t c h i. Thnh ph n ha h c, th i gian ti p xc l cc y u t nh h ng n c quan n i t ng. M c b i trong b my h h p ph thu c vo kch th c, hnh d ng, m t h t b i v c nhn t ng ng i. t khng gy cc ph n ng ph trong c th do c tnh tr v khng ch a cc h p ch t c tnh gy c. B i t, ct c kch th c l n (b i th), n ng, t c kh nng i vo ph nang ph i, t nh h ng n s c kh e. B i than c t o thnh trong qu trnh t nhin li u c thnh ph n ch y u l cc ch t hyrocacbon da vng (v d : 3,4-benzpyrene) l ch t nhi m c c tnh cao v c kh nng gy ung th. Khi ti p xc, ph n l n b i than c kch th c > 5 m b cc d ch nh y cc tuy n ph qu n v cc lng gi l i. Ch c cc h t b i c kch th c < 5 m vo c ph nang. B i vo ph i gy kch thch c h c, x ha ph i d n n cc b nh h h p nh kh th , ho v kh c m, ho ra mu, au ng c S c kh e con ng i b tc ng m nh do khng kh nhi m b i. Cc h t l n c l c b b i xoang mi, h u v kh qu n, nh ng h t c ng knh nh hn 0,6 m c th n ph qu n v cc h t nh hn 0,1 m c th vo n ph bo. Chng gy nhi u h u qu nghim tr ng n s c kh e con ng i. 2.5.1.5. Sol kh: L bao g m t t c cc ch t r n hay l ng l l ng trong khng kh, chng c kch th c th ng nh hn 1m. Chng c hnh thnh trong qu trnh ngng t v khu ch tn. Hi, khi, sng m cng thu c lo i sol kh r n hay l ng. Vi c phn lo i cc ph n t nh b d a vo kch th c (b ng 2.1). Ph n l n cc ph n t nh c kch th c l n v trung bnh so v i cc ph n t nh khc, s tch ra kh i kh quy n, ri xu ng b m t Tri t theo quy lu t tr ng l c.Hm l ng cc phn t nh trong khng kh c bi u th theo th nguyn mg/m3, g/m3.
42
Bi n Vn Tranh
B ng 2.3. c tnh c a cc ph n t nhi m nh trong khng kh Kch th c ph n t Phn lo i Ngu n g c pht sinh 0,1 m 0,1 1,0 m 1 m B Trung bnh L n Cc sol kh S n ph m c a qu B i cng nghi p, pht sinh t trnh thiu t v giao thng, thin qu trnh thiu sol kh quang ha nhin t
Sol kh ng vai tr quan tr ng trong cc hi n t ng thin nhin, trong sinh ho t v trong ho t ng s n xu t c a con ng i. S t p trung cc m my, vi c phun cc thu c ha h c trn cc cnh ng, ch a b nh b ng phng php kh dungl nh ng v d v cc hi n t ng v qu trnh c ng d ng Sol kh. 2.5.2. nhi m ti ng n 2.5.2.1. Khi ni m Ti ng n c th hi u nh l m thanh khng c gi tr khng ph h p v i mong mu n c a ng i nghe. C th l m t m thanh hay nhng l i tr thnh ti ng n v n x y ra khng ng lc, khng ng ch . Khi ti ng n lan truy n trong khng kh, chuy n ng m thanh c a cc phn t kh gy ra nh ng bi n i trong p xu t khng kh m ng i ta bi u hi n b ng p su t m, c ng m. Hi n nay, ng i ta coi ti ng n nh l m t ch s nhi m b n mi tr ng trong thnh ph . Tnh hnh nhi m mi tr ng trn th gi i do m c n gy ra nh sau: M , c ng qu l n c a ti ng n m i nm tng 25% Canada, trong 15 ti ng lin t c, ti ng n tng 15db m c gi i h n cho php. Anh c 20% - 40% dn s ph i s ng su t ngy m trong ti ng n qu m c quy nh. C hai lo i ti ng n l: ti ng n kh ng v ti ng n va ch m. S r t kh khn trong vi c nh gi ngu n ti ng n no gy nh h ng x u hn, b i v cng m t ti ng n gy ra, nhng m i ng i c m th y b tc ng v i m t m c khc nhau. Ngay c cng m t con ng i, i v i cng m t ti ng n gy ra cn ph thu c vo lc ng i ta ang lm vi c g, c quan, nh, hay ang i d o chi trong cng vin Ti ng n cng ph thu c r t nhi u vo tr ng thi tm l c a ng i nghe khi ti ng n pht ra. Thnh gic (tai) c a con ng i c c tnh l c m th c ng thanh theo hm s logarit. V d : c ng m thanh tng 100 l n nhng tai ch c m nh n hn 2 l n, ho c c ng m thanh tng g p 1000 l n nhng tai ta ch nghe g p 3 l n
43
Bi n Vn Tranh
C nhi u h th ng n v v t l khc nhau o m c c ng m thanh, nhng c dng ph bi n nh t l h th ng n v exiben. Tng ng v i c ng m thanh y u nh t m tai con ng i c th nghe c l 1dB. Tai ng i c th c m th m t kho ng m c c ng m thanh r t r ng t 0 - 180 dB. G i m thanh 0 dB l ng ng b t u nghe th y, cn m c cao nh t m tai ng i c th ch u ng c (khi nghe b chi tai) g i l ng ng chi tai, thng th ng ng ng chi tai l 140 dB. Tuy v y, m t s ng i c m th y kh ch u khi m thanh m i m c 115 dB. Ti ng ni chuy n thng th ng hay tranh lu n v i nhau c m c m bi n thin t 30 - 60 dB, trong khi ti ng n t my bay lc c t cnh t 160 dB. Tc d ng c a ti ng n i v i con ng i ph thu c vo t n s hay cc xung c a m thanh (l nh ng m thanh va p k ti p nhau, c p l c m thanh thay i ch p nhong trong th i gian 1 giy tr l i). M c p l c m thanh gy ra do m thanh t n s cao m nh hn m thanh t n s th p. m thanh l m t dao ng c h c. S l n dao ng trong 1 giy g i l t n s m thanh, n v o l Hertz (Hz). 1Hz l m t dao ng x y ra trong 1 giy. Con ng i c th nghe th y m c t n s t 16 n 20.000 Hz. Nhng kho ng t n s s gi m d n theo tu i gi v cc nhn t khc. T n s th p hn 16 Hz khng th nghe c, t n s trn 20.000Hz l siu m, cng khng nghe c. M t s ng i c th nghe c m thanh c t n s ny nhng m t s ng i khc l i khng th nghe c m thanh t n s . R t nhi u ng v t (v d nh ch) c th nghe c siu m thanh m con ng i khng th nghe c. V v y nh y c m m thanh c a ng i ph thu c vo t n s m thanh. Trong th c t cn c n v o l ng m thanh th 2 l m c to, n v l Fon. Fon l n v o m thanh c cng nh n l n v o l ng qu c t t nm 1961 (theo b n h ng d n dng n v Fon: ISO/R226 1961). M c to (Fon) c a m thanh c xc nh theo phng php dng tai ng i nh gi (so snh ch quan) to c a m thanh c n o v i m thanh chu n trong i u ki n quy c m c to c a m thanh chu n ng b ng m c m thanh (dB) c a n. Theo quy nh qu c t , m chu n l m thanh dao ng hnh sin sng ph ng v c t n s 1.000Hz. V d m thanh A c t n s 100Hz c m c m thanh l 60dB nhng ch nghe to tng ng v i m t n s 1000Hz c m c m thanh 50dB, th ta ni m c m thanh c a m thanh A l 50 Fon. B ng phng php so snh ny D.Robinos v R. Dandson thi t l p c bi u cc ng ng m c to (Fon) cho cc m thanh c t n s 20 15.000Hz v m c m thanh 0 140dB. Ni chung, tai ng i ta c th c m nh n m thanh c t n s 10005000Hz, v v y m thanh c t n s th p hn 1000Hz v cao hn 5000 Hz s c m c m nh hn 1000Hz tuy chng c cng m t m c c ng m (dB) nh nhau. b ng 5.1 th ng k tng ng (c tnh g n ng ) m c m o b ng dB c a m t s ngu n m trong th c t . B ng 2.4. M c c ng m (dB) c a m t s ti ng n th ng th y Mi tr ng ti ng n M c m (dB) t n
44
Bi n Vn Tranh
s 1000 Hz 1. V n yn tnh 30 2. Phng trong nh lc n a m 32 3. Ti ng ni th m nh , x xo, cch 1 m 35 4. Phng trong nh vo gi ban ngy 45 5. Vng nng thn trong kho ng 3m 50 6. Trong cc c a hng nh 55 7. Trong t nh ch y v i t c ti t ki m xng nh t 70 8. Cch chung i n tho i 2m, trong tu i n ng m 75 9. Chung ng h bo th c ku kho ng cch 0,6m 80 10. Trong phng ho nh c khi bi u di n 80 11. Trong by may ph n l c 85 12. t v n t i h ng n ng ch y b ng d u 90 13. Cch xe ng a ch y 5m 100 14. Trong my bay hnh khch c a my bay cnh qu t khi 100 c t cnh 15. Trong phn x ng c 100 16. Trong x ng d t 105 17. Trong x ng n i hi 110 18. Cch ng c my bay ph n l c 1m 120 S suy gi m ti ng n trn ng truy n tun theo quy lu t t l ngh ch v i bnh phng kho ng cch, nn khi tng g p i kho ng cch t ng i nghe n ngu n n th c ng m s gi m i cn v m c c ng m gi m i 6 dB. Cc m c m sau y c xem l ph h p (ng i nghe khng than phi n) TT Ngu n M c n 1 Trong b nh vi n ng kn, hay 35dB vo ban m, 45dB vo nh c a ng i gi, v cc ban ngy, nh cao nh t 55dB. cng trnh tng t 2 Khu dn c 45 dB vo ban m, 55 dB vo ban ngy, nh cao nh t 70dB 3 Khu thng m i Trung bnh l 60dB, nh cao nh t 75 dB 4 Khu cng nghi p Trung bnh l 65 dB, nh cao nh t 80dB
45
Bi n Vn Tranh
M c m cao nh t c th ch p nh n c trong nh cng c ng ph i th p hn cc s li u sau y: - R p chi u bng, phng pht thanh, v v tuy n truy n hnh: 30dB. - Phng ho nh c v nh ht : 35dB - Phng lm vi c, th vi n v cng trnh tng t : 45dB - C a hng, nh bng v cng trnh tng t : 50dB - Khch s n v phn x ng d ng c chnh xc: 55dB Vi t Nam cc cng trnh ki n trc th ng m c a i v c a s trong ph n l n th i gian trong nm, i u d n n k t qu l m c trong nh th ng l r t g n v i m c n ngoi nh. Cc cng trnh hi n i th ng dng t ng nh v th ng k t h p v i c a hng, do trong phng cng c m c n cao. Ti ng n t giao thng ng b l ngu n n chnh c a nhi m ti ng n thnh ph . g n ng cao t c m t chi u c th t t i m c n 90 dB, trong xe v n t i n ng th ng gy ti ng n tr m tr ng vo ban m, khi m n n n khu v c th p. 2.5.2.2. Ngu n gy n v o ti ng n 1. Ti ng n do giao thng a) Ti ng n c a m t xe ring l Ti ng n c a m i xe c th t ng h p t cc ti ng n nh sau: + Ti ng n t ng c v do s rung ng c a cc b ph n c a xe: Ti ng n ny ph thu c trnh thi t k v cng ngh s n xu t xe. ng c xe cng chnh xc, b gi m xc c a xe cng t t th ti ng n truy n n v xe, v sau truy n ra ngoi cng nh . Trnh thi t k v cng ngh s n xu t hi n nay m b o c lo i xe pht ra ti ng n r t b. + Ti ng n c a ng x khi: Gi m ti ng n t ng x khi pht ra l m t v n m h c n gi n, n c gi i quy t m t cch hon thi n. T t nhin h th ng tiu m cng t t th gi thnh cng cao, v i h i chi ph nng l ng nhi u hn. + Ti ng n do ng c a xe: Ti ng n do ng c a xe gy ra c m gic r t kh ch u, c bi t l vo gi m khuya, b i v n l ti ng n gin o n, n lm gi t mnh khi ang ng . C m t s hng xe gi i quy t m t cch c hi u qu lm gi m ti ng n ng c a, nhng r t nhi u nh my s n xu t t v n s n xu t ra cc lo i xe c ti ng n ng c a r t to. V n ny ch gi i quy t c t giai o n thi t k v b ng cch ch cho php cc nh my c ng k s n xu t cc lo i xe khng gy n khi ng c a xe. + Ti ng rt phanh: Ti ng rt hm phanh cng r t kh ch u. Ngy nay ng i ra r t ch gi i quy t v n ny b ng cc a hm hi n i, bao g m c vi c lm gi m ti ng phanh g p. Cc chi ti t tinh vi ny c tri n lm nhi u n c. b) Ti ng n c a m t s lo i xe
46
Bi n Vn Tranh
Khng ph i t t c cc lo i xe u gy ra ti ng n nh nhau. i u tra th c t cho k t qu sau y: - Xe hm thanh l ch : 77 dB - Xe hnh khch nh : 79 dB - Xe hnh khch mini : 84 dB - Xe th thao : 91 dB - Xe mt 2 xilanh 4 k : 94 dB - Xe mt 1 xilanh 2 k : 80 dB chnh l ch gi a m c n c a xe ca ch khch nh v xe th thao l khng t hn 12 dB, i u ngha l xe th thao c ti ng n l n hn xe t con kho ng 12 l n. Mt 2 xilanh 4 k s n sinh ra ti ng n l n hn xe t con kho ng 30 l n, xe mt 1 xilanh 2 k s n sinh ra ti ng n tng t xe t con. c) Ti ng n t dng xe lin t c gi m nh ti ng n giao thng m t cch t ng th , tr c h t l gi m ti ng n do t ng xe gy ra, ng th i quy ho ch ng cng c th h tr cho vi c gi m ti ng n giao thng, khi ch y s th p ti ng n pht ra l n hn, nh v y ph i gi m b t s l n xe d ng ch y v kh i ng th s lm gi m ti ng n giao thng. Cc ng vnh ai, cc ng xuyn v cc ng cao t c trong thnh ph u ph i c bi n php gi m ti ng n. i v i cc lo i ng ny th ng xy t ng che ch n ho c lm cc p nhn t o v tr ng cc dy cy xanh dy c hai bn ng gi m ti ng n. 2. Ti ng n my bay Lo i nhi m ti ng n ny trong m y nm g n y tng ln nhanh, c bi t l ti ng n g n cc sn bay qu c t . Ti ng n do my bay ph n l c gy ra v t xa lo i my bay cnh qu t, c bi t l n c nh c c i r t cao. Ti ng n my bay ph n l c sinh ra l do s xo tr n r t mnh li t gi a hi ph t ph n l c v khng kh xung quanh. N pht ra l n nh t khi my bay c t cnh. + Phng php gi m nh ti ng n my bay: Ng i ta c th dng b ph n tiu m gi m ti ng n c a my bay ph n l c trong lc c t cnh, nhng n l i lm gi m s c y c t cnh v cng tng chi ph nhin li u. S gia tng chi ph s d ng do ng d ng thi t b tiu m i v i m i my bay nh lo i Boeing 707 m t kho ng 16500 b ng Anh m i nm. ng c c a my bay ph n l c m i nh t th ng p d ng thi t b tiu m nn n c u i m gi m c 12dB so v i ng c c. C th p d ng k thu t hi n i gi m ti ng n my bay c t cnh, nhng cha tm c kh nng gi i quy t ti ng n lc h cnh. V n ny l ti khoa h c ang c ti n hnh nghin c u m t s n c. M t cch trnh tc d ng x u c a ti ng n c a sn bay l lm cc l ch n m thanh i v i nh , b nh vi n, tr ng h c xung quanh sn bay. T t nh t l chuy n sn bay n ch xa dn c. 3. Ti ng n t thi cng xy d ng:
47
Bi n Vn Tranh
Ti ng n t cc ni thi cng xy d ng ni chung l x u hn r t nhi u so v i ti ng n t cc nh my. Do qu trnh thi cng cc cng vi c qu n l ti ng n g n nh khng th ki m sot, thi t b dng trong thi cng xy d ng th ng gy ti ng n l n nh: Thi t b M c ti ng n i m cch my 15m My i 93 dB My khoan 87 dB My p btng 85 dB My ca tay 82 dB My nn diezel c vng quay 80 dB r ng My ng ba 1,5 t n 75 dB My tr n btng ch y b ng 75 dB diezel Tng ho c gi m kho ng cch gi a ng i nghe v my g p i th s tng ho c gi m ti ng n l 6dB. V d m c n 7,5m cch my i, my ko l 99 dB, cn m c n cch 30m i v i cc my l 87 dB. ng c c l m t lo i gy ti ng n l n trong thi cng xy d ng. Ring ph n ba p gy m c n kho ng cch 15m l 70 dB. Bi n php gi m thi u: Ti ng n c a t ng thi t b gy ra trong khu xy d ng cn c tng ln so v i khu tr ng tr i, v c b sung m ph n x c a cc cng trnh ln c n. C th gi m m c n t i 12dB. Dng m cao su hay b m gi m m c th gi m ti ng n kho ng 4 6dB. M t s bi n php lm gi m ti ng n thi t b xy d ng l bao t ng xung quanh cng c th gi m c 4 - 10dB. 4. Ti ng n trong cng nghi p Ti ng n cng nghi p c sinh ra t qu trnh va ch m, ch n ng ho c chuy n ng qua l i do s ma st c a cc thi t b v hi n t ng ch y r i c a cc dng khng kh v hi. Bi n php gi m thi u: C th gi m ng k ti ng n va ch m v ch n ng b ng cch t thi t b trn m n h i. Thm vo , c th gi m ti ng n dao ng b ng cch tng tr ng l ng mng v thi t b , ho c thi t k cc b ph n my trnh c s c ng h ng. Khi c n thi t th c th dng v t li u ht m bao b c, che ph thi t b . Ti ng n do dng kh gy ra c th lo i tr b ng cch s d ng ng ng h p l, thi t k v l p t chnh xc cc mi ng ht kh v mi ng th i kh. gi m ti ng n c a nh my i v i vng dn c xung quanh, ph i ch ngay t khu thi t k xy d ng nh my. Thi t b gy n nh t c a nh my c n xa khu dn c v xa ch cng nhn lm vi c, v c ng m thanh gi m i theo t l bnh phng kho ng cch gi a ngu n m n ng i nghe. Cc mn ch n
48
Bi n Vn Tranh
theo cc d ng cng trnh xy d ng, t ng cao v cy c i, n m gi a nh my v khu dn c c gi tr lm gi m ti ng n cng nghi p. i v i cng nhn lm trong x ng, c n trang b nt b o v tai, nh t l i v i cng nhn trong cc x ng d t. 5. Ti ng n trong nh C hai d ng ti ng n trong nh: ti ng n khng kh v ti ng n va ch m. Ti ng n va ch m c pht sinh v lan truy n trong v t r n v ch c m t cch lm gi m n l t o ra cc c u m m x p gi a ni pht sinh ti ng n v ni c n cch ti ng n. V d : s truy n m trong cc cn h gi a hai t ng, ho c hai cn h li n nhau. Ti ng n va ch m ny c th truy n qua l p sn btng r i truy n qua t ng n cc phng khc trong cc cn h bn c nh. Ti ng n va ch m thu c d ng ny ph n l n c th c lo i tr , n u s d ng k t c u sn ki u sn n i, t c l m t sn khng c lin k t c ng v i k t c u ch u l c, nh l dng l p m cao su, m ch t d o hay cc t m s i ngn cch gi a m t sn v k t c u ch u l c c a sn. i u c bi t c n ch l m b o sn hon ton n i. Nguyn t c c b n cch m khng kh (m pht sinh trong khng kh) l dng tr ng l ng. Bi n php ny c ngha th c t trong xy d ng, nh l t ng ngn gi a cc cn h c lm c, ch c m b o gi m nh m truy n qua. Ti ng n khng kh t bn ngoi truy n vo nh ch y u l truy n qua cc l tr ng t ng nh c a s , c a i, l thng gi v cc l tng t , cn qua t ng r t t, i u ny ph i h t s c ch . C a n m t l p knh c kh nng cch m kho ng 15 18dB. N u tng ln 2 l n knh th cch m c 18 21dB. C a kp b ng 2 l p knh n ng, xung quanh cnh c a c b c v t li u ht m th c th tng kh nng cch m c a c a ln t i 40dB. Cc phng lm vi c hi n i c trang tr n i th t ph h p, c tr i th m xung quanh t ng, rm c a v t cy c nh trong phngKhng nh ng gy c m gic d ch u khi lm vi c, m cn c tc d ng gi m ti ng n, t o nn s yn tnh trong phng. 2.5.2.3. nh h ng c a ti ng n n s c kh e con ng i 1. Cc y u t gy h i c a ti ng n - C ng m - T n s ti ng n -Th i gian ti p xc ti ng n trong ngy -Th i gian ti p xc ti ng n trong nhi u ngy, nhi u nm 2. Tc h i c a ti ng n C m gic m t m i, suy nh c tan thn C m gic kh ch u, tai
49
Bi n Vn Tranh
Gi m hi u qu trong cng vi c Nh ng thay i sinh l nh thay i nh p tim, huy t p Bi n i tm l: g t g ng, cu gi n, kh ch u, m t m i nh h ng thnh gic: tai, nghe km, nh h ng n giao ti p v s c nghe H u qu nh h ng ti ng n i v i c quan thnh gic: ch n thng m thanh, i c t m th i, i c vnh vi n. Ch n thng m thanh: ch n thng m thanh th ng do m t ho c vi ti ng n l n c c ng qu gi i h n sinh l c a c u trc trong tai. Gy t n thng c th rch mng nh, h h i cc xng con v ph h y tai trong. i c c th x y ra nhi u m c , th ng l i c c th ph c h i, hi m khi i c vnh vi n. Th i gian x y ra nhanh nn ng i nghe d nh . i c t m th i: Ti ng n c t n s t 2000-6000Hz, c ng 60 80 dB A v lin t c, d ng i c ny c th ph c h i sau vi pht n vi tu n. i c vnh vi n: d ng i c ny th ng x y ra ch y u nh ng ng i lm vi c lu di trong mi tr ng n l n. Th i gian ti p xc ti ng n cng lu th kh nng i c vnh vi n cng tng. i c tng nhanh nh t l khi ti p xc m thanh c t n s 4kHz trong 10 -15 nm u, ngoi ra n cng cn ty thu c vo m c ch u ng c a t ng c nhn. 3. nh h ng i v i thnh gic nh h ng ny ch tr thnh th c t n u m thanh qu to. Ti p t c tng m c m ln t i kho ng 100dB trong kho ng th i gian ng n gy tc d ng x u i v i thnh gic. R t nhi u cng nhn ch u tr c ti p ti ng n t my mc thi t b hay cc phn x ng n o trong m t th i gian nhanh chng m c b nh gi m thnh gic. Ti ng n m nh c th gy chi tai, au tai, th m ch lm t mng nh. 4. nh h ng i v i vi c trao i thng tin m thanh dng trao i, ni chuy n v dng m tho i. N cng r t quan tr ng i v i ng i thch nghe radio v v tuy n truy n hnh. m thanh trao i c ngha r t quan tr ng phng lm vi c, tr ng h c v cc ni c ng ng khc. M c m l n nh t c a ti ng n khng gy tc h i n trao i thng tin d i 55 dB. Ti ng n c m c 70dB c coi l r t n, n c tc d ng x u i v i vi c trao i thng tin cng c ng. 5. ng i Ti ng n th c ch t khng ch gy b nh tm th n m cn gy tc h i i v i ph n tai trong, n u ti ng n t t i 100dB. R t nhi u ng i pht hi n r ng, ti ng n lm h b suy y u v th l c v th n kinh nn lm gi m hi u qu lm vi c c a h . c nhi u ng i phn nn l r t kh ch u khi lm vi c m ph i nghe ti ng tch t c c a ng h ch y, hay l c ng i ni chuy n th th m bn c nh. nh h ng i v i th l c, tm th n v hi u qu lm vi c c a con
50
Bi n Vn Tranh
Trong tr ng h p nh v y cc thi u xt x y ra trong cng tc s tng ln, hn th n a l n c th tc d ng n th l c. Ti ng n gin o n c th d n n ng tr v t tc ng n hi u qu lm vi c, c bi t l i v i ng i th ng xuyn lm nhi m v n i u. Hi u qu lm vi c b nh h ng t ti ng n c m c m kho ng 90 dB. 6. nh h ng t ng h p c a ti ng n i v i cu c s ng c a con ng i Ti ng n tc ng ln con ng i ba m c: Qu y r y v m t c h c, nh che l p m thanh c n nghe. Qu y r y v m t sinh h c c a c th , ch y u l i v i cc b ph n. Qu y r y v s ho t ng x h i c a con ng i. T t c cc qu y r y cu i cng d n n bi u hi n x u v tm l, sinh l, b nh l, hi u qu lao ng c a con ng i, t c l nh h ng n cu c s ng c a con ng i. c h i c a ti ng n tr c h t l nguyn nhn c a b nh th n kinh, au u, tng huy t p v gi m tr nh . Ti ng n cn gy ra nh ng v n x h i nh xung t trong x h i, trong gia nh v trong c quan lm vi c. B ng 5.2. Tc h i c a ti ng n c c ng cao i v i s c kho c a con ng i. M c n (dB) 0 100 110 120 130-135 140 145 150 160 190 Ng ng nghe th y B t u lm bi n i nh p p c a tim Kch thch m ch mng nh Ng ng chi tai Gy b nh th n kinh v nn m a, lm y u xc gic v c b p au chi tai, nguyn nhn gy b nh m t tr, in Gi i h n c c h n m con ng i c th ch u ng c i v i ti ng n N u ch u ng lu s b th ng mng tai. N u ti p xc lu s gy h u qu nguy hi m lu di Ch c n ti p xc ng n gy nguy hi m l n v lu di Tc d ng n ng i nghe
Ti ng n cn gy nh h ng n tim m ch v s hnh thnh h th n kinh c a bo thai. Ti ng n c th lm gi m kh nng nghe c a tai v gy cc b nh v thnh gic, v v y cc chuyn gia y h c hi n nay cho r ng s suy gi m kh nng thnh gic theo tu i chnh l v con ng i th ng xuyn ti p xc v i ti ng n, nh t l trong x h i cng nghi p pht tri n.
51
Bi n Vn Tranh
Khi con ng i lm vi c trong mi tr ng n (nh l cng nhn d t), sau vi gi lm vi c ph i m t m t th i gian nh t nh th thnh gic m i tr l i bnh th ng, kho ng th i gian ny c g i l th i gian ph c h i thnh gic. Ti ng n cng tng th th i gian ph c h i thnh gic cng di. C cng nhn sau gi lm vi c chi u hm nay v , sng hm sau thnh gic m i ph c h i c, c tr ng h p th i gian ph c h i thnh gic cn di hn. N u con ng i ch u tc ng c a ti ng n to v qu lu, ho c ti ng n tc ng qu to th c th cn gy ra b nh thnh gic mn tnh, lm thay i s trao i ch t trong tai. b o v thnh gic, ng i ta quy nh th i gian t i a tc ng c a ti ng n trong m i ngy ph thu c vo m c n khc nhau. b ng 5.3 gi i thi u cc tr s gi n khc nhau m n khng gy ra h u qu lm bi n i thnh l c lu di c a con ng i. B ng 2.5. Th i gian tc ng t i a cho php (n u khng trnh c) i v i ti ng n Th i gian tc ng (s gi trong ngy) M c ti ng n (dB) 8 90 6 92 4 95 3 97 2 100 1,5 102 1 105 0,5 110 0,25 115 2.5.2.4. Cc gi i php ki m sot nhi m ti ng n C th nu m t s bi n php ch ng nhi m ti ng n nh sau: - u tin l p d ng cc bi n php c th c gi m ti ng n t i ngu n n. Nh thi t k , ch t o cc b ph n gi m m, ng d ng chng trong ng c my bay, xe v n t i, xe khch, mt, my mc c kh cng nghi p v cc trang thi t b c i n trong nh, l bi n php c hi u qu nh t. Tr ng h p c bi t khng th gi m ngu n n th b o v cng nhn lm vi c mi tr ng n b ng cch s d ng cc d ng c ch ng n c nhn nh l nt tai v bao tai. - C i ti n thi t k my v quy trnh v n hnh my, ki m sot ch n ng, tng c ng ngu n m b ng cc v t li u ht m. - H n ch ti ng n do xe c v n chuy n gy ra b ng cch quy ho ch t ch c cc ng giao thng h p l. Thi t l p phn khu cng nghi p, tng c ng vnh ai ngn ti ng n xung quanh khu , tr ng h c v b nh vi n. Thi t k cch m lm cho ti ng n khng xuyn qua k t c u bao che vo phng. Gi m c ng giao thng trong vng c n yn tnh.
52
Bi n Vn Tranh
- Thi t l p cc vnh ai cy xanh trong thnh ph . Pht tri n tr ng cy xanh hai bn ng, ch ch n cc cy c kh nng ht m t t. - Ki m sot ti ng n trong nh: + B tr cng trnh xa ngu n n trong i u ki n c th . + B tr cy xanh xung quanh nh ht m. + B tr cc phng ph nh hnh lang, b p, phng t m, phng ph c v pha g n ngu n n, cc phng ng , phng lm vi c pha yn tnh. + Phng t m, phng v sinh, phng b p v khu c u thang nn t p trung vo m t pha v tng c ng cch m gi a chng v i cc phng , phng lm vi c. + T ng, sn v tr n phng t m nn dng k t c u cch m t t. + Khu v sinh th ng gy n, c th sng lo i h x, t ti ng n l gi m c m t ngu n n. Lo i x b t c h th ng xiphng kp c kh nng gi m nh ti ng n v sinh. - Nh n c ban hnh Lu t ki m sot nhi m ti ng n, thi t l p c quan qu n l v ki m sot nhi m ti ng n cc thnh ph l n. 1. Gi i php ch ng nhi m ti ng n trong thnh ph - Gi i php t ng h p ch ng ti ng n trong thnh ph Gi i php kh ng ch Ki m sot h n ch ngu n n m i xu t hi n nh c s s n xu t m i, xe c m i a vo lu hnh, ngu n n sinh ho t m ic m c n v t qu qui nh Gi i php gi m n t ngu n: c th c hi n theo 2 cch. + Cch 1: gi m n t khu thi t k , ch t o dy chuy n s n xu t cng nghi p ho c xe c + Cch 2: ti p nh n k thu t gi m ti ng n cho chnh dy chuy n cng ngh , xe c ang ho t ng. Gi i php phn lo i: - Lo i 1: ngu n n c th ch p nh n c so v i qui nh chung. - Lo i 2: cc ngu n n c m c n v t qui nh song c kh nng v k thu t, kinh ph v cc i u ki n khc kh c ph c a ngu n n v lo i 1 th ch p nh n. - Lo i 3: cc ngu n gy n c m c n v t qui nh song khng c bi n php k thu t v cc i u ki n khc gi m m c n v t i m c n ch p thu n c th c n ph i h n ch ho c di d i. Gi i php gi m n trn ng lan truy n Bi n php th ng s d ng trong gi i php ny l bi n php dng mn ch n g n ngu n n hay s d ng cy xanh h n ch lan truy n ti ng n.
53
Bi n Vn Tranh
S d ng cy xanh ch ng ti ng n l bi n php c hi u qu v kinh t . Ngoi ra, cy xanh cn c tc d ng c i t o kh h u, ch ng b i v nhi m mi tr ng. M t bi n php c hi u qu cao ch ng ti ng n thnh ph l s d ng cc cng trnh lm t ng ch n ti ng n. Cc cng trnh lm t ng ch n ti ng n n nh t l cc b t, vch t p d c theo cc ng giao thng. Bi n php ph bi n nh t trong qui ho ch thnh ph l s d ng cc ngi nh ph c v m t hai t ng (c a hng n u ng, bch ho) hai bn ng ph lm t ng ch n ti ng n. Khi thi t k c n ch r ng cc t ng ch n ti ng n cng t g n ngu n n th cng c hi u qu cao. - H n ch ti ng n trn ng lan truy n b ng gi i php quy ho ch Bi n php qui ho ch ki n trc giao thng: Vng I : Vng cng nghi p n nh t thnh ph (75dB-90dB) Vng II : Trung tm cng c ng v thng nghi p, m c n t i a 75dB. Vng III : Vng nh , l vng tng i yn tnh c a thnh ph , m c n cho php t i a 60dB. Vng IV : Vng yn tnh c a thnh ph , m c n cho php t i a 50dB, vng ny g m c cc cng trnh: th vi n, tr ng h c, b nh vi n Bi n php k thu t: Cy xanh, t ng ch n ti ng n (s d ng cy xanh ch ng ti ng n l bi n php c hi u qu v kinh t ). 2. Gi i php ch ng nhi m ti ng n trong cng nghi p v d ch v c m c n cao - Bi n php gi m thi u ti ng n t i ngu n pht sinh Khi s d ng cc thi t b ph c v i s ng v s n xu t cng nghi p ta c th g p cc lo i n sau: a/ Ti ng n kh ng : do s chuy n ng c a cc ch t kh ho c l ng. b/ Ti ng n c kh: do s va p cc b ph n, chi ti t my mc khi v n hnh. c/ Ti ng n va ch m: do cc qu trnh s n xu t c n s d ng cc l c va ch m ( ba, ba my ) d/ Ti ng n t tr ng: do s bi n i t tr ng c a cc thi t b v n hnh ho c s n xu t i n t o ra. Cc bi n php c th s d ng gi m ti ng n i v i cc thi t b v nh cng nghi p: - Dng v t li u ht m bao b c cc ngu n pht ra m thanh nh cc lo i bng thu tinh, bng khong (dng cho cc ng c a b ph n i u ho khng kh).
54
Bi n Vn Tranh
Cc v t li u ht m ny ph i c kh nng ch ng chy t t, ph h p v i yu c u phng chy ch a chy c a cng trnh. Khi v n t c gi trong ng ng l n c th mang c cc s i bng c a l p ht m vo phng lm vi c, nh h ng n i u ki n v sinh khng kh trong phng. Bi n php cng ngh Nghin c u i m i cng ngh v thi t b s n xu t theo h ng gi m nh ti ng n do chng sinh ra. Bi n php ki n trc xy d ng Qui ho ch, s p x p h p l cc vng cng nghi p, cc thi t b gy n t v tr xa cc nh x ng Bi n php k thu t m h c y l bi n php th ng, gi m nh ti ng n sau khi chng sinh ra trong m t phn x ng. Dng cc l p v t li u ht m p vo cc b m t trong phng s n xu t. Hi u qu gi m ti ng n do p v t li u ht m ph thu c vo hnh d ng phng. i v i phng d ng hnh h p hi u qu khng b ng cc phng c chi u di hn chi u cao 5 l n. Dng v cch m ho c bu ng cch m: th ng dng cho cc ngu n sinh ti ng n l n nh my pht i n, mt i n... V cch m c ch t o t nhm s t, ch t d o, m t trong c a l p v ny c lt m t l p v t li u ht m. m t ngoi b c thm m t l p v t li u ht ch n ng (cao su, ch t d o). Mn ch n ti ng n: Mn ch n c c u t o b i m t t m c ng c p v t li u ht m, b m t ht m h ng v ngu n. S d ng thch h p cho nh ng v tr khi m c n tr c ti p t ngu n kh o st v t qu m c n t cc ngu n bn c nh v m c n ph n x cng truy n t i v tr , mn ch n c t gi a ngu n n v v tr c n b ov . - Bi n php gi m ti ng n trn ng lan truy n + Bi n php hi u qu nh t l l p t cc k t c u cch m, c a cch m v trong m t s tr ng h p cn c tr n cch m. + M t s d ng k t c u cch m 2 l p
55
Bi n Vn Tranh
B ng 2.6. Kh nng cch m c a m t s v t li u Kh nng cch m R (dB) T n s (Hz) 1.000 2.000 00 40 45 50 37 25 20 37 37 37 27 24 37 37 37 28 28 37 37
Tn v t li u T ng b tng nh dy 150mm T ng g ch 100mm Knh dy 5mm G dn dy 5mm T m bng TT dy 5 cm, 80 kg/m3 T m bng khong dy 5 cm, 200 kg/m3 25 38 30 17 17 30 30 50 36 36 23 15 36 36
4.000 56 43 29 27 43 43
- Bi n php gi m thi u n kh ng Ti ng n kh ng c phn lm 2 lo i: + Ti ng n do b n thn dng kh chuy n ng t o nn do b r i lo n dng, do ma st gi a dng kh v thnh ng, do chuy n ng v i v n t c l n ra kh i mi ng ng... + Ti ng n sinh ra t cc thi t b nh ng c, qu t gi ... v theo dng kh chuy n ng n khu v c khc. h n ch ti ng n kh ng th ng s d ng v t li u ht m c u t o thnh bu ng tiu m. V t li u ht m g m r t nhi u lo i v ph n l n l cc v t li u x p nh bng khong, bng th y tinh, s i th c v t v cc lo i g . S ph thu c c a h s ht m v i x p c a v t li u v t n s dao ng.
56
Bi n Vn Tranh
Bu ng tiu m: Trong cc d ng bu ng tiu m, bu ng tiu m d ng t m l d ng thng d ng nh t do c u t o n gi n, hi u su t cao... i v i bu ng tiu m d ng t m kh nng tiu m ph thu c vo cc thng s ch y u nh sau: + Chi u di bu ng tiu m + V n t c dng kh chuy n ng trong tiu m + Kho ng cch gi a cc t m tiu m + T n s c a sng m + Bu ng tiu m d ng t m
Bu ng tiu m cng di kh kh nng ht m cng tng. M t s th nghi m v i bu ng tiu m c kho ng cch gi a cc t m tiu m l 300 mm, v n t c dng kh l 5 m/s cho k t qu nh sau: Chi u di (mm) 900 120 150 180 240 300 gi m m (dBA) 40 45 49 53 60 60
2.5.3. Cc ch t c h i gy nhi m mi tr ng khng kh Ngu n g c c a cc ch t c h i, gy nhi m mi tr ng khng kh l do s n xu t cng nghi p v do qu trnh t chy nhin li u. Cc ch t c h i i vo c th qua ng h h p, tiu ha v qua da. Ch t c h i trong khng kh i vo c th qua ng h h p l nguy hi m nh t v th ng g p nh t. N xm nh p qua ph qu n v cc t bo i vo mu. Ch t c h i xm nh p vo c th qua ng tiu ha do n, u ng, ht thu c, ch t c h i qua gan, nh cc ph n ng sinh ha nn t nguy hi m. Ch t c h i th m qua da (ch y u l cc ch t c th ha tan trong m v trong n c) vo mu nh benzen, r u tylic. Ngoi ra ch t c h i cn i qua cc tuy n m hi, l chn lng vo c th . D a vo tnh ch t ch y u c a ch t c h i, c th chia thnh cc nhm sau: Nhm 1: Ch t gy b ng, kch thch da, nim m c nh axit c, ki m c, long (vi ti, amoniac).
57
Bi n Vn Tranh
- Gy b ng da: Gy b ng n ng, nh do ha ch t c hay long nh: axit sunfuric, axit nitric, axit clohydric, amoniac. Axit nitric gy b ng nhanh nh t, khi ng i b b ng n ng th ng b chong, m ch p nhanh v y u, kh th , s t cao, ti u ti n t, nn m a, m i m t, m man v c th d n n t vong. - Gy b ng nim m c: Khi ht th ph i cc ch t c, ho c do ha ch t dy vo m m, mi, m t th b b ng r p, sng nim m c v au n. N u b m t th gi m th l c ho c c th b m. Nhm 2: ch t kch thch ng h h p nh: Clo, NH3, SO3, SO2, NO, HCl, hi flo Ch t kch thch ng h h p trn vo c trong ph qu n nh hi Brom, hi ozn Ch t kch thch ph bo nh NO2, NO3 Cc ch t ny ha tan trong nim d ch t o ra axit gy ph ph i c p tnh. Nhm 3: Ch t gy ng t - Gy ng t n thu n nh CO2, tan, mtan, az t - Gy ng t ha h c: CO ha h p v i cc ch t khc lm m t kh nng v n chuy n c a oxy h ng c u lm h h p b r i lo n. Nhm 4: Ch t tc d ng h th n kinh trung ng, gy m, gy t, nh cc lo i r u, cc h p ch t hydro cacbua, H2S, CS2, xng Nhm 5: Ch t gy c - Ch t gy t n thng c th v d nh cc lo i hydro cacbua, halogen, clorua metin, Bromua metin - Ch t gy t n thng cho h th ng mu nh benzen, phenol, ch, asen Cc kim lo i v kim c nh: ch, th y ngn. Mangan, photpho, fluo, cadimi, h p ch t asen Sau y l m t s ch t c h i gy nhi m mi tr ng khng kh 1. Kh lu hunh oxit Kh sufuar c xem l nhi m quan tr ng nh t trong h lu hunh oxit, tuy r ng anhydri sunfuaric (SO3) c s n sinh kh ph bi n, nhng s l ng khng nhi u b ng ph n trm c a SO2 th i ra. Kh SO2 l lo i kh khng mu, khng chy, c v hng cay. Khi n n ng khng qu m t ph n tri u (1ppm) trong khng kh th n c v hng cay m nh v khi n ng kho ng 3ppm th n c mi v gy kch thch. Do qu trnh tc d ng c a quang ha h c hay m t xc tc no m kh SO2 d dng b oxy ha v bi n thnh SO3 trong kh quy n. SO3 tc d ng v i hi n c trong mi tr ng khng kh m t v bi n thnh axit sulfuaric hay mu i sulfat, chng s nhanh chng tch ra kh i kh quy n v ri xu ng t.
58
Bi n Vn Tranh
Kh SO2 ch t n t i trong khng kh m t s ngy v t n ng trong khng kh th ng nh hn so v i l ng SO2 do ho t ng s n xu t th i ra th ng xuyn. Ngu n lu hunh thin nhin c s n sinh ra do qu trnh sinh h c nh hydro sulfua (H2S) s n sinh ra t s th i r a cc ch t h u c v s oxy ha b i n c bi n sinh ra lu hunh v SO2. Kho ng 69% t ng s sunfuar v 93% s lu hunh do con ng i gy ra c ngu n g c B c bn c u. Kh SO2 tc d ng ha h c v i cc g c t do trong kh quy n nh l OH, theo ph n ng sau: SO2 + OH HOSO2 HOSO2 + O2 SO3 + HO2 D i tc d ng c a b c x m t tr i g c HO2 c th ph n ng v i NO cho l i g c OH nh sau: HO2 + NO NO2 + OH Anhydrit sulfuarit (SO3) ph n ng r t nhanh v i H2O hnh thnh axit sunfuaric, y l nguyn nhn chnh gy ra ma axit: SO3 + H2O H2SO4 Cc ph n t axt sunfuaric nhanh chng ti h p v i b i l l ng trong khng kh hay ha nh p v i hi n c t o thnh gi t H2O - H2SO4. M t ph n nh k t h p v i b i trong kh quy n hnh thnh Sol kh sunfat (SO42-) th ng x y ra r t ch m, trong kho ng m t s ngy. Theo th i gian, nhi m lu hunh d n d n ri xu ng t d ng SO2 hay SO42-. N cng c th tch kh i khng kh ri xu ng t d ng l ng kh hay l ng t. 2. Hydro sulfua (H2S) L kh c h i, khng mu nhng c mi th i r t kh ch u, gi ng nh mi tr ng th i. Trong thin nhin H2S l do ch t h u c, rau c th i m thnh, c bi t l ni n c c n, b bi n v sng h nng c n, n cn c s n sinh ra t v t n t c a ni l a, cc su i, c ng rnh v cc h m l khai thc than. Trong s n xu t cng nghi p H2S sinh ra do qu trnh s d ng nhin li u c ch a lu hunh. H2S n ng th p khng c coi l ch t nhi m nghim tr ng, n s c oxy ho ngay v i cc phn t lu hunh v sulfuar. 3. Cacbon monoxit (CO) CO l lo i kh khng mu, khng mi, khng v , t tr ng l 0,967. Con ng i khng v i CO r t kh khn. N pht sinh t vi c thiu t t ng h p nh ng h p ch t c ch a cacbon, v chi m t l l n nh t trong nhi m mi tr ng khng kh sinh ra t qu trnh t nhin li u; vi c pht sinh ra n ph thu c vo b n y u t sau: - L ng khng kh c p cho qu trnh t nhin li u: l ng khng kh c p khng (thi u oxy) s s n sinh kh CO. - Nhi t chy: Nhi t chy cng cao th s n sinh nhi u CO. - Th i gian khng kh c gi nhi t cao.
59
Bi n Vn Tranh
- Qu trnh kh chuy n ng r i trong l t. Theo th ng k, nhi u n c ang pht tri n th giao thng v n t i th i ra kho ng 70% l ng kh CO nhn t o, v v y n ng CO trong thnh ph s l n nh t vo nh ng gi cao i m. Kh CO c th b oxy ha s n sinh ra kh CO2, nhng ph n ng ny x y ra r t ch m d i tc d ng nh sng m t tr i. Kh CO c th oxy ho bm vo th c v t v chuy n d ch trong qu trnh di p l c ha. Cc sinh v t trn m t t cng c th h p th CO t kh quy n Smith xu t b n nm (1984) cho bi t hng nm trn ton c u s n sinh kho ng 600 tri u t n CO. Ring M hng nm c kho ng 65 tri u t n. Ph n l n l ng kh ny c sinh ra do ho t ng c a con ng i. CO khng c i v i th c v t v cy xanh c th chuy n ha CO CO2 v s d ng n trong qu trnh quang h p. V v y, th m th c v t c xem l tc nhn t nhin c tc d ng lm gi m nhi m CO. Tc h i c a kh CO i v i con ng i v ng v t x y ra khi c ha h p thu n ngh ch v i hemoglobin (Hb) trong mu: HbO2 + CO HbCO + O2 Hemoglobin c i l c ha h c i v i CO m nh hn i v i O2 v khi CO, O2 bo ha v i hemoglobin th n ng HbO2 (oxyhemoglobin) v HbCO (cacbonxihemoglobin) quan h theo ng th c sau:
P(CO) HbCO =M HbO2 P(O2 )
y P(CO) v P(O2) l p l c thnh ph n (hay n ng kh CO v O2), cn M l h ng s ph thu c vo loi sinh v t. i v i con ng i, tr s M vo kho ng 200 300, trong khi i v i th , ch b ng tr s trn. Cc ch ng b nh xu t hi n tng ng v i m c HbCO g n ng nh sau: - 0,0 0,1 : khng c tri u ch ng g r, nhng c th xu t hi n m t s d u hi u c a tress sinh l. - 0,1 0,2 : h h p n ng nh c, kh khn - 0,2 0,3 : au u - 0,3 0,4 : lm y u c b p, bu n nn v loa m t - 0,4 0,5 : s c kh e suy s p, ni lu l i - 0,5 0,6 : b co gi t - 0,6 0,7 : hn m ti n nh - 0,8 : t vong Khi con ng i trong khng kh n ng CO kho ng 250 ppm s b u c t vong. Ng i ht thu c l, m i ngy kho ng 1 gi th m c HbCO trong c th t t i 5% ho c l n hn. Nhn chung, ti p xc v i kh CO l r t c h i, c th x y ra ch t t ng t g n cc b p gas v cc l un b ng than. 4. Hydro florua (HF) Hydro florua l ch t kh khng mu
60
Bi n Vn Tranh
Ho t ng c a ni l a l ngu n t nhin sinh ra hydro florua trong kh quy n. Kh ny cn c sinh ra t nh my ho i n, qu trnh s n xu t ha ch t (HF), cc l nung g ch ngi, g m s , s n xu t th y tinh v t qu trnh t than. Gy c i v i con ng i v ng v t: Ht th m t l ng nh HF, h ng v ph qu n b kch thch, gy kh nu t, t c ng c, ng t th . Khi ht th c n ng 1/5000 s gy t n thng nim m c v ph i. Mi ng v mi b lot gi ng nh da, cc v t lot r t au, ti n tri n ch m, km theo l ch y n c mi v n c b t, i khi cn th y lot gic m c. Ht th nhi u HF gy kh th d d i, suy tim v li t c h h p, tm ti gy t vong, n u khng cng d n n tnh tr ng vim ph qu n ph nang, ph ph i, ho i th ph i. Th ng xuyn ti p xc v i florua d ng hi hay h t trong khng kh s gy t n thng xng, dy ch ng v gy r i lo n c u trc rng. i v i th c v t: a s cy n qu r t nh y i v i HF. Khi ti p xc v i n ng HF l n hn 0,002 mg/m3 th l cy b chy m, t n thng n ng d n n r ng l. M t s cy r t b n v ng i v i HF l c chua, h ng dng, mng tre, la. Khng kh b nhi m b i HF v cc h p ch t Florua gy nh h ng tr c ti p n i s ng sinh v t v s c kh e con ng i. 5. Hydro Clorua (HCl) Thng th ng hydro Clorua pht ra t nh my s n xu t ha ch t, m t khc n cn sinh ra t qu trnh t than, gi y, ch t d o v cc nhin li u r n trong tn l a. Kh Clo tc d ng ln o n trn c a ng h h p. Kh Clo gy c h i cho ng i v ng v t. Ti p xc v i mi tr ng c n ng Clo cao s b xanh xao, vng v t, b nh t t v c th t vong. Kh Clo v HCl lm cho cy ch m pht tri n, v i n ng cao th cy c th ch t. 6. Hydro cacbon (HC) L h p ch t ha h c do hydro v cacbon h p thnh. Hydro cacbon nh th kh v i nhi t thng th ng, n l thnh ph n c b n c a kh gas t nhin, c th c mi v n cn ch a cc thnh ph n khc nh lu hunh. S phn h y sinh h c c a cc ch t h u c, s r r c a kh t nhin, s b c hi d u kh t cc nh my v t cc tr m xng d u l nguyn nhn chnh sinh ra cc kh thu c hydro cacbon trong khng kh nh l cc kh: Mtan, etylen, anilin S chy nhin li u khng h t c a cc ng c, qu trnh s n xu t c a cc nh my l c d u, qu trnh v n chuy n, khai thc, bun bn nhin li u xng d u, s r r c a ng ng d n kh t... Cng l nguyn nhn chnh sinh ra kh hydro cacbon.
61
Bi n Vn Tranh
Etylen gy ra b nh ph i cho con ng i, lm sng t y m t, v c th gy ra ung th ph i cho ng v t. Etylen lm cho l cy tr nn vng a v ch t. Benzen (C6H6): dng benzen trong k thu t nh m, d c ph m, n c hoa, lm dung mi ha tan d u m , sn, cao su, lm keo dn dy dp. Trong xng c t 5 20%. Benzen vo c th ch y u qua ng h h p, gy b nh th n kinh, thi u mu, ch y mu rng l i, suy t y, suy nh c, xanh xao v d b ch t do nhi m trng mu. 7. Amoniac (NH3) Cc h th ng thi t b lm l nh, cc nh my phn m v cc nh my axit nitric cng nh sinh ho t c a con ng i l ngu n sinh ra amoniac. Amoniac l m t ch t kh khng mu, c mi khai, l m t ch t c h i cho ng i v ng v t. Amoniac l kh c kh nng kch thch m nh ln ng h h p v nim m c m t gy b ng rt do ph n ng ki m ha km theo t a nhi t. Ng ng ch u ng i v i amoniac l 20 40 mg/m3. Khi ti p xc v i amoniac v i n ng 100 mg/m3 trong m t kho ng th i gian ng n s khng l i h u qu lu di. Tuy nhin, ti p xc v i amoniac n ng 1500 2000 mg/m3 trong 30 pht s nguy hi m n tnh m ng. Amoniac gy b nh cho ng v t: NH3 v i n ng cao lm cho l cy b tr ng b ch, m l v hoa, lm gi m r cy, lm cy th p i, lm qu b thm tm v gi m t l h t gi ng n y m m. 8. Nit oxit (NOx) C nhi u lo i nit oxit nh l NO, NO2, NO3, N2O, N2O3, N2O4, N2O5, do ho t ng c a con ng i th i vo kh quy n, nhng ch c 2 lo i nitric oxit (NO) v nit oxit (NO2) l c s l ng quan tr ng nh t trong kh quy n. N c hnh thnh do ph n ng ha h c c a kh nit v i oxy trong kh quy n khi t chy nhi t cao (v t qu 1100oC) v lm l nh nhanh chng trnh s phn h y. N2 + xNO2 2 NOx Nit l lo i kh c nhi u trong khng kh (78%), nhng n tr v khng tham gia vo qu trnh sinh h c, tr khi n c c nh b i cc sinh v t c ng sinh v bi n sang d ng d tiu i v i cy tr ng. Trong kh quy n, nit r t t v c hnh thnh trong ging t . M t l ng NO v NO2 khc cng c pht th i ra t t do k t qu c a qu trnh ph n ng nitrat ha. T t nhin, cng c nhi u nit d ng amn c gi i phng t phn ng v t. Ngu n nit oxit nhn t o tr c h t do t cc nhin li u ha th ch. L ng ny cng nhi u nh ng n c pht tri n v nh ng ni t nhi u than . Thng th ng, khi t 1 t n than th c kho ng 5 10kg NO2 c pht th i. L ng pht th i ny ch y u do t xng d u cc phng ti n giao thng.
62
Bi n Vn Tranh
Mi tr ng khng kh b nhi m kh NOx ch y u cc thnh ph v khu cng nghi p, n ng kh NO thng th ng l 1 ppm, v NO2 l 0.5 ppm c hai lo i kh ny u c vai tr quan tr ng trong s hnh thnh khi m quang ha. Kh NO2 c ph n ng v i cc kh g c hydroxyl (OH) trong kh quy n hnh thnh axit nitric (HNO3). Khi tr i ma, n c ma s r a khng kh b nhi m kh NO2 v hnh thnh ma axit. + i v i v ng v t Hemoglobin tc d ng m nh v i NO (nhanh g p 1500 l n so v i kh CO), nhng NO trong kh quy n h u nh khng c kh nng xm nh p vo m ch mu ph n ng v i Hb. Kh NO2 v i n ng 100ppm c th lm ch t ng i v ng v t sau vi pht, v i n ng 5ppm c th gy tc h i b my h h p sau th i gian ng n ti p xc, v i n ng 15 50ppm gy nguy hi m cho ph i, tim, gan ch sau vi gi ti p xc. N ng kho ng 0,06ppm cng c th gy b nh ph i cho con ng i n u ti p xc lu di. + i v i th c v t M t s th c v t nh y c m v i mi tr ng s b nh h ng khi n ng NO2 kho ng 1ppm v th i gian tc ng trong kho ng m t ngy. N u n ng t hn, ch 0,35ppm th th i gian tc ng kho ng 1 thng. 9. Khi quang ha: Nguyn t oxy c sinh ra do s n ph m quang ha t kh NO2 d i tc d ng c a tia m t tr i, l i tc d ng v i cc hydro cacbon ho t tnh (mtan, tan, toluen...) t t c cc ch t ny u c sinh ra t qu trnh chy nhin li u ha th ch hay tr c ti p t th c v t hnh thnh cc ph n ng trung gian. Cc ph n ng ny s d n n m t chu i ph n ng v i oxy, hydro cacbon (HC) v Nit oxit (NO) m t i, ozn tch ly ch t nhi m th c p ra i, nh l formandhit, andhit v PeroxyAcetyl Nitrat hay l PAN (C2H3O5N). T p h p t t c cc kh trn hnh thnh khi quang ha. Nh v y khi quang ha c kh i u b i tia m t tr i cng v i s phn li c a NO2 thnh NO v O l b c quan tr ng nh t, ti p theo l hnh thnh O3 v NO2. Tnh ch t v t l c a n l khi c mu vng nu, lm gi m t m nhn cng v i s c m t c a nh ng ch t c h i t i h h p, gy ch y n c m t. Mu vng nu l do NO2 trong cc tc nhn gy kch thch g m ozn, andehyt m ch th ng, h p ch t nitrat h u c. B n i u ki n quan tr ng tr c khi x y ra vi c hnh thnh khi quang ha: NOx + tia n ng + hydrocacbon + nhi t trn 180C. Khi quang ha l n u tin c quan tm Los Angeles, Califoria (M ) vo nh ng nm 1940. Khi quang ha c th lm ch t ng i. Lun n, thng 12/1995, khi quang ha lm ch t 3 4 nghn ng i. PAN gy ra x m l, lm m t mu m trn l, lm l b gin, lm h h i cc t bo th t c a l. Ozn,
63
Bi n Vn Tranh
PAN v nit ioxit lm t n thng nghim tr ng nhi u lo i cy, ph ho i t bo c a l, h n ch qu trnh trao i ch t c a th c v t, gy nguy h i cho ch t di p l c l p, c bi t i v i cy thu c l, u H Lan, khoai ty, nho i v i con ng i, chng lm cay v au nhi m t, gy ho, au u, gy m t m i, b i ho i, cc b nh v ph i, kh c h ng. 10. Kh Ozn (O3) Ozn l lo i kh hi m trong khng kh g n b m t Tri t v t p trung thnh l p dy nh ng cao khc nhau trong t ng i lu t 16km n kho ng 40km cc v . M i phn t ozn c hnh thnh t 3 nguyn t oxy, b i v y nhi u ng i tin r ng ozn cng c ch cho c th , gi ng nh oxy. Nhng trn th c t khng ph i nh v y, v nhi u k t qu nghin c u ch r ozn c h i v s nhi m ozn s c tc ng x u n nng su t cy tr ng. M t khc, l p dy ho c l ch n ozn s c ch v n lm nhi m v m t b ph n l c ho c ki m tra cc tia t ngo i, t m t tr i chi u xu ng m t t, nh ng tia t ngo i r t nguy hi m, n tc ng t i cc AND trong t bo c a c th gy t bi n v ung th da. Nh v y ozn l tc nhn gy nhi m g n m t t v l tc nhn b o v ch ng tia t ngo i t ng i lu. Trong t ng bnh lu kh quy n, nh ng tia t ngo i t m t tr i tc ng v i O2 v chuy n thnh O3. Ozn cng c th chuy n thnh oxy b i nh ng ph n ng quang ha. Trong thin nhin t n t i m t c ch cn b ng ng gi a nh ng chuy n ha ny. T ng ozn ngn c n tia t ngo i, do th c v t, ng v t v con ng i khng b nguy hi m. M t s lo i kh do cng nghi p pht th i c kh nng bi n i O3 thnh O2 do lm m ng t ng ozn Kh ozn sinh ra v m t i nhanh, n ch t n t i trong kh quy n 1 pht. N l s n ph m c a cc phn t ch a oxy nh SO2, NO2, v andehyt d i tc d ng h p th b c x t ngo i m t tr i, theo s : H p th tia t ngo i, b kch thch NO2 O + NO (1) O + O2 O3 (2) N u khng kh c n ng ozn l n hn n ng t nhin th mi tr ng b nhi m v gy tc h i cho s c kh e con ng i. - N ng ozn 0,2ppm : khng c tc d ng gy b nh. - N ng ozn 0,3ppm : mi v h ng b kch thch, b t y. - N ng ozn t 1 3 ppm : m t m i, b i ho i sau 2 gi ti p xc - N ng ozn 8ppm : nguy hi m i v i ph i n ng 0,2ppm ozn gy h i i v i cy thu c l, c chua, u H Lan v r t nhi u lo i cy tr ng khc. N km hm qu trnh sinh tr ng v lm gi m nng su t cy tr ng. n ng 15 20ppm, n gy b nh m l, lm kh ho m m non.
64
Bi n Vn Tranh
Ozn cn gy tc h i i v i cc v t li u s i, c bi t l s i bng, nilon, s i nhn t o v mu thu c nh m. N lm c ng cao su v i n ng v th i gian tc ng nh sau: N ng ozn (ppm) Th i gian tc ng 0,02 65 pht 0,06 5 pht 0,45 3 pht 20 1 giy Theo tnh ton l thuy t, n u tng n ng ozn trong kh quy n ln 2 l n th nhi t Tri t tng ln 10C. Theo s li u c a Mac Kenzie v El Ashry, 1989, ch ring n c M , ozn l tc nhn gy nhi m khng kh ch y u v hng nm gy thi t h i nng su t ma mng kho ng 3 t la. 11. Cacbon dioxit (CO2) Cacbon dioxit l kh khng mu, khng mi, khng chy, v cht, d ha l ng do nn. M t l ng cacbonic (cacbon dioxit) r t l n do t nhin li u than, c i, v h h p c a ng v t th i vo kh quy n. c tnh m i nm ring t than th i vo kh quy n 2,5.1013 t n CO2. L ng CO2 do ni l a phun ra b ng 40.000 l n l ng CO2 c trong kh quy n hi n nay. Khng ph i ton b l ng CO2 sinh ra t n lu mi trong kh quy n, m kho ng m t n a c th c v t v n c bi n h p th , k t t a v ho tan trong bi n. Cc th c v t d i bi n gi vai tr quan tr ng trong vi c duy tr s cn b ng CO2 gi a kh quy n v b m t i dng. Do v y cn m t ph n kh CO2 trn s lu t n trong kh quy n. Bnh th ng CO2 trong khng kh chi m t l thch h p c tc d ng kch thch trung tm h h p ng th i thc y qu trnh h h p c a sinh v t, tuy nhin n ng CO2 trong khng kh t t i 50 60 ml/m3 (10 110mg/l) s lm ngng h h p sau 30 60 pht. B ng 2.7. Tc h i c a CO2 i v i sinh v t N ng , % Tc h i 0,5 Kh ch u v h h p 1,5 Khng th lm vi c c 36 C th nguy hi m n tnh m ng 8 10 Nh c u, r i lo n th gic, m t tri gic, ng t th 10 30 Ng t th ngay, th ch m, tim p y u 35 Ch t ng i Th c v t h p thu CO2 t n t i v pht tri n, nhng khi n ng CO2 trong kh quy n qu cao, th chnh n l i gy ra tc h i.CO2 ch y u vng i lu.
65
Bi n Vn Tranh
2.6. M T S NH H NG TON C U C A NHI M KHNG KH T I CH T L NG MI TR NG V S C KH E C NG NG 2.6.1. nh h ng c a nhi m khng kh t i th i ti t, kh h u Hi n t ng lm nhi m b n th ng t ng kh quy n v s thay i th i ti t kh h u do cc ch t nhi m khng kh gy nn l hai v n c quy m th gi i. R rng s t p trung dn c v hi n t ng nhi m nh h ng n th i ti t kh h u a phng nh cc hi n t ng o nhi t xung quanh cc thnh ph . Do s phn b cc trung tm h t c s n trong l p kh quy n pha d i gy bi n i ki u ma a phng. Khi cc h t v t ch t nh khi b i tng ln s lm gi m l ng b c x m t tr i i n b m t Tri t, v v y gy nn hi u ng lm l nh kh h u th gi i, cu i cng t o ra m t k nguyn bng gi. Ng i ta th y c nhi u d u hi u khc nhau v s gi m nhi t trung bnh hng nm B c bn c u v s tng ln c a l p bng tuy t B c C c. M t khc, n ng kh CO2 trong kh quy n ang tng ln do cc ngnh s n xu t cng nghi p th i ra, do v y m b c x h ng ngo i t Tri t b gi l i nn nhi t trn m t t tng ln. Hi u ng ny c g i l Hi u ng nh knh. Hi n nay, ng i ta cha bi t hi u ng no s th ng th , tuy nhin s tc ng qua l i c a chng s gy ra s b t n v th i ti t trn quy m ton c u. M t v n ng lo ng i n a l s tch ly ngy cng l n cc ch t clorofloromtan (Freon) trong th ng t ng kh quy n ( t ng bnh lu). Nh ng h p ch t ny d i nh h ng c a b c x t ngo i m nh m gi i phng ra cc nguyn t t do clo. M i nguyn t clo c t o ra l i ph n ng dy chuy n v i hn 100 ngn phn t ozn chuy n ha thnh oxy. V v y, ozn trong t ng bnh lu b gi m t o ra cc l h ng t ng ozn, t o i u ki n cho nh sng t ngo i xm nh p xu ng b m t Tri t, gy b nh ung th da, cu i cng gy ch t nhi u sinh v t k c con ng i. 2.6.2. Nh ng bi n i sinh thi do nhi m mi tr ng khng kh gy nn Thng th ng khng ph i t t c cc nh h ng c a hi n t ng nhi m khng kh u c th y m t cch su s c v k p th i nh nh ng th m h a x y ra Lun n, onora v thung lng Meuse. M t s nh h ng x y ra ni pht sinh ch t nhi m v k t qu l m t lo t bi n i do hi n t ng nhi m ban u gy nn cho mi tr ng. Cc ch t nhi m gy nn hi n t ng ma axit lm tng axit trong t, n c. i u ny gy tc h i r t l n n h sinh thi t nhin, ph h y cc v t li u. Kh quy n, th y quy n, sinh quy n c a Tri t v cc l p b m t c a th ch quy n t t c u t o ra m t h sinh thi r ng l n. N u thay i b t k m t thnh ph n no u gy nn s bi n i t t c cc thnh ph n khc. Nh ng s thay i nng l ng, khong ch t, cacbon dioxit, oxy, hi n c v nhi t gi a cc sinh v t, t , bi n v kh quy n t o ra m t m ng lin t c gi a cc tng tc trong h sinh thi hnh tinh th ng nh t. Nh ng thay i trn x y ra
66
Bi n Vn Tranh
trong ton b qu trnh ti n ha c a loi ng i. Tnh tr ng kh h u t ng vng thay i, m t s l n cc sinh v t v n d cng h i v i loi ng i tn l i. Khi CO2 trong kh quy n tng ln s gy ra nh ng bi n i kh h u ton c u, theo h ng tng nhi t trung bnh. Khi nhi t Tri t tng ln th l ng n c bay hi cng tng ln, v th s che ph cc m my c t o ra cng tng ln, lm tng kh nng ph n x , l ng b c x m t tr i, i u ny s ch ng l i s tng nhi t . Qua cho th y hi n t ng nhi m khng kh do nhi u ch t gy ra. T t c cc ch t nhi m khng kh c th tc ng x u n nhi u lnh v c khc nhau, v v y, thi t h i do chng gy ra cng r t l n. Nm 1973, y ban ch t l ng mi tr ng M nh gi t ng thi t h i hng nm c a n c M do hi n t ng nhi m mi tr ng trong c hi n t ng nhi m khng kh gy ra l 16,2 t USD. 2.6.3. Cc tc ng t i ch t l ng mi tr ng 1. Ma axit Thu t ng ma axit l n u tin c dng b i Robert Angus Smith khi ng nghin c u v ha khng kh c a vng cng nghi p trung tm n c Anh vo th p nin 1850. Nh ng nh my bng v cng nghi p n ng cung c p ngu n nng l ng b ng than th i khi ra kh p nh ng con ng thnh ph . Smith ch ng minh r ng s th i ra mu i c a cc nh my lm nhi m b u khng kh v lm thay i thnh ph n ha h c c a ma gy ra ma axit. Vo cu i th p nin 1950, nh ng d u hi u ch ra r ng, nhi m d n n tnh axit c a kh quy n gia tng c th gy nh h ng b t l i n r ng v cc loi th y s n cch xa ngu n cng nghi p. L n u tin khuynh h ng ny c ghi nh n Chu u. Mi n u th p nin 1970 n m i c ch ng minh Chu M . M c d d ng nhi m ny c bi t n nh l ma axit, nhng c m t thu t ng hay hn g i l L ng t axit", b i v tnh ch t axit ny c th c th i ra do kh hay b i, ho c ma. Ma axit l s k t h p c a ma, sng m, tuy t, ma v i oxit lu hunh, oxit nit sinh ra do qu trnh t chy nhin li u khong t o thnh axit sunfuric, axit nitric c n ng long (pH < 5,6) r i theo ma, tuy t ri xu ng m t t. Th ng n c ma trong t nhin mang tnh axit nh do nh ng ph n ng ho h c v i kh cacbonic (CO2) v n c trong khng kh. Ma axit l ma m trong n c ma ch a nhi u axit do khng kh b nhi m n ng gy ra. Theo tnh ton c a cc nh khoa h c, n c ma bnh th ng c pH = 5,6; cn khi n c ma c pH < 5,0 th c g i l ma axit. Thu t ng pH b t ngu n t c m t ti ng Php pouvoir Hydrogene, ngha l nng l ng c a Hydro. Theo ti li u ph bi n chnh th c c a C quan B o v Mi tr ng M (EPA) i v i i a s cc ch t ha tan t n t i trong t nhin, gi tr pH th ng ch n m trong kho ng t 0 14. Ngy nay, h u nh ton b Chu u, n c ma c pH dao ng t 4,0 4,5, ngha l axit tng ln 10 l n (theo thang logarit, s h th p pH m t n v tng ng v i s nhn ln c a axit g p 10 l n). Picholly vng Escosse n c
67
Bi n Vn Tranh
Anh, ngy 20/4/1974 b m t tr n ma chua ngang gi m c pH = 2,4. B c M , Canaa v Hoa K nhi u vng n c ma c pH = 4,5. thnh ph Wheeling c a Hoa K (bang Ty Virginia), ng i ta ghi l i m t cn ma 10 l n chua hn gi m c pH = 1,5. Ton b n c Nh t b cc cn ma axit d i xu ng (trong m t ph n cc m my axit t Hn Qu c, Trung Qu c do gi a t i Nh t; tng t nh cc m my axit t Anh, c c a t i Na Uy, Ph n Lan, Th y i n). Nh ng ch t nhi m c b n gy nn s l ng t axit l kh sulfua ioxit (SO2), cc kh nit oxit (NO), (NO2), v m t m c t hn c a clorua (Cl-). Kh SO2 sinh ra do t cc nhin li u a khai ch a nhi u lu hunh (S) t i cc nh my pht i n, my s i m gia nh v m t s ngu n khc trong s n xu t k ngh . Kh SO2 cn c th sinh ra t ni l a v s phn gi i ch t m do cc vi khu n sulfat. Kh NOx cng b t ngu n t cc nhin li u a khai, nhng ph n l n kh NOx l do ho t ng c a con ng i t cc lo i xe c . Cc ngu n khc nh vi c t cc tr ng (savannah - ng c vng nhi t i ho c nhi t i) v vng i tr c, do s m st v s phn hu c a vi khu n, quang phn gi i c a N bi n, oxy ho c a NH4+ v N trong khng kh. Ng i ta th ng k nhi m do cc lo i kh nu trn t nhi u ngu n nh sau: - Giao thng v n t i: Trn th gi i c kho ng 400 tri u t, hng ngy th i vo b u kh quy n 770.000 t n CO2, 40.000 t n NOx (g m NO v NO2) v 153.000 t n hydrocacbon. M t my bay ng di Chy M - Chu u tiu th 40 t n xng, t chy 90 t n oxy khng kh tng ng v i s l ng oxy c a 3.000 hecta r ng nh ra trong m t ngy v th i ra nhi u CO2, SO2 v NOx. - Ho t ng cng nghi p: Cc nh my, c bi t l cc nh my nhi t i n, hng nm t chy 7.000 tri u t n nhin li u ho th ch (than , xng d u, kh t) s n sinh ra 5,7 t t n CO2 v nhi u tri u t n SO2 v NOx. cc n c pht tri n phng Ty, b u kh quy n bo ha 146 tri u t n SO2 v 53 tri u t n NOx hng nm. - N n t r ng: chy r ng hng nm gy nhi m khng kh r t l n. T ch c FAO cho bi t hi n nay v n cn 4,2 tri u ng i t r ng lm r y trn m t di n tch kho ng 800 tri u ha. - Cc v th v kh nguyn t : tn l a h t nhn t chy m t l ng oxy ng k v t o ra m t l ng CO2 kh ng l cng cc ch t phng x . - Ho t ng c a ni l a: hng nm phun vo kh quy n 3 tri u t n lu hunh (S) v m t l ng ng k CO2 v NOx. Trong s cc tc nhn gy nhi m kh quy n ni trn, SO2 l kh nguy hi m nh t (SO2 khng ph i l kh c ho t tnh c bi t, nhng v n c th ho tan trong n c nn n khng tch t trong khng kh). Cc kh SO2 v NOx trong kh quy n d i tc ng c a nh sng m t tr i, chng nh n nh ng nguyn t oxy trong kh quy n r i ha tan trong nh ng gi t n c hnh thnh axit sunfuric (H2SO4) v axit nitric (HNO3) ring bi t lm cho n c trong kh quy n d i d ng cc m my,
68
Bi n Vn Tranh
sng m v tuy t b oxy ha. Nh ng d ng n c c a kh quy n ny ng l i b m t tri t d i d ng kh nh kh ho c Sol kh, ho c l theo ma ri xu ng t t o ra nh ng tr n ma c axit cao g p 10 l n so v i bnh th ng, l ma axit. Thng qua tnh ton v th c nghi m Chu u, ng i ta xc nh c l trong 100% l ng SO2 chuy n vo kh quy n th c kho ng 33% chuy n thnh H2SO4, trong c kho ng 27% ngng t vo n c ma; v trong 100% l ng NOx chuy n vo kh quy n th c kho ng 85% chuy n thnh HNO3, trong c kho ng 19% ngng t vo n c ma. Nh v y thng qua cc gi tr pH, d n i n, ki m, hm l ng SO42- v NO3-... c th nh gi cc c tnh c a cc t ma mang tnh axit ho c ki m, v m c nhi m khng kh do SO2, NOx v cc ch t ho h c khc. Chnh v v y n c ma tr thnh m t y u t ch th quan tr ng trong vi c ki m sot m c nhi m khng kh v tr thnh v n th i s nng b ng, c quan tm r ng ri v th ng xuyn trn kh p th gi i. M t c i m quan tr ng c a ma axit l do qu trnh ng l c ph c t p c a kh quy n, cc thnh ph n axit ha k trn c th x y ra cch xa ngu n th i ban u, th m ch t i hng nghn km. V th t i m t qu c gia, m t vng no trn th gi i, tuy khng ph i l ngu n th i nhi m song v n c th b h u qu c a ma axit. V v y, ma axt l v n qu c t - xuyn bin gi i. Nm 1959, l n u tin cc nh khoa h c pht hi n ra ma axit chnh l th ph m lm cc loi c b ng nhin bi n m t t i m t s h Na Uy, gy t n th t l n v thng m i v gi i tr; sau l cc n c khu v c B c u v Trung Qu c. Ma axit lm cho cc ao h b chua, gy nn hi n t ng c ch t v ngh t th do mang b bt ch t, m t s loi khng th sinh tr ng khi pH < 5,0. Ma axit khng ch lm nhi m ngu n n c trong cc ao h m cn ph h ng cc lo i th c n, uy hi p s sinh t n c a cc loi c v cc sinh v t khc trong n c. m t s ao h , c b tiu di t hng lo t. T i M t ng c hn 170 ao h , c b ch t do ma axit. Cc loi c trong 400 h c a Th y i n b tuy t ch ng. Na Uy c 1,3km2 m t h khng cn c. Canada c hn 5 v n h ang c nguy c tr thnh nh ng h ch t. Cc nh khoa h c nhi u qu c gia trn th gi i chnh th c c nh bo v nh ng tc h i to l n c a ma axit i v i cc ngnh nng - lm nghi p, nui tr ng th y - h i s n. Ma axit lm thoi ho t tr ng tr t, gy tc h i n h th ng n c ng m. Vo nm 1978, cc n c khu v c Ty u ph i chi ra hn 400 tri u la kh c ph c h u qu c a ma axt. Th y i n t ng tiu t n 70 tri u la, Na Uy ph i chi 30 tri u la x l t nng nghi p b tc ng b i ma axt. Nm 1993, ma axit Trng Khnh - Trung Qu c lm t n th t 1/4 ma mng. - Nhi u khu r ng b h y di t b i ma axit: Ma axit lm t n thng n l cy, tr ng i cho tc d ng quang h p c a cy, lm cho l cy b vng a v ri r ng. Ma axit lm cho ch t dinh d ng trong t b tan bi n, v ph ho i s c nh m c a vi sinh v t v s phn gi i cc ch t h u c, lm cho t ai mu m b suy gi m. Ma axit cn ngn tr s sinh tr ng c a b r , lm suy gi m kh nng ch ng b nh v su h i. Nh ng dy r ng l n bn b sng ng th ng c
69
Bi n Vn Tranh
m nh danh l l ph i c a Chu u b cc tr n ma axit tn ph tr thnh m t khu r ng cy kh l ho, nh h ng nghim tr ng n mi tr ng sinh thi c a cc n c Php, c, Th y S. Ton Chu u c kho ng 14% r ng b nh ng tr n ma axit tn ph, ring n c c r ng b tn ph n 50%. S Nghin c u Quan st Th gi i c a M , trong m t b n bo co nghin c u ch r s r ng trn th gi i b ma axit tn ph, ch ring t n th t v g h ng nm v t qu 10 t USD. - Ma axit lm s n l ng nng nghi p b gi m: Ma axit tr c h t lm cho l cc lo i cy tr ng nng nghi p b h h i, xu t hi n cc v t m, lm suy y u ch c nng quang h p, ph ho i cc t ch c bn trong, lm m t cc ch t ng, ch t keo v axit amin gy kh khn cho s sinh tr ng c a cy tr ng. Ma axit cn c ch vi c phn gi i cc ch t h u c v c nh l ng m trong t, r a tri cc y u t dinh d ng trong t nh canxi (Ca), magie (Mg), kali (K), lm cho t tr nn ngho ha. Theo i u tra c a Nh t B n, ma axit c th lm cho m t s cy ng c c v la m b gi m t i 30% s n l ng. M , m i nm ma axit lm thi t h i cho cy tr ng hn 1 t USD. Theo th ng k c a ngnh nng nghi p Trung Qu c, ma axit lm thi t h i 5,3 tri u t n lng th c. Ngoi ra, ma axit cn ha tan cc kim lo i c h i trong v trong t nh ch (Pb), th y ngn (Hg), caimi (Cd), nhm (Al)... chng c cy tr ng nng nghi p h p thu v tch t l i, do lm gi m gi tr s d ng c a s n ph m, th m ch khng th n c. - Ma axit cn lm h h i cc di tch l ch s : vn ha, v n c t hng trm ngn nm tr c; ma axit lm h h i, bo mn cc mi vm dt vng c a cc cung i n, lm h ng v v cc lu i, cc i t ng ni m, t ng b ng c m th ch, bi n chng thnh th ch cao m m v m n, lm m c nt cc di tch b ng g . T ng t ng th ng A.Lincoln khnh thnh nm 1922 b ma axit n mn 8mm, t ng Nga Hong Piot I Saint Peterburg cng b t n cng b i ma axit. Thnh c Aten n i ti ng, sn kh u ngoi tr i c a La m, b c t ng nhn s c a Ai C p do b nh ng tr n ma axit xm th c lm h h ng nghim tr ng. thnh ph Cha-c p, Ba Lan c 6000 ki n trc c ki t tc ang b cc tr n ma axit h y ho i, m t s t ng thnh khng cn m t mi, th m ch m t s b c t ng ch cn l ng nt. Lng Thai Chi c a n , i gio ng Thnh Pao-l c a Anh cng b ma axt ph h y. Pho t ng Ph t l n nh t th gi i ni L c Sn, Trung Qu c do tc d ng xm th c c a ma axit cng b h h ng nhi u. Ngoi ra, ma axit cn lm tng nhanh n mn ng ray xe l a, c u b ng kim lo i, nh cao t ng, cng tr ng h m m , dy cp i n, lm gi m tu i th c a chng. - Ma axit lm t n h i n s c kho con ng i: Kh SO2 l ch t ch y u gy ra ma axit, khi n ng trn 1mg/lt (ppm) th SO2 tr thnh ch t kh khng mu, c mi v hng cay. V khi n ng ln t i 8mg/lt, con ng i s c m th y kh ch u, c n lu khi n ng tng ln n 400mg/lt s gy ra ch t ng i. N u con ng i ht ph i kh c n ng SOx cao, th n s ho tan trong n c b t trong mi ng, d ch mng ph i, t o thnh axit kch thch h h h p, gy t n thng nim m c c quan h h p, t o ra cc ch ng b nh ng h h p. Ma ng nm 1952, Lun n lm ch t 4000 ng i m th ph m chnh l mn sng axit.
70
Bi n Vn Tranh
Kh NOx cng l ch t ch y u gy ra ma axit. Ng i ta nh n bi t c mi c a kh NO2 trong khng kh c n ng l 0,12ppm. V i n ng 1,5-5,0ppm, NO2 gy tc h i cho b my h h p ch sau vi gi . V n ng >5,0ppm, NO2 s gy tc h i cho b my h h p ch sau vi pht. Ma h nm 1951 Los Angeles, c 400 ng i ch t, hng ngn ng i ng a m t do khng kh nhi m b i khi xe hi th i ra tch t trn ng ph , g p khi th i ti t khng thu n l i cho vi c khu ch tn ch t nhi m. Ma axit c th gy ra s tn ph i v i h th n kinh v gy b nh th n kinh i v i con ng i c bi t l tr em, b i l cc s n ph m c a ma axit l cc h n h p r t c h i ha tan trong n c v r t d thm nh p vo c th con ng i. 2. Hi u ng nh knh Nh chng ta bi t kh h u c a Tri t c vai tr h t s c quan tr ng i v i s s ng c a mun loi trn Tri t. N c b c hi t m t t v cc ch t nhi m do ho t ng c a con ng i bay vo kh quy n lm thay i thnh ph n c u t o c a kh quy n. Nhi t c a m t t v kh quy n t ng th p bao quanh tri t c hnh thnh v n nh b i cn cn thng b ng nhi t gi a nng l ng m t tr i chi u xu ng tri t (nng l ng truy n xu ng tri t) v nng l ng trao i nhi t gi a m t t v i mi tr ng kh quy n xung quanh (Tri t t a nng l ng) ch y u b ng b c x v i lu, nhi t c a kh quy n c duy tr ch y u do kh quy n h p th t tri t d i d ng trao i nhi t b ng b c x v i lu. Hi u qu c a s trao i nhi t ny ph thu c vo tr ng thi c a kh quy n, c bi t l ph thu c vo n ng kh cacbonic v m t s kh khc c tc d ng gy hi u ng nh knh trong kh quy n. n c ta cha c nghin c u no pht hi n ra quan h gi a gia tng n ng kh CO2 trong kh quy n v bi n i kh h u theo th i gian. Cn c vo th ng k v phn tch s li u quan tr c kh t ng c a 27 tr m t nm 1927 n nm 1990 (63 nm) Nguy n Vn H i (vi n kh t ng th y vn) a ra k t lu n nh sau: Nhn chung th i k t nm 1954 n nm 1976 l th i k kh h u n c ta l nh hn kh h u th i tr c (1927 1953) v th i k sau (1977 1990). Do s phn b nng l nh khng ng u gi a cc vng. vng ni pha B c v B c Trung B kh h u c xu h ng l nh i, m c d trong th i k g n y (1927 1976) l th i k l nh nh t so v i hai th i k tr c v sau. Ton b Nam B c xu th tng r r t, nhi t khng kh m i th i k sau cao hn th i k tr c. Kh quy n c a chng ta ang ch u s c p ngy cng tng b i cc kh nh knh (kh CO2 v m t s kh khc) lm bi n i kh h u v b i cc ha ch t lm suy gi m t ng ozn. Cc ch t gy nhi m khc, bao g m c nh ng ch t t o ma axit th ng phn tn trong khng gian r ng l n c a kh quy n r i sau ri xu ng, gy ph h y mi tr ng t v n c. nhi u ni trn Tri t, cc ch t nguy h i ny th ng phn tn qua bin gi i c a cc qu c gia tr c khi ri xu ng t. Cc kh th i ny th ng do t nhin li u t o thnh. Nhu c u nng l ng l thi t y u i v i vi c pht tri n kinh t x h i v nng cao ch t l ng cu c s ng. Nhu c u ngy cng cao do l ng ch t th i mi tr ng cng ngy cng l n. Vi c ki m sot cc kh th i ny ph thu c vo hi u su t s d ng nng l ng trong s n xu t, truy n t i,
71
Bi n Vn Tranh
phn ph i v tiu th nng l ng ng th i ph thu c vo vi c thi t k cc h th ng nng l ng ph h p v m t mi tr ng. Cc kh trong kh quy n c tnh nng h p th b c x nhi t sng di (b c sng > 4m) c g i l kh nh knh. Cc kh nh knh h p th nhi t sng di t Tri t s tr thnh v t b c x , m t ph n b c x ny c a kh quy n s truy n xu ng m t t lm nng tri t v m t ph n b c x vo khng trung. S d g i l hi u ng nh knh c a kh quy n l v tc d ng c a cc kh nh knh trong kh quy n tng t nh l p knh c a cc nh knh tr ng rau xanh trong ma ng, b c x m t tr i l sng ng n nn d dng xuyn qua l p knh truy n vo trong nh knh tr ng rau, cn b c x nhi t bn trong nh knh v i nhi t th p, thu c lo i b c x sng di, khng th xuyn qua l p knh truy n ra ngoi. K t q a l mi tr ng vi kh h u trong nh knh m hn bn ngoi. N u nh Tri t khng c tc ng c a kh nh knh th nhi t b m t c a n s c c tnh theo cng th c l 2550K, tng ng 180C hay 00F. Nhi t th c t c a b m t Tri t l Ts. V y hi u ng nh knh c xc nh l: Hi u ng nh knh (0oC) = Ts Te = 150C (-180C) = 330C Nh v y chng ta c th ni r ng do hi u ng nh knh lm cho nhi t Tri t tng ln 330C. T ng quan v c tnh v tc d ng c a kh nh knh trong kh quy n bao g m cc kh cacbonic, CFC, mtan, v N2O. Trong kh CO2 l kh nh knh quan tr ng nh t i v i s bi n i kh h u. M t ph n t kh CFC c tc d ng hi u ng nh knh lm tng nhi t Tri t tng ng 1500 phn t kh CO2. Tuy v y do n ng kh CO r t l n nn n v n c vai tr quy t nh i v i bi n i kh h u 57%. Ngu n pht th i CO2 nhn t o chnh l cng nghi p nng l ng t nhin li u. Hi u ng nh knh lm Tri t nng ln, gy ra tc h i r t l n trn Tri t, nh lm tan cc t ng bng hai c c Tri t, i u ny s lm cho m c n c bi n dng cao v n c trn ng p nh ng vng ng b ng r ng l n ven bi n. Theo tnh ton th m c n c bi n s tng cao 0,25m khi nhi t Tri t tng cao 10C, v n u nh khng c bi n php gi m thi u kh nh knh th m c n c bi n c th dng cao t i 1 n 3m vo cu i th k t i (Hoffman v Keyes, 1983). Sau m t s th k ti p theo bng gi ty Antaric tan ra ch y vo bi n th m c n c bi n s tng cao t i 5 6m. H i ngh th ng nh c a th gi i h p t i Rio de Janeiro thng 5 nm 1992 ra cng c v bi n i kh h u. Cho n nay c t i 167 n c trn th gi i ph chu n v tham gia cng c v bi n i kh h u. Ngy 16/10/1994 n c ta ph chu n v k cng c ny. Theo cng c th t t c cc n c thnh vin u ph i ki m sot nghim ng t cc kh th i gy hi u ng nh knh, ring cc n c pht tri n ph i tm ra nh ng gi i php t t nh t lm gi m b t l ng kh th i gy hi u ng nh knh m t cch hi u qu nh t. Sau cng c khung v bi n i kh h u ton c u (Rio - 1992), ngh nh th KYOTO ra i nm 1998 gp ph n gi m ng k cc kh nh knh.
72
Bi n Vn Tranh
3. S suy gi m t ng ozn Trong b u kh quy n c a Tri t, t ng i n li (t ng ion ha) cch m t t kho ng 80 km, th ng g i l B u tr i i n t c a hnh tinh chng ta. T ng i n li c a kh quy n ny c tc d ng h p ph v ph n x cc sng i n trong c m t ph n tia t ngo i c b c sng c c ng n (b c sng < 0,099m), cc tia t ngo i c b c sng 0.13 0.18 m ti p t c xuyn qua t ng i n li v b c n l i t ng bnh lu. Gi s cc tia t ngo i ny c th chi u t i m t t th ton b s s ng trn hnh tinh i u b di t vong. T ng bnh lu c a kh quy n c cao 12 40 km. D i cao t ng bnh lu cho t i m t t g i l t ng i lu, y chnh l khng gian m chng ta ang s ng. S d cc tia t ngo i c b c sng d i 0,18 m khng xuyn qua c t ng bnh lu kh quy n l t ng ny c ch a kh ozn. Kh ozn c mi c bi t, chnh v v y m g i tn l kh ozn kh c mi theo ngha c a ch Hi L p. Kh ozn t nhin c hnh thnh nh sau: cc tia t ngo i chi u vo cc ph n t oxy s phn tch chng thnh cc nguyn t oxy, cc nguyn t oxy ny s ti p t c tc d ng v i cc phn t oxy hnh thnh kh ozn, t c l: O2 + Bxtn O + O O + O2 O3 Trong Bxtn - b c x t ngo i Ozn l i h p th nng l ng b c x t ngo i v phn h y theo ph n ng: O3 + Bxtn O2 + O V v y, trong thin nhin kh ozn lun b phn h y ng th i l i c ti t o, ozn lun gi c s t n ng vnh c u v c tc d ng h p th b c x t ngo i. Kh ozn c tc d ng che ch n v khng cho cc tia t ngo i c c ng n chi u xu ng Tri t. V v y ng i ta g i t ng ozn trong kh quy n l ci b o v s s ng trn Tri t. M t nm g n y cc nh khoa h c pht hi n th y n ng ozn trong kh quy n c c Nam bn c u c a Tri t b suy gi m do vi c s d ng CFC hay CFM. Kh CFC l chlorfluorocabon v CFM l chlorfluoromethan. H p ch t cacbon florua th ng c g i l florua mtan hay l CFM hay l freon. Freon 12 th ng c dng lm ch t trao i nhi t trong cc bnh nn kh trong k thu t lm l nh. Chng l kh tr trong cc ph n ng ha h c, l h c thng th ng, nhng khi chng c tch ly t ng kh quy n, d i tc d ng c a cc b c x t ngo i lm thot ra nguyn t Clo. M i nguyn t clo l i ph n ng dy chuy n v i 100.000 phn t ozn v bi n ozn thnh oxy. V v y s gi m 40% n ng ozn c c Nam Tri t hi n nay (m m m ng c a l th ng t ng ozn) c th l do con ng i s d ng nhi u ch t CFC v CFM. Cc my bay siu m cao l n th i ra nhi u kh NOx cng gy nguy hi m cho t ng ozn.
73
Bi n Vn Tranh
Cc h p ch t halogen h u c, nh tetra-clo-mtan (CH4Cl), metyl cloroform (CH3Cl), metyl bromua (CH3Br)Cng li t vo cc ch t tng t nh CFM. Trong t ng bnh lu c a kh quy n lun lun x y ra ph n ng quang ha phn h y phn t CFC v t o ra nguyn t Clo. Nguyn t Clo l ch t xc tc ozn theo ph n ng sau: Cl + O3 ClO + O2 ClO + O Cl + O2 V nh v y theo ph n ng trn th kh ozn s m t i v kh Clo lun t n t i v ti p t c ph h y t ng ozn. Theo tnh ton d bo c a m t s chuyn gia th c gi m 1% l ng ozn trong t ng bnh lu s lm tng kho ng 2% b c x t ngo i c h i chi u trn m t t. Tng b c x t ngo i chi u xu ng m t t s lm tng b nh ung th da, b nh kh m t v s lm r i lo n c ch mi n d ch i v i ng i v lm r i lo n h sinh thi bi n cng nh i s ng th c v t trn Tri t. N u t ng ozn ti p t c b suy gi m, l th ng t ng ozn s hnh thnh v cng m r ng n m t lc no b c x t ngo i chi u xu ng Tri t s t n ng ng c th lm ch t nhi u sinh v t, trong bao g m c con ng i. H i ngh qu c t t i Vin nm 1985 a ra cng c Vin b o v t ng ozn. Cc ha ch t lm suy y u t ng ozn c xc nh t i h i ngh qu c t t i Montreal nm 1987 v c b sung thm t i h i ngh Lun n nm 1990 v h i ngh Copenhagen nm 1992. Theo bin b n cc cc h i ngh trn th cc ha ch t lm suy gi m t ng ozn c n ph i c ki m sot l: CFC, halon, methyl chloroform, cacbon tetra chlororide, Hydrochlorofluorocacbon (HCFC), hydrobromofluorocacbon (HPFC) v metyl bromit. Ngy 26-1-1994 N c ta chnh th c ph duy t v tham gia k cng c Vin v b o v t ng ozn. Hi n nay m t s n c cng nghi p pht tri n c lu t c m s d ng kh freon -12 trong cng nghi p lm l nh, b o v t ng ozn trong kh quy n. V d nh Nh t B n, c quy nh c m s d ng Freon 12 cng nh freon 11 trong k ngh lm l nh t ngy 31-12-1995. Ng i Nh t ch t o c kh m i, tnh nng v nhi t gi ng nh kh freon12, thay th kh freon-12 trong k ngh lm l nh, chng khng ch a kh Clo nn khng nguy h i t ng ozn, l kh HFC-134a (tetra fluoroethane), cng th c ha h c c a n l CH2FCF3. 2.7. CC GI I PHP GI M THI U NHI M MI TR NG KHNG KH Mu n phng ng a v b o v mi tr ng khng kh khng b nhi m ta c n c cc bi n php t ng h p, k t h p ch t ch cc gi i php c th sau y. 2.7.1. Gi i php quy ho ch Quy ho ch th nng thn, b tr khu cng nghi p, khu dn c ni chung, ho c quy ho ch b tr m t cng trnh c th , c ngha quan tr ng i v i vi c gi m thi u nhi m mi tr ng khng kh.
74
Bi n Vn Tranh
Ngay t u, khi l p lu n ch ng kinh t k thu t, ta ph i nghin c u k, tnh ton d bo tc ng c a cng trnh t i mi tr ng, ph i m b o khi a vo v n hnh s d ng cng trnh , khng gy nhi m mi tr ng khng kh, t c l n ng ch t c h i do chng th i ra, nh p v i n ng ch t c h i c a khu v c , khng v t qu n ng cho php. i v i khu cng nghi p, cc nh my s n xu t, cc ngu n th i ra ch t c h i nn b tr cu i h ng gi ch o so v i khu dn c. Cc ngu n th i c h i nn t p trung l i d dng x l. C n b tr s p x p cc cng trnh h p l theo m t b ng a hnh v khng gian. Ph i p ng c m t lo t yu c u, v d m b o thng thong cho cc cng trnh, khng ch t c h i c a cng trnh ny lan t a v nh h ng x u t i cng trnh kia. Khi thi t k m t b ng chung cho thnh ph hay khu cng nghi p, c n n m v ng s li u a hnh, a ch t, th y vn, kh h u v n m c quy m pht tri n tr c m t cng nh lu di, trnh hi n t ng tr c m t th t m th i h p l nhng lu di th s nguy hi m, b nhi m n ng n . Khi mu n kh c ph c th ph i ti n hnh c i t o, p ph v xy d ng l i s r t t n km, lng ph. Nh ng nguyn t c trong vi c thi t l p m t b ng chung khu cng nghi p phng ch ng nhi m khng kh: Hnh thnh cc nh my v i cc t h p cng ngh c l p; H p kh i; Phn khu h p l theo cc giai o n pht tri n m r ng; T p trung ha cc h th ng ng ng cng ngh . Trong nh my, phn nh r khu s n xu t, khu ph tr , kho tng, khu hnh chnh ph c v . C n s p x p khi m r ng quy m khng nh h ng n s n xu t, t o i u ki n khai thc nh ng thu n l i c a nh my, ng th i d t p trung cc ngu n th i, cc thi t b lm s ch, cc h th ng thng gi x l khng kh, cc thi t b ki m tra ki m sot v bo ng nhi m mi tr ng Cc khu nh, cc nhm nh v trong t ng ngi nh c n ph i thng thong t nhin t t, chi u sng t nhin t t. Mu n v y ph i n m v ng cc quy lu t kh ng, b tr nh cho h p l, khng nh ng nh ny khng che ch n nh kia, m cn lm sao nh ny t o cho nh kia thng thong t t hn. Th ng th cc nh th p nn b tr u h ng gi chnh. N u vng xy d ng khng c h ng gi no chnh, t n su t gi cc h ng x p x nhau th nn t cc nh cao vo gi a. Khu hnh chnh ph c v c a nh my i n nn c d i cy xanh bao b c xung quanh gi m b t nh ng nh h ng x u c a cc ch t c h i, khi b i, ti ng n v b c x m t tr i. 2.7.2. Gi i php cch li v sinh, lm gi m s nhi m Ty theo cng ngh s n xu t v kh i l ng ch t th i gy ra nhi m mi tr ng khng kh xung quanh m thi t k d i cch li v sinh gi a khu nh my v i khu dn c.
75
Bi n Vn Tranh
Kch th c d i cch li v sinh l kho ng cch tnh t ngu n th i ch t nhi m t i khu dn c. Kch th c ph thu c vo cng su t c a nh my, i u ki n cng ngh s n xu t, trnh cng ngh tin ti n hay l c h u, cng ngh kn hay h , v c c trang b cc thi t b lm s ch hay khng. Th ng th khi quy nh d i cch li v sinh theo cc c p c h i c a s n xu t cng nghi p. V d : C p ch i I II III IV V D i cch li (m) 1000 500 300 100 50 D i cch li ny nh m m b o n ng ch t c h i khu v c dn c khng v t qu n ng cho php. N u v t qu n ng cho php th ta ph i c cc gi i php k thu t gi m s nhi m, ho c l tng d i cch li ln, nhng khng nn tng qu 3 l n, trnh s qu lng ph t xy d ng. y, ta c n cn c vo hoa gi v n t c v t n su t gi c a vng xy d ng, hi u ch nh d i cch li cho h p l.
li = l o Pi P0
Li - b r ng d i cch li (m) ta c n xc nh theo h ng i L0 - b r ng d i cch li (m) d a theo c p c h i; Pi - t n su t gi trung bnh th c t c a h ng I (%) ; P0 t n su t gi trung bnh trn m i h ng; (th ng hoa gi cho s li u c a 8 h ng )
P0 = 100 (12,5%) 8
s d ng h p l t xy d ng (v di n tch t r t qu hi m), ta c th thu h p d i cch li, v i i u ki n l p d ng cng ngh s n xu t tin ti n, cng ngh kn, cng ngh s ch v cc trang thi t b x l lm s ch ch t c h i. Lc ny tnh b r ng d i cch li theo n ng c h i khu dn c khng c v t qu n ng cho php. 2.7.3. Gi i php cng ngh Ta xem gi i php ny l c b n, v n t c hi u qu cao trong vi c gi m c h i, c lc lo i tr c ch t c h i th i ra mi tr ng khng kh. N i dung c a gi i php ny l hon thi n cng ngh s n xu t, s d ng cng ngh tin ti n hi n i, cng ngh s n xu t kn, gi m cc khu s n xu t th cng, p d ng c gi i ha v t ng ha trong dy chuy n s n xu t, m t m t l tng nng su t lao ng, m b o ch t l ng s n ph m, m b o an ton cho ng i lao ng v v sinh mi tr ng.
76
Bi n Vn Tranh
V i gi i php ny, ch t c h i khng t a ra ho c t a ra r t t vo mi tr ng khng kh xung quanh, cc kh th i c thu gom t p trung v d n theo ng ng kn th i ra ngoi theo mu n c a con ng i. Hi n nay c xu th t n d ng cc kh th i ti ch s n xu t, v d s d ng kh th i c a cc nh my nhi t i n do t chy nhin li u ch t o axit nitric, s d ng kh th i c a nh my ha ch t (c SO2) ch t o axit sulfuric. D n d n s ti n t i cng ngh s n xu t khng c ch t th i, t c ph th i c a cc nh my ny (c a cng o n ny) l nguyn li u cho nh my kia (cho cng o n kia). Nh v y s d ng ti nguyn m t cch h p l v tri t , ng th i b o v c mi tr ng khng kh b nhi m. Gi i php ny cn bao g m vi c thay th ch t c h i dng trong s n xu t b ng ch t khng c h i ho c t c h i hn, lm s ch ch t c h i trong nguyn li u s n xu t, v d tch lu hunh trong nhin li u than d u, thay phng php gia cng s n xu t kh cc v t li u sinh nhi u b i b ng phng php t, thay vi c nung l a b ng nung i n, thay qu trnh s n xu t gin o n qua cc khu trung gian b ng qu trnh s n xu t lin t c.v.v phng v ch ng nhi m mi tr ng khng kh. Cc thi t b my mc s n xu t, cc ng ng v n chuy n c n ph i kn, m b o v n hnh an ton, kinh t v trnh c nhi m c h i. Nh t l cc thi t b c h i, my mc, ng ng c p l c th cng ph i kn kht v ch u c p su t cao hn p su t lm vi c. Trong v n chuy n, c t ch a cc ch t c h i ho c sinh b i, ho c c nguy c chy n th ph i tuy t i m b o an ton v sinh khng c r r ly lan ra xung quanh. 2.7.4. Gi i php k thu t lm s ch kh th i C nhi u phng php lm s ch kh th i, chng khc nhau v c u t o thi t b cng nh cng ngh lm s ch. Ta l a ch n cn c vo thnh ph n, tnh ch t kch th c v kh i l ng c a ch t th i, trn c s so snh v phn tch v hai m t kinh t v k thu t. C th l ph i xt n hi u qu lm s ch cao hay th p, c u t o n gi n hay ph c t p, gi thnh ch t o vo l p t nhi u hay t, chi ph v n hnh s d ng l n hay b Thng th ng m t s phng php x l kh th i nh sau: 1. X l b i thu gom v l c b i tr c khi th i kh ra ngoi, ng i ta dng cc thi t b l c theo nguyn l c h c, h t b i chuy n ng theo khng kh, c kh i l ng v v n t c no , ta thay i v n t c chuy n ng v h ng chuy n ng c a dng kh tch h t kh ra kh i h n h p kh v b i. l a ch n phng n x l b i kh thi cho t ng nh my x nghi p, c n xem xt nguyn l, tnh nng k thu t, u khuy t i m c a t ng phng n x l b i.
77
Bi n Vn Tranh
- Bu ng l ng b i B i c kch th c h t t 100 200m c l ng d i tc d ng c a tr ng l c. M c d hi u su t x l c a phng php ny th p (40 70%) nhng bu ng l ng c c u t o n gi n, tiu t n t nng l ng.
a) bu ng l ng n gi n
b) Bu ng l ng nhi u sng
Hnh 2.4. Cc bu ng l ng b i 1. Kh vo; 2. kh s ch thot ra; 3. X b i; 4. Van i u ch nh; 5. C a d n v sinh - Xiclon Kh th i c ch a b i v i kch th c h t t 5 - 100m c a vo cyclon theo phng ti p tuy n v i v cyclon. D i tc d ng c a l c ly tm, b i c l ng xu ng ph n hnh ph u c a cyclon. Phng php ny t hi u qu th p t 45 85% v ch l c c nh ng h t b i c kch th c tng i l n. Tuy nhin n u ghp nhi u cyclon n thnh t h p th hi u su t l c b i c th t n 95%.
2
Kh s ch h1
2
Kh s ch
Ht Hx H
3 1
Kh b i
Kh b i
1 4
4 5
Dk
5 6
B i
a
B i
b Hnh 2.5. Xiclon a. Xiclon n: 1. ng kh vo; 2. ng kh ra; 3. Bu ng hnh tr ; 4. Bu ng hnh chp; 5. Bu ng l ng b i
78
Bi n Vn Tranh
b. Xiclon nhm: 1. ng kh vo; 2. Bu ng ch a kh s ch; 3. Vnh khu ch tn; 4. Xiclon thnh ph n; 5. Thng ch a; 6. C a ngn b i - L c tay o Kh th i c ch a b i c cho qua cc ti v i l c. B i c gi l i trn b m t cc ti v i, cn kh s ch c thot ra ngoi. Phng php ny cho php l c cc lo i b i c kch th c nh (2 - 10m) ho c b i th hn v i hi u su t cao 85 99,5%. Tuy nhin, phng php ny c tr l c cao v ch dng i v i cc lo i b i kh, nhi t tng i th p (kho ng d i 100oC), khng bm dnh.
Kh sach
Kh bui
B ph n thu kh s ch B ph n gi b i B ph n ti v i
B ph n ch a b i
Bui
Hnh 2.6. Thi t b l c b i tay o
- L c tnh i n Kh th i ch a b i c cho qua h th ng t o i n tr ng m nh. Cc h t b i c tch i n v gi l i trn cc i n c c c tch i n tri d u. Phng php ny cho php l c c cc lo i b i c kch c khc nhau, th m ch c cc h t b i c kch th c r t nh (0.005 - 10m) v i hi u su t cao (85 99%). Ngoi ra, phng php ny cn cho php h p th m t ph n cc ch t th i d ng kh. Tuy nhin, phng php ny tiu hao nhi u nng l ng, n c, khng p d ng c i v i cc lo i b i c gi i phng ra kh khi g p n c ( kh i ph i gi i quy t thm ph n n c th i). 2. X l cc ch t nhi m d ng kh - Phng php h p th Nguyn t c c b n c a phng php ny l h p th kh th i b ng n c, dung d ch xt ho c acid trong thp h p th , sau ti sinh ho c khng ti sinh dung d ch h p th . tng th i gian ti p xc gi a kh th i v dung d ch h p th c th s d ng thp h p th m. tng t c h p th c a cc ch t nhi m trong n c, xt ho c acid, kh th i c nhi t cao c n ph i lm l nh n nhi t c n thi t tr c khi a vo thp h p th . - Phng php h p ph Phng php h p ph kh th i trong than bn ho c phn rc Nguyn t c c b n c a phng php ny l kh th i c ch a h n h p cc ch t nhi m (SOx, NOx, hydrocarbon, aldehydes) c h p ph trong l p m
79
Bi n Vn Tranh
than bn, phn rc ho c t x p. Cc ch t kh c gi l i trong l p m sau phn h y b ng phng php sinh ha. V t li u m c t ti sinh. Theo phng php ny kh th i c lm l nh n 35 40oC, sau cho i qua l p m than bn, phn rc ho c t x p. Hi u su t x l c th t n 99.9%. qu trnh x y ra lin t c c n t hai thp h p th song song, m t thp lm vi c, thp cn l i t ti sinh. tng hi u su t h p th v b o m i u ki n cho vi sinh v t ho t ng, nhi t kh th i tr c khi a vo thp h p th ph i nh hn 40oC. - Phng php h p ph kh th i trong than ho t tnh Than ho t tnh c s d ng h p ph cc ch t nhi m khng kh, c bi t l cc ch t c mi hi. Theo phng php ny kh th i c lm l nh n nhi t thch h p sau cho qua thp h p ph . Than ph i thay theo chu k, khi qu trnh h p ph bo ha. - Phng php oxy ha kh C 03 lo i ha ch t h p th dng x l cc ch t nhi m khng kh c bi t l cc ch t gy mi hi: Dung d ch acid sulfuric: dng h p th cc h p ch t amin v amoniac giai o n 1; Dung d ch ki m: dng h p th acid carboxylic, acid bo, mercaptan, phenol giai o n 2; Dung d ch hypoclorit natri: dng oxy ha aldehydes, H2S, ketones, mercaptan giai o n 2 v 3. Theo phng php ny th kh th i c n ph i lm l nh n 40 50oC tng c ng kh nng h p th cc ch t kh trong dung d ch n c. Ngoi ra, cn c m t xu t m i x l cc ch t nhi m khng kh v mi hi trong ph m vi r ng l dng ngu n pht ra ozne v ion. Kh c mi hi s b oxy ha t o thnh cc ch t khng mi, t c ho c khng c h i. - Phng php phn h y nhi t Kh th i c ch a cc ch t nhi m khng kh c bi t l cc ch t gy mi hi c th x l b ng phng php phn h y nhi t hay t l i kh th i. Theo phng php ny th kh th i c a vo l nhi t kho ng 1000oC. B i, cc ch t h u c gy mi sau khi b oxy ha hon ton bi n thnh cc s n ph m chy hon ton khng c mi l CO2 v hi n c. Nhin li u dng cho l t l d u, ho c kh, ho c t b ng i n. - Phng php sinh h c Khi ni m. Trong ki m sot nhi m khng kh, b x l sinh h c n gi n c s d ng tiu th ch t nhi m trong dng kh nhi m b n. Ph n l n cc h p ch t u b phn h y d i tc d ng c a vi sinh v t trong nh ng i u ki n nh t nh. i u ny lun ng i v i cc ch t h u c, nhng m t s vi sinh v t c th phn h y c c cc ch t v c nh hydrogen sulfide v nitrogen oxydes.
80
Bi n Vn Tranh
C ch ho t ng c a b sinh h c x l kh th i. Vi sinh v t xu t hi n trn Tri t t khi nhi t Tri t m c th t o i u ki n t n t i cho s s ng. Vi sinh v t c m t chu trnh s ng n gi n: xu t hi n, sinh tr ng, sinh s n v ch t i. Th c n c a vi sinh v t ch y u l ch t h p ch t carbon, n c, oxy ( i v i cc ph n ng hi u kh) v ch t dinh d ng i l ng. Thi t b ph n ng sinh h c s d ng vi sinh v t tiu th ch t nhi m trong dng th i. Khi ni m th n gi n, nhng trong th c t i u ny tng i ph c t p, c n ph i c th c hi n k cng. Thi t b ph n ng sinh h c c s d ng m y trm nm qua x l n c th i v cc kh th i c mi. Kho ng 60 nm tr c, Chu u b t u s d ng thi t b ph n ng x l kh nhi m (mi), c th l x l mi pht sinh t nh my x l n c th i. Thi t b u tin c s d ng l l c sinh h c (biofilter). L c sinh h c th ng l m t h p hnh ch nh t c m t kho ng khng tr ng pha y v m t mng h tr trn kho ng tr ng v nhi u t m m pha trn l p y. Nhi u nguyn v t li u c s d ng lm t m m nh than bn, ch t th i v n qua , thn cy, t th th nh tho ng c c v s ( trung ha acid) v phn bn (ch t dinh d ng i l ng) c ph i tr n v i nhau. Mng h tr c c l kh c th i t kho ng tr ng bn d i xuyn qua v t li u l c ti p xc v i vi sinh trong l p m. Khi qua cc l ny n c ngng t t hi m c th tiu thot kh i t m m xu ng y v c x ra ngoi. M t cnh qu t c s d ng thu kh nhi m b n t ngu n pht th i. N u kh c nhi t qu cao, qu th p, qu kh hay l n qu nhi u t p ch t r n l l ng, chng c n c x l s b nh m t c i u ki n t i u tr c khi d n vo thi t b ph n ng sinh h c. Kh nhi m c d n vo kho ng khng pha d i. Khi kh i ln pha trn xuyn qua l p v t li u l c, ch t nhi m b h p thu b i m v ti p xc v i vi sinh v t. Vi sinh v t lm gi m n ng ch t nhi m b ng cch tiu th v chuy n ha ch t nhi m. Trong su t qu trnh tiu th , enzymes c a vi sinh v t s chuy n ha cc h p ch t ny thnh nng l ng, CO2 v n c. V nguyn l qu trnh ny r t n gi n nhng trong th c t c r t nhi u y u t nh h ng n hi u su t c a b l c sinh h c, bao g m: nhi t , pH, m, h n h p ch t nhi m, n ng ch t nhi m, vi c cung c p nguyn li u l c, th i gian lu kh
Kh sau x l vo kh quy n
Kh b nhi m
V t li u l c V t li ul c Qu t
Mng d n n c n h th ng x l
81
Bi n Vn Tranh
Hnh 2.7. C u t o b l c sinh h c n gi n L i ch c a vi c ng d ng phng php sinh h c trong x l kh th i L i ch u tin c a vi c ng d ng phng php x l sinh h c l chi ph. V n u t c a vi c l p t m t thi t b ph n ng sinh h c ch chi m m t ph n so v i cc trang thi t b khc. Chi ph v n hnh cng th ng t hn ng k so v i cc trang thi t b khc. Cc thi t b nhi t v xc tc th ng tiu t c m t l ng l n nhin li u t n km trong khi cc h th ng x l sinh h c ch s d ng m t l ng nh i n nng ch y hai hay ba motor nh . Trong th c t cc thi t b ph n ng sinh h c khng yu c u nhn l c trong su t th i gian v n hnh m ch c n m t l ng nh ch t dinh d ng i l ng (macronutrients). L c sinh h c m t lo i thi t b ph n ng sinh h c ph bi n th ng s d ng cc t m m (ni cc vi sinh v t s ng) lm t nh ng v t li u h u c s n c (v cy, v bo, compost hay than bn) c th b tiu th d n d n b i vi sinh v t s ng trn . Cc m h u c ny cung c p ph n l n cc ch t dinh d ng a l ng cho vi sinh v t. Cc t m m ny c thay th sau kho ng 2 5 nm, ph thu c vo v t li u m.
V a o k h q u y e n 6 K h o n g k h 5 3 1 2 4 K h o t C h a t lo n g
Hnh 2.8. S h th ng kh c b ng xc tc trong s n xu t keo 1. Bu ng s y; 2,6. Qu t; 3. My tch l ng; 4.L t; 5. Thi t b ph n S d ng phng php sinh h c x l kh th i khng pht th i ch t nhi m, s n ph m c a cc thi t b ph n ng sinh h c tiu th hydrocarbon l n c v carbon dioxyde (CO2). Do quy trnh x l ny cn c g i l quy trnh x l "xanh", trong khi cc gi i php x l khc c t chy nhin li u c th pht th i nitrous oxydes (NOx), sulfur dioxyde (SO2) v carbon monoxyde (CO).
2.7.5. Gi i php sinh thi h c Mu n gi m thi u nhi m v b o v mi tr ng khng kh c trong lnh, m t bi n php quan tr ng l ph i m b o h sinh thi cn b ng. y, ch trnh by s c n thi t c a cy xanh. R ng, cng vin cc lo i cy xanh c tc d ng i u ha kh h u.
82
Bi n Vn Tranh
Ban ngy cy xanh h p th b c x m t tr i, v ht n c t d i t di p l c ha: 6CO2 +5H2O C6H10O5 + 6O2 674 calo Ho c 6CO2 + 6H2O C6H10O5 + 6O2 674 calo Nh v y, ban ngy cy xanh h p thu nhi t b c x m t tr i, ht CO2v th i kh O2. Cn ban m th ng c l i, cy xanh th i nh t v kh CO2, nhng l ng khng ng k . Nh v y, ni c nhi u cy xanh, nhi t khng kh th p hn nh ng ni khc t 2 30C, nhi t m t sn c c th ng th p hn nh ng sn khc t 3 60C. Nhi t khng kh d i cy xanh, so v i i m c cng cao, cng cch m t t ng m t kho ng nh nhau nhng khng c cy xanh, th p hn 1 20C. Tnh trung bnh cho c ngy th p hn 1,30C. Kh o st nhi t m t ngoi t ng bao m t ngi nh, n u xung quanh nh cch 3 5m c tr ng cy xanh, so v i ngi nh xung quanh khng c cy xanh, th p hn kho ng 4 50C. Cn nhi t m t trong t ng th p hn kho ng t 4 60C. Ta th y cy xanh tr ng xung quanh nh, c tc d ng lm gi m nhi t b m t k t c u, bao che m t cch ng k . Kh o st nhi t cao 80cm so v i m t t, nhi t khng kh d i cy xanh ven ng th p hn nhi t khng kh trn ng t 3 40C. Cy xanh c tc d ng che n ng, thu gi b i, che ch n gi m b t ti ng n, lm tng v p v gy c m gic tho i mi m d u cho con ng i. Khng kh c ch a b i, khi qua cc lm cy th m t s b i b gi l i v ri xu ng, m t s b i bm b m t l, lm cho khng kh s ch hn. Ngoi ra, m t s cy xanh c kh nng ph n ng v i m t s cc ch t c h i trong khng kh nhanh nh y hn ng i v ng v t, cho nn vng bin c a cc vng gy nhi m th ng tr ng lo i cy thng bo n ng c h i trong khng kh. Ngoi ra, cy xanh cn c tc d ng lm gi m ti ng n. Sng m khi i qua d i cy xanh s b suy y u i. hai bn ng cy xanh ph n x m, lm gi m ti ng n trn ng ph ). 2.7.6. Gi i php qu n l Lu t b o v mi tr ng khng kh Nh n c c lu t b o v mi tr ng khng kh, cc quy nh v cc tiu chu n v sinh. Thnh l p cc c quan ki m tra, ki m sot, qu n l v mi tr ng, c cc m ng l i i, tr m quan st o l ng tnh tr ng nhi m khng kh. Ph i ki m sot ch t ch cc ngu n gy nhi m mi tr ng. Cc nh my, cc ni sinh ra nhi m ph i ng k r ch t ch t c h i th i ra, l ng ch t c h i, cc bi n php phng ch ng c quan c th m quy n ti n theo di. N u n v s n xu t no khng ch p hnh nghim ch nh lu t b o v mi tr ng th bu c ng ng s n xu t, ph i n p ph t v n b thi t h i do nh my gy ra.
83
Bi n Vn Tranh
Khuy n khch cc nh my p d ng cng ngh s n xu t tin ti n, hi n i, cng ngh kn, cng ngh khng c ch t th i. C quan qu n l mi tr ng ch c p gi y php s n xu t cho cc n v th c hi n y , ch p hnh nghim ch nh lu t b o v mi tr ng. i v i cc phng ti n giao thng v n t i, nh n c c quy nh r khng cho s d ng cc lo i phng ti n gy nhi m m nh. D n d n tm ra nhin li u v cc d ng nng l ng t gy c h i. Trong cng tc qu n l mi tr ng, tr c h t l ph i nh gi m c nhi m hi n tr ng, nh gi n ng n n c a cc ch t nhi m v chng ta l p b n phn b ch t nhi m trong khng kh cho t ng vng. Do s n xu t lun lun m r ng v pht tri n, cc th , cc khu cng nghi p cng m r ng v pht tri n theo, ng th i m c ln cc th m i, c m cng nghi p, khu cng nghi p, khu ch xu t m i. Do , tnh tr ng nhi m mi tr ng khng kh cng bi n i, cho nn nh k ph i b sung cc s li u v nhi m, t nh t l 5 nm 1 l n, c cc ti li u st ng v i th c t . C n ph i ki m sot ch t th i, s d ng h th ng ki m tra t ng n ng cc ch t nhi m trong khng kh. Ki m tra th ng xuyn tnh tr ng nhi m v t ng bo hi u khi n ng ch t nhi m v t qu quy nh cho php. Vi c l p t cc h th ng ki m tra t ng nng cao tin c y v hi u qu lm vi c c a cc thi t b lm s ch khng kh. ki m tra ch t c h i th i ra t cc ngu n, ta c n c cc thi t b d ng c phn tch kh v o lu l ng h n h p kh. m i qu c gia u c lu t c th v b o v mi tr ng khng kh. C quan n v no vi ph m u b x ph t. Ty theo m c vi ph m nh hay n ng, ph i ti n hnh x l gi m thi u nhi m ho c ph i di chuy n a i m ho c ph i nh ch s n xu t. 2.8. CC TIU CHU N MI TR NG V CH T L NG KHNG KH TCVN 5938 2005 N ng t i a cho php c a m t s ch t c h i trong khng kh xung quanh B ng 2.8. N ng cho php c a m t s ch t c h i trong khng kh xung quanh n v : Microgam trn mt kh i (g/m3)
TT
1 2 3 4
Thng s
Asen (h p ch t v c tnh theo As) Asen hyrua (Asin) Axit clohydrc Axit nitric
Cng th c ho h c Cc ch t v c
As AsH3 HCl HNO3
Th i gian trung bnh

1 gi Nm 1 gi Nm 24 gi 1 gi 24 gi
N ng cho php
0,033 0,0055 0,33 0,055 60 400 150
84
Bi n Vn Tranh
5 6 7 8 9 10
Axit sunfuaric B i c ch a oxit silic >50% B i ch a aming: Chrysotil Cadimi (khi g m xit v kim lo i) theo Cd Clo Crom VI
H2SO4
Mg3Si2O5(OH)4 Cd Cl2 Cr
1 gi 24 gi Nm 1 gi 24 gi 8 gi 1 gi 8 gi Nm 1 gi 24 gi 1 gi 24 gi Nm 1 gi
300 50 3 150 50 1 s i/m3 0,4 0,17 0,005 100 30 0,0067 0,003 0,0023 20 5 1 10 10 10 8 0,15 1 0,3 0,3
11
Hydroflorua
HF
12
Hydrocyanua Mangan v h p ch t (tnh theo MnO2 Niken (kim lo i v h p ch t) Thu ngn (kim lo i v h p ch t)
HCN
24 gi Nm 1 gi 24 gi 1 gi
13 14 15
Mn/MnO2 Ni Hg
24 gi Nm 24 gi 24 gi Nm
TT
16 17 18 19 20 21 22 23 24 Acrolein
Thng s
Cng th c ho h c Cc h u c
CH3=CHCHO CH2=CHCN C6H5NH2 C2H3COOH C6H6 NH2C6H4C6H4NH2 CHCl3 CnHm HCHO
Th i gian trung bnh

1 gi 24 gi Nm 1 gi 24 gi Nm 1 gi Nm 1 gi 8 gi 24 gi Nm 24 gi Nm 1 gi 24 gi 1 gi Nm
N ng cho php
50 45 22,5 50 30 54 22 10 KPHT KPHT KPHT KPHT 16 0,043 5000 1500 20 15
Acrylonitril Anilin Axit acrylic Benzen Benzidin Cloroform Hydro cacbon (xng) Formal dehyt
85
Bi n Vn Tranh
25 26 27 28 29 30 31
Naphtalen Phenol Tetracloetylen Vinyl Clorua Amoniac Aceldehyd Axit propionic
8 gi 24 gi 1 gi C6H5OH 24 gi C2Cl4 24 gi ClCH=CH2 24 gi Cc ch t gy mi kh ch u (Offensive odor) 1 gi NH3 24 gi 1 gi CH3CHO Nm C10H8 CH3CH2COOH 8 gi
500 120 10 10 100 26 200 200 45 30 300
32
Hydro sunfua
H2S
1 gi
42
1 gi
50
33
Methyl mercaptan
CH3SH 24 gi 20
34
Styren
C6H5CH=CH2
1 tu n Nm 30 pht
260 190 1000
35
Toluen
C6H5CH3
1 gi
500
Nm 36 Xylen C6H4(CH3)2 1 gi Nm
190 1000 950
Ch thch: Gi tr trung bnh nm l gi tr s h c KPHT: Khng pht hi n th y
86
Bi n Vn Tranh
B ng 2.9. Gi i h n t i a cho php c a b i v cc ch t v c trong kh th i cng nghi p n v : Miligam trn mt kh i kh th i chu n*) (mg/m3)
TT Thng s Gi i h n t i a A B 400 200 50 50 76 50 20 10 20 10 20 5 10 5 1000 1000 32 10 20 10 30 30 200 50 50 20 7,5 7,5 1500 500 1000 850 2000 1000 100 50 2000 1000 1000 500
nhi t
1 B i khi 2 B i ch a silic 3 Amoniac v cc h p ch t amoni 4 Antimon v h p ch t, tnh theo Sb 5 Asen v h p ch t, tnh theo As 6 Cadmi v h p ch t, tnh theo Cd 7 Ch v h p ch t, tnh theo Pb 8 CO 9 Clo 10 ng v h p ch t, tnh theo Cu 11 K m v h p ch t, tnh theo Zn 12 HCl 13 Flo, HF, ho c cc h p ch t v c c a Flo, tnh theo HF 14 H2S 15 SO2 16 NOx, tnh theo NO2 17 NOx (c s s n xu t axit), tnh theo NO2 18 Hi H2SO4 ho c SO3, tnh theo SO3 19 Hi HNO3 (c s s n xu t axit), tnh theo NO2 20 Hi HNO3 (cc ngu n khc), tnh theo NO2 CH THCH: *) Met kh i kh th i chu n nu trong tiu chu n ny l m t mt kh i kh th i 0oC v p su t tuy t i 760 mm thu ngn
TCVN 5940 2005 Tiu chu n kh th i cng nghi p i v i m t s ch t h u c B ng 2.10. Gi i h n t i a cho php cc ch t h u c tong kh th i cng nghi p n v miligam trn mt kh i kh th i chu n (1) (mg/Nm3) TT 1 2 3 4 5 6 Tn Axetylen tetrabromua Axetaldehyd Acrolein Amylacetat Anilin Benzidin S CAS 79-27-6 75-07-0 107-02-8 628-63-7 62-53-3 92-87-5 Cng th c ha h c Gi i h n t i a CHBr2CHBr2 14 CH3CHO 270 CH2=CHCHO 2.5 CH3COOC5H11 525 C6H5NH2 19 NH2C6H4C6H4NH2 KPH
87
Bi n Vn Tranh
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48
Benzen Benzyl clorua 1,3-Butadien n-Butyl axetat Butylamin Creson Clorbenzen Clorofom -clopren Clopicrin Cyclohexan Cyclohexanol Cyclohexanon Cyclohexen Dietylamin Diflodibrommtan o-diclobenzen 1,1-Dicloetan 1,2-Dicloetylen 1,4-Dioxan Dimetylanilin Dicloetyl ete Dimetylformamit Dimetylsulsat Dimetylhydrazin Dinitrobenzen Etylaxetat Etylamin Etylbenzen Etylbromua Etylediamin Etyledibromua Etylacrylat Etylen clohydrin Etylen oxit Etyl ete Etyl clorua Etylcylicate Etanolamin Fufural Formandehit Fufuryl (2Furylmethanol)
71- 43-2 100-44-7 106-99-0 123-86-4 109-73-9 1319-77-3 108-90-7 67-66-3 126-99-8 76-06-2 110-82-7 108-93-0 108-94-1 110-83-8 109-89-7 75-61-6 95-50-1 75-43-3 540-59-0 123-91-1 121-69-7 111-44-4 68-12-2 77-78-1 57-14-7 25154-54-5 141-78-6 75-04-7 100-41-4 74-96-4 107-15-3 106-93-4 140-88-5 107-07-3 75-21-8 60-29-7 75-00-3 78-10-4 141-43-5 98-01-1 50-00-0 98-00-1-0
C6H6 C6H5CH2Cl C4H6 CH3COOC4H6 CH3(CH2)2CH2NH2 CH3C6H4OH C6H5Cl CHCl3 CH2=CClCH=CH2 CCl3NO2 C6H12 C6H11OH C6H10O C6H10 (C2H5)2NH CF2Br2 CF2Cl2 CHCl2CH3 ClCH=CHCl C4H8O2 C6H5N(CH3)2 (ClCH2CH2)2O (CH3)2NOCH (CH3)2SO4 (CH3)2NNH2 C6H4(NO2)2 CH3COOC2H5 CH3CH2NH2 CH3CH2C6H5 C2H5Br NH2CH2CH2NH2 CHBr=CHBr CH2=CHCOOC2H5 CH2ClCH2OH CH2OCH2 C2H5OC2H5 CH3CH2Cl (C2H5)4SiO4 NH2CH2CH2OH C4H3OCHO HCHO C4H3OCH2OH
5 5 2200 950 15 22 350 240 90 0.7 1300 410 400 1350 75 860 300 400 790 360 25 90 60 0.5 1 1 1400 45 870 890 30 190 100 16 20 1200 2600 850 45 20 20 120
88
Bi n Vn Tranh
49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90
Flotriclomtan n-Heptan n-Hexan Isopropylamin n-Butanol Metyl mercaptan Metylaxetat Metyl acrylat Methanol Metylacetylen Metylbromua Metylcyclohecxan Metylcyclohecxanol Metylcyclohecxanon Metylclorua Metylen clorua Metyl clorofom Monometylanilin Mtanolamin Naphtalen Nitrobenzene Nitroetan Nitroglycerin Nitromtan 2-Nitropropan Nitrotoluen 2-Pentanon Phenol Phenylhydrazin n-Propanol n-Propylacetat Propylendiclorua Propylenoxit Pyridin Pyren p-Quinon Styrene Tetrahydrofural 1,1,2,2-Tetracloetan Tetracloetylen Tetraclomtan Tetranitromtan
65-69-4 142-82-5 110-54-3 75-31-0 71-36-3 74-93-1 79-20-9 96-33-3 67-56-1 74-99-7 74-83-9 108-87-2 25639-42-3 1331-22-2 74-87-3 75-09-2 71-55-6 100-61-8 3088-27-5 91-95-3 98-95-3 79-24-3 55-63-0 75-52-5 79-46-9 1321-12-6 107-87-9 0-108-95-2 100-63-0 71-23-8 109-60-4 78-87-5 75-56-9 110-86-1 129-00-0 106-51-4 100-42-5 109-99-9 79-34-5 127-18-4 56-23-5 509-14-8
CCl3F C7H16 C6H14 (CH3)2CHNH2 CH3(CH2)3OH CH3SH CH3COOCH3 CH2=CHCOOCH3 CH3OH CH3C=CH CH3Br CH3C6H11 CH3C6H10OH CH3C6H9O CH3Cl CH2Cl2 CH3CCl3 C6H5NHCH3 HOCH2NH2 C10H8 C6H5NO2 CH3CH2NO2 _C3H5(ONO2)3 CH3NO2 C3H5(ONO2)CH3 NO2C6H4CH3 CH3CO(CH2)2CH3 C6H5OH C6H5NHNH2 CH3CH2CH2OH CH3COOC3H7 CH3CHClCH2Cl C3H6O C5H5N C16H10 C6H4O2 C6H5CHCH2 C4H8O Cl2HCCHCl2 CCl2=CCl2 CCl4 C(NO2)4
5600 2000 450 12 360 15 610 35 260 1650 80 2000 470 460 210 1750 2700 9 31 150 5 310 5 250 1800 30 700 19 22 980 840 350 240 30 15 0.4 100 590 35 670 65 8
89
Bi n Vn Tranh
91 92 93
Toluene 108-88-3 C6H5CH3 750 o-Toluidin 95-53-4 CH3C6H4NH2 22 Toluen-2,4584-84-9 CH3C6H3(NCO)2 0.7 diisocyanat 94 Trietylamin 121-44-8 (C2H5)3N 100 95 1,1,2-Tricloetan 79-00-5 CHCl2CH2Cl 1080 96 Tricloetylen 79-01-6 ClCH=CCl2 110 97 Xylen 1330-20-7 C6H4(CH3)2 870 98 Xylidin 1300-73-8 (CH3)2C6H3NH2 50 99 Vinylclorua 75-01-4 CH2=CHCl 20 100 Vinyltoluen 25013-15-4 CH2=CHC6H4CH3 480 Ch thch: 1. Mt kh i kh th i chu n nu trong tiu chu n ny l m t mt kh i kh th i i u ki n nhi t 0oC v p su t tuy t i 760mm th y ngn. 2. S CAS: S ng k ha ch t theo qu c theo qu c t (Chemical Abstracts Service Registry Number) dng phn nh cc ha ch t.
90
Bi n Vn Tranh
Chng 3 NHI M MI TR NG N C
3.1. TI NGUYN N C 3.1.1. Ti nguyn n c trn Tri t N c l ti nguyn thin nhin v cng qu gi. Nh c n c m trn tri t t n t i s s ng. N c chi ph i ho t ng x h i c a con ng i, s d ng r ng ri trong nng nghi p, cng nghi p, th y i n, giao thng v n t i, nui tr ng th y h i s n N c trn hnh tinh c t n t i d i nhi u d ng khc nhau: trn m t, ngoi i dng, cc sng su i, h ao, cc h nhn t o, n c ng m, n c trong kh quy n. N c ba th r n, l ng v kh. N c tham gia vo thnh ph n c u trc c a sinh quy n v i u ha cc y u t c a kh h u, t ai v sinh v t thng qua chu trnh v n ng c a n. N c cn ch a ng nh ng ti m nng kh phong ph, p ng nhu c u a d ng c a con ng i: t i tiu cho nng nghi p; dng cho s n xu t cng nghi p, t o ra i n nng v nhi u th ng c nh vn ha khc N c l ngu n ng l c cho cc ho t ng kinh t c a con ng i, song n cng gy ra nh ng hi m h a gh g m i v i con ng i. Nh ng tr n l l n v l qut c s c ph h y r t l n c th gy ra thi t h i l n v ng i v c a. Ti nguyn n c c nh gi b i 3 c trng l: l ng, ch t l ng v ng thi c a n. L ng l c trng bi u th m c phong ph c a ti nguyn n c trn m t vng lnh th . Ch t l ng n c bao g m cc c trng v hm l ng cc ch t ha tan ho c khng ha tan trong n c (c l i hay c h i ty theo tiu chu n c a ng i s d ng n c). ng thi c a n c c nh gi b i s thay i c a cc c trng dng ch y theo th i gian, s trao i n c gi a cc khu v c ch a n c, s v n chuy n v quy lu t chuy n ng c a n c trong dng sng, s chuy n ng c a n c ng m, cc quy trnh trao i ch t ha tan, truy n m n v.v.v Khi l p k ho ch khai thc, nh gi mi tr ng n c cho m t vng, m t lu v c c n nh gi y c 3 lo i c trng trn. Ngu n n c trn tri t r t l n, tuy nhin n c ng t l yu c u c b n cho kinh t c a con ng i. N c ng t trn tri t m i ch khai thc c 1% t ng tr l ng n c trn tri t. Khi s pht tri n c a x h i loi ng i cn m c th p, n c ch m i c coi l mi tr ng c n thi t cho s s ng v t n t i c a con ng i. Lc n c cha th c s c coi l m t ti nguyn. Trong qu trnh pht tri n do s m t cn i gi a yu c u v n c v s m t cn i n c trn t nhin, ngu n n c c coi l ti nguyn qu, c n ph i b o v v khai thc c k ho ch. Cc lu t b o v ngu n n c ra i v cng v i n, m i qu c gia u c t ch c qu n l ti nguyn ny. B ng 3.1 Li t k l ng n c c l ng d i cc d ng khc nhau trn tri t. C kho ng 96.5% l ng n c ton c u thu c v cc i dng. N u tri t l
91
Bi n Vn Tranh
m t qu c u u n th l ng n c ny s ph xung quanh tri t m t l p dy 2,6 km. B ng 3.1. c l ng n c phn b trn tri t Cc h ng m c i dng N c ng m ng t N c ng m nhi m m n L ng m trong t Bng cc c c Cc lo i bng tuy t khc H n c ng t H n c nhi m m n ml y Sng ngi N c sinh h c N c trong kh quy n T ng l ng N c ng t Th tch (m3) 1.338.000.000 10.530.000 12.870.000 16.500 24.023.500 340.600 Ph n trm c a t ng l ng n c (%) 96.5 0.76 0.93 0.0012 1.7 0.025
0.007 91.000 0.006 85.400 0.0008 11.470 0.0002 2120 0.0001 1120 0.001 12.900 100 1.385.984.610 25 35.029.210 Ngu n: Mi tr ng v b o v mi tr ng, 1997 Cc yu c u v n c c a con ng i ngy cng tng v do con ng i ngy cng can thi p su vo qu trnh t nhin c a ngu n n c. Theo ti li u th ng k nm 1973 l ng n c dng hng nm trn th gi i vo kho ng 300km3, n c ng t chi m kho ng 10% t ng l ng dng ch y trn tri t. n nm 2000, tr l ng n c c n trn th gi i vo kho ng 18.700km3/nm l n g n 10 l n l ng n c ch a trong sng ngi. Theo s li u th ng k, trong kho ng 105.000km3/nm n c ma, ngu n cung c p n c ng t trn hnh tinh th kho ng 1/3 ra sng cn kho ng 2/3 quay tr l i kh quy n do b c hi b m t v qu trnh thot hi n c b i th c v t. N u xem1/3 l ng n c trn l ngu n cung c p ti m nng cho con ng i th v i s dn hi n t i (5,5 t ) m i ng i trung bnh nh n c 18,7 lt m i ngy, l n hn nhu c u sinh l c a con ng i. Hi n nay ngu n n c ny khng nh ng khng d th a m cn b thi u h t do s d ng lng ph, thm vo ngu n n c ng t khng b nhi m th b m n ha cc th ng k cng ch ra r ng, n c sinh ho t trung bnh trn u ng i kho ng 250 lt/ngy, cc n c pht tri n, n c dng cho cng nghi p tng g p 6 l n m c trn, cn ni kh nng, n c dng cho cng nghi p ln n hng nghn lt theo u ng i.
92
Bi n Vn Tranh
Trn tri t cc i dng chi m kho ng 361 tri u km2 (71 % di n tch b m t tri t). Tr l ng ti nguyn n c c kho ng c kho ng 1,5 t km3 trong c kho ng 91 tri u km3(0,07%) l cc khu v c n i a, 97,61% l i dng v bi n. Ti nguyn n c ng t r t c n cho s s ng con ng i, c kh i l ng kho ng 28,25 tri u km3, chi m 2,08% kh i l ng c a th y quy n. Ph n l n ngu n n c ng t d ng ng bng khng th s d ng c, ch c 4,2 tri u km3 (0,31%) l c th s d ng c. 3.1.2. Ti nguyn n c m t N c ng t m chng ta ang s d ng c t hai ngu n: n c ng m v n c m t. L ng n c ma khng th m c vo trong t cng khng quay l i kh quy n m ch y vo ao, h , sng, su i ho c ch y trn trn b m t g i l n c m t. L ng n c m t c kh nng h i ph c r t nhanh, ch trong vng 12 n 20 ngy i v i nh ng vng c l ng ma trung bnh ho c nh ng vng t c kh nng cung c p n c. N c m t c th ch y vo sng, h , b ch anh m ph c v cho cc m c ch s ng c a con ng i. Tuy nhin, ch m t ph n trong s n c m t trn l ph c v t t cho cc nhu c u, cn a s t n t i d ng bng, ho c chay ra i dng ho c ch y qua b m t cu n theo cc v t li u lm cho tnh ch t n c b m t cng b thay i theo chi u h ng khng c l i cho vi c s d ng c a con ng i. 3.1.3. Ti nguyn n c ng m N c ma th m qua m t t, m t s tch t trong cc l h ng t, , l p s i trn v l p c a v tri t. H u h t l ng n c ny cu i cng r i s i vo kh quy n b i s b c hi t m t t v s bi ti t c a l cy. D i tc d ng c a tr ng l c, m t l ng n c ng k s th m su d n qua cc l h ng, vo trong lng t, t o ra t ng n c hon ton bo ha. Nh ng t ng mang n c ny c a v tri t c g i l t ng ng m n c v l ng n c ch a trong t ng ny c g i l n c ng m. T ng ch a n c ng m lun c b sung m t cch t nhin do n c ma th m qua l p s i v t t ng trn. Cc qu trnh th m qua tr l i l ng n c ng m cho t ng ng m c g i l qu trnh h i ph c, khu v c ch u s th m qua ny c g i l khu v c h i ph c. Qu trnh h i ph c, c ni, di n ra r t ch m ch p, ph i qua hng ch c nm v c khi ln t i hng trm nm. N u t ng ch a n c rt xu ng v t qu t l h i ph c th t ng ch a n c s chuy n Ti nguyn h i ph c ch m sang Ti nguyn khng th khi ph c. D a vo c tnh v n ng v tnh ch t th y l c c a n c ng m, ng i ta chia n c ng m ra lm 2 d ng: n c ng m khng p v t ng n c ng m c p. T ng ch a n c ng m khng p l t ng n c tr ng l c, n m t ng th nh t trong t k t trn xu ng, c hnh thnh khi m c n c c gi l i trn l p khng th m n c ho c st c. Pha trn t ng ch a n c khng c l p che ph v n c tr ng l c khng ch a hon ton trong b dy c a t ch a n c. l y n c t t ng ny, gi ng ph i c khoan d i m c n c v vo t ng ch a n c ng m v ph i dng bm a n c ln kh i b m t. Chi u cao m c n c nh ng
93
Bi n Vn Tranh
vng khc nhau tng ln trong ma ma v h xu ng trong ma kh. Ngoi ra, m c n c c th h khi dng bm bm n c ra kh i gi ng nhi u hn kh nng ph c h i t nhin c a n c ng m t o ra hnh lm. Ph m vi phn b c a t ng ch a n c khng p ph thu c vo i u ki n a l t nhin, i u ki n a hnh, a m o, a ch t khu v c Ty theo i u ki n th n m s chia p c a t ng n c khng p thnh dng ng m, b n ng m v b n ng m h n h p. Dng ng m hnh thnh khi y cch n c n m ngang ho c nghing v n c ch y theo m t phng no c g i l n c ng m di chuy n. Ng c l i, b n ng m c hnh thnh khi y cch n c n m d ng hnh lm xu ng (d ng y ch o). Th ng th trong thin nhin hnh thnh c dng ng m l n b n ng m. N c khng p Th ng ch a trong cc tr m tch b r i, n t n v Kast, th ng th mi n cung c p v mi n phn b c a t ng n c ng m trng nhau. Do khng c l p cch n c pha trn, nn n c ma, n c m t d dng ng m xu ng cung c p cho t ng ch a n c trn mi n phn b c a n. Chnh v c c i m ny m ng thi c a t ng ch a n c khng p bi n i m nh m theo cc y u t kh t ng, th y vn. Ngu n cung c p n c cho t ng khng p l n c ma t kh quy n, n c t dng m t, cc vng m t v t cc t ng ch a n c khc. Ngu n thot c a n c khng p l cc m ch n c, b c hi v cung c p n c cho cc t ng n c d i n. c trng quan tr ng c a t ng ch a n c khng p l s dao ng theo ma v m c n c, lu l ng nhi t v thnh ph n ha h c. N c c p N c c p hay cn g i l n c Actezi l lo i n c ng m n m trong ph c h ch a n c c che ph b i l p cch n c (hay tng i cch n c) lin t c pha trn. T ng ch a n c m ch ny cng cn c g i l gi ng phun, c hnh thnh gi a 2 l p khng th m n c ho c st c. Lo i t ng ch a n c m ch ny c p su t t ng ch a l n hn p su t kh quy n. vi khu v c, p su t l n hn r t nhi u so v i p su t kh quy n th n c s c phun ra kh i b m t. Nh ng gi ng c tnh ch t nh trn c g i l gi ng phun. Nh ng gi ng khc u ph i dng bm a n c ln kh i b m t. T ng ch a n c ny c th c h i ph c, tuy nhin nh ng khu v c h i ph c cho t ng ch a n c c p ny c th cch xa hng trm km. Mi n cung c p n c cho t ng n c ng m c p ny tng i n nh hn so v i t ng n c ng m khng p. Cc nhn t kh t ng, th y vn t gy nh h ng n t ng ny v nhi t c a t ng ng m c p tng ln theo chi u su. N c c p c bi u hi n ng thi n h i khi t ng ch a n c b khai thc. N c c p t c kh nng b nhi m b n b i cc nhn t trn m t, b i v c l p cch n c che ph pha trn. Ngu n c p c a n c c p l n c ma, n c m t ng m qua v n c khng p n m pha trn.
94
Bi n Vn Tranh
N c ng m ngoi 2 khi ni m l n c c p v n c khng p cn c m t s ti p c n khc nh: D a vo Mi tr ng ch a n c c: n c trong b r i, n c trong t n t n , n c b Kast ha. D a vo c s nghin c u cc m i quan h c a n c ng m v i cc lo i t v tr ng thi v t l c a n, c: n c t do, n c lin k t v t l, n c lin k t ha h c, n c th hi, n c th r n D a vo c s nghin c u v ngu n g c c: n c c ngu n g c chn vi, n c c ngu n g c ngng t , n c c ngu n g c nguyn sinh. D a vo c s c a vi c s d ng n c c: n c thng th ng, n c khong, n c nng v n c cng nghi p 3.2. KHI NI M V NHI M MI TR NG N C 3.2.1. Khi ni m N c l ngu n ti nguyn thin nhin g n li n v i s s ng c a sinh v t, ang ngy cng gi m ch t l ng do chnh nh ng ho t ng nhi u m t c a con ng i gy ra. Khoa h c k thu t pht tri n thc y qu trnh s n xu t ra c a c i v t ch t th a mn nhu c u c a con ng i. Song song vi c t o ra c a c i v t ch t th m t l ng ch t th i cng c hnh thnh. Cc ch t th i ny c th i vo sng, h , bi n hay vo t. V v y trong n c c thnh ph n c a cc lo i ch t th i lm cho n c khng cn s ch n a, gi tr s d ng b gi m v chng ta ni r ng n c b nhi m. Cc ch t nhi m trong n c n t nhi u ngu n khc nhau v tnh ch t gy h i cng khc nhau. Nh ng ch t dinh d ng th c v t nh cc mu i nitrat, ph t pht th ng b t ngu n t n c th i sinh ho t, phn bn dng trong nng nghi p, cc ch t th i t cc chu ng tr i chn nui gia sc, n c th i nh my h p Cc ch t ny gy nhi m n c do chng thc y cc vi sinh v t pht tri n do v y lm tng BOD c a n c th i v lm gi m n ng oxy ha tan xu ng d i m c c n cho c v th y sinh khc sinh s ng. Cc ha ch t c h i gy nhi m n c n t cc qu trnh s n xu t cng nghi p, tiu n c c tnh ch t axit t vng m , qu trnh xi mn t cc vng m khai thc l thin, cc tai n n trn d u hay r r t i cc b ch a ha ch t nhi m n c khng ch l v n m quan m n cn gy ra nh ng h u qu nghim tr ng v kinh t v v sinh mi tr ng. N c th i sinh ho t khng c x l ho c x l khng ng m c s gy nhi m nh sau: + N c th i ny ch a cc virt v vi khu n gy b nh e d a n s c kh e con ng i. Nh ng b nh lan truy n theo n c nh thng hn, l y, vim t y th ng c trong n c b nhi m n c th i sinh ho t, c bi t trong th i gian c cc d ch b nh . + Tr ng thi c a cc ch t gy nhi m n c cng r t a d ng, chng c th l cc ch t r n hay l ng, n u d ng l ng th c ch a nh ng ch t ha tan v l l ng cng nh nh ng ch t kh c h i khc.
95
Bi n Vn Tranh
+ Cc ch t th r n bao g m cc lo i nh ct, s i, tro, s i, glinke, cc lo i ct, b i th i ra t cc khu cng nghi p, khai khong, cc vng dn c, v cc m nh v n rau q a b lo i, cc m u cao su, g , rm, r , gi y T cc kh o st s nhi m n c ta c nh ngha sau: nhi m mi tr ng n c l s thay i tnh ch t l h c, ha h c v i u ki n vi sinh c a n c. S thay i ny c tc ng x u n s t n t i v pht tri n c a con ng i v sinh v t. 3.2.1. Tnh ch t l h c c a n c Tnh ch t l h c c a n c th hi n mu s c, mi v v trong su t. - Mu s c N c t nhin s ch th khng mu, n u nhn xu ng su th ta c c m gic mu xanh nh , l do h p th ch n l c cc b c sng nh t nh c a nh sng m t tr i. Ngoi ra mu xanh cn gy nn do s hi n di n c a t o trong tr ng thi l l ng. Mu xanh m ho c xu t hi n vng b t mu tr ng l bi u hi n c a tr ng thi d th a dinh d ng ho c pht tri n qu m c c a th c v t n i (Phytoplankton) v s n ph m phn h y th c v t ch t. Trong tr ng h p ny s d n n s gia tng nhu c u oxy ha tan b i cc vi sinh v t phn h y v gy nn s nhi m thi u oxy. Mu vng b n do qu trnh phn h y cc ch t h u c lm xu t hi n axit humic (axit mn) ha tan v n c c mu vng b n. T t c cc mu s c u tc ng b i s l ng, ch t l ng c a nh sng m t tr i chi u t i theo chi u su v do nh h ng n h sinh thi n c. N c th i cc nh my, l m c nhi u mu s c khc nhau, nhi u mu s c do ha ch t gy nn r t c i v i sinh v t - Mi v v N c c t khng c mi, cn v t nhin l do s hi n di n c a cc ch t ha tan l ng nh . Khi mi v v tr nn kh ch u, lc b t u tri u ch ng nhi m. Mi c hai ngu n g c: + Mi s n sinh do phn h y cc ch t h u c trong n c. V d nh n c th i, sinh v t tri n i ch t ho c xc cc sinh v t khc. + Do n c th i cng nghi p c ch a nh ng ha ch t khc nhau m mi v c a n c s mang nh ng nt c trng cho t ng lo i. Mi v t nhin c a n c ch y u do h p ch t c a clorua, c a lu hunh v i natri, magie, kali, s t. - c N c t nhin th ng b v n c do nh ng h t keo l l ng. Cc h t l l ng c th l st, mn, vi sinh v t. c lm gi m c ng nh sng chi u qua v gi m kh nng s d ng n c. N c g n cc khu cng nghi p b v n c v trong n c c: + L n b i v cc ha ch t cng nghi p.
96
Bi n Vn Tranh
+ Ha tan v sau k t t a cc ha ch t d ng r n. + Lm phn tn cc h t t do cn b ng i n tch c a cc h h p ph t b ph v . v n c l d u hi u nh c a nhi m n c. Tuy nhin, n u trong sinh ho t m khng lo i b n i th d d n n cc b nh v ng ru t - Nhi t Ngu n g c gy nhi m nhi t ch y u t : + N c th i t nh my nhi t i n dng n c lm mt cc tuabin (th ng th ng ngu n n c th i ny c nhi t cao t 10 150C so v i nhi t c a ngu n n c a vo lm ngu i lc ban u). + N c th i t cc nh my s n xu t phn bn th ng c nhi t kho ng 0 50 C. Nhi t th p hay cao c nh h ng nh t nh n t c pht tri n c a cy tr ng v qu trnh sinh tr ng c a sinh v t s ng trong n c. + Nhi t th p s lm ch m qu trnh pht tri n c a cy tr ng. + Nhi t v a ph i (thch h p) th qu trnh sinh tr ng c a cy tr ng ko di. V d nh nhi t c a n c vo kho ng 300C th s n l ng cy bng s tng ln 9 10% so v i nhi t th p. Nhng nhi t qu cao cng khng t t. V d nh nhi t cao hn 350C th s n l ng cy bng s gi m t 7 10 % so v i m bng t i n c nh hn 3 40C. B i v y qu trnh t i, ng i ta p d ng bi n php thay n c v i m c ch l i u ha nhi t cho cy tr ng, c bi t l ru ng la. N c ng m m i khai thc ln th ng c nhi t th p, do c n t p trung vo m t ni c th i gian lm nhi t tng ln r i m i t i. V nguyn l, ta bi t r ng: nh sng chi u xu ng n c m t ph n b l p n c m t h p th m t ph n khc b khc x l i khng kh. n c s ch l ng nh sng b h p th t t i 50% l p n c m t dy 1m. Cng xu ng su, c ng chi u sng v thnh ph n nh sng i xu ng cng gi m, di chi u sng cng ng n. 3.2.2. Tnh ch t ha h c Phn t n c bao g m oxy v hydro: Trong tnh ch t ha h c c a n c th tnh ch t c bi t quan tr ng l kh nng phn t n c phn ly thnh ion v kh nng n c ha tan nh ng ch t c b n ch t ha h c khc nhau. N c khng b nhi m ph i m b o t ng s ch t r n ha tan ho c m t l ng nh t nh ch t r n ha tan cho php. Ch t r n ha tan ch y u l cc ch t khong v c v i khi c c cc ch t h u c, c nhi u lo i mu i nh clorua, carbonat, hydrocarbonat, nitrat, phosphat v sulfat v i m t s kim lo i nh canxi magie, natri, kali, s t, N u m t trong cc lo i mu i ny c n ng cao th n c khng th dng u ng v n u t i th trong m t th i gian di s gy m n cho
97
Bi n Vn Tranh
t,N c c TDS hm l ng cao dng trong cng nghi p s sinh ra hi n t ng l ng ng k t t a c a my mc, n i hi, b ch a, tuabin, n mn kim lo i lm m t an ton ho c lm m t ch t l ng s n ph m. Trong n c khng b nhi m ph i m b o khng xu t hi n kim lo i n ng. 3.2.3. i u ki n vi sinh y ni ln s vi sinh v t ho i sinh, cc vi khu n v cc virut gy b nh cho php xu t hi n c a chng ho c khng cho php xu t hi n c a chng trong mi tr ng n c, cho t ng i t ng s d ng n c 3.3. NGU N GY NHI M MI TR NG N C C nhi u lo i ngu n gy nhi m mi tr ng n c (k c ngu n n c m t l n ngu n n c ng m) t t c u do ho t ng s n xu t c a con ng i cng nh sinh ho t c a con ng i t o nn. C th khi qut lm hai lo i gy nhi m c b n l: 3.3.1. N c sinh ho t Cc lo i n c th i sinh ho t sinh ra t cc ngu n nh: t cc h gia nh, b nh vi n, khch s n, cng s , tr ng h c. - N c th i t cc d ng c v sinh nh h x, ch u r a, b n t m, gi t bao g m c n c th i sinh l c a ng i. - N c th i t nh b p: n c r a, n c th i t nh n... - N c r a nh, sn, ng ph ... Thnh ph n, tnh ch t n c th i sinh ho t c i m chung c a n c th i sinh ho t l chng ch a kho ng 58% ch t h u c v 42% ch t khong. c i m c b n c a n c th i sinh ho t l hm l ng cao cc ch t h u c khng b n sinh h c (nh cacbonhydrat, protein, m ); ch t dinh d ng (photphat, nit); vi trng; ch t r n v mi. Thnh ph n v tnh ch t nhi m b n c a n c th i sinh ho t ph thu c vo t p qun sinh ho t, m c s ng c a ng i dn, m c hon thi n c a thi t b , tr ng thi lm vi c c a thi t b thu gom n c th i... S l ng n c th i thay i ty theo i u ki n ti n nghi cu c s ng, t p qun dng n c c a t ng dn t c. Tng ng v i nhu c u dng n c, s l ng n c th i cc khu dn c dao ng trong kho ng t 130 n 150 lt/ng i/ngy N c th i sinh ho t c ch a c n b, cc ch t r n g m ch t r n v c nh t ct, mu i v c, ch t r n h u c nh vi khu n, ng v t nguyn sinh, t o, phn rc; cc ch t h u c nh th c ph m, d u m (th hi n qua cc ch tiu BOD hay COD), cc ch t dinh d ng (th hi n qua cc ch tiu N v P) v vi sinh. Thnh ph n n c th i sinh ho t thay i theo th i gian, ng i ta quy c m t gi tr bnh qun nh sau:
98
Bi n Vn Tranh
Theo tnh ton th ng k c a nhi u qu c gia ang pht tri n kh i l ng ch t nhi m hng ngy do m i ng i a vo mi tr ng (n u khng x l) c a ra trong b ng 3.2 B ng 3.2. T i l ng nhi m n c th i sinh ho t Tc nhn nhi m BOD5 COD ( dicromate) Ch t r n l l ng (SS) D um T i l ng (g/ngy.ng i) 45 - 54 1.8* BOD 200 10 - 30 Tc nhn nhi m Amni T ng Phospho T ng coliform Fecal coliform T ng s vi khu n Tr ng giun sn T i l ng (g/ngy) 2,4 - 4,8 0,8 - 4,0 106 - 109 105 - 106 109-1010 MPN/ 100ml 103
T ng phospho (Theo P) 0,8 4,0 T ng Nit 6 - 12
T nh ng s li u trn, chng ta c th tham kh o tnh ra t ng t i l ng cc tc nhn gy nhi m cho m t khu dn c hay m t vng th no , t nh gi m c nhi m v cng lm cn c thi t k kch th c x l n c th i. Tuy nhin, y ch l tr s nh ng trung bnh c tnh ch t tham kh o. Trong th c t cn c vo hon c nh c th , m c s ng c th t ng ni m tnh ton cho ng. Nh ng s li u d i y do cc nh khoa h c mi tr ng Israel th ng k v nh ng tc nhn gy nhi m trong n c th i gi a cc vng dn c th v nng thn chng ta tham kh o. B ng 3.3. Tc nhn gy nhi m trong n c th i gi a cc vng dn c th v nng thn Tc nhn gy nhi m n c Vng th Vng nng thn (gam/ng i.ngy) (gam/ ng i.ngy) Nit ( theo N ) 5,18 7,0 Kali ( theo K ) 2,12 3,22 Phospho ( theo P) 0,68 1,23 Clo 0,54 14,65 Bo 0,04 0,06 Natri 0,60 14,75 T ng c ng (theo CaCO3) 2,50 6,25 T ng ch t r n tan 40,0 78,0 d n i n (mmho/cm) 600 470 T s h p natri ( meq 1,5 2 Ghi ch 1:
99
Bi n Vn Tranh
d n i n ph n nh n ng ion ho c ch t ha tan. Cc mu i ha tan trong dung d ch t n t i d ng ion v lm cho dung d ch c kh nng d n i n, kh nng d n i n ph thu c vo: N ng cc ion. Tnh linh ng v ha tr cc ion. Nhi t c a dung d ch. Cc ch t v c d n i n hn cc ch t h u c. xc nh d n di n, ng i ta o i n tr v tnh ra m (Ohms). d n s l tr s ngh ch o c a i n tr v bi u th ra mho (miliho). Tr s ngh ch o c a m (n v i n tr ) l mho, th nhng theo h th ng o l ng qu c t (SI) th tr s ngh ch o c a m l Simen v k hi u l S. Do , d n i n c a n c cng bi u th milisimen trn mt (MS/m) tng ng v i 10 mho/cm. Nh v y, mho/cm chia cho 10 s l mS/m. Ghi ch 2: S li u th ng k vng th trn y c t p h p t 62 th c a Israel (vng th 2,1 tri u dn v i l ng n c s d ng hng ngy m i ng i l 100lt. S li u vng nng thn c t p h p c a 267 lng v i s dn 96.880 ng i, l ng n c s d ng hng ngy m i ng i l 250 lt (n c th i bao g m c n c th i sinh ho t v n c th i c a cc tr i chn nui). 3.3.2. N c th i cng nghi p Bao g m: N c th i t cc nh my, c s s n xu t l n. N c th i t cc c s s n xu t nh . N c th i t cc khu v c giao thng v n t i c i m: N c th i cng nghi p khng c c i m chung m ph i d a vo tnh ch t cng vi c c a t ng x nghi p. V d : Nh my lm acquy th n c th i s c axit, ch Nh my ch bi n s a, th t, ng, tm ng l nh, n c ng t, r u bia th n c th i s ch a nhi u ch t h u c d b phn h y. N c th i nh my thu c da, ngoi ch t h u c cn nhi u kim lo i n ng, sulfua M t c i m c n ch l n c th i t b t c m t nh my x nghi p no cng u bao g m: N c th i sinh ho t. N c th i do ma. T nh n th c ng m i nh ng bi n php x l ngu n n c th i trong khu v c s n xu t cng nghi p. B ng 3.4. Ch t nhi m v n ng c trng m t s ngnh
100
Bi n Vn Tranh
Ngnh cng nghi p Ch bi n s a
L m tru b
L m heo
M t ng h p
Ch t nhi m trong n c T ng ch t r n Ch t r n l l ng Nit h u c Natri Caxi Kali Phospho BOD5 Ch t r n l l ng Nit h u c BOD5 Ch t r n l l ng Nit h u c BOD5 Ch t r n l l ng Nit h u c BOD5
N ng mg/l 4.516 560 73,2 807 112 116 59 1.890 820 154 996 717 122 1.045 929 324 2.240
Thu c da
T ng ch t r n 6.000 8.000 BOD5 900 Nacl 3000 T ng c ng 1.600 Sulfua 120 Protein 1.000 Crm 30 - 70 Ngu n: Albecta Enviromental Division 1978 3.3.3. N c ch y trn m t t Bao g m: Do ma ri xu ng : M t t, ng ph , nh c a ng ru ng Do n c tiu (th i) t cc ng ru ng. c i m: Ch a nhi u ch t r n. Nhi u vi trng.
101
Bi n Vn Tranh
Nhi u thu c tr su, phn bn K t qu : T t c ngu n n c b n u ko ra sng su i ho c th m vo m ch n c ng m lm cho ngu n n c m t ho c m ch n c ng m nhi m. 3.3.4. Do nh ng y u t t nhin Nh ng y u t t nhin nh s lan truy n n c nhi m phn, nhi m m n. S lan truy n n c nhi m phn trn th c t gy nhi u tc h i khng nh ng cho ngu n n c sinh ho t m c cho n c s n xu t. Cn s lan truy n n c nhi m m n th khng hon ton nh n c nhi m phn, b i v khng ph i b t c lo i th c v t no cng b n c m n lm h n ch kh nng pht tri n, v d r ng ng p m n ch ng h nHo c khng ph i b t c loi th y sinh no cng ch t khi n c nhi m m n, cho nn d s lan truy n m n c x y ra i n a th tc h i c a n cng khng hon ton gi ng nh nhi m phn. 3.4. TC NHN GY NHI M MI TR NG N C V TC H I C A CHNG N c th i sinh ho t c ch a cc tc nhn nhi m h u c (BOD, COD) , SS, T-N, T-P, d u m , vi trng gy b nh. N c th i cng nghi p ch a cc ch t nhi m khc nhau, ty thu c vo ngnh s n xu t, cc nguyn li u, s n ph m.... Ni chung c hng trm ngn tc nhn gy nn nhi m n c. Tuy nhin, thu n l i cho vi c gim st v kh ng ch nhi m, ng i ta c th phn lo i thnh cc lo i nh: Cc ch t h u c khng b n sinh h c ho c cc ch t tiu th oxy, cc ch t h u c kh b phn h y sinh h c, cc ch t v c, kim lo i n ng, cc ch t r n, nhi m d u v cc ch t t y r a t ng h p, nhi m n c b i cc tc nhn sinh h c, nhi m b i cc ch t phng x Lo i 1. Cc ch t h u c d b phn h y sinh h c ho c cc ch t tiu th oxy. Thng th ng th cc ch t h u c chi m: 55% trong t ng ch t r n. 75% trong ch t r n l l ng. 45% trong ch t r n ha tan. Thnh ph n h u c t ngu n n c th i khu dn c c: 40 60% protein 25 50% carbohydrat. 10% ch t bo Cc ch t h u c d b phn h y sinh h c th ng l: Carbohydrat [Cx(H2O)y] Protein Ch t bo.
102
Bi n Vn Tranh
y l nh ng ch t gy nhi m n c n ng nh t cc khu dn c, khu ch bi n th c ph m. Tc h i c b n c a nh ng ch t ny l lm gi m l ng oxy ha tan trong n c, t d n n suy thoi ti nguyn th y s n v suy gi m ch t l ng n c sinh ho t. Ghi ch: Hydratcacbon (theo t i n Bch Khoa nh khoa h c tr ) l m t nhm l n cc h p ch t h u c c ngu n g c thin nhin, chng c trong thnh ph n c a cc c th s ng. Nm 1844, thu t ng hydratcacbon c ngh dng lm tn g i chung cho m i h p ch t h u c cc thnh ph n di n t b ng cng th c [Cm(H2O)m], ngu n g c c a thu t ng l carbon v hydrat (n c). Nhng xt v m t ha h c th thu t ng khng hon ton chnh xc v ngy nay ng i ta bi t nhi u hydratcarbon m trong t l oxy v hydro khng tng ng v i t l trong n c. V d : m t Hydratcarbon quen thu c l Desoxyribod C5H10O4. Ng c l i, m t s ch t khng c cht quan h no v i hydratcarbon l i c t l oxy v Hydro gi ng h t n c. V d : axit acetic [ C2H4O2], acicd lactic [C3H6O3] .v.v V v y, t 1927, y ban qu c t v c i cch danh php ha h c ngh thay th thu t ng carbonhydrat thnh gluxit ni ln r ng cc ch t ny tng t v i glucoza. Tuy v y thu t ng Hydratcarbon cho t i nay v n c s d ng r ng ri trong ha h c cng nh y h c. - Hydratcarbon: ng n (monosacharit), ng kp (disacharit), tinh b t thnh ph n g m C, H, O. Hydratcarbon c c k quan tr ng i v i ho t ng s ng. Khi chng b oxy ha s gi i phng nng l ng c n thi t cho c th . Ngoi ra, chng cn tham gia vo c u t o cc ch t protein, enzyme, hocmon ph c t p. Nh ng ch t c n thi t cho s s ng nh heparin, vitamin C v B15 cng nh cc ch t khng sinh n i ti ng nh Streptomicin cng l nh ng Hydratcarbon. Vi c chuy n ha hydratcarbon l c s c a cc qu trnh cng ngh ln men, ch bi n ha h c g , s n xu t v i v gi y t nguyn li u thin nhin, th c v t Ng i ta cng ch n cc polime nhn t o trn c s hydratcarbon, nh t l cc polime trn c s tinh b t. V d nh ch t t y r a c ch t o trn c s tinh b t khc v i ch t t y r a t ng h p, d dng b cc sinh v t phn h y v nh p vo chu trnh chuy n ha cc ch t trong t nhin m khng lm nhi m b n t v cc ngu n n c. - Protein: l cc axt amin m ch di g m cc nguyn t C, H, O, N, P. - Ch t bo v ch t h u c khc : cc este, ancol, axetn...kh nng phn h y do vi sinh ch m. y l ch t gy nhi m n ng nh t cc khu dn c, khu cng nghi p ch bi n th c ph m. Phn h y hi u kh Ch t h u c + O2 (ha tan) Phn h y k kh
VSV hi u kh
CO2 + H2O + nng l ng
VSV k kh
103
Bi n Vn Tranh
Ch t h u c + O2 (ha tan) Lo i 2. Cc ch t h u c kh phn h y sinh h c:
CO2 + H2O + nng l ng
Cc ch t h u c kh b phn h y sinh h c th ng l nh ng ch t h u c c c tnh cao. M t s c tc d ng tch ly v t n lu lu di trong mi tr ng v trong c th th y sinh v t, t d n n nhi m lu di ng th i tc h i nghim tr ng n h sinh thi d i n c. i b ph n nh ng ch t ny c trong n c th i cng nghi p v ngu n n c cc vng nng, lm nghi p s d ng nhi u lo i thu c b o v th c v t (thu c tr su, thu c kch thch sinh tr ng) M t s ch t h u c b n v ng c c tnh cao l: PCP (polyclorophenol) PCB (polyclobiphenol) Cc hydratcarbon a vng ngng t . H p ch t d vng N v O. Cc thu c b o v th c v t h u c. M t s ch t tiu bi u c a cc ch t h u c kh b phn h y sinh h c: Ha ch t b o v th c v t (HCBVTV) v i v n nhi m mi tr ng Hi n nay, trn th gi i HCBVTV ngy cng c s d ng r ng ri trong nng nghi p b o v cy tr ng v m b o cung c p lng th c, th c ph m nui s ng con ng i Hng nm, cc lo i cn trng v su b ph ho i 33 tri u t n lng th c, s l ng lng th c ny c th nui s ng 150 tri u ng i trong m t nm Vi t Nam, l ng HCBVTV s d ng bnh qun l 0,5 0,7 kg ho t ch t/ha. Nh di t cn trng v su b nh nn s n l ng: La tng 10%. Bng, ay, tng, cam, ch tng t 7 17,6%. Nm mi nm qua, vi c s d ng HCBVTV m t cch th n tr ng, c ki m sot l i u c n thi t pht tri n n n nng nghi p hi n i v s d ng trong vi c kh ng ch cc b nh do cn trng gy ra. Tuy nhin, n u vi c s d ng khng ng cch ho c khng th n tr ng s e d a nghim tr ng n s c kh e con ng i, n nng nghi p v h sinh thi ni chung Hng nm, t l nhi m c v t vong do ha ch t tr su kh l n. Nhi u lo i HCBVTV c kh nng t n lu lu di trong mi tr ng gy nhi m t, n c, khng kh tc h i lu di n s c kh e v lan truy n t th h ny sang th h khc. Thu c HCBVTV nhi u khi cn g i l thu c tr d ch (pesticide), khi ni m ny bao g m c thu c tr cc lo i ve, bt, r p h i, v t nui v cn trng, thu c lm r ng l cy, thu c i u ha sinh tr ng cy tr ng
104
Bi n Vn Tranh
Ni chung HCBVTV bao g m: Thu c tr su (insecticide) Thu c tr b nh: N m (fungicide) Vi khu n (bactericide) Thu c tr c (herbicide) Thu c tr rong t o (algicide) Cc ch t ha h c ny t p trung ch y u vo 3 nhm sau: A. Nhm clo h u c (Chlorinated hydrocarbons) Bao g m nh ng h p ch t ha h c r t b n v ng trong mi tr ng t nhin v c th i gian bn phn h y ko di, v d DDT (Dicloro Diphenyl Trichloroethane) c th i gian bn phn h y trong mi tr ng t nhin t i 20 nm. Cc ch t ny d n d n c tch ly trong chu i th c n c a h sinh thi, trong cc m d tr c a sinh v t. Nhm thu c ny gy nhi u m i lo ng i nh t hi n nay v khi chng i vo c th sinh v t chng s tch ly l i v t c o th i ra ngoi. i di n cho nhm thu c ny l: Aldrin, Diedrin, DDT, Lindane, Heptachlor, Heptachlor Epoxyde, Endrin. B .Nhm ln h u c (Organic phosphates) Nhm ln h u c bao g m hai h p ch t l Parathion v Malathion. Nhm thu c ny c th i gian bn phn h y nhanh hn so v i nhm h u c thng th ng c c h i cao i v i con ng i, ng v t, v ang c s d ng r ng ri nh t hi n nay. Nhm thu c ny tc ng vo th n kinh c a cn trng b ng cch ngn c n s t o thnh men cholinestraza lm cho th n kinh ho t ng km, lm y u c, gy chong vng v ch t. C. Nhm carbamat G m nh ng ha ch t t b n v ng hn trong mi tr ng t nhin song cng c c tnh cao i v i ng i v ng v t. i di n cho nhm ny l cc h p ch t carbamat axit nh Sevin, Furadan, Basa, Mipcin. Khi s d ng, chng tc ng tr c ti p vo men cholinestraza c a h th n kinh. Trong nhm ny th metyl izoxyanat ho c Mic( CH3NCO) l ch t gy nhi m mi tr ng c ton th gi i ch , khi th m k ch c a nh my lin h p Carbid c a Bhopal (3/12/1985) lm trn 10.000 ng i ch t v nhi u ng i khc b nhi m c. Thu c tr su di t c xm nh p vo cc ngu n n c b ng nhi u con ng - R a tri b m t t nng nghi p. - Do gi th i khi ang phun. - Nh ng h t b i trong khng kh nhi m thu c tr su v l ng ng xu ng. - N c th i sinh ho t, cng nghi p.
105
Bi n Vn Tranh
- Do phun thu c di t mu i nh ng vng t t v trng n c. - Trong nng nghi p ng i ta c tnh r ng khi phun thu c tr su th: 50 % c bm trn l, 50% ri vo n c v xu ng t. - Ng i nhi m c do HCBVTV - C v ng v t khc cng nhi m c tr c ti p ngay t i ni phun thu c nh cn trng, u ng n c nhi m c r i ch t. - Trong t HCBVTV th ng gy h i cho nhi u lo i vi sinh v t c ch, cc vi sinh v t t phn h y ch t th i, ch t h u c chuy n ha nhi u nguyn t dinh d ng quan tr ng cng b h i v t n d c a thu c tr su, lm gi m ph nhiu c a t. - V n ng quan tm l lm ch t i nh ng sinh v t di t su h i. (V d con y n so n nh ng con su trn cy la v b nhi m thu c tr su gy ch t). K t qu l ng i nng dn l i ph i ng u v i nh ng loi d ch b nh m i, nh ng loi su c h i m i. l ci vng lu n qu n. Hi n nay c g n: - 200 loi thu c tr su. - 83 loi thu c tr b nh. - 52 loi tr c . - 8 loi tr chu t. - 9 loi i u ha sinh tr ng. - T ng c ng c 352 loi. Do s bng n v dn s bu c ph i nng cao s n l ng trong nng nghi p t d n n vi c ph i tng trung bnh hng nm trn 10% kh i l ng s d ng cc HCBVTV. Theo Pan (m ng l i s d ng v b o v HCBVTV trn th gi i) th hng nm trn th gi i s n xu t kho ng 4 t pound HCBVTV (kho ng g n 2 tri u t n trong 1 pound = 450g). Theo Martin Dietz (WHO), hng nm trn th gi i c kho ng 1 tri u ng i b ng c HCBVTV, trong c 200 000 ng i ch t. Vi t Nam, l ng thu c b o v th c v t (BVTV), s d ng bnh qun l 0.5 0.7 kg/ha. Tuy v y, do l m d ng v qu n l bung l ng nn gy nn m t s tr ng h p nhi m c cho con ng i, l i d l ng thu c trong m t s nng s n, hm l ng m t s thu c BVTV tch t trong n c 0.9 5.2 g/l. Do trang b phng h an ton lao ng cha cao, phng ti n lm vi c cha t t, ha ch t c th dy dnh vo da m t, tay chn (0.0001 - 0.008 m/cm2) s t o nn nguy c nhi m c. L ng thu c BVTV dng trn la v rau Vi t Nam c ni l m d ng t i 1 1.5 kg/ha la cn cho rau th t i 7 10 kg/ha (phun t 7 10 l n/v ), trn u th phun hng ngy. Nh ng lo i c c tnh cao nh Wofatoc, Monitor l nh ng lo i c l nh c m nhng ng i dn v n quen dng.
106
Bi n Vn Tranh
Ngy 4/12/1993, t i huy n Ph Tn t nh An Giang m t ghe c i b ch ngang sng Ti n bn cho ba x d c qu c l 30 thu c huy n Tam Nng gy ng c trn 220 ng i k c cc c gi v cc chu nh chn thng tu i do m cho u ng n c canh rau c i u ph i i c p c u Th ng xuyn ti p xc v i thu c BVTV c n ch i v i thu c tr su nhm phospho h u c: y l lo i thu c phn gi i nhanh, khng tch ly trong c th nhng r t c v nguy hi m. Do l ng c c p tnh v gy t vong. S nhi m c mn tnh c th x y ra nh ng ng i tr c ti p s n xu t, pha ch hay cng nhn nng tr ng th ng xuyn ti p xc v i thu c tr su. Ng i nhi m c mn tnh - B nh c u. - Chong vng. - au hai bn thi dng - Gi m tr nh , m t m i, khng ng c. - Chng m t, n khng ngon. Khi n ng th: - R i lo n tinh th n v tr tu . - Run tay, run gi t nhn c u. - Vim th n kinh, li t th n kinh. - Da b s n, ng a, chm. Th c ra, c th con ng i phn h y thu c tr su lo i phospho h u c kh nhanh b ng s oxy ha cc m, c bi t l m gan. Do s ng c mn tnh hi m x y ra, tuy nhin n u ti p xc lin t c n u khng k p oxy ha th c th d n n ng c mn tnh. Vi c u ng s a v dng ch t bo s lm thu c tr su phospho h u c nhanh chng h p th qua ng tiu ha. Do , khi ng c c p qua ng tiu ha (t t , u ng nh m) th m i king dng lm ch m s h p thu, gip c th c th i gian gi i c k p. Ng c mn tnh hay c p tnh theo ng khc nh h h p th i u ny khng hi u qu Qu n o c a ng i ti p xc v i thu c tr su h u c phospho tr c khi gi t nn ngm v i dung d ch carbonat natri trong vi gi . - i v i thu c tr su nhm clo h u c: Cc thu c ny phn gi i kh ch m, tch ly trong c th ch y u cc m m do d gy ng c mn tnh v i cc bi u hi n chnh h th n kinh. Ng i ng c mn tnh c c m gic: + Kh ch u, Chu t rt, run tay chn. + Ngoi da n i ban , m n n c. + Ban xu t huy t do gi m ti u c u, xt nghi m th y m t b ch c u a nhn.
107
Bi n Vn Tranh
- i v i cc lo i carbamat c tnh c a lo i ny l trung gian gi a hai lo i trn. Th ng x y ra ng c c p tnh v bn c p hn l mn tnh. Thu c ny gy d ng v i c th , t n thng n h n i ti t v gy ung th cng nh nh h ng n c i m di truy n. N ng cho php trong ngu n n c v khng kh Thu Thu + + c b o v th c v t (tr DDT) < 0,15mg/l n c sinh ho t. c DDT < 0,01mg/l n c sinh ho t. i v i phospho h u c (v d i v i methyl prathion) < 0,1mg/m3. i v i nhm clo h u c (n ng DDT t i a cho php) < 2mg/m3.
B ng 3.5. Quy nh c a WHO v n ng cho php c a TBVTV trong n c u ng Tn ha ch t Aldrin v dieldrin Clordan DDT Heptaclo Hexaclobenzen N ng , mg/l 0,03 0,3 1,0 0,1 0,01 Tn ha ch t Methoxyclo Lindan 2.4 - D 1.3 diclobenzen Benzo-a-pyren N ng , mg/l 30 33 100 0,1 0,01 Ngu n: WHO, 1984
Phenol (C6H5OH) Phenol v cc ch t d n xu t phenol c trong n c th i c a cc ngnh cng nghi p luy n kim en, luy n than c c, cng nghi p d t. Trong n c bn th i c a nh my luy n than c c, hm l ng phenol th ng t 28,4 41,5mg/kg bn. Cc h p ch t phenol lm cho n c c mi, ng th i gy tc h i cho h sinh thi v s c kh e con ng i. Phenol lm cho n c c mi c bi t nh t l khi k t h p v i clo v t o thnh clorophenol c mi lm bu n nn. Hm l ng phenol t 25 30mg/l trong n c s lm c ch t. M t s phenol c kh nng gy ung th cho ng i. Gi tr LD50 (1) c a pentaclorophenol l 27 mg/Kg i v i chu t. M t s phenol c kh nng gy ung th. Theo quy nh c a T ch c Y t Th gi i (WHO) hm l ng 2,4-triclophenol v pentaclophenol trong n c u ng khng qu 1g/l. Tiu chu n n c th y s n c a FAO i v i quy nh n ng cc phenol <5mg/l i v i cc lo i c h salmonid v cyprinid. Cc h p ch t phenol c th c nh l ng b ng phng php tr c quang: pH 7,9 cc phenol ph n ng v i 4-aminopyrin khi c thm kali ferricyanua t o mu dng chlorophorm chi t ch t mu v do h p th quang 460nm. nh y c a phng php n 1g phenol/l. Cc h p ch t phenol cn c xc nh b ng phng php s c k kh l ng. Tannin v lignin
108
Bi n Vn Tranh
Tannin v lignin l cc ch t ha h c c ngu n g c th c v t. Lignin c nhi u trong n c th i cc nh my s n xu t b t gi y. Cn Tannin c nhi u trong n c th i cng nghi p thu c da, cc ch t ny lm cho ngu n n c c mu nu, en, c c tnh i v i ng v t th y sinh v gy suy gi m l ng n c c p cho th y l i, sinh ho t, du l ch C hai ch t tannin v lignin u ch a cc nhm OH (hydroxit) g n v i vng thm nn c th ph n ng v i axit tungsitophosphoric v molydophosphoric t o ph m mu xanh. Trong cng nghi p gi y th s i collulose l ngu n nguyn li u chnh c cung c p t cc lo i cy c nhi u x s i. Thnh ph n ch y u c a g l s i cellulose v lignin l c u n i gi a cc s i cellulose. Ngoi ra, trong g cn c cc ch t nh a, ch t bo, ch t sp v tannin (tannin l ch t cht c a cy). Lignin l ch t b t mu nu, c u t o d ng s i ch . Lignin l m t lo i polime h u c t nhin c nhn thm ch a cc motosyl, hydroxit, caronylV m t ha h c th lignin l m t ch t ho t ng m nh mang t ch c phnol. Lignin l m t lo i nguyn li u qu bu trong ngnh cng nghi p ha h c: dng lignin lm ch t d o, ch t cch i n, thu c nhu m, phn bn, vanilin, thu c st trng Lo i 3. Cc ch t v c Cc ion v c c n ng r t cao trong n c t nhin, c bi t l n c bi n. Trong n c th i t khu dn c lun c m t l ng kh l n. Cc ion Cl-, SO42-, PO43-, Na+, K+. B ng 3.6. Hm l ng ch t v c trong n c th i sinh ho t Cc h p ch t ClSO42NO3PO43Na+ N ng , mg/l 20 - 50 15 - 30 20 - 40 20 - 40 0 - 70 Cc h p ch t K+ CaCO3 T ng ch t r n tan T ng ch t ki m M (mg/l) N ng , mg/l 7 - 15 15 - 40 100 - 300 100 - 150
(Ngu n: Metcalf, 1972) Trong n c th i cng nghi p, ngoi cc ion cn c th c cc ch t v c c c tnh cao nh: Hg, Pb, Cd, As, Sb, Cr, F v m t s ch t v c tiu bi u trong n c th i: M t s ch t v c tiu bi u trong n c th i 1. Amoni (NH4+) Trong n c b m t t nhin vng khng nhi m c l ng v t amoni (d i 0,05ppm). N ng amoni trong n c ng m cao hn nhi u. L ng amoni trong n c th i t khu dn c v n c th i cc nh my ha ch t, ch bi n th c ph m, s a c th ln t i 10-100mg/l. Theo quy nh v n c b m t c a H Lan, l ng amoni trn 5 mg/l c xem l nhi m n ng. Tiu chu n n c th y s n c a
109
Bi n Vn Tranh
FAO yu c u n ng amoni < 0,2mg/l i v i lo i c salmonid v 0,8mg/l i v i lo i c cyprinid. Amoni trong n c c xc nh b ng thu c th nestler trong mi tr ng ki m m nh. D a vo mu c a s n ph m ph n ng ta c th nh l ng b ng phng php tr c quang. 2. Nitrat (NO3-) L s n ph m cu i cng c a s phn h y cc ch t ch a Nit c trong ch t th i c a ng i v ng v t. Trong n c t nhin n ng d nitrat th ng d i 5mg/l. N c sng MKng th ng c nitrat 0,5mg/l. vng nhi m do ch t th i, phn bn, n ng nitrat cao trn 10mg/l l mi tr ng dinh d ng t t cho s pht tri n t o, rong gy nh h ng n ch t l ng n c sinh ho t v th y s n. Tr con u ng n c nhi u nitrat (NO3-) c th nh h ng n mu (ch ng methaemoglobinaemia). Theo quy nh c a WHO nitrat trong n c u ng khng qu 10mg/l. Nitrat trong n c c th xc nh b ng ph t ngo i 275 nm trong mi tr ng axit (HCl) ho c b ng i n c c ch n l c nh y c m v i nitrat. Ngoi ra, c th kh nitrat thnh nitrit r i t o mu v i sunfanilamid N (1-naphtyl)-etylendiamin v xc nh b ng phng php tr c quang 540nm. 3. Nitrit (NO2-) L s n ph m trung gian c a qu trnh oxy ha amoni (NH4+) trong n c thnh nitrat. y l m t tc nhn c h i t i s c kh e con ng i v khi vo c th n c kh nng k t h p v i h ng c u (hemoglobin) trong mu sau chuy n thnh methemoglobin v cu i cng chuy n thnh methemoglobiamine l ch t c ch vi c lin k t v v n chuy n oxy, gy b nh thi u oxy trong mu v sinh ra b nh mu tr ng: 4HbFe2+O2 + 4NO2- + 2H2O -------> 4HbFe3+OH + 4NO3- + O2 hemoglobin methemoglobin Nitrit trong mi tr ng axt y u c th niro ha cc amin v amt thnh nitosamin l nguyn nhn gy ung th, sinh qui thai. pH < 4 R2NH + HNO2 -----------> H2O + R2N-NO Nitosamin
1
NH4+
NO3-
0.5
Ccht kh
NO20
Th i gian
110
Bi n Vn Tranh
Hnh 3.1. Bi n thin n ng cc h p ch t nit trong n c 4. Photphat (PO43-) Cng nh nitrat, photphat l ch t dinh d ng cho s pht tri n rong t o. N ng photphat trong ngu n n c khng nhi m th ng <0,01mg/l. Gi tr ny sng Mkng th ng <0,05 mg/l nhng cc knh r ch b nhi m n c th i sinh ho t v cng nghi p n ng photphat c th ln t i trn 5mg/l. Photphat l ch t c nhi u trong phn ng i, s n xu t ln, th c ph m. Photphat khng ph thu c lo i ha ch t c h i i v i con ng i. Theo quy nh c a H Lan, photphat trong n c u ng t i a l 6mg/l. WHO khng quy nh i v i ha ch t ny. C 3 tr ng thi t n t i c a photphat: orthophotphat, (PO43-) mtan ho c poliphotphat PO3- v photphat c lin k t h u c. Vi c xc nh orthophotphat d a vo ph n ng v i molipdat amoni trong mi tr ng axit, t o mu. Meta photphat c th y phn thnh orthophotphat, cn photphat h u c c oxy ha, v th y phn thnh orthophotphat r i c phn tch nh trn. 5. Sunphat (SO42-) Cc ngu n n c t nhin, c bi t n c bi n v n c phn c n ng sunphat cao. N c sng Mkng vng khng nhi m m n c n ng sunphat nh hn 50mg/l. N c vng c m th ch cao, qu ng ch a lu hunh, n c ma axit v n c th i cng nghi p c nhi u sunfat. N c c n ng sunphat cao s gy st r ng ng v cc cng trnh btng. n ng cao sunphat cn tc h i n cy tr ng. Quy nh n c th y l i c a M h n ch n ng ch t ny d i 1000mg/l. Sunphat trong n c c phn tch b ng m t trong hai phng php. Phng php tr ng l ng d a trn tnh ch t c a sunphat t o Bari sunphat v i BaCl2 trong mi tr ng axit. T a c l c, nung v cn, t tnh c n ng sunphat. Cng c th d a vo vi c t o t a theo ph n ng trn sunphat, ngoi ra cn c xc nh theo phng php o c c b , c b ng c k hay quang k 420 nm. 6. Clorua (Cl-) L m t trong cc ion quan tr ng trong n c v n c th i. V m n c a n c l do ion Cl- t o ra. N c c Cl- v i l ng 250mg/l c th gy c m gic m n. N u cation l Ca2+, Mg2+ th n ng cao n 1000mg/l cng khng cho v m n. N ng cho php Cl- trong n c u ng theo quy nh c a WHO l 250mg/l, theo quy nh c a c ng ng kinh t Chu u l 25mg/l. N c m n v i n ng Cl-, Na+ v Bo cao c kh nng gy tc h i n cy tr ng. Tiu chu n c a FAO i v i th y l i cho th y n u n ng Cl- d i 142mg/l th cy tr ng khng b nh h ng x u; n ng Cl- trn 10 meg/l (355mg/l) gy tc h i n ng n cy tr ng. Cl- trong n c c th c xc nh b ng chu n v i b c nitrat lm ch t ch th l cromat. Lo i 4. Cc kim lo i n ng 1. Ch (Pb):
111
Bi n Vn Tranh
y l nguyn t c tnh c r t cao. Th ng c s d ng trong cng nghi p v tc nhn ch ng ti ng rung trong nhin li u xe my. c tnh n i b t c a ch l tch ly n ng cao trong c th , theo th i gian. Nhng cng r t may m n l trong n c t nhin, hm l ng ch th ng r t th p (< 20 g/l). Ch c th t n t i d ng ha tan, d ng keo v d ng c th trong n c. Nguyn t kim lo i n ng ny xm nh p vo c th con ng i qua n c u ng, khng kh b nhi m, c bi t t cc ng c v b i b n nh my sn, qua chu i dinh d ng gi a ng i v ng v t. Ch tc ng m nh vo h th n kinh c a tr em v lm gi m tr thng minh. Ch d ng cc ph n t nh xu t hi n do ho t ng nhn sinh i vo kh quy n, pht tn tr c khi b l ng ng xu ng l, t v cc th y v c. Thng qua qu trnh r a tri, nh ng tr m tch b m t t di chuy n vo cc th y v c sng ngi ra bi n. Nhi u th c v t c s d ng nh l v t ch th cho ch do tnh m n c m c a chng. V d nh t o Cladophora glomerata v ru n c Fontinalis. i v i c th ng i, ch tc ng vo mu h th n kinh v th n. N tc ng n cc enzym lin quan n s t o mu v lin k t v i s t trong mu. Chng c th gy ch t ng i n u b nhi m c n ng. Ch c kh nng tch ly lu di trong c th . Trong n c sng h c l ng v t ch ( 1-50mg/l), n c bi n khng nhi m c n ng ch 0,03g/l. Ch trong n c c xc nh b ng hai phng php: quang ph h p th nguyn t hay chi t tr c quang v i thu c th dithizon trong cloroform, o m t quang 510nm. 2. Th y ngn (Hg) L kim lo i n ng, l nguyn t hi m trn Tri t nhng n c s d ng r ng ri trong cng nghi p v c bi t trong mi tr ng n c xung quanh c vng cng nghi p. Th y ngn v c, h u c u c c c i v i con ng i v th y sinh. C 2 ngu n chnh gy nhi m th y ngn: t nhin v nhn t o. Theo Fitzgerald (1984) th hng nm Tri t c kho ng 6.000 t n th y ngn thot ra, g p 3 l n so v i cc ngu n nhn t o. Ngu n th y ngn nhn t o ch y u t n c th i, khi, b i t cc nh my sn, xi m , S thot th y ngn c bi t nhi u t cng nghi p s n xu t clo, ki m. Hi n t ng nguy hi m ch t c a th y ngn l qu trnh metyl ha, k t qu l metyl th y ngn c hnh thnh. Qu trnh metyl ha cng c th x y ra trong t nhin ho c b i vi khu n s ng trong mn, t v trn da c. Hm l ng th y ngn t 0,5 1,0 g/g c ti c coi l khng an ton cho ng i. Hm l ng th y ngn tng ln cng v i s tng v tu i v kh i l ng c a c th . Cng c nh ng d on v s gia tng nhi m Hg tc ng nhn sinh t i 2 3 l n trong th k ny. Tc ng c a n l n u tin c pht hi n t i Nh t B n nm 1953 khi cn b nh minamata gy t vong 46 ng i. Sau , ng i ta pht hi n m t nh my th i ra h p ch t metyl th y ngn, qua c vo ng i. Cc d ng th y ngn c c tnh khng gi ng nhau, trong thin nhin, n bi n i cc d ng. Metyl th y ngn l d ng c nh t ha tan trong n c. Vi khu n, s ng trong mn cc ao h , t ng h p CH4 v th i ra h p ch t trung gian metyl cobanlamin, sau ph n ng v i th y ngn, t o
112
Bi n Vn Tranh
thnh imetyl th y ngn (CH3)2 Hg trong mi tr ng ki m. Ch t ny bi n d ng xm nh p vo n c th m ch vo mi tr ng khng kh. Trong mi tr ng axit, imetyl th y ngn bi n i thnh metyl th y ngn (CH3Hg) ha tan trong n c sau tham gia vo c u t o c th c v d n d n c tch ly. Th y ngn hi n nay c s d ng trong nhi u ngnh cng nghi p luy n kim, nh my Pin, t bo th y ngn, n hunh quang, nhi t k , trong thu c tr su, di t n m, l ngu n quan tr ng lm nhi m th y ngn cc th y v c. N ng cho php c a WHO i v i th y ngn trong n c u ng l 1g/l. N t n t i trong c th l ng nh v xm nh p vo c th ng i ch y u l qua n, u ng. Tiu chu n n c nui c c a m t s qu c gia ch cho php n ng th y ngn d i 0,5g/l. Th y ngn trong n c c xc nh b ng hai phng php: quang ph h p th nguyn t ho c chi t tr c quang v i dithizon trong chloroform, o m t quang 492nm. 3. Asen (As) As c ngu n g c t nhin v nhn t o: ngu n g c t nhin ch y u c a As l ni l a bay hi nhi t th p, xi mn do gi, l a r ng v b i i dng. S l ng c a n xm nh p vo kh quy n c th c nh gi l: ni l a 7.000 17.000 t n/nm; bay hi nhi t th p 16.000 26.000 t n/nm; xi mn gi 2.000 2.500 t n/ nm. Ngu n g c As nhn t o l cc qu trnh n u ch y ng, ch, k m, s n xu t thp, t r ng, di t c , s d ng thu c tr su, t ch t th i v nh my th y tinh. c tnh c s n xu t 1 t n Cu c kho ng 3,5 3,9 kg As gi i phng vo khng kh, th y v c v t. S bay hi c a vi c n u ng c tnh trn ton c u kho ng 12.080 t n/nm; 1.430 t n/nm khi n u ch; 780 t n/nm khi n u k m, 6.000 t n/nm khi t than v 3.500 t n/nm thng qua vi c s d ng thu c tr su, di t c . As ch a trong than r t khc nhau, nhng trung bnh vo kho ng 15g/ 1 t n than. Kim lo i ny cng r t c, xm nh p vo th y v c t n c th i cng nghi p thu c da, snh s , nh ng nh my ha ch t v vi c s d ng b a bi thu c tr su cng lm tng hm l ng As. Cc h p ch t h u c, v c ch a As l: Natri v canxi acsenat, acsen trioxit, mononatri mtan acsenat c s d ng r ng ri nh cc thu c di t c . Khi t than v d u trong khi cng ch a acsen. Tc ng c h i c a As n i s ng th c v t ch n ng cao, cn n ng th p l i kch thch sinh tr ng. S d ng nhi u thu c di t c c ch a acsen c th lm thi u s t cho th c v t. Trong c th ng i v ng v t acsen lm gi m gi m s ngon mi ng, gi m tr ng l ng c th gy nn cc h i ch ng d dy v ngoi da. i v i li u l ng cao trong n c (> 200 g/l) th d n n ung th da. Hi n nay, hn 1 tri u ng i dn n ang ch u c nh s d ng ngu n n c ng m b nhi m As (cc gi ng khoang trong vng c ch a As) t nh t c hn 200.000 ng i b l chn v ang c nguy c b ung th, nguy c ny s ly lan sang hng tri u ng i khc n . Hi n nay, trn th gi i c xu h ng bi b khng dng As s n xu t thu c b o v th c v t n a v tnh c nhng con ng i v n cn s d ng n trong
113
Bi n Vn Tranh
m t s khu ch bi n th c ph m ho c nh ng s n ph m dng trong sinh ho t th ng ngy nh: + Ph m mu (ch t nh m th c n, u ng). + Lm ph n rm, m t s thu c tr b nh. + Lm ch t di t khu n trong th c n, trong r u vang. + Trong cc d ng c ng th c n lm b ng nhm cng th ng c kho ng 0,015% As. Khi ng c As: bu n nn, kht n c, au y t h u khi nu t, au th ng v , chng m t, co gi t, da , m ch y u, au th t lng v b p chn, khi i i ti n phn l n nh n nh h t g o (gi ng b nh t , m ch p nhanh nhng y u) nh ph th ng vng m t. N c t nhin c ch a v t asen v i n ng kho ng 10g/l. Tiu chu n cho php c a WHO trong n c u ng l 50g/l. Tiu chu n H Lan l 5g/l. Tiu chu n n c nui c cho php l n ng asen d i 25g/l. Ngoi cc kim lo i n ng k trn hng lo t nguyn t khc c c tnh r t cao nh cadimi, crom, selen, niken... l cc tc nhn gy h i ti nguyn th y sinh v s c kh e con ng i ngay n ng th p. Lo i 5. Cc ch t r n Cc ch t r n trong ngu n n c t nhin c t o nn do qu trnh xi mn, phong ha a ch t, do n c ch y trn t ng ru ng. vng c a sng ch u nh h ng c a th y tri u, ch t r n c t o thnh do qu trnh keo t cc ion v c khi g p n c m n. Ch t r n cn c a vo ngu n n c t nhin t n c th i sinh ho t, cng nghi p. N c t nhin th ng b v n c do nh ng h t keo l l ng. Cc h t l l ng ny c th l: - H t st. - Mn. - Vi sinh v t Trong cc ngu n n c c th khai thc t i cho cy tr ng th n c sng th ng ch a nhi u ch t l l ng hn. Hm l ng v thnh ph n c a ch t l l ng trong ngu n n c t i ph i thch h p v i vi c c i t o t, tng ph c a t, ng th i trnh b i l ng knh mng Sng ngi n c ta, c bi t l sng ngi mi n B c c r t nhi u ph sa, trong c nhi u lo i c th lm phn bn t t cho cy tr ng, l: - Lo i ph sa c ng knh d < 0,001mm ch a nhi u ch t mn, lo i ny t b i l ng trong knh mng, tng ph c a t nhng n u a qu nhi u vo ru ng c th s lm gi m tnh th m c a n c v thong kh c a t.
114
Bi n Vn Tranh
- Lo i ph sa c d = 0,001 0,05 mm mang theo r t t ch t dinh d ng, khng tng ph c a t nhng c th c i t o c t t t n ng chuy n sang t nh v d ng m n c nhng m t khc cng c h i l b i l ng knh mng. - Lo i ph sa c ng knh d > 0,05 mm, hon ton l lo i ph sa c h i v b i l ng l n, khng c tc d ng c i t o t, r t t tc d ng i v i cy tr ng. N c thin nhin n u b v n c nhi u s lm gi m c ng nh sng chi u qua, t d n n nhi m, gy nh h ng t i qu trnh quang h p c a t o, rong ru Ng i ta th ng chia tc nhn gy c ra lm hai lo i nghin c u l l ng c v c. Ta dng t t ng ch t r n ph h p v i danh t chung c a cc n c trong lnh v c nghin c u nhi m n c, v y c hay t ng ch t r n bao g m: - Ch t r n l l ng (SS: Supended Soild) hay t ng ch t r n l l ng (TSS: Total Supended Soild). - Ch t r n ha tan (DS: DisSolved Soild) hay t ng ch t r n ha tan (TDS: Total DisSolved Soild) Ch t r n l l ng hay t ng ch t r n l l ng l m t ph n c a ch t r n c trong n c d ng khng ha tan. Xc nh SS hay TSS gip ta xt on c hm l ng st, mn v nh ng ph n t nh khc ch a trong n c. SS hay TSS l n s gi m t m nhn c a cc sinh v t s ng d i n c v nh sng r i qua, chng lm cho n c khng s d ng c u ng v cc nhu c u sinh ho t khc. Nhng m t khc, n u TSS l ch t mn th l i r t c ch cho nng nghi p nh phn tch trn. Ch t r n ha tan hay t ng ch t r n ha tan l s t n t i trong n c c a cc khong ch t v c v i khi c m t s ch t h u c. C r t nhi u lo i mu i nh clorua, cacbonat, hydratcacbon, nitrat, phosphat v sulphat v i cc kim lo i nh Ca, Mg, Na, K, Fe Chng lm n c c v nh t nh. N u m t trong cc lo i mu i ny c hm l ng cao th n c khng th dng u ng, n u dng n c ny t i trong th i gian di th s gy m n cho t Trong nng nghi p thm canh, phn bn nit c s d ng tng i nhi u, m t ph n phn bn b r a tri xu ng cc dng sng, m t ph n ng m xu ng t theo dng ch y ng m ra sng L ng phn bn ny lm giu ch t dinh d ng trong n c v gy nn hi n t ng ph d ng cho cc h sinh thi trong n c. V v y, n c c hm l ng ch t r n ha tan cao r rng lm cho ngu n n c b nhi m. S phong ha xc ch t c a cc th c v t l i u h p d n i v i cc sinh v t ho i sinh, oxy b tiu th nhi u v mi tr ng tr nn k kh chi m u th th sinh ra cc b t kh dioxit cacbon, amniac, hydrosulfur, gy nn mi hi th i. Khi s d ng n c c TDS cao cho cng nghi p th cc ch t r n d n d n ng c n cc thnh my mc, b ch a, tuabin gy ra n mn kim lo i Tiu chu n c a WHO i v i n c u ng khng ch p nh n t ng ch t r n tan (TDS) cao hn 1200mg/l. Theo quy nh c a tiu chu n Vi t Nam:
115
Bi n Vn Tranh
- i v i n c u ng th c ph i nh hn 1,5 mg/l. - i v i n c sinh ho t th ch t r n l l ng > 20 mg/l. Lo i 6. nhi m d u v ch t t y r a t ng h p 1. nhi m mi tr ng n c do d u Chng ta bi t r ng d u m khng ch l nhin li u m l c s c a nhi u lo i nhin li u v cng c n thi t, tr c h t l nguyn li u ng c, nhu c u nguyn li u ngy nay cng gia tng. Theo th ng k th gi i th cc ho t ng thm d v khai thc d u kh ch gy nhi m mi tr ng trn bi n 2%. Trong khi nguy c gy nhi m trong qu trnh v n chuy n l 33%. Trong do tai n n chi m t l cao nh t. N c th i ch a d u khi x vo ngu n n c, ph n l n d u loang nhanh trn m t n c t o thnh mng d u, ch m t ph n nh khng ng k ha tan trong n c. C n d u khi l ng xu ng y sng, h s b phn h y m t ph n, ph n cn l i tch t trong bn y gy nhi m cho sinh v t n c, bao g m c tm c, nh h ng t i m c ch c p n c sinh ho t, nui tr ng th y s n v du l ch. Khi hm l ng d u trong n c cao hn 0,2mg/l, n c c mi hi khng dng n u ng c. nhi m d u d n n gi m kh nng t lm s ch c a cc ngu n n c do gi t ch t cc sinh v t phiu sinh, sinh v t y tham gia vo qu trnh t lm s ch. N c th i nhi m d u cn gy c n ki t oxy c a ngu n n c do tiu th oxy cho qu trnh oxy ho hydrocacbon v che m t thong khng cho oxy ti n p t khng kh vo ngu n n c. Khi hm l ng d u trong ngu n n c 0,1-0,5mg/l s lm gi m nng su t v ch t l ng c a c. Tiu chu n d u trong cc ngu n n c nui c khng v t qu 0,05mg/l, tiu chu n oxy ho tan l > 4mg O2/l. nhi m d u giu lu hunh cn c th gy ch t c n u hm l ng Na2S trong n c t t i 3-4 mg/l. M t s loi c nh y c m c th b ch t khi hm l ng Na2S nh hn 1 mg/l. Ngoi ra, d u trong n c s b chuy n ho thnh cc h p ch t c h i khc i v i con ng i v th y sinh nh phenol, cc d n xu t clo c a phenol. Tiu chu n phenol cho ngu n n c c p cho sinh ho t l 0,001mg/l, ng ng ch u ng c a c l 10-15mg/l. Kinh nghi m nhi u n c trn th gi i cho th y nhi m ngu n n c do d u v cc s n ph m phn h y c a n c th gy t n th t r t l n cho ngnh c p n c, th y s n, du l ch v cc ngnh kinh t qu c dn khc. Hm l ng d u m v ch t bo trong n c cao s d n n: - T c ngh n ng d n n c. - Mng d u m ph trn m t n c v qu n th sinh v t t ngn c n qu trnh trao i oxy lm km hm qu trnh pht tri n c a ng th c v t trong n c. 2. nhi m ngu n n c do ch t t y r a t ng h p
116
Bi n Vn Tranh
Ngy nay, ch t t y r a t ng h p (ABDS) c s d ng r ng ri trong sinh ho t cng nh trong cng nghi p. N thay th m t kh i l ng l n d u th c v t lm x phng. Thnh ph n ch y u c a ch t t y r a t ng h p l nh ng h p ch t h u c ho t ng b m t, c phn t phn c c v phn t l ng l n. nh h ng nhi m n c b i ch t t y r a t ng h p th hi n nh sau: - T o l p vn b t trn m t n c lm m t m quan v ngn c n s khu ch tn oxy khng kh vo n c. - Gy c h i v i c v cc loi sinh v t khc. Cc lo i x phng, Natri, Cali c a cc axit pamotic, elic, stearic khi g p n c c ng th t o k t t a nn c c a cc lo i x phng ny gi m i r t nhi u. Hi n t ng k t t a nh v y khng di n ra v i cc ch t t y r a t ng h p. Do v y d trong n c c ng hay m m th c c a chng v n gi khng i. - Cc ch t t y r a c tnh ch t sinh ha khc nhau ty thu c vo c u t o phn t c a chng, chng b n i v i tc ng c a vi sinh v t, nn chng th ng t n t i sau qu trnh x l sinh h c thng th ng, do v y tnh ch t gy nhi m l tr m tr ng. - Trpoly photphat natri n c c tnh l bao b c cc ion kim lo i nh 2+ 2+ Ca , Mg , Fe2+ m khng k t t a v i cc kim lo i ny nhng ng th i l i bi n chng thnh m t h n h p c th ha tan. Trong tr ng h p ny chng khng th k t h p v i cc ion khc. - Sulfat natri c tc d ng lm cho ch t t y r a chng kh. - Silicat natri lm cho x phng khng vn c c. Vi c s d ng hng ngy ch t t y r a t ng h p, tuy c ti t ki m m t kh i l ng l n d u th c v t nhng ng th i n l i gp ph n gy nhi m cho mi tr ng n c. B i v ch t ABDS: - R t kh phn h y sinh h c - D tch t gy nhi m - Lm tng hm l ng photphat trong n c (trung bnh m i ngy m t ng i qua t m gi t th i i 1,6 gam phosphat). - Ch t t y r a t ng h p i khi t o ra nh ng m ng b t l n, cao hng mt, di hng ngn mt. T lm nh h ng n qu trnh ha tan oxy c a kh quy n vo trong n c, ph h y qu trnh t lm s ch c a n c gy nn s thi u h t oxy trong n c, nh h ng n h sinh thi n c. Do tnh ch t nguy hi m n mi tr ng n c, chnh ph ra quy t nh IX/1996 v vi c nh ch s n xu t v s d ng ch t ABDS trn ton lnh th Vi t Nam. Lo i 7. nhi m n c b i cc tc nhn sinh h c Nh ng tc nhn sinh h c chnh gy nhi m ngu n n c c th phn thnh 4 lo i:
117
Bi n Vn Tranh
- Vi khu n gy b nh - Virut - K sinh trng - Cc lo i sinh v t khc

1. Vi khu n gy b nh
Trong phn ng i ho c ng v t c ch a nhi u lo i vi trng gy b nh (nh vi trng t , l , thng hn) v tr ng giun sn. Trong th c t khng th xc nh t t c cc lo i vi trng ny i v i t ng m u n c v ph c t p v t n th i gian. Do thng th ng trong nghin c u nhi m ta khng xc nh cc lo i vi trng gy b nh m xc nh m u n c c b nhi m phn hay khng. Mu n v y ta ch c n xc nh m t vi vi sinh ch th cho nhi m phn. C 3 nhm vi sinh ch th nhi m phn: - Nhm coliform c trng l Escherichia coli (E.coli) - Nhm streptococci c trng l Streptococcus faecalis. - Nhm clostridia kh sulphit c trng l Clostridium perfringens. S c m t cc vi sinh ny ch ra r ng n c b nhi m phn, nh v y c ngha l c th c vi trng gy b nh ng ru t trong n c v ng c l i n u khng c cc vi sinh ch th phn, c ngha l c th khng c vi trng gy b nh ng ru t. Trong 3 nhm vi sinh v t ch th trn, nhm coliform th ng c phn tch v: - Chng l nhm vi sinh quan tr ng nh t trong vi c nh gi v sinh ngu n n c v c y cc tiu chu n c a lo i vi sinh ch th l t ng. - Chng c th c xc nh trong i u ki n th c a. - Vi c xc nh coliform d dng hn xc nh cc vi sinh ch th khc. Ch ng h n cc quy trnh xc nh streptococci c n th i gian n nhi t lu cn vi c xc nh clostridia c n ph i ti n hnh 80oC l ln men hai l n nn trong i u ki n th c a kh xc nh hai lo i vi sinh ch th ny. Trong nhm coliform c m t s lo i c kh nng ln men lactose khi nui c y 35oC ho c 37oC t o ra axit, aldehit v kh trong vng 48 gi . C m t s lo i l i c kh nng ln men lactose 44oC ho c 44,5oC (nhm coliform ch u nhi t). Thu c lo i ny c E.Coli. 2. Siu vi khu n trong n c M t s vi khu n pht tri n trong b my tiu ha c a con ng i v chng c th c o th i m t l ng l n trong phn, i khi c th g p chng trong nh ng ngu n th i sinh ho t v nh ng ngu n n c b nhi m. Hi n nay c r t nhi u b nh do siu vi khu n gy ra nh b nh vim gan siu vi. B nh ny c th truy n qua s, h n ho c t cc th c v t n i nh rau nhc, ng m s ng n c b nhi m do n c th i sinh ho t ha l n phn (lo i vi khu n s ng trong s, h n l nhm samonella).
118
Bi n Vn Tranh
Siu vi khu n vim gan s ng c 6 tu n trong n c gi ng v 4 tu n trong phng th nghi m. Nhi u quan st cho th y m t s cc tr i ngh h c a tr em dng n c b nhi m phn n ng cc sng, h , gi ng, c nh ng m ng l i c p n c, cc ng ng b sai st v k thu t, x y ra b nh vim gan siu vi khu n Nh v y c m i lin h gi a vim gan siu vi v i vi c s d ng ngu n n c m t v sinh. Vim siu vi c th t nh p vo c th con ng i qua 4 ng ch y u sau y: - n u ng (siu vi A v E). - ng mu (siu vi B, C v D). - ng tnh d c (siu vi B, C v c th D). - ng m sang con (siu vi B). M t th c t ang bo ng cho chng ta v m i lin quan gi a nhi m mi tr ng n c v b nh vim gan siu vi. M i nm, trn th gi i c kho ng 2 tri u ng i ch t v b nh vim gan siu vi B, c 300 tri u ng i mang m m b nh m trong 75% l ng i Chu . Vi t Nam chng ta c 10 ng i th c 1 ng i mang m m b nh. C th ni ung th gan l m t trong nh ng b nh ung th d g p nh t ng Nam m 80% ng i ung th gan l i c lin quan n vim gan siu vi B. thm vo c 2 trong 3 tr ng h p x gan l i lin quan n vim gan siu vi B. C th ni, b nh vim gan siu vi ang l n i m nh gh s c a loi ng i trn hnh tinh hi n nay. V v y, vi c gi gn mi tr ng trong lnh ang l m t trong nh ng nhi m v h t s c b c xc c a chng ta. 3. K sinh trng trong n c - N c ch y trn trn m t t thu nh n n c b n kh p ni v lan truy n b nh giun. Khi bn phn ti c tr ng giun. Ao, h , knh, mng c s d ng vo nhi u m c ch khc nhau (t m, gi t, r a rau, vo g o, phng u ). Do ngu n n c b nhi m tr m tr ng v d n n b nh v ng ru t nh: t , l , thng hn, cc b nh v k sinh trng. Trong nh ng lo i k sinh trng c th truy n qua da vo c th con ng i nh: giun mc v giun ln 4. Nh ng sinh v t gy kh khn tr ng i C nh ng sinh v t v vi sinh v t ch gy tr ng i gin ti p cho con ng i. Nh ng sinh v t ny chuy n n c v h i thnh n c khng h p cho n u ng do tnh ch t c m quan kh ch u ho c do c n tr ho t ng c a cc h th ng x l v h th ng phn ph i n c. Tr c h t l nh ng c n c sinh v t ch ng ch t trn b m t pha trong c a nh ng ng d n n c v trn c th pht sinh nh ng vi khu n tiu th mtan. S xu t hi n cc lo i t o, rong, ru, cng lm c n tr s ho t ng cc m ng l c, cc lo i nhuy n th nh dreissena c th lm t c cc ng d n, cc lo i
119
Bi n Vn Tranh
gip xc nh alsellus (b cht n c, di bi n) cng nh cc loi giun, b n thn chng khng gy b nh, song c th lu tr cc lo i tr c khu n ho c vi rt trong ru t c a chng v ngn c n clo h y di t cc vi sinh v t ny. Cu i cng m t s loi t o gy nguy c cho mi v n c tr thnh kh ch u Lo i 8. nhi m n c b i cc ch t phng x S pht sinh v s d ng cc ch t phng x em l i cho loi ng i m t ngu n nng l ng to l n, m t phng php ch a cc b nh hi m ngho nh ung th Song ng th i cng l m i e d a cho nhn lo i khi n c s d ng lm v kh trong chi n tranh v lm nhi m mi tr ng b i cc trung tm khai thc cc ch t phng x . Ngu n n c b nhi m cc ch t phng x t kh quy n ho c t cc ch t th i c a cc trung tm nghin c u v s d ng cc ch t phng x . Ch t phng x xm nh p vo c th con ng i qua n c u ng v th c ph m b nhi m x (v d c v cc loi nhuy n th b nhi m x ). Nh ng ng v phng x th ng g p trong i u ki n t nhin c a nh ng ngu n n c l: - Bari (Ba226) s th t 56. - Raon (Rn222) s th t 86. - Thori (Th232) s th t l 90 - V s n ph m phn h y c a chng m c th p l Uran (U238) s th t 92. phng x c a n c my cng c ng ph thu c vo cch ch ha n c. Qu trnh l ng l c s nh c 98% Ra226, nhng n ng c a ch t phng x t nhin trong cc ngu n n c thay i ng k t vng ny sang vng khc. Ng i ta nh n th y r ng 10% Ra226 c m t trong xng l xu t pht t n c u ng. Nh ng ch t ng v phng x nhn t o trong n c th ng b t ngu n t nh ng k t t a sau cc v th v kh h t nhn, s pht tn c a nh ng pin nguyn t v nh ng tr m x l ch t t pht x v s o th i nh ng c n phng x khc nhau. M c nhi m cc ch t phng x li u l ng cao c th lm ch t sinh v t v con ng i, nh ng li u l ng th p c th lm ch t t bo, thay i c u trc c a t bo gy ra cc b nh v di truy n, b nh v mu, b nh ung th, Nh ng d ng b nh l do phng x hay g p nh t l b nh mu tr ng, ung th tuy n gip v nhi u lo i ung th khc. V v y, nn nh r ng khng c li u l ng phng x no l v t i. 3.5. M T S H U C CH TIU NH GI NGU N N C B NHI M B I CH T
3.5.1. DO (DisSolved Oxygen): N ng oxy ha tan trong n c T t c sinh v t hi n th c n oxy cho qu trnh h h p.
120
Bi n Vn Tranh
ng v t v th c v t trn c n s d ng oxy t khng kh (ch a 21%). Cn trong n c th oxy t do d ng ha tan t hn nhi u l n so v i trong khng kh kho ng 8 10 ppm (ho c 8 10mg/l). M c bo ha oxy ha tan hay DO vo kho ng 14 15ppm trong n c s ch 00C. Nhi t cng tng, l ng oxy ha tan trong n c cng gi m v DO l 0 ppm ( 1000C). Thng th ng n c t khi bo oxy m ch kho ng 70 85% so v i m c bo ha. oxy gi m khi nhi t tng nh bi u d i y: 0 TC 250C 270C 290C 300C DO (mg/l) 8,24 7,95 7,67 7,54 Quy nh n c u ng DO khng c nh hn 6mg/l. Trong t t c cc h sinh thi n c, DO th ng c nh p ngy m: - C c ti u vo ban m. - C c i vo gi a tra. DO cng bi n i theo chi u su v oxy th ng ha tan nhi u m t n c (t ng quang h p). Hm l ng oxy trong n c l y u t quan tr ng c a dng sng t lm s ch nh vi sinh v t hi u kh. Nguyn nhn lm gi m l ng oxy ha tan trong n c l: - L ng ch t h u c trong n c. - Rong t o t n t i (th ng ao h ) Khi BOD v COD qu cao s lm gi m DO. i u ny t o i u ki n cho vi sinh v t y m kh (Anearobic) ho t ng m nh. K t qu c a qu trnh ho t ng ny lm tng hm l ng kh H2S gy ra mi hi th i cho nh ng khu v c xung quanh. 3.5.2. BOD5 (Biochemail Oxygen Demand) Nhu c u oxy sinh ha: Nhu c u oxy sinh ha (BOD) l s l ng oxy c n thi t phn h y h t cc ch t h u c c th phn h y trong m t th tch n c b i s phn h y sinh h c. Thng th ng sau th i gian 5 ngy 200C th ph n l n (kho ng 90%) cc ch t h u c d phn h y s b phn h y. V v y, ng i ta th ng l y th i gian 5 ngy v i nhi t 200C xc nh nhu c u oxy ha sinh ha v g i l BOD5. BOD5 cho ta c l ng nhi m b n h u c c a ngu n n c v c th dng nh gi hi u qu h th ng x l n c, xc nh kch th c thi t b x l Gi tr BOD cng l n c ngha l m c nhi m h u c cng cao. Theo quy nh c a b y t th: - BOD5 < 4mg/l: N c dng trong sinh ho t. - BOD5 < 10mg/l: N c dng cho th y s n (quy nh c a FAO)
121
Bi n Vn Tranh
- BOD5 3 mg/l : coi nh nhi m nh . - BOD5 10 mg/l: Coi nh b nhi m h u c r r t. 3.5.3. COD (Chemical Oxygen Demand) Nhu c u oxy ha h c: Nhu c u oxy ha h c COD l l ng oxy c n thi t phn h y h t cc ch t h u c c trong n c theo con ng ha h c. N ng COD cho php i v i ngu n n c m t l COD > 10mg/l. M i lin quan gi a BOD v COD: Khi BOD v COD cao s : - Lm n ng oxy ha tan trong ngu n n c b gi m, h u qu s lm tm, c v cc ng v t n c khc ch m pht tri n ho c ch t. - Gy ra mi hi th i do cc ch t h u c b phn h y trong i u ki n k kh. C hai thng s u xc nh l ng ch t h u c c kh nng b oxy ha c trong ngu n n c sinh ho t ho c nguyn t ni chung nhng chng khc nhau v nha. - BOD ch th hi n l ng ch t h u c d b phn h y sinh h c ngha l cc ch t h u c c th b oxy ha nh vai tr c a vi sinh v t. - COD th hi n ton b cc ch t h u c th b oxy ha b ng tc nhn ha h c. - B i v COD bi u th c l ng cc ch t h u c khng th b oxy ha b ng vi sinh v t do c gi tr cao hn BOD.Cho nn t s gi a COD v BOD (COD/BOD) > 1. - T s gi a COD v BOD (COD/BOD) cng cao n u trong ngu n n c c cc ch t c c ch vi sinh v t. Khi gi tr BOD o c s r t th p ho c b ng khng nhng gi tr COD l i r t cao, do khng th t COD tnh ra BOD ho c ng c l i. Ch khi no thnh ph n c a m t ngu n n c t nhin ho c n c th i khng ch a ch t c v n nh ta m i c th xc nh qua th c nghi m c m t h s chuy n i t COD thnh BOD ho c ng c l i Sau y l v d v . B ng 3.7. Tr s COD v BOD trung bnh trong n c th i cng nghi p Anh Ngnh cng nghi p Ha ch t Th c ph m D t Gi y B t gi t Ha d u 1.500 3.970 1.303 991 5.790 3.844 COD (mg/l) BOD (mg/l) 580 2.242,2 592 588 2.640 1.745 COD/BOD 2,58 1,77 2,20 1,69 2,19 2,20
122
Bi n Vn Tranh
Cao su
388 3.5.4. Cc vi trng trong n c a. Ch tiu E. coli
119
2,59
N c l mi tr ng trung gian truy n cc b nh nhi m khu n v t ng gy nhi u v d ch l n cho loi ng i nh d ch t , l , thng hn, tiu ch y, siu vi khu n, vim gan, cc b nh giun sn Ni tm l i, trong phn ng i hay sc v t, ng v t c ch a nhi u vi trng v siu vi trng gy b nhTuy nhin, ch n vi khu n ch th no (indicator bacteria) l m t v n quan tr mg trong k thu t vi sinh. Tr c m t t ch c y t th gi i t m th i ch n nhm Coliform lm vi khu n ch th m c nhi m c a ngu n n c. Trn th c t , Coliform l nh ng tr c khu n gram m, hi u kh, k kh ty ti n, khng bo c kh nng ln men lastose sinh axit, sinh hi 35 370C trong vng 48 gi , chng c tm th y trong phn ng i, ng v t v c mi tr ng t, n c, rau qu . Trong nhm coliform, m t s vi khu n khc cng c s d ng nh m t ch i m v sinh c tc d ng b sung thm cho vi c xc nh ch t l ng v sinh ngu n n c c y ho c cho nh ng yu c u c th ring bi t c n thi t khc. Nh ng vi khu n c s d ng cng nhm Coliform g m: - Fecal. Streptococci. - Clostridium perfringens. - Vi khu n ho i sinh. Ni chung, t t c cc nhm vi sinh ch th nu trn ch c nhm Coliform l th ng c dng phn tch hn v: - Chng l nhm vi sinh quan tr ng nh t trong vi c nh gi v sinh ngu n n c v c y tiu chu n c a cc vi sinh ch th l t ng. - Chng c th c xc nh trong i u ki n th c a. - Vi c xc nh Coliform d dng hn cc lo i vi sinh ch th khc, V d : Streptococci c n ph i n nhi t lu. Clostridia ph i ti n hnh 800C v ln men 2 l n. Cn trong Coliform m t s lo i c kh nng ln men lactose khi nui c y nhi t 350C ho c 370C t o ra axit, andehyt v kh trong vng 48 gi . C m t s lo i c kh nng ln men lactose 440C ho c 44,50C (nhm Coliform ch u nhi t thu c lo i ny c E.Coli). Tiu chu n ngu n n c m t Coliform 5.000con / 100ml. b. Ch tiu Escherichia Vi khu n E.Coli do Escherich tm c nm 1885. l m t lo i vi khu n s ng th ng xuyn ru t ng i v sc v t. ng i c t 107 -109 vi khu n trong 1 gram phn. V th , s hi n di n c a E.Coli trong n c, trong th c ph m l d u hi u c a s nhi m phn. E.Coli l vi khu n ch i m v sinh v ph m ch t.
123
Bi n Vn Tranh
+ S c khng : E.Coli c s c khng y u, cc ch t xc khu n thng th ng nh javenl (1/200), phenol (1/200) tiu di t c E. Coli sau 2 4 pht. Nhi t 550C tiu di t E.Coli sau 1 gi . Nhi t 600C tiu di t E.Coli sau 30 pht. Thng th ng E.Coli khng gy b nh nhng trong i u ki n thu n l i no th n s tr thnh vi khu n gy b nh. + Kh nng gy b nh: E.Coli gy nhi m ngoi ng ru t. - Ph n l n cc b nh nhi m ng ni u l do E.Coli. - Vim gang ti m t, vim mng b ng, vim vi tr ng. - Vim mng no tr s sinh. E.Coli gy nhi m ng ru t, tiu ch y: - Gy nhi m ng ru t tr s sinh v tr cn b (E. Coli Enteropathogenes), (Pathogenous gy b nh), (Pathology b nh h c, b nh l). - E. Coli sinh c t ng ru t. Cc vi khu n xm nh p t bo bi u m ng tiu ha nhn ln sinh ra m t lo i c t ng ru t (Enterotoxyn). c t ng ru t l m t trong nh ng nguyn nhn chnh gy b nh tiu ch y, th t tr em v ng i l n cc n c ang pht tri n, (th ng l khch du l ch) trong nh ng vng c t nhi u lu hnh t . - E.Coli xm nh p nhi m ng ru t gy h i ch ng tiu ch y th l (Syndromes dysenteriques) khng t o enterotoxyn nhng xm nh p vo t bo c a bi u m ru t. - E.Coli xu t huy t ru t (E. Coli Enterohemoragiques) (Enterohemo ragiques): Lo i ny v a gy d ch tiu ch y M , Canada do vim ru t k t trng, xu t huy t v cng chnh lo i E. Coli ny ang gy ng c th c ph m Nh t. Ni chung, lo i E. Coli cng nh nhi u m m b nh khc s ng bnh th ng trong ng tiu ha ng i. Ch ng 0157 (Escherichia Coli 0157) t o ra m t c t m nh hn, gy tiu ch y v s t. Cc lo i vim nhi m ny x y ra v t n s ch m d t trong kho ng 90% cc tr ng h p, cn 5 10% th sinh r i lo n (tiu ch y h ng c u, suy th n) c th gy ch t (1%). Trong nhi u th c n ngu i ( Chu u) nh th t b m, th t xay, n c u ng n u n u khng th t k v khng m b o v sinh s d n n hi n t ng ng c do E.Coli
3.6. CC BI N PHP K THU T B O V NGU N N C

3.7.1. T ch c gim st (monitoring) ch t l ng ngu n n c M c ch cng tc gim st ch t l ng n c ch y cc th y v c l nh gi tnh tr ng ch t l ng n c, d bo nhi m ngu n n c do pht tri n kinh t x h i v l c s xy d ng cc bi n php b o v ngu n n c c hi u qu . Cc n i dung c b n c a h th ng gim st ch t l ng n c trong khun kh h th ng gim st mi tr ng ton c u GEMS l:
124
Bi n Vn Tranh
- nh gi cc tc ng do ho t ng c a con ng i i v i ch t l ng n c v kh nng s d ng n c cho cc m c ch khc nhau. - Xc nh ch t l ng n c t nhin. - Gim st ngu n g c v ng di chuy n c a cc ch t b n v ch t c h i. - Xc nh xu h ng thay i ch t l ng n c ph m vi v m. th c hi n n i dung ny, c n thi t ph i t ch c h th ng monitoring ch t l ng n c bao g m cc tr m gim st c s , tr m nh gi tc ng v tr m nh gi chung. Tr m gim c s t t i vng pha tr c ngu n gy nhi m. Cc tr m ny dng xy d ng s li u n n ch t l ng n c t nhin, ch b nh h ng do cc y u t t nhin v y u t nhi m t kh quy n a t i (v d do ma axit). Cc tr m ny lun v tr c nh. Tr m nh gi tc ng n c c t t i vng n c b tc ng do cc ho t ng sinh ho t v s n xu t c a con ng i. D a theo m c ch s d ng ng i ta chia cc tr m nh gi tc ng thnh 4 nhm: - Cc tr m gim st n c c p cho sinh ho t t t i vng l y n c vo nh my. - Tr m gim st n c cho th y l i t t i khu v c tr m bm ho c p ch n n c. - Cc tr m gim st n c th y s n t t i vng sng h ph c v nui tm, c - Cc tr m gim st a nng t t i vng n c c ph c v cho nhi u m c ch khc nhau. Cc tr m nh gi chung c thnh l p nh gi xu h ng thay i ch t l ng n c v i quy m l n, nhi u lc mang tnh ton c u. V v y cc tr m ny c n i di n cho m t vng r ng l n trong c nhi u lo i ho t ng c a con ng i. Hnh 3-2 bi u di n s v tr cc tr m gim st ch t l ng n c trn m t h th ng sng ngi. Tr m s m t l tr m c s nh gi ch t l ng n c tr c khi vo m t qu c gia. Cc tr m 2, 3, 4, 5 v 7 l cc tr m gim st tc ng dng nh gi ch t l ng n c c p cho th y l i, cho sinh ho t, cho nui tr ng th y s n v m c nhi m sng do n c th i t cc ho t ng ny gy ra. Tr m s 6 l tr m nh gi chung, nh gi xu h ng xm nh p m n i v i n c sng.
1 2
i m 1
3
C0nt
i m 4
Cnt
i m 2
Cng
i m 3
125 Ccp
Bi n Vn Tranh
Hnh 3.2. S quan h gi a cc cng trnh x l n c th i v ngu n ti p nh n n c th i 1. Thnh ph (nh my); 2. i t ng s d ng n c h lu; 3. Tr m x l n c th i; 4. M c ki m tra ch t l ng n c tr c khi s d ng Cc cng tc th ng xuyn c a tr m gim st ch t l ng n c l theo di ch th y vn, l y m u n c v phn tch cc ch tiu th y ha v th y sinh c a n c. T n s thu m u v s l ng phn tch cc ch tiu phn tch ph thu c vo lo i tr m gim st, lo i v c i m ngu n n c, n i dung cc ho t ng kinh t x h i nh h ng n ngu n n cV d i v i cc tr m gim st n c c p cho sinh ho t t ng s khu m u l m t l n/thng n 3 l n/thng, i v i sng 1 l n/ thng v 0,5 l n/thng n 1 l n/thng i v i n c d i t. Trong tr ng h p gim st nhi m do s c mi tr ng vi c thu m u hng ngy ho c nhi u l n trong ngy nhi u v tr khc nhau ph thu c vo m c s c , ch th y vn v c i m phn b dn c, s n xu t trong vng. 3.6.2. Tng c ng qu trnh t lm s ch c a ngu n n c T lm s ch ngu n n c l qu trnh ph c h i l i tr ng thi ch t l ng n c ban u nh cc qu trnh th y ng l c, v t l, ha h c, sinh ha di n ra trong ngu n n c. y l qu trnh t ng h p cc y u t t nhin. Kh nng t lm s ch ngu n n c ph thu c vo m t lo t i u ki n nh thnh ph n v tnh ch t n c th i, c i m hnh thi v ch th y ng h c c a ngu n n c, c i m kh h u khu v c Khi x n c th i vo ngu n s phn b n ng ch t b n theo chi u di dng ch y. s phn b n ng ch t b n trong khu v c b nh h ng c a n c th i thay i theo 5 vng sau: - Vng I: Vng xo tr n n c th i v i n c ngu n nh qu trnh khu ch tn t o dng (Cnt > C1max > C0). - Vng II: Vng pha long n c th i nh s khu ch tn ch t b n trong dng ch y theo 3 chi u (n u su l n) ho c 2 chi u (n u su b) (C2max > C0). - Vng III: Vng xo tr n hon ton n c th i v i ngu n nh khu ch tn theo chi u ox; N ng ch t b n t i m i i m c a m t c t ngang dng ch y nh nhau (C3tb > C0). - Vng IV: Vng phn h y ho c chuy n ha ch t b n ph c h i l i tr ng thi ch t l ng n c ban u (C4tb C0 ). - Vng V: Vng ch t l ng n c c ph c h i (C5 C0 ).
126
Bi n Vn Tranh
S t lm s ch ngu n n c c xem nh s t ng h p c a hai qu trnh: qu trnh pha long n c th i v i n c ngu n di n ra t i vng I, vng II v qu trnh phn h y, chuy n ha ch t b n ch y u di n ra t i vng III v vng IV c a ngu n n c. 1. Qu trnh pha long n c th i trong ngu n n c. Khi x n c vo sng h , nh ch th y ng h c c a dng ch y, c a mi ng x v t tr ng c a cc ch t trong n c th i s c khu ch tn vo trong n c ngu n. Qu trnh pha long ny c c trng b ng s l n pha long n:
n=
C nt - C0 C t - C0
Trong : Ch t th i r n n ng ch t b n l n nh t trong dng ch y m t c t t. S xo tr n, pha long n c th i v i n c ngu n c chia thnh 2 giai o n. Giai o n th nh t: s pha long n c th i di n ra nh khu ch tn cc dng n c th i t mi ng x vo ngu n n c v nh s chnh l ch t tr ng trong n c th i v i n c ngu n. Qu trnh ny c c trng b ng s l n pha long ban u n, l y b ng 1. Giai o n th hai: s pha long n c th i trong sng h di n ra nh ch th y ng h c c a dng ch y. Qu trnh ny th ng c th c hi n theo cc quy lu t khu ch tn r i v c c trng b ng s l n pha long c b n nc. H s nc ph thu c vo m t lo t cc y u t nh lu l ng n c, khc khu u, chi u r ng, chi u su h v cc y u t th y ng h c khc. S l n pha long chung n, t ng h p c a hai giai o n ny l: N = n * nc Gi i bi ton pha long n c th i trong cc th y v c khc nhau (sng, h , bi n) c ngha l xc nh n ng c a m t hay nhi u ch t b n t i b t k m t th i i m no trong dng ch y b nh h ng c a n c th i. i v i cc lo i ch t b n khng b n v ng (b phn h y theo th i gian do cc y u t sinh ha hoc ha l), trong cc vng xo tr n I v vng II, ngoi s pha long, n ng c a chng cn b gi m do s phn h y sinh ha ho c ha l. N ng ch t b n l n nh t t i i m tnh ton Ctmax trong tr ng h p ny s l:
Ctmax = (C0 +
C nt - C0 )10 k1t n
Trong : k1 H s phn h y ch t b n theo th i gian; T Th i gian qu trnh pha long. T i vng xo tr n hon ton n c th i v i n c ngu n (vng III), i v i ch t b n b n v ng (khng b phn h y theo th i gian), n ng c a chng s l:
C3 = C0Q0 + C nt Qnt Q 0 + Q nt
127
Bi n Vn Tranh
Trong : Q0, Qnt Lu l ng n c ngu n v n c th i. 2. Qu trnh phn h y, chuy n ha ch t b n Cc ch t b n khng b n v ng trong n c th i c th b phn h y ho c chuy n ha theo cc qu trnh sau y: - Qu trnh oxy ha sinh ha ch t b n trong n c th i, trong c n l l ng v trong l p bn y; - Qu trnh oxy ha ha h c ch t b n nh oxy t do ho c lin t c trong cc h p ch t ha h c ha tan, qu trnh oxy ha quang ha. - Cc qu trnh ha l nh: h p ph , l ng ng, keo t , t o cc ch t khng ha tan, bay hi, t o vng T c c a m i qu trnh ph thu c vo m t lo t cc y u t nh: qu n x th y sinh, nhi t n c, pH, c ng chi u sng, thnh ph n v hm l ng mu i trong n c, trong c n y Qu trnh t ng h p phn h y ch t b n trong ngu n n c c th bi u di n b ng phng trnh vi phn sau y:
dCchung
dt
dC1 dC2 dC + + ... + n dt dt dt
2,n.
Trong : Cchung N ng ch t b n sau qu trnh phn h y chung; C1, C2Cng nghi p N ng ch t b n sau qu trnh phn h y 1,
Cc qu trnh phn h y ch t b n trong ngu n n c lin quan v i nhau v c c trng b ng h ng s t c phn h y ch t b n chung K. H ng s k cng c g i l h s t lm s ch ngu n n c. i v i cc ch t b n khc nhau h s K s khc nhau. B ng 3.2 nu ln gi tr s k c a m t s ch t h u c b phn h y trong n c thin nhin trong i u ki n 200C theo nghin c u c a V.T. Caplin (1973). B ng 3.8. H s phn h y ch t b n chung K i v i n c thin nhin 200C khi xc inh trn m hnh, NGCh t h u c K Ch t h u c K Ch t h u c b n sinh h c K km b n sinh trung bnh h c Foocmaldehit 1,4 M Crezol 0,21 Cacvanron 0,05 Glucoza 0,72 M Etilphenol 0,19 Clorua trimetyl alkilamon 0,05 Maltoza 0,63 O - Crezol 0,18 Timol 0,05 Etilic 0,50 Clorosunphanol 0,13 Prosanol - 186 0,02 Phenol 0,38 Naptol 0,10 Izobutilic 0,35 - Naptol 0,09 S phn h y ch t b n c ngha l n nh t trong qu trnh t lm s ch c a ngu n n c l s chuy n ha sinh ha ch t b n. Qu trnh ny th c hi n nh cc lo i th y sinh v t (ch y u l vi khu n) c trong ngu n n c.
128
Bi n Vn Tranh
Vi khu n v n m phn h y ch t h u c gi i phng CO2, H2O v m t s mu i khong. Trong qu trnh ny chng s d ng m t l ng oxy r t l n nn th ng gy ra hi n t ng thi u h t oxy ngay sau khi x n c th i vo sng h . Qu trnh ny di n ra cng m nh th hi u qu t lm s ch ngu n n c cng cao. Ngoi vi khu n v n m th c hi n khong ch t h u c, m t s cc ph du th c v t nh rong t o th c hi n qu trnh quang h p, thu nh n CO2 v mu i khong t qu trnh h h p hi u kh v gi i phng O2 cho vi khu n. Cc qu trnh ny c quan h tng h v i nhau trong ngu n n c. Trong tr ng h p n c th i m c ch t h u c, m t s loi t o cn c th th c hi n qu trnh phn h y ch t h u c, tng c ng s t lm s ch c a ngu n n c. Cc lo i th y sinh v t khong ch t h u c lm vi c c hi u qu cao n u c cung c p oxy y v i u ki n khu y tr n t t. Qu trnh khu y tr n lm cho th y sinh v t ti p xc y v i th c n v oxy ha tan. M t khc khu y tr n cn lm tng c ng s gi i phng cc s n ph m c h i kh i n c. M c t lm s ch n c kh i cc ch t b n h u c nh vi sinh v t c xc nh theo s thay i l ng oxy y v i u ki n khu y tr n t t. Qu trnh khu y tr n lm cho th y sinh v t ti p xc y v i th c n v oxy ha tan. M t khc khu y tr n cn lm tng c ng gi i phng cc s n ph m c h i kh i n c. M c lm s ch n c kh i cc ch t r n h u c nh vi sinh v t c xc nh theo s thay i l ng oxy tiu th trong qu trnh oxy ha sinh ha, c trung b ng hai i l ng NOS (ho c BOD) theo nhu c u oxy ha sinh ha. N ng ch t b n h u c tnh theo BOD trong n c sau th i gian oxy ha sinh ha c xc nh theo bi u th c sau: Lt = Lk10-k1t ( 3-6) Trong : Lk, Lt BOD c a n c ban u v sau th i gian t, K1 h ng s t c oxy ha sinh ha ch t h u c, ng-1. i u ki n 200C, trong cc sng h vng nhi t i c n xch o K1 th ng c l y b ng 0,1 n 0,25 ng-1. Ngoi vi c th c hi n phn h y v khong ha ch t h u c, m t s loi th y sinh s tch ly cc ch t c h i thng qua chu i th c n. Nh m n ng cc ch t c h i b n v ng s gi m i ng k trong ngu n n c. Cc loi th y sinh khc nhau c kh nng tch ly cc ch t c h i khc nhau. M t s loi th y sinh cn c th h p th c cc ng v phng x ho c th c hi n s v n chuy n ch t b n t n c vo bn c n trong qu trnh ho t ng s ng. Cc ng v t nguyn sinh dinh d ng b ng phng php ht v l c s chuy n cc ch t b n d ng l l ng vo c th mnh, gp ph n lm trong n c. Phn ho c xc ch t c a chng ch a ch t b n b n v ng s l ng xu ng l p bn y. Trong qu trnh lm s ch ngu n n c b nhi m d u, vi sinh v t gi m t vai tr r t quan tr ng. lun tch t cc vi khu n, v i khi c n m phn gi i cac bu hyro. M i lo i vi sinh v t ch u trch nhi m chuy n ha m i giai o n nh t nh. i v i n c nhi m d u n ng th p, hi u qu phn h y sinh ha d u r t cao. Theo Maciejowska v Rakowska (1973), sau 4 tu n d u trong n c bi n. Ban tch v i hm l ng 0,5 g/l c phn gi i t 30 n 61%.
129
Bi n Vn Tranh
Qu trnh t lm s ch ngu n n c ph thu c vo n ng ch t b n trong . Qu trnh ny c th b ch m l i ho c b ph h y n u n ng ch t b n qu m c. i u ki n kh h u th i ti t cng c ngha quan tr ng i v i s lm s ch. Ma h, khi nhi t mi tr ng cao, c ng chi u sng l n, ch t b n trong ngu n n c c chuy n ha r t nhanh chng. 3.6.3. X l n c th i sinh ho t v cng nghi p M c ch c a qu trnh x l n c th i l lo i b t cc ch t nhi m c trong n c th i n m c ch p nh n c theo tiu chu n quy nh. M c yu c u x l n c th i ty thu c vo cc y u t sau: - X l ti s d ng. - X l quay vng. - X l x ra ngoi mi tr ng. xc nh m c yu c u x l i v i n c th i, m t cng vi c h t s c quan tr ng. B i n u xc nh sai c th n y sinh hai v n sau: - Gy nhi m ngu n n c m t cch t t . - Chi ph x l n c th i qu t n km gy phng h i v kinh t . M c c n thi t x l n c th i ph thu c vo: - N ng b n c a n c th i - Kh nng t lm s ch c a ngu n n c ti p nh n. - Yu c u v m t v sinh mi tr ng. i u quan tr ng tr c h t l ph i n m c thnh ph n, tnh ch t c a n c th i. V n x l n c nh th no khng ph i l v n mang tnh th i s v m t cng ngh n a. V n c n quan tm l ph i m b o tnh kh thi v m t k thu t cng nh v m t kinh t . T ng quan cc phng php x l n c th i c th chia ra lm ba nhm chnh nh sau: X l b ng phng php c h c X l b ng phng php ha -l. X l b ng phng php vi sinh. 3.6.3.1. X l b ng phng php c h c Trong n c th i th ng c nh ng t p ch t r n c kch c khc nhau b cu n theo nh: rm, c , g m u, bao b ch t d o, gi y, ct, s i ngoi ra, cn c cc lo i ch t l l ng d ng huy n ph r t kh l ng. Ty theo kch c cc h t huy n ph th ng c chia thnh h t ch t l ng l l ng c th l ng c v h t r n c keo c kh b ng ng t . Cc lo i t p ch t trn dng cc phng php x l c h c l thch h p. M t s cng trnh x l c h c i n hnh nh sau: - Song ch n rc. - B l ng ct.
130
Bi n Vn Tranh
- B l ng. - B tch d u, m . - B l c. 1. Song ch n rc Song ch n rc dng ch n gi cc c n b n c kch th c l n nh: gi y, rc, rau, c c g i chung l rc. Rc c chuy n t i my nghi n nghi n nh sau c chuy n t i phn h y c n (b mtan). Tuy nhin, hi n nay ng i ta s d ng ph bi n lo i song ch n rc, v a k t h p v a ch n gi v a nghi n rc. Song ch n rc l cng trnh x l s b , chu n b i u ki n cho vi c x l n c th i sau . Tr ng h p tr m bm chnh c t song ch n rc v i kch th c 16 mm th khng nh t thi t ph i t n tr m x l n a ( i v i tr m x l cng sut nh ). Song ch n rc g m cc thanh an s p x p v i nhau trn mng d n n c. Kho ng cch gi a cc thanh an g i l khe h . Song ch n rc c th chia thnh 3 nhm: Theo khe h song ch n phn bi t lo i th (30 - 200 mm) v lo i trung bnh (5 - 25 mm). Trn Th c t , th lo i song ch n c khe h nh hn 16 mm t c s d ng i v i n c th i sinh ho t. Theo c i m c u t o phn bi t lo i c nh v lo i di ng. Theo phng php l y rc phn bi t lo i th cng v lo i c gi i. Song ch n rc th ng t nghing so v i m t n m ngang m t gc 450-900 (th ng ch n 600) ti n l i khi c r a. Theo m t b ng cng c th t vung gc ho c t o thnh gc so v i h ng dng ch y. Thanh an song ch n c th dng lo i ti t di n trn d = 8 10 mm, ch nh t b = 10*40 mm v 8*60 mm, b u d c v n t c dng ch y th ng l y 0,8 1m/s l ng ct.
Hnh 3.3. Song ch n rc
Hnh 3.4. l i l c rc tr ng quay
131
Bi n Vn Tranh
2. B l ng ct Trn cng trnh x l n c th i, vi c ct l ng l i trong b l ng gy kh khn cho cng tc l y c n. Ngoi ra trong c n c ct th c th lm cho cc ng d n bn c a cc b l ng khng ho t ng c, my bm chng h ng. i v i b mtan v b l ng hai v th ct l m t ch t th a, do xy d ng cc b l ng ct trn cc tr m x l khi lu l ng n c th i l n hn 100 m3/ngy m th c n thi t. Trong b l ng ct th ng gi cc h t c l n th y l c U> 24,2 mm/s chi m g n 60% t ng s . C 3 lo i b l ng ct. - B l ng ct ngang n c ch y th ng ho c vng. - B l ng ct ng n c dng t d i ln. - B l ng ct n c ch y xo n c. L ng ct gi l i b l ng ct ph thu c vo cc y u t : lo i h th ng thot n c, t ng chi u di m ng l i, i u ki n s d ng, t c n c ch y, thnh ph n v tnh ch t n c th i i v i b l ng ct ngang v ti p tuy n l y b ng 0,02l/ng i/ngy m; m trung bnh 60%, kh i l ng ring 1,5 t n/m3 ( i v i h th ng thot n c ring r ).
N c th i
3
N c sau l ng
4
Ct l ng
1. ng d n n c th i vo; 2. Bu ng l ng; 3. ng d n n c th i ra; 4. H t p trung bn Hnh 3.5: B l ng ct ngang
Hnh 3.6. B l ng ct ngang
132
Bi n Vn Tranh
3. B l ng Nhi m v l gi l i cc ch t khng tan trong n c th i ch y u d ng h u c (80%) sau khi qua b l ng ct. Sau b l ng hm l ng c n l l ng c n < 150 mg/l. B n ch t c a phng php l ng l d a vo tr ng l c c a cc h t tch chng ra kh i n c th i. V n t c l ng c a cc h t ph thu c vo r t nhi u y u t khc nhau nh: - nh t c a n c th i. - Kch th c v kh i l ng ring c a cc h t. - M t c a cc h t (hay n ng ) - Ch dng ch y (v)... - B l ng n c th i th ng c thi t k d i d ng hnh ch nh t, ho c hnh trn... Phn lo i theo ch c nng v v tr trong cng ngh x l: - B l ng t 1: t tr c cng trnh x l sinh h c. - B l ng t 2: l ng bn ho t tnh, mng vi sinh v t - B l ng t 3 khi c x l sinh h c b c 2. Theo h ng chuy n ng c a n c ta c: - B l ng ngang. - B l ng ng. - B l ng li tm.
Hnh 3.7. B l ng Radian
Hnh 3.8. B l ng Ngang
4. B tch d u m : Trong nhi u lo i n c th i c ch a d u m (k c d u khong v c). l nh ng ch t n i, chng s gy nh h ng x u n cc cng trnh thot n c (m ng l i v cc cng trnh x l) v ngu n ti p nh n n c th i.
133
Bi n Vn Tranh
V v y ng i ta ph i thu h i nh ng ch t ny tr c khi th i vo h th ng thot n c sinh ho t v s n xu t. Ch t m s bt kn l h ng gi a cc h t v t li u l c trong b sinh h c, cnh ng t i, cnh ng l c. Chng s ph hu c u trc bn ho t tnh trong b Aeroten, gy kh khn trong qu trnh ln men 5. L c n c th i Phng php l c n c th i th ng t c p d ng r ng ri do gi thnh x l cao. Tuy nhin trong m t s tr ng h p, khi k t h p x l v i thu h i ti s d ng m t s thnh ph n qu hi m trong n c th i ho c c n thi t ph i ti s d ng n c, phng php ny v n c p d ng. Ng i ta dng cc b l c tch cc t p ch t nh kh i n c th i (b i, d u, m bi trn) m cc b l ng khng gi l i c. Nh ng lo i v t li u l c c th s d ng l ct th ch anh, than c c ho c s i nghi n, th m ch c than nu, than bn, than g . Vi c ch n v t li u l c ph thu c vo lo i n c th i v i u ki n a phng. Bn c nh cc b l c v l p v t li u l c, ng i ta cn s d ng cc my vi l c c l i v l p v t li u t hnh thnh khi my vi l c lm vi c. Cc lo i my vi l c ny c s d ng x l n c th i d ng s i. 3.6.3.2. Cc phng php x l ha l B n ch t c a qu trnh x l n c th i b ng phng php ha l l p d ng cc qu trnh v t l v ha h c lo i b t cc ch t nhi m ra kh i n c th i. Ch y u x l n c th i cng nghi p. Giai o n x l ha l c th l giai o n x l c l p ho c x l cng v i cc phng php c h c, ha h c, sinh h c trong cng ngh x l n c th i hon ch nh. X l ha l g m: - Phng php k t t a t o bng c n - Tuy n n i. - H p ph - Trung ha - Oxy ha 1. ng t v t a bng. ng t v t a bng l m t cng o n c a qu trnh x l n c th i, m c d chng l hai qu trnh ring bi t nhng chng khng th tch r i nhau. Vai tr c a qu trnh ng t v k t bng nh m lo i b huy n ph, ch t keo c trong n c th i. ng t : L ph v tnh b n v ng c a cc h t keo, b ng cch a thm ch t ph n ng g i l ch t ng t . K t bng: L tch t cc h t ph v b n thnh cc c m nh , sau k t thnh cc c m l n hn v c th l ng c g i l qu trnh k t bng. Qu trnh k t bng c th c i thi n b ng cch a thm vo cc ch t ph n ng g i l ch t tr k t bng. Tuy nhin qu trnh k t bng ch u s chi ph i c a hai hi n t ng: k t bng ng h c v k t bng Orthocinetique.
134
Bi n Vn Tranh
- K t bng ng h c lin quan n khu ch tn Brao (chuy n ng h n n), k t bng d ng ny thay i theo th i gian v ch c tc d ng i v i cc h t nh hn 1 mcrofloc d dng t o thnh kh i ng t nh . - K t bng Orthocinetique lin quan n qu trnh tiu hao nng l ng v ch c a dng ch y l ch y t ng hay ch y r i. Giai o n Hi n t ng Thu t ng Cho thm ch t ng t Ph n ng v i n c, ion ho, Thu phn thu phn, polymer ho. c tnh ht ion lm ng l nh ng t b m t cc phn t c tnh lin quan n ion ho c tr ng h p b m t c a phn t . Bao g m c ch t keo k t t a. Lin quan n bn trong cc phn t , tr ng h p ng h p ch t Chuy n ng Brao K t bng ngo i vi Nng l ng tiu tn (gradian t c K t bng tr c giao ) Cc ch t lm ng t , k t bng: tng qu trnh l ng cc ch t l l ng hay m t s t p ch t khc ng i ta th ng dng cc ch t lm ng t , k t bng nh nhm sunfat, s t sunfat, s t clorua hay m t s polyme nhm, PCBA, polyacrylamit (CH2CHCONH2)n, natrisilicat ho t tnh v nhi u ch t khc. Hi u su t c a qu trnh ng t cao nh t khi pH = 4 8,5. bng t o thnh d l ng hn th ng i ta th ng dng ch t tr ng. l nh ng ch t cao phn t tan c trong n c v d phn ly thnh ion. Tu thu c vo t ng nhm ion khi phn ly m cc ch t tr ng t c i n tch m hay dng (cc ch t ng t l anion hay cation). a s ch t b n h u c, v c d ng keo c trong n c th i chng t n t i i n tch m. V v y, cc ch t tr ng t cation tr c khng c n keo t s b . Vi c l a ch n ho ch t, li u l ng t i u c a chng, th t cho vo n c c n ph i tnh b ng th c nghi m. Thng th ng li u l ng ch t tr ng t l t 1 5 mg/l. ph n ng di n ra hon ton v ti t ki m ho ch t th ph i khu y tr n u v i n c th i, li u l ng ho ch t cho vo ph i tnh b ng Grotamet. Th i gian lu n c trong b tr n l 1 15 pht. Th i gian n c th i ti p xc v i ho ch t t i khi b t u l ng l t 20 60 pht, trong kho ng th i gian ny cc ch t ho h c tc d ng v i cc ch t trong n c th i v qu trnh ng t di n ra.
Ph hu tnh b n
V n chuy n
135
Bi n Vn Tranh
Phng php p d ng m t s ch t nh phn nhm, phn s t, polymer c tc d ng k t dnh cc ch t khu ch tn trong dung d ch thnh cc h t c kch c v t tr ng l n hn r i l ng lo i b t cc ch t nhi m ra kh i n c th i. Vi c l a ch n ch t t o bng hay keo t ph thu c vo thnh ph n v tnh ch t c a n c th i cng nh c a ch t khu ch tn c n lo i. Trong m t s tr ng h p cc ch t ph tr nh m i u ch nh gi tr pH c a n c th i t i u cho qu trnh keo t v t o bng. Trong m t s tr ng h p phng php ny cho php lo i b t mu c a n c th i n u k t h p p d ng m t s ch t ph tr khc. 2. Tuy n n i. y l phng php c p d ng tng i r ng ri nh m lo i cc ch t r n l l ng m n, d u m ra kh i n c th i. Phng php tuy n n i th ng c p d ng trong x l n c th i ch a d u, n c th i cng nghi p thu c da, d c ph m... B n ch t c a qu trnh tuy n n i ng c l i v i qu trnh l ng v c p d ng trong tr ng h p qu trnh l ng x y ra r t ch m ho c r t kh th c hi n. Cc ch t l l ng, d u, m s c n i ln trn b m t c a n c th i d i tc d ng nng c a cc b t kh. Cc phng php tuy n n i th ng c p d ng l: - Tuy n n i chn khng. - Tuy n n i p l c (tuy n n i kh tan) - Tuy n n i c gi i. - Tuy n n i v i cung c p khng kh qua cc v t li u x p. - Tuy n n i i n - Tuy n n i sinh h c - Tuy n n i ha h c Trong phng php tuy n n i kh tan th ng c p d ng nhi u hn. 3. Qu trnh h p ph v h p th Qu trnh h p ph v h p th : l qu trnh thu ht m t ch t no t mi tr ng b ng v t th r n ho c l ng. Ch t c kh nng thu ht c g i l ch t h p ph hay h p th cn ch t b thu ht c g i l ch t b h p ph ho c ch t b h p th . Qu trnh h p ph c ng d ng r ng ri lm s ch tri t ch t h u c trong n c th i, n u n ng cc ch t ny khng cao v chng khng b phn h y b i vi sinh ho c chng r t c nh thu c di t c , phenol, thu c st trng, cc h p ch t nit vng thm, ch t ho t ng b m t, thu c nhu m... Ch t h p ph : th ng l than ho t tnh, cc ch t t ng h p v ch t th i c a m t s ngnh s n xu t (tro, x , m t ca...). Ch t h p ph v c nh t st, silicagen, keo nhm
136
Bi n Vn Tranh
Hnh 3.9. Thp h p ph nhi u b c 4. Trung ha N c th i ch a cc axit ho c ki m v c tr c khi th i vo h th ng n c ho c tr c khi s d ng trong cc qu trnh cng ngh c n c trung ha. N c c cho l trung tnh khi n c pH = 6,5 - 8,5. Trung ha c th c ti n hnh b ng nhi u cch khc nhau: tr n n c th i axit v ki m v i nhau, cho thm tc ch t, l c n c axit qua v t li u trung ha, h p th cc kh axit b ng n c ki m ho c h p th amoniac b ng n c axit. Ch n phng php trung ha ph thu c vo th tch v n ng n c th i. - Trung ha b ng cch tr n Phng php ny c ng d ng n u trong m t nh my ho c cc nh my ln c n c n c th i axit v ki m khng b nhi m b i cc c u t khc. Ng i ta tr n n c axit v ki m vo nhau trung ha - Trung ha b ng cch cho thm tc ch t: ki m ho c cc tc nhn c tnh axit tng ng. - Trung ha b ng l c n c axit qua v t li u trung ha Trong tr ng h p ny trung ha n c axit ng i ta cho l c n c qua l p magezit (MgCO3), olomit (CaCO3. MgCO3), CaCO3, ch t th i r n (x , tro). Ng i ta s d ng thi t b l c ng c l p h t CaCO3 ho c olomit kch th c 30 80 mm, v i chi u cao l p l c 0,85 - 1,2 m v n t c khng c l n hn 5 m/s v th i gian ti p xc khng nh hn 10 pht. V n t c trong thi t b n m ngang l 1 - 3 m/s. 5. Oxy ha v kh
137
Bi n Vn Tranh
lm s ch n c ng i ta s d ng cc ch t oxy ha sau: clo kh v l ng, dioxit clo, clorat canxi, hypoclorua canxi v natri, pemanganat kali, bicromat kali, oxy gi, oxy c a khng kh, ozn, piroluzit MnO2. Trong qu trnh oxy ha, cc ch t nhi m c h i, ch a trong n c th i, do ph n ng ha h c, chuy n thnh ch t t c hn v c lo i ra kh i n c. Phng php ny yu c u chi ph l n, v v y n ch c ng d ng khi ch t nhi m khng th lo i c b ng cc phng php khc. V d , x l cc xianua, cc h p ch t tan c a asen... - Oxy ha b ng Clo Clo v cc ch t ch a clo ho t tnh l ch t oxy ha ph bi n nh t. Chng c ng d ng lm s ch n c kh i H2S, hydrosunfua, cc h p ch t metyl, lu hunh, cc phenol, cc xianua... Khi cho clo vo n c s hnh thnh hypoclorit v axit clohydric Cl2 + H2O = HOCl + HCl Sau di n ra s phn li hypoclorit, khi pH = 4 phn t clo g n nh khng c: HOCl -----> H+ + OClCc ngu n clo ho t tnh c th l clorat canxi, hypoclorit, cc clorat, dioxit clo. - Oxy ha b ng H2O2 H2O2 l ch t l ng khng mu, c ng d ng oxy ha cc nitric, andehyt, phenol, xianua, ch t th i ch a lu hunh, thu c nhu m ho t ha... Oxy gi c, n ng gi i h n cho php trong n c l 0,1mg/l. - Oxy ha b ng oxy c a khng kh Ng i ta s d ng oxy c a khng kh oxy ha cc h p ch t s t (II) thnh s t (III) v i s t o thnh hidroxit s t k t t a. Ph n ng oxy ha nh sau: 4Fe2+ + O2 + 2H2O = 4Fe3+ + 4OHFe3+ + 3H2O = Fe(OH) 3 + 3H+ Qu trnh oxy ha di n ra khi s c khng kh qua n c th i. C th n gi n ha vi c s c kh b ng cch cho n c d ng gi t ri trong khng kh xu ng b m t v t li u l c. Khi cc gi t l ng ti p xc v i khng kh s x y ra qu trnh oxy ha s t. Oxy trong khng kh cng c dng oxy ha n c th i sunfit c a cc nh my xenlul, ch bi n d u m v ha d u. - Ozn ha Oxy ha b ng ozn cho php ng th i kh mu, kh mi, ti t trng v v l c a n c. B ng ozn ha c th x l phenol, s n ph m d u m , sunfuahydric, cc h p ch t asen, ch t ho t ha b m t, cc xianua, thu c nhu m, cc hydrocacbon thm gy ung th, thu c st trng... Ozn - kh mu tm nh t. Trong t nhin n th ng t ng kh quy n. nhi t = -111,90C ozn ha l ng c mu xanh m.
138
Bi n Vn Tranh
Ozn r t c, n ng t i a cho php trong khu v c lm vi c l 0,0001mg/m3. Ozn oxy ha t t c kim lo i, ngo i tr vng, chuy n chng thnh oxit. 3.6.3.3. X l b ng phng php sinh h c a) Cc phng php chung - Nguyn t c chung B n ch t c a qu trnh x l cc ch t nhi m trong n c th i b ng phng php sinh h c l s d ng kh nng s ng v ho t ng c a cc vi sinh v t phn h y cc h p ch t h u c c trong n c th i. Chng s d ng cc ch t h u c v m t s ch t khong lm ngu n dinh d ng v t o nng l ng. Cn c vo tnh ch t ho t ng c a vi sinh v t, c th chia phng php sinh h c ra thnh 3 nhm chnh nh sau: + Cc phng php hi u kh (aerobic). + Cc phng php k kh (anaerobic). + Cc phng php thi u kh (anoxyc). * Cc phng php hi u kh Cc phng php hi u kh d a trn nguyn t c l cc vi sinh v t hi u kh phn h y cc ch t h u c trong i u ki n c oxy ha tan. Ch t h u c + O2 H2O + CO2 + NH3 + Nng l ng Cc ch t dinh d ng i u ki n hi u kh, NH4+ cng b lo i nh qu trnh nitrat ha c a vi sinh v t t d ng. NH4+ + 2 O2
vi sinh v t vi sinh v t
NO3- + 2 H+ + H2O + nng l ng
Cc phng php x l th ng hay s d ng: - Phng php bn ho t tnh (activated sludge). - Phng php phn h y sinh h c m c nh (fixed bed bioreactor). - Phng php l c sinh h c (trickling filter). - Phng php ao n nh (ao hi u kh, ao ty nghi). * Cc phng php x l k kh. Th ng c s d ng x l n c th i c n ng cc ch t h u c m c (BOD t 10.000 20.000 mg/l) ho c lo i b cc ch t h u c c trong ph n c n c a n c th i b ng vi sinh v t ty nghi v vi sinh k kh trong u th l cc vi sinh v t k kh.
139
Bi n Vn Tranh
Qu trnh phn h y k kh cc h p ch t h u c th ng x y ra theo hai qu trnh chnh: - Qu trnh ln men acid: Th y phn v chuy n ha cc s n ph m th y phn (nh acid bo, ng...) thnh cc acid v r u m ch ng n hn v cu i cng thnh kh cacbonic (CO2). - Qu trnh ln men mtan: Phn h y cc ch t h u c thnh kh mtan (CH4) v cacbonic (CO2).
vi sinh v t CO2 + CH4 v cc s n ph m Ch t h u c + H2O khc (trong qu trnh phn h y k kh th ng ko theo cc s n ph m nh: N2, H2, H2S, NH3, indol, mecaptan) Hi n nay xu h ng p d ng phng php phn h y k kh c thu h i nng l ng (biogas) ang c p d ng r ng ri do m t s nguyn nhn sau: + Th tch cng trnh nh , chi m t m t b ng. + Chi ph v n hnh th p. + C kh nng thu h i nng l ng. Cc phng php k kh th ng hay s d ng: - K kh ki u ti p xc (Anaerobic Contact). - B ph n ng k kh c m dn (Fluidized Bed) - K kh ki u m bn dng ch y ng c (Upflow Anaerobic Sludge Blanket).
* Cc phng php thi u kh (anoxyc) Cc phng php x l thi u kh th ng c p d ng lo i cc ch t dinh d ng nh N&P, cc y u t gy hi n t ng bng n t o trong n c b m t, ra kh i n c th i. Nguyn t c l trong i u ki n thi u oxy ha tan (hm l ng oxy ha tan trong h th ng x l c gi m c x p x 1 mg/L). Trong th c t , ty thu c vo c trng n c th i, i u ki n m t b ng, kinh ph, tiu chu n th i,... c th ch n m t ho c nhi u phng php k t h p xy d ng m t cng trnh x l n c th i thch h p v c hi u qu cao. b) Cc cng trnh x l n c th i b ng phng php sinh h c
1.Cc cng trnh x l n c th i b ng phng php sinh h c trong i u ki n t nhin 1.1. Ao h hi u kh

Ao h hi u kh l lo i ao nng 0,3 0,5 m c qu trnh oxy ha cc ch t b n h u c ch y u nh vo cc vi sinh v t hi u kh. Lo i ao h ny c h lm thong t nhin v h lm thong nhn t o.
140
Bi n Vn Tranh
H hi u kh t nhin: oxy t khng kh d dng khu ch tn vo l p n c pha trn v nh sng M t Tr i chi u r i, lm cho t o pht tri n, ti n hnh quang h p th i oxy. m b o nh sng qua n c, chi u su c a h ph i nh , th ng l 30 40 cm. Do v y di n tch c a h cng l n cng t t. T i tr ng c a h (BOD) kho ng 250 300 kg/ha.ngy. Th i gian lu n c t 3- 12 ngy. Do ao nng, di n tch l n m b o i u ki n hi u kh cho ton b n c trong ao. N c lu trong ao tng i di, hi u qu lm s ch c th t i 80- 95% BOD, mu n c c th chuy n d n sang mu xanh c a t o. H s c khu y: ngu n cung c p oxy cho vi sinh v t hi u kh trong n c ho t ng l cc thi t b khu y c h c ho c kh nn. Nh v y, m c hi u kh trong h s m nh hn, i u v su c a h cng l n hn. T i tr ng BOD c a h kho ng 400kg/ha.ngy. Th i gian lu n c trong h kho ng 1- 3 ngy c khi di hn.
Hnh 3.10. H hi u kh
1.2. Ao h k kh Ao h k kh l lo i ao su, t c ho c khng c i u ki n hi u kh. Cc vi sinh v t ho t ng s ng khng c n oxy khng kh. Chng s d ng oxy d ng cc h p ch t nh nitrat, sulfat oxy ha cc ch t h u c thnh cc axit h u c, cc lo i r u v kh CH4, H2S, CO2 v n c. Ao h k kh th ng dng l ng v phn h y c n l ng vng y. Lo i ao h ny c th ti p nh n lo i n c th i c nhi m b n l n, t i tr ng BOD cao v
141
Bi n Vn Tranh
khng c n vai tr quang h p c a t o. N c th i lu hi th i kh ch u. 1.3. Ao h hi u k kh
h k kh th ng sinh ra mi
Lo i ao h ny r t ph bi n trong th c t . l lo i k t h p hai qu trnh song song: phn h y hi u kh cc ch t h u c ha tan c trong n c v phn h y k kh c n l ng vng y. c i m c a ao h ny g m c 3 vng xt theo chi u su: l p trn l vng hi u kh, vng gi a l vng k kh ty ti n v vng pha y su l vng k kh. 1.4. Cnh ng t i v bi l c Vi c x l n c th i b ng cnh ng t i v bi l c d a trn kh nng gi cc c n n c trn m t t, n c th m qua t nh i qua l c, nh c oxy trong cc l h ng v mao qu n c a l p t m t, cc vi sinh v t hi u kh ho t ng phn h y cc ch t h u c nhi n. Cng su xu ng l ng oxy cng t v qu trnh oxy ha cc ch t h u c cng gi m xu ng d n. Cu i cng n su ch di n ra qu trnh kh nitrat. xc nh c qu trnh oxy ha n c th i ch x y ra l p t m t su t i 1.5m. V v y, cc cnh ng t i v bi l c th ng c xy d ng nh ng ni c m c n c ng m th p hn 1,5m so v i m t t. 2. Cc cng trnh x l n c th i b ng phng php sinh h c trong
i u ki n t nhin
2.1. Qu trnh x l b ng bn ho t tnh v i v t li u ti p xc (Attached growth processes) Qu trnh x l sinh h c hi u kh Attached Growth (AG) c s d ng lo i b ch t h u c trong n c th i. Qu trnh AG bao g m: l c sinh h c, l c th, RBC (Rotating biological contactor), AGWSP (Attached growth Waste Stabilization Pond), b ph n ng nitrat ho fixed-bed, y l m t d ng h sinh h c k t h p v i b l c sinh h c. Nh ng v t li u ti p xc c b tr d c theo chi u di h t o i u ki n cho vi khu n sinh tr ng trn b m t. t i tr ng cao, s c kh c th c ti n hnh m t ph n ho c trn ton b th tch b . Th i gian lu n c thay i 4 gi -3 ngy. Gi th sinh v t dnh bm l cc s i nh a t ng h p kh c ng c qu n xung quanh m t li thp trng k m. Kch th c lo i nh a t ng h p tnh t li k m di kho ng 50-70mm. M i li k m c qu n trn c ng knh 80-100 mm. H th ng phn ph i kh l cc b t ho c cc ng ng nh a d n kh. C t sinh h c ch a y v t li u bm dnh l gi th cho vi sinh v t s ng bm. N c th i c phn b u trn b m t l p v t li u b ng h th ng khu y ho c vi phun. Qu n th sinh v t s ng bm trn gi th t o nn mng nh y sinh h c c kh nng h p ph v phn h y ch t h u c trong n c th i. Qu n th vi sinh v t ny c th l vi sinh v t hi u kh, n m, t o v ng v t nguyn sinh. Ngoi ra cn c giun, u trng, cn trng. Ph n bn ngoi l p mng nh y (kho ng 0.1- 0.2mm) l loi vi sinh hi u kh. Khi vi sinh v t pht tri n, chi u
142
Bi n Vn Tranh
dy ngy cng tng. Vi sinh v t l p ngoi tiu th h t l ng oxy khu ch tn tr c khi oxy th m th u vo bn trong. V v y g n st b m t gi th , mi tr ng k kh hnh thnh. Khi l p mng dy, ch t h u c b phn h y l p ngoi, vi sinh s ng g n b m t gi th thi u ngu n th c n v m t i kh nng dnh bm. Mng vi sinh tch kh i gi th nhi u hay t tu thu c vo t i tr ng h u c v t i tr ng thu l c. T i tr ng h u c nh h ng n t c trao i ch t trong mng nh y. T i tr ng thu l c nh h ng n r a tri mng. Phng php ny c th s d ng trong i u ki n hi u kh ho c trong i u ki n y m kh. 2.2.. Bn ho t tnh Nguyn l chung c a qu trnh bn ho t tnh l oxy ho sinh ho hi u kh v i s tham gia c a bn ho t tnh. Trong b Aeroten di n ra qu trnh oxy ho sinh ho cc ch t h u c trong n c th i. Vai tr y l nh ng vi sinh v t hi u kh, chng t o thnh bn ho t tnh. Bn ho t tnh v n c th i ti p xc v i nhau c t t v lin t c, ng i ta khu y tr n b ng my kh nn ho c cc thi t b c gi i khc. cc vi sinh v t khong ho s ng v ho t ng bnh th ng ph i thu ng xuyn cung c p oxy vo b , oxy s c s d ng trong cc qu trnh sinh ho. S khu ch tn t nhin qua m t thong c a n c trong b khng b o m l ng oxy c n thi t, v v y ph i b sung l ng khng kh thi u h t b ng phng php nhn t o: th i kh nn vo ho c tng di n tch m t thong. Trong th c t ng i ta th ng th i khng kh nn vo b v nh v y s ng th i gi i quy t t t hai nhi m v : v a khu y tr n bn ho t tnh v i n c th i v a b o m ch oxy c n thi t trong b . Bn ho t tnh l t p h p nh ng vi sinh v t khong ho c kh nng h p th v oxy ho cc ch t h u c c trong n c th i v i s c m t c a oxy. bn ho t tnh v n c th i ti p xc v i nhau c t t v lin t c, chng c th c khu y tr n b ng kh nn ho c cc thi t b c gi i khc. Cc ch t h u c ho tan, cc ch t keo phn tn nh s c chuy n ho v h p ph vo keo t sinh h c trn b m t cc t bo vi sinh v t. Ti p trong qu trnh trao i ch t, d i tc d ng c a nh ng men n i bo, cc ch t h u c s b phn hu . Qu trnh x l ny g m 3 giai o n: - Giai o n khu ch tn v chuy n ch t t d ch th t i b m t cc t bo vi sinh v t. - H p ph : khu ch tn v h p th cc ch t b n t b m t ngoi cc t bo qua mng bn th m. - Qu trnh chuy n ho cc ch t c khu ch tn v h p ph trong t bo sinh v t sinh ra nng l ng v t ng h p cc ch t m i c a t bo. 2.3. B l c sinh h c (biofilter) B l c sinh h c l cng trnh Hnh 3.11. B l c sinh h c biofilter
143
Bi n Vn Tranh
trong n c th i c l c qua l p v t li u c kch th c h t l n. B m t cc h t v t li u c bao b c b i m t mng sinh v t do lo i vi sinh v t hi u kh t o thnh. Sau khi l ng trong cc b l ng t 1 n c th i c cho qua b l c sinh v t. mng sinh h c s h p ph cc ch t phn tn nh , cha k p l ng, c cc ch t d ng keo v ho tan. Cc ch t h u c b mng sinh v t gi l i s b oxy ho b i cc vi sinh v t hi u kh. Chng s d ng cc ch t h u c, m t ph n sinh ra nng l ng c n thi t cho s s ng v ho t ng, m t ph n xy d ng t bo (nguyn sinh ch t) v tng kh i l ng c th . Nh v y m t ph n cc ch t b n h u c b lo i kh i n c th i, m t khc kh i l ng mng sinh v t ho t tnh trong v t li u l c ng th i cng tng ln. Mng sau m t th i gian th tr nn gi c i, ch t i v b dng n c m i v xi cu n i kh i b l c. Th c ch t qu trnh oxy ha di n ra trong b l c sinh v t cng tng t nh cc qu trnh di n ra cnh ng t i, cnh ng l c. Song nh nh ng i u ki n nhn t o thu n l i i v i s s ng ho t ng c a vi sinh v t hi u kh nn cc qu trnh oxy ho sinh ha trong cc b sinh v t di n ra m nh hn nhi u do kch th c cng trnh cng nh hn nhi u. Theo ch lm vi c cc b l c chia ra lm 2 lo i: b l c ho t ng theo chu k v b l c ho t ng lin t c. B l c ho t ng theo chu k do cng su t nh , gi thnh l i cao nn hi n nay h u nh c s d ng ph bi n. Theo cng su t v c u t o, nh ng b l c ho t ng lin t c c chia ra lm cc lo i: b l c sinh v t nh gi t, b l c sinh v t cao t i (hay Aerophin); b l c sinh v t c chi u cao l n (thp l c sinh v t). Ring theo phng th c cung c p, ng i ta chia ra b l c ra thnh lo i thng gi t nhin v nhn t o. B l c sinh h c hi n i g m nh ng l p v t li u ti p xc c kh nng th m cao cho php vi sinh v t bm dnh v n c th i c th i qua. Mi tr ng l c c th l , kch th c thay i t 25 100 mm ng knh, chi u su l p tu theo thi t k nhng thng th ng t 0.9 2.0 m trung bnh l 1.8 m. L c sinh h c c th dng v t li u l c c i ti n l plastic, c th hnh vung ho c hnh khc v i chi u su thay i t 9 12 m. B l c hnh trn n c c phn ph i trn b ng thi t b phn ph i quay. Ch t h u c trong n c th i c phn h y b i qu n th sinh v t bm dnh v ch t li u l c. Ch t h u c trong n c th i c h p ph ln mng sinh h c ho c l p nh y. l p ngoi c a l p mng nh y sinh h c (0.1 0.2 mm), ch t h u c s c phn hu hi u kh. Khi sinh v t tng tr ng th l p mng nh y tng ln, v oxy khu ch tn c tiu th tr c khi n c th th m vo chi u sau l p mng nh y. Do mi tr ng k kh s n m g n b m t l p v t li u l c. Khi dy mng nh y tng, cc ch t h u c h p ph c chuy n ho tr c khi n ti p xc v i vi sinh v t g n b m t v t li u. K t qu vi sinh v t g n b m t v t li u ph i h h p n i bo do khng c ngu n ch t dinh d ng thch h p c a ch t h u c n c th i, v do m t kh nng bm dnh. Sau mng nh y ny b r a tri, mng nh y m i c hnh thnh. 2.4. B l c th
144
Bi n Vn Tranh
B l c th l b l c sinh h c c thi t k c bi t v n hnh t i tr ng th y l c cao. L c th c dng ch y u lo i b ch t h u c b ng qu trnh xui dng. Cc lo i b l c th hi n nay s d ng v t li u l c t ng h p hay g g v i su trung bnh 3,7 12 m. Cng nh qu trnh l c sinh h c khc, l c th r t nh y c m v i nhi t . L c th c dng lo i b m t ph n ch t h u c, lm tng qu trnh nitrat ho xui dng. 2.5. Roatating Biological Cotactor (RBC) RBC g m m t lo i a trn x p li n nhau b ng polystylen hay PVC. Nh ng a ny c nhng chm trong n c th i v quay t t . Trong khi v n hnh, sinh v t tng tr ng s dnh bm v b m t a v hnh thnh m t l p mng nh y trn ton b b m t t c a a. a quay lm cho sinh kh i lun ti p xc v i ch t h u c trong n c th i v v i khng kh h p th oxy, ng th i t o s trao i oxy v duy tr sinh kh i trong i u ki n hi u kh. S quay cng l c ch tch nh ng ch t r n d th a b ng s c tr t v duy tr ch t r n b r a tri trong huy n ph, do v y th c hi n c qu trnh lm s ch. RBC c th c s d ng nh cng trnh x l th c p, v c th c v n hnh cho nh ng cng trnh nitrat ha v kh nitrat lin t c theo ma.
145
Bi n Vn Tranh
1. S cng ngh x l n c c p, n c th i - ch c nng nhi m v cc cng trnh n v 1. S kh i cng ngh x l n c m t.

Cl2
- Cc cng trnh trong h th ng: 1. Cng trnh thu n c v tr m bm c p I 2. B tr n ha ch t 3. B ph n ng 4. B l ng (l ng cc ch t keo t ) 5. B l c (l c l i cc ch t keo t st) 6. B ch a 7. Tr m bm c p II 8. i n c 9. Vo m ng l i c p n c 2. S t ng qut tr m x l n c th i th & khu dn c Kh nn Kh trng
Ngu n Th i
10
C n ti
7
Ngu n ti p nh n
Bn ho t tnh
1 2 7
5 9
Bn d
8
N c trong t b Mtan
Bn c n Lm phn bn
146
Bi n Vn Tranh
Ch c nng cc cng trnh n v : Song ch n rc 1- My nghi n rc B l ng ct 2- Thi t b lm ro n c B l ng t I B Aeroten or Biophine (oxy hoa ch t h u c) 4- B x l sinh h c b c II (n u c n) B l ng t II 5- B l ng sinh h c t III (n u c n) B ti p xc (di t khu n v i th i gian ti p xc > 30 pht) B Methane 7 H th ng ch a kh t. 7 N i hi cung c p nhi t cho b Methane. Lm ro n c c a bn (sn phi bn ho c my nn bn) lm phn bn. H th ng nn bn (lm gi m tr ng bn n m thch h p, a v chung v i c n ti cho phn h y trong b Mtan) B lm thong s b b ng kh nn 3.7. TIU CHU N NH GI CH T L NG N C TCVN 5502 2003 N C C P SINH HO T YU C U CH T L NG Domestic supply water Quality requirements B ng 3.9. - Ch tiu ch t l ng v phng php th tng ng TT 1 2 3 4 5 6 Tn ch tiu Mu s c Mi v c pH c ng, tnh theo CaCO3 Hm l ng n v Mg/l Pt NTU (1) mg/l mg/l M c, khng l n hn 15 Khng c mi, v l 5 6 8,5 300 3 Phng php th TCVN 6185 : 1996 (ISO 7887 1985) ho c SMEWW 2120 C m quan, ho c SMEWW 2150 B v 2160 B SMEWW 2130 B TCVN 6492 : 1999 ho c SMEWW 4500-H+ TCVN 6224 : 1996 ho c SMEWW 2340 C SMEWW 4500-O D
147
Bi n Vn Tranh
7 8
9 10 11
amoniac, tnh theo nit T ng ch t r n ha tan Hm l ng amoniac, tnh theo nit Hm l ng asen Hm l ng antimon Hm l ng clorua Hm l ng ch Hm l ng crom Hm l ng ng Hm l ng florua
mg/l mg/l
1000 3
SMEWW 2540 B SMEWW 4500-NH3 D
mg/l mg/l mg/l
0,01 0,005 250
TCVN 6626 : 2000 ho c SMEWW 3500 As B SMEWW 3113 B TCVN 6194 : 1996 (ISO 9297 1989) ho c SMEWW 4500-ClD TCVN 6193 : 1996 (ISO 8288 1986) ho c SMEWW 3500-Pb TCVN 6222 : 1996 (ISO 8288 1986) ho c SMEWW 3500-Cr TCVN 6193 : 1996 (ISO 8288 1986) ho c SMEWW 3500-Cu TCVN 6195 : 1996 (ISO 103591 1992) ho c SMEWW 4500FTCVN 6193 : 1996 (ISO 8288 1989) ho c SMEWW 3500-Zn SMEWW 4500-S2TCVN 6002 : 1995 (ISO 6333 1986) ho c SMEWW 3500-Mn SMEWW 3500-Al TCVN 6180 : 1996 (ISO 7890 1988) ho c SMEWW 4500NO3TCVN 6178 : 1996(ISO 6777 1984) ho c SMEWW 4500NO2-
12 13 14 15
mg/l mg/l mg/l mg/l
0,01 0,05 1,0 0,7 1,5
16 17 18 19 20
Hm l ng k m Hm l ng hydro sunfua Hm l ng mangan Hm l ng nhm Hm l ng nitrat, tnh theo nit Hm l ng nitrit, tnh theo nit
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
3,0 0,05 0,5 0,5 10,0
21
mg/l
1,0
148
Bi n Vn Tranh
22
23
Hm l ng s t t ng s (Fe2+ + Fe3+) Hm l ng th y ngn Hm l ng xyanua Ch t ho t ng b m t, tnh theo Linear Ankyl benzen Sulfonat (LAS) Benzen Phenol v d n xu t c a phenol D u m v cc h p ch t d u m Hm l ng thu c tr su ln h u c Hml ng thu c tr su Clo h u c Colifom t ng s Ecoli v coliform ch u nhi t T ng ho t T ng h at
mg/l
0,5
mg/l
0,001
24
mg/l
0,07
25
mg/l
0,5
TCVN 6177 : 1996 (ISO 6333 1986) ho c SMEWW 3500-Fe TCVN 5991 : 1995 (ISO 5666-1 1983 ISO 5666-3 1983) ho c SMWW 3500-Hg TCVN 6181 : 1996 (ISO 6703-1 1984) ho c SMEWW 4500CNTCVN 6336 : 1998
26 27 28 29
mg/l mg/l mg/l mg/l
0,01 0.01 0,1 0,01
SMEWW 6200 B SMEWW 6420 B SMEWW 5520 C US EPA phng php 507
30
mg/l
0,1
SMEWW 6630
31 32
MPN /100ml(2) MPN/100ml
2,2 0
33 34
pCi/l (3) pCi/l
3 30
TCVN 6187-1: 1996 (ISO 93081 1990) ho c SMEWW 9222 TCVN 6187-1: 1996 (ISO 9308- - 1990) ho c SMEWW 9222 SMEWW 7110 B SMEWW 7110 B
Ch thch: 1) NTU (Nephelometric Turbidity Unit): n v o c. 2) MPN/100 ml (Most Probable Number per 100 liters): M t khu n l c trong 100 ml.
149
Bi n Vn Tranh
3) pCi/l (picocuries per liter): n v o phng x Picocuri trn lt. TCVN 5945 2005 - TIU CHU N TH I N C TH I CNG NGHI P B ng 3.10: Gi tr gi i h n cc thng s v n ng cc ch t nhi m trong n c th i cng nghi p
TT
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Thng s
Nhi t pH
n v
0
C -
Mi Mu s c, pH=7 BOD5 (200C) COD Ch t r n l l ng Asen Th y ngn Ch Cadimi Crom (VI) Crom (III) ng K m Niken Mangan S t Thi c Xianua Phenol D u m khong D u ng th c v t Clo d PCBs Ha ch t b o v th c v t: Ln h u c Ha ch t b o v th c v t Clo h u c Sunfua Florua Clorua Amoni (tnh theo Nit)
Pt-Co mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
A 40 6-9 Khng kh ch u 20 30 50 50 0.05 0.005 0.1 0.005 0.05 0.2 2 3 0.2 0.5 1 0.2 0.07 0.1 5 10 1 0.003
0.3 0.1 0.2 5 500 5
Gi tr gi i h n B 40 5.5 9 Khng kh ch u 50 50 80 100 0.1 0.01 0.5 0.01 0.1 1 2 3 0.5 1 5 1 0.1 0.5 5 20 2 0.01
1 0.1 0.5 10 600 10
C 45 5-9
100 400 200 0.5 0.01 1 0.5 0.5 2 5 5 2 5 10 5 0.2 1 10 30 -
1 15 1000 15
150
Bi n Vn Tranh
32 33 34 35 36 37
T ng Nit T ng Photpho Coliform
mg/l mg/l MPN/100 ml Bq/l Bq/l
15 4 3000
30 6 5000
60 8 -
Xt nghi m sinh h c (Bioassay) T ng ho t phng x T ng ho t phng x
90% c s ng st sau 96 gi trong 100% n c th i 0.1 0.1 1.0 1.0
TCVN 6772 2000 Ch t l ng n c N c th i sinh ho t gi i h n nhi m cho php B ng 3.11. Thng s nhi m v gi i h n cho php Gi i h n cho php Thng s nhi m 1 pH 2 BOD 3 Ch t r n l l ng 4 Ch t r n c th l ng c 5 T ng ch t r n ha tan 6 Sunfua (theo H2S) 7 Nitrat (NO3-) 8 D u m (th c ph m) 9 Phosphat (PO43-) n v mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l M cI 5-9 30 50 0,5 500 1,0 30 20 6 M c II 5-9 30 50 0,5 500 1,0 30 20 6 M c III 5-9 40 60 0,5 500 3,0 40 20 10 M c IV 5-9 50 100 0,5 500 4,0 50 20 10 M cV 5-9 200 100 KQ KQ KQ KQ 100 KQ
10000 10 T ng Coliform MPN/100ml 1000 1000 5000 5000 KQ: Khng quy nh - Cc m c gi i h n nu trong b ng 1 c xc nh theo cc phng php phn tch qui nh trong cc tiu chu n tng ng hi n hnh. - Ty theo lo i hnh, qui m v di n tch s d ng c a cc c s d ch v , cng c ng v chung c, m c gi i h n cc thnh ph n nhi m trong n c th i sinh ho t c p d ng c th theo.
151
Bi n Vn Tranh
Chng 4 NHI M MI TR NG T V CC LO I NHI M KHC

4.1. NHI M MI TR NG T 4.1.1. c i m mi tr ng t 1. S hnh thnh mi tr ng t t l m t v t th thin nhin c u t o c l p lu i do k t qu c a qu trnh ho t ng t ng h p c a 5 y u t hnh thnh t g m: , th c v t, ng v t, kh h u, a hnh v th i gian (Docutraiep, 1879). Sau ny, nhi u nh nghin c u cho r ng c n b sung thm m t s y u t khc cho nh ngha v t, c bi t l con ng i. Chnh do tc ng c a con ng i, nhi u tnh ch t c a t b thay i, t o nn nh ng c tnh m i. S hnh thnh t l m t qu trnh ph c t p, bi n i b i cc y u t nu trn. l n n t ng c a t, do b ph h y t o nn thnh ph n khong c a t chi m t i 95% tr ng l ng kh. N u ch a nhi u ct th t s ch a nhi u ct, nhi u kali th t s giu kali Cha c sinh v t th cha t o thnh t. Nh c vng tu n hon sinh h c v n m i bi n thnh t. Sinh v t ch t i, l i ch t h u c, g i l ch t mn t o ph nhiu cho t. Chnh nh ch t mn ny m cc th h th c v t k ti p nhau l y ch t dinh d ng, t n t i pht tri n v ch t i. Vi sinh v t ng vai tr quan tr ng trong vng tu n hon sinh h c ny. Trong m i gam t c t hng trm tri u n hng t vi sinh v t cc lo i. Chng tch ly m t l ng l n cc nguyn t dinh d ng ha tan trong qu trnh phong ha, c bi t l a vo n c nit phn t (N2) t khng kh d ng ch t h u c ch a nit c a b n thn chng. M t khc chnh chng l i phn gi i ch t h u c t th c v t a vo t r i t ng h p nn ch t h u c c bi t, ch t mn trong t. Cng v i vi sinh v t, ng v t nguyn sinh v cc ng v t khng xng s ng khc trong t cng gp ph n quan tr ng trong vi c hnh thnh t. M i gam t ch a t i vi ch c v n ng v t nguyn sinh v ng v t khng xng s ng. Kh h u, c bi t l tr s nhi t m, nh h ng l n n s hnh thnh t, tc ng n sinh v t v s ph h y c a . Nh c nng l ng d ng nhi t v c vai tr c a n c, sinh v t m i tng tr ng, pht tri n c v m i b ph h y. N c trong t v n c ng m c nh h ng n s hnh thnh t. N c l dung mi ha tan cc ch t ha h c (trong c ch t dinh d ng). V ng c l i n u n c ra kh i t, n s mang theo nhi u ch t khc nhau, trong c cc ch t khong c n thi t cho cy tr ng. a hnh ng vai tr ti phn ph i nh ng nng l ng m thin nhin cung c p cho m t t. Cng m t nhi t ngha l c m t l ng nhi t m t tr i nh nhau nhng ni cao th l nh, d i t th nng. Cng m t l ng ma nh nhau, vng trng th l t, vng cao l i h n
152
Bi n Vn Tranh
Th i gian l m t y u t c bi t. M i y u t ngo i c nh tc ng, m i qu trnh di n ra trong t u i h i m t th i gian nh t nh. V l i, b n thn chng cng bi n i theo th i gian, kh h u th i k ny nng, th i k sau l nh, r ng th i k ny m u th i k sau l hoang m cV v y t cng bi n i, ti n ha theo th i gian. Vai tr c a con ng i khc h n cc y u t k trn. Qua ho t ng s ng, nh cc thnh t u khoa h c, con ng i tc ng vo thin nhin v t ai m t cch m nh m . Tc ng ny c th l tch c c, ph h p v i quy lu t t nhin, em l i l i ch cho con ng i nh t i n c, tiu n c, bn phn cho t x u, tr ng r ng cho i tr cho c tiu c c nh lm nhi m t b i cc ch t c ha h c, ph r ng gy xi mn t 2. Thnh ph n v tnh ch t c a t t c ch a khng kh, n c v ch t r n. Cc ch t v c l thnh ph n ch y u c a t chi m 97 - 98% tr ng l ng kh. Cc nguyn t Oxy v Silic chi m t i 82% tr ng l ng t. Ngoi ra cn c nhm, s t v m t s ngyn t khc. Cc nguyn t c n thi t cho cy tr ng nh SiO2, Al2O3 t o nn b xng, ph n ch y u c a t. Ch t h u c chi m vi ph n trm tr ng l ng kh nhng l i l b ph n quan tr ng nh t c a t. Ngu n g c ch t h u c trong t do xc ch t c a sinh v t t o nn. Trong cc lo i ny, cy xanh c sinh kh i l n nh t, chng l y th c n v n c t t, nh CO2 trong kh quy n v nng l ng m t tr i, t o nn ch t h u c, tng tr ng v pht tri n. Cc ch t h u c trong t b bi n i theo hai qu trnh: Qu trnh mn ha t o nn ch t mn t xc sinh v t v t ng h p m t s ch t h u c t ch t v c nh vi khu n v qu trnh khong ha phn h y ch t h u c thnh cc ch t v c nh mu i khong, NH3, H2O, CO2trong c nh ng ch t khong ha tan, c n thi t cho cy tr ng. t c tnh ch t h p th cao nh cc h t nh ng knh < 0,001 mm c di n tch b m t l n v mang m t l p ion tch i n quang h t. Quan h gi a tnh h p th c a t v n ng cc ion ngoi dung d ch t l m t quan h trao i. Kh nng h p th c a t l kh nng gi n c, gi ch t dinh d ng v i u ha dinh d ng cho cy tr ng. Th ng th ng t no c nhi u ch t mn, nhi u st th kh nng h p ph cao. chua c a t (ki m, axit hay trung tnh), nh h ng l n n ho t ng s ng c a vi sinh v t, cy tr ng v nhi u tnh ch t khc c a t. Khi pH < 7 l t chua. t chua do nhi u nguyn nhn nh do ma cu n tri cc ch t ki m th Ca, Mgch cn l i cc ch t gy chua H+, Al3+; do bn nhi u phn ha h c (NH4)2SO4; ho c do cy ht NH4 cn l i SO2-4 lm chua t; do ma axit Thnh ph n c gi i c a t ct d 0,02 2 mm, b i d = 0,002 0,02mm v st d < 0,002mm, nh h ng nhi u n cy tr ng v cc tnh ch t khc nh th m n c, kh nng h p ph , thongc a t.
153
Bi n Vn Tranh
3. Vai tr c a t i v i con ng i Con ng i v cc sinh v t c n u s ng trn ho c trong t. V v y, t m t hay kh ro, t t t hay t x u, t b n hay t s ch u nh h ng tr c ti p hay gin ti p n i s ng con ng i. N u s ng nh ng ni qu m t con ng i d b s t rt, giun sng, th p kh p t thi u iot gy ra b nh b u c t l n n mng cho ton b cng trnh xy d ng c a con ng i. X h i loi ng i cng vn minh nhu c u xy d ng cng l n. ng s, c u c ng, p n c, nh c a ngy cng nhi u T t c cc cng trnh ny u ph i xy d ng trn t. t cung c p cho con ng i tr c ti p hay gin ti p, h u h t cc nhu c u thi t y u cho cu c s ng nh khong s n, v t li u xy d ng, lng th c t cn c gi tr cao v m t l ch s , tm l v tinh th n v i con ng i. t l t li u s n xu t c b n v ph bi n qu bu nh t c a s n xu t nng nghi p, i u ki n khng th thi u c c a s t n t i v ti sinh c a hng lo t th h loi ng i k ti p nhau (Mc T b n lu n t p III). 4. Ti nguyn t Vi t nam T ng s v n t ai c a Vi t Nam l 33 tri u ha, ng th 58 trn th gi i, nhng do dn s ng nn bnh qun t theo u ng i th p, kho ng 0,6 ha, tr thnh m t trong s 40 n c c s bnh qun t trn u ng i th p nh t hi n nay trn th gi i. Trong t ng s v n t, t vng i ni, d c, c th t t vng tr xu ng chi m 70%. t lo i t t ( t bazan) c di n tch 2,4 tri u ha chi m 7,2% t ng di n tch. Trn vng ng b ng t ph sa lo i t t chi m g n 3 tri u ha (8,7% t ng di n tch). T ng di n tch t t t cc vng khc nhau c a n c ta l kho ng 20%, cn l i l nhi u lo i t c tr ng i cho s n xu t nh qu d c, kh h n, ng, m n, phn, ngho ch t dinh d ng, qu m ng nh gi chung v ti nguyn t Vi t Nam cho th y, t Vi t Nam phong ph v a d ng. Do trong vng nhi t i m nn t cho php tr ng c nhi u lo i cy, m t s ni c th tr ng c nhi u v . Cng do kh h u nhi t i m nn t d b xi mn, mn d khong ha, cc ch t dinh d ng d b ha tan v r a tri nn t thoi ha nhanh, t x u nhi u hn t t t. Hi n nay c n c c kho ng 21,13% di n tch t nhin c s d ng vo nng nghi p (kho ng 7 tri u ha), trong s d ng tr ng cy hng nm (76,34%), cy lu nm (14,95%), ng c chn nui (4,9%) v m t n c c nui tr ng th y s n (3,8%). Ti nguyn t Vi t Nam ( t r ng v t nng nghi p) l r t c h n, v v y m y nm g n y v n khai thc, s d ng, c i t o v b o v t tr thnh v n quan tm l n, v n chi n l c trong hon c nh thi u h t v lng th c v nh p tng nhanh v dn s . Do qu trnh th ha v s pht tri n c a n n kinh
154
Bi n Vn Tranh
t th tr ng, nh ng vng t ph nhiu v thu n th c nh t th cng ng th i l ni c m t dn s cao v t c xy d ng nh l n nh t. 4.1.2. Khi ni m v nhi m mi tr ng t 1. t l m t h sinh thi N u xt trn quan i m c u trc v ch c nng th t t n hnh thnh nn m t h sinh thi hon ch nh, m t m u hnh c a m t h th ng m . T ch c c a t l s th hi n qua s phn lo i th c n c a cc c th s ng v i cc tc nhn s n xu t, tiu th v phn h y. Tc nhn s n xu t l nh ng th c v t b c th p v vi sinh v t t d ng nh: a y (lichen), t o (alga), ru (mosses), cn tc nhn tiu th v tc nhn phn phn h y l cc ng v t t, n m v vi sinh v t. Tuy nhin, v m t s l ng v t ng sinh kh i th h sinh thi t nh hn so v i cc h sinh thi khc cng t n t i trn t (b ng 4.1.). B ng 4.1. S l ng v sinh kh i c a sinh v t trong t ng c c ph nhiu cao Loi sinh v t Vi khu n N m Protozoa Nematodes Giun B bt B b t ui M t (t bo/m2) 3.1014 5.108 107 105 2.105 5.103 Sinh kh i (g/m2) 300 400 38 12 132 3 5
T h p c u trc th t trong t l cc h p ph n khng s ng nh: n c, khong ch t, ch t h u c v khng kh. Gi ng nh cc h sinh thi khc, gi cc y u t s ng v khng s ng trong t lun x y ra s trao i nng l ng, v t ch t, ph n nh ch c nng c a m t h sinh thi hon ch nh v c minh h a theo s trong hnh 4.1: R rng nng l ng qua h sinh thi t c s d ng trong qu trnh tch ly, phn h y cc h p ch t h u c. L ng ch t h u c c hnh thnh trong m t n v th i gian l bi u hi n s c s n xu t c a h v dng nng l ng ny tun theo nguyn t c c a m t vng tu n hon h , ngha l gi m d n qua m i b c s n xu t, tiu th v phn h y. Ng c l i, vng tu n hon cc ch t dinh d ng tun theo nguyn t c c a vng tu n hon kn. Cng gi ng nh cc h sinh thi t nhin khc, h sinh thi t c cch pht tri n ring, l h qu c a cc m i quan h qua l i gi a cc y u t h u sinh, v sinh v kh nng t i u ch nh ring. Ni theo ngha r ng l kh nng t l p l i cn b ng gi a cc qu n th sinh v t t, gi a vng tu n hon v t ch t v dng nng l ng, cng nh kh nng t i u ch nh ny m h sinh thi t gi c n nh m i khi b tc ng c a cc y u t ngo i c nh. Tuy nhin, s t i u ch nh c a h sinh thi t c gi i h n nh t nh, n u s thay i v t qu m c gi i h n ny, h sinh thi t m t kh nng t i u ch nh v h u
155
Bi n Vn Tranh
qu l t b nhi m, gi m ph, gi m tnh nng s n xu t. Do , trong th nh ng h c, ng i ta chia cc nhn t sinh thi ra lm hai nhm: nhn t sinh thi gi i h n v nhn t khng gi i h n. trong t, hm l ng cc ch t dinh d ng, pH, n ng mu i, cc ch t c v n ng gi a cc nhn t gi i h n i v i cy tr ng v qu n x sinh v t t. Trong khi , nh sng, a hnh khng c xem l y u t sinh thi gi i h n i v i ng v t t. Ho t ng x n xu t c a con ng i c th i u ch nh, tm c m t gi i h n thch h p cho nhi u loi sinh v t t v cy tr ng. Gi i h n ny c g i l gi i h n sinh thi hay gi i h n cho php c a mi tr ng t. Nng l ng m t tr i Nhi t Th c n
Th c v t
Nng l ng Nhi t
Di tch h u c
ng v t
Nhi t Th c n khong Sinh v t t Khng kh t
Nhi t
Hnh 4.1. S c u trc h sinh thi S nhi m mi tr ng t l h u qu c a cc ho t ng c a con ng i lm thay i cc nhn t sinh thi ra ngoi gi i h n sinh thi c a cc qu n x s ng trong t. Mu n ki m sot c nhi m mi tr ng t, ph i bi t c gi i h n sinh thi c a qu n x s ng trong t v i t ng nhn t sinh thi. X l nhi m mi tr ng t c ngha l tm cc bi n php i u ch nh v a cc nhn t sinh thi tr v gi i h n sinh thi c a qu n x t. y chnh l nguyn l sinh thi c b n c v n d ng vo vi c s d ng h p l ti nguyn t v b o v mi tr ng. 2. Tc ng c a cc h th ng s n xu t n mi tr ng t Loi ng i s d ng t trong s n xu t nng lm nghi p. Ngoi ra cn s d ng t vo nhi u m c ch khc nh: ni , ng giao thng, kho tng v m t b ng s n xu t cng nghi p. Theo Nay Htun (1982) th nm 1970, m t hecta t canh tc s d ng cho 2,6 ng i, cn nm 2000 cho 4 ng i. Nh v y, dn s tng i h i lng th c, th c ph m ngy cng nhi u, con ng i ph i p d ng nhi u bi n
156
Bi n Vn Tranh
php tng m c s n xu t v tng c ng khai thc ph nhiu c a t. Nh ng bi n php ph bi n l: - Tng c ng s d ng cc ch t ha h c trong nng lm nghi p nh thu c di t c , tr su. - S d ng cc ch t i u khi n gi m b t th t thot v ma mng v thu n l i cho thu ho ch. - S d ng cng c n ng v k thu t hi n i khc lm t v thu ho ch. - M r ng m ng l i tiu. T t c nh ng bi n php ny u c tc ng m nh m n h sinh thi v mi tr ng t. l: + Lm o l n cn b ng sinh thi do s d ng thu c tr su. + Lm nhi m mi tr ng t. + Lm m t cn b ng, dinh d ng trong mi tr ng t. + Xi mn, r a tri v thoi ha t. + M n ha, chua phn do t i tiu khng h p l. + Ph h y c u trc t v cc t ch c sinh h c c a t do s d ng cc my mc n ng. 3. nhi m mi tr ng t nhi m mi tr ng t c xem l t t c cc hi n t ng lm nhi m b n mi tr ng t b i cc tc nhn gy nhi m. C r t nhi u ngu n m qua t nh n c nh ng n ch t ho c h p ch t l c tc d ng lm gi m ph nhiu c a n. N u cn c vo ngu n pht sinh c th phn ra: - nhi m t do ch t th i cng nghi p - nhi m t do ch t th i sinh ho t - nhi m t do ho t ng nng nghi p - nhi m t do tc ng c a khng kh b nhi m t cc khu cng nghi p, th v khu v c ng dn c. Th nhng, nhi u tc nhn gy nhi m c th c t nhi u ngu n g c khc nhau v tc h i gy ra nh nhau. Cho nn thu n l i cho cng tc nh gi, ng i ta phn lo i theo cc tc nhn gy nhi m nh sau: - nhi m t do tc nhn ha h c - nhi m t do tc nhn v t l - nhi m t do tc nhn sinh h c. 4.1.3. Cc ngu n gy nhi m mi tr ng t 1. T cc ho t ng cng nghi p
157
Bi n Vn Tranh
Cc ho t ng cng nghi p x vo mi tr ng t m t l ng l n cc ph th i c a chng qua cc ng khi, bi rc t p trung Cc ph th i ny ri xu ng t lm thay i thnh ph n c a t, pH, qu trnh nitrt ha H sinh v t trong t s b nh h ng b i cc lo i ph th i ny. Qu trnh khai khong gy nhi m v suy thoi mi tr ng t m c nghim tr ng nh t. Do khai thc m , m t l ng l n ph th i, qu ng t lng t a ln b m t. M t khc th m th c v t trong khu v c khai khong b h y di t, t c th b xi mn. M t l ng l n ph th i, x qu ng theo khi v b i bay vo khng kh r i l ng ng xu ng c th lm nhi m t quy m r ng hn. Cc lo i ph th i r n c t o nn t h u h t cc khu cng ngh s n xu t v trong qu trnh s d ng s n ph m. Cc lo i ph th i ny c t p trung t i nh my ho c v n chuy n kh i khu v c, r i b ng cch ny hay cch khc quay tr l i mi tr ng t. Theo c tnh l ha, cc ch t th i r n cng nghi p gy nhi m b n t c chia lm 4 nhm sau y: Ch t th i v c t cc nh my, x nghi p m i n, th y tinh, cng nghi p gi y, c n x cc tr m x l n c Ch t th i kh phn h y: nh d u m trong n c, s i nhn t o, ph th i cng nghi p da Ch t th i d chy t cc nh my l c d u, s a ch a xe my, s n xu t t l nh, th c ph m Ch t th i mang tnh c h i: Cc ch t th i mang tnh n mn, ch t th i ng v phng x c i m c a ch t th i cng nghi p gy nhi m mi tr ng t l a d ng v thnh ph n v kch th c, khng t p trung a ngu n g c V v y, vi c ch n phng php x l chng cng r t ph c t p. Ngoi tc ng tr c ti p, cc ho t ng ny cn gy nhi m i v i mi tr ng t. Vi c x cc kh c H2S, SO2 t cc ng khi nh my x nghi p l nguyn nhn gy ra hi n t ng ma axit, lm chua t, km hm s pht tri n c a th m th c v t Cc ho t ng xy d ng cng nghi p nh xy d ng b n bi, ng x, nh myS ph h y th m th c v t v c nh quan khu v c, lm thay i a hnh, c n tr dng ch y, t o i u ki n xi mn t 2. T cc ho t ng sinh ho t t th ng dng lm ch ti p nh n rc cc thnh ph v khu cng nghi p. Hng ngy con ng i x m t l ng l n cc ph th i sinh ho t r n vo mi tr ng. Sau theo cc con ng khc nhau nh v n chuy n rc th i h th ng thot n cCc ph th i s t p trung trong t. Kh i l ng ch t th i r n bnh qun cho m t ng i trong m t ngy, ph thu c vo c i m ring c a t ng th dao ng t 0,4kg/ng i.ngy n 1,80kg\ng i.ngy. L ng phn x vo mi tr ng theo h th ng thot n c tnh
158
Bi n Vn Tranh
theo hm l ng ch t l l ng l 65 - 100g/ng i.ng. Thnh ph n rc v ph th i r n sinh ho t thay i theo ma, c i m c a t ng thnh ph Thnh ph n kch c h t ph th i r n h t sinh ho t c th l y nh sau : 250 - 350mm; 150 -250mm; 11 15%; 100 -150mm; 18 -22%; 50 -100mm; 30 -30%; d i 50mm; 30 - 40%. Trong rc v ph th i r n sinh ho t c ph th i th c ph m, l cy, v t li u xy d ng, cc lo i bao b, phn ng i v sc v t Trong rc, phn v ph th i sinh ho t th th ng c hm l ng ch t h u c l n, m cao. l mi tr ng cho cc lo i vi khu n, trong c lo i vi kh n gy b nh pht tri n. 3. T cc ho t ng nng nghi p Ch canh tc nguyn th y l c h u v i vi c t ph r ng, lm nng r y du canh, tr ng cy lng th c v cy cng nghi p ng n ngy, theo phng th c l c h u trn vng t d c gy khng t tai h i cho vi c tn ph t ai. V i l ng ma hng nm r t l n, t p trung vo m t s thng, l l t lm xi mn cu n tri ph sa c a m t di n tch l n vng i ni. Vi t Nam, trn nh ng vng t tr c, trong m t nm trn 1 ha t b xi mn m t 200 t n trong c t i 6 t n t mn. Vi c xy d ng h th ng t i tiu khng h p l vng ng b ng gy ra hi n t ng thoi ha mi tr ng, t o ra m t vng t phn. Hi n t ng phn ha c a t c th do m t s nguyn nhn nh khi tiu n c tri t , l p t h u c khi che ph b g t b , t b phi ra nh sng, cc h p ch t lu hunh c s n y b oxy ha t o thnh H2SO4. Axit ny k t h p v i s t v nhm c s n trong keo t t o thnh s t sunphat ho c sunphat nhm. t phn c pH th p, kh canh tc. Vng ng b ng sng C u Long v i kho ng 1 tri u ha t phn tr thnh vng t phn n i ti ng. S d ng cc lo i phn bn ha h c khng ng quy cch cng nh vi c s d ng thu c tr su, di t c cng gp ph n lm nhi m b n t. Gi i h n t i a cho php c a d l ng ha ch t b o v th c v t c quy nh trong tiu chu n mi tr ng TCVN 5941 1995. Do s d ng phn ha h c qu li u nn t chua phn pha d i b c ln t chua lm nh h ng n tr ng thi sinh l c a cy tr ng v hi u qu s d ng phn bn ha h c. Cc h p ch t b n v ng c a thu c tr su, thu c di t c l ch t c, lu l i trong t th i gian lu di c th lm t b nhi m c, c n tr cc ho t ng sinh ha bnh th ng trong t. 4.1.4. Cc tc nhn gy nhi m mi tr ng t 1. Cc ch t ha h c: Cc ch t ha h c th ng th y trong mi tr ng t bao g m cc lo i phn bn ha h c v cc ch t di t cn trng, di t c , c bi t trong cc ch t di t c ch a cc s n ph m clo c a phenol khi vo t, cc ch t ny lm cho s l ng cc tr c khu n tch t phenol pht tri n m nh. Ngoi ra cc h p ch t c a ch, th y ngn h p thnh trong t, nh ng ch t c n l ng b n v ng v truy n vo cy tr ng. a s cc lo i ha ch t tr su, di t c u lm nhi m cy tr ng, lm cc r cy c n c i trong t v cy tr ng khng pht tri n c. Th d thu c b o v
159
Bi n Vn Tranh
th c v t DDT sau 5 nm s d ng v n cn tm th y 4 5% st l i trong t do kh b h p th vo cc c u t c a t. DDT n ng th p (24 mg/l) gy nn s thay i sinh l ng c c a c, lm ch t cc loi chim. DDT r t d d ch chuy n trong n c. DDT khi vo c th s t o cc kh i u c tnh. DDT th ng tch t trong t, n c, khng kh, sau ri vo bi n v c cc th y sinh v t h p th gy nhi m th c ph m. Cc ch t ha h c mang tnh c h i cao i v i mi tr ng t l Asen, flo v ch. Sau khi c h p th , cc ch t ny qua con ng th c v t, s a b vo c th con ng i. Hm l ng cc ch t ny khu v c nh my th ng cao g p 5 6 l n so v i vng t xa cch 500m. 2. Cc ch t th i cng nghi p mang tnh nguy h i Cc ph th i cng nghi p r n t o nn ngu n quan tr ng cc ch t gy nhi m t do cc s n ph m ha h c c h i gy ra. Theo c tnh, trong s 50% cc ph th i cng nghi p c t i 15% gy c h i nguy hi m. M , g n 106 t n ch t th i khng chy, axit n mn ho c gy c h i c x b a bi ra mi tr ng xung quanh. N u tnh theo u ng i l 20kg ch t th i cng nghi p/nm. Nh ng ch t ha h c c h i th ng g p trong t l asen, flo, ch 3. Cc ch t phng x Cc ch t phng x t cc v n bom h t nhn ho c cc ch t th i phng x pht ra t cc trung tm cng nghi p ho c trung tm nghin c u khoa h c l ng xu ng m t t v c tch t l i trong t nh cc C14, Sr90, CsNgoi ra cn c cc y u t vi l ng nh Be, Bo, Se Cc ch t phng x xu t pht t nh ng v n bom h t nhn ho c nh ng ch t phng x l ng hay r n t cc trung tm cng nghi p hay nghin c u khoa h c c th l ng xu ng t v tch t . Cc ch t phng x ny nh C14 xm nh p vo 14 c th ng v t v vo t. C tham gia vo chuy n ha ccbon cy c M t s th c v t trn t nh n m, a y tch t C3 gy nguy h i cho ng v t n ph i th c v t . 3. Cc lo i vi sinh v t gy b nh G m cc tr c khu n v nguyn sinh ng v t ng ru t, cc lo i ny lm nhi m t do vi c s d ng cc lo i phn bn l y t h x ho c bn hay s x cc ch t th i sinh ho t b a bi. Ngoi ra, c cc lo i k sinh trng nh giun, sn, cc lo i n mCc lo i vi khu n gy b nh c th t n t i pht tri n trong t b nhi m b n cc ph th i h u c nh phn, rc, ph th i cng nghi p th c ph m t c th b nhi m b n b i cc tr c khu n l , thng hn, ph y khu n t ho c amip. Cc b nh do cc vi khu n ny gy ra theo con ng ti p xc tr c ti p gi a con ng i v t b n, v i n c b n ho c do ru i, b Ngoi vi khu n gy b nh, trong t cn pht tri n cc lo i cn trng gy b nh, l ni ch a tr ng giun, sn i u ki n pht tri n c a m i lo i vi khu n gy b nh ph thu c vo l ng ma, nhi t khng kh, th c v t, nh sng m t tr i, m c a t Hi n nay ng i ta
160
Bi n Vn Tranh
th ng dng cc lo i vi khu n Coli Aerogennes v Bact perfrigens, pht tri n trong mi tr ng phn ti, lm vi sinh v t ch th cho nhi m b n phn c a t. 4. Cc ch t khc Cc ch t r n v c c kch th c l n nh v t li u xy d ng, ph li u s t thpho c cc ch t nh a t ng h p, polyetilenb n v ng trong t. Chng kh b phn h y v khi th i vo t s ngn c n s pht tri n c a th m th c v t, hay thay i c u trc v a hnh. V th ng i ta t n d ng cc lo i ny sang n n hay t n d ng l i. 4.1.5. nghi p 1. nh h ng t i h sinh v t t B n thn t t o nn m t h sinh thi v i m t qu n th sinh v t phong ph c v s l ng sinh l n ch ng lo i. H sinh v t ny l tc nhn chuy n ha cc h p ch t b n h u c m b o ph nhiu trong t (nh giun, gip xc, nh n, m i, b nh y, cc vi khu n, t o, n m m c ). Vi c s d ng cc ch t tr su tc ng vo trong t nh ng n ng m c c a cc lo i ch t c c b n v ng cao nh nhm clo h u c (DDT,endrin, tocaphen) cc ch t c h i ny lm gi m m t s l ng l n ch ng lo i sinh v t trong t lm gi m ph nhiu trong t. 2. nh h ng t i cy tr ng Cc lo i thu c tr su, di t c ch y u mang l i ch l i trong nng nghi p do vi c chng b o v cc lo i cy tr ng lun xanh t t, cc lo i su b nh b tiu di t, nng su t cy tr ng tng nhanh. 3. nh h ng t i kinh t - x h i a s cc b nh t t theo ng truy n b nh t t c chia ra cc nhm sau: a) Nhm truy n b nh ng i t ng i Do t b nhi m b i cc lo i tr c khu n l , thng hn, ph y khu n t ho c amp. Cc loi cn trng nh ru i, b ti p xc v i t b nhi m b i phn, sinh s n v truy n cc m m b nh i. Cc lo i tr c khu n l t n t i trong t lu nh c cc h p ch t h u c ch a trong . N th ng b cc tia b c x m t tr i tiu di t. Ng i b nhi m khu n do n ph i cc lo i rau, qu t i phn Cc lo i tr c khu n thng hn v ph thng hn t n t i trong t t 2 4 tu n ty vo m c nhi m b n v ty vo t ng lo i t. Cc lo i giun sn c truy n qua t cng tr thnh tc nhn gy b nh cho ng i. T l m c b nh giun a N c c m t s n c sau: N c Thi Lan T l m c b nh 58,2% T l m c b nh 60 80% nh h ng c a thu c tr su, di t c t i h sinh thi nng
161
Bi n Vn Tranh
Trung M an M ch Pari n
41,5 54,5% 3% 1 2,5% 24,6%
Th Nh Mi Mi
yS t n nam VN n b c VN
25% 60% 82% 71,6%
b) Nhm truy n b nh v t nui t ng i Bao g m cc b nh xo n khu n vng da. Cc v t nui mang b nh th ng l tru b, chu t c ng, chu t trNh ng ng i lao ng nng nghi p th ng m c ph i b nh ny do ti p xc tr c ti p v i cnh ng t i, tr ng tr t Ngoi ra, cn c cc b nh s t, vim gan do giunnh ng ng i th ng ph i ti p xc v i ch t phng u c a v t nui th i ra th ng hay m c b nh ny. c) Nhm truy n b nh t- ng i Cc lo i n m ho c x khu n pht tri n ho i sinh trong t ho c c th xm nh p vo da ng i qua cc v t thng v gy cc b nh n m n ng v u n m. U n vn cng l b nh gy b i s xy st v i t nhi m phn. 41.6. Cc tiu chu n nh gi m c nhi m t nh gi m c nhi m c a t, ng i ta a ra cc ch tiu c b n sau: - Ch s v sinh Ch s v sinh (CSVS) = L ng nit anbumin c a t L ng nit h u c
Trong : L ng nit anbumin c a t bao g m c nit c a mn trong t tr c khi b nhi m b n. N u CSVS < 0,7 t b nhi m b n m nh = 0,7-0,85 t b nhi m b n trung bnh = 0,85-0,96 t b nhi m b n nh > 0,98 t s ch - Theo hm l ng clorua trong t + t s ch: t mu i clorua + t b n: mu i clorua t ng - Theo chu n coli aerogenes + + + + t nhi m b n n ng t nhi m b n v a t nhi m b n nh t s ch
0,001
= 0,001-0,01 = 0,01 0,1 1
162
Bi n Vn Tranh
- Theo ch s vi khu n: Lo i t t ru ng t v n t xung quanh nh t ngoi ng qu c l v cc ni khc Theo s l ng tr ng giun Tiu chu n t S ch Hi b n R tb n S tr ng giun/kg t < 100 100 300 > 300 S vi khu n 106 t bo/1 g t t s ch 1 -2,5 1 -2,5 2,5 tb n 2,5 2,5 10
B ng 4.2. Gi i h n t i a cho php hm l ng t ng s c a As, Cd, Cu, Pb, Zn trong t

mg/kg t kh, t ng t m t
Thng s nhi m
1. Arsen (As) 2.Cadimi (Cd) 3. ng (Cu) 4. Ch (Pb) 5. K m (Zn)
ts d ng cho m c ch nng nghi p 12 2 50 70 200
ts d ng cho m c ch lm nghi p 12 2 70 100 200
t s d ng cho m c ch dn sinh, vui chi, gi i tr 12 5 70 120 200
t s d ng cho m c ch thng m i, d ch v 12 5 100 200 300
ts d ng cho m c ch cng nghi p 12 10 100 300 300
4.1.7. Cc bi n php b o v mi tr ng t 1. Cc bi n php c b n b o v mi tr ng t ngoi nh ng k thu t x l tin ti n, chng ta c n th c hi n m t s bi n php sau: - Ki m sot cc ch t gy nhi m mi tr ng t - x l n c th i s n xu t v sinh ho t tr c khi th i ra mi tr ng. - S d ng m t cch h p l, khng l m d ng cc lo i phn bn ho h c v thu c b o v th c v t trong ho t ng s n xu t nng nghi p. Ch m d t thi du canh du c trong ho t ng s n xu t nng nghi p, kh c ph c khuynh h ng c canh bc
163
Bi n Vn Tranh
l t ti nguyn t, y m nh s n xu t xen canh v lun canh cc lo i cy tr ng. C ch t i tiu h p l. - y m nh ho t ng tr ng v b o v r ng, nh m m c ch ch ng xi mn v r a tri. Trong quy ho ch xy d ng c n ch n t ng th khu dn c, khu cng ngh , nh m pht tri n b n v ng lu di. 2. Qu n l v x l ch t th i r n th v cng nghi p Qu n l ch t th i r n bao g m cc khu ch y u sau: thu gom, v n chuy n, phn lo i v x l th i b . d i y nu ra m t s bi n php qu n l v x l chnh a) Xy d ng chi n l c v l p k ho ch qu n l ch t th i r n C n ph i nghin c u nh gi chnh xc hi n tr ng ch t th i r n th v cng nghi p hi n nay c a a phng, cng nh d bo chng trong tng lai 10 15 nm t i. c bi t lm r cc v n sau: - Cc ngu n th i ch t th i r n, tr c m t v lu di; - L ng th i l bao nhiu, tr c m t v lu di; - Thnh ph n v tnh ch t c a ch t th i r n, tr c m t v lu di. T k t qu nghin c u trn ti n hnh xy d ng chi n l c v l p k ho ch qu n l mi tr ng ng n h n v di h n cho ph h p. b) T ch c thu gom v phn lo i ch t th i r n t i ngu n nhi u n c ng i ta ti n hnh thu gom v phn lo i ch t th i r n t i ngu n. Ch t th i r n t cc h hay t cc c s s n xu t c phn lo i ngay t ni s n sinh ra n. Cc ch t th i c h i, ch t th i thng th ng, ch t th i c th ti s d ng c phn tch ring v ng vo cc ti hay cc thng c mu s c khc nhau. Ch t th i nguy h i c tch ring thu gom, v n chuy n ring v a n ni x l ch t th i c h i. Trn cc ng ph v cc a i m sinh ho t cng c ng u s n cc thng rc khch i trn ng ph khng v t rc ra ng. i v i cc xm li u trong th , ng s th ng r t h p, xe thu rc th ng khng vo c c n ph i gio d c th c v cung c p phng ti n cho dn xm li u thu gom rc t i ch c a h a n a i m cng c ng v t a i m ny c th thu gom v v n chuy n rc b ng xe n ni x l rc. c) L a ch n cng ngh x l th i ch t th i r n h p l. Trn th c t c 3 cng ngh x l ch t th i r n th ng dng l: chn l p, lm phn compost v thiu t. - Chn l p ch t th i r n: Chn l p ch t th i r n l cng ngh thng d ng nh t, t n km nh t, nhng i h i c di n tch l n. Ch t th i t p trung chn l p v ph i p ng cc i u ki n v sinh mi tr ng, khng gy nhi m mi tr ng t, mi tr ng n c ng m, n c m t v khng kh. Vi c l a ch n bi chn rc l h t s c quan tr ng ph i p ng cc yu c u nh kho ng cch cch ly t bi chn l p n khu dn c, cng trnh vn ho, tn gio, gi i tr, n ngu n n c sng, su i, gi ng khoan g n
164
Bi n Vn Tranh
nh t l > 400m, cachs ng giao thng l 100 300m, kho ng cch t y bi rc n t ng n c ng m c tr l ng l n > 3m. Bi chn l p ph i c tnh ton t p trung v rc trong th i gian 15 n 20 nm. gi m di n tch bi chn ch t th i r n c thnh nhi u l p. Khi ch t th i cao 2m th p t v xung quanh trn tr ng cy, c
Hnh 4.2. Ton c nh m t bi chn l p ang ho t ng Bi chn l p rc ph i c l p ngn n c d i y v thnh xung quanh, c h th ng ng ng thu n c y, c tr m x l n c r rc tr c khi th i ra mi tr ng xung quanh. Bi chn l p sau khi ng c a th c th s d ng di n tch t ny lm cng vin, khu du lich sinh thiv kh sinh h c sinh ra trong qu trnh phn h y c th s d ng lm nhin li u.
Hnh 4.3. M t bi chn l p sau khi ng c a Ch bi n ch t r n h u c thnh phn compost:
165
Bi n Vn Tranh
Thnh ph n ch t r n h u c d phn hu nh rau, qu , ph ph m, th c ph m th ac th ch bi n d dng thnh phn compost ph c v cho nng nghi p. S n xu t phn compost g m cc cng o n sau: 1. Cng o n phn lo i: c c compost c ch t l ng cao, giai o n ny kh quan tr ng. Cng nhn ph i th c hi n cng vi c ki m tra, rc th i tr c khi a vo nh my v khu v c sn n p li u, cc lo i rc th i khng ph h p th s khng c hi u qu cho qu trnh cng ngh v cho ch t l ng ng . Cng o n ch n s rc th i c n thi t c rc th i ch t l ng cao ph h p v i qu trnh lm phn compost, lm tng l ng rc th i phn h y, c i thi n ch t l ng s n ph m v lm gi m hao mn cho cc thi t b . Cc v t kch c to, v t tr tr c c a bng nh t (bng chuy n) c lo i b giai o n ny. i u ny r t c n thi t nng cao hi u qu c a ng i cng nhn ch n nh t trn bng chuy n. cng o n ny, ng i cng nhn ph i th c hi n cng vi c lo i b nh ng v t sau: Gi y v cc tng p thnh b t ch . M c ng t ng lo i (nghi n nt, r a v v bao, ty ch n thm). S n v t c bi t c p (P.E.T; Tetra Brick). Ve chai (tch r i tr ng, mu v r a s ch, ty ch n thm). Nhm v kim lo i khc; th y tinh, pin T t c nh ng ch t li u trn c tuy n l a sau c s d ng lm nguyn li u . 2. Cng o n o tr n: cng o n ny r t c n thi t trong qu trnh t o thnh phn compost, v n u khng m b o tr n t t d n t i ch t l ng km. Sau khi rc c tuy n ch n v nghi n nh r i ti p t c a t p k t v sn o tr n. Thnh ph n cacbon trong rc th ng v v y ph i b sung thm phn x my m b o cung c p thm thnh ph n Nit, m b o t l C/N thch h p cho qu trnh chuy n ha (thng th ng t l ny n m trong kho ng t 30 n 35). Rc v phn x my sau c o tr n u cng cc ph gia r i a vo b tr c khi my i xc i r a cn chu n b cho cc ngy lm vi c t i. 3. Cng o n : cng o n ny c ko di kho ng 21 n 25 ngy trong i u ki n ho n c; nhi t t 45-72oC. Qu trnh nhi t c tc d ng phn h y cc ch t h u c trong rc th i, tiu di t vi khu n gy b nh, kh mi hi th i, nh m t yu c u phn bn h u c ph c v nng nghi p, ngoi ra, cn c tc d ng lm ti x p t tr ng tr t. Nhu c u th i kh l thng s c b n ch ra qu trnh ho t ng trong b xc kh. Nhu c u th i kh l n nh t x y ra trong 4 ngy u tin trong qu trnh compost ha. Vo th i i m cu i trong giai o n th i kh, ban u nhu c u th i kh c n ph i t hn 20-25% nhu c u l ng kh t i a. Giai o n cu i c a qu trnh th i kh c ng b c (20-25 ngy) phn compost s c d ra kh i b b ng my xc bnh l p. Vo giai o n ny, compost
166
Bi n Vn Tranh
ph i kh ( m t 10-15%) v a vo giai o n chn ( l i m t ph n dng cho b sau). 4. Cng o n chn: khi ho t ng c a b compost k t thc sau 1015 ngy ( tnh trong b n u i u ki n cho php) compost c d ra v a vo nh chn. Nh ng m c a cc b khc nhau c n ph i cch bi t trong nh chn v tr thnh ng lin t c ng nh t, i u ny c i h i k t lu n c a vi c i u ch nh ch t l ng ng . Trong giai o n chn c n thi t o compost t 1 2 l n nh m cung c p oxy cho cc ho t ng c a vi sinh v t c tr trong ng . 5. Sng phn lo i: L qu trnh lo i b nh ng v t c kch c l n khng b phn h y trong giai o n lm phn compost v m t s b th i v c khng lo i b c trong khu u. 6. Qu t tinh ch : Sau khi c s n ph m mn h u c c a phn sng phn lo i cn l n m t s ch t th i v c nh nh: th y tinh, t th vi c a sang khu qu t tinh ch l s c n thi t lm tng gi tr v ch t l ng c a phn khi em bn. 7. Tinh ch : Nh m thch ng t ng giai o n pht tri n c a cy tr ng v t ng vng t, t mn h u c ch t l ng cho thm m t s ph gia c n thi t nh: N, P, K, v cc vi sinh kch thch sinh tr ng. 8. Khu ng bao: Cn c vo nhu c u v s thch c a ng i tiu dng, trong khu ng bao phn chia ra ch ng lo i, kch c cc lo i bao khc nhau. Phng php chn l p v x : Chn l p l cng o n cu i cng c a h th ng qu n l ch t th i r n. Cc ph th i c bi t c h i c chn trong thng btng c t thp t su d i t khng th m n c t 10 12m. Cc ch t ho t tnh phng x c thu gom ring vo thng m t nh n v sau v n chuy n n ch chn l p trong xe c bi t, ch ng phng x . V n chn l p cc ch t ng v phng x trong t hi n nay v n cha gi i quy t tri t . M ng i ta chn n d i d ng d ch ximng trong l p nham th ch, Nga, ng i ta chn n d i t gi a hai l p cch n c - Thiu hu ch t th i r n: t ch t th i r n trong cc l t khng ph i l bi n php u vi t v n c th lm nhi m b n mi tr ng khng kh n u h th ng x l kh th i c a l khng t t. Song trong i u ki n khng c di n tch nhi u th phng php ny l i l m t phng php h p l. Nhi t trong l t th ng 800 -11000C. kh cc mi hi v c h i. Khi t chung cc lo i ch t th i v i nhau c n ph i tnh ton l ng nhi t n v gi i phng, tro, kh nng gy n . Nhi t b t l a, nng ch yc a t ng lo i ch t th i. Xy d ng cc l t rc v i nhi t cao c th t c ch t th i r n thng th ng, cng nh ch t th i r n nguy h i, trong nhi u tr ng h p ng i ta k t h p l t rc v i s n xu t nng l ng nh pht i n, c p n c nng.
167
Bi n Vn Tranh
4.2. CC LO I NHI M KHC

4.2.1. nhi m phng x 1. Cc ngu n gy nhi m phng x Loi ng i khng bao gi qun khi hai qu bom nguyn t l n u tin nm xu ng hai thnh ph Nigasaki v Hiroshima (Nh t B n) vo thng 8 nm 1945. H u qu c a vi c n bom nguyn t ny s n sinh ra nh ng tia ph n x nguy hi m cho con ng i v nh ng sinh v t khc trong th i gian r t di. Trong thin nhin c kho ng 105 nguyn t ha h c nh C, O, H, N, P, K, Cu, Mn Nh ng nguyn t ny k t h p v i nhau b ng cc lin k t ha h c, t o thnh hng ngn h p ch t tham gia c u t o nn nh ng c th s ng v v t ch t v sinh. Nguyn t l n v cc nguyn t m h t nhn tch i n dng v m t i n t quay xung quanh h t nhn c a n. H t nhn i n dng c g i l proton. Con s proton trong nguyn t c a m t nguyn t c xem l s nguyn t . Nh ng nguyn t c a cng m t nguyn t , c cng s nguyn t nhng nguyn t l ng khc nhau c g i l nh ng ng v (ch t phng x ). 12C v 14C l nh ng ng v c a C; 235U, 238U, 239U l nh ng ng v c a Uranium, l nh ng ch t phng x . Trn th c t , nh ng ch t phng x nguy hi m l 131I, 32F, 60Co, 90St, 14C, 35S, 45Ca, 98Al, 235U. Chng th ng c trong khng kh d i d ng h p ch t b n v ng v i cc ch t khc. Cc ngu n nhi m phng x ch y u bao g m: T qu trnh khai thc qu ng t nhin (cc ch t phng x ). T kh dung phng x ri xu ng, t cc l p trn c a kh quy n do cc v n c a v kh h t nhn (ma phng x ). S d ng ng v cc phng x trong i u tr cc b nh v nghin c u khoa h c. S d ng ng v phng x (lm nguyn t nh d u) trong nng nghi p v cng nghi p. L ph n ng cng nghi p v th nghi m khoa h c. T qu trnh v n hnh c a my gia t c th c nghi m. 2. nh h ng c a cc ch t phng x nh h ng c a ch t phng x v i m c ch i u tr c th gy t n thng cho cc c quan c a c th , n u nh khng p d ng nh ng bi n php b o v thch h p. Kh nng pht sinh t n thng do phng x v th i gian xu t hi n tri u ch ng th ng khc nhau, ph thu c vo nhi u y u t nh l ng ch t ti p xc v i c th , th i gian bn phn h y, lo i tia, m c nng l ng c a tia pht ra, s chuy n ng c a n Nh ng tia phng x c th b gy lin k t ha h c c a AND trong t bo. Nh ng tc ng ny c th x y ra ngay t c th i, sau m t th i gian di v ch m ch p. Turk (1984) cho bi t khi ti p xc t 100 n 250 rad (1rad=1,07 rngen), con
168
Bi n Vn Tranh
ng i khng b ch t, nhng b m t m i, nn m a, r ng tc. n ng cao hn t 400-500 rad th t y xng b tc ng m nh, trong khi t bo mu b gi m. N u n ng tia chi u cao hn xung quanh 10.000 rad, c th b ch t do cc m tim v no b h. Trong nh ng tc ng x y ra ch m l m m m ng c a b nh ung th. Tc ng c a tia gamma t 60Co ho c 137Cs (Cedi) n qu n x r ng c nghin c u M , Puetro Rico v nhi u ni khc cho th y, n ng cao th c v t v ng v t ch t g n i m pht x . n ng th p kho ng 10 rad th kh nng nhi m b nh r p c a cy s i tng cao t 100 n 200 l n. T l c a ch t ng v phng x trong cc c th so v i n ng c a n mi tr ng xung quanh c g i l h s c c. Trong mi tr ng n c m c m t n v n ng , th n ng c a n trong th c v t n c tng ln 300 n v v hn 1000 l n ng v t n cc th c v t ny. Ngha l i v i ch t phng x cng tun theo quy lu t phng i sinh h c 3. Tc ng c a b i phng x B i phng x xm nh p t i b m t Tri t t kh quy n. B i phng x khi ri xu ng l cy s gy tc ng c h i v qua chu i th c n, b i ny t l cy qua ng v t r i n ng i. L ng b i phng x m m t t ti p nh n, ph thu c vo b n ch t c a t, a hnh v lo i hnh th m th c v t. Odum(1971) cho bi t, gi a ng c trn t than bn c tnh ch t axit, vng i v ng c phn b thung lng trn t th t mu nu, c ph n ng g n trung tnh, l ng 90Sr c tch ly t m t ngu n b i phng x r t khc nhau. n ng thu c vng i, h s c c trong t b ng 1, c b ng 21 v xng c u l 714. Trong khi ng c thu c thung lng, cc ch s tng ng l: 1; 6,6 v 115. Nh v y, nh ng ng v t n c tch ly b i phng x cao hn nhi u so v i trong t v trong c . Phng th c xm nh p ch t phng x vo c th ng i ch y u l n c. Ngu n ch t phng x trong t v b i phng x xm nh p vo t t kh quy n, cu i cng u xm nh p vo n c b m t v n c ng m. N c b m t qua sinh v t ph du (plankton) ho c qua h th c v t l n (Macrophytes) t i c v sau t i ng i. C quan b o v mi tr ng M ti n hnh nghin c u v phn tch chi ti t n c b nhi m phng x c ngu n t nh my i n nguyn t cho bi t, nh ng ng v phng x ph bi n l; C-14, P-32, Fe-55, Co-58 v 60, Sr-90, Cs-134 v 137, I-129, Kr-85,H-3, Pu-238,239 v 240 4. Cc bi n php gi m nhi m phng x gi m nhi m phng x , tr c tin l h n ch ho c c m cc cu c th nghi m v kh h t nhn. H n ch vi c khai thc cc qu ng phng x , vi c x l tinh ch qu ng v cc ng v phng x nhn t o. i v i x nghi p, c quan, phng th nghi m dng ng v phng x trong qu trnh s n xu t v nghin c u khoa h c. Trong y h c vi c i u tr v chu n on cc b nh b ng cc tia Rnghen, Gama v cc ng v phng x , ch nn s d ng khi th t s c n thi t v khi s d ng ph i h t s c ch t i v n an ton v sinh, tm m i cch h n ch s nhi m.
169
Bi n Vn Tranh
D i y l m t s bi n php gi m nhi m phng x trong tr ng h p ti p xc v i ngu n phng x kn v ti p xc v i ngu n phng x h . Tr ng h p ti p xc v i ngu n phng x kn Ch ti p xc v i tia phng x , khng ng ch m t i cc ch t phng x . V d : Dng tia Rnghen chu n on i u tr b nh ho c dng tia c a CO60 ki m tra v t n t c a kim lo i Bng pht tia Rnghen ph i b c b t l i b ng v ch, cc l p phng x bnh th ng ph i cho h p ch kn, khi dng ch h m , thao tc, khng nn m qu r ng, trnh tia phng x pht ra nhi u xung quanh. Do c ng chi u x ni lm vi c t l ngh ch v i bnh phng kho ng cch t c th n ngu n, cho nn khi thao tc, ng i cng xa ngu n cng nguy hi m. Kho ng cch xa g p i, th c ng chi u x gi m i 4 l n. Kho ng cch xa g p 3, th c ng chi u x gi m g p 9 l n. Th i gian chi u x cng ng n cng nguy hi m. Bu ng Rnghen ho c bu ng s d ng cc tia phng x ph i r ng khng t nhi u c, h n ch cc tia phng x th pht, cc bu ng ny ph i b tr ring bi t, c t ng b tng dy, khng nn ng i g n c a v knh v g khng kh nng c n tia xuyn qua. Trong lc lm vi c, ph i mang gng tay, i ng cao su, m t eo knh. Cc ng tc ph i chnh xc nhanh nh n gi m th i gian ti p xc v i tia phng x . Tr ng h p ti p xc v i ngu n phng x h Khi ti p xc v i cc qu ng phng x , dung d ch l ng, kh, pin phng x , ngoi vi c ng i ch u tc d ng tia phng x ngo i chi u, cn c th b tc d ng n i chi u c a tia phng x , do ch t phng x th kh, th l ng, th r n th b i xm nh p vo c th qua ng h h p, ng tiu ha ho c qua da. Bi n php b o v g m: B o v sinh h c. B o v v t l. B o v ha h c. B o v sinh v t h c: Dng cc lo i vitamin, cc ch t khong sinh. y khng ph i b o v trong qu trnh chi u x , m c tnh ch t ph c h i, gip cho t bo t y xng sinh huy t c mau chng v c th chng kh i b nh. B o v v t l: dng cc phng ti n c n tia (gi ng nh i v i ngu n phng x kn). i v i bng n pht tia Rnghen, ph i b c ch, cng c th b c b ng nhm dy 2 3 mm c n b t tia. Tr c ch ng i c a ng i lm vi c ph i c b c ch n ch dy 1,5 2,0mm, o v gng tay ch dy 0,3 0,5mm. T ng ph i ngn, khng cho tia sang phng bn c nh.
170
Bi n Vn Tranh
My 50 70 kv th t ng ch dy 2mm, ho c g ch 40cm, ho c btng dy 30cm. Bu ng c my dng tia Rghen ph i c t ng ch dy 6mm, ho c g ch 60cm, ho c b tng 45cm. Tnh c n tia phng x : 1mm ch 85mm b tng 140mm g ch. Trong tr ng h p Baryte thay cho ch th: 1mm ch 20mm Baryte c tr ng l ng 2,7 gam/cm3 Khi dng Baryte c n tr n thm ximng. Cch xa ngu n phng x : Ng i cng xa ngu n th cng gi m c li u chi u, v li u chi u gi m v i t l ngh ch bnh phng kho ng cch. B o v ha h c: Dng axit amin c nhm SH, ho c dng cc d n xu t ph h y nhm cacboxyl c a chng. Tc d ng b o v c a cc ch t ny d a vo c ch vai tr c a oxy trong chi u x . Tr ng h p ti p xc v i ngu n phng x h , ch y u l nh ng phng th nghi m phng x v trong cc khu khai thc v n chuy n ch bi n qu ng phng x . Cc phng th nghi m phng x ph i b tr ring bi t, c chu vi b o v t 50 300m ty theo kh i l ng v c tnh c a ch t phng x . Di n tch t i thi u lm vi c cho m i ng i l 4,7m2. V t li u, k t c u c a phng th nghi m phng x ph i c tnh h p thu phng x km v d c r a t y x . M t sn bng, khng c khe h , ch u c axit. Sn nn lt b ng nh a t ng h p v i sn ho c cao su c ng. Ph n sn t t ng n cao 2m ph i nh n, nn qut sn bng. T t nh t l cc b m t bao che ph i bng, v d qut sn b i kh i bm. Phng c n c thng gi t t, s l n thng gi t nh t l 5 l n/h. Ph i b tr h th ng ht gi ra, l th i kh ra ngoi ph i t cu i h ng gi chnh v ph i cao hn cc cng trnh ln c n t 3 4m v ph i xa v tr l y khng kh th i vo nh t nh t l 20m. Khu v c th nghi m phng x ph i cc phng ti n an ton v sinh. Phng ch a cc ng v phng x ph i t ng m d i t, ph i ngn c cc tia . Nhn vin lm vi c y, ph i c y cc phng ti n phng h . Trong lc lm vi c khng c dng m m ht cc ch t phng x , khng c ht thu c, n u ng trong phng, lm vi c xong ph i thay qu n o, t m r a s ch s v ki m tra li u l ng phng x tr c khi ra v . Trong khu khai thc qu ng phng x ph i c bi t ch phng ch ng nhi m x . Trong m ph i thng gi t t. S l n thng gi t nh t 5 l n/h. ng ng d n khng kh s ch vo ch lm vi c cng ng n cng t t. V tr l y khng kh s ch th i vo ph i cch v tr th i khng kh b n t nh t 100m. Cc ng h m b h ng ho c khng khai thc n a ph i b t kn b ng v t li u khng th m kh.
171
Bi n Vn Tranh
ng ng d n n c th i c a m ph i c bao b c kn, trnh ch t phng x t n c th i bay ra. H th ng thng gi ph i ho t ng lin t c, v n u ng ng th n ng ch t phng x s ln cao. N ng cho php c a Rn trong khng kh l 10-10 Curi/lit. B i trong m phng x , v a l b i th ng, ch a SiO2 l i l b i ch t phng x . Cho nn phng ch ng b i y ph i th t nghim ng t v tri t . Cu i dy chuy n s n xu t, n ng ch t phng x tng d n, do c n c bi n php phng ch ng nhi m x th t ch t ch . Cc bi qu ng v n c th i c a nh my luy n qu ng phng x ph i c x l nghim ng t, t yu c u v sinh m i c php th i ra ngoi, trnh lm nhi m mi tr ng khng kh xung quanh. Cc ph th i phng x khng c x b a bi trn m t t ho c x ra sng, bi n, m ph i chn c t trong cc h m c bi t kin c (v d b ng b tng) m t su c n thi t, t i cc vng cch bi t khu dn c. X l ph th i phng x - X l ph th i d ng l ng: Ph th i phng x d ng l ng c chia lm 3 lo i v phng php x l c a m i lo i c khc nhau: l ho t th p; ho t trung bnh; ho t cao. Nh ng ph th i c ho t th p: Tr c h t c ti n hnh x l n c nh k t bng, l ng ng, h p th , l c v qu trnh trao i ion. Sau , nh ng lo i khc nhau c a v t li u phng x c tch ring. Nh ng ph th i t l ph n ng ch a n c si v p su t cao c tho ra b ch a ph th i phng x , t b ny cho qua b ph n l c. N c l c sau c ti p t c cho qua b ph n kh khong ch t, r i m i ti n hnh cho bay hi b bay hi. Nh ng kh thot ra t b bay hi c d n t i h th ng x l ch t th i kh. M t phng php x l khc p d ng cho cc ph th i c ho t phng x trung bnh c g i l phng php d t o n th y ng h c. Trong phng php ny nh ng b c t ng thp c khoan v l p t qua l p su n 300 400m. Nh nh ng mi khoan c ng khi khoan su t o ra nh ng ng n t gy, k h trong . Sau , ph th i phng x c tr n v i tro bay ho c ximng v c phun vo cc khe su chng s ng k t l i, phn h y kho ng cch r t xa v i mi tr ng s ng c a con ng i v cng r t su so v i m c n c ng m. i v i nh ng lo i ph th i c ho t phng x cao, c n ph i th n tr ng trong qu trnh x l. B c u tin l tch uran khng c kh nng phn chia h t nhn t nh ng ph th i. Sau lm ngu i kho ng 3 5 thng, trong th i gian ny, nh ng h p ph n c th i k bn phn h y ng n nh 131I s b phn h y hon ton. Sau ph th i c c t thnh mi ng nh v x l v i HNO3 nng. Uran oxit s ha tan v b r a tri xu ng su. Ph n cn l i (ch t r n) ch a vo trong nh ng thng v chn su xu ng lng t. H p ph n l ng b r a c a HNO3 v nh ng s n ph m uran c kh nng phn chia h t nhn c d n vo b ph n ch a cc ch t ha
172
Bi n Vn Tranh
tan. T i y, Uran v Plutoni c ph c h i v c tch ring nh HNO3 c ch a sunfonat s t. Sau ch a chng trong nh ng thng v chn su d i lng t. - X l ph th i d ng r n Cng gi ng nh ph th i phng x d ng l ng, cc ph th i phng x d ng r n cng c chia lm 3 lo i: lo i ho t ng th p, trung bnh v cao. Lo i c ho t ng th p, tr c h t c t ha tro gi m th tch n m c t i thi u. Tr c khi a ph th i qua l t ha tro, nh ng ch t r n c h i c kh nng n nh nh a v nh ng ch t khng chy khc c lo i ra. L t c xy t nh ng lo i g ch ch u l a v nhi t t ln t i 1.000 1.1000C. Cc kh th i c cho qua thp lm l nh v lm s ch b ng phng php kh ho c phng php t. Trong phng php t th ng s d ng my l c hi t, nhng n l i s n sinh ra nh ng ch t phng x d ng l ng. Trong phng php kh, h c n s t o thnh v e d a ng n l a t. Ph n tro s c ng bnh, sau c x p vo cc container (thng ch a) thch h p. Cc ch t phng x th ng c c nh trong cc khun c i khng tan nh nh a ng (bitum) v x p vo cc container c thnh ch ng phng x , sau chn vi chng xu ng su d i t ho c d i n c. Nh ng ph th i c ho t phng x cao c chn su t i 400m v t ng th i k ng i ta u ti n hnh quan tr c m c an ton c a cc container. M t s lu c n thi t i v i ph th i phng x l: Quan tr c ho t phng x xung quanh cc i m chn vi Phng ng a xi mn nh ng ni chn vi. Ngn ch n m i ho t ng khoan ho c o b i su t i i m chn vi v xung quanh i m chn vi. Quan tr c u t ng th i k v lu di v m c an ton c a cc container chn vi 4.2.2. nhi m nhi t 1. Cc ngu n nhi m nhi t M i ho t ng c a con ng i trn Tri t u s n sinh ra nhi t, nhng ngu n gy nhi m ch y u l qu trnh thiu t nhin li u nh than , d u kh,trong s n xu t cng nghi p, c bi t l cc ngnh cng nghi p n ng nh cc nh my nhi t i n, luy n kim, s n xu t, ch t o v t li u v c u ki n xy d ngNhi t l ng s n sinh t qu trnh s n xu t c th tr c ti p pht tn v khng kh ho c gin ti p thng qua n c lm ngu i hay kh lm ngu i. Phng php lm ngu i thi t b b ng n c tr thnh phng php truy n th ng v tnh ph bi n kh l ng nhi t d th a c a nh my nhi t i n, nh my i n nguyn t v cc nh my tng t khc. N c mt c bm t sng h , hay t ngoi bi n hay t cc gi ng khoan, n c ch y vo cc nh my ngng t trao i nhi t, nhi t t cc thi t b , tuabin, ng khis c
173
Bi n Vn Tranh
n c mang i, n c mt thu nhi t s tr thnh n c nng v ch y l i v ngu n. L ng n c dng thu nhi t lm ngu i th ng r t l n, v d i v i nh my nhi t i n c n 150 lit n c cho m i kWh, i v i nh my nhi t i n nguyn t v my pht i n hi u su t km hn, nhi t th a nhi u hn, nn n c lm ngu i my c n t i 200 lt cho m i kWh. S n xu t cng pht tri n, dn s cng ng th tiu hao nhin li u cng l n v do l ng nhi t th i ra mi tr ng cng nhi u. Nhi t l ng do ho t ng c a con ng i sinh ra ngy cng tng, cng v i mi tr ng khng kh ngy cng b nhi m d n n kh nng h p th nhi t b c x m t tr i c a kh quy n cng tng v hi u ng nh knh c a kh th i cacbonic s lm cho nhi t trung bnh c a Tri t tng ln, l m t nguy c kh ng khi p i v i m i sinh v t trn Tri t. nhi m nhi t mi tr ng cng gy ra bi n i kh h u a phng r t r r t, nh t l i v i vng th , do di n tch xy d ng chi m t l cao, di n tch cy xanh v di n tch m t n c t, nn nhi t l ng b c x m t tr i s lm cho nhi t th nng hn vng nng thn. M t khc do mi tr ng khng kh th b nhi m cc b i khi v kh CO2, chng c tc d ng gi nhi t b c x m t tr i k t h p v i l ng nhi t do s n xu t cng nghi p th i ra nn lm cho nhi t trung bnh trong khng kh vng th cao hn vng nng thn kho ng t 1 30C. 2. Tc h i c a nhi m nhi t i v i h sinh thi t l ng mi tr ng nhin v ch t
B ng phng php dng n c lm mt th i l ng nhi t th a gy ra nhi m nhi t i v i mi tr ng n c ao h , sng ngi. nhi m nhi t gy ra r t nhi u bi n i v i nhi u sinh v t d i n c. Nhi t c a n c tng ln t i 30 350C s l nguy hi m i v i nhi u sinh v t d i n c. Nhi u lo i c c nhi t thch nghi sinh s n t t l kho ng 100C. Nhi t c a n c tng thm 100C s lm tng g p 2 l n cc ph n ng ha h c v s lm suy gi m ch t h u c trong n c, v d nh s t b r nhanh hn, t l cc lo i mu i ha tan trong n c s tng ln. Tc ng c a cc c t trong khng kh cng nh trong n c i v i c th con ng i cng nh i v i sinh v t khc u m nh ln, khi nhi t mi tr ng tng ln. Nhi t mi tr ng tng ln c khi cn gy t vong, ty theo lo i sinh v t khc nhau m tr s nhi t gy t vong c khi khc nhau, v d nh c h s ch t nhi t 400C, cn c pessa m m r ng th ch t nhi t 440C. T c bi n i nhi t nhanh s gy ra shock v nhi t i v i c th s ng, v d nh ng i ta ang ngoi tr i nng b c, t ng t b c vo phng l nh c i u ha khng kh, hay ng c l i u x y ra hi n t ng Shock nhi t, i khi d n n t vong. Khi nhi t n c tng ln t ng t kho ng 10 170C th c gai s ch t trong vng 30 giy v c h i s ch t trong vng 10 giy. Nhi t , t t nhin, c t m quan tr ng s ng cn i v i sinh v t, nh quay vng sinh s n, t c tiu ha, t c h h p v nhi u ho t ng ha sinh mang l i tc d ng trn c s sinh v t. Nhi t cao, ni chung, lm tng t c ph n ng ha h c v thc y qu trnh sinh l tng ln 2 3 l n. Nhi t tng ln s lm qu trnh trao i ch t, v ng v t c n th c n nhi u hn (tnh trung bnh trn 1kg tr ng l ng c th ). C s mau l n nh t nhi t 150C m th c n c cung
174
Bi n Vn Tranh
c p y v nhi t 50C th th c n c th c n t hn. Nhi t cao c th rt ng n tu i i c a c. N c b nhi m s lm cho cc lo i t o pht tri n nhanh, v d nh t o ct s pht tri n t t nhi t 18 200C, t o xanh nhi t 30 350C v t o xanh da tr i nhi t 35 400C, v nh v y s gy ra tc h i i v i sinh v t d i n c, b i v t o xanh da tr i l ngu n g c th c n ngho dinh d ng v trong m t s tr ng h p cn gy ra c h i i v i c. nhi m mi tr ng khng kh cng nh mi tr ng n c u t o i u ki n cho vi trng, vi khu n pht tri n nhanh v gy b nh. 3. Bi n php gi m nhi m nhi t Mu n gi m nhi m nhi t, ta c n ph i c i ti n k thu t s n xu t, nng cao hi u qu cc nh my, nh t l cc nh my pht ra nhi u nhi t, tm cch gi m b t l ng nhi t do my mc thi t b th i ra mi tr ng. C th lm gi m nhi m nhi t b ng vi c s d ng cc h lm mt nhn t o v cc thp lm mt. H lm mt: nh ng di n tch m t n c do con ng i t o ra c s d ng l m t kh nng lm d u nhi m nhi t. Cc dng nhi t c a vo y h , t o ra cc dng n c i lu v b c hi t lm mt. (V d nh nh my nhi t i n 1000 MW s c n di n tch b m t n c kho ng 400 800 ha, m c d v y di n tch yu c u c th gi m i l n (c th gi m b t 40 ha) n u lu ng nhi t c phun trn b m th cao kho ng 2m). Cu i cng, nhi t thot ra ngoi thng qua s b c hi. Thp lm mt: Thp lm mt c kh nng v n chuy n nhi t t n c vo khng kh, b ng phng th c b c hi n c. Thp lm mt b ng b c hi n c c hai ki u chnh sau: Thp lm mt t nhin: l thp hyperbolic, trong n c nng c phun xu ng i qua cc lu ng kh i ng c ln. Cc tia khng kh va ch m m nh v i cc gi t n c v nh v y c kh nng nhi t ht b ng b c hi, n c s c lm ngu i. N c c lm ngu i s thu gom y thp v tr v my ngng t hay ng u ng n c. Thp t nhin c thi t k l khng kh lin t c i vo khe l d i chn thp v thot ra ngoi t mi ng thp. Gi u t lm thp ki u ny tng i l n, nhng chi ph v n hnh th r t nh . Thp th ng c c u t o r t to, c ci cao t i 130 150 m v ng knh 80 100 m. Thp c th t o thnh c nh quan th m m . Thp lm mt c ng b c: thp ny dng khng kh c qu t y ln. Gi u t t hn lo i thp t nhin nhng chi ph v n hnh l n v my qu t s gy nhi m ti ng n. Lo i thp ny nh hn thp hyperbolic v kh t o c c nh quan th m m .
175
Bi n Vn Tranh
Hnh 4.4. Thp lm mt n c b ng thng gi t nhin
176

Giao Trinh o Nhiem Moi Truong

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh o Nhiem Moi Truong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bi n Vn Tranh

Chng 1 CC V N CHUNG V NHI M MI TR NG

Hnh 1.1. H sinh thi r ng

Hnh 1.2. H sinh thi bi n

Hnh 1.3. H sinh thi nhn t o

Hnh 1.4. H sinh thi trong h th ng x l n c th i

S m t h sinh thi trong t nhin c bi u di n nh

Cn-1 ng v t n c Thng qua ho t ng trao i ch t Nhi t

Cc vng c t i v 111,5 vng b nhi m m n th sinh t tr ng tr t 1.447

Hnh 1.6. nhi m ngu n n c t i khu v c th v nng thn.

n ng, s i m cng l nguyn nhn gp ph n lm nhi m khng kh cng thm tr m tr ng.

Hnh 1.7. Phng ti n giao thng khng m b o tiu chu n kh th i

Hnh 1.8. Khi th i cng nghi p cha c x l

B ng 1.2. Thng tin v qu n l ch t th i r n

Chng 2 NHI M MI TR NG KHNG KH

g n m t t cn c b i, khi, sng m, ph n hoa

Hnh 2.2. Ngu n nhi m t nhin 2.2.1.2. Ngu n nhn t o

Hnh 2.3. Ngu n nhi m nhn t o

Ngu n nhi m do ho t ng c a con ng i t o nn bao g m:

u t n/ nm) Ngu n th i nhn t o T ng c ng 84

T ng c ng Th hi n qua NO t than Ha d u t xng D u khc Kh t nhin t khc T ng c ng T ng c ng

132 24.4 0.6 6.8 12.8 1.9 1.4 47.9 400

CO, Nhi ng c, axit ng i ch t

CO, Nhi ng c, axit ng i ch t

(Hoa Ma h, yn tnh, NOx, cc ch t ion 400 ng i ch t,

CO, Nhi ng c, axit ng i ch t

Tokyo (Nh t B n) Ma h, yn tnh 7, 1970

( n Lin hi p s n xu t Kh Methyl phn bn cyanat

trong khng kh cn ch a nh ng h t b i nh , trong b i c 2 m chi m 40 90%.

B ng 2.6. Kh nng cch m c a m t s v t li u Kh nng cch m R (dB) T n s (Hz) 1.000 2.000 00 40 45 50 37 25 20 37 37 37 27 24 37 37 37 28 28 37 37

b Hnh 2.5. Xiclon a. Xiclon n: 1. ng kh vo; 2. ng kh ra; 3. Bu ng hnh tr ; 4. Bu ng hnh chp; 5. Bu ng l ng b i

Hnh 2.6. Thi t b l c b i tay o

Th i gian trung bnh

Th i gian trung bnh

Naphtalen Phenol Tetracloetylen Vinyl Clorua Amoniac Aceldehyd Axit propionic

8 gi 24 gi 1 gi C6H5OH 24 gi C2Cl4 24 gi ClCH=CH2 24 gi Cc ch t gy mi kh ch u (Offensive odor) 1 gi NH3 24 gi 1 gi CH3CHO Nm C10H8 CH3CH2COOH 8 gi

500 120 10 10 100 26 200 200 45 30 300

260 190 1000

190 1000 950

Ch thch: Gi tr trung bnh nm l gi tr s h c KPHT: Khng pht hi n th y

T ng phospho (Theo P) 0,8 4,0 T ng Nit 6 - 12

Ngnh cng nghi p Ch bi n s a

CO2 + H2O + nng l ng

Ch t h u c + O2 (ha tan) Lo i 2. Cc ch t h u c kh phn h y sinh h c:

CO2 + H2O + nng l ng

- Vi khu n gy b nh - Virut - K sinh trng - Cc lo i sinh v t khc

388 3.5.4. Cc vi trng trong n c a. Ch tiu E. coli

3.6. CC BI N PHP K THU T B O V NGU N N C

dC1 dC2 dC + + ... + n dt dt dt

Hnh 3.3. Song ch n rc

Hnh 3.4. l i l c rc tr ng quay

1. ng d n n c th i vo; 2. Bu ng l ng; 3. ng d n n c th i ra; 4. H t p trung bn Hnh 3.5: B l ng ct ngang

Hnh 3.6. B l ng ct ngang

Hnh 3.7. B l ng Radian

Hnh 3.8. B l ng Ngang

NO3- + 2 H+ + H2O + nng l ng

1.Cc cng trnh x l n c th i b ng phng php sinh h c trong i u ki n t nhin 1.1. Ao h hi u kh

khng c n vai tr quang h p c a t o. N c th i lu hi th i kh ch u. 1.3. Ao h hi u k kh

1. S cng ngh x l n c c p, n c th i - ch c nng nhi m v cc cng trnh n v 1. S kh i cng ngh x l n c m t.

SMEWW 2540 B SMEWW 4500-NH3 D

mg/l mg/l mg/l

0,01 0,005 250

mg/l mg/l mg/l mg/l