Công nghệ tính toán thời cổ đại

ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di
Michael Woods & Mary B. Woods
Tr d Trn Nghim dch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011
M CL C
1 7 12 20 32 38 46 54 69 75
84 87 88 88
GI I THI U CHNG 1 C S TNH TON CHNG 2 TRUNG NG C I CHNG 3 AI C P C I CHNG 4 N C I CHNG 5 TRUNG HOA C I CHNG 6 CHU M C I CHNG 7 HI L P C I CHNG 8 LA M C I CHNG CU I SAU TH I C I Nin i Thu t ng Ti li u tham kh o Website tham kh o
GI I THI U Trong u b n s ngh t i i u g khi b n nghe ni n t cng ngh ? C l b n s ngh t i nh ng b ph n my mc tin ti n. C th b n ngh t i my vi tnh, my chi nh c MP3, v nh ng cng c khoa h c tn ti n nh t. Nhng cng ngh khng c ngha n thu n l nh ng c my hay khm ph m i. Cng ngh v n c k nh n n vn minh nhn lo i v y.
Cng ngh tnh ton th i c
Cng ngh l s d ng ki n th c, cc pht minh, v cc khm ph lm cho cu c s ng t t p hn. T cng ngh (technology) c xu t x t hai t Hi L p. M t l techne, ngha l ngh thu t hay ngh th cng. T kia l logos, ngha l t hay l i ni. Ng i Hi L p c s d ng t technology ni v cc ngh thu t v ngh th cng. Trong th i hi n i, t cng ngh m ch m t ngh thu t, m t k thu t, ho c b n thn m t cng c .
Ng i ta s d ng nhi u lo i cng ngh . Y h c l m t lo i cng ngh . Xy d ng v nng nghi p cng l nh ng lo i cng ngh . Nh ng cng ngh ny, v nh ng cng ngh khc, lm cho cu c s ng thu n l i hn, an ton hn, v h nh phc hn. Quy n sch ny ni v m t d ng cng ngh c s d ng trong h u h t m i lnh v c c a cu c s ng hng ngy v m i ngnh khoa h c. Cng ngh l tnh ton.
TNH TON L G? Khi m i ng i nghe n t tnh ton, h th ng ngh t i vi c s d ng my tnh. Nhng tnh ton cn c m t ngha khc. Tnh ton bao hm vi c s d ng cc s m, thu th p thng tin, v gi i quy t v n . Tnh ton cng bao hm vi c x l cc con s b ng cch c ng, tr , nhn, v chia chng. Tnh ton c th n gi n nh 1 + 1 = 2, ho c n c th i h i s h tr c a my tnh ho c my vi tnh tin ti n. Tnh ton lin quan n ton h c ngnh khoa h c c a nh ng con s . Ton h c c nhi u phn ngnh v nhi u ng d ng th c ti n. N c s d ng trong h u h t m i lnh v c khoa h c, y khoa, kinh doanh, xy d ng v s n xu t.
C I NGU N C
S tnh ton c l ra i khng bao lu sau khi con ng i xu t hi n trn Tri t. Nh ng ng i c s th c hi n tnh ton b ng cch m trn u ngn tay v ngn chn c a h . H gi s m lin t c b ng cch kh c nt ln vch ho c bu c nt trn dy. Cng ngh tnh ton s khai ny th t n gi n, nhng hi u qu , d h c v chnh xc. Ng i c i khm ph ra m t s phng php tnh ton b ng cch th sai. Th nh tho ng, ng i ta sao chp v c i ti n cng ngh tnh ton c s d ng nh ng ph n khc c a th gi i. Ng i Hi L p c i, ch ng h n, h c hnh h c t ng i Ai C p v ng i Babylon. Ng i La M h c t ng i Hi L p. M i n n vn minh b sung thm nh ng c i ti n. D n d n, ki n th c tnh ton lan truy n kh p th gi i. Ton h c tr thnh m t ngn ng chung.
Cng ngh tnh ton th i c i 4
Cc nh kh o c h c l nh khoa h c nghin c u tn tch c a nh ng n n vn ha qu kh . H tm hi u ki n th c tnh ton th i c qua cc tc ph m vi t v hnh kh c m ng i c i l i. Th d , Rhind Papyrus, m t vn t Ai C p c , c tm th y h i nh ng nm 1850. N gi ng nh m t quy n sch gio khoa, g m hn 80 bi ton. T nh ng bi ton ny, cc nh kh o c h c bi t c h c tr Ai C p th i c h c s h c v hnh h c nh th no, vo kho ng nm 1650 tr c Cng nguyn. Cc cng c v bia kh c th i c cng cung c p manh m i v ki n th c tnh ton. ng h n c Hi L p cho bi t ng i Hi L p c th o th i gian chnh xc nh th no. Trung M, ngy thng ch m trn nh ng v t kh c b ng cung c p thng tin v h th ng l ch c a n n vn ha Maya. Nh ng manh m i nh th ny cho cc nh khoa h c bi t ng i c i bi t m, bi t o, hay tnh ton nh th no.
NHI U V T Ng i c i th c hi n nh ng php tnh r t hi u qu m khng c n t i i n tho i thng minh hay my tnh b ti. a s cc ngnh ton h c chnh y u ra i t th i c i. Cc k s v th xy
d ng th i c s d ng ton h c my mc, v v kh.
thi t k
ng x, nh c a,
S tnh ton th i c tr v ng qua s tr i nghi m c a th i gian. Chng ta o gc theo , pht, v giy nh nh ng ng i Babylon c i. Chng ta chia ngy c a mnh thnh 24 gi gi ng h t nh ng i Ai C p c i chia. Cc k t s c a chng ta c sng t o ra n c i. Th nh tho ng, chng ta cn s d ng cc s m La M c pht tri n Rome cch nay hai nghn nm l ch s . Ng i c i cng s d ng ton h c gi i tr. H pht tri n cc tr chi, th thu t, v cu d ng s . Hy ti p t c theo di v khm ph nhi u b t ng th v v ki n th c tnh ton m chng ta th a h ng t nh ng con ng i s ng cch nay r t lu r i.
Nh ng con ng i u tin trn Tri t s ng cch nay kho ng 2,5 tri u nm v tr c. H l nh ng ng i sn b t v hi l m. H s ng thnh nh ng nhm nh v tm ki m th c n b ng cch sn th, b t c, v thu gom qu d i. Khi th c n m t ni no dng h t, nhm ng i l i chuy n sang a i m m i. Nh ng ng i sn b t-hi l m ch t o cng c t , g , xng ng v t, s i th c v t v t st. m t s ni trn Tri t, ki u s ng sn b t-hi l m v n khng h thay i cho n ch vi th k tr c y. Nh ng ng i sn b t-hi l m th i c c l bi t t m quan tr ng c a s nh l ng, hay s l ng. H bi t r ng hai con linh dng cho nhi u th c n hn m t con. M t b y si th nguy hi m hn so v i ch m t con si. M t chm qu m ng th ng gi hn
m t qu m ng. Nhng nh ng ng i sn b t-hi l m s khai c hi u ngha ng sau nh ng con s hay khng? K HI U NGN TAY V QUE M Chng ta ch c th d on v th i i m khi con ng i pht tri n nh ng h m c s . C l h s d ng cc ngn tay bi u di n nh ng con s , gi ng h t nh tr con th ng lm khi chng h c m. M t ngn tay c l l k hi u ph bi n cho s 1, hai ngn tay cho s 2, v ba ngn cho s 3. i v i nh ng ng i sn b t-hi l m, b n ngn tay xe ra c th ni c b n con voi ma mt mnh len ang n m trong t m ng m. Ch ng c g b t ng l h m hi n i c a chng ta xy d ng trn c s 10 l s ngn tay c a con ng i. Th t v y, t digit (ch s ), ngha l m t con s , cng m ch m t ngn tay ho c ngn chn.
Nh ng ci xng c kha c n th n cch y 35.000 nm [t i Hang ng Bin gi i Swaziland], c l c dng ghi l i cc pha c a m t trng, cho th y con ng i bi t cch m.
Ronald Schiler, Nh ng k t qu m i v ngu n g c c a con ng i, 1973, ph n ni v xng Lebombo.
CC O N QUE V CC KHC XNG Ng i c i lu s m b ng nh ng v t kha trn que. Cc nh kh o c tm th y nh ng que ki m th i c . y l nh ng ci que v khc xng c nh ng v t c t ngn n p. M t que ki m g i l
xng Lebombo c kha vo kho ng nm 35.000 tr c Cng nguyn. l m t khc xng kh u ch c pht hi n g n m t hang ng Swaziland, mi n nam chu Phi, h i nh ng nm 1970. Hai mi chn v t kha vo khc xng . Vo nm 1960, cc nh kh o c mi n trung chu Phi tm th y m t khc xng c kha v t h g i l xng Ishango. Tho t u, h ngh khc xng ny, c kh c vo kho ng nm 20.000 tr c Cng nguyn, l m t que ki m. Nhng nh ng ng i khc th tin r ng nh ng v t kha chia theo nhm c a n bi u di n m t ki u d ng g c l l m t cu n l ch cc pha c a m t trng.
DNG B
PH N C TH
Ngoi vi c m trn ngn tay, ng i c i cn dng c th o c. H s d ng bn chn c a mnh o kho ng cch. Trong hng nghn nm tr i, foot b ng 12 inch (30cm) trong th i hi n i [ti ng Anh ngha l bn chn] khng ph i l m t chi u di c nh. N bi n thin n vi inch, ty thu c vo kch c bn chn c a ng i th c hi n php o. M t trong nh ng n v o th i c c s d ng r ng ri nh t l cubit. N l kho ng cch t khu u tay c a m t ng i n ng n u mt ngn tay gi a. Tho t u, m t inch l b r ng c a ngn tay ci c a ng i n ng. Sau , m t inch l chi u di c a ngn tay tr , tnh t u ngn n kh p t th nh t. Gang tay l r ng c a bn tay ng i - kho ng 4 inch (10cm). Ng i ta v n cn s d ng gang tay o dy th ng.
Cc php o c th ng i l khng ng u. Chng bi n thin r t nhi u, t ng i ny sang ng i khc. Nhng chng th t s mang l i m t l i ch l n ng i c i lun lun c m t ci th c trong tay. Th t v y, m t s php o c th ng i v n cn c s d ng ngy nay. ng Nam , ng i Malay truy n th ng v n s d ng mng tay, nhm v chu vi c ng tay lm n v o. MANCALA M t s ng i c i s d ng cc k nng m vui chi. cc qu c gia chu Phi Eritrea v Ethiopia, cc nh khoa h c tm th y b ng ch ng c a tr chi mancala c t nh ng nm 500 ho c 600 sau Cng nguyn. M t phin b n ph bi n c a tr chi ny s d ng su ci l , hay su ci tch. Hai ci l l n hn n m hai u. Ng i chi t hn , h t u, ho c nh ng v t m nh khc vo trong t ng l m t. Ng i chi tun theo nh ng quy t c nh t nh ginh s m. Ng i chi no ginh c nhi u s m nh t th th ng. Ng i chi
10
gi i s d ng vi c h .
m v tnh ton
xc
nh b c i t t nh t c a
Cc phin b n c a tr chi ny v n c chi trn kh p th gi i. Chng c nhi u tn g i khc nhau, trong c wari v ayo.
11
Kho ng nm 3500 tCN, m t s t c ng i Trung ng b t u t b l i s ng sn b t-hi l m. Theo nm thng, h b t u xy d ng nh c a, ng ng, v lng m c. H canh tc trn vng t ph nhiu n m gi a sng Tigris v sng Euphrates. Vng ny c tn g i l Mesopotamia (ngha l n m gi a hai sng). Mesopotamia l qu hng c a nhi u n n vn ha c trong vi nghn nm tr i. Trong s ny c cc n n vn ha Sumeri, Babylon, Hittite, and Assyri. Ng i nng dn Trung ng c i c n cc phng php m s l ng nng s n, o c t ai v theo di s bi n i ma mng. V h trao i nng s n cng nh ng hng ha khc v i nh ng nhm ng i khc, nn h c n ci cn v nh ng php o chu n. Khi ng i dn Trung ng s ng nh c thnh nh ng lng nng nghi p, h c n nh ng phng php nh d u ranh gi i t ai c a h . H pht tri n m t cng ngh g i l tr c a. Tr c a s d ng ton h c o kho ng cch, o gc v ng vi n c a m nh t. V i k thu t tr c a, ng i ta c th xc nh di n tch v ranh gi i t ai c a ng i nng dn. Nh ng nh b n h c th i c c th miu t chnh xc sng ngi, i ni v nh ng c i m a hnh khc trn b n . Tr c a cn quan tr ng trong xy d ng. N gip cc k s th i c thi t k nh ng con ng th ng t p, nh ng ta nh v nh ng chi c c u.
12
Tc ph m vi t v nh ng t o tc khc t n n vn ha Sumari cho th y con ng i Trung ng c i o ranh gi i t ai t t n nm 1400 tCN. Ng i Sumeri cn s d ng nh ng php o c n th n v k thu t tr c a ln k ho ch xy d ng nh ng thnh ph c a h . NH NG T M B N U TIN B n th hi n kho ng cch gi a cc thnh ph , ng x, v nh ng c i m a hnh nh ni non v sng ngi. Vi c l p b n i h i s o c r t chnh xc. Nh ng ng i l p b n ph i v theo t l xch, ngha l kho ng cch trn b n t l v i kho ng cch trong th gi i th c t . Ch ng h n, 1 inch (2,5cm) trn b n c th b ng 10 d m (16km) trn th c t . Ng i Babylon c i v nh ng t m b n c bi t u tin vo kho ng nm 2300 tCN. H kh c chng trn t st m thnh nh ng b n t st. Ph n nhi u trong s nh ng b n ny l ghi chp h p php v quy n s h u t ai. H miu t kch c c a nh ng cnh ng c a ng i nng dn. Nh ng b n khc th l s ch d n cho con ng i trong nh ng ch ng hnh trnh di. M tt mb n Babylon, c v kho ng nm 600 tCN, th hi n ton b th gi i hay t nh t l ci m ng i Babylon ngh l ton b th gi i. N th hi n thnh ph Babylon chnh gi a, V nh Persian m t bn, v m t vi qu c gia khc, th d nh Armenia
ngy nay. Ton b t ai c bao quanh b i m t i dng kh ng l . NH NG THNG NHN U TIN Ng i nng dn Trung ng c i c l l nh ng thng nhn u tin c a th gi i. Mesopotamia c nh ng cnh ng nng nghi p mu m . Ng i nng dn s n xu t ra nhi u th c ph m hn nhu c u h c n n. V th , h c th bn i nh ng s n ph m th a. Babylon l m t trung tm thng m i. T i ch , thng nhn bun bn ng c c, c kh, v i vc, g ch ngi v vng v i nh ng ng i t nhi u thnh ph khc n. thanh ton v m b o chi tr l ng b ng nhau cho nh ng l ng hng ha gi ng nhau, ng i thng nhn c n n nh ng n v chu n c a ng ti n, chi u di v cn n ng. Cubit, kho ng cch t khu u tay n u mt ngn tay gi a c a ng i n ng, c s d ng r ng ri lm n v o chi u di trong th gi i c i. Ng i Mesopotamia chia cubit thnh nh ng n v nh hn n a. M t cubit g m hai foot. M t foot g m ba bn tay kho ng cch ngang t ngn tr n ngn t c a bn tay ng i n ng. M t b r ng ngn tay b ng kho ng 1 inch (2,5cm). CN KH I L NG Cc nh kh o c khng ch c ch n l m r ng chi c cn u tin c pht minh ra Babylon c i hay Ai C p c i. C hai n n vn minh u s d ng cn, c l t n h i 5000 nm tCN. Cn th i c i l cn n. Chng c u t o g m m t ci n hay m t thanh n m cn b ng trn m t gi ngay chnh gi a. m i u treo m t a cn. Khi c m t v t n m trong m t a cn (c
l , m t mi ng vng) n ng hn v t trong a cn kia, th pha u th p c treo thm m t qu cn. Khi cc v t cn b ng nhau v tr ng l ng, th a cn n m thng b ng. Nh ng ci cn n u tin n gi n l so snh tr ng l ng c a hai v t khc nhau. Chng khng o tr ng l ng c a v t d a trn nh ng n v chu n. Cu i cng th ng i Babylon pht tri n nh ng chu n cn n ng u tin c a th gi i nh ng n v o l ng th ng nh t t ni ny n ni khc. Chu n Babylon l nh ng hn nh n. Chng c mi v nh bng m b o m i hn cn n ng nh nhau. Ng i thng nhn t m t ho c nhi u hn ln m t a cn c a cn n. H t v t c bn ho c mua pha a cn bn kia. Chng c th cn n ng b ng hai hn , ch ng h n. V i nh ng tr ng l ng tiu chu n ha, s giao d ch bun bn c th c hi n chnh xc hn.
15
Cn n ki u Babylon trng c v th t nguyn s. Nhng ngy nay, cc nh khoa h c v nh ng ng i khc v n s d ng nh ng ci cn tng t . TNH TON TH I GIAN ng h m t tr i l nh ng d ng c o th i gian theo v tr c a M t tr i khi n di chuy n trn b u tr i. ng h m t tr i c th l nh ng thi t b o th i gian r t chnh xc. T t nhin, chng khng c ch vo ban m ho c vo nh ng ngy nhi u my. Nhng ng h m t tr i gip nh ng ng i c i o th i gian ban ngy. M ts ng h m t tr i u tin c ch t o Babylon c i. Chng l nh ng mi ng ho c g ph ng v i m t ci c t th ng ng g i l c t ng h m t tr i (gnomon). Gnomon t o ra m t ci bng trn m t ng h . Khi m t tr i di chuy n trn b u tr i, ci bng c a n di chuy n qua cc v ch trn m t ng h . M i v ch xc nh m t th i i m nh t nh trong ngy. Kho ng nm 300 tCN, m t nh thin vn h c ng i Babylon tn g i l Berosus ch t o m t ng h m t tr i c n n cong. N trng t a nh m t ci bt. Gnomon d ng ng gi a ci bt. Cc v ch trn n n bt chia ngy thnh 12 ph n b ng nhau. y l nh ng gi ng h u tin. ng h c a Berosus qu t t nn nh ng ng h khc tng t nh n c s d ng trong hn m t nghn nm tr i. H th ng ngy g m 24 gi hi n i c a chng ta, v i 12 gi bu i sng v 12 gi bu i chi u v t i, kh i nguyn t h th ng c a Berosus. M THEO 60 Ba ci bt ch, ba chi c xe hi, v ba ngi sao trn b u tr i u c chung m t th : l b ba. M i con chim v m i ci cy chia s chung m t c i m l t ng s b ng m i. B ng cch tm hi u nh ng lin h ny, ng i Trung ng c i c th sng t o ra nh ng k t cho s m. Khi , h c th m t b t k nhm ba v t no v i m t k t nh t nh. M t k t khc c th t ng trng cho m t t p hai, b n, v c th . Cc nh kh o c tm th y nh ng phi n t st c kh c s trong ng nt c a thnh Babylon v nh ng thnh ph Trung ng c i khc. y l m t s k t d ng s c bi t l s m nh t c a th gi i. M t s phi n t st g n 5000 nm tu i.
H th ng s m Mesopotamia d a trn c s 60. Cc k t trn phi n t st k hi u cho 1 n 59. K t cho s 1 cng k hi u cho 60 ho c 3600 (60 x 60), ty thu c vo v tr c a n trong con s . Nghe c v kh hi u nh ? Th t ra khng c g kh hi u h t. Theo ki u gi ng nh v y, chng ta c th dng m t s 1 k hi u cho 100, nh trong con s 156. Lo i h th ng s ny c g i l h gi tr ph thu c v tr.
NG I BABYLON V S
KHNG
H Babylon ti n b trong vi c pht tri n h th ng s gi tr ph thu c v tr c a h . H cn l nh ng ng i i tin phong trong vi c s d ng m t k t bi u di n s khng: 0. M t ch m bi u di n s 0 trong h s m c a h . Tuy nhin, h ch s d ng 0 lm m t k hi u v tr trong cc con s , ch khng theo ngha b n thn
n l m t con s . i u gi ng nh l chng ta s d ng s 0 th hi n s khc bi t gi a 44 v 404, ch khng bao gi dng 0 ng c l p. NGUY T TH C Trong lc nguy t th c, Tri t i qua gi a M t tr i v M t trng. Bng c a Tri t che t i M t trng. i v i con ng i th i c i, nh t nguy t th c l ci g b n v ng s . Cc nh thin vn Babylon mu n bi t khi no th nh t nguy t th c s x y ra. H quan st M t tr i v nh ng v t th sng khc chuy n ng trn b u tr i. Trong hng th k , cc nh thin vn ghi l i ngy thng x y ra nh t nguy t th c v s chuy n ng c a cc thin th . H s d ng m t quy n l ch d a trn cc pha c a M t trng. Thin vn ton h c Babylon l ngu n g c c a m i n l c nghim tc sau c a cc ngnh khoa h c chnh xc. - Asger Aaboe, nh s h c ng i an M ch, 1974
18
Cc nh khoa h c c i khng hi u n i t i sao nh t nguy t th c l i x y ra. Nhng h bi t khi no s x y ra m i 223 thng m t l n (theo l ch hi n i c a chng ta). Cng trnh c a h l s kh i u c a ci chng ta g i l thin vn ton h c. M T CON S N I TI NG M t trong nh ng con s h u ch nh t i v i cc k s, nh v t l, v nh ng nh khoa h c, l s pi. Nhn pi v i ng knh c a m t vng trn (kho ng cch tnh qua i m chnh gi a) cho b n chu vi c a vng trn (chi u di cung bao xung quanh). Ng i Babylon v ng i Ai C p c i pht minh ra s pi vo kho ng nm 2000 tCN. H tm ra con s trn khi nghin c u chu vi c a m t vng trn thay i nh th no khi ng knh c a n thay i. Cc nh ton h c Babylon tnh c pi b ng 3,125. Ng i Ai C p tnh c pi l 3,160. Cc nh ton h c hi n i nh ngha pi x p x b ng 3,1416. Pi l m t trong nh ng khm ph v i nh t trong l ch s tnh ton. Pi pht huy tc d ng trn m i v m i vng trn, b t k kch c c a chng. Ng i c i c th tnh ra kho ng cch bao quanh b t k cnh ng, nh c a, hay v t no khc c d ng trn b ng cch o ng knh c a vng trn, r i nhn n v i ch ng 3,1. PI: CI CHNG TA H C C T TH I C I Nh cc ton h c u bi t, pi khng b ng b t k phn s hay s th p phn chnh xc no. N nh hn 22/7 m t cht. Cc nh ton h c s d ng my vi tnh hi n i tnh gi tr c a s pi n g n 3 nghn t ch s th p phn ngha l s 3, sau d u ch m phn cch ph n th p phn l 3 nghn t con s . Nhng nh ng ch s th p phn m cc nh ton h c c i s d ng l g n cho nh ng m c ch c a h .
19
Con ng i Ai C p c i b t u nh c ven sng Nile vo kho ng nm 7000 tCN. Sng Nile cung c p n c u ng, t m g i, v t i tiu ng ru ng. Con sng cng dng l lm ng p i b c a n hng nm. Khi n c l rt, n l i m t l p ph sa lm m mng cho t. D n d n, ng i Ai C p pht tri n m t trong nh ng n n vn minh n i ti ng nh t th gi i c i. Ng i Ai C p c i xy d ng nh ng kim t thp kh ng l , ngh ra m t h th ng ch vi t t ng hnh g i l hieroglyphics, v sng t o ra nh ng cng ngh tin ti n khc. Ng i Ai C p c i s d ng cng ngh tnh ton trong nhi u d n. H s d ng php c ng v php tr theo di cng vi c kinh doanh v n p thu . H s d ng tr c a o c t ai c a ng i nng dn. H o th i gian b ng ng h m t tr i v nh ng lo i ng h khc. H s d ng cc k thu t nh o gc vung
20
(gc 90 ) kh ng l . S
xy d ng nh ng ng n
n v nh ng kim t thp
T NG HNH
Nh c t i hieroglyphics, a s m i ng i th ng ngh n h th ng ch vi t t ng hnh c a ng i Ai C p. Nhng hieroglyphics cn nh s b ng hnh v n a. Trong h s Ai C p, m t v ch n k hi u cho 1, hai v ch cho 2, ba v ch cho 3, v vn vn cho n 9. M t k hi u hnh cung bi u di n s 10. M t hnh xo n c bi u di n 100. S 1000 c bi u di n b ng m t cy sen. M t hnh v ngn tay tr ngha l 10.000. Hnh v cho 100.000 l m t con nng n c ho c m t con ch. M t ng i n ng ang ng i v i hai cnh tay gi ln bi u di n cho 1.000.000. vi t s 1.109, ng i vi t thu Ai C p s v m t cy sen (1000), m t xo n c (100), v chn v ch (9). M t ngn tay, m t cy sen, v hai xo n c ngha l 11.200. M t ng i n ng v m t con nng n c x p c nh nhau s l 1.100.000.
21
SCH GIO KHOA C Vo nh ng nm 1800, cc nh kh o c tm th y hai quy n sch gio khoa dng trong tr ng h c Ai C p c i. C hai quy n sch u l nh ng cu n gi y ci di, m t lo i gi y ch t o t cy ci. Hai quy n sch dng d y nh ng ng i chp sch. Nh ng ng i chuyn nghi p ny c o t o c, vi t, v gi i cc phng trnh h i th i c i. Sch Ton Gi y ci Rhind l ngu n thng tin quan tr ng nh t c a v tr v n n ton h c Ai C p. N mang tn Alexander Henry Rhind, m t nh kh o c h c ng i Scotland. ng tm th y cu n gi y ci g n thnh ph Thebes c a Ai C p vo nm 1858. Cu n gi y di kho ng 5,5 mt khi n cha cu n l i. M t nh chp sch Ai C p, Ahmes the Moonborn, vi t quy n gi y ci vo kho ng nm 1650 tCN. ng g i n l s th u hi u m i th ang t n t i, ki n th c c a m i b m t. Quy n gi y ci gi i thch phng php c ng, tr , v th c hi n nh ng php tnh khc v i cc s nguyn v phn s . a s ng i dn Ai C p c i khng c h c qua tr ng l p. H s khng hi u cu n gi y ci vi t g, thnh ra n i dung c a n c xem l b m t. Nhng cc
phng trnh nu trong s l nh ng bi ngon h c sinh l p su ngy nay.
iv i as
Ahmes cn a vo quy n sch c a ng nh ng c s ton h c tin ti n hn, trong c i s . Ngnh ton h c ny s d ng cc k t i di n cho nh ng con s . M t phng trnh i s n gi n l 6 + x = 7. p s l x = 1. M t phng trnh i s khc l 45 x = 40. p s : x = 5. Ng i Ai C p s d ng i s gi i nh ng bi ton th c t . Ch ng h n, gi s c m t nghn ng i th o ang xy d ng m t kim t thp. M i ng i th o n ba bnh m m i ngy. H i c n cung c p bao nhiu bnh m cho nh ng ng i th o trong 10 ngy? Phng trnh: x = 1000 x 3 x 10. Sch ci Rhind cn c nh ng bi ton suy lu n ph c t p v nh ng bi ton ch . Hy th xem b n c th gi i bi ton sau y nh h c sinh Ai C p ph i lm hay khng. B y nh n c nui b y con mo. M i con mo b t c b y con chu t. M i con chu t n b y nhm h t la m. M i nhm h t la m s gieo m c b y b i la m. H i c t t c bao nhiu i t ng m trong bi ton ny? Xem cu tr l i bn d i.
Sch Ton Gi y ci Moscow, m t cu n gi y ci Ai C p c i khc, c s d ng vo nh ng nm 1800 tCN. N c t theo tn thnh ph n c Nga, ni lu gi n. Cu n gi y ci th nh tho ng c g i l Sch ci Golenishchev, theo tn ng i mua n Ai C p h i th p nin 1890. Tc gi c a quy n gi y ci c v n cha r. Gi ng nh Sch ci Rhind, Sch ci Moscow c nh ng bi ton s h c v i s th c t . M t s bi ton tnh t c m m t ng i th c th lm vi c. Nh ng bi ton khc tm s o c a m t con tu. Sch ci Moscow cn bao hm c hnh h c. Th d m t bi ton, h c sinh ph i tm th tch c a m t kim t thp v i ph n chp b thi u c a n. M t th d khc lin quan n tm di n tch b m t.
23
PHN S
KI U AI C P
Ng i Ai C p s d ng phn s nhn v chia. H ch y u s d ng cc phn s n v - nh ng phn s v i s 1 trn, th d nh ho c . Ngy nay, h c sinh th ng h c lm ton v i phn s b ng cch quy ng m u s , khng quan tm s trn t l bao nhiu. a s m i ng i xem phng php ny l d lm hn so v i phng php phn s n v . Cho nn, c l b n nn m ng v b n ch ng ph i l m t h c tr Ai C p c i! NHN V CHIA KHNG GI NG AI N n vn minh Ai C p c i ko di vi nghn nm l ch s . Cc phng php tnh ton ki u Ai C p thay i trong su t th i gian . M t phng php m ng i Ai C p nhn nh ng con s c l kh l i v i h c sinh ngy nay. Vo th i k Vng tri u C (kho ng 2650 n 2150 tCN), ng i Ai C p s d ng hai c t s . C t bn tri lun b t u v i s 1 v g p i ln theo t ng hng. Gi s m t h c sinh mu n nhn 30 v i 12. Tr c tin, ng i h c sinh l p hai c t: 1 2 4 8 16 30 60 120 240 480
Sau , h c sinh s vi t nh ng con s c t th nh t c ng l i b ng 12: 4 + 8 = 12. Sau , h c sinh s c ng s i tc c a nh ng con s c t k bn c p s : 120 + 240 = 360.
24
BAO NHIU TH
Ai C p c i, nh chp sch l nh ng ng i quan tr ng. H lu gi cc t li u, k thu , i u hnh cc d n xy d ng, v gip qun i tnh xem c n bao nhiu th c ph m v qun nhu. Sch ci Rhind v Moscow gi i thch lm th no gi i nh ng bi ton m nh ng ng i chp sch g p ph i trong cng vi c c a h . Hai quy n sch c nh ng bi h c v vi c o di n tch ng ru ng, c ng s vin g ch, v tnh s l ng bnh m v bia c n thi t cung c p cho th xy d ng.
O B NG NT TH T Ng i Ai C p s d ng nh ng phng php n gi n oc c a ng ru ng v nh c a. Th nh tho ng, h s d ng nh ng thanh g c chi u di chu n, gi ng nh th c mt hi n i, o kho ng cch. L n khc, h s d ng nh ng s i dy di, th t nt. H bu c nh ng gt th t cch u nhau, th d m t cubit. H ch y s i dy trn t ho c trn thnh cng trnh xy d ng. Khi , h m s nt th t xc nh chi u di.
M t hnh v trn lng m xy d ng Thebes vo kho ng nm 1400 tCN th hi n nh ng ng i ang s d ng m t s i dy th t nt o m t cnh ng la m. M t ng i n ng gi m i u dy, s i dy th ko cng d c theo b cnh ng. Trong khi , hai ng i n ng khc ghi l i s o. Nh ng con ng i ny trng t a nh nh ng vin ch c t i m t sn bng hi n i s d ng m t dy 9m o v ch cho sn. NH NG GIM ST VIN V I C n c nh ng gim st vin v i xy d ng Kim t thp L n t i Giza, hon thnh vo kho ng nm 2560 tCN. Ng n kim t thp cao 147 m v c xy d ng t hn hai tri u t ng . (Do xi mn, ho c s t l , ngy nay n th p i kho ng 9 m) N n c a n m i c nh di kho ng 230 m v chi m di n tch g n b ng c m i sn bng . Nhng cc c nh n n ch sai l ch 18 cm so v i m t hnh vung hon h o. Chng c nh v chnh xc theo h ng b cnam v ng-ty. Lm th no cc gim nh vin Ai C p th c hi n cng vi c chnh xc nh v y? M t ph n b m t c a h l m t cng c g i l groma. H dng n o gc vung. Groma l m t ch th p g ph ng. Hai cnh tay n c a n giao nhau chnh gi a v t o thnh b n gc vung. hai u m i cnh tay n c g n nh ng dy th ng nh . Dy th ng treo v t n ng bn d i, t o ra thm nhi u gc vung n a v i hai cnh tay n c a ch th p. Cc gim nh vin c i canh th ng
hai cnh tay n c a groma v cc dy th ng v i t ng v tr n c a cng trnh xy d ng. Groma gip ng i th xy m b o r ng cc b c t ng h p v i nhau nh ng gc vung hon h o. L K SNG NILE S ng p l hng nm c a sng Nile l i u quan tr ng i v i ng i nng dn Ai C p. Qu t n c l ng ngha l thi u n c t i tiu v ma v th t bt. Qu nhi u n c l c th gy thi t h i cho ma mng v thnh th . Kho ng nm 3000 tCN, ng i Ai C p sng t o ra m t d ng c tnh ton n c l c a sng Nile. Cc nh kh o c h c g i n l L k sng Nile (Nilometer). L k sng Nile l nh ng c t ho c b c d c b sng Nile c nh d u cc s o. Chng o m c n c khi sng Nile dng l. Nh ng nh chp sch v th y t lu gi b n ghi n c l trong hng th k . Nm ny qua nm khc, h so snh m c n c i v i s n l ng hoa mu. Cc nh chp sch k t lu n r ng m c n c kho ng 16 cubit hay 8 m l t t nh t cho nh ng ma la m v la m ch tr ng y u.
27
C I CCH THU TH I C Theo nh s h c Hi L p c i Herodotus, hnh h c c ng i ta pht minh ra v m c ch tnh thu ! Hnh h c l m t d ng th c ton h c dng tnh di n tch c a hnh vung, hnh ch nh t, v nh ng chi ti t khc. Vo th k th 5 tCN, Herodotus vi t v Sesostris, m t pharaoh (nh vua) Ai C p t kho ng nm 1400 tCN. Sesostris ra m t lu t thu tnh trn l ng t ai m m i ng i canh tc. Nhng hng nm, m i khi sng Nile dng l, t ai b cu n tri theo dng n c. M t s nng dn b m t nh ng m ng l n t ai. V th , v pharaoh quy nh nh ng ng i nng dn b m t t c th n p thu t hn. Cc nh chp sch i o l ng t ai b m t mt. Herodotus l gi i: T th c t ny, ti ngh, mn hnh h c xu t hi n u tin Ai C p, r i n c truy n sang Hi L p. C l Herodotus c m t cu chuy n h p l, nhng cc nh khoa h c khng tin nh v y. M t s tn tu i, ngy thng, v th c t m Herodotus s d ng trong cc tc ph m c a ng n gi n l khng ng. V cc chuyn gia bi t r ng khng c pharaoh no tn l Sesostris ra lu t vo kho ng nm 1400 tCN. Cng ch ng c v pharaoh no thu c th i k y ph h p v i cu chuy n c a Herodotus. Nhng cho d cu chuy n c ng hay khng, n v n ch ng minh cho s h u ch c a k thu t tr c a v tnh ton trong x h i Ai C p c i. i v i nh ng ng i Ai C p ph i ti n hnh o c [ t ai] do s ng p l c a sng Nile lm xa m t ranh gi i t c a t ng ng i... Vi c khm ph ra [hnh h c] l n nh ng ngnh khoa h c khc c thc y t l i ch [m chng mang l i] - Proclus Diadochus, nh tri t h c Hi L p (410 485) GRAIN n v tr ng l ng chnh th c nh nh t n c M v n c Anh l grain [tng ng 0,0648 gam]. M t grain h t s c nh . Ph i 437,5 grain m i b ng m t ounce (28 gam) v 7.000 grain m i b ng 1 pound (0,45 kg). Ng i Ai C p c i l n u tin s d ng n v ny h i hng nghn nm v tr c. N v n b ng tr ng l ng c a m t h t la m. Thng nhn bun bn nh ng l ng nh hng qu gi, nh vng, s
t vi h t la m a cn bn kia.
m t bn c a cn n. H
t hng ha ln pha
NG H BNG N NG, V NG H N C
NG H
M T TR I,
Gi nh p th i gian l i u quan tr ng i v i ng i dn Ai C pc i. Cc th y t v binh lnh ph i th c hi n nh ng cng vi c nh t nh vo nh ng th i kh c nh t nh. Nh cai tr , quan ph , v nh chp sch ph i theo di nhn cng v th i gian lm vi c c a h . Gi ng nh ng i Babylon, ng i Ai C p chia ban ngy thnh 12 ph n b ng nhau. Ng i Ai C p s d ng ng h t nm 3500 tCN. Chi c ng h Ai C p u tin l m t c t thp cao, c b n m t. N t o ra bng n ng khi m t tr i di chuy n. Ci bng ng n d n vo bu i sng khi M t tr i ln cao trn b u tr i. N bi n m t lc gi a tra v i M t tr i ngay trn nh u. Ci bng di ra khi M t tr i h d n xu ng chn tr i ty. Ng i ta c tnh th i gian d a trn chi u di c a ci bng. Kho ng nm 1500 tCN, ng i Ai C p ch t o ra m t ng h m t tr i m i v c i ti n. N trng t a nh ch T d ng trn m t t. M t n n di, h p tr i ra pha sau n d c trn t. Cc v ch
trn n n nh d u cc gi . Ng i Ai C p c th cho bi t gi vo ban ngy b ng cch nhn vo v ch k m ci bng c a thanh ch m t i. Sau ny, h s d ng ng h m t tr i c hnh d ng n a vng trn, gi ng nh lo i dng Trung ng c i. Khi M t tr i di chuy n trn b u tr i, m t ng h m t tr i s bng trn cc v ch t a ra t tm gi a. Nh ng ng h m t tr i s khai ny nh d u 12 gi ban ngy trn nm nh nhau. Nhng Ai C p, cng nh a s nh ng ni khc, l ng nh sng ban ngy thay i theo ma. Cho nn chi u di c a cc gi th t s c thay i. V i cng ngh ny, m t gi khng ph i l m t s o chu n c a th i gian. M i gi s di hn vo ma h v ng n hn vo ma ng. Cng kho ng nm 1500 tCN, ng i Ai C p ch t o ra m t lo i ng h khc. N l m t clepsydra, hay ng h n c. C u t o c a n g m m t l t st c nh d u bn trong. Khng gi ng nh ng h m t tr i, ng h n c c th o th i gian vo ban m. Khi n c trong l ch y ra kh i m t ci l nh d i y, m i lc c nhi u v ch l ra ngoi hn. M i v ch l ra ngha l m t n v th i gian n a tri qua. Clepsydra ph i c ch t o r t chnh xc chng o th i gian nh nhau. N c ph i ch y ra kh i t ng chi c ng h t c nh nhau.
30
MA H TRONG THNG 12? Nm dng l ch l th i gian Tri t chuy n ng m t vng xung quanh M t tr i. N m t kho ng 365 ngy 5 gi 48 pht 46 giy. i u g s x y ra n u nh l ch khng kh p v i nm dng l ch? Ngy l v cc ma s d n d n b x d ch. Nh ng thng ma h cu i cng s ri vo gi a ma ng. Nh ng lo i l ch c u tin th t s b x d ch nh v y. Chng c l p theo nm m l ch. Nm m l ch c chia thnh 12 thng d a trn cc pha c a M t trng. N ch di 354 ngy. Do s chnh l ch gi a nm m l ch v nm dng l ch, cho nn nh ng quy n l ch u tin khng chnh xc cho l m. Chng x d ch 110 ngy g n nh 4 thng trong m i 10 nm. Ng i Ai C p l nh ng ng i u tin gi i quy t c v n . H sng t o ra m t lo i l ch d a trn nm dng l ch. L ch Ai C p c 12 thng, m i thng c 30 ngy, v i thm 5 ngy b sung vo cu i m i nm. Vo nm 238 tCN, pharaoh Ptolemy III c i bin quy n l ch chnh xc hn n a. ng b sung thm 1 ngy n a trong m i 4 nm. Ngy l do s chnh l ch g n 6 gi (kho ng m t ph n t ngy) gi a nm l ch v nm m t tr i. M t nm c thm m t ngy n a l nm nhu n.
31
Ng i dn Pakistan, Afghanistan, v vng ty b c n ngy nay s ng nh c thnh lng m c vo kho ng nm 4000 tCN. Trong nghn nm ti p sau , m t x h i th nh v ng pht tri n . Chng ta g i l N n vn minh Thung lng Indus v n pht tri n d c theo thung lng sng Indus. Cc nh s h c khng h bi t n N n vn minh Thung lng Indus mi cho n th p nin 1920. Khi y, cc nh kh o c tm th y tn tch c a nh ng cng trnh xy d ng c i b ng g ch v b t u kh o st khu v c trn. H pht hi n ra thnh ph Harappa vo nm 1921 v Mohenjo-daro vo nm 1922. Cu i cng, cc nh kh o c vn mn di tch g m hng trm thnh ph v th t . B ng ch ng cho th y N n vn minh Thung lng Indus t n t i t nm 2500 n 1500 tCN. Chng ta v n khng r nguyn do n n vn minh y b v . Nhng chng ta bi t ng i n c i c m t vi ti n b trong cng ngh tnh ton. Sau ny, nh ng nhm
ng i ton. CH S
cn th c hi n nh ng pht tri n quan tr ng v tnh S N
ARAB = CH
S vinh danh dnh cho nh ng ti n b cng ngh ch ch t i khi b m t mt trong l ch s . ch c ch n l tr ng h p x y ra v i nh ng ch s c s d ng a ph n th gi i hi n i. Chng ta th ng g i chng l ch s Arab nhng th t ra th ng i n c i pht tri n chng. H th ng s n c i cho php ng i ta vi t ra b t k con s no, cho d n l n bao nhiu, v i ch 10 k t : 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, v 9. Nh ng phin b n u tin c bi t t i c a m t vi ch s thu c h th ng ny xu t hi n trn nh ng c t tr xy d ng b i Ashoka, m t nh vua n , vo kho ng nm 250 tCN. Sau , trong th k th nh t sCN, nh ng phin b n s khai c a h th ng s t 1 n 9 xu t hi n. Nh ng ch s s khai ny c tm th y trn vch hang ng Nasik, n . Ch s 0 c l c a vo s d ng kho ng nm 600 sCN.
33
Ng i Trung ng h c c nh ng con s khi giao thng v i n . H s a l i h th ng y cho m c ch s d ng c a ring h . Vo nm 976, ng i chu u h c h th ng s trn t Trung ng. Ng i chu u khng bi t v ngu n g c c a nh ng ch s l n c i, nn h t tn cho chng l ch s Arab (m t t c ng i Trung ng). Nhng cc nh ton h c hi n i th bi t n ngu n g c Hindu, hay n c a h th ng trn. T th p nin 1920, h th ng s trn cn c g i l h Hindu-Arab. S THAY I HNH D NG C A CC CH S HINDU-ARAB Cc ch s Hindu-Arab m chng ta s d ng ngy nay c xu t x t nh ng k t n c i. Nhng nh ng k t h i th k th nh t ny t 1 n 9 u trng hi khc. Chng l m t ph n c a h th ng ch vi t Brahmi. K t cho 1, 2 v 3 n gi n l nh ng v ch ngang. K t cho 6 v 7 lc u trng t a nh d ng th c c a chng ngy nay. Nhng chng thay i theo nm thng. Vo nh ng nm 900, 1 l m t v ch ng thay cho m t v ch ngang. Nh ng ng i chp sch ph i n i cc nt ch s 2 v 3. V th , nh ng k t ny trng gi ng h t nh nh ng k t hi n i. Chnh nhu c u vi t t t ngn nh ng ng i chp sch nng d ng c vi t ln kh i trang gi y. Nh ng k t khc cng thay i theo nh ng ki u tng t . V vo lc ny, k t cho s 0 c s d ng. Kho ng nm 1100, ki n th c v h s m n c lan r ng. Ng i dn nh ng ni khc thu c chu v B c Phi b t u s d ng nh ng ch s . Nh ng phin b n khc nhau cho cc k t c pht tri n m i vng. i khi, cc k t b quay i so v i nh ng phin b n tr c . M t s ch s thay i qua m t vi sai l ch nh , th d nh nghing ho c chi u di c a m t nt no . ng Phi v Trung ng, cc ch s cu i cng tr thnh ch s trong h s Arab. ni khc thu c chu , cc k t pht tri n thnh nh ng d ng th c hi n i c a chng trong h th ng s m Ty T ng, Thi Lan, v Vi t Nam. Cc k t n cng t t thay i B c Phi v Ty Ban Nha. Vo kho ng nm 1500, chng tr thnh nh ng ch s hi n i m chng ta quen thu c t 0 n 9.
34
S C M NH C A S
KHNG
Ng i dn n b t u s d ng h m th p phn vo nh ng nm 500 sCN. H th p phn xy d ng trn cc b i c a 10. H th ng s dng n c M v a s qu c gia khc l h th p phn. Trong vng m t ho c hai th k , s 0 cng xu t hi n trong h th ng ton h c n . M t ngi n n c xy d ng vo nm 876 c lu gi b n vi t s 0 c bi t u tin s d ng d i d ng s , ch khng n thu n l m t s phn cch n a. y l m t ti n b quan tr ng trong s tnh ton. S 0 l c n thi t i v i h m gi tr -v tr, cho php cc con s c nh ng gi tr khc nhau, ty thu c vo v tr c a chng. Hy ngh t i s 220. M i s 2 c m t gi tr khc nhau, ty thu c vo v tr c a n trong con s . S 2 th nh t l k hi u cho 200. S 2 th hai l 20. N u khng c s 0 bn ph i, th con s trn s gi ng v i 22. H m gi tr -v tr v i s 0 th c hi n php c ng, tr , nhn v chia th t n gi n. Ng i ta c th vi t s n d i s kia theo c t v s p th ng hng theo gi tr . Php c ng v tr tr nn th t d dng. (Hy th c ng v tr nh ng con s l n v i nh ng ch s t ng hnh Ai C p bi t n kh nh th no so v i h m gi tr -v tr). Chnh n mang l i cho chng ta phng php kho lo bi u di n cc con s b ng m i k t , m i k t nh n m t v tr cng nh m t gi tr tuy t i;... v chng ta s hi u r hn t m quan tr ng c a thnh t u ny khi chng ta nh r ng n v t kh i tr tu c a [cc nh ton h c Hi L p] Archimedes v Apollonius, hai trong nh ng thin ti v i c a th i c xa. - Pierre-simon laplace (17491827), nh ton h c ng i Php
35
TON H C V TN GIO o Hindu, pht sinh u tin n c i, gi m t vai tr to l n trong s thc y ton h c pht tri n. H i ba nghn nm v tr c, cc b th t ph i c xy d ng v i hnh d ng v kch c chnh xc. M t s ph n c a kinh Vedas, b sch thing ling c a Hindu gio, c m t cc quy t c xy d ng cc b th . M t b th ph i c d ng hnh trn v c m t di n tch nh t nh. B th ti p theo ph i l m t hnh vung b ng di n tch v i b th hnh trn. Nh ng t p sch thing ling trn gi i thi u nh ng cng th c xy d ng ny.
36
T i sao cc b th t l i ph i c nh ng yu c u ny i v i kch c v hnh d ng c a chng? M t ch chnh c a kinh sch Hindu l lin h b u tr i, Tri t v s s ng. Cc b th l m t b ph n quan tr ng th c hi n nh ng lin h ny. Ba hnh d ng c a b th t ng trng cho Tri t, kh quy n, hay khng gian. Cng v i nhau, cc b th bi u di n cho v tr . S t ng ho c vin g ch dng xy d ng chng c lin quan v i chi u di c a nm m l ch v nm dng l ch. Thng qua kinh Vedas v cc quy t c xy d ng b th , cc nh s h c nh n ra ng i n c i hi u bi t nhi u v thin vn h c. Th t v y, nh ng s o khc bn trong nh ng ng n n n bi u di n kho ng cch t M t tr i v M t trng n Tri t. CHA C A HM SIN Thu t ng l ng gic pht sinh t ti ng Hi L p c ngha l s o c a tam gic. Su hm s , hay t s , l c t li c a ngnh ton h c ny. Chng c dng xc nh kch c cc c nh v cc gc c a tam gic. M t trong su hm s ny c tn g i l hm sin. M t nh ton h c Hindu c i, Aryabhata, tnh c b ng hm sin u tin. Nh ng b ng ny trnh by gi tr c a hm sin i v i nh ng gc khc nhau. Cc b ng gip cc nh ton h c th c hi n php tnh l ng gic m t cch nhanh chng m khng c n d ng l i tnh sin cho t ng gc. Aryabhata trnh by cc b ng trong t p sch c a ng mang t a Aryabhatiyam, c vi t vo nm 499. Ngoi l ng gic ra, t p sch trn cn c nh ng quy t c cho i s , hnh h c v s h c. N cn nu gi tr chnh xc nh t c a s pi t ng c tnh n trong th i k y: 3,1416. Aryabhata cn a ra m t phng php tnh chi u di m t c nh c a hnh l p phng v i m t th tch bi t. Chng ta g i php tnh ny l cn b c ba.
37
Ng i Trung Hoa c i l nh ng nh ton h c tin ti n. H pht tri n c s cho h m th p phn v pht minh ra d ng c tnh ton t ng u tin, ci bn tnh. C l h cn khm ph ra cc t ng hnh h c tr c khi ng i Hi L p bi n nh ng t ng thnh n i ti ng. S V CH V B NG TNH Theo ti n trnh l ch s , ng i Trung Qu c vi t nhi u lo i ch s khc nhau. T nm 1500 tCN, nh ng th y t c i kh c m t lo i ch s vo v v xng ng v t. H s d ng nh ng v t ny trong nh ng d p t l nhn th u t i tng lai. Cc cu kh c ghi l i s l ng ng v t hi n t , s l ng t binh trong chi n tranh, s ng v t sn c, v vn vn. y l nh ng ch s Trung Hoa s m nh t c ghi nh n. Cc nt th ng v nt cong t o nn k t cho cc s t 1 n 9. Nh ng s ny k t h p v i cc k t cho 10, 100, v 1.000 t o ra nh ng con s l n hn. B t u vo kho ng nm 400 tCN, cc ch s v ch c s d ng trong h m gi tr -v tr. Nh ng ch s ny l nh ng v ch ng n. Cc s t 1 n 5 c bi u di n b ng m t n nm v ch. Nh ng hnh d ng ch T c dng bi u di n nh ng s t 6 n 9. Ch s bn ph i bi u di n cho hng n v , ch s ti p theo pha bn tri bi u di n hng ch c, ch s ti p theo cho hng trm, v c th .
38
Nh ng ch s v ch c kh nng c ngu n g c t nh ng que m. Ng i h c tr v cc h c gi Trung Hoa c i th c hi n cc php tnh b ng que trn b ng tnh. B ng tnh c lm b ng g v c chia thnh cc c t ho c vung. Ng i ta s d ng cc que m mu v mu en cho cc s dng v s m. M i que m di kho ng 10 cm. M t b y g m c th y 271 que. Cc que c t vo cc c a b ng m, v i m i c t t ph i sang tri bi u di n hng n v , hng ch c, hng trm, hng nghn, v vn vn. Cc que khng c t c n th n ln b ng s gy ra s l n x n. V th , vo nh ng nm 200 sCN, cc s que m s d ng cc v ch t theo h ng xen k . Ch s hng n v , bn ph i, cc v ch ng. C t hng ch c th s d ng v ch ngang, r i v ch ng cho c t hng trm, v ti p t c l p l i nh v y. M t tr ng l bi u di n s 0. Vo kho ng nm 700, khi ng i n b t us d ng m t k t cho s 0, vi c s d ng k t cng c truy n b vo Trung Qu c.
C U CHNG Jiuzhang Suanshu, hay C u chng Th thu t Ton h c, l tc ph m ton h c Trung Hoa c i n i ti ng nh t. N ra i vo kho ng gi a nm 200 tCN v nm 50 sCN. Tc ph m c i ny
g m 246 bi ton. N l m t quy n sch gio khoa c n thi t cho h c tr h c ton t th k th 7 n th k 12 sau Cng nguyn. Cc bi ton trong C u chng th hi n tnh a d ng c a nh ng k nng ton h c m ng i Trung Hoa c k t c. B bi t p th nh t lin quan n tr c a. M t b bi ton khc yu c u h c tr ph i tm t l v t l ph n trm cho s n ph m bun bn. Nh ng b bi ton khc lin quan n cc v n k thu t, thu , v tnh ton chi ph. Nhi u bi ton trong C u chng i h i nh ng php tnh ph c t p v i cc phn s . THIN VN H C TRONG VN T C Gi ng nh nh ng n n vn ha c i khc, ng i Trung Hoa c i c h ng th v i s chuy n ng c a M t tr i, M t trng, cc v sao, v nh ng thin th khc. H th n tr ng theo di nh ng bi n chuy n c a b u tr i m. Ghi chp c a ng i Trung Qu c v nh t th c v nguy t th c c t nh ng nm 1200 tCN. l m t s trong nh ng b n ghi nh t nguy t th c c nh t hi n c. Thin vn h c l tm i m c a m t vn t Trung Hoa n i ti ng. Zhoubi Suanjing l m t trong m i tc ph m ton kinh i n, cng v i C u chng. Vn t trn ra i vo kho ng gi a nm 100 tCN v nm 100 sCN, m c d ng i ta tin r ng ch t li u c a n c tu i cn l n hn. Ph n l n tc ph m trn t p trung vo vi c o c v tr v s chuy n ng c a cc v t th trn b u tr i v i m t c t ng h m t tr i. T a c a n c ngha l H ng d n o bng i Chu. M t ph n khc c a ti li u trn ni v chi u di c nh v di n tch c a tam gic vung. Trong nhi u nm, vn t ny c tn vinh l ch ng minh chi u di cc c nh c a m t tam gic vung lin h v i nhau nh th no. Trong hnh h c, cng th c ny c g i l nh l Pythagoras. (M t nh l l m t pht bi u c ch ng minh) N mang tn nh tri t h c Hi L p c i Pythagoras. Nhng ch t li u c a t p sch ny c cho l c tu i l n hn Pythagoras. V y nh l Pythagoras th t ra l m t khm ph c a ng i Trung Qu c hay sao? Cc h c gi hi n i khng dm ch c. C kh nng vn t trn b d ch sai b i nh ng nh d ch thu t ho c theo nm thng nh ng nh ton h c khc b sung thm ph n bnh ch.
TNH S
PI
M t s nh ton h c Trung Hoa tm th y nh ng gi tr chnh xc h t s c n t ng c a s pi. Vo nm 264, Liu Hui s d ng m t a gic (m t hnh khp kn v i b t k s c nh th ng no) ph ng l i hnh d ng c a m t vng trn l n. a gic c a ng c 3.072 c nh. ng bi t lm th no tm ra chu vi v bn knh c a hnh , nn ng c th gi i tm ra pi. ng tm c pi b ng 3,14159. Gi tr ng c a s pi c ph n th p phn v h n, nhng khi lm trn n nm ch s th p phn, th gi tr ny l c c k chnh xc. Hai nh ton h c cha con cn tm ra m t gi tr chnh xc hn n a vo kho ng nm 480. Tsu Ch'ung-Chih v Tsu Keng-Chih tm c gi tr c a pi vo kho ng 355 113. Gi tr b ng 3,1415929203 khi lm trn n m i ch s th p phn. N v n l gi tr chnh xc nh t c a s pi trong kho ng 1200 nm tr i.
41
NH NG B N
SAO
U TIN
Cc nh thin vn h c Trung Hoa c i sng t o ra nh ng b n sao c bi t u tin. M t trong nh ng b n ny c pht hi n ra h i u nh ng nm 1900. N n m trong m hng nghn vn t c trong m t hang ng Dunhuang, mi n b c Trung Qu c. T m b n di 2 m v n th hi n 1.339 ngi sao v i mu m c , en v tr ng. Hnh d ng quen thu c c a chm G u L n v chm Thin Lang d dng c nh n ra. H i nm 1959, cc chuyn gia kh o st t m b n trn v xc nh n c nin i kho ng nm 940. Tuy nhin, vo nm 2009, cc chuyn gia t i B o tng Anh Anh qu c kh o st l i t m b n trn tr c khi a n ra trng by. H nh n th y n c t o ra tr c n a hng trm nm, c l kho ng gi a nm 649 v 684. K t qu bi n n thnh t m b n khoa h c c a b u tr i c nh t
trn th gi i. Th t v y, do lo i gi y s d ng v thi u tnh ton, cc chuyn gia tin r ng t m b n trn l m t b n sao c a m t tc ph m cn c xa hn n a. L CH TRUNG HOA Nhi u lo i l ch c i th ng xy d ng trn nm dng l ch ho c nm m l ch. V ng i Trung Hoa l nh ng nh thin vn h c t m nh th , nn h mu n quy n l ch c a h ph i th t kh p v i chu k c a M t tr i l n M t trng. T th k th t tCN, l ch Trung Qu c s d ng thng m l ch g m 29 ho c 30 ngy. M t thng n a c thm vo khi c n gip cho l ch bi u kh p v i nm dng l ch. Lm th no h bi t khi no th thm vo m t thng n a? H theo di gc c a M t tr i th t chnh xc xuyn su t trong nm. H c th ni khi no th cc thng i qu xa tr c v tr c a M t tr i trn b u tr i. Khi i u x y ra, h lm ci vi c n gi n l l p l i m t thng. S l p l i di n ra kho ng ba nm m t l n. Lo i l ch ny v n c s d ng xc nh ngy T t Trung Hoa v nh ng ngy l ti t khc. Tuy nhin, trong cng vi c hng ngy, ng i Trung Qu c th ng s d ng cng lo i l ch nh nh ng qu c gia khc. MY VI TNH C I
Ng i Trung Qu c pht tri n m t trong nh ng cng c tnh ton t n t i lu i nh t trn th gi i ci bn tnh. Nh ng d ng s khai c a bn tnh xu t hi n t th i nh Chu, kho ng nm 1122 n 256 tCN. Nhng m t phin b n sau t ra h u d ng hn, bi n bn tnh thnh m t cng c thng d ng hn. N c s d ng r ng
ri Trung Qu c vo kho ng nm 1200. Th t ra, n v n cn l m t cng c tnh ton ph bi n m t s ni thu c chu . Bn tnh c th gi i. N c dng ta c th th c hi n nh h c th th c hi n v c xem l chi c my vi tnh u tin c a th c ng, tr , nhn v chia. V i bn tnh, ng i ng php tnh ny nhanh hn nhi u so v i ci i cc b ng m ho c s vi t ra trn gi y.
Bn tnh g m m t ci khung hnh ch nh t chia lm hai ph n. Cc h t tr t ln xu ng theo m t dy thanh ng m i ph n. Lm tnh v i bn tnh th t n gi n. V i d ng c t trn bn, ng i s d ng di chuy n v m cc h t. M t h t c m khi n c chuy n v pha thanh ngang phn chia hai t ng. T ng trn c hai h t m i thanh. T ng h t c gi tr l 5. T ng d i c nm h t trn m i thanh. T ng h t c gi tr l 1.
44
Trong s m i thi t b tnh ton th i c i, ci bn tnh c a ng i Trung Qu c l d ng c duy nh t mang l i m t phng ti n n gi n th c hi n m i php tnh s h c; ng i xem phng Ty (M v chu u) th ng ng c nhin tr c t c v [s thanh thot] m ngay c nh ng php tnh s h c ph c t p c th c th c hi n. - Georges Ifrah, nh l ch s ton h c ng i Php, 2001 M i thanh ng bi u di n m t gi tr v tr hng n v , hng ch c, hng trm, hng nghn, vn vn. th hi n s 4321 trn bn tnh, ng i s d ng di chuy n m t h t thanh ph i d i v pha thanh ch n, hai h t thanh ti p theo, ba h t thanh th ba, v b n h t thanh ti p theo n a. Khi nm h t trn m t thanh c m, ng i s d ng mang con s ln t ng trn, di chuy n m t trong nh ng h t t ng trn n thanh ch n v c nm h t pha d i ra kh i thanh ch n. Khi c hai h t trn m t thanh t ng trn c m, ng i s d ng mang con s sang thanh ti p theo pha bn tri b ng cch di chuy n m t trong nh ng h t t ng d i v pha thanh ch n.
45
Trong khi nh ng n n vn ha chu u, chu Phi v chu pht tri n th nh v ng, th B c M v Nam M cng th . Trong hng nghn nm tr i, nh ng n n vn minh v ch chu M pht tri n v r i s p . H khng th chia s thng tin v i nh ng nhm ng i khc do ngn cch i dng. V th , h sng t o ra nh ng h th ng c a ring mnh. M t s t c ng i chu M c i c nh ng ti n b ng k trong cng ngh tnh ton m c d h khng bi t n nh ng khm ph x y ra n a ph n cn l i c a th gi i. Ng i Maya, sinh s ng Mexico v Trung M ngy nay, b t u nh c thnh nh ng lng nng nghi p t tr c nm 1200 tCN. Cu i cng th nh ng thnh ph v th t Maya tr i r ng t nam Mexico xu ng nh ng qu c gia Honduras, Guatemala, El Salvador, v Belize ngy nay. N n vn ha y pht tri n th nh v ng t kho ng nm 200 n 900 sCN.
Cng ngh tnh ton Maya bao g m m t h s , ton h c, v m t b l ch chnh xc. Nhn phng di n no , s tnh ton ki u Maya mang tnh ti n b hn so v i nh ng php ton tng t s d ng cng th i i chu u, chu v chu Phi. c bi t, ton h c Maya c khi ni m s khng, ci khng c s d ng r ng ri nh ng ph n khc c a th gi i mi cho n t n sau ny. M THEO 20 a s x h i hi n i s d ng h m th p phn, trn c s 10. Cc gi tr v tr tng theo ly th a c a 10: 1, 10, 100, 1.000, 10.000, 100.000, 1.000.000 v vn vn. Tuy nhin, ng i Maya s d ng m th m trn c s 20. ( y c g i l h m nh th p phn) Trong h m Maya, cc gi tr v tr tng theo ly th a c a 20: 1, 20, 400, 8.000, 160.000. xy d ng s 62, ng i Maya dng ba ch c 20 v hai n v , thay v su ch c 10 v hai n v gi ng nh ng i chu M ngy nay. Chng ta khng r v sao ng i Maya l i s d ng h m c s 20 c l v ng i ta c t ng c ng 20 ngn tay v ngn chn chng.
47
Ch s Maya g m cc ch m v v ch ngang. M t ch m bi u di n s 1, v hai ch m bi u di n s 2. M t v ch bi u di n s 5, v hai v ch bi u di n cho 10. Ng i Maya k t h p cc ch m v v ch vi t nh ng con s l n hn. M t v ch v b n ch m, ch ng h n, l bi u di n s 9. Hai v ch v hai ch m bi u di n cho 12. TIN PHONG DNG S KHNG Ng i Maya l m t trong nh ng t c ng i s khai nh t s d ng m t k t cho s khng lm k hi u phn cch. C l h dng n vo kho ng nh ng nm 300 sCN t lu tr c khi a s cc n n vn minh s d ng m t k t nh v y. H m c s 20 c a h , bao g m c s khng, i vo s d ng trong vi th k ti p sau . K hi u Maya cho s khng l m t oval nh v i m t vi nt v ch bn trong. S khng Maya ban u n thu n ch l k t phn cch, th d phn bi t s 26 v i 206. Nhng sau ny n cn c dng lm m t con s trong n n vn ha Maya, tuy nhin v n l hng trm nm tr c khi ng i chu u tm ra cng d ng c a n. S VI T THEO C T H s m Maya ph thu c vo v tr, gi ng h t nh h s gi tr -v tr hi n i c a chng ta. Nh ng con s c a chng ta tng gi tr t ph i sang tri, v i hng n v pha ngoi cng bn tay ph i, hng ch c v tr ti p theo, r i hng trm, v c th . Nhng trong h m Maya, cc ch s c vi t t d i ln trn. V v ng i
Maya s d ng h m c s 20, cho nn cc gi tr tng theo ly th a c a 20: hng n v hng d i cng, hng hai ch c pha trn chng, r i n hng 400, v c th . NH NG CON S LINH THING Ng i Maya tin r ng m t s con s l linh thing, trong c 20, c s cho h th ng m Maya. S 5 cng th t c bi t, c l v m i bn tay ng i c 5 ngn. Th k Maya c 52 nm, cho nn 52 cng l s linh thing. S 400 cng th t c bi t l s v th n c a bng m. S 13 l c bi t v ng i Maya ngh b u tr i c 13 l p. L CH MAYA Trong vn ha Maya, m t s ngy l may m n, v m t s ngy l xui x o. Ngy may m n c ch n cho nh ng ho t ng quan tr ng nh c i h i, chi n u, gieo c y v thu ho ch hoa mu. Ng i Maya cng t ch c nhi u ngy l tn ng ng, chng ph i c quan st trn cng ngy trong m i nm. di theo ngy may m n v ngy l , ng i Maya c n m t b l ch chnh xc m t b l ch ng b v i nm m t tr i. Ng i Maya s d ng hai lo i l ch. L ch Tzolkin, hay l ch thnh, g m 260 ngy. Cc ngy c t theo tn cc v th n Maya m h tin l mang th i gian i trn b u tr i. L ch Tzokin c s d ng cng v i Haab, m t b l ch 365 ngy d a theo nm m t tr i. L ch Maya kh ph c t p. Chng c xy d ng trn s chuy n ng c a M t tr i, M t trng v Kim tinh. Cc nh s h c khng r cho l m l ch Maya c pht tri n nh th no, nhng chng c a vo s d ng vo th k th nh t sau Cng nguyn. L ch m t tr i c a h chnh xc hn m i b l ch khc thu c th gi i c i. L ch m Di. Ng i Maya tnh ra ci h xem l ngy khai sinh ra th gi i ngy 11 thng 8 nm 3113 tCN tnh theo l ch hi n i c a chng ta. L ch m Di ghi l i s ngy tri qua tnh t th i i m . Cc ch s Maya th hi n ngy thng L ch m Di trn Stela 29, m t t ng tm th y thnh ph c Tikal, Guatemala. N c t nm 292 sau Cng nguyn. Ngy thng L ch m Di ghi 8.12.14.8.15 c ngha l 1.243.615 ngy k t khi khai sinh ra th gi i Maya.
S quan tm tm hi u c a ng i Maya tr c chu k c a cc thin th , c bi t l M t tr i, M t trng v Kim tinh, khi n h tch ly c m t b su t p l n nh ng quan st chnh xc cao.
- Luis F. Rodrguez, nh thin vn h c, 1985
PH N
MAYA V TON H C
Cc nh ton h c gi m t a v quan tr ng trong x h i Maya. H gip gi l ch bi u, v h d on s chuy n ng c a cc thin th . Cc nh ton h c cn th c hi n nh ng php tnh kinh doanh, tnh gi thnh hng ha v t ai, ch ng h n.
Cc nh ton h c c miu t trong tranh v Maya ang vi t m t k hi u c bi t c m t cu n s . Nh ton h c u tin c nh n ra ang vi t trong tranh v Maya l m t ng i ph n . Chng ta khng bi t tn c a b v ch ng c cht thng tin no v b. Nhng b ph i l m t nhn v t r t quan tr ng. L CH AZTEC Vi trm nm sau khi n n vn minh Maya suy vong, ch Aztec tr thnh m t l c l ng hng m nh Mexico v Trung M. Kho ng gi a nh ng nm 1300 v 1500, nhm ng i ny chi m h u t ai t mi n trung Mexico n Guatemala, El Salvador, v Honduras. Thnh ph Tenochtitln, t i v tr Mexico City ngy nay, l th ph c a ch trn. L ch Aztec tng t nh l ch Maya. Gi ng nh ng i Maya, ng i Aztec o th i gian theo ba cch khc nhau. M t b l ch linh thing 260 ngy di theo cc v th n Aztec chi ph i ngy v tu n. y l l ch tonalpohualli. M t b l ch 365 ngy, xiupohualli, tnh theo nm m t tr i. N di theo cc ma trong nm. Ngy b t u c a hai b l ch ny ch kh p v i nhau m i 52 nm m t l n. S co dn 18.980 ngy ny, hay 52 nm, t o nn b l ch Aztec th ba. Nm 1790, cng nhn s a ch a qung tr ng trung tm Mexico City khai qu t m t t ng l n, trn, c iu kh c, g i l M t tr i. H tm th y n trong ng nt c a thnh ph Tenochtitln ngay bn d i thnh ph hi n i. Ng i ta th ng g i n l l ch. N c nh ng d u hi u cho 20 ngy tonalpohualli. Nhng n khng ph i l m t quy n l ch. Thay vo , c l n c dng lm b th cng t nghi th c c a ng i Aztec.
51
DY
M INCA
Inca Nam M l m t x h i ph n th nh t kho ng nm 1400 n 1600. nh c trong Dy Andes, ng i Inca khng h ti p xc v i nh ng n n vn minh chu u hay chu cho n khi ng i Ty Ban Nha xu t hi n vo nh ng nm 1500. N n vn ha Inca pht tri n m khng bi t n nh ng ti n b di n ra trong th i gian tr c Trung M. Ng i Inca c bi t n v i nh ng k quan xy d ng n t ng c a h . H xy d ng Machu Picchu, m t thnh ph c trn m t dy ni d c Peru. H khng c bi t t i v i nh ng ti n b ton h c c a mnh. Nhng gi ng nh ng i Ai C p, ng i Inca c n ph i bi t tnh ton gi tr t t cho cc d n xy d ng v theo di
s nhn cng, hng nhu y u ph m v t ai. Tuy nhin, a s cc chuyn gia tin r ng ng i Inca khng c h th ng ch vi t. Thng tin c l c lu gi qua phng th c truy n mi ng. V y th lm th no h lu tr thng tin? H s d ng ci quibu, m t nhm dy th t gt, lm m t d ng c m s th t ph c t p. Quibu gip m s ng i trong c ng ng, s v t nui c a m t nh no , ghi l i t thu , v nhi u th khc. Quibu g m m t s i dy ngang chnh v nh ng s i dy th ng ng khc g n vo n. Nh ng s i dy khc c th c nh ng dy khc n a g n vo n, gi ng nh nh ng nhnh nh m c ra t m t nhnh l n c a ci cy v y. Ng i Inca ghi thng tin trn quibu b ng cch th t nt trn t ng s i dy. Nt th t c ba lo i v nh ng i m khc nhau d c theo s i dy t ng trng cho nh ng gi tr v tr khc nhau, th d hng trm, hng ch c, ho c hng n v . Ng i Inca dng nh ng s i dy c mu khc nhau nh n d ng ci ang c m. Th d , mu ny m s l c , cn mu kia m s c u. S i dy cu i cng c th cho bi t t ng s khi s m c a nh ng s i dy kia c c ng l i v i nhau. V i qu nhi u ngha c m ha trn mu s c v nt th t dy, cho nn ci quibu ch ng c ngha g nhi u i v i nh ng ai khng bi t cch c n. V th , nh ng thnh vin nh t nh c a x h i Inca c phn cng ghi nh v gi i thch thng tin lu tr trn cc quibu.
53
Hi L p c i l m t n n vn minh hng m nh chi m c ph n l n th gi i a Trung H i v Trung ng t Ai C p n bin gi i c a n . Ng i Hi L p sng l p thnh ph Alexandria Ai C p. N tr thnh m t trung tm tnh ton v khoa h c. Ng i Hi L p vay m n m t s cng ngh tnh ton t ng i Ai C p, nhng h khng ch th c hi n nh ng c i ti n nh khng thi. Thay vo , ng i Hi L p pht tri n nh ng lnh v c tnh ton hon ton m i. H t n n t ng cho ton h c hi n i. V i ng i Ai C p, ton h c l m t cng c th c t dng tnh thu , ti n hnh kinh doanh v xy d ng cc cng trnh. M t khc, ng i Hi L p th thn ph c ton h c v s lgic c a n. H ngh n l m t cch rn luy n tr no. Ng i Hi L p tch ton h c thnh hai phn ngnh chnh. H s d ng ton h c ng d ng gi i nh ng bi ton th c ti n. Ton h c l thuy t nghin c u cc ng, cc s v i m khng t n t i trong t nhin. Ng i Hi L p cn s d ng ton h c ch ng minh v bc b nh ng l thuy t v th gi i t nhin.
CH
HI L P
Hy t ng t ng ph i h c thu c 27 k t s thay v 10 k t m chng ta s d ng ngy nay. l ci h c tr Hi L p c i ph i h c. Ng i Hi L p s d ng 24 k t trong b ng ch ci c a h bi u di n s . Khi dng h t nh ng k t c a ring h , h vay m n thm ba k t t b ng ch ci Phoenici, m t b ng ch ci c xa hn t khu v c ngy nay l Lebanon, Syria, v Israel. Chn k t Hi L p u tin bi u di n cho nh ng s m t ch s , 1 n 9. Chn k t ti p theo bi u di n cc b i s c a 10 10, 20, 30, vn vn cho n 90. Chn k t cu i bi u di n cho hng trm, ln n 900. M t v ch t bn tri c a m t ch s bi u di n cho hng nghn. K t M bn d i l m t ch s bi u di n cho hng ch c nghn.
M T
NH L N I TI NG
Nh tri t h c Hi L p Pythagoras s ng t kho ng nm 580 n 500 tCN. Pythagoras thnh l p m t tr ng d y ton v tri t h c
Crotone, Italy ngy nay, khi l m t ph n c a Hi L p. H c tr c a ng c g i l mn Pythagoras.
Ng i ta bi t t i Pythagoras nhi u nh t v i vi c sng t o ra m t nh l v tam gic vung. y l nh ng tam gic c m t gc vung (90 ). C nh i di n v i gc vung g i l c nh huy n. Pythagoras pht hi n th y chi u di c a c nh huy n bnh phng ln (nhn v i chnh n) b ng t ng bnh phng c a hai c nh kia c a tam gic. Chng ta th ng pht bi u nh l Pythagoras l a2 = b2 + c2. Trong phng trnh ny, a v b k hi u cho hai c nh t o nn gc vung c a tam gic, v c k hi u cho c nh huy n. M c d Pythagoras c tn vinh v i nh l trn, nhng ng i Babylon bi t t i phng trnh ny tr c Pythagoras nh ng m t nghn nm. Ng i Babylon s d ng phng trnh trn khi o
c t ai v tnh di n tch c a nh ng cnh Qu c c th cng bi t t i nh l trn. M T NH L D N T I NH L KHC
ng. Ng i Trung
Euclid, m t nh ton h c Hi L p khc, d y ton Alexandria. ng nghin c u cc s nguyn t . M t s nguyn t l s ch chia h t cho 1 v chnh n, th d nh 3, 7, ho c 11. Euclid ch ng minh r ng c m t s v h n s nguyn t . Kho ng nm 300 tCN, Euclid h p nh t nhi u l thuy t v hnh h c, trong c nhi u l thuy t t nhi u nh ton h c quan tr ng khc. ng s d ng nh l ny ch ng minh nh l khc v l i dng nh l ch ng minh nh l ti p theo. Nhng Euclid v ng ph i m t tr ng i. N u nh m i nh l c ch ng minh v i m t nh l hi n c, th lm th no ng i ta c th ch ng minh nh l u tin? Euclid gi i quy t v n b ng cch s d ng cc tin - nh ng pht bi u qu hi n nhin nn vi c ch ng minh chng l khng c n thi t. D i y l nm tin (cn g i l nh ) m Euclid s d ng: 1. M t o n th ng c th cv n i hai i m b t k. tr thnh ng th ng v 2. M i o n th ng c th ko di h n.
3. Cho tr c m t o n th ng b t k, c th v m t vng trn v i m t u o n th ng l tm c a n v o n th ng l bn knh c a n (kho ng cch t tm n ngo i vi c a vng trn). 4. M i gc vung u b ng nhau, o b ng 90 . 5. Cho hai ng th ng giao v i m t ng th ba. N u nh ng gc bn trong m t pha c a ng th ba c ng l i nh hn 180 , th hai ng th ng u cu i cng s c t nhau pha . (Pht bi u ny tng ng v i ci g i l tin ng song song) V i cc tin v nh l, Euclid t ch c m t h th ng hnh h c g i l hnh h c Euclid trong th i hi n i. Euclid a h th ng c a ng vo m t b sch 13 t p, Cc nguyn t . N c dng lm quy n sch gio khoa hnh h c cn b n trong hai nghn nm tr i. Cc chng trnh hnh h c trung h c hi n i v n xy d ng trn nh ng t p u c a b Cc nguyn t .
CH NG MINH CI HI N NHIN? M c d Euclid l m t trong nh ng nh ton h c v i nh t trong l ch s , nhng m t s chuyn gia cho r ng cc ph n thu c b Cc nguyn t th t ng ng n. H ni Euclid lng ph th i gian i ch ng minh nh ng khi ni m r rng l hi n nhin. Ch ng h n, trong m t ph n, Euclid ch ng minh r ng khng c c nh no c a m t tam gic di hn hai c nh kia c ng l i. ng v m t tam gic v i cc gc k hi u l A, B v C. Euclid gi i thch r ng n u m t con la i ng t i i m A v m t ki n c kh t t i i m B, th con la bi t r ng l trnh ng n nh t n ki n c kh l i th ng t i m A n i m B, ch khng i t A n C r i sang B. Cc mn Epicure, h c tr c a m t tr ng phi t t ng Hi L p khc, chm bi m r ng Euclid b th i gian i ch ng minh ci hi n nhin ngay c v i m t con v t.
58
NH TR NG TNH TON C
Nh tri t h c Hi L p Plato tin r ng x h i s h ng l i n u nh m i ng i c gio d c n c p cao nh t c th c. Nh t t ng v i ny s ng t kho ng nm 428 n 347 tCN.
Hnh h c l ki n th c c a ci vnh vi n hi n h u.
- Plato, trong tc ph m N n c ng ha c a Plato, kho ng 380 tCN Plato khng ph i l nh ton h c, nhng ng yu thch ton h khuy n khch m i ng i nghin c u n. Nhi u nh ton h c l n v i Vi n hn lm c a Plato, ngi tr ng tri t l v khoa h Athens. Pha trn c a c a tr ng, Plato cho t cu kh u hi Khng k ngu d t hnh h c no b c vo y. c v n c, u:
59
EUREKA! Archimedes s ng t kho ng nm 287 n 212 tCN. ng l c v n khoa h c cho Herio II, ng i th ng tr thnh ph Syracuse trn o Sicily, pha nam Italy. (Sicily khi l m t ph n c a th gi i Hi L p) Nh vn La M Vitruvius vi t v m t trong nh ng khm ph c a Archimedes m t cu chuy n tr thnh huy n tho i. Cu chuy n k r ng Herio yu c u Archimedes ki m tra xem chi c m mi n m ng v a cho ch t o dng th n thnh c lm b ng vng nguyn ch t hay h n h p c a vng v b c. Ng i ta cho r ng Archimedes tm ra cu tr l i trong khi ang ng i trong b n t m. ng nh y ra kh i b n t m v tr n nh nh ng ch y kh p cc ng ph la tong ln Eureka! Eureka! l ti ng Hi L p c ngha l Ti tm ra r i. Theo cu chuy n trn, Archimedes nh n ra r ng m t v t b ng vng ho c b ng b c dm trong n c s chi m ch , hay y i, l ng n c b ng v i th tch c a n. ( y l v vng v b c m c hn n c v s chm, ch khng n i) V vng cn n ng hn b c, nn Archimedes bi t r ng m t ci m mi n b ng vng v b c s chi m ch n c nhi u hn so v i m t ci m mi n lm b ng vng nguyn ch t c cng tr ng l ng. Ci m mi n lm b ng vng v b c s c ng k nh hn do l ng b c c n thi t thm vo cho n c cng tr ng l ng. Archimdes th nh ng v t b ng vng nguyn ch t v b c nguyn ch t vo n c o s th ch . Sau , ng th ci m mi n vo. Th ra n chi m ch c a n c nhi u hn v t b ng vng nguyn ch t. Archimedes k t lu n r ng ci m mi n c a nh vua khng c lm b ng vng nguyn ch t. Cc nh ton h c hi n i t th i nh thin vn h c ng i Italy Galileo, h i nh ng nm 1600, nghi ng cu chuy n trn. H ni phng php ny khng mang l i m t php o chnh xc cho l m. V h nghi ng vi c Archimedes o vng trong ci m mi n v i m t phng php khng chnh xc, v ng l ng i thng minh. Tuy nhin, c l Archimedes th t s ang trong b n t m khi ng khm ph ra nguyn l ton h c s d ng trong cu chuy n trn.
60
NH TON H C V
I NH T?
M t s nh s h c ngh r ng Archimedes l thin ti ton h c v i nh t c a th gi i c i. ng s d ng ton h c trong thi t k my mc v th c hi n nh ng ti n b l n trong cng ngh tnh ton. Th d , kho ng nm 240 tCN, Archimedes tnh ra m t gi tr m i cho pi chnh xc hn nhi u so v i nh ng gi tr s tr c . S d ng m t cng th c s h c, ng tm ra chu vi c a m t hnh 96 c nh ngo i ti p bn trong m t ng trn. Sau , ng s d ng cng th c trn tnh chu vi c a m t hnh khc n i ti p trong ng trn. Archimedes bi t chu vi c a vng trn n m gi a hai con s . ng l ng i u tin tnh ra s pi theo ki u nh th ny thay v ti n hnh nh ng php o th c t . Phng php ny, g i l phng php vt ki t, cho ng nh ng k t qu t t hn. ng tm th y pi vo gi a 31/7 (kho ng 3,1429) v 310/71 (kho ng 3,1408). Cc nh ton h c s d ng gi tr s c a ng trong hng th k .
61
Archimedes nghin c u cc xo n c v tm ra nh ng tnh ch t nh di n tch b m t qut b i t ng vng c a xo n c. Trong nghin c u c a ng v xo n c, Archimedes pht tri n nh ng k thu t ton h c c bi t. Hng th k sau ny, chng l c s cho m t lnh v c ton h c g i l php tnh tch phn. Archimedes cn nghin c u tnh ch t c a hnh c u v hnh tr . ng vi t v nh ng khm ph c a mnh trong nh ng t p sch nh V xo n c, V v t n i, V php o ng trn, v V hnh c u v hnh tr . Trong m t trong nh ng tc ph m cu i i mnh, Bn tnh ct, Archimedes tnh xem c n bao nhiu h t ct l p y v tr . ng i t i m t con s 8 theo sau l 63 s 0. tm ra con s ny, Archimedes pht tri n m t h tnh ton v i nh ng con s r t l n. N l c s cho k hi u khoa h c, m t cch vi t nh ng con s r t l n v r t nh . Theo k hi u khoa h c, 894.000.000 s c vi t l 6,94 x 108, trong 108 l s 1 v 8 s 0 theo sau. CHA C A IS Diophantus l nh ton h c s ng Alexandria vo kho ng nm 275 sCN. Diophantus c g i l cha c a i s h c. ng nu ra s d ng cc k hi u v phng trnh (th d x + y = z) trong ton h c v vi t b S h c, quy n sch u tin trn th gi i v i s , vo th k th ba sau Cng nguyn. S h c g m 13 t p v c kho ng 130 bi ton. N c s d ng trong hng th k . N h tr cc k s s d ng i s o t ai v xy d ng ng x v nh c a. NG I C IH CT NG I C I B n c nh cc nh thin vn Mesopotami s d ng ton h c nh th no nghin c u chuy n ng c a cc thin th v d on nh t nguy t th c? Vo nh ng nm 100 tCN, m t nh thin vn h c ng i Hi L p tn l Hipparchus cng nghin c u cc s ki n thin vn. Hipparchus h c v h m pht v giy theo 60 c a ng i Mesopotami. ng dng n theo di v tr c a cc thin th . ng cn s d ng l ng gic nghin c u v tr c a M t tr i cng cc
hnh tinh, v c th o chnh xc hn chi u di c a m t nm. Tnh ton c a ng ng trong ph m vi sai s 6,5 pht. NH NG CI NG H T T HN M t k s ng i Hi L p tn l Ctesibius x Alexandria ch t o m t d ng s khai c a ci ng h c gi i ngy nay c a chng ta vo th k th hai tCN. N l m t ci ng h n c clepsydra. N ti n b hn ci ng h s d ng Ai C p c i. ng h c a Ctesibius g m m t v t n i v i m t thanh ng pha trn. M t ci t ng ki u bp b, v i kim ch c m trong tay, g n v i pha trn c a thanh. Ci kim cho bi t th i gian v ngy thng b ng cch ch vo cc v ch trn m t ng h . V t n i c t trong m t bnh ch a n c. N dng ln khi n c u u nh gi t vo bnh ch a. Khi n c t t i m c nh, n ch y ra b t u tr l i, v v t n i h xu ng th p. Ci kim cng di chuy n theo. Cc ng h n c Hi L p khc giu tr t ng t ng hn. Kim c a chng c g n v i bnh rng chuy n ng khi n c ch y vo ng h . Chuy n ng c a bnh rng lm cho nh ng vin mi nh n th vo bnh, ho c nh ng ci t ng nh quay trn, nh d u s tri qua c a th i gian. S SUY TON C A THNH ALEXANDRIA Nh ton h c n u tin c bi t c tn g i l Hypatia (hnh). B sinh vo kho ng nm 370. B tr thnh nh lnh o c a m t nhm l n g m nh ng nh tri t h c v nh ton h c t i Alexandria, Ai C p. Hypatia vi t m t s tc ph m v ton h c, bao g m c m t t p sch v thin vn h c. M t m ng gi n gi m st Hypatia vo nm 415. V sao ? Ch ng ai bi t r c . M t s nh s h c tin r ng v Hypatia qu n i ti ng v m ng i k v i b. Nh ng ng i khc th cho r ng k m st thu c phe ch ng i cc nh khoa h c. M t s tn C c ni r ng cc nh khoa
63
h c khng tin vo Cha. m ng c l do trn.
gi t Hypatia v nguyn
Nhi u nh ton h c v nh khoa h c r i kh i Alexandria sau v m st Hypatia. C l h s h cng s b gi t. Tr c v m st , Alexandria l trung tm khoa h c, y h c, v h c thu t c a th gi i trong g n b y trm nm tr i. Cc nh s h c s d ng ci ch t c a Hypatia nh d u s k t thc c a Alexandria v i vai tr l trung tm h c thu t ton c u. THP NG H C B n c nghe ni t i Big Ben cha? N l ci chung n ng 12 t n trong Thp ng h c a Ta Th chnh London, n c Anh. Ng i ta dng Big Ben gi nh p th i gian k t nm 1859. Thp Gi Athens c i c nh ng ng h m t tr i kh ng l . Chng l Big Ben c a th gi i c i. Cn g i l Horologium, Thp Gi hi n nay v n tr gan cng tu nguy t. N l m t thp hoa cao 13m v ngang 8m. Andronicus x Cyrrhus, m t nh thin vn v nh ton h c ng i Hi L p, thi t k ta thp vo kho ng nm 100 tCN. N c tm m t, m i m t c m t ng h m t tr i ch th i gian r t chnh xc. S d ng hnh h c, Andronicus tnh chnh xc ci bng s ri nh th no ln trn b m t c a nh ng ng h m t tr i. ch th i gian vo ban m v nh ng ngy nhi u my, Andronicus thm m t ng h n c vo bn trong ta thp.
M T MY VI TNH C
I?
Nm 1901, nh ng ng i th l n bi ngoi khi o Antikythera, g n Hi L p, tm th y tn d c a m t d ng c c khc l . N thu c v m t chi c tu chm h i hai nghn nm tr c. D ng c trn c ng i ta g i l My c Antikythera.
Khng ai bi t d ng c trn l ci g, mi cho n th p nin 1950, khi m t nh khoa h c t i tr ng i h c Yale, Derek de Solla Price, k t lu n r ng n l m t chi c my vi tnh c i. N c ba mi bnh rng, cng cc kim ch v m t ng h . Chi c my quay tnh s m c v l n c a M t tr i v M t trng v chuy n ng c a nh ng ngi sao quan tr ng. Gio s de Solla Price ngh My c Antikythera c l t ng c trng by trong vi n b o tng ho c ni cng c ng m i ng i c th nhn vo n v khai thc. C l , ng ni, n t ng c trng by trong Thp Gi. Vo nm 2005, cc nh khoa h c ng i Hi L p v ng i Anh ti n hnh nh ng nghin c u m i v My c Antikythera v i
cng ngh nh cao. H s d ng k thu t ch p nh b m t, ch p nh tia X ba chi u, v ch p nh k thu t s chi ti t nhn vo bn trong c my. V i d li u m i ny, h khai ph nh ng b ph n bn trong nh nh t c a n. Cng ngh m i cn ch p nh c a nh ng ch kh c qu m nh t ho c b che n i nn ng i ta khng th y k t khi d ng c b chm cng v i con tu. Nh ng ch kh c ny lm sng t thm v ch c nng c a d ng c . Chi c my vi tnh c i d on nh t th c v cn theo di chu k b n nm c a Th v n h i Olympic th i c i. Ngoi ra, m t ng h pha sau c my mang tn g i 12 thng c a m t b l ch c . Cc tn g i c xu t x Sicily. Cc nh khoa h c cho r ng nh ng tn g i ny c th g n k t My c Antikythera v i nh ton h c n i ti ng nh t c a o Sicily, Archimedes. Nh thi t k l i l c n sau c my tnh c i ny ch l m t trong nhi u b n cn t n ng. Khng c ai pht tri n m t d ng c tnh ton tin ti n hn My c Antikythera trong hn m t nghn nm sau s sng t o ra n. V N NG VIN KHNG CH Y Cng ngh tnh ton c th lm nhi u vi c hn l i gi i nh ng bi ton th c t . N c th gip
ch ng minh ho c bc b nh ng quan ni m v th gi i t nhin. Nh tri t h c Hi L p Zeno x Elea, ng i s ng t nm 495 n 430 tCN, s d ng ton h c c g ng ch ng minh ho c bc b nh ng quan ni m ph bi n v th i gian v khng gian.
Quan i m c a ng tr nn n i ti ng v i tn g i Ngh ch l Zeno. M t ngh ch l l m t pht bi u mu thu n ho c phi lgic. L ng phn l ngh ch l n i ti ng nh t c a Zeno: Chuy n ng khng th t n t i, v tr c khi v t chuy n ng c th i t i ch c a n, n ph i i t i trung i m c a hnh trnh c a n. Nhng tr c khi n c th i t i trung i m , n ph i i t i i m m t ph n t. Nhng tr c khi n i t i i m m t ph n t, n ph i i t i i m m t ph n tm, v c th . V v y, chuy n ng khng bao gi c th b t u.
hi u ngh ch l trn, hy gi s m t c gi mu n ch y n ch ng i b n c a mnh cch 30 m ng. Tr c tin, c ph i i t i v ch 15 m. Tr c , c l i ph i n v ch 7,5 m. n , c ph i i t i i m 3,8 m. Tr c n a, c ph i ch y 1,9 m. V khng gian c th chia thnh m t s v h n (khng c i m d ng) nh ng n v nh xu v m i n v s c n m t l ng th i gian nh t nh i qua, cho nn c gi s c n m t l ng th i gian v h n it i ch c a mnh. Ngh ch l ny trng c v ng ng n ho c phi lgic. Nhng n khi n cc nh ton h c ph i au u. Trong hng th k , khng ai c th ch ng minh Zeno sai c . Cu i cng th cc nh ton h c thnh cng vo nh ng nm 1800. H bc b ngh ch l trn, s d ng l thuy t nh ng t p h p v h n, l m t phng php ton h c m t m i lin h gi a cc v t.
68
La M c i b t u l m t th t nh , thnh l p vo nm 753 tCN, v n m bn b sng Tiber mi n trung Italy. D n d n, ng i La M i xm chi m nh ng vng t lng gi ng v xy d ng m t ch hng m nh. Cu i cng, n tr i r ng t Bi n Caspi, Bi n pha ng, bng qua B c Phi n Ty Ban Nha pha ty, v n c Anh pha b c. Gi ng nh nhi u n n vn minh c i khc, ng i La M h c h i cng ngh t nh ng t c ng i lng gi ng, trong c nh ng t c ng i m h n d ch.
69
Th t ra, ng i La M th a h ng ph n nhi u cng ngh tnh ton c a h t ng i Hi L p. Nhng ng i La M s d ng ton h c v tnh ton theo nh ng ki u khc nhi u l m. Trong khi ng i Hi L p th a nh n ton h c l m t phng php rn luy n tr no, th ng i La M l nh ng ng i th c d ng, h p d ng ton h c cho nh ng bi ton trong cu c s ng hng ngy. H c n n c s ch cho nh ng thnh ph c a mnh, nn h s d ng cng ngh tnh ton thi t k c ng d n n c, ho c nh ng knh d n kh ng l . S d ng proma v nh ng thi t b tr c a khc vay m n t nh ng ng i Hi L p thu c a, ng i La M xy d ng ng x, nh c a v nh ng c u trc khc. Ng i La M s d ng ton h c nh m t cng c . Tuy nhin, h cng th c hi n m t s pht tri n ton h c ti n b c a ring h . I, V, X, L, C, D, M Ng i La M pht tri n m t h s trong ch b y k t c a b ng ch ci Latin c ng thm vi k hi u n a l c th vi t ra m i con s - t 1 cho n 1.000.000.000.000.000.000.000.000 ho c l n hn n a! K t Latin I bi u di n cho 1, V cho 5, X cho 10, L cho 50, C cho 100, D cho 500, v M cho 1.000. t m t v ch ngang nh pha trn m t con s l nhn gi tr c a n v i 1.000. Ch ng h n, M (1.000) v i m t v ch pha trn c ngha l 1.000.000. Trn l thuy t, m t ng i c th thm s v ch vi t nh ng con s kh ng l . Trn th c t , ng i La M hi m khi s d ng nhi u hn m t v ch. Cc ch s La M c vi t t tri sang ph i. M t con s t bn ph i m t con s khc c gi tr b ng ho c l n hn hm php c ng. Ngha l, VI ngha l 5 + 1, ho c 6. MD ngha l 1.000 + 500, hay 1.500. DC ngha l 500 + 100, hay 600. M t con s t bn tri m t con s khc c gi tr l n hn hm php tr . Th d , XL ngha l 50 10, hay 40. DM ngha l 1.000 500, hay 500. MCM ngha l 1.000 + (1.000 100), hay 1.900. Hy th vi t s nh, chi u cao v cn n ng c a b n b ng ch s La M xem. B n c nh n th y s b t ti n l n khng? Tr c h t, cc ch s c th chi m r t nhi u khng gian. Chng cng kh s d ng khi c ng, tr , nhn v chia.
70
MY VI TNH YU THCH C A M I NG I Vo th k th nh t tr c Cng nguyn, bn tnh l m t cng c m v tnh ton ph bi n La M c i t lu tr c khi n ph bi n Trung Hoa. Ng i La M s d ng m t s bn tnh c thanh tr t, gi ng nh ng i Trung Hoa. M t phin b n La M c nh ng rnh, trn ng i ta di chuy n nh ng hn cu i ho c hn m kim lo i trn, nh n.
CHNG TA I BAO XA Trong xe hi hi n i, ci kilomet k trn b ng i u khi n cho bi t xe i c bao xa. Xung quanh n c th l nh ng mn hnh v nt nh n tin ti n n m c nh u ngn tay c a ng i ti x , nhng kilomet k th t ra l cng ngh c i. Kilomet k l n u tin c pht tri n b i Marcus Vitruvius Pollio, m t k s ng i La M. ng s ng t nm 70 n nm 25 tCN. ng g n m t bnh xe l n trong gin khung, gi ng h t nh xe ct kt hi n i. Bnh xe g n v i m t bnh rng c b n trm kha. V i m i vng quay c a bnh xe, bnh
rng chuy n ng v pha tr c m t kha. Bnh rng chuy n ng b n trm l n v i m i nm nghn foot La M, tng ng m t d m La M. V v i m i b n trm vng quay, m t hn ri xu ng m t thng ch a b ng kim lo i. Ti ng ku c a hn bo hi u i qua m t d m La M r i. Vitruvius hnh dung vi c s d ng d ng c trn cho xe ng a v xe b ng i i ng bi t c qung ng i qua. Vo cu i m i ngy ng, ng i nh xe c th m s hn trong thng ch a, ki m tra s d m ng i, v t l i cc hn cho hnh trnh ngy ti p theo.
D M LA M V i nh ng qung ng di, ng i La M s d ng m t s o g i l mille passuum, hay m t nghn b c. Qung ng ny tng ng v i nm nghn foot La M. N cn c g i l m t d m La M. Tnh theo o l ng hi n i, m t d m La M b ng kho ng 0,92 d m hi n i, hay 1.479 m. Ng i La M s d ng s o ny trong xy d ng knh o, ng x, t ng thnh v cc pho i qun s , vn vn.
72
NH NG B
L CH T T HN
B l ch La M u tin, c pht tri n vo kho ng nm 738 tCN, xy d ng trn nm m l ch. V i ch 304 ngy chia thnh 10 thng b l ch ng n m t 61 ngy. Sau , ng i La M b sung thm hai thng n a, nhng chng v n cha . b cho s h t ngy thng, ng i La M ph i b sung thm m t thng vo b l ch c a h m i hai nm m t l n. Hnh h c c [ng i Hi L p] tr ng v ng, v th khng ai ng knh hn nh ton h c. Nhng chng ta [ng i La M] h n ch ngh thu t ny v i vi c o l ng v tnh ton. - Marcus Tullius Cicero, nh tri t h c v chnh khch La M, trong tc ph m Tusculan Disputations, t p 1, kho ng nm 45 tCN. L ch La M b tr t kh p khi cc vin ch c nh n c b t u b sung thm nh ng thng m i n a. T i sao ? Th nh tho ng h lm th t i ch c c lu hn ho c hon b u c . Cu i cng, vo nm 45 tCN, hong Julius Caesar ph chu n l y dng l ch Ai C p dng cho ch La M. ng g i n l l ch Julian t tn vinh mnh. N c m t nm 365 ngy v m i b n nm nm nhu n b sung thm m t ngy. L ch Julian r t chnh xc. N ch di hn nm m t tr i 11 pht 14 giy.
74
Cc x h i c i pht tri n th nh v ng r i l i tn. Th ng th nh ng nhm non y u v chnh tr ho c y u km v kinh t b nh ng nhm khc xm chi m, n d ch. Nhng cho d m t n n vn ha di t vong, th cng ngh c a n v n cn . Nh ng nhm ng i i xm l c xy d ng x h i trn ki n th c c a nhm ng i b xm l c ti p t c pht tri n cng ngh . Tuy nhin, i u khng ph i lc no cng ng. Sau khi qu c La M ri vo tay k xm l c vo nm 476, ton ci chu u b c vo m t th i k g i l Th i k Trung C (kho ng nm 500 n 1500). Th i Trung C th nh tho ng cn c g i l K nguyn Tm t i, v ngh thu t, vn ha v h c thu t chu u trong nh ng nm thng ny b suy y u n m c t i thi u. M t s ng i th th cng bi t ho c c i ti n d a trn cng ngh c . Kho ng nm 900, ch s Hindu-Arab du nh p vo chu u. Chng thay th ch s La M trong cng d ng hng ngy, l p nn giai o n tnh ton d dng hn v i h m th p phn n . Nh ng n n vn ha thu c nh ng vng mi n khc c a th gi i ti p t c pht tri n ki n th c c a h v s tnh ton v ton h c trong th i Trung C . Ng i Maya xy d ng x h i ph n vinh Trung M. Trung Hoa, nh T ng thc y nhi u ti n b vn minh. Ng i Inca Peru xy d ng m t qu c hng m nh trn vng ni non. Sau , trong m t th i k g i l th i Ph c hng (1300 1600), ng i chu u khm ph l i cng ngh Hi L p v La M c i. Vo nh ng nm 1400, cc h c gi khm ph l i nh ng t p sch ton c cng nh ng cu n ti li u lu gi trong th vi n v tu vi n thu c nh ng qu c chu u tr c . S pht minh tr l i c a
n n ton h c tin ti n c t th i c pht tri n v t b c.
i lm n n ton h c hi n
Ngoi ra, s thm hi m ton c u mang n s truy n b cng ngh . Ng i chu u i thm hi m v nh c chu M vo th k th 16 v 17. Cc thu c a chu u chu v chu Phi cng mang ki n th c thu c nh ng n n vn ha khc nhau l i ha nh p v i nhau. nhi u ni, ch thu c a tn kh c hay ch th c dn khi n ki n th c v cng ngh c a nh ng nhm ng i y u hn b i vo qun lng. l tr ng h p khi ng i Ty Ban Nha xm chi m Inca Nam M. Tuy nhin, khi s linh ho t ton c u v truy n thng pht tri n, th s truy n b nh ng t ng ton h c cng lan r ng theo.
76
CNG NGH TR V NG V I TH I GIAN Trong th i hi n i, ph n l n cng ngh tnh ton c a chng ta l gi nguyn nh ng k thu t c i. H th ng m hi n i c a chng ta d a trn c s 10. Nhng b n cng c th tm th y b ng ch ng c a h m Mesopotamia, h m c s 60, trong cu c s ng hng ngy. Chng ta v n dng 60 lm c s o cho th i gian. M t pht c 60 giy. M t gi c 60 pht. ( n v o gc) cng c chia ra theo 60. M t vng trn ch a 360 , b ng 60 x 6. Cn n l m t th d khc c a cng ngh tnh ton Babylon c i cn tr v ng theo th i gian. Nh ng ci cn ny v n c ch cho nhi u m c ch khc nhau. Nh ng chi c cn dng trong phng m ch c a bc s th ng l cn n. i tr ng tr t pha trn cn cn b ng v i tr ng l ng c th c a b n. m t s ni, thng nhn v m t s ng i v n cn dng bn tnh. Theo ti n trnh th i gian v truy n b kh p ton c u, nh ng chi c my vi tnh n gi n ny v n c s c s ng ring c a chng tr c cng ngh tin ti n. Trung Qu c khng ph i l n n vn ha duy nh t pht tri n m t my tnh thu c lo i nh th . Nh ng phin b n khc c a bn tnh c s d ng Sumeria c i, Hi L p c i,
v La M c i, v ti n vo th i hi n i, n c Nga v Nh t B n. Qun i M ki m tra cng d ng c a chi c bn tnh ki u Nh t h i nm 1946. H dng bn tnh v my tnh b ng i n m i toanh khi y u v i nhau v t c v chnh xc. M i chi c my c m t ng i i u khi n am t ng gi i nh ng bi ton c s d ng php c ng, tr , nhn v chia. Chi c bn tnh ginh ph n th ng v i t s p o 4 trn 1! XY D NG TRN NH NG T NG C I T t nhin, theo th i gian, ng i ta c i ti n nhi u lo i cng ngh tnh ton. M t th d nh v y l l ch hi n i c a chng ta. Sau khi Julius Caesar ph chu n l ch Julian vo nm 45 tCN, ng i dn nhi u vng trn th gi i s d ng n trong hn 1500 nm tr i. Nhng theo th i gian, sai s 11-pht-trn-nm trong b l ch gp thnh n v ngy. Nh ng ngy l t t khng cn di n ra ng th i i m trong nm n a. M t b l ch m i hn, g i l l ch Gregory, g n chnh xc nh nm m t tr i. B l ch ny ch n m c tr c v sau Cng nguyn d a trn ngy sinh c a Cha Jesus. M t tu s ngh ra h m nm ny vo nm 525, B.C [tr c Cng nguyn] trong ti ng Anh l vi t t t c a Before Christ [Tr c Cha], A.D [sau Cng nguyn] trong ti ng Anh l vi t t t c a t Latin anno Domini, ngha l trong nm thin cha c a chng ta. Vo nm 1582, Gio hong Gregory XIII, ng i ng u Gio h i Thin cha La M, a 10 ngy ra kh i l ch. ng cho thng qua l ch Gregory. y l b l ch v n s d ng a s cc n c. D m k c a Vitruvius cng khch l nhi u c i ti n. Ng i La M cha bao gi s d ng ci d m k m Vitruvius m t . N b lng qun trong ch ng 1300 nm. Sau , thi t k c a ng c khm ph l i vo nm 1414. K s v i ng i Italy Leonardo da Vinci (14521519) sau ny th ch t o t s m t trong ti li u c a Vitruvius, nhng ng lm n ho t ng c. Nh nh ng ti n b trong cng ngh c gi i, vo gi a th k 19, cc nh pht minh ch t o ra kilomet k thu c lo i c s d ng trong xuyn su t th k th 20. Nh ng ci kilomet k ny s d ng nhi u bnh rng. M i bnh rng quay m t m t ng h s sao cho ng i li xe c th nhn bi t anh ta ho c c ta i c bao xa.
Vo th k th 17, cc nh ton h c nu ra nhi u t ng m i d a trn nh ng khi ni m c . Nm 1619, nh ton h c ng i Php Ren Descartes pht minh ra hnh h c t a . ng nghin c u hnh h c trn m t m ng l i t a (c nh s ), s d ng cc nguyn l i s . Pht minh ny mang n c s hnh h c tin ti n hn v cc nh ton h c c th v i cc phng trnh t o ra v thay i cc ng th ng, m t ph ng, ho c cc hnh d ng bn trong m ng l i t a . Cc nh ton h c ng i Php Pierre de Fermat v Blaise Pascal sng t o ra khi ni m xc su t ton h c vo nm 1654. Xc su t lin quan n vi c m s nh ng k t c c c th c trong m t tnh hu ng xc nh kh nng c a m t k t c c nh t nh l bao nhiu. Khi b n tung m t ng xu, n c th p m t trong hai m t xu ng. V th xc su t n n m ng a l m t ph n hai. Xc su t l m t khi ni m quan tr ng trong nh ng lnh v c hi n i thu c th ng k, ti chnh, khoa h c v tri t h c.
79
Lnh v c gi i tch, nghin c u s bi n i, xu t hi n m t th p nin sau . Trong s nhi u cng d ng c a n, gi i tch c dng xc nh ng cong, di n tch v th tch. Vo nm 1665, Isaac Newton, m t nh khoa h c v nh ton h c ng i Anh, nu r hai ton t c b n trong gi i tch lin h v i nhau nh th no. Nh tri t h c v ton h c ng i c Gottfried Leibniz cng pht tri n lnh v c ny m t cch c l p v i Newton. Vo th p nin 1670, ng sng t o ra k hi u m a s h c sinh h c gi i tch v n dng vi t cc phng trnh. Gi i tch t n n t ng cho v s nh ng ti n b trong k thu t v c h c, v t l h c, th ng k h c, thin vn h c, kinh t h c, y h c, v nhi u lnh v c khc. T TON H C N MY VI TNH Cc nh ton h c ti p t c k th a nhau xy d ng v c i ti n cc t ng. Nhng chng ta ti n t gi i tch n laptop nh th no? Bn tnh v My c Antikythera l nh ng phin b n s khai c a my tnh ho c my vi tnh. Th c tr t, m t cng c tr t c nh s c pht minh vo th k th 17, cng th . Th c tr t ti t ki m th i gian v sai s trong tnh ton. Ng i dng c th tr l i m t php tnh b ng cch g n cho kh p cc ph n c a th c tr t v i nh ng con s nh t nh. My tnh k thu t s - nh my vi tnh hi n i l nh ng c my c kh
nng l p trnh tr c. Ng i dng c th l p trnh chng th c hi n nh ng cng vi c nh t nh. Nh ng c my u tin nh th xu t hi n vo u th k th 19. Nh ng c my c l p trnh u tin bao g m m t khung d t v m t my vi tnh c. Nh ton h c ng i Anh Alan Turing nghin c u s i n ton vo th p nin 1930. Cc t ng c a ng mang n cho ng danh hi u cha c a ngnh khoa h c my tnh. Tuy nhin, ng i M George Stibitz th ng c xem l cha c a my vi tnh hi n i. Vo nm 1937, ng ch t o ra chi c my tnh u tin s d ng h m nh phn, hay m nh phn, th c hi n tnh ton s h c. M nh phn s d ng s k t h p c a 0 v 1. Th d , s 9 trong h th p phn c th vi t l 1001 trong h nh phn. T t c my vi tnh hi n i u s d ng m nh phn khi th c hi n cc php tnh bn trong chng.
81
Khi my vi tnh i n t , k thu t s pht tri n trong th k 20, chng pht tri n c v kh nng v kch c . Cc nh khoa h c pht tri n ph n c ng lu tr thng tin. i u ny bi n my tnh thnh my lu tr d li u nh chng ta bi t. Nh ng chi c my vi tnh kch c b ng cn phng c ch t o trong th p nin 1950 v 1960 x l nh ng php tnh ngy m t ti n b hn. Sau , vo th p nin 1970, s pht minh ra b vi x l gip my vi tnh thu nh kch c h t s c ngo n m c. Vo th p nin 1980, m t chi c my tnh c nhn c th t v a trn bn lm vi c.
Nh kh nng x l v song c a my vi tnh, ng i hi n i c th lm vi c nhanh hn v t sai st hn so v i t tin c a chng ta. My vi tnh gi i quy t nhanh g n nh ng php tnh m ng i ta m t c i ng i th c hi n. V l do ny m chng cho php v s pht tri n trong ngnh ton h c, khoa h c, v nh ng lnh v c khc.
Nhng khng thnh t u no trong s ny c th thnh hi n th c n u nh khng c cng ngh tnh ton c a ng i c i. Cc h th ng o, m, v tnh ton c a h mang l i cho chng ta nh ng cng c m chng ta hng ngy.
83
NIN
I L CH S
35.000 tCN Ng i chu Phi c n c Swaziland ngy nay kh c kha vo xng kh u ch, sau ny g i l xng Lebombo, nh l m t cch nh s th t . 3.500 tCN Ng i Ai C p b t u s d ng c t thp lm h m t tr i s khai. ng
3.000 tCN Ng i Mesopotamia vi t trn cc phi n t st, trong c nh ng k t s t h m d a trn c s 60 c a h . y l m t s k t s c bi t n u tin trn th gi i. Ng i Ai C p b t u s d ng l k sng Nile o m c n c l hng nm c a sng Nile. 2.000 tCN Cc nh ton h c Babylon v Ai C p khm ph ra khi ni m s pi. H tnh ra nh ng gi tr g n ng u tin. 1.500 tCN Ng i Ai C p thi t k ra chi c tin (clepsydra). 1.400 tCN Ng i Sumeria s d ng tr c ai. a ng h n c o ranh gi i u t
Th k 6 tCN Pythagoras ch ng minh r ng v i m i tam gic vung, bnh phng chi u di c nh huy n b ng t ng bnh phng chi u di hai c nh kia. K t qu ny tr nn n i ti ng v i tn g i nh l Pythagoras. 300 tCN Nh thin vn h c ng i Babylon Berosus ch t o ra m t chi c ng h m t tr i b ng cch t m t c t ng h trong m t ci n n hnh bt. Cc ng k trn n n phn chia ngy thnh 12 ph n b ng nhau. Nh ton h c Hi L p Euclid cng b tc ph m hnh h c Cc nguyn t . B sch a ra nm tin , d a trn ng ch ng minh ra nh ng nh l c a mnh. 240 tCN Archimedes s d ng m t a gic 96 c nh trong
phng php vt ki t c a ng, xc nh c gi tr c a s pi n m gi a 31/7 (kho ng 3,1429) n 310/71 (kho ng 3,1408). 238 tCN Nh vua Ptolemy III c i ti n l ch Ai C p 365 ngy b ng cch thm vo m t ngy sau m i b n nm. B l ch m i di hn nm m t tr i ch ng 11 pht. 200 tCN - 50 Tc ph m kinh i n Trung Hoa C u chng v Th thu t ton h c ra i. Th k 2 tCN K s Hi L p Ctesibius ch t o ra m t lo i ng h n c chnh xc hn nh ng phin b n c tr c . Th k 3 Ng i Maya Trung M s d ng s 0 lm m t b ph n thu c h m theo c s 20 c a h . 499 Aryabhata the Elder, thu c n , cng b b ng gi tr sin cho nhi u gc trong tc ph m Aryabhatiyam c a ng. Th k 6 Ng i n b t u s d ng ch s Hindu-Arab trong h th p phn. 876 S 0 u tin c kh c trong m t ng n d ng n . n xy
1200 Bn tnh tr nn ph bi n Trung Hoa, m c d nh ng phin b n tr c t n t i qua hng th k. 1400 1600 X h i Inca pht tri n th nh v ng trong mi n ni Andes thu c Nam M. H s d ng dy tht gt g i l quipus lu gi s li u v nh ng thng tin khc. 1858 Alexander Henry Rhind tm th y m t b sch ton b ng gi y ci g n Thebes, Ai C p. Sch ton gi y ci Rhind c nin i kho ng nm 1650 tCN. 1901 Th l n tm th y My c Antikythera trong xc c a m t con tu m. 1946 Qun i M t ch c so snh bn tnh Nh t B n v my tnh b ng i n v t c v chnh xc. K t qu l bn tnh Nh t B n chi n th ng.
Th p nin Cc nh kh o c tm th y chi c xng Lebombo c 1970 i g n ng Bin gi i Swaziland. 2005 Cc nh khoa h c ng i Anh v Hi L p nghin c u My c Antikythera v i cng ngh ch p nh m i. Chng lm l r nh ng ch kh c cung c p manh m i v nhi u cng d ng v ngu n g c c a chi c my. 2009 Cc chuyn gia t i Th vi n Anh qu c th m nh l im tt mb n sao Trung Hoa c i. H nh n th y n c nin i kho ng nm 646 684, khi n n l b n sao c nh t c bi t. 2010 M t nh nghin c u l ch s khoa h c ng i Anh b kha m t o n m thu c nh ng hnh nh ton h c trong nh ng tc ph m c c a Plato, cho th y Plato tin r ng cc nguyn l ton h c, ch khng ph i th n thnh, l ci i u khi n v tr . C l Plato che y ni m tin c a ng trnh s tr ng ph t c a nh ng nh lnh o tn gio.
86
THU T NG
ch s : k hi u dng di n m t con s . bi u
l ng gic: nghin c u tnh ch t c a cc tam gic. nm m l ch: kho ng th i gian d a trn pha c a M t trng, di t ng c ng 354 ngy. Nm m l ch c chia thnh 12 thng, m i thng c 29 ho c 30 ngy. nm m t tr i: th i gian Tri t quay tr n m t vng xung quanh M t tr i: 365 ngy, 5 gi , 48 pht, 46 giy. pi: t s c a chu vi c a m t ng trn v ng knh c a n; c cc nh ton h c xc nh b ng 22/7, hay x p x 3,1416. s nguyn t : m t s ch chia h t cho 1 v chnh n. tin : m t pht bi u c ch p nh n l ng ng vai tr c s cho nh ng l p lu n hay nh l khc. ton h c: ngnh khoa h c c a nh ng con s . tr c a: s d ng ton h c o kch c v cao c a nh ng cnh ng, ni non, thung lng v nh ng a hnh khc.
c s 10: h m trong gi tr v tr tng theo ly th a c a 10. i s : ngnh ton h c x l cc i l ng bi u di n b ng k hi u. nh l: m t pht bi u ton h c c ch ng minh ho c s p c ch ng minh. gc vung: gc c s 90 . o b ng
h m gi tr -v tr: m t h th ng s trong cc ch s nh n nh ng gi tr khc nhau ty thu c vo v tr c a chng. hnh h c: ngnh ton h c x l nh ng s o, tnh ch t, v m i lin h c a cc i m, ng th ng, gc, m t v kh i. k hi u khoa h c: m t h th ng trong cc ch s c bi u di n l m t s n m gi a 1 v 10 nhn v i m t ly th a c a 10. Th d s 29300 c vi t l 2,93 x 104.
87
Ti li u tham kh o
Asimov, Isaac. Thin vn h c th i c Stevens. Xu t b n 2006. i. Milwaukee: Gareth
Hightower, Paul. Cha c a Hnh h c: Euclid v th gi i 3D c a ng. Berkeley Heights, NJ: Enslow Publishers, 2010. McCallum, Ann. Cu c s ng b n c a Ton h c: Khm ph Nh ng con s nh th no (v t i sao). Nashville: Williamson Books, 2005. B sch th k hai mi. Minneapolis: 2001- 2004.
Website tham kh o
Calendars through the Ages http://www.webexhibits.org/calendars/index.html Science Kids at Home http://www.sciencekidsathome.com/science_experiments/sundi al-1.html Secrets of Lost Empires http://www.pbs.org/wgbh/nova/lostempires/ Science Channel http://science.discovery.com/
88
ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di

Michael Woods & Mary B. Woods
Tr d Trn Nghim dch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011

Công nghệ tính toán thời cổ đại

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Công nghệ tính toán thời cổ đại

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di

Michael Woods & Mary B. Woods

Tr d Trn Nghim d ch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

d ng th i c s d ng ton h c my mc, v v kh.

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

phng trnh nu trong s l nh ng bi ngon h c sinh l p su ngy nay.

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

cn th c hi n nh ng pht tri n quan tr ng v tnh S N

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Crotone, Italy ngy nay, khi l m t ph n c a Hi L p. H c tr c a ng c g i l mn Pythagoras.

c t ai v tnh di n tch c a nh ng cnh Qu c c th cng bi t t i nh l trn. M T NH L D N T I NH L KHC

Cng ngh tnh ton th i c

Nh tri t h c Hi L p Plato tin r ng x h i s h ng l i n u nh m i ng i c gio d c n c p cao nh t c th c. Nh t t ng v i ny s ng t kho ng nm 428 n 347 tCN.

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

h c khng tin vo Cha. m ng c l do trn.

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

n n ton h c tin ti n c t th i c pht tri n v t b c.

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

Cng ngh tnh ton th i c

ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di

Tr d Trn Nghim d ch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011

You might also like

ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di

Tr d Trn Nghim dch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011

ngh th c d Cng ngh tnh ton thi c di

Tr d Trn Nghim dch td Pht hnh tdi http://thuvienvatly.com thng 7/2011