1

Chng I

Tnh hnh chn nui Vit Nam thi gian qua v nh hng pht trin chn nui n nm 2010
1.1. Vai tr v v tr ca ngnh chn nui trong nn kinh t quc dn Chn nui l mt trong hai lnh vc kinh t quan trng trong nn nng nghip (chn nui, trng trt). c bit nng nghip li c ngha rt quan trng i vi nc ta khi c ti hn 80% dn c sng da vo nng nghip. Chn nui ng vai tr ch yu sau: Chn nui l ngun cung cp thc phm dinh dng cao (tht, trng, sa) cho i sng con ngi. Khi kinh t ngy cng pht trin, mc sng ca con ngi ngy cng c nng ln. Trong iu kin lao ng ca nn kinh t v trnh cng nghip ho, hin i ho cao i hi cng lao ng v lao ng tr c ngy cng cao th nhu cu thc phm t sn phm ng vt s ngy cng chim t l cao trong ba n hng ngy ca ngi dn. Chn nui s p ng c yu cu . Mt ln ni mt nm trung bnh 2 la, mi la 10 ln con cai sa, nu a vo nui tht sau 6 thng s cho ra 2000 kg tht ln. Mt con g mi n b, m trung bnh mt nm 250 trng, p n ra 170-180 g con mt ngy tui, a vo nui tht sau 8 tun thu c 370-400 kg tht g. Mt con b nui tht sau 10-12 thng cho 250-300 kg tht hi. Mt b sa chuyn dng mi nm cho 5000-6000 lt sa... l ngun cung cp thc phm quan trng cho con ngi. Cc sn phm chn nui u l cc sn phm c gi tr dinh dng cao, hm lng protein cao v gi tr sinh vt hc ca protein cao hn cc thc n c ngun gc thc vt v vy thc phm t chn nui lun l cc sn phm qu trong dinh dng con ngi. - Chn nui l ngun cung cp nguyn liu cho cc ngnh cng nghip. Cc ngnh cng nghip ch bin, cng nghip tiu dng u s dng nguyn liu t chn nui. Tht, sa l sn phm u vo ca cc qu trnh cng nghip ch bin tht, sa; da, lng l nguyn liu cho qu trnh ch

bin, sn xut da giy, chn, m, sn phm thi trang. Cc loi m phm, thuc cha bnh, vaccine phng nhiu loi bnh u c ngun gc t sa v trng, nhung (t hu). Chn nui cung cp nguyn liu cho cc nh my ch bin thc n cho gia sc... - Chn nui l ngun cung cp sc ko. Chn nui cung cp sc ko cho canh tc, khai thc lm sn, i li, vn chuyn hng ho trn cc vng ni cao, c bit him tr nhiu dc. Ngy nay tuy nhu cu sc ko trong cy ko c gim i, nhng vic cung cp sc ko cho lnh vc khai thc lm sn tng ln. Vn chuyn lm sn vng su, vng cao nh sc ko ca tru, b, nga th, nga ci phc v nhim v bo v an ninh, quc phng vng bin gii, du lch ... - Chn nui l ngun cung cp phn bn cho trng trt, thc n cho nui trng thu sn. Trong sn xut nng nghip hng ti canh tc bn vng khng th khng k n vai tr ca phn bn hu c nhn c t chn nui. Phn chung vi t l N.P.K cao v cn i, bit ch bin v s dng hp l c ngha ln trong ci to t trng trt, nng cao nng sut cy trng. Mi nm t mt con b cho 8-10 tn phn hu c, t mt con tru 10-12 tn (k c n chung), trong 2-4 tn phn nguyn cht. Phn tru, b, ln sau khi s l c th l thc n tt cho c v cc i tng nui thu sn khc. Bng 1.1. Thnh phn v s lng phn nguyn cht ca mt s loi vt nui
Loi phn Nc (%) N (%) P (%) K (%) NPK (%) Sn Tng lng lng phn c NPK (kg) nm (kg) (*) 3650 58,54 2190 36,59 700 17,17 -

Tru B Ln G Vt

82 73,8 83 16 17

0,313 0,380 0,537 2,461 1,528

0,162 0,284 0,930 1,710 1,030

0,129 0,992 0,984 -

1,604 1,622 2,453 -

(*) Tru, b ch tnh lng phn nhn c trong chung; Ln tnh cho mt i ln tht. - Chn nui l mt mt xch quan trng trong sn xut nng nghip bn vng, to vic lm, tng thu nhp, gp phn xo i gim ngho.

t c mt nn sn xut nng nghip bn vng v gp phn cho xo i gim ngho th chn nui lun c v tr quan trng. Vi li th thi gian cho sn phm nhanh: Ln tht 6 thng/ la, g tht 8 tun/ la, kh nng sinh sn cao: Ln ni 10-12 con/ la, 2 la/ nm; g trng cho 280300 qu/ nm; s dng cc ph phm t trng trt, ch bin gi tr dinh dng thp to ra nhng sn phn c gi tr dinh dng cao: tht, trng, sa ... V vy cc i tng vt nui c xem l i tng quan tm pht trin p ng yu cu quay vng vn vay xo i, gim ngho. Chn nui tn dng ph phm ca trng trt, thu sn to nn h sinh thi nng nghip V.A.C (vn, ao, chung) hoc V.A.C.R (vn, ao, chung, rng) c hiu qu kinh t v bo v c mi trng sng. Tn dng ngun lao ng cc vng nng thn, tham gia vo qu trnh sn xut chn nui, to thm sn phm cho x hi, tng ngun thu v mc sng cho mi gia nh. Vi vai tr quan trng ca ngnh chn nui v s quan tm ng mc ca ng, Nh nc nn gi tr ngnh chn nui v t trng ngnh chn nui trong nng nghip ngy cng tng (bng 1.2). Bng 1.2. Gi tr sn xut ngnh chn nui (t ng)(*) Nm 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Tng s 10283.2 10294.5 11651.0 12309.1 12999.0 13629.2 14347.2 15465.4 16204.2 17337.0 18505.4 19282.5 21199.7 22944.4 Gia sc 6568.2 6481.8 7344.0 7854.0 8499.2 8848.5 9301.2 9922.6 10467.0 11181.9 11919.7 12298,3 13319.1 14422.2 Gia cm 1980.1 1988.0 2229.7 2281.2 2304.2 2384.8 2506.5 2690.5 2835.0 3092.2 3295.7 3384.9 3712.8 4091.2

(*) Gi so snh nm 1994 Trong nhng nm ti chn nui s c y mnh pht trin, nht l chn nui ln c t l nc cao, chn nui b ly sa, ly tht, chn nui

gia cm theo hng cng nghip tht, trng, nng cao nng sut chn nui v cht lng sn phm, h gi thnh sn phm chn nui. D kin, nm 2005 tng n tru t 3,2-3,3 triu con, n b 4,5-5,2 triu con, n ln 25-26 triu con, n gia cm 250-300 triu con. Sn phm tht hi 2,58-2,8 triu tn, sn lng sa t 120 nghn tn, sn lng trng 5-5,5 t qu. Pht trin mnh n b sa, hin c 52 ngn con, d kin 2005 c 80100 nghn con, sn lng sa ti t 120 nghn tn. Nng t l t tc sa ti trong nc t 8-9% hin nay ln 20% nm 2005. Hin ti gi nhp sa gim t 1500-1600 USD/ tn xung cn 1350 USD/ tn. 1.2.Tnh hnh pht trin chn nui thi gian qua 1.2.1. Tnh hnh chung Vit Nam nm khu vc ng Nam , tri di t v tuyn 805 n 0 23 5 vi din tch t nhin gn 331.000 km2, dn s gn 82 triu ngi, c chia thnh 7 vng sinh thi, mi vng c nhng c im ring gn vi c cu vt nui, cy trng rt khc nhau v a dng. T l din tch v dn s phn b theo cc vng sinh thi (bng 1.3) Bng 1.3. Din tch v dn s theo cc vng sinh thi C nc 1. Min ni trung du pha Bc 2. ng bng sng Hng 3. Khu 4 c 4. Duyn hi min trung 5. Ty Nguyn 6. ng Nam B 7. ng bng sng Cu Long Din tch (%) 100 32,0 3,6 15,4 13,5 16,5 7,0 12,0 Dn s (%) 100 17,0 19,7 13,4 10,4 4,5 13,2 21,8

t nng nghip khong 7,4 triu ha, trong t trng cy hng nm l 5,5 triu ha (ring la chim 4,2 triu ha); t trng c chn nui 0,3 triu ha; t mt nc dng cho sn xut nng nghip ch c 0,27 triu ha. t lm nghip c 9,6 triu ha, trong rng t nhin 8,8 triu ha, rng trng khong 0,8 triu ha. t cha s dng khong 14 triu ha, trong c 9 triu ha t trng, i ni trc.

Sn lng lng thc tng nhanh trong thi gian gn y a Vit Nam t mt nc thiu lng thc trong thp k 80 tr thnh nc xut khu go ng th 2-3 th gii. Trong 16 nn xut khu go (1989-2004) Vit Nam cung cp cho th trng th gii hn 45,14 triu tn go, thu v 10,77 t USD. An ninh lng thc c m bo v l iu kin tt thc y ngnh chn nui pht trin. Nm 1995, tng sn lng lng thc qui thc l 27 triu tn, trong 24 triu tn thc, 3 triu tn mu (1,2 triu tn ng, 1,8 triu tn khoai lang, sn), bnh qun lng thc trn u ngi l 364,8 kg, xut khu trn 2 triu tn go. Nm 1999 t 32 triu tn lng thc. Nm 2004 mc d thi tit khng thun li, sn xut la gp nhiu kh khn, nhng Vit Nam vn t sn lng 39,3 triu tn lng thc v xut khu 4,55 triu tn go. Sn xut lng thc t sn lng cao to iu kin tt cho s pht trin cng nghip ch bin thc n gia sc, gia cm v a chn nui pht trin nhanh v n nh. Nm 1994, t trng nng nghip trong GDP c nc l 35,4% (cng nghip 26,6%, dch v 38%). T trng chn nui trong tng gi tr sn lng nng nghip chim 25,82%. Trong c cu tng thu v sn xut kinh doanh Nng-Lm-Thu sn chim 75,6%, cng nghip-xy dng chim 10,6%, thu t ngnh ngh dch v 13,8%. Nm 2003, c cu kinh t nng nghip nng thn c s chuyn dch tch cc. C cu tng thu t ngnh trng trt chim 68,5%, thu t ngnh chn nui chim 29,5%, thu t cc hot ng dch v nng nghip ch 2%. Trong ngnh trng trt, t l thu t cy hng nm chim 77,8%, thu t cy lu nm 19,7%. 1.2.2.Tnh hnh pht trin chn nui Cng vi s pht trin kinh t x hi trong thi k i mi, ngnh chn nui t c nhng kt qu ng k. 1.2.2.1.S lng vt nui Thng k n gia sc, gia cm c nc trong thi gian qua (Bng 1.4) Bng 1.4. S lng gia sc, gia cm c nc qua cc nm
Tru (1000 con)
2313,0 2380,3 2445,1

Nm
1980 1981 1982

TS.B (1000 con)

1664,2 1771,7 1944,4

B sa (con)
4843

Ln (1000 con)
10001,2 10493,4 10784,9

TS.Gia cm (1000 con)

61522 67001 73359

G (1000 con)
48391,0 53847,4 56861,3

D (con)
173900 196500 224900

1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

2500,2 2549,2 2590,2 2657,6 2752,7 2806,8 2871,3 2854,4 2855,6 2883,4 2960,8 2971,1 2963,1 2953,7 2943,6 2951,3 2955,7 2897,2 2818,3 2814,4 2834,9 2870,0

2173,5 2148,0 2597,6 2783,6 2979,1 3126,6 3201,7 3120,8 3151,0 3193,8 3333,0 3466,7 3638,7 3800,3 3904,8 3984,2 4063,5 4127,9 3899,1 4062,9 4397,3 4910,0

5800

11000 12100 13080 15000 16500 18700 22563 24501 26645 29401 34982 41241 55800 80000 95800

11201,9 11759,9 11807,5 11795,9 12050,8 11642,6 12217,3 12260,5 12183,2 13888,7 14873,9 15569,4 16037,4 16921,4 17639,7 18132,1 18885,7 20193,7 21765,9 23210,0 25461,1 26140,0

79165 85857 87803 96129 95424 94063 100962 103820 105259 117876 126399 131669 140004 151406 160550 167890 179323 198046 216010 233290 254060 218150

60721,5 63472,2 64816,7 69861,8 69098,4 72385,4 77064,7 80184,0 80578,2 89704,9 95087,2 99627,1 107958,4 112788,7 120567,0 126361,0 135760,0 147050,0 158037,0 159450,0 203650,0 196363,5

271800 354700 402600 432400 413800 410700 386800 372800 312290 312490 353200 422802 550174 512812 51498 514810 516000 543860 569152 621013 780331 1020200

S liu trn bng cho thy: Nm 1980, n tru c hn 2,3 triu con; n b gn 1,7 triu con trong b sa 4.843 con; n ln hn 10 triu con; n d 173.900 con. Tng n gia cm 61,5 triu con, trong n g l 48,4 triu con. Nm 1990, n tru 2,85 triu con; n b 3,12 triu con (b sa 11.000 con); n ln 12,26 triu con; n d 372.800 con; tng n gia cm 183,8 triu con. Nm 1999, n tru 2,95 triu con; b 9,06 triu con (b sa 29.400 con); ln hn 18,88 triu con; gia cm 179,32 triu con; n d 516.000 con. Nm 2003, n tru c xu hng gim ch cn hn 2,8 triu con; cc i tng gia sc, gia cm khc tip tc tng: n b t 4,4 triu con (b sa: 80.000 con); n ln 25,5 triu con; gia cm 254 triu con. Nm 2004, n gia sc cc loi u tng, ring n gia cm gim do nh hng ca dch cm vo ci nm 2003 u nm 2004 v cn nh hng n cc nm sau. Tc tng n gia sc, gia cm trong 10 nm qua tnh trung bnh 3,06,0%, trong n ln tng 6,77%; b tng 4,1% (b sa tng mnh 48,06%); gia cm tng 6-9%/nm; ring n tru khng tng v mt s vng c xu hng gim (-0,04%).

1.2.2.2. Sn phm chn nui Sn phm chn nui nhn c t n vt nui ni trn hng nm u tng (Bng 1.5). Nm 1980 l 448.400 tn tht hi cc loi (trong tht ln 287.000 tn); trng hn 1 t qu; sa 3200 tn. Nm 1990, tht hi cc loi l 1.007.900 tn (tht ln 729.000 tn ; gia cm 167.900 tn; tru b 111.900 tn); trng gn 1,9 t qu; sa 9300 tn. Nm 2002 tng ng l 2.146.300 tn (ln 1.653.600 tn; tht gia cm 338.400 tn; tht tru b 154.200 tn ); trng 4,53 t qu; sa 35.000 tn. Nm 2003, tht hi 2,3 triu tn (tht ln chim 77%, tht gia cm 15%, tht tru b 8%); trng 4,85 t qu; sa 151,31 nghn tn. Tc tng sn phm chn nui hng nm 4,4-17,3%. Bng 1.5.Sn phm chn nui c nc qua cc nm (tht hi cc loi-tn) Nm
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

T ng s
448400 510900 643400 691900 715500 748600 833195 890328 886125 956984 1007900 1015200 1078866 1171538 1235933 1322097 1408320 1515004 1608476 1711724 1835923 1989291 2146300 2300000

Tht ln
287000 345000 461400 510600 527000 560300 625576 665725 652846 714189 729000 715500 797156 878380 937730 1006918 1076004 1166215 1230621 1318196 1408961 1513279 1653600 1795400

Tht gia cm

Tht tru b

Trng (1000 qu)

1103200 1155000 1265600 1335800 1402500 1472000 1674100 1720000 1759700 1807200 1896400 2016900 2269086 2346910 2672108 2825025 3083777 3168646 3226666 3442863 3708605 4161844 4530000 4854000

Sa
3200

4216 4342

147246 153767 167900 146380 154435 169878 186411 197084 212954 226100 250100 261808 286513 322602 338400 372720

77357 79512 111900 123388 127275 123280 111792 118064 119362 122653 127755 131720 140449 153410 154200 160600

9000 9300 9352 13043 15073 16234 20925 27856 30768 32000 39692 52172 64703 95000 96600

Mc sn xut sn phm chn nui/u ngi/nm tng qua cc giai on (Bng 1.6), nhng ang cn mc rt thp (ch bng -1/3 lng tiu th bnh qun ca cc nc ang pht trin). Bng 1.6. Sn phm chn nui sn xut bnh qun/ u ngi/nm 1995 1997 2003 Nm Tht hi cc loi Trong : +Tht ln hi +Tht gia cm hi +Tht tru b hi Trng (qu ) Sa (ml) Kg 17,746 % 100 Kg 19,589 % 100 Kg 22,4 % 100

13,51 76,1 2,64 14,8 1,58 8,9 37,9 280,8

15,04 76,8 2,95 15,1 1,6 8,1 41,3 407,6

17,25 77,0 3,36 15,0 1,79 8,0 45,0 500,0

1.2.2.3.Tnh hnh chn nui ln Ln l loi vt nui c kh nng li dng tt cc ph phm cng-nng nghip, kh nng sinh sn cao, quay vng kh nhanh, cho phn bn nhiu v tt.V vy chn nui ln tr thnh ngh truyn thng ca nng dn v l nghnh chn nui ch yu nc ta. Ln c nui ph bin tt c cc vng sinh thi nng nghip, c bit tp trung nhiu vng ng bng sng Hng: 22,5% tng s u con v 26% tng sn phm, khu 4 c tng ng 16,4% v 13%, ng bng sng Cu Long: 15% v 22%. Nh vy, ring ng bng sng Hng v ng bng sng Cu Long n ln chim 37,5% u con v 48% sn lng tht ln ca c nc. n ln vn c nui ch yu theo phng thc bn thm canh trong nng h (90-95%) vi quy m nh (3-5 con/h), s h nui quy m ln hn t 6 con tr ln ch chim 1,8%. Mt t l nh n ln (5-10%) c nui trong cc trang tri (200-300 con) theo phng thc thm canh( cng nghip). Ln vn l ngun cung cp tht chnh (77% tng lng tht cc loi), nhng tiu th trong nc l ch yu, mi nm ch xut khu c 5000- 10000 tn tht. C cu ging ln hin ang nui ch yu vn l cc ging ln ni. pha Bc n ln ni gn 1,5 triu con trong ni Mng Ci chim 40-45%, ln ni lai 32-35%, cc ging a phng khc 10-15%, ln ni ngoi hoc ni lai nhiu mu ngoi ch 1-2%. pha Nam 0,73 triu con ln ni th ln ni lai nhiu mu ngoi v ln Ba Xuyn, Thuc Nhiu chim t l cao (70-80%), ln ni ngoi chim 10-15%, cn li l cc ging a phng khc. Trong n ln nui tht, t l ln lai 50% mu ngoi ( con lai F1) l 67%, ln ni 30%, ln ngoi v nhiu mu ngoi mi chim 3%.

1.2.2.4. Tnh hnh chn nui gia cm Gia cm l loi vt nui c kh nng sinh sn nhanh nht, vng i ngn nht, vn u t t v quy m chn nui linh hot, v vy trong nhng nm gn y gia cm l I tng nui quan trng trong cc chng trnh xo i gim ngho. Gia cm c nui tt c cc vng sinh thi nng nghip. n g 75% tp trung cc tnh pha Bc (t khu 4 c tr ra), trong khi n vt lI phn b tp trung nhiu ng bng sng Cu Long (hn 50% tng n vt c nc). Phn ln gia cm (70-80%) c nui theo phng thc qung canh, bn thm canh trong cc nng h, mi h 20-30 con, mt s t nui thm canh (cng nghip) trong cc trang tri vi quy m 1000-2000 con. Tht gia cm sn xut ra chim 15% lng tht cc loi, ch yu phc v nhu cu trong nc. Trng gia cm sn xut ngy cng tng nhng cn mc thp (di 50 qu/ngi/nm). Cc ging gia cm nui ch yu vn l cc ging a phng (80%) nng sut thp, cc ging cao sn nhp ni nng sut cao hy cn t (20%). Nhng nm gn y xu hng chn nui cc ging g th vn, lng mu ang c quan tm v pht trin vi tc nhanh. 1.2.2.5. Tnh hnh chn nui tru b Tru, b l cc loi vt nui n c, c th li dng tt ng c v cc ph phm nng-cng nghip to thnh tht, sa, sc ko. n b phn b nhiu vng sinh thi nng nghip khc nhau nhng tp trung cc tnh Bc Trung B v duyn hi min Trung (45,5% tng n), 5 vng sinh thi cn li chim 54,5%, ring Ty Nguyn t ai rng, iu kin thun li nhng n b ch chim 10,8%. n tru phn b tp trung min ni v trung du pha Bc ( 52%), tip l khu 4 c ( 22%). n tru, b phn ln nui trong nng h (2-3 con /h) theo phng thc qung canh, bn thm canh. B sa c quan tm pht trin mnh trong nhng nm gn y ch yu ven cc thnh ph ln: H Ni, H Ch Minh v c nui thm canh. Tht tru, b ch chim 8% tng lng tht cc loi, lng sa sn xut ra cn t, mi ch chim 8,6% lng sa tiu th Vit Nam. Mt s vng tru, b c dng cy, ko nhng nhu cu cung cp sc ko (c bit tru) ngy cng gim. C cu ging b ch yu vn l b ni (b vng Vit Nam) chim 85% tng n vi tm vc nh, nng sut tht sa u thp. Khi lng trng thnh b ci 180-200 kg/con, b c 210-250 kg/con, t l tht x 40-45%, b lai Zbu chim 14,4%, cc ging b cao sn nhp ni mi chim 0,5% tng n b.

10

1.2.2.6.Tnh hnh chn nui cc i tng vt nui khc Trong nhng nm gn y thc hin ch trng chuyn i c cu cy trng vt nui hng ti chin lc pht trin nng nghip bn vng, ngnh chn nui c quan tm v pht trin a dng hn. Ngoi cc vt nui truyn thng: ln, tru b, g th d, cu, ngan, vt, chim ct, b cu, iu cng c ch u t pht trin. ng thi vi vic bo tn qu gen cc gia sc, gia cm a phng, vic nhp ni cc gia sc gia cm cao sn phc v pht trin chn nui thm canh, sn xut hng ho c trin khai thc hin nh: b sa cao sn t c; ln c t l nc cao t B, Nht; g lng mu t Trung Quc; vt cao sn tht, trng t Anh, Thi lan; ngan Php; b cu Php to nn s a dng trong sn phm chn nui nc ta, ang gp phn tch cc trong cc chng trnh xo i gim ngho vn ln lm giu t chn nui v m ra bc pht trin mi ca ngnh chn nui. 1.3. nh hng pht trin chn nui n nm 2010 1.3.1. Mc tiu sn xut chn nui n nm 2010 + Mc tiu chung ca pht trin chn nui l: - m bo nhu cu thc phm cho tiu dng trong nc v sn xut c thc phm c cht lng cao xut khu. - Cung cp phn bn cho cy trng v nguyn liu khc cho cng nghip. - To thm cng n vic lm, ci thin thu nhp v iu kin sng cho cc vng nng thn. Khai thc hiu qu din tch bi chn v ph phm nng-cng nghip. - Gp phn xy dng mt nn sn xut nng nghip bn vng, bo tn tnh a dng sinh hc, bo v mi trng trn c s cng nghip ho, hin i ho ngnh chn nui. - Tng dn gi tr ngnh chn nui so vi tng gi tr nng nghip ln 30% vo nm 2010, a chn nui tr thnh ngnh sn xut chnh trong nng nghip. + Mc tiu c th Nm 2010 Vit Nam t mc tiu tng n ln 30 triu con, n tru 3,5 triu con, n b 4,6 triu con, n gia cm 350 triu con. Sn phm chn nui tnh theo u ngi (tnh cho 90 triu dn): tht 42 kg, trng 77 qu, sa 2500ml. Trong qu trnh pht trin chn nui coi trong nng sut, cht lng sn phm, hiu qu kinh t, an ton (thc phm sch) v kh nng cnh tranh.

11

1.3.2. nh hng pht trin chn nui (2001-2010) Ngh quyt v mt s ch trng v chnh sch v chuyn dch c cu kinh t v tiu th sn phm nng nghip ca Chnh ph ban hnh ngy 15/6/2000 ch r: Pht trin n ln ph hp vi nhu cu ca th trng tiu dng trong nc, mt s vng chn nui ln cht lng cao xut khu. Pht trin chn nui b theo hng thm canh c nng sut cao, phn u trong 10 nm ti c 200000 con b sa, trong 100000 con b ci vt sa vi sn lng 300000 tn sa ti/nm. Pht trin n gia cm ch yu l g vt. T nh hng pht trin chung ni trn, nh hng pht trin c th cc loi vt nui nh sau: 3.2.1. Chn nui ln + Hng pht trin y mnh pht trin chn nui ln tt c cc vng cung cp tht (2-6 triu tn/nm), cung cp phn bn cho trng trt Tht ln dng tiu th trong nc l chnh (70-75%), ng thi mt phn tht ln cho xut khu (25-30%). +Bin php - Ci tin phng thc chn nui ln truyn th ng v pht tri n cc trang tri chn nui ln theo phng thc cng nghip ti cc tnh vng trung du Bc B, ng bng sng Hng, min ng Nam B, ng bng sng Cu Long. Tm kim th trng xut khu tht ln. - Tip tc nc ho n ln bng cch nui ln ngoi v ln lai nhiu mu ngoi, a n ln c t l nc trn 50% ln 25-30% tng n. ng thi lu x l cht thi, phng chng nhim mi trng vi cc c s chn nui ln tp trung c quy m ln. 3.2.2.Chn nui gia cm + Hng pht trin Pht trin chn nui g th vn, g c cht lng cao tiu th trong nc v xut khu, ng thi coi trng pht trin chn nui g cng nghip chuyn dng tht, trng cung cp cho nhu cu trong nc. Lu pht trin chn nui g vng trung du, ng bng v ven th. Pht trin chn nui vt tp trung ng bng sng Hng, ng bng sng Cu Long v cc tnh duyn hi cung cp tht, trng, lng cho th trng trong v ngoi nc. +Bin php - Ci tin phng thc chn nui truyn thng cc nng h, ng thi xy dng cc c s chn nui gia cm cng nghip.

12

- Gy to ging g th vn, g cht lng cao v tht, trng. Tip tc nhp ni cc ging g cng nghip c nng sut tht, trng cao. 3.2.3. Chn nui tru b + Hng pht trin Pht trin chn nui tru b min ni vng ng Bc, Ty Bc v cc tnh Bc Trung B ly tht, sc ko v cung cp phn bn cho trng trt. Chn lc nhn thun n tru ni. Pht trin chn nui b tht cc vng c ng c v nhiu ph phm nng-cng nghip, c bit vng Trung B v Ty Nguyn. Tht b phc v nhu cu tiu dng trong nc l chnh nhng cn tm kim th trng cho xut khu. Pht trin chn nui b sa ven cc thnh ph ln v khu cng nghip (H Ni, thnh ph H Ch Minh) v 2 cao nguyn Mc Chu v Lm ng c th t tc 25% nhu cu v sa tiu th trong nc. + Bin php - Ci tin phng thc chn nui truyn thng cc nng h, ng thi xy dng cc c s chn nui b tht, b sa hin i. - Tip tc Zbu ho n b. Nhp mt s ging b chuyn dng sa, chuyn dng tht nng sut cao. Tin hnh lai to gia b chuyn dng sa, chuyn dng tht vi b c Zbu ho. Vi cc i tng vt nui khc tip tc quan tm y mnh pht trin chn nui Nga vng ni ng Bc, Ty Bc ly sc ko, tht; D ly tht sa; Cu ly tht, lng; Ngan, Ngng, cc ng vt qu him khc nh iu, C su nhng ni c iu kin v cc vng thch hp.

NI DUNG N TP, KIM TRA NH GI Phn tch tnh hnh chn nui ca Vit Nam trong 10 nm va qua v nh hng pht trin n nm 2010.

13

Chng II

Ging v cng tc ging vt nui

Trong chn nui ging l tin nng cao nng sut v cht lng sn phm. Lm tt cng tc ging cho php tng nhanh s lng n gia sc, to nhng tin ht sc quan trng nhm nng cao phm cht n gia sc, nng sut v cht lng sn phm chn nui.

2.1. NGUN GC V S THUN HO VT NUI

Gia sc, gia cm l nhng vt nui thuc lp c v, lp chim c hnh thnh do qu trnh lao ng sng to ca con ngi v trn bn thn con vt c du vt ca qu trnh lao ng sng to . 2.1.1. Ngun gc vt nui Tt c vt nui ngy ny u bt ngun t th hoang d c thun ha nh sc lao ng v tr thng minh sng to ca con ngi. Ngi ta cho rng ch l con vt c thun ha u tin, nhng kin ny cha thc xc ng. Gn y ngi ta cho rng d, cu l nhng gia sc c thun ha sm nht m ngun gc chng l d rng. B nh hin nay c 2 nhm: nhm khng c u c ngun gc t b rng Tua, sng rng chu u, chu , Bc Phi. Cc a im thun ha b ny l Trung , n , Malaysia, Bc Phi v Nam chu u. Nhm b c u hin nay ang phn b rng ri vng nhit i, nhit i, ngun gc ca n c th l mt dng c bit hoc do t bin di truyn ca b rng Tua. B rng c lng mm, di, thng, trn c xoy c, sc lng en hoc nu xm c sc vng dc sng lng, sng di, en, cong nh cnh cung, b rng rt khe v nhanh nhn, kh d tn, con ci cao 150-170 cm, con c cao 175-200 cm. Tru nh hin nay c ngun gc t tru rng n , t tru c thun ha lan theo 2 hng: hng ng Nam v hng chu Phi, Trung cn ng, Nam chu u. C th chia tru lm 2 nhm: nhm sng ngn, thng gp Nht, Bc Trung Quc, Ai Cp, , Nam Lin X (c), nhm sng di thng gp Min in, Nam Trung Quc, Vit Nam. Ln nh c ngun gc t ln rng chu u v ln rng chu , chng c thun ha nhiu a im khc nhau: n , Ban tch, Siberi, Anp, ng Nam trong c Vit Nam. Ln rng thng c da

14

dy, lng cng, mu xm en hoc sc nu sm, chn khe, chy nhanh, mm di, khe, con c c rng nanh di. G nh c ngun gc t g rng, g rng thng b nh, theo ma v, trng nh, g rng c th bay cao v bay kh xa. G nh c thun ha u tin n . Cc loi gia cm khc nh ngan c thun ha Chu Phi, g ty Mhico, ngng Chu . Nga l con vt c thun ha mun nht: cui thi k , bc sang thi k ng trong khi cc loi gia sc khc c thun ha vo u thi k . S thun ha c th xy ra cng mt lc, l t nhiu ni kt qu l to c nhng nhm gia sc xut pht. Bn o ng Dng, trong c Vit Nam, l mt ni thun ha, l ni xut pht ca nhiu nhm gia sc kt qu ca qu trnh lao ng sng to ca t tin chng ta. 2.1.2. S thun ha vt nui Thun ha vt nui thc cht l qu trnh lao ng sng to ca con ngi. Trong qu trnh , con ngi c nhng tc ng c bn n th hoang, to nn nhng thay i th hoang, cc tc ng c bn bao gm: - Con ngi thay i a bn hot ng ca th hoang, hn ch kh nng di ng ca chng, lm o ln tp qun sinh sng vn bo th ca th hoang. T tm kim ly thc n, sng thnh by n chung ng nhau, lun n nu, ln trnh k th... thay i a d phn b v iu kin kh hu sinh sng ca th hoang. - Con ngi tc ng bng iu kin dinh dng, ch chm sc, nui dng nhm khng ngng ci bin phm cht ca th hoang ph hp vi mong mun ca con ngi. - Con ngi khng ngng chn lc, nhn ging, bi dng nhng c tnh c li, cng c, nng cao nhng c tnh . Do nhng tc ng lm lay ng ci bin tnh di truyn vn c ca th hoang, kt hp vi nhng tc ng bng iu kin ngoi cnh c tin hnh trong mt qu trnh lu di, th hoang d c nhng bin i ch yu bao gm: - Thay i v tm vc, tnh tnh. Tm vc ngoi hnh th hoang rt ph hp vi bn nng sng hoang d ca chng, khe mnh, hung tn, di ng nhanh, thch ng cao vi ngoi cnh. Trong khi , gia sc ngay sau khi thun ha tm vc nh i, tnh tnh hin lnh, d sai khin, i ng chm, thch ng vi iu kin chm sc nui dng ca con ngi. V sau, do iu kin nui dng ca con ngi ngy cng hon thin, do tc ng ca chn lc m tm vc ca gia sc c tng ln hoc tm vc ln, nh theo nh hng chn to ging ca con ngi

15

-Thay i v hnh dng, cu to v chc nng cc b phn: th hoang thng c da dy, lng cng, xng ln nhng gia sc thng c da mng, lng mn, xng nh hn. Nhng b phn trc tip to nn sn phm cng c nhng bin i r rt hn. Chng hn, bu v b rng km pht trin, lng sa ca chng ch nui con, trong khi bu v b sa rt ln, c th cho sa gp 5-6 ln nhu cu ca b con. V vy, hnh dng b sa thng c hnh nm do bu v rt pht trin, c th pht trin mnh phn sau. Ln rng c u v vai pht trin ngc li ln nh, phn lng, mng, i l phn tht c gi tr nht li pht trin mnh nht. -Thay i v kh nng sn xut: y chnh l mc tiu v cng l biu hin r rt nht ca s thun ha. So vi th hoang, sc sn xut ca gia sc tng hn rt nhiu: g rng 20-30 trng/nm trong khi g nh 200-300 trng/nm, ln rng 5-6 con/nm trong khi ln nh 10-12 con/la, mt nm 1,8-2,5 la. - Hnh thnh nn cc phm ging gia sc, gia cm theo cc hng sn xut khc nhau. Cho ti nay, t 15 loi ng vt c v, 10 loi chim khi u, con ngi thun ha, gy chn c hng nghn phm ging mi rt a dng. V b: cc loi b sa (Holstein Friesian, Jersey, Brown Swiss), b tht (Aberdin Angus, Santa Gertrudis, Hereford...), b kim dng sa tht (Ximantan), b cy ko... V ln: ln hng nc (Landrace, Yorkshire...), ln hng m (, Lincon...), ln kim dng. V g: c g trng (Leghorn), g tht (Cornish) g kim dng trng tht (Rhode island, Newhampshine, Sussex...), cc ging g th vn 2.1.3. Khi nim v ging vt nui 2.1.3.1. nh ngha Khi nim v ging vt nui trong chn nui khc vi khi nim ging trong phn loi sinh hc. Khi nim ny dng biu th mt nhm vt nui c ngun gc gn nhau v c chung mt s tnh trng nht nh. Theo quan im sinh hc c th nh ngha: Ging gia sc l mt qun th sai khc nhau, nhng trong phn ln cc trng hp v kiu gen hoc kiu hnh li ging nhau hn l so vi cc ging khc. Trn quan im thc tin th: ng vt thun ging c ngha l ng vt m v mt ngun gc, ngoi hnh, sc sn xut chng p ng c nhng yu cu nht nh ca mt phng hng nhn ging. Kt hp c 2 quan im c th nh ngha ging vt nui mt cch y nh sau: Ging vt nui l mt nhm vt nui hon chnh ca mt loi no , chng c chung mt ngun gc, c hnh thnh bi qu trnh lao

16

ng sng to ca con ngi trong nhng iu kin kinh t v t nhin nht nh, chng c s lng nht nh, c gi tr kinh t v gi tr lm ging, c nhng c tnh v ngoi hnh, sinh l v c im kinh t nht nh, c nhng yu cu nht nh v iu kin sng. Nhng c tnh v yu cu y c th di truyn cho i sau v cho php ta phn bit c ging ny vi ging khc. Nhng tnh trng ca ging c th chia lm 2 loi: - Tnh trng cht lng: gm cc tnh trng m biu hin bn ngoi ca chng c th phn bit c vi nhau r rng, dt khot, c th xc nh bng mt tnh t nh: mu sc lng trng (en, vng,...), hnh dng mo g (mo c, mo st...), tai ln (cp, ng,...). cc tnh trng ny chu nh hng su sc bi tnh di truyn. Mi trng sng cng nh hng ti tnh trng cht lng nhng khng r nt bng tnh di truyn. - Tnh trng s lng: gm cc c im m biu hin ra bn ngoi khng phn bit vi nhau c mt cch r rng, dt khot, thng phi biu hin ra qua nhiu trng thi trung gian cho nn khng th dng mt tnh t xc nh m phi dng thng k qua s liu c cn, ong, o, m v dng phng php thng k phn tch chnh xc ca s liu. Cc tnh trng s lng bao gm: khi lng, chiu cao, chiu di, sn lng tht, sa, trng, tc sinh trng... Gia tnh trng s lng v iu kin sng c mi quan h cht ch mc du bin d ca cc tnh trng ny c c s di truyn nhng iu kin sng gi mt vai tr ht sc quan trng. Ranh gii gia hai loi tnh trng s v cht lng khng tht r rng, trong nhiu trng hp chng cn c mi lin quan vi nhau mt cch cht ch. Trong chn nui, phn ln cc tnh trng s lng u mang gi tr kinh t ca con ging. Ngoi ra tp tnh (habit) v trng thi thn kinh cng l nhng c im ca ging. 2.1.3.2. Phn loi ging Da vo mc tc ng ca con ngi trong qu trnh thun dng gia sc, ngi ta phn chia ging thnh 3 nhm. 3.2.1. Ging nguyn thy Nhm ging ny c cc c im chnh sau: - Tm vc ni chung nh - Sc sn xut thp, thng mang tnh kim dng - Thnh thc mun - Thch hp vi iu kin nui dng chm sc mc thp. 3.2.2. Ging qu Nhm ging ny c c im sau:

17

- Tm vc tng i ln do c chn lc, ci tin - Sc sn xut c nng ln mt bc, hng kim dng - Thnh thc tng i sm. 3.2.3. Ging gy thnh Nhm ny c cc c im chnh sau: - Tm vc ln hoc to, nh theo nh hng ca con ngi - Sc sn xut cao, hng chuyn dng hoc kim dng - Thnh thc sm - Sc chu ng bnh tt km, d b tc ng bi s thay i ca iu kin sng. - i hi iu kin nui dng chm sc mc cao. 2.2. NGOI HNH TH CHT Ngoi hnh th cht l mt trong ba ch tiu nh gi chn lc gia sc. Phng php nh gi gia sc thng qua ngoi hnh th cht cho php ta nh gi hng lot gia sc, tin hnh nh gi nhng tnh trng khng th cn, o, ong, m, hoc s dung cc phng php phn tch sinh hc khc. Tuy vy, nu ch nh gi ngoi hnh th cht thi th khng th nh gi ng bn cht gia sc. V vy, cng tc chn lc cn kt hp ch tiu ngoi hnh th cht vi cc ch tiu khc. 2.2.1.Ngoi hnh 2.2.1.1. Khi nim T thi k tin s trong vic chn lc ging vt nui, con ngi ch n ngoi hnh. Trc cng nguyn, ngi La m cho rng gia sc c lng sm th khe, sc chu ng cao hn gia sc c mu lng nht. Khong th k th III, B Lc (Trung Quc), vit sch Tng M Kinh ni v ngoi hnh ca nga. Nhn dn ta t xa c nhiu cao dao, tc ng lu truyn kinh nghim chn ging thng qua c im ngoi hnh: G en chn trng, m mng cng mua G trng chn ch, mua chi ging y (i vi g) i vi tru cy: Sng cnh n, d bnh vi, mt c nhi Ming gu dai, tai l mt, t lng bn; chn con chn thon, mng trn qun tht, gn mt, gi eo, thn mnh trng nhiu, tin treo hu h, sng cong cnh n L Qu n trong Vn i Lun Ng cng vit: Bch x, x mao, on vi, hng b tc l: Rng trng, lng tha, ui ngn, da hng l ngoi hnh p ca ln.

18

Chng ta c th nh ngha ngoi hnh nh sau: Ngoi hnh l hnh dng bn ngoi c lin quan n th cht, sc khe, hot ng ca cc b phn trong c th cng nh kh nng sn xut v n l hnh dng c trng ca mt ging cho php ta phn bit d dng gia ging ny vi ging khc. Con vt khe mnh th biu hin bn ngoi l: da, lng bng mt, mm, n hi, hng ho, mt tinh nhanh. Sc khe lin quan cht ch ti th cht, ti tnh thch ng vi iu kin bn ngoi, ti s hot ng bnh thng ca cc c quan b phn trong c th. Kh nng sn xut ca con vt c th c nh gi thng qua sc khe v mt s b phn trong c th, c bit l cc b phn c lin quan trc tip n sn phm nh: bu v ca b sa; mng, vai, ln ca ln tht... Mt khc, c trng ca ngoi hnh l c im d nhn bit, c im phn bit gip ta phn bit cc ging vt nui. Chng hn ln sc lng en, ln Mng ci lng c loang en hnh yn nga; tru Murrah sng cong, da mng; g L-go lng trng. Tm li ngoi hnh d nhn bit khi nh gi, cho php ta suy on kh nng sinh trng pht dc, sc sn xut ca vt nui cng nh phn bit cc ging vt nui khc nhau. 2.2.1.2. c im ngoi hnh ca vt nui theo cc hng sn xut Ngy nay khi nh gi gia sc ging theo ngoi hnh khng ch dng li mu sc lng da, m cn phi quan tm n kt cu c th gn vi hng sn xut. chnh l ngoi hnh th cht theo hng sn xut. Gia sc c hng sn xut khc nhau th ngoi hnh cng khc nhau. B tht c ngoi hnh khc b sa, ln hng nc khc ln hng m, g trng khc g tht, nga ci khc nga ko, cu ly lng th khc cu ly lng mn.

19

Ngoi hnh B sa - Thn hnh ci nm, phn sau pht trin hn. - u di, c di, vai hp, ngc su nhng khng rng, lng i di, chn cao. - Da mng, n hi, lng dy, mt. u v pht trin, tnh mch v ni r. ------------------------------------------Ngoi hnh Ln hng nc - Thn di, hp, phn mng i pht trin ln. - u nh, mt gn, mt tinh, vai, lng, hng y n, chc, chn cao, bng gn. Ngoi hnh G hng trng - Thn hnh thon mnh - u nh, bng to, chn thp - u to, c, ln, lng, i pht trin, chn cao, vm v. - Nhanh nhn, a vn ng

Ngoi hnh B tht - Thn hnh ch nht, ton thn y n, su, rng. - u ngn, c ngn vai n, ngc su rng; lng, hng thn rng, y tht, i ngn, n, chn thp. - Lp m di da dy, lng tha, mn. Bu v khng pht trin. -------------------------------------------Ngoi hnh Ln hng m - Thn ngn, su rng, ton thn y n. - u to, m s, mt km tinh nhanh, vai, lng, hng y n, hi chy s, chn thp, bng s. Ngoi hnh G hng tht - Thn hnh khi ch nht y n. - u to, c ngn, th, ngc, ln, i pht trin - Trm tnh, chm chp.

2.2.2. Th cht 2.2.2.1. Khi nim Khi nh gi vt nui ta ch n ngoi hnh tc l ch n cc biu hin bn ngoi, nhng biu hin phn no phn nh cu to v chc nng ca cc b phn bn trong c th. Nhng thng qua ngoi hnh ta khng th bit y c sc sng, sc khe, sc khng, tnh thch ng v kh nng sn xut. V vy, nh gi ngoi hnh cn c b sung bng vic nh gi th cht. Th cht chnh l trng thi sc khe, mc nng sut, sc chu ng, tnh thch nghi, kh nng chng bnh tt ca vt nui. Vy yu t g quyt nh th cht con vt?. Cho ti nay vn ny vn cha c gii quyt trit . Aristote ra hc thuyt th dch cho rng t l khc nhau gia cc cht dch trong c th (mu , mt vng,

20

lch en) quyt nh th cht gia sc. Wirohon cho rng tng s cc c quan trong c th quyt nh th cht. Culexop da vo t l cc phn ca c th phn loi th cht. Paplp da vo hot ng ca h thn kinh m phn loi th cht... Hin nay ngi ta ang i su vo yu t ni tit, pht hin cng v kiu trao i cht nh gi th cht. 2.2.2.2. Phn loi th cht Xut pht t nhng c s khc nhau trong vic xc nh bn cht ca th cht m ngi ta c nhng phn loi th cht khc nhau. Nhng phn loi c gi tr trong thc tin chn lc nhn ging gia sc hin nay gm c cc hng sau: 2.2.2.1. Phn loi da trn quan h gia cc phn trong c th (Culexop) Da trn nhng thc nghim kho st t l cc b phn: tht, da, xng, ph tng trong c th, Culexop chia th cht ra lm 4 loi sau: - Th cht th: l cc gia sc c da, xng, c pht trin mnh, t m. Chng thng dng cy ko, ly lng th - Th cht thanh: l cc gia sc c da mng, xng, chn nh, u nh, chng thng l b sa cao sn, nga chy. - Th cht sn: l cc gia sc c da tht sn, rn chc, lp m t pht trin, chng thng l b sa khng phi cao sn, nga ci. - Th cht si: l cc gia sc c lp m dy, da tht nho, xng to nhng khng chc, chng thng l b nui v bo ly tht, ln hng m. Trong thc t, th cht gia sc thng mang tnh cht kt hp thanh sn, thanh si, th sn, th si. - Thanh sn: l loi gia sc xng nh nhng chc chn, lp m di da mng, da n hi, lng dy mt, u thanh, chn i cng cp, mng n, sc sng di do, thn kinh nhy cm, tnh tnh linh hot. Nga ci, b sa thuc loi hnh ny. - Thanh si: l loi gia sc c lp c m rt pht trin, da mng, mn nhng nho, lng mm, u nh. Thn kinh khng nhy cm lm, tnh tnh trm tnh, d v bo. B tht, ln hng nc thuc loi th cht ny. - Th sn: l loi gia sc c b xng to, to v chc. u, chn to, dng nng n, bp c sn, rn, dy, lng th cng, kh nng lm vic khe. Nga ko nng, tru b cy ko thuc nhm ny. - Th si: l loi gia sc c b xng th, to nhng khng chc chn, da dy, tht nho, thn kinh km nhy cm, li nhc, t vn ng. Kh nng lm vic, cho tht u km. Loi gia sc ny khng thch hp vi hng sn xut no c, thng b loi thi.

21

2.2.2.2. Phn loi da vo hnh dng lng ngc ca vt nui Cch phn loi ny da vo kh nng trao i cht thng qua dung lng h hp v c im hnh dng lng ngc con vt, l cn c ch yu phn loi. Theo cch phn loi ny ngi ta chia ra: - Th cht h hp: l gia sc c lng ngc su, di, hi hp, xng sn hi xin. B xng chc chn, da sn nhng n hi, b my h hp v tun hon pht trin, kh nng trao i cht cao. B sa cao sn, nga chy thuc nhm th cht ny. - Th cht tiu ha: l cc gia sc c lng ngc ngn, rng, xng sn thng, da mng hi nho, lp m di da pht trin, cng trao i cht chm, d v bo. Gia sc nui ly tht, nga ko, tru b cy ko thuc nhm th cht ny. - Th cht hn hp; l loi hnh trung gian gia 2 loi th cht trn. Gia sc c th cht ny thng thuc loi c hng sn xut kim dng. 2.2.2.3. Phn loi da vo hot ng thn kinh cao cp (Paplp). C s ca s phn loi ny l sc mnh ca cc qu trnh hot ng thn kinh, s cn bng ca cc tc chuyn dch gia 2 trng thi hng phn v c ch. Paplp cn c vo 3 c im m chia ra 4 loi th cht sau: Sc mnh Yu Mnh Khng thng bng Thng bng Nhanh Chm S cn bng gia hng phn v c ch Tc chuyn dch Loi th cht Bun b Nng ny Linh hot Bnh thn

Mt iu ng ch l th cht lun gn lin vi sc khe, gia sc c th cht tt s c tnh thch ng cao, tri li, th cht xu, tnh thch ng km, kh nng sn xut d b gim st khi iu kin mi trng thay i. Trong chn nui cng nghip hin nay, chn lc th tht c ngha quan trng lm gim thp t l loi thi do cch chm sc nui dng theo tng n ln. 2.2.3. Gim nh ngoi hnh th cht ca vt nui Gim nh ngoi hnh th cht ca vt nui l phng php nh gi, chn lc hng lot, cn tin hnh thng k hng nm nhm loi thi nhng gia sc xu nng cao phm cht ca n v mt kiu hnh. C 3 phng php gim nh sau y:

22

2.2.3.1. Gim nh bng mt L phng php dng mt quan st v dng tay s nn, kim tra cc b phn ca con vt. Phng php ny c s dng t lu. L phng php n gin, nhanh chng nhng tng i hon chnh, c th nh gi c chi tit tng b phn cng nh tng qut trn c th con vt. Nhc im ca phng php ny l i hi ngi nh gi phi c kinh nghim, quen tay, quen mt, suy lun tng hp c gi tr chung ca con vt. 2.2.3.2. Gim nh bng cch o cc chiu c th L phng php dng cc loi thc: gy, dy, compa o cc chiu trn c th con vt. S lng cc chiu o ty thuc vo mc ch cng tc ging, thng thng vi b o 5-8 chiu, vi ln 3-4 chiu, trong cc th nghim c th o 13-18 chiu. Cc chiu o thng dng bao gm: Vi b:- Cao vy: khong t mt t n u vai (thc gy, thc dy) - Su ngc: khong cch t xng c ti sng lng, o v tr sau xng b vai (thc gy). Vi ln: - Cao vai: cch o ging b (thc gy) - Di thn: khong cch t im ni gia 2 tai n khu ui theo chiu cong ca lng (thc dy). - Vng ngc: o ging b. Phng php o cc chiu c u im l khch quan, c s liu lu tr, so snh, nhng i hi khi o c, con vt phi ng ng t th mi c kt qu chnh xc. Ngoi ra, thng qua cc chiu o, ta c th nhn xt s pht trin ca b xng tc l mt phn th cht ca con vt hoc c th da vo kt qu o c xc nh trng lng con vt, ng dng trong trng hp khng c iu kin cn gia sc. c th nhn xt, so snh s pht trin b xng th cht con vt, sau khi o xong ta c th tnh thnh cc ch s. Cc ch s quan trng bao gm: - Ch s cao chn: (cao vy - su ngc) x 100 Ch s cao chn = -----------------------------------Cao vy Gia sc non c ch s ny cao, cng ln cng gim. Nga ci, b sa c ch s ny cao hn b tht, nga ko. - Ch s di thn: Di thn cho x 100 Ch s di thn = Cao vy Ch s ny tng theo tui, tru b cy ko cao hn tru b sinh sn.

23

Ch s sau cao: Cao khum x 100 Cao hng x100 Sau cao = hoc = Cao vy Cao vy Gia sc non cao hn gia sc trng thnh. - Ch s trn mnh: Vng ngc x 100 Trn mnh = Di thn cho Ch s ny t bin i theo tui. Con vt cng gy ch s ny cng b. ln ngi ta thng tnh Vng ngc / Di thn. Ln hng nc < 1, ln hng m > 1 - Ch s khi lng hay to mnh: Vng ngc x 100 Ch s khi lng = Cao vy Nga ko, ln hng m ln hn nga ci, ln hng nc Cc cng thc tnh khi lng (KL) vt nui - i vi tru Vit Nam: KL = -708,087 + 3,753 x VN + 3,140 D.T.C (o thc dy) KL = -654,599 + 3,239 x VN + 3,239 D.T.C (o thc dy) Nu tru bo cng thm 5%, tru gy tr 5% trng lng tnh c. - i vi b: (vng ngc)2 x di thn cho(cm) VN2 x DTC KL = = -------------10.800 10.800 - i vi ln: (vng ngc)2 x di thn thng (cm) VN2 x DTT KL = = --------------14.400 14.400 Cng thc tnh khi lng (KL) do Vin Chn nui xy dng (nm 1980) Tru Vit Nam. KL (kg) = 88,4 x VN2 x DTC (m) B Vit Nam. KL(kg) = 89,8 x VN2 x DTC (m) 2.2.3.3. Gim nh bng phng php cho im L phng php i chiu ngoi hnh con vt cn nh gi vi mt con vt mu (c ngoi hnh th cht l tng ca ging), tin hnh cho im tng b phn theo mt thang im nht nh. Tu theo tnh cht quan trng i vi hng sn xut m thang im hoc h s nhn im

24

cc b phn khc nhau. Cui cng cn c vo tng s im phn cp ngoi hnh gia sc gim nh. V d tiu chun gim nh ngoi hnh tru b cy ko (bng 2.1) Bng 2.1. Tiu chun gim nh ngoi hnh tru b cy ko Cc b c im m t Ci c
phn
im H s Tng s im H s Tng s

u v c Ngc Vai, lng, hng Bng Mng i V ,c quan sinh dc Bn chn Pht dc chung C ng

c th nhng khng nng. Ci hi thanh u, c cn xng Su, rng, n, di Cao, rng, thng

5 5 5 5 5 5 5 5 5

1 3 3 1 2 2 2 1 5

5 15 15 5 10 10 10 5 25 100

5 5 5 5 5 5 5 5 5

1 3 3 1 2 2 1 2 5

5 15 15 5 10 10 5 10 25 100

c thon, ci khng s Di, rng, hi dc To, trn c: Pht dc tt. Ci: Pht dc tt, bu v to tnh mch r, Thng, chc, mng chm, t th bnh thng Ton thn cn i

Xp cp: K lc: c cp: Cp II:

> 80 75-79 ; 65- 69;

Cp I: Cp III:

70- 74 60- 64

Phng php ny tng i chnh xc khoa hc, hin vn ang c p dng trong tuyn chn gia sc thng qua ngoi hnh. 2.3. SINH TRNG PHT DC Sinh trng pht dc l ch tiu th hai nh gi, chn lc gi ng vt nui. nh gi sinh trng pht dc cho php ta nhn nh y hn v ngoi hnh th cht, nh gi c s pht trin ca c th, t c nhn nh v tc ng nui dng, chm sc ca con ngi trong nhng iu kin c th.

25

2.3.1 Khi nim 2.3.1.1. Sinh trng C s ch yu ca s sinh trng ca c th l s sinh trng ca cc m bo, s sinh trng gm hai qu trnh chnh l sinh sn v pht trin, c ngha l t bo phn chia v cc t bo nh ln dn ln c kch thc v th vc ging t bo m dn ti s tng th khi ca ton c th hay ca tng b phn ca c th. S sinh trng l mt qu trnh tch ly cc cht dinh dng, l s tng chiu cao, chiu di, b ngang, khi lng ca cc b phn v ton c th trn c s tnh di truyn v chu tc ng bi yu t ngoi cnh. 2.3.1.2. Pht dc S pht trin ca c th khng phi ch vic tng chiu cao, chiu di, b ngang, khi lng m cn ch hon thin, tng chc nng, tnh cch hot ng ca tng b phn trong c th. Pht dc l mt qu trnh thay i cht lng, tc l s tng thm, hon chnh cc tnh cht, chc nng ca cc b phn v ton b c th vt nui. Sinh trng, pht dc l hai qu trnh ca s pht trin, gia chng c mi lin quan cht ch vi nhau cng tin hnh song song, h tr v thc y cho nhau ging nh mi quan h gia s lng v cht lng. cc giai on pht trin khc nhau c th sinh trng nhanh hn pht dc nhng c lc pht dc nhanh hn sinh trng. 2.3.2. nh gi sinh trng v pht dc nh gi sinh trng v pht dc ta thng dng phng php nh k cn trng lng, o kch thc cc chiu c th. Khong cch gia cc ln cn o ty thuc cc loi gia sc, kh nng sinh trng (sinh trng nhanh khong cch cn ngn) mc ch theo di; Ni chung, khong cch cn o rt ngn, nhn xt s chnh xc hn. Trong sn xut c th cn o cc thi im sau: - Ln:s sinh, 1, 2, 4, 6, 8, 10, 12, 18, 24, 36 thng - B: s sinh, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 12, 18, 24, 36, 48, 60 thng - Tru, nga: s sinh, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 12, 18, 24, 36, 48, 60 thng Trong nghin cu, trong 10-15 ngy hoc trong 3-5 ngy c th cn o mi ngy 1 ln. Cn vo sng sm khi cha cho con vt n, m bo trng thi con vt bnh thng. biu th tc sinh trng, pht trin cc thi im cn o cn p dng cc ch tiu sau:

26

2.3.2.1. sinh trng tch ly L nhng s liu cn o c ti nhng thi im ca qu trnh trng, pht dc ca gia sc. V d: Khi lng ln Mng Ci cc thng tui (kg) S.s 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 c 0,45 3 6 10 13 18 25 29 34 38 41 44 47 Ci 0,42 2 5 7 11 14 19 24 28 32 35 38 40

sinh

18 52 50

ng biu din sinh trng tch lu c dng ch S, lc u tng chm sau tng nhanh v cui cng nm ngang. 2.3.2.2. sinh trng tuyt i (A) L khi lng, kch thc, th tch ca c th hay tng b phn trong c th tng ln trong mt n v thi gian. V2-V1 A = ------------ trong V1 l sinh trng thi gian T1 T2 T1 V2 l sinh trng thi gian T2 Trong thc t chn nui, ngi ta dng cng thc ny biu th tng trng (g/ngy) hoc (kg/thng). th l thuyt c dng ng cong gn ging ng Parabol. 2.3.2.3. sinh trng tng i ( R%) L t l phn trm tng ln ca kch thc, khi lng, th tch lc kt thc kho st so vi lc bt u kho st. V2 V1 R(%) = ------------- x 100 V1 m bo chnh xc hn ta dng cng thc: V2 V1 R (%) = ------------------ x 100 (V2 + V1)/2 th sinh trng tng i c dng ng cong Hypebol, gim dn cng vi s tng ln ca la tui. 2.3.3. Cc quy lut sinh trng pht dc vt nui Gia sc lc trng thnh khng phi ch l s phng to ca gia sc lc s sinh. Bi v trong qu trnh pht trin, mi giai on sinh trng pht dc ca gia sc tun theo nhng quy lut nht nh. 2.3.3.1. Quy lut sinh trng pht dc khng u Quy lut ny th hin trn mt s kha cnh ch yu sau:

27

- Khng ng u v s tng trng trong qu trnh pht trin. iu ny th hin rt r cng sinh trng tch ly tuyt i v tng i ca gia sc. Gia sc cn non sinh trng tuyt i chm nhng sinh trng tng i nhanh, gia sc ln th ngc li. Cng sinh trng tuyt i trong cc giai on pht trin trong c th m thp nhng sinh trng tng i bao gi cng cao v vt xa giai on pht trin ngoi c th m. - Khng ng u v s pht trin ngoi hnh, dng vc. Nguyn nhn ca hin tng ny l s pht trin khng ng u ca b xng c th. Giai on bo thai pht trin chiu cao chn l chnh v vy gia sc s sinh mnh ngn, hp, nhng c dng cao so vi gia sc trng thnh. Sau khi ra khi c th m, gia sc bt u pht trin mnh m v chiu di sau l chiu su, cui cng l chiu rng. - Khng ng u v s pht trin ca cc c quan b phn trong c th. C th chia tc pht trin ca cc c quan b phn thnh 3 mc khc nhau: 1- nhanh, 2- trung bnh, 3- chm, ng vi mi giai on pht trin trong v ngoi c th (bng 2.2). Bng 2.2. S pht trin ca cc b phn trong c th
Giai on pht trin trong c th m Giai on pht trin ngoi c th m 1 Da, c Mu, d dy Dch hon 2 Xng, tim thn Gan, phi, kh qun 3 Rut Lch, li No

1 2 3

Trong c 2 giai on th da, c u pht trin mnh, no pht trin chm, rut pht trin mnh giai on bo thai, chm khi ra ngoi c th m, c quan sinh dc th ngc li. Trong qu trnh pht trin, lc u s pht trin ca xng mnh nht, tip theo l s pht trin c bp v cui cng l s tch ly m. 2.3.3.2. Quy lut sinh trng pht dc theo chu k Quy lut ny th hin trn cc kha cnh: - Tnh chu k trong hot ng sinh l ca c th: chu k hot ng sinh dc ca gia sc; trng thi hng phn, c ch ca hot ng thn kinh cao cp. - Tnh chu k trong s tng trng ca gia sc: do s tng sinh ca cc t bo c tnh chu k. C thi k tng sinh mnh, c thi k tng yu

28

ri li mnh m s tng trng ca gia sc khi nhiu, khi t c th biu din thnh ln sng chu k. - Tnh chu k trong s trao i cht: cc chu trnh trao i ng (Creb) hnh thnh ur (Ornitine); chu k ca s ng ho, d ho. 2.3.3.3. Quy lut sinh trng pht dc theo giai on Khng nhng bn thn gia sc sinh trng, pht dc theo cc giai on khc nhau m ngay c tng c quan, b phn trong c th cng pht trin theo nhng giai on khc nhau. Trong sut qu trnh sinh trng, pht dc, c th gia sc phi tri qua nhng thi k nht nh v chnh trong nhng thi k ny chng i hi nhng iu kin sng nht nh. C th chia qu trnh sinh trng, pht dc ca gia sc thnh cc giai on v thi k sau y: 2.3.3.3.1. Giai on trong c th m: gm 3 thi k - Thi k phi t: t lc trng c th tinh n khi hp t bm chc vo nim mc sng t cung. Trong thi k ny, phi phn chia rt mnh, cht dinh dng cung cp cho phi ch yu l non hong ca trng v mt phn cht dch ca t cung gia sc m. - Thi k tin thai: t lc hp t bm chc vo nim mc t cung ti khi xut hin nhng nt c trng v gii phu sinh l v trao i cht ca cc mm, cc c quan. Thi k ny thai sinh trng, pht dc mnh, h thng thn kinh, tiu ha, tun hon, b xng bt u hnh thnh, cht dinh dng c c th m cung cp thng qua h thng mch mu ni lin bo thai, nhau thai, c th m. Thi k thai nhi: t lc kt thc thi k tin thai n khi gia sc non c sinh ra. Trong thi k ny, 4 chn, cc c quan cm gic, lng, ui hnh thnh, cc c quan khc tng sinh nhanh chng lm cho 3/4 trng lng s sinh hnh thnh trong giai on ny. V vy, cn cung cp cho c th m y cc cht dinh dng c bit l protein v khong cht. Bng 2.3. Thi gian ca tng thi k pht trin ca phi Gia sc Ln B Phi t (ngy) 1-22 1-34 Tin thai (ngy) 23-38 35-60 Thai nhi (ngy) 39-114 61-284

2.3.3.3.2. Giai on ngoi c th m Giai on ny gm 5 thi k:

29

- Thi k s sinh: t lc mi cho n 1-2 tun tui. Thi k ny gia sc non c nui bng sa u c cha mt hm lng .globulin li lin quan ti kh nng khng ca c th. Mt khc, sa u cha nhiu protein d tiu, nhiu vitamin, mt s cht khong cn thit cho s pht trin ca gia sc non. Cho b sa u y l bin php k thut quan trng nng cao sc khe v t l nui sng ca gia sc non. - Thi k b sa: t lc vi ba tun tui cho n khi cai sa. Cht dinh dng ch yu thi k ny l sa m, cn b sung thc n sm cho gia sc non v ngoi tc dng tha mn nhu cu dinh dng m bn thn sa m khng p ng . Thc n cn c tc dng kch thch b my tiu ha pht trin, tng kh nng li dng thc n sau ny. Thi gian b sa bnh thng ca ln: 2 thng, b, ngh 4-6 thng. - Thi k pht trin sinh dc: Lc ny, s phn bit tnh dc bt u r rt dn. Gia sc dn dn thnh thc v tnh, ngoi hnh, tnh tnh cng c nhng bin i nht nh: con c c bp pht trin, c th n nang, cn i, tnh tnh cng mnh dn, hung hng hn. Con ci bu v tng sinh, c nhng phn x tm kim con c, tnh tnh cng n ha hn. Nu c phi ging n s c kh nng sinh sn, chc nng tit sa nui con, bo v con s xut hin. Thi gian thnh thc v tnh ca cc loi gia sc: B c: 12-16 thng B ci: 8-12 thng Tru c: 18-30 thng Tru ci 18-24 thng ; Ln c ngoi: 7-8 thng Ln ci ngoi: 7-8 thng Ln c ni: 2 thng Ln ci ni: 3-4 thng; . - Thi k trng thnh: thi k ny con vt pht trin hon chnh, c kh nng sinh sn, cho sa, cy kott nht. Nu nui dng, chm sc, s dng hp l s cho hiu qu cao khi con vt giai on trng thnh. - Thi k gi ci: kh nng sn xut ca gia sc dn dn gim i v mt hn, khi con vt v gi, cc hot ng sinh l v sc khe cng gim st. Thi k ny n sm hay mun khng ch do tui tc quyt nh m cn ph thuc vo iu kin nui dng chm sc v ch s dng. 2.3.4. Cc nhn t nh hng n sinh trng, pht dc 2.3.4.1. Nhn t di truyn Trong qu trnh sinh trng, yu t di truyn chi phi s sinh trng, pht dc khin n th hin nhng c im nht nh ca ging, dng h v c th. Ngi ta phn chia thnh 3 h thng gen chi phi s pht trin ca cc tnh trng: - Gen nh hng ti ton b cc tnh trng

30

Gen nh hng ti mt nhm tnh trng lin quan Gen nh hng ti tng tnh trng ring r.

Tnh di truyn v mt sc sn xut cao hay thp, chuyn ha hay kim dng nh hng rt r rt ti sinh trng, pht dc ca cc b phn trc tip sn xut: bu v b sa, mng vai b tht... H thng gen nh hng ti nhm tnh trng lin quan S pht trin ca xng H thng gen nh hng n ton b cc tnh trng S pht trin c, khi lng to nn tnh di truyn mong mun, cn kho chn lc cng c tnh di truyn v phi hp tt c ci tnh di truyn c truyn cho i con lai, l bin php tch cc to nn yu t di truyn cn cho s pht trin. 2.3.4.2. Nhn t ngoi cnh Cng vi cc iu kin thi tit, kh hu th ch nui dng l yu t ngoi cnh quan trng nht nh hng ti sinh trng, pht dc ca gia sc. Trong qu trnh sinh trng pht dc, nu mt giai on no nui dng khng tt, sinh trng pht dc s ngng tr, li nhng du vt trn ngoi hnh con vt. Chng hn khi b ci c cha, nu ch dinh dng km nht l thiu Ca, P th s pht trin chiu cao xng chn ca thai b ngng tr, con vt ra chn ngn hn bnh thng, du vt ny gi sut c qu trnh pht trin sau ny. Nui dng tt, gia sc sinh trng, pht dc nhanh v ngc li. Tc ng bng cc yu t dinh dng, chm sc, tiu kh hu chung nui chnh l cc bin php iu khin sinh trng, pht dc ca gia sc. 2.4. SC SN XUT CA VT NUI Sc sn xut l kh nng cho tht, trng, sa, lng, sc cy ko, ci, kh nng sinh snca vt nui (gia sc, gia cm). Sc sn xut cao hay thp, cht lng tt hay xu ty thuc vo c tnh di truyn ca con vt v iu kin nui dng chm sc n. nh gi sc sn xut ca gia sc c mt ngha quan trng trong cng tc ging v sc sn xut l ch tiu quan trng nht chn lc nhng gia sc c gi tr kinh t cao nhn ging chng nhm khng ngng H thng gen nh hng ti cc tnh trng ring r Cao vy Su ngc Di thn Vng ngc Vng bng

31

nng cao phm cht ca ging. Mt khc, nu nh gi c sc sn xut ca gia sc ta c th ta bit c nhng nhu cu ca chng v dinh dng, chm sc. Trn c s ra nhng bin php k thut tc ng mang li hiu qu kinh t cao. Cc phng php, cc ch tiu nh gi sc sn xut bao gm: 2.4.1. Sc sinh sn nh gi sc sinh sn ngi ta dng cc ch tiu sau y: 1.1. T l th thai
T l th thai (%) = S gia sc ci th thai -----------------------------x 100 Tng s gia sc ci c phi ging

Vi gia cm th S trng c phi ---------------------------- x 100 Tng s trng em p Trng c phi c kim tra vo ngy th 5-7 sau khi p. 1.2. T l sinh sn i vi gia sc n thai dng cng thc: T l th tinh (%) =
S g/s con (tr nhng con cht trong 24h sau khi ) T l sinh sn (%) = ---------------------------------------------------------------- x 100 T.s g/s ci c iu kin v kh nng sinh sn

i vi gia sc a thai tnh theo s con bnh qun trn mt u gia sc ci trong mt nm hay trong mt la . i vi gia cm tnh kh nng trng. Tng s trng ra trong mt n v thi gian T l (%) = ---------------------------------------------------- x 100 Tng s mi iu kin v kh nng trng trong thi gian Sn lng trng l s trng ra t mt gia cm mi/nm (qu) 1.3. T l nui sng Vi gia sc: S con nui sng n lc cai sa T l nui sng (%) = ------------------------------------------ x 100 S con nui (tr s cht trong 24h sau khi )

32

Vi gia cm: S gia cm cn sng ti 2 thng tui T l nui sng (%) = ----------------------------------------------- x 100 Tng s gia cm con mi n nui 2.4.2. Sc sn xut sa nh gi sc sn xut sa ca i gia sc, ta dng cc ch tiu sau: - Chu k tit sa: l thi gian cho sa 1 la . i vi b chuyn sa, chu k tit sa thng 300 ngy. - Sn lng sa: l lng sa ca 1 b sa sn xut trong mt k tit sa 300 ngy (tnh bng kg). - T l m sa: nh k thng 1 ln phn tch t l m trong sa, ly trung bnh ca 10 ln phn tch. - Sa tiu chun 4%: so snh nhng sn lng sa c t l m sa khc nhau cn quy i qua sa tiu chun 4% theo cng thc: FCM = 0,4M + 15F Trong : FCM: lng sa c t l m 4% = Sa tiu chun (kg) M: lng sa thc t (kg) F: lng m sa thc t (kg) C s ca cch tnh ny l: 1kg sa c kh m sn sinh lng nhit nng tng ng 0,4 kg sa c 4% m; 1 kg m sa cho nhit nng tng ng 15 kg sa c 4% m. i vi ln, nh gi sc sn xut sa trong thc t thng dng phng php gin tip. Hin nay, ngoi t l m sa, ngi ta ch n hm lng protein trong m sa, y l mt ch tiu quan trng nh gi sc sn xut sa. 2.4.3. Sc sn xut tht nh gi sc sn xut tht ca gia sc ta thng dng cc ch tiu sau y: - Khi lng mc hm: l khi lng sau khi ly mu, co lng v b ph tng, thng dng i vi ln. - Khi lng tht x: l khi lng mc hm nhng b u, chn, ui, vi i gia sc th lt da. - T l mc hm, tht x: l t l gia cc khi lng vi khi lng git tht. - T l nc, m, xng, da trong thn tht. - Chi ph thc n cho 1kg tng trng. - Ngoi phm cht tht x ni trn ngi ta cn ch ti phm cht tht nh xp ca tht, m, chc, mn, mu sc, phm cht m nh mu sc, chc, ch s it ca m...

33

Trn th trng ngi ta phn loi gi tr ca cc phn trn thn tht. Chng hn:

Vi B. Tht loi 1 gm 1,2,4; Tht loi 2: 3,5,6; Tht loi 3: 7,8,9. Vi ln. Tht loi 1 gm 1,2,3,4,5; Tht loi 2:6,7 ; Tht loi 3: 8,9.

2.4.4. Sc lm vic Cc ch tiu v phng php nh gi sc lm vic ca gia sc: - Sc ko trung bnh: l sc ko o c ca gia sc trong iu kin lm vic bnh thng ph hp vi sc khe. Phng php o: Mc lc k xen ln n ginh v vt cn, cho con vt ko (xe, cy v...) c kt qu trung bnh. Sc ko trung bnh thng c tr s bng 1216% trng lng gia sc. B nng 260-300 kg, sc ko trung bnh thng l 40 kg // 300-350 kg // 45-50 kg // 350-400 kg // 60-70 kg - Sc ko ln nht: l sc ko o c khi con vt ko c trng ti ln nht. Phng php o: mc lc k tng t nh trn, cho con vt ko xe tng dn trng ti ti khi khng ko c na, c kt qu. Sc ko ti a thng bng: 50-60% khi lng c th. - Sc git ln nht: l sc ko ghi c khi con vt bt u ko. Phng php o: mc lc k tng t trn nhng mt u buc vo gc cy to, ui vt i, c kt qu. Sc git ln nht t l thun vi khi lng. B 300 kg, sc git 750-800 kg 350-400 kg 800-1000 kg 500 kg 1000-1200 kg - Cng thc hin: A=P.L. trong : P l sc ko; L l on ng i ca con vt; t l thi gian.

34

Nu con vt cy th L = A - Cng sut: W = t

Din tch rung cy -------------------------- rng x cy L ; Tc = t

- Kh nng hi phc: xc nh mch p, nhp th trc khi lm vic, cho gia sc cy ko 15 - 30 pht, cho gia sc ngh vic, xc nh mch p, nhp th sau c 10 - 15 pht xc nh mt ln. Tnh thi gian mch p, nhp th hi phc nh trng thi ban u. 2.4.5. Sc trng Sn lng trng ca gia cm thng ph thuc vo tui: g, thng nm u sn lng trng cao, cc nm sau gim dn, c bit nm th hai sn lng cao nht. Ring ngng ti nm th nm sn lng trng vn tng. Cc ch tiu nh gi: Tng s trng trong thng, nm - Sn lng trng trong nm, thng = S g trong thng, nm - Chu k trng: s ngy trng lin tc ca 1 gia cm. - Thi gian duy tr trng: s ngy t khi bt u ti khi thay lng ngh . - Chi ph thc n cho 10 qu trng. C 10 ngy cn 1 ln, tnh trung bnh. 2.5. CHN LC V CHN I GIAO PHI 2.5.1. Chn lc 2.5.1.1. Khi nim Trong cng tc ging, chn lc l khu rt quan trng. Darwin chia lm 2 loi: chn lc t nhin v chn lc nhn to. Chn lc t nhin tc ng n c qu trnh pht trin ca cc th, l kt qu ca s tc ng qua li gia c th v ngoi cnh, c th no thch nghi c th pht trin, cn khng th b hn ch v tiu dit. Ngay t khi con ngi bt u thun ha gia sc, s chn lc nhn to bt u. Chn lc nhn to l chn ra t trong n nhng c th tt gi li lm ging, tin hnh o thi nhng c th xu. Chn lc nhn to

35

c th tc ng ti c th ni chung, nhng c khi ch i vo nhng tnh trng cn thit cho con ngi. Trong cng tc ging, chng ta ni n chn lc l ni n chn lc nhn to. Mun chn lc phi chn lc theo 3 th h: chn lc t tin, chn lc bn thn v chn lc i sau. Nh vy, mt gia sc ging tt c ngha l n phi c t tin tt, bn thn tt v i sau tt. Trong mi khu u phi c 3 mt tt: ngoi hnh th cht tt, sinh trng pht dc tt, sc sn xut tt. 2.5.1.2. Chn lc t tin Chn lc t tin l thng qua l lch ghi li qu trnh hnh thnh con gia sc xem xt t tin n tt hay xu. Thng qua chn lc t tin ngi ta c th: - C nhng nhn nh, phn on c kh nng ca con vt. - Bit c phm cht cc th h tng dn hay n nh, trn c s nh gi c mc n nh ca tnh di truyn. - Thng qua l lch bit c mc ng huyt ca gia sc . L lch ca gia sc c ghi theo 2 cch 1.2.1. L lch dc c lp theo nguyn tc: i trc ghi di, i sau ghi trn, bn phi l h ni bn tri l h ngoi. Chng hn: i I M 13 B 24 i II B ngoi 150 ng ngoi 68 B ni 95 ng ni 6 i III 1.2.2. L lch ngang c lp theo nguyn tc: i trc ghi bn phi, i sau ghi bn tri, con c ghi trn, con ci ghi di. Chng hn: i I i II i III B: 24 ng ni 6 ......................... B ni ......................... M: 13 ng ngoi 68 B ngoi ......................... 2.5.1.3. Chn lc bn thn L khu quan trng nht trong 3 khu v: - Bn thn gia sc trc tip to nn sn phm v nh hng trc tip ti nng sut sn phm. - nh gi biu hin c th ca i t tin, nhn xt s n nh tnh di truyn, ng thi d on c s di truyn cho i sau. Khi chn lc bn thn, con vt c th c nh gi qua mt hay nhiu c tnh, nhng thng ch n nhiu c tnh. Trong nhng c tnh thuc v sc sn xut l quan trng nht. Mt khc, phi ch tnh tng

36

tc gia cc c tnh. Bn cnh , bn thn con vt li di truyn cc c tnh cho i sau, do khi chn lc bn thn phi nhn xt, suy on nhng c tnh tt ca b m c th c biu hin i sau vi mc cao hn trong iu kin nui dng c th tt hn. i vi tng loi gia sc c th nh gi theo cc ch tiu chnh: - Loi cho sa: sn lng sa ca cc chu k, t l m sa, s ngy cho sa. - Loi cho tht: thi gian nui tht, s con ra mi la, s con cn sng v khi lng ton khi , khi cai sa. - Loi cho sc ko: sc ko trung bnh, sc ko ti a. - Loi cho trng: s trng ra trong 1 nm, khi lng trng, chu k trng. Tt c cc ch tiu cui cng cn c quy v gi thnh trn mt n v sn phm. 2.5.1.4. Chn lc qua i sau L kim tra i sau ca gia sc ging nhm mc ch nh gi kh nng di truyn nhng c im ca b m cho i con. Phng php ny c nhng c im sau: - nh gi chnh xc nht mc n nh tnh di truyn ca gia sc ging. - Phng php i hi phi c nhiu thi gian (g phi 1 nm, ln, b nhiu nm hn) v phc tp. Do ngi ta thng kim tra con c qua i con l chnh. Trong khi kim tra con c, ngi ta li ch ti nhng loi gia sc c tui th ln, thi gian s dng di, phm vi s dng rng: b, ln... Cc phng php kim tra chn lc i con bao gm: 1.4.1. So snh m vi con Mun kim tra con c ta cho n phi vi nhm con ci tng i tt v ng u nhau. Khi n con ra i, em nui dng trong iu kin ging nhau sau so snh cc ch tiu ngoi hnh th cht, sinh trng pht dc, sc sn xut trung bnh gia i con v i m. p dng cng thc: O=D-M trong : O: thnh tch ca c ging D: thnh tch ca con M: thnh tch ca m Nu O > 0 (D > M): chng t c ging c kh nng ci lng. Nu O < 0 (D < M): chng t c ging khng c kh nng ci lng. Nu O = 0 (D = M):chng t c ging khng lm km st i sau.

37

Theo nguyn tc hn hp di truyn (i con chu nh hng na di truyn ca b v na ca m) ngi ta ci tin cng thc sau: O+M D= ------------; O = 2D - M 2 Nhc im ca phng php ny l b qua nh hng ca iu kin sng, tui tc ca m v con. Ngoi cch tnh theo cng thc trn, ngi ta c th p dng phng php di truyn:v th, tung biu th thnh tch ca con, honh biu th thnh tch ca m, so snh im xc nh vi ng chun y = x. Nu im xc nh pha trn ng chun: con hn m (c c tc dng ci lng). im xc nh di ng chun: con km m (c ging khng c tc dng ci lng). 1.4.2. So snh con vi con Cho cc nhm ni giao phi vi cc con c, so snh thnh tch ca n con chng vi nhau. Phng php ny trnh c nhc im chnh lch v tui v iu kin nui dng khi so snh n, nh gi c n con trong cng mt iu kin nui dng, ng thi n c th so snh c nhiu con c cng mt lc cng nh kim tra kh nng phi hp ca con c vi cc con ci khc nhau. Phng php c th tin hnh theo cc cch khc sau: - Dng 2 con c, mi con cho phi hp vi mt ni, so snh con ca chng, sau i ngc cp phi hp, tip tc so snh con ca chng. khc phc sai lch , vic kim tra c tin hnh 2 thi im khc nhau. Ta lp li ln th 3 sau iu chnh so snh. - Phng php mc xch: Cho phi ging theo s : 1 2 3 4 ln phi 1 lnphi 2

1, 2, 3, 4 l cc c ging A, B, C l cc nhm ni ng u nhau. So snh i con ca cc nhm ni ca 2 ln phi ging nh gi c ging. - Phng php mc xch kn:

38

A Cho phi ging theo s : 4

1.4.3. So snh con vi trung bnh ton n p dng trong trng hp c s chn nui mi xy dng, s lng gia sc ging cn t, s liu ban u cha nhiu. 1.4.4. Phng php an Mch - nh gi b c ging: cho b c ging c cp phi ging vi b ci c cp chn 120 b c nui kim tra sinh trng pht dc ti 15 thng, kim tra phm cht tinh dch, chn ly 40 b gi lm ging. Chn 40 b c phi ging vi 40 b ci kim tra i con ca 40 b c ny. Nhn xt s pht trin ca 40 b ci c sinh ra. nh gi chu k tit sa I ca 40 b ci ny. Trong khi tip tc khai thc tinh trng ca 40 b c. Sau 3 nm nh gi tng hp i con, nu tt th s dng tinh dch b c, nhng b khng tt th hy b tinh dch. Phng php c tm tt nh sau: Giai on trc kim tra. Chn b c c cp cho phi vi cc b ci c cp, chn 120 b c a vo nui kim tra sinh trng pht dc, phm cht tinh dch. Gi l i 40 b c ging tt nht c chn. Cho 40 b c ging ny phi vi 40 b ci ging ng u nhau. i con sinh ra chn 40 b ci i din cho tng b c ging a vo nui kim tra. Giai on kim tra. nh gi sinh trng pht dc v sc tit sa chu k I ca 40 b ci kim tra. ng thi tinh dch b c (b ca cc b ci ny) c khai thc a vo ct gi. Kt qu kim tra c th no cho sa tt th tinh dch b c ging c quyt nh a ra s dng, v ngc li s phi hu b v loi thi c ging . - nh gi ln c ging: chn ngu nhin 4 con ca c ging (2 c thin v 2 ci cng ) nui trm kim tra nh gi cc ch tiu: tui xut chung khi t trng lng nht nh, tng trng bnh qun gram/ ngy, tiu ha thc n, dy m lng. Do nui ln con tp trung trm kim tra nn s khc bit v ngoi cnh c hn ch rt nhiu.

39

- nh gi gia cm trng qua i con: tng t nh gi ln c ging qua i con. Gn y, ngi ta ngh dng con c ci tin tc l s dng ngay con ca nhng con c kim tra m khng qua kim tra v 90% trng hp c kt qu tt, hoc ch cn nh gi 1-2 ln con trong ch khng cn ti 4, v nu nui ring bit tng con s chnh xc hn nui theo nhm. 2.5.2. Chn i giao phi 2.5.2.1. Khi nim Sau khi chn lc c c th tt, cn tin hnh mt khu quan trng na l chn i giao phi gi tt l chn phi. Chn phi l trn c s chn lc c nhng c th c v ci tt, tin hnh ghp i cho chng c th pht huy c nhng c tnh tt i con. Cn lu rng: con c v con ci d tt n u cng c nhc im ca n. V vy, chn phi phi kho phi hp u im, gim nhc im i con. Chn lc l c s ca chn phi, chn phi nhm pht huy tc dng ca chn lc, 2 khu ny c quan h tng h ln nhau. Khi phi hp c v ci cn lu : ni chung theo nguyn tc di truyn, i con tha hng 50% c tnh ca b v 50% c tnh ca m, nhng s di truyn mt s c tnh con c rt mnh. V d: Kh nng cho sa con c rt cao. Ngc li, khi phi thai pht trin trong c th m, nh hng ca con m ti s pht trin rt ln. Chng hn khi cho giao phi ngc, tm vc m ln th con s ln v ngc li. V vy, c th vn dng nhng vn ny trong vic ghp i nhm to i con c c im tt. 2.5.2.2. Cc phng php chn i giao phi Khi ghp i giao phi. Da vo cn c ghp i ngi ta chia ra: 2.2.1. Chn i giao phi theo phm cht. L phng php ghp i da theo phm cht, c tnh ca con c v ci c 2 hnh thc: - Chn i giao phi ng cht: l chn ghp i gia c v ci c cng c im tt, c th l mt hay nhiu c im, nhm cng c nhng c im i sau. Th d: Cho g trng c th trng ln giao phi vi g mi cng c th trng ln. Hnh thc ny thng p dng cho nhng n gia sc mi thnh lp, tnh di truyn cha n nh, thng s dng trong nhn ging thun chng, nhn ging trong dng, giao phi ng huyt.

40

- Chn i giao phi d cht: L chn ghp i gia con c v con ci c nhng c im tt khc nhau, nhm b sung cho nhau nhng c im y i sau. Th d: Cho b c l con chu ca cc b ci sn lng sa cao nhng t l m sa thp giao phi vi b ci c t l m sa cao. Hnh thc ny thng p dng trong khi lai gia 2 ging khc nhau. Cn hiu rng: giao phi d cht khng c ngha l cho c ci c khuyt im i lp nhau giao phi vi nhau, hy vng chng s b tr cho nhau c c i con tt. Chng hn: cho con vng lng giao phi vi con c lng cong vng ln, cho con chn ch bt giao phi vi con chn vng king... Cch giao phi ny khng th xa c nhc im m c khi cn dn ti hu qu trm trng hn. 2.2.2. Chn i giao phi theo huyt thng Nu cn c vo quan h mu m ghp i giao phi th gi l chn i giao phi theo huyt thng. Nu c ci c quan h huyt thng trong vng 7 i th gi l giao phi ng huyt, nu ngoi vng 7 i th gi l ng huyt xa hay khng ng huyt. nh gi mc ng huyt ca cc gia sc ta dng cc phng php sau: - nh gi quan h ng huyt. Phng php gm cc bc: - Lp l lch t tin gia sc - nh du nhng t tin chung xut hin cc i - Dng ch s la m ghi li i xut hin ca t tin chung . H ngoi ghi bn tri, h ni bn phi, phn bit 2 h bng du gch (-). - i chiu bng phn loi xc nh mc ng huyt, nu c nhiu t tin chung th dng t tin chung c mc ng huyt cao nht biu th mc ng huyt ca gia sc. Bng phn loi mc ng huyt ca gia sc nh sau: Rt gn Gn Va Xa (ch thn) (Cn thn) (Trung thn) (Vin thn) I - II III - II III - IV III - V II - I II - III IV - III V - III II - II III - III IV - IV II - IV I - III I - IV I-V VI - II III - I IV - I V-I V-V II - V V - VI V - II VI - V I - VI VI - VI VI - I ... VII - VII

41

Th d: nh gi quan h ng huyt thng qua l lch b s 52 nh sau:

369 1470 2.107+ 140 1.119 139 1638 422 48 372 2107 515 1141 623 117 63 277 109 603 724 398 659 1638 22 234 614 172 521 216 372

B 52 c cc t tin chung nh sau: 2.107: II - III: gn (d chu) 1638: III - IV: va 372: III - IV: va (c chu) 422: III - IV: va Trong , t tin 2.107 c mc ng huyt cao nht. Vy b 52 c mc giao phi ng huyt II.III (gn) - H s gim bt t tin: H s gim bt t tin (In) l t s gia s t tin lp li trn tng s t tin phi c trong l lch. S t tin lp li bng tng s t tin phi c tr s t tin thc c trong l lch. In = S t tin phi c - s t tin thc c / S t tin phi c In thay i t 0 ti 1, nu l lch khng c t tin chung th In = 0, t tin chung xut hin nhiu th In tng v mc ng huyt s cao. Tuy vy n khng biu hin th l ng huyt xa hay gn. Th d: Xc nh h s In ca b 200 theo l lch sau: S t tin phi c: 30 S t tin thc c: 19 30-19 In = -------------30 I. II. III = 0,36

Nu ghp i gia c, ci cng huyt thng th giao phi ng huyt s lm cho mc ng dng tng ln, do c th cng c mt s c tnh mong mun, nhng ng thi n cng lm gim mc d dng c ngha l s lm gim sc sng i con. Mt khc, do lm tng mc ng dng, c th dn ti hin tng tp trung cc gen ln (gy cht, qui thai, gim sc sng). V vy, ghp i giao phi ng huyt thng dn ti hin tng suy ha do ng huyt. Khi ghp i giao phi ng huyt c nhng c tnh suy ha, song cng c nhng c tnh t chu nh hng. Chng hn b: Kh nng sinh sn, lng sa suy ha nhng hm lng m sa, proteid trong sa khng b nh hng ng k. ln: sc sinh sn, sc sng gim r rt nhng mc chi ph thc n, phm cht tht t chu nh hng. Mt khc, cc loi gia sc khc nhau mc chu nh hng ca giao phi ng huyt cng khc nhau. ln nh hng mnh hn b, b r hn cu... Do , ni chung cn trnh giao phi ng huyt nht l ng huyt gn v rt

42

gn, ch s dng giao phi ng huyt cc c s to ging, c ch theo di, qun l cht ch. 2.2.3. Chn i giao phi theo tui Tui s dng ca cc gia sc ging tt nht l tui trng thnh, nu s dng c gia sc non hoc gi th cn trnh trng hp ghp i non vi non, gi vi gi. 2.6. NHN GING V PHI GING VT NUI 2.6.1. Cc phng php nhn ging Sau khi chn lc c nhng c th c ci c c tnh tt v chn phi chng c kh nng phi hp cc c tnh , b sung cho nhau nhng u im, hn ch nhc im th nhn ging l bin php ph bin phm cht mong mun trn mt phm vi rng ri hn. Nh nhn ging chng ta c nhiu c th mi, do c th xc tin vic tip tc chn lc v chn phi. Nh vy, chn lc, chn phi nhm ci tin tnh di truyn, nhn ging nhm ph bin tnh di truyn c c ci bin v to tin cho chn lc, chn phi. Gia 3 khu c quan h mt thit vi nhau. Cc phng php nhn ging bao gm: 2.6.1.1. Nhn ging thun chng Nhn ging thun chng l phng php ch cho giao phi gia c v ci cng ging. Th d:cho ln c Mng ci giao phi vi ln ci Mng ci, cho b c Thanh Ha giao phi vi b ci Thanh Ha. - Yu cu ca nhn ging thun chng l: sau khi nhn song phi chn lc, chn phi v tip tc nhn nhm gi c, nng cao v hon chnh phm cht ca ging. Nhng bin php cn thit trong nhn ging thun chng bao gm: - Phi nhn ging rng ri c mt s lng ln, a bn phn b tng i rng nhm to iu kin cho vic chn lc, chn phi c kt qu. - Phi thng xuyn bnh tuyn, nh cp xc nh huyt thng nhm nh gi ng phm cht n gia sc. - Ch chn lc, bi dng nh hng gia sc non, n hu b nhm nng cao phm cht n. - Ch trng chn lc n ht nhn c nh cc c tnh tt v nhn rng c tnh ra ton n. nng cao hn na cht lng ca vic nhn ging thun chng, ngi ta tin hnh phng php nhn ging thun chng to dng. Nhn ging theo dng c ngha l nhn ging gia gia sc trong mt ging nhng cng huyt thng, cng hnh dng, phm cht. Nh vy, so

43

vi s lng ca ging, s lng ca dng t hn, mt ging c nhiu dng (thng t 5 dng tr ln) mi dng u c nhng c tnh chung nhng cng c nhng c tnh ring v sc sn xut ca dng thng phi cao hn tr s trung bnh ca ging. Mun nhn ging theo dng trc ht phi chn lc c con c u dng, l con c u t nht trong n c c im ni bt so vi cc c im ca ging. Chn phi c u dng vi nhng con ci thch hp cng c u im ni bt ni chung. Trong trng hp ny cn phi s dng giao phi ng cht v ng huyt mc va, t hnh thnh nn dng. Mi dng mang nhng tn v k hiu ca c u dng, th d: dng g Plymouth 799; Leghorn X,Y. Khi c cc dng, ngi ta c th cho giao phi lin dng to dng mi hoc lai gia cc dng li dng u th lai. 2.6.1.2. Lai to L phng php nhn ging cho giao phi gia cc c v ci khc ging hoc khc loi, trong lai khc loi cn c gi l lai xa. Lai tao l bin php tch cc lay ng tnh di truyn vn c ca cc c th, dng, ging nhm to nn nhng t hp di truyn mi, phong ph hn thng qua tc ng ngoi cnh, con ngi thu c cc phm ging mi, ging gia sc mi c phm ging cao hn. Thng qua lai to con ngi s dng mt hin tng sinh vt hc kh quan trng l u th lai. Cc hnh thc lai to bao gm: 1.2.1. Lai kinh t (lai cng nghip) L phng php lai gia c v ci khc ging hoc khc loi, con lai F1 to nn khng dng lm ging m ch to nn sn phm vi nng sut cao. (ly tht, ly trng, sa...). Th d: Lai ln Landrace vi ln lang hng, con lai F1 nui ly tht. Lai b H Lan vi b Sind, con lai F1 nui ly sa S lai kinh t A
S 2.2. Lai kinh t n gin

F1 50%A, 50%B

44

Do hiu qu ca phng php lai v con lai c c tnh tt mang li hiu qu kinh t r rt, biu hin: Sc sng cao, trng lng s sinh cao, tng trng nhanh v nng sut sn phm cao (tht, sa, trng...) c nhng trng hp vt c b m. nc ta, lai kinh t ang c ng dng rng ri trong cc ngnh chn nui, gp phn nng cao nng sut chn nui. Cc cng thc lai c hiu qu l: Becxia x ; i mch x Mng ci; Landrace x Mng Ci (trong chn nui ln). B: Holstein x lai Sind; nu Thy s x b lai Sind; g Leghorn x g Ri, g Rhode x Ri, Plymouth x Ri trong chn nui g. Sc sn xut ca con lai F1 thng th hin trung gian gia b (cao sn) v m (ging a phng) chng hn: Ln lai F1: P s sinh: 0,6-0,7 kg so vi b 1,1-1,2 v m 0,4-0,5kg. B sa F1: sn lng sa 1500-2500 kg so vi ging b 4000kg v m 900 kg. 1.2.2. Lai lun chuyn Lai lun chuyn l bc pht trin ca lai kinh t. Trong sau mi i lai, ngi ta li thay i c ging thuc cc ging khc nhau cho giao phi vi ni lai. Khc vi lai kinh t, lai lun chuyn s dng tip c cc i lai sau m u th lai khng b gim st. Mt khc, lai lun chuyn c th s dng c nhiu ging v c th to c ging mi.

x
S 2.3. Lai lun chuyn 2 ging

S 2.4. Lai lun chuyn 3 ging

Khi tnh trng cc con lai t yu cu th dng li, trong thc t thng ch dng i th nm v u th lai gim thp.

45

1.2.3. Lai ci tin (pha mu) Lai ci tin c s dng khi mt ging c bn tt, nhng cn mt vi hn ch cn hon thn hoc nng cao. Lai ci tin hon chnh c tnh ca ging mt cch nhanh chng hn l con ng thun chng.

S 2.5. Lai ci tin 1.2.4. Lai ci to (cp tin) L phng php dng mt ging cao sn lai ci to mt ging cha p ng c nhu cu mong mun.

S 2. 6. Lai ci to

46

Khi p dng phng php ny, ngi ta dng con c ging cao sn (i ci to) giao phi vi cc th h lai lm tng t l mu ging ci to, gim t l mu ging a phng. Khi t c c tnh mong mun th dng li t giao. 1.2.5. Lai gy thnh (phi hp) L phng php phi hp nhiu ging lai c c mt ging mi c nhiu tnh trng tt. C th s dng cc ging a phng phi hp vi nhau hoc phi hp vi cc ging cao sn, nhng phi xc nh c ging no l ging ch yu (ging nn) trong qu trnh pha mu. 1.2.6. Lai khc loi (Lai xa) L phng php lai to gia c th khc loi, nhng c mt s im chung, nh cng l thu cm (nh ngan v vt); cng n c v c d dy n (nh la v nga)Th d: nga lai vi la, b nh lai vi b Ty tng, vt lai vi ngan... Khi lai xa, ni chung u th lai biu hin rt r nhng thng dn ti hin tng bt th: con lai khng c kh nng sinh sn. Tuy vy cng c hin tng con lai sinh sn c hoc ch c con c hay con ci bt th v thng l con c bt th. Nguyn nhn ca hin tng bt th ny l s khc bit v s lng nhim sc th hoc s khc bit qu xa v c tnh di truyn ca nhim sc th. Trong chn nui, lai xa c ng dng to cc ging gia sc mi, b tht Santa gertrudis t b tht Soocgoc v b Ucraina, cu lng mn t cu nh v cu ni. G ui di t g rng v g ng Thin. 2.6.2. Cc phng php phi ging C hai phng php phi ging: phi trc tip v th tinh nhn to. 2.6.2.1. Phi trc tip L phng php cho con c trc tip giao phi vi con ci, gm cc hnh thc: - Phi n: Khi con ci ng dc, cho mt c giao phi mt ln, phng php ny c ng dng rng ri trong sn xut v n gin, r tin, d p dng, nhng i hi phi theo di cht ch th t l th thai mi cao. - Phi lp: Khi con ci ng dc, cho mt c giao phi hai ln cch nhau t 12-18 gi. Phng php giao phi ny c t l thai thai cao, s con nhiu, sc sng cao, nhng nh hng ti sc khe v tui th ca c ging. - Phi kp: Khi con ci ng dc cho hai c giao phi hai ln cch nhau vi pht. Phng php giao phi ny tng c s con trong mt la v sc sng i con nhng tn km nhiu c ging.

47

- Phi nhiu ln: Khi con ci ng dc, cho nhiu c, mi c giao phi nhiu ln, c tc dng kch thch s rng trng, khc phc tnh trng kh cha, ca gia sc ci. Phng php giao phi ny thng p dng cha bnh kh cha ca gia sc ci. 2.6.2.2. Th tinh nhn to L phng php ly tinh dch ca con c em chuyn cho con ci m khng c s tip xc gia con c v con ci. Th tinh nhn to l phng php tin tin v c nhng u im sau y: - Tit kim c c ging, v cng mt lng tinh dch ca cng mt ln phng tinh, c th em phi cho nhiu con ci, trong khi giao phi trc tip ch phi c cho mt con ci. Th d: mt ln phng tinh ln phi c 12 con ci, b phi c 100-200 con ci, nga 8-12 con ci. - M rng c a bn nh hng ca con c, do pht huy c c tnh tt ca con c u t. - Khc phc c nhng trng hp khng tin hnh giao phi trc tip gia con c v con ci, chng hn s chnh lch nhau qu ln v tm vc v khi lng. - Ngn nga c mt s bnh truyn nhim, c bit l mt s bnh ly qua ng sinh dc do c s tip xc gia con c v con ci. - C th lm tng t l th thai, do cc cht dinh dng pha thm vo tinh dch lm tng thm hot tnh ca tinh trng. - Gin tip ko di thi gian s dng con c l bin php tch cc p ng yu cu ca phng php kim tra c ging qua i con. u im ny do thi gian bo qun tinh dch c ko di c th 1-15 nm. - L c s cho cc phng php tc ng n bn cht di truyn ca t6 bo sinh dc c, p dng trong lai xa, iu khin gii tnh. tin hnh th tinh nhn to cn thc hin cc bc sau: 6.2.2.1. Ly tinh Hun luyn gia sc c nhy gi, phng tinh vo m o gi. 6.2.2.2. Kim tra phm cht tinh dch Mc ch kim tra l nh gi cht lng tinh dch thng qua nhn nh kh nng sn xut, sc khe, ch nui dng v s dng c ging ng thi quyt inh t l pha long, liu lng tinh dch s dng/ ln phi ging. Cc ch tiu chnh kim tra phm cht tinh dch bao gm. - Th tch tinh dch (V): lng tinh ca mt ln ly tinh Ln: 150-400ml; B: 1,5-15ml; Nga: 50-200ml; Cu: 0,5-2,5ml

48

- Hot lc (A) l t l (%) tinh trng thng tin trong tng s tinh trng. Hot lc thng chia 10 bc.
1 100% 0,9 90% 0,8 80% 0,7 70% 0,6 60% 0,5 50% 0,4 40% 0,3 30% 0,2 20% 0,1 10%

Quy nh vi ln hot lc t trn 0,6 mi pha ch, bo qun. - Nng (C): Nng tinh trng c trong 1ml tinh dch B: 600-2500 triu / ml; Ln: 100-150 triu / ml VAC l ch tiu quan trng nht - Ngoi ra ngi ta cn kim tra cc ch tiu: mu sc, m, pH, h bng im, sc khng... 6.2.2.3. Pha long tinh dch Dng cc mi trng c bit pha long tinh dch lm tng th tch tinh dch, ng thi c tc dng dinh dng cng nh bo tn s hot ng, kh nng th thai cho tinh trng. Mt vi loi mi trng tinh dch thng c ng dng trong sn xut hin nay: Bng 2.4. Mt s mi trng pha long tinh dch
Mi trng Trilon B Nc ct Glucoza Trilon B Citrat Natri Bicarbonat Natri Tetracyclin Lng trng g Lng 1000ml 60g 1,85g 1,78g 0,60g 0,05g 30-50ml Mi trng sa Sa b ti Glucoza Tartrat Sulfamit Lng trng g Nc ct Lng 70-75ml 0,6-0,8g 0,09-0,12g 0,1g 10ml 15-20ml

Thnh phn

Ty hot lc ca tinh trng, nng tinh trng (t/ml), th tch mt liu dn tinh (ml) m quy nh bi s pha long (t l gia tinh trng v mi trng) c thay i. Cn tnh ton trong mt liu dn tinh m bo c 0,5-1,0 t tinh trng tin thng (dng cho ln ci ni); 1,0-1,5 t tinh trng tin thng (dng cho ln lai) hoc 1,5-2,0 t tinh trng tin thng cho l n ni ngoi. 6.2.2.4. Bo tn tinh dch Gi tinh dch trong mi trng nhit thp c ch s hot ng ca tinh trng bo tn tinh dch. Thng thng bo tn tinh dch trong phch nc hoc dng mi trng Nit lng (-1960C).

49

6.2.2.5. Vn chuyn ti ni s dng Khi vn chuyn cn trnh va chm, rung ng nh hng ti hot lc ca tinh trng, gim thp t l th thai. 6.2.2.6. Dn tinh a ng cao su, thy tinh, nha vo ng sinh dc gia sc ci nh nhng bm tinh dch vo. Lng tinh dch s dng trong mt ln dn tinh nh sau: B: 0,5-2ml / ln. S dng tinh ng vin, tinh cng r (Straw) bng dng c chuyn dng v vi quy trnh ring.. Ln: 20; 30; 60; 100ml / ln (tu theo bi s pha long v i tng phi ging). Hin nay, mng li th tinh nhn to ang pht trin mnh m nc ta vi cc tri ln c ging, Trung tm tinh ng lnh Moncaa, mng li n dn tinh vin ng o c tay ngh cao. Trong chn nui ln v b, th tinh nhn to l bin php tch cc, nhanh chng m rng a bn lai to, gi m bt s gia sc c phi nui. Trong cng ngh sinh hc hin i, ngi ta t c nhng thnh tu rt ng k trong vic nhn ging, phi ging nhn nhanh mt ging gia sc tt no , nh l b sa cao sn, d sa, b tht cao snthng qua cc cng ngh nh: gy rng trng nhiu v ng lot/ ln ng dc, th tinh trong ng nghim, cy truyn phi, sn xut t bo gc, nhn bn (cloning)Cc k thut ny khng tch ri khi k thut th tinh nhn to v cc k thut di truyn. 2.7. CC GING GIA SC, GIA CM PH BIN HIN NAY 2.7.1. Mt s ging ln nui ph bin nc ta 2.7.1.1.Cc ging ln ni a) Ln Mng Ci L ging ln hng m, c t lu i nc ta. Hin nay c coi l ging ln ni tt nht, u tin c nui ph bin vng ng bc ca nc ta (huyn Mng Ci, tnh Qung Ninh), hin nay c nhn rng v nui ph bin cc tnh ng bng Bc b, Bc v Trung trung b nh chng trnh Mng Ci ha nhng nm 1980. - Ngun gc: Ln Mng Ci c ngun gc t ging ln lang Qung ng, Trung Quc, c ngui Hoa kiu mang sang nc ta nui t lu dn dn pht trin thnh ging ln Mng Ci ngy nay. Ln Mng ci c 3 loi hnh: Mng ci xng to, xng nh, xng nh. Ging nui ph bin hin nay l trong sn xut thuc dng Mng Ci xng to v xng nh.

50

- c im v ngoi hnh: u en c m trng gia trn (hnh thoi hoc hnh tam gic), mm trng, gia vai v c c mt vnh trng vt ngang vai, ko di n bng v 4 chn. Lng v mngc mu en hnh yn nga. Dng thp, lng yu hi vng, bng x, m bu, c c nhiu ngn. - c im v sinh trng v pht dc (STPD): kh nng STPD cao hn cc ging ln ni khc. C 13 i xng sn, khi lng s sinh trung bnh 0.5-0.6 kg/con, khi lng 60 ngy tui 6.5-6.8 kg/con. Ln trng thnh con ci t 95-100 kg, nui tht 10 thng tui t 60-70 kg, t l nc trong thn tht thp 34-35%, t l m cao 41-42%. Tiu tn thc n/1 kg tng trng 5-6 kg thc n hn hp. - Kh nng sinh sn: Ln c kh nng sinh sn cao, c 12-14 v, 10-16 con/la, trung bnh 11,6 con. - Hng s dng: Lm ni nn lai to vi ln ngoi (i bch, Landrace...) to con lai nui tht ch yu hin nay min bc, ven bin min Trung v Ty nguyn. Dng ni lai F1 (B x MC); LR x MC) lm nn to con lai 3/4 mu ngoi nui tht nng cao nng sut v t l nc trong tht x ln 48-49%.

Hnh 2.1. Ln ni Mng ci b) Ln L ging ln hng m, c nui ph bin vng ng bng Bc b ca nc ta - Ngun gc: Hin nay cha c mt ti liu no xc nh mt cch y v khoa hc v ngun gc ca ln . Song da trn qu trnh pht trin, s phn b v s thun nht ta c th ni rng ngn gc ca ln xut pht t 3 huyn pha bc ca tnh Nam nh. - c im ngoi hnh: Ln c 2 ngoi hnh l m v pha, chng c chung c im ngoi hnh: ton thn mu en, tm vc nh,

51

chn ngn, mm ngn, th cht khng vng chc, lng vng, bng x, 4 chn yu. Ln m ( mt nhn) c c im mt nhn, mm ngn. Ln pha: mm thng, mt khng nhn, bng gn hn do pha tp vi ln Mng Ci, ln Berkshire. - c im sinh trng pht dc: Ln c 13 i xng sn, khi lng s sinh trung bnh 0.4-0.5 kg/con, khi lng 60 ngy tui 4-6 kg/con. Trng lng trng thnh t 70-75 kg, nui tht 10 thng tui t 50-60 kg, t l nc trong thn tht thp 34%, t l m cao 45%. Tiu tn thc n/1 kg tng trng 5-7 kg thc n hn hp. - Kh nng sinh sn: Ln c kh nng sinh sn cao, c trn 12 v, 10-12 con/la, - Hng s dng: Lm ni nn lai to vi ln ngoi (i bch, Landrace...) to con lai nui tht min bc, ven bin min Trung v Ty nguyn. Hin nay s lng ln khng nhiu v cng ngy cng gim. c) Ln Ba Xuyn Ln hng kim dng m-nc, c hnh thnh vng V Xuyn, tnh Sc Trng v c nui nhiu cc tnh min ty Nam b. - Ngun gc: Theo L thanh Hi (1985), ln Ba Xuyn c hnh thnh t cc ging ln a phng lai to vi ln Hi Nam, Craonnai v ln Berkshire. - c im ngoi hnh:Lng da c m mu en trng nn cn gi l ln bng, mt thng tai to hng v pha trc, lng thng, bng gn, 4 chn chc chn. - c im v STPD: Ln sinh trng pht dc tng i nhanh, trung bnh gia ln Berkshire v ln ni. Khi lng s sinh trung bnh 0.55-0.6 kg/con, khi lng 45 ngy tui 7-9 kg/con. Nui tht 10 -12 thng tui t 70-80 kg, t l nc trong thn tht 42,5%. - Kh nng sinh sn: Ln 6-8 thng tui bt u ng dc, thng cho phi vo lc 8 thng tui, trng lng 60-70 kg, 8-9 con/la, mi nm c th c 2 la. - Hng s dng: Ln thch nghi vi cc vng nc phn, nc l min ty Nam b nn s dng lm ni nn lai to vi ln ngoi (i bch, Landrace) to con lai nui tht cho nng sut v t l nc kh cao. d) Ln Thuc Nhiu Ln hng kim dng, c hnh thnh vng Thuc Nhiu, tnh Tin Giang v nui nhiu cc tnh min ng nam b, ng bng sng Cu Long. - Ngun gc: Theo L thanh Hi (1985), ln Thuc Nhiu c hnh thnh t cc ging ln a phng lai to vi ln Hi Nam, Craonnai

52

v ln Yorkshire. c hi ng Khoa hc nh nc v B Nng nghip cng nhn l mt ging vo nm 1990. - c im ngoi hnh: Mu sc lng da trng c xen bt en nh trn da, u to va phi, mm hi cong, tai nh ngn hi nh v pha trc, mt thng, lng thng, bng gn, 4 chn chc chn. - c im v sinh trng pht dc: Ln sinh trng pht dc tng i nhanh, trung bnh gia ln Yorkshire v ln ni. Khi lng s sinh trung bnh 0.51-0.58 kg/con, khi lng 50 ngy tui 6.7-7 kg/con. Nui tht 10 thng tui t 95-100 kg, trng lng trng thnh 120-160 kg. T l nc trong thn tht 47-48%. - Kh nng sinh sn: Ln 10-12 con/la, mi nm c th c 2 la. - Hng s dng: Ln thch nghi vi cc vng nc ngt ng bng sng Cu long v cc tnh min ng nam b. (S dng nhn thun, lm ni nn lai kinh t vi cc ging ln ngoi (i bch, Landrace) cho nng sut cao. 2.7.1.2.Cc ging ln ngoi nhp ni c nui ph bin nc ta a) Ln Yorkshire. c phn b nhiu nc trn th gii. - Ngun gc: T vng Yorkshire ca nc Anh. c hnh thnh vo th k th 19 do s lai to gia cc ging ln a phng vi ln chu (Trung Quc). n nm 1951 to thnh ging ln ny. Ln Yorkshire c 3 loi tm vc: i bch, trung bch v tiu bch. Ngy nay ch yu cn 2 loi hnh i bch, trung bch m thi. Ging ln ny c ngi Php nhp vo nc ta ln u tin vo nm 1921-1922, cc ln tip theo vo nm 1964 t Lin x c, 1970, 1977 t Cuba, 1986 t Nht, B.

Hnh 2.2. Ln c Yorkshire

53

- c im ngoa hnh: C mu sc lng da trng tuyn, thn hnh vng chc, u nh thanh, tai ng, mnh di, lng thng, bng gn, 4 chn khe, vng chc. - c im sinh trng pht dc: Khi lng s sinh 1,3-1,4 kg/con, khi lng cai sa lc 60 ngy tui t 16-20 kg/con, nui tht 6-7 thng tui t 85-95 kg. T l nc/thn tht t 51-52%. Trng lng trng thnh ca con ci 170-180 kg, con c 200-220 kg. - Kh nng sinh sn: Ln c 12 v tr ln, 10-12 con/la, c th trn 2 la/nm. - Hng s dng: Do thch nghi tt vi cc vng khc nhau ca nc ta, ln c s dng lai kinh t vi cc ging ln ni ca nc ta, nui thun chng t c t l nc cao, lai to vi cc ging ln ngoi khc cho nng sut v cht lng tt. b) Ln Landrace. L ging ln hng nc, c nui nhiu nc trn th gii. Ging ln ny c nhp vo nc ta nm 1970 t Cuba, nm 1985-1986 nhp t B v Nht.

Hnh 2.3. Ln c Landrace - Ngun gc: Ln c to ra an mch do tp giao gia cc ging ln a phng vi nhau vo nm 1907. - c im ngoi hnh: Ln c tm vc to, trng mnh, lng da trng tuyn, tai to di p xung mt. Mng pht trin, thn hnh c dng qu thy li, c 16 i xng sn. - c im sinh trng pht dc: Ln sinh trng pht dc nhanh, thnh thc v tnh sm. Khi lng s sinh ca ln con 1,2 -1,4 kg, khi

54

lng cai sa lc 60 ngy tui 15-18 kg. Nui tht 6 thng tui t 100 kg, t l nc/thn tht x 56%. Khi lng trng thnh ca con ci 200 kg, con c 300 kg. - Kh nng sinh sn: ln c 12 v tr ln, 8-11 con/la, c th t 1,8-2 la/nm. - Hng s dng: Do thch nghi tt vi cc vng khc nhau ca nc ta, ln c s dng lai kinh t vi cc ging ln ni ca nc ta, nui thun chng t c t l nc cao, lai to vi cc ging ln ngoi khc cho nng sut v cht lng tt. Cc ging ln Mng ci, Yorkshire v Landrace ang c s dng ph bin trong cc cng thc lai to ln lai 2,3 mu nui tht nc ta. c) Ln Pietrain Ging ln ny xut hin nc B vo khong nm 1920 v mang tn lng Pietrain. c cng nhn l ging mi nm 1953 ti tnh Brabant v nm 1956 cho c nc. T nm 1950, ln Pietrain xm nhp vo Php. Nm 1955 ln u tin c nhp vo min Bc nc Php, nm 1958, ln u tin c ghi vo s ging quc gia. Ln c nhp vo nc ta t cc nc khc nhau nh B, Php v Anh. Ln c nui cc tnh pha Nam v mt s t pha Bc. Lng, da ln Pietrain c nhng m mu sm en v trng khng u trn ton thn, tai ng, mng, vai rt pht trin, trng mnh. Thn hnh vng chc, cn i. Ln c trng thnh nng 270 - 350 kg/con. Ln ci nng 220 - 250 kg/con. Mi la 8-10 con. Tng khi lng nhanh, nui 6 thng tui t 100 kg/con. T l nc 60 - 62%. Nhc im l mn cm vi stress lin quan ti halothan.(Hnh 2.4). d) Ln Duroc Ln Duroc c ngun gc t M, c tn l Duroc-Jecsey. Ln c hnh thnh t khong 1860 vi s tham gia ca cc ging ln nhp ni: ln Guinea, ln Ty Ban Nha, B o Nha. Ln Duroc c lng mu hung hoc nu thm, 4 mi chn v mm en. Tai r v pha trc, chn chc, kho. Thn hnh vng chc, b phn sinh dc l r. Ln trng thnh, con c nng 300 - 350 kg, con ci nng 200 - 250 kg. Mi la 7-8 con. Nui 175 ngy t 100 kg; dy m lng xng sn 10 l 3,09 cm, din tch c thn l 30,45 cm2. T l nc 58,0 - 60,4%. Ln c kh nng chng chu nng, nng kh tt, nn c th chn th trong khu ro quy, c mi che ch cho n v tr nng lc tra. Ln Duroc c nhp vo nc ta t trc ngy t nc thng nht, nm 1978 ln c nhp t CuBa, M (2000). Ln c nui cc tnh

55

pha Nam (Thnh ph H Ch Minh, An Giang ....) v mt s t cc tnh pha Bc(Hnh 2.5).

56

Hnh 2.5. Ln c Duroc

Hnh 2.4. Ln Pietrain

2.7.2. Mt s ging tru b nui ph bin nc ta 2.7.2.1. Ging tru Tru nc ta thuc v tru m ly, c sc lng en, c con lng trng (tru bc). Tru bc l do bch tng, c sc da hi hng, mt . Tru c phn b min Ni, Trung Du pha Bc, Bc Trung B, Ty nguyn v Nam B . Tru c sng to thnh hai cnh cung cha ra pha sau, thn sng hnh ch nht, mt trn v di c cc sc ngang.

57

u to, trn phng, hp, mt ngn, mm rng, tai to v rng, c di, thng. Thn ngn, chn thp, vai y, ngc lp, bng to, mng thp, ui ngn, mng xo. Cn c vo tm vc ngi ta chia lm 3 loi. - Tru to (tru Ng): Tru ci c khi lng 400 kg, tru c 450 kg, c thin trn 500 kg - Tru va: Tru ci c khi lng 350-400 kg, tru c 400-450 kg, c thin 450-500 kg - Tru nh (tru D):Tru ci c khi lng 300-350 kg, tru c 350400 kg, c thin 400-450 kg. Bt u phi ging lc 3 nm tui;Thi gian mang thai 320 325 ngy. Khi lng s sinh 20-30 kg/con. Tuy nhin tm vc ca tru c th thay i ty theo s phn b cc vng a l v nui dng,chm sc khc nhau. Nhn chung tru min Ni c tm vc to hn tru ng bng. Nhc im ca tru l sinh sn chm. Qua nghin cu thy t l ca tru khong 40%, c ni rt thp (20%).

Hnh 2.6. Tru Vit Nam

2.7.2.2. Ging B 2.2.1. B Vng Vit Nam B a phng Vit Nam c ngun gc t b Zebu n (Bos Indicus) v b khng u Trung Quc. Phn b tng i tp trung cc vng c yu cu sc ko trn t ct nh, vng Duyn Hi min Trung, min Ni v Trung Du pha Bc Ty nguyn v ng bng Sng Hng. Cn mt s vng khc phn b ri rc v khng nhiu. B c sc lng mu nu-vng, m hay nht ty tng qun th tng vng, gi chung l B Vng, pha trong i v ym c mu hi vng nht. B ci pha trc

58

thp, sau cao nhng b c th ngc li. B Vng c nhc im l chm thnh thc, sinh sn mun, bt u phi ging lc 15 - 18 thng tui.

Hnh 2.7. B Vng Vit Nam

B vng Vit Nam c u im l thch nghi lu i vi kh hu nhit i, chu c kham kh khi thc n thiu thn v nui dng km, chng chu bnh tt tt. Nhc im l tm vc nh, sn lng tht v sa thp. Khi lng s sinh 14-15 kg/con. B ci sinh sn c c im l chn thp (cao vy 100 - 104 cm), mnh ngn (di thn cho 113 -115 cm), mnh lp (rng ngc 27 -31 cm), khi lng bnh qun ch t khang 180 - 200 kg, bnh qun ton n 140 -160 kg, sn lng sa t 300 - 400 kg/chu k 6-7 thng cho sa, ch cho con b, t l tht x thp 43 44%. Khi lng c ging cng nh, khong 210 -280 kg. Hin nay, b

59

vng Vit Nam dng cho lai vi cc ging b Zebu khc nng cao tm vc v sc sn xut. 2.2.2 Mt s ging b nhp ni. 2.2.2.1. B Lang trng en H Lan (Holstein Friesian- HF) L ging b sa ni ting nht th gii, c to ra H Lan t th k th XIV v khng ngng c ci tin v phm cht v nng sut. Mi n th k th XV b Lang trng en H Lan mi c bn ra khi nc, t c mt khp th gii. Cc nc nui b Lang trng en thun, hay dng b HF lai to vi b a phng to ra b Lang trng en ca nc mnh v mang nhng tn khc nhau nh: B Lang trng en M, Anh, Php, Canada, Cu Ba, Trung Quc ... B c ging tt, nng khong 1000 kg, b ci nng khong 450 600 kg. B s sinh cn nng 35 - 40 kg. B c kiu hnh c trng cho loi hnh sa. Thn hnh tam gic, phn sau pht trin hn phn trc, thn mnh hp dn v pha trc, ging nh hnh ci nm. Bu v pht trin, da mng, n hi, lng mu en xen vi vt trng. c bit vng ai trng sau b vai v lng ngc. Sn lng sa bnh qun 5000 - 6000 lt/chu k vt sa 305 ngy. Con k lc t trn 1800 lt, t l b 3,2 - 3,7%. Hu ht cc nc pht trin u nui ging b H Lan, v ging ny khng nhng c sn lng sa cao, m cn c kh nng cho tht ln. B c nui tht cng nghip t trng lng 400 - 450 kg lc 15 thng tui, t l tht x 55 - 58%. u th ca b Lang trng en H Lan l khng nhng cho sn lng sa cao m cn c kh nng ci to cc ging khc theo hng sa.

60

Hnh 2.8. B lang trng en H Lan (Holstein Friesian HF) 2.2.2.2. B Zebu ging Red Sindhi B Zebu (b u) ph bin n v Pakistan, c cng ngun gc vi b ta (Bos Indicus). Ging b Red Sindhi c nhp vo nc ta t nhng nm 20, l ging b n c kh nng chng chu tt vi iu kin mi trng ca nc ta. B Zebu n c nhiu ging: Sahiwal, Red Sindhi, Ongle, Hariana, Brahman...., trong c ging b Sahiwal v Red Sindhi l hai ging b nhit i c sn lng sa kh, ging b Red Sindhi t 1400 2100kg/chu k cho sa. B Sahiwal t 1600 - 2700 kg/chu k sa. Mu lng ni bt l mu cnh dn, tai to v cp, con c c u vai ni cao, trn g, ym di, thng sung, bao qui u ca con c di v thng xung (ym, rn lng thng), m h con ci ln v c nhiu np nhn. B c ging Red Sindhi thun, khi nhp vo nc ta c khi lng 500 - 550 kg, b ci sinh sn 350 - 400 kg, sn lng sa (theo ti liu ca n ) 1400 - 2100 kg/chu k vt sa, t l m sa trn 5%. Nhiu nc, nht l nhng nc nhit i, dng b Red Sindhi ci to b a phng, hoc dng b ging ny lm nn cho lai vi cc ging chuyn dng sa, tht to thnh cc ging b cho sa, cho tht ph hp vi iu kin kinh t, x hi ca mi nc.

61

Hnh 2.9. B Red Sindhi

2.2.2.3.B Brahman B Brahman c nhp vo nc ta t Cu Ba, c nui cc tnh Ninh Bnh, H Ty, Bnh nh v mt s ni khc.

Hnh 2.10. B c Brahman

62

Hnh 2.11. B ci Brahman

Lng b c mu trng bc hoc trng xm, u hi di, trn d, tai to r a ra pha sau, u to. Ym rng, nhiu np gp, ngc su nhng hi lp, chn cao, ui di. Khi lng s sinh 24 kg/con, lc 12 thng tui b c nng 211 kg; b ci 177 kg/con. Lc trng thnh, b c nng 800 kg/con, b ci 450 kg/con. Tui la u kh mun vo lc 40 thng. Thi gian mang thai 286 ngy; khong cch la l 18 thng. Thuc loi ging b tht 2.2.2.3.Cc b lai hng sa 2.2.2.3.1. B lai Sind Trong nhng nm 1923-1924 mt s b Red Sindhi c nhp vo nc ta c hai min t nc, qu trnh lai t nhin gia b c ging Red Sindhi vi b ta to thnh nhm b lai Sind. B lai Sind cng c nhiu t l mu Red Sindhi th kh nng cho tht cng nhiu hn, sc cy ko khe hn v kh nng cho sa cng cao hn. Do vy, lun c xu hng lai thm mu b Red Sindhi, quen gi l Sind ha. Hin nay, b lai Sind c khp cc tnh trong c nc. B lai Sind c nhiu c im gn ging nh b Red Sindhi: u di, trn d, lng mu vng cnh dn, tai cp, ym pht trin, u vai cao (nht l con c), chn cao, mnh ngn, bu v pht trin va phi, m h c nhiu np nhn. B c lai Sind (vi mu Red Sindhi kh) cn nng 400 - 450 kg. B ci sinh sn nng 250 - 320 kg, b s sinh nng 18 - 25 kg. Lng sa bnh qun t khong 800 - 1200 kg/ chu k vt sa 240 ngy, c bit c nhng con trong mt chu k vt sa cho n trn 2000 lt. Ngy cao nht c th t 8 - 10 lt. T l b sa rt cao: 5,1 - 5,5 %.

63

B ci lai Sind khc phc c nhc im ca B Vng, tp trung c nhng c im qu ca c hai ging B Vng v Red Sindhi. B ci lai Sind iu kin phi vi c cc ging chuyn sa, chuyn tht cao sn, to ra con lai c kh nng cho sa, cho tht cao hn.

Hnh 2.12. B ci Laisind

2.2.2.3.2. B lai H Lan F1(1/2 HF). B lai H Lan i 1 (F1) c to ra bng cch lai gia b c H Lan vi b ci Lai Sind. Hu ht b lai F1 c mu lng en, nu c vt lang trng th rt nh di bng, bn chn, khu ui v trn trn. B c F1 trng thnh nng 500 - 600 kg, b ci nng 350 - 420 kg. B s sinh nng 25 - 30 kg. Sn lng sa t 2500 - 3000 kg/chu k. Th gian cho sa c th ko di n trn 300 ngy. Ngy cao nht c th t 15 - 20 lt, t l b 3,6 - 4,2 %. B lai F1 chu ng tng i tt i vi iu kin nng, t bnh tt, c th n nhiu c xanh nn khng i hi nhiu thc n tinh. B F1 mn . Khong cch gia hai la l 13 - 14 thng. Tui phi ging ln u bnh qun l 17 thng, c khi sm hn (13 -14 thng). Tui la u bnh qun lc 26 -27 thng. Do cc u im trn, nhng vng mi bt u chn nui b sa, b F1 c xem nh n b ch lc. 2.2.2.3.3. B lai H Lan F2 (3/4 HF). B lai H Lan F2 c to ra bng cch lai b c ging H Lan (nhy trc tip hay th tinh nhn to) vi b ci lai H Lan F1. V ngoi hnh, b lai F2 gn ging vi b H Lan thun, vi mu lng lang trng en.

64

Hnh 2.13. B lai F1 (1/2 HF)

B c F2 trng thnh cn nng 600 - 700 kg. B ci nng trung bnh 400 - 450 kg. B s sinh cn nng 30 - 35 kg. Nhn chung nng sut sa ca b lai F2, nu c nui dng, chm sc tt, cao hn b lai F1, c th t 3000 - 3500 lt hoc cao hn trong 1 chu k khai thc 305 ngy. T l m sa t 3,2 - 3,8%.

Hnh 2.14. B lai F2 (3/4 HF)

B lai F2 t ra km chu ng vi iu kin nng, m hn b lai F1. Tui la u thng vo lc 27 thng tui.

2.7.3. Mt s ging gia cm nui nc ta

2.7.3.1. Ging g Ri. Phn b rng t Bc ch Nam, v b pha tp nhiu nn sc lng c nhiu loi. Phn ln g Ri c mu lng vng rm, chn vng, u nh, thanh, c mo n . G trng c lng mu ta, cnh v ui c lng

65

en, dng chc khe, ngc vung v mo ng. Cc nghin cu trc y u cho rng g Ri c u im thch nghi tt vi c im kh hu ca Vit Nam, ph hp vi phng thc chn nui n gin, t kim n. Nhc im ca g Ri l tm vc nh, tc sinh trng chm, sn lng trng khng cao do bn nng p, khi lng trng nh.

Hnh 2.15. G Ri

G c c im mc lng, pht dc sm, tht thm ngon, thch nghi vi kh hu nhit i, nhit i, t mn cm i vi bnh cu trng, bch l, ng h hp ...G Ri nh con (trng lng s sinh: 23,5 - 31,8 g; 6 tun tui t bnh qun 327,6 g; 12 tun tui: 824,4 - 1163,0 g; 16 tun tui: 1057,4 - 1862,3 g; 19 tun tui: 1192,6 - 2050,0 g, i p trng mnh, tiu tn thc n/n v tng trng hoc chc qu trng cn cao (2 tun tui: 2,47 kg/1 kg tht; 4 tun tui: 3,68 kg/1 kg tht; 6 tun tui: 3,91 kg/1 kg tht). G Ri nui trong dn thng t 80-100 qu/nm, t l trong thng khng n nh (khi cao, khi thp) trong 1 chu k . Trng lng trng bnh qun 44,2g/qu.

66

2.7.3.2. G ng To (ng Co) Ngun gc v phn b nhiu x ng To, huyn Khoi Chu, tnh Hng Yn. G c c im ni bt l chn to v th, g mi n c lng trng c. G mi trng thnh c lng mu vng nht, nu nht. G trng c lng mu mn chn pha en, nh ui v cnh c mu lng en nh xanh. Mo kp, nu, hoa hng, bo du.

Hnh 2. 16. G ng To

Thn hnh to, ngc su, ln rng, di. Xng to, dng i chm chp, nng n. Khi lng mi n 38-40 g/con. Mc lng chm. Lc trng thnh con trng nng 4,5 kg/con, con mi nng 3,5 kg/con. Bt u lc 160 ngy tui. Nu g ri t p, 10 thng 70 qu. Khi lng trng 48-55 g/qu. G c tc sinh trng nhanh, nhng sinh sn ( v p n, nui con) thp. G mi c tnh i p cao. G ng To l ging g tht nc ta, c kh nng sinh trng nhanh, sc khe tt, y l vn gen qu dng lai vi cc ging g khc s cho g Broiler c nng sut cao. Tuy nhin, c yu im l kh nng sinh sn km.

67

2.7.3.3. G H Xut pht t lng Lc Th, Th trn H, x Song H, hun Thun Thnh, tnh Bc Ninh. S hnh thnh v pht trin g H gn lin vi tp qun c truyn, vi nn vn hin vng qu Kinh Bc c knh. Ni sn xut ra tranh ng H, i vo lch s v c lu truyn cho n ngy nay. Qua giao lu bun bn cc ch, qua l hi, con g H c chuyn n cc a phng khc nhau trn min Bc, pha tp ln vi g Ri, g ng To. G trng c u hnh cng, mnh hnh cc, cnh hnh v trai, ui hnh nm, da chn mu u nnh, mo xt, diu cn gia, bn chn ngn, i di, vng chn trn cc ngn tch ri nhau, da vng, mu lng mn chn hay mn en. Con mi c mu t th hay mu qu nhn, ngc n, chn cao va phi, mo xt, thn hnh chc chn. Khi lng mi n 45 g/con, lc trng thnh con trng nng 4,5 - 5,5 kg/con; con mi nng 3,5 - 4,0 kg/con. Bt u lc 185 ngy tui. Mt nm 3 - 4 la, mi la 10-15 qu. Khi lng trng 50-55 g/qu.

Hnh 2.17. G H (trng)

68

Hnh 2. 18. G H (mi)

2.7.3.4. G Rt Ri Do Vin Chn nui lai to nn t 2 ging g Rhode v G Ri (Vit Nam), nm 1985 c cng nhn l nhm ging. G c lng nu nht, mo n, chn vng. Khi lng g lc 9 tun tui 660 g/con, 19 tun tui 1,5 kg/con n 44 tun tui t 1,9 kg/con. Tui trng u l 135 ngy. Khi lng trng 49 g/qu. Nng sut trng 1 nm t 180 - 200 qu/mi.

Hnh 2.19. G Rt Ri

2.7.3.5. G Bnh Thng. G Bnh Thng do Trung tm Nghin cu v Pht trin Chn nui Bnh Thng, Vin Khoa hc K thut Nng nghip min Nam lai to nn t hai dng g Goldline 54 v Rt Ri (Vit Nam). G c lng mu nu nht, mo n, chn vng. Khi lng g lc 5 thng tui g trng nng

69

2,0 - 2,2 kg/con, g mi nng 1,5 - 1,7 kg/con. Nng sut trng mt nm t 180 - 200 qu/mi.

Hnh 2.20. G Bnh Thng

2.7.3.6. G nhp ni. 3.6.1. G Leghorn Ngun gc t nc , nhp vo nc ta t Cu Ba t 1974 vi 3 dng BVx, BVy v L3, c nui H Ty v ni s ni khc. G c c im lng mu trng, u nh, mo v tch pht trin. Mo g mi ng v mt pha gn nh che kn mt. Khi lng g trng nng 2,5 kg, g mi nng 1,8 kg/con. Trng c v mu trng. Nng sut trng 280 qu/mi/nm. y l ging g hng trng. Chm sc i hi thc n phi giu m, tiu tn thc n thp, khng c bn nng p trng.

Hnh 2. 21.G Leghorn

70

Hnh 2. 22. G Leghorn (mi)

3.6.2. G Rhode Island. Lng c mu vng , c th c lng en ui. Dng hnh lng thng, di, rng, c n, rng, su to cho g i n v pha trc. i pht trin, cao va phi, mo thng ng, trng mu nu. Con trng c trng lng 3,5 kg, con mi 3,0 kg, sn lng trng 180-200 qu/nm, hng sn xut tht-trng.

Hnh 2. 23. G Rhode Island

3.6.3. G Tam Hong c nhp t Trung Quc, mui nhiu khp mi ni trong nc ta. Lng g con mi n khng ng nht v mu sc, mu lng biu hin chnh l mu vng (62%) sau n mu xm (23%) v mt s mu khc

71

vi t l t, khong cch sai khc gia mu lng mt dn theo tui. G trng thnh ch yu l mu vng. Da chn vng, mo n , ngc n, i to. Khi lng mi n 42 g/con, lc 20 tun tui con trng 2,0 - 2,2 kg/con, con mi 1,6 - 1,8 kg/con. Bt u lc 126 - 130 ngy tui, thi gian mt ln ko di n 6-7 thng, sn lng trng 130 - 155 qu/mi/nm. Khi lng trng 48 - 50 g/qu. T l phi 93 - 95%.

Hnh 2.24. G Tam Hong

3.6.4. G Lng Phng c nhp t Trung Quc c nui rng ri khp ni trong nc ta. G c mu lng a dng: vng m en vai, lng v lng ui. Lng c c mu vng nh kim, bp lng ui c mu xanh en. Hai dng mi c mu m en cnh s l ch yu.

Hnh 2.25. G Lng Phng

Dng trng ch yu c mu vng nu nht - m en. Chn mu vng, mo n ti. Thn hnh cn i. Khi lng g lc 20 tun tui con trng 2,0 - 2,2 kg, g mi 1,7 - 1,8 kg/con. Tui d u tin 140 - 150 ngy, sn lng trng 150 - 160 qu/mi/nm.

72

3.6.5. G Kabir G c ngun gc t Israen c nhp vo nc ta t nm 1997, c nui nhiu cc tnh min Bc, min Trung ...Cc dng khc nhau c ngoi hnh v mu lng khc nhau: nu, nu vng c sc, mu hoa m...Khi lng g mi n 41 g/con, lc 8 tun tui t 920 g/con, lc 25 tun tui nng 2,8 kg, g mi nng 2,2 kg/con. Nng sut trng ca n b m 170 qu /mi/70 tun tui. Khi lng trng 59 g/qu, t l nui sng 97%.

Hnh 2. 26. G Kabir

2.7.3.7.Cc ging Vt 3.7.1. Vt C Vt c (hay cn gi l vt n, vt tu) l mt trong nhng ging vt c nui lu i v ph bin nc ta. Phn b ph bin khp mi min t nc, chim 85% trong tng n, tp trung nhiu cc vng la nc. Trong vng 10 nm tr li y, vt c xu hng ch yu phn b ng bng Bc B v ven bin min Trung, cc tnh pha Nam c s lng vt gim dn v c thay th bng vt Anh o. Ngun gc bt ngun t vt tri, qua qu trnh thun ha t nhin to thnh ging vt c thch nghi vi i sng chn th hin nay. Do con ngi khng c tc ng chn lc, nn ging vt ny ang b pha tp nhiu. Vt c lng mu vng, c con mu xanh, mu c cung c chm en, c con en nht. V b pha tp nhiu nn c nhiu mu lng khc nhau. Vt c u thanh, mt sng, linh li, m dt, khe v di, m thng c mu vng, c con m mu xanh c cung lm chm en, c con mu tro. C di, mnh thon nh, ngc lp. Chn hi di so vi thn, chn thng mu vng, c con mu nu, mt s con mu en (nhng con ny ton thn c mu da xm). Nhng con mu lng khc th c da trng hi

73

vng. Dng i nhanh nhn, kim mi gii, t l nui sng cao.

Hnh 2. 27. Vt C

Khi lng mi n 42 g/con. Lc trng thnh con trng nng 1,6 kg, con mi nng 1,5 kg/con. Mi nm c th t 150 -250 qu, tu theo iu kin nui dng. Khi lng trng 65 g/qu, 70-80 ngy tui c th git tht. 3.7.2. Vt Bu Ging to con, ngon tht, nng trung bnh 2,0-2,5 kg, 6 thng tui bt u trng, trng nng 50-60 g. Vt ph bin hu ht cc a phng nc ta, nhng ni ting nht vn l loi vt Bu bn (Ha Bnh), vt Ph Qu (Ngh An). Vt Bu Bn c ngun gc vng Ch Bn, huyn Lc Sn, tnh Ho Bnh, hin nay c nui nhiu ni nh H Ni, H Ty, Thanh Ho v mt s mi khc. Vt c thn hnh bu bnh, u to, c di. Con mi c mu nu-vng xen ln. Con trng c mu cnh s pha u, lng. Tuy nhin vn c mt s con c mu khc. Chn mu vng, thnh thong c chm en. Khi lng mi n 42 g/con. Lc trng thnh, con trng nng 1,6 - 1,8 kg, con mi nng 1,3 - 1,7 kg. Vt bt u lc 154 ngy tui. Khi lng trng 64 - 66 g/qu. Sn lng trng/mi/34 tun 134 - 146 qu. T l phi 95 - 96%. T l n khi p t 80%. Vt Bu Qu c ngun gc t huyn Qu Chu, tnh Ngh An. Hin nay c phn b cc huyn Qu Chu, Qu Phong, Vinh (Ngh An), H Ni, H Ty, Thanh Ho. Vt c thn hnh gn ging vt Bu Bn. Trng lng trng thnh con trng nng 1,6 - 1,8 kg, con mi nng 1,4 - 1,7 kg/con. Vt bt u

74

lc 162 - 168 ngy tui. Trng nng 70 - 75 g/qu. T l phi 96 - 97%. T l p n t 80%. Sn lng trng/mi/34 tun t 122 - 124 qu.

Hnh 2. 28. Vt Bu Bn

Hnh 2.29. Vt Bu Qu

3.7.3. Mt s ging vt nhp ni Nhng nm gn y, chng ta c nhp mt s ging vt ngoi nh: ging vt Khaki-Campbell, CV-Super Meat, CV-2000... nhn thun, lai vi cc ging a phng v vi cc ging cao sn khc. Vt CV-Super M: Vt c nhp vo Vit Nam t nm 1989. Hin nay c nui nhiu cc vng ng bng Sng Cu Long v ng bng Sng Hng. Vt c lng mu trng tuyn. Chn v m mu nu vng. Khi lng mi n 54 g/con. Lc trng thnh con trng nng 3,2 - 3,8 kg/con, con mi nng 3,2 - 3,5 kg/con tu theo dng chn lc. Git tht 49 ngy tui c khi lng 2,8 kg/con, t l tht x t 86%. n 40 tun tui 200 qu. Khi lng trng 79 - 82 g/qu. L ging vt chuyn tht.

75

Hnh 2. 30. Vt CV-Super M

Hnh 2.31. Vt Khaki-Campbell

Vt Khaki-Campbell: Vt c nhp vo nc ta t nm 1992. Vt thch ng tt v pht trin nhanh cc tnh min Bc v min Trung. Vt cho sn lng trng cao: 280-300 qu/mi/nm, Khi lng trng 6570g/qu. B lng vt mu kaki (xm). Vt d nui, t l th tinh v t l n cao. Ngoi ra cn rt nhiu ging vt nui khc ang c nui nc ta nh ngan, b cu, chim ct, d, cu, nga, hu(xem thm gio trnh Chn ging v nhn ging vt nui,NXB Gio dc, 2005 ca cng tc gi).

76

NI DUNG N TP, KIM TRA NH GI 1. Khi nim v phn loi ging vt nui; ngoi hnh-th cht, sinh trng pht dc, sc sn xut ca vt nui: ch tiu v phng php nh gi. 2. Chon lc v chn i giao phi vt nui. 3. Nhn ging thun chng ( khi nim, ngha, iu kin cn thit nhn ging thun chng thnh cng). 4. Lai to ( cc phng thc lai: khi nim, mc ch, s lai, nhng iu cn ch ). 5. c im chnh ca cc ging gia sc, gia cm ang nui hin nay.

77

Chng III

Thc n v dinh dng vt nui

Trong chn nui, iu quan trng nht l thc n y v s lng v cht lng. Thc n l nguyn liu to nn cc sn phm chn nui, l nhn t quan trng trong cc yu t ngoi cnh, l c s ca cc bin php k thut khc, thc n chim mt t trng ln trong c cu gi thnh sn phm chn nui. V vy gii quyt vn thc n l yu cu c bn, l bin php k thut hng u ca ngnh chn nui. 3.1. KHI NIM V THC N Thc n l nhng sn phm c ngun gc thc vt, ng vt, v khong vt, nhng sn phm ny cung cp cht dinh dng cho gia sc, cc cht dinh dng phi ph hp vi c tnh sinh l, vi cu to b my tiu ha gip con vt c th n ung, tiu ha v hp thu c nhm sinh sng bnh thng trong mt thi gian. Khi nim thc n thay i ty thuc vo tng giai on pht trin kinh t x hi. Thi k chn nui du mc, c xanh trn bi chn l ngun thc n duy nht. Khi ngnh trng trt pht trin, thc n bao gm c cc sn phm ph ca cy trng. a v ca ngnh chn nui c nng cao, ngi ta gieo trng cy thc n cho gia sc, s dng cc ngun nguyn liu trong cc ngnh cng nghip, y mnh cc bin php bo qun, ch bin, phi hp thc n, p dng cc thnh tu mi nht trong dinh dng hc gia sc, s dng thc n c hiu qu nht nng cao nng sut ngnh chn nui. Cc cht dinh dng c trong thc n gm nhiu loi, mi loi c cu to v chc nng ring. C th tm tt thnh phn cht dinh dng ch yu trong thc n theo s do Henerg v Xomann a ra (trang sau). 3.2.QUAN H GIA CC CHT DINH DNG V C TH Cc cht dinh dng sau khi c tiu ha hp thu tham gia vo cc qu trnh trao i cht vi nhng chc nng, tc dng khc nhau.

78

Thc n Nc Vt ch t h u c Protein th M th Hydratcacbon Vt cht kh Vt cht v c (khong)

X th

Vt cht khng cha Nit Cc loi ng

Cc loi tinh bt

Hnh 3.1. S thnh phn ca thc n

3.2.1. Tc dng ca nc Nc tuy khng phi l ngun nng lng nhng n gi vai tr v cng quan trng trong qu trnh trao i cht. Ngi ta cho rng, gia sc mt ton b m, 2/3 protein vn c th sng c, nhng mt 1/5 lng nc gia sc s cht. Tc dng ca nc bao gm: - L dng mi ch yu ha tan cc cht dinh dng, tt c cc phn ng sinh hot trong c th ni chung u phi tin hnh trong mi trng nc. - Vn chuyn cc cht dinh dng t ni ny n ni khc di dng cht dinh dng ha tan. - iu tit thn nhit: do s lu thng ca nc, do t nhit ca nc cao lm thn nhit ca nc khng b thay i t ngt v do s bc hi nc s gp phn ta nhit c th khi cn. - Gim bt ma st cc khp xng khi gia sc vn ng, gi c hnh th ca cc m bo v tnh n hi ca c th. Nc chim trn 50% khi lng c th, gia sc non, hm lng nc chim ti 80% khi lng. Nc trong c th c 3 ngun gc: nc trong thc n, nc ung v nc do qu trnh trao i cht sn sinh ra. Trong thc n, nc chim t l khc nhau, thay i t 5-95% (thc n ht 9-14%, c ti, rau xanh 70-90%, c, qu 65-95%). Lng nc sinh ra trong qu trnh xy ha cc cht hu c.

79

xy ha 1 gam Glucose cho 0,50g nc xy ha 1 gam Tinh bt cho 0,56g nc xy ha 1 gam Protein thun cho 0,42g nc. 3.2.2. Tc dng ca Protein Protein l thnh phn quan trng cu to nn cc t chc; gi chc nng sinh hc quan trng trong cc enzyme trao i cht, cc hormon, cc cht khng th. Thc n protein sau khi c tiu ha, hp thu di dng cc acid amin. Cc acid amin s theo mu v gan tun hon ti cc m bo. Ngoi cc acid amin c ngun gc t thc n, mu cn tip nhn cc acid amin l sn phm ca qu trnh phn gii protein trong cc t chc. S trao i acid amin gia sc trn hnh 3.2. Cc acid amin tham gia vo qu trnh chuyn ha theo hai hng: - To hnh: Tng hp nn protein t chc, cc hormon, khng th, qu trnh ny xy ra cc Riboxom trong cc t bo t chc. Cc enzyme tiu ho Cht tit c Protein Protein ni sinh Acid amin ca mu D ho Hao tn Nit Ur Do da Do thn H2O Nng lng CO2 ng ho Protein hormon Protein huyt tng Tng hp Protein

Protein trong khu phn

S tiu ho

Hnh 3.2. S trao i acid amin gia sc

80

- Phn gii cho nng lng: sn phm ca qu trnh phn gii ny l nng lng, H2O, CO2 v NH3. Nng lng v H2O c c th s dng, CO2 c thi ra ngoi qua ng h hp, cn NH3 c thi ra ngoi c th di dng Ure thng qua 3 con ng (nc tiu, m hi v nc bt). C th ng vt khc vi c th thc vt l n khng t tng hp c ton b cc acid amin. Nhng acid amin c th khng t tng hp c m phi ly t ngun thc n bn ngoi vo gi l cc acid amin khng thay th (cn thit, thit yu). Ty theo loi gia sc, giai on sinh trng, pht dc v mi quan h chuyn ha ln nhau m s lng cc acid amin khng thay th cc loi gia sc c khc nhau. Bng 3.1. Cc acid amin khng thay th gia sc, gia cm Acid amin Lysine Methionine Tryptophan Valine Leucine Isoleucine Threonine Phenylalanine Histidine Arginine Ln + + + + + + + + + G + + + + + + + + + +

Ngoi ra, i vi g, cc acid amin Glycine, Glutamic, Proline, Tyrosine, Cystine l nhng acid amin khng thay th trong nhng iu kin nht nh. So vi nhu cu ca gia sc, thc n thng thiu Lysine, Methionine v Tryptophan. Vn b sung cc acid amin khng thay th cho gia sc bng con ng thc n l vn rt cn thit, nu thm cc acid amin cn thiu vo khu phn thc n gia sc th nhu cu protein ca gia sc s gim thp hn so vi khi cha b sung. Gia protein ng vt v protein thc vt c thnh phn cc acid amin khng thay th khc nhau.

81

Bng 3.2. Thnh phn acid amin khng thay th trong mt s loi thc n
Acid amin Thc n
La m Ng tng Lc Sa b Trng g
His tidin e Leu cin e Trypt ophan Pheny lalani ne Valine Methi onine Threo nine Leu cin e Izole ucine

2,1 2,2 2,3 2,1 2,6 2,1

2,7 2,0 5,8 3,0 7,5 7,2

1,2 0,8 1,2 1,0 1,6 1,5

5,7 5,0 5,7 5,4 5,7 6,3

4,5 5,0 4,2 8,0 8,4 7,3

2,5 3,1 2,0 1,2 3,4 4,1

3,3 3,7 4,0 1,5 4,5 4,9

6,8 22,0 6,6 7,0 11,3 9,2

3,6 4,0 6,7 3,0 8,5 8,0

Thc hin s cn i cc acid amin trong khu phn l bin php gim thp mc tiu hao Protein c hiu qu nht trong chn nui hin nay. thc hin s cn i ny, trong chn nui ln v gia cm ngi ta s dng nhiu Protein c ngun gc ng vt hoc b sung cc acid amin khng thay th. Cc acid amin ny tng hp bng con ng ha hc hoc vi sinh vt. nh gi cht lng ca Protein trong thc n, ngi ta dng ch tiu gi tr sinh vt hc ca Protein. Gi tr sinh vt hc ca Protein (S) N thc n - (N phn - N trao i) - (N nc tiu - N ni sinh) S (%) = x 100 N thc n - (Nphn - N trao i) Gi tr sinh vt hc ca Protein cao chng t Protein c cht lng cao. Gi tr sinh vt hc ca Protein trng l 100%, sa: 84-95%, bt c: 74%, ng: 54%. Gi tr sinh vt hc ca Protein ph thuc vo loi thc n (Protein ng vt cao hn thc vt) vo loi gia sc s dng thc n, vo phng php ch bin s dng thc n. C hai bin php chnh nhm nng cao gi tr sinh vt hc ca Protein trong thc n. Hn hp cc loi thc n vi nhau. Th d: trong th nghim vi chut, thc n khng hn hp th Protein ng c gi tr sinh vt hc 60%, sa l 85% nhng khi hn hp ba phn ng vi 1 phn sa, gi tr sinh vt hc ca Protein hn hp l 76%. Nguyn nhn ca s tng ny l s b sung cho nhau gia cc acid amin khng thay th trong hn hp c li cho qu trnh trao i, s dng acid amin trong c th. X l nhit: chng hn ht u tng c x l 105o C trong 90 pht, gi tr sinh vt hc ca n tng hai ln so vi khi cn sng.

82

Nguyn nhn ca s tng ny l do nhit ph hy cht c ch men Tripxin c trong u tng gii phng Methionin trong cc lin kt phc tp, v vy c th s dng Protein v acid amin tt hn. Tuy vy, nhit cao c th lm cc acid amin c trong Protein lin kt vi cc hp cht kh b phn gii, lm gim t l tiu ha, gim gi tr sinh vt hc ca Protein. Do bin php x l nhit thng c p dng i vi ht h u nhng vi gii han nhit v thi gian nht nh. 3.2.3. Tc dng ca Amt Amt l cc sn phm cha Nit nhng khng phi l protein. Th d: Asparagin, Glutamin, mt s acid t do, cc Alkaloit, Nit v c ... thc n xanh non, thc n men cha nhiu acid Amt. Tuy khng phi hiu sut s dng Amt ca tt c cc loi gia sc u nh nhau, nhng hin nay, trong chn nui ngi ta tnh hm lng protein trong thc n bao gm c Amt gi chung l protein tng s (th) theo phng php Kendan, lng protein tng s trong thc n bng lng N xc nh c nhn vi h s 6,25 (trung bnh trong Protein cha 16% N) 3.2.4. Tc dng ca Lipid Lipid l cht dinh dng cn thit i vi c th v: - L thnh phn quan trng trong cu trc t bo. - L cht oxy ha cho nhit nng ln nht: gp 2,25 ln so vi Glucid v Protein. - L dung mi ha tan mt s vitamin A, D, E, K nh n xc tin qu trnh hp thu cc vitamin ny trong c th. - L nguyn liu cu to nn mt s loi hormon nh androgen, progesteron,... Trong chn nui, t thy trng hp gia sc mc bnh thiu m, nhng cng nh cc acid amin, c th khng t tng hp c mt s acid bo nht nh nh acid Alinoleic, dy l loi acid bo c nhiu trong c xanh, kh, cao lng, ng,... Trong c th, ngun d tr nng lng ln nht cng l Lipid, n c tch ly trong cc m di da hoc trong xoang bng. M loi nhai li mang nhiu acid bo bo ha hn nga. Cho ln n nhiu thc n bt, ng, m ln s cha nhiu acid bo bo ha nhng nu cho n nhiu thc n cha nhiu acid bo cha bo ha th hm lng cc acid bo ny s tng ln trong m ln, lm tng ch s it ca m, lm m nho, d b i hng khi bo qun. 3.2.5. Tc dng ca hp cht Hydratcarbon Trong thc n, Hydratcarbon di dng tinh bt, ng, cht x th (Cellulose, Hemicellulose, Pectine,...).

83

Cc sn phm Hydratcarbon sau qu trnh tiu ha, hp thu s tham gia vo cc qu trnh chuyn ha theo cc hng ch yu sau: - Tham gia vo cu to m bo. - Oxy ha cho nng lng, trung bnh cc hp cht Hidratcarbon cung cp khong 70%nhu cu nng lng cho cc hot ng sng ca c th. - Tng hp cc cht d tr nh glucogen gan, c bp; lipid m m hoc to nn m sa. - gia sc, nht l ln, tinh bt v ng gp mt phn quan trng trong qu trnh tch ly m. Cc cht x th l ngun dinh dng quan trng ca loi nhai li v n c, vi gia sc ni chung, n cn l cht kch thch nhu ng rut, to khun phn v l cht n lm cho gia sc c cm gic no. 3.2.6. Tc dng ca cht khong Trong c th gia sc, cht khong chim 1/20 khi lng, vi nhiu loi cht khong vi hm lng khc nhau. Cn c vo hm lng trong c th ngi ta chia cht khong ra lm 3 loi: - Cc nguyn t a lng: gm cc nguyn t m hm lng ca chng t 10-10-2 gam: Ca, P, S, Si, K, Mg, Al, Na, Cl, - Cc nguyn t vi lng: gm cc nguyn t m hm lng ca chng t 10-2-10-5 gam: Fe, Cu, Mn, F, Zn, Mo, I, Co,... - Cc nguyn t siu vi lng: gm cc nguyn t m hm lng ca chng di 10-5 gam: As, Ag, Pb, Hg,... Cht khong khng phi l ngun cung cp nng lng, chng c mt trong thnh phn cc t bo ca c th, chng ng vai tr quan trng trong qu trnh chuyn ha vt cht v cc qu trnh sinh l ca c th bao gm: Tham gia vo qu trnh h hp, vn chuyn Oxy, thi hi Carbonic, Fe trong Hemoglobin ng vai tr vn chuyn Oxy thi hi Carbonic trong qu trnh h hp ca c th. m bo iu kin hot ng bnh thng hoc lm tng hot tnh ca cc enzyme, hormon, vitamin. Cc nguyn t nh: Fe, Ca, Co, Hg, Zn, Mg, Mo tham gia to Tyrocine, Mn cn thit cho s to vitamin C, D v B1, Carbon c trong phc cht vitamin B12. Duy tr trng thi bnh thng ca nguyn sinh cht v p sut thm thu ca t bo. To tnh m cho cc cht dch trong c th nht l mu. Mu c 3 h thng m: m Carbonnat v Bicarbonnat, m monophosphat v diphosphat, m protein. Cht khong gi vai tr trong hai h m ni trn.

84

Gii c cc sn phm trung gian hnh thnh trong qu trnh trao i cht. Sau y l vai tr mt s cht khong ch yu trong dinh dng gia sc. 2.6.1. Canxi v Photpho (Calcium v Phosphor) + 99% canxi trong c th tp trung xng di dng hp cht Tricanxiphotphat, ngoi ra canxi cn c trong huyt thanh v cc m bo. Ca++ c tc dng bo m cho cc m thn kinh hot ng bnh thng, ngoi ra n cn tham gia vo qu trnh ng mu, ng sa, kch thch mt s men oxy ha, tng hp thu st v iu chnh nng cc loi mui v c nh : Na, K, Mg. + 80-85% Phospho tp trung b xng, ngoi ra photpho phn b trong cc m mu v trong cc m bo khc. Photpho tham gia vo qu trnh phn gii ng, m, n tch tr nng lng sinh hc cung cp cho hot ng ca c th cng nh cc c quan b phn v cc phn ng sinh hc trong c th. Biu hin sinh l quan trong ca hin tng thiu Ca, P l s pht trin khng bnh thng ca b xng: gia sc non ci xng, chm ln, gia sc trng thnh mc bnh mm xng, xp xng. Thc n khong nh v s, v hn, v trng, vi cha nhiu Ca v mt lng P nht nh. Thc n ht ha tho cha t Ca hn thc n ht h u, ht ng cc, thc n th xanh c nhiu P. nhn chung t l Ca/P trong thc n phi m bo v cn i theo t l 1-2:1. 2.6.2. Kali, Natri v Clo + Natri c trong cc m bo v cc dch th, Na tham gia vo vic m bo cn bng pH trong c th, iu chnh p lc thm thu gia t bo v mu. + Clo c trong cc m bo v dch th, trong dch v, Clo di dng HCl c tc dng hot ha enzyme Pepxinogen khi mi phn tit. b sung Na v Cl ngi ta thng dng mui n. Thiu mui n gia sc km n, st cn, sn lng sa gim, hot ng thn kinh, tim mch khng bnh thng . + Kali l thnh phn ca t bo, K tham gia vo hot ng ca c bp. Thiu K, gia sc km n, chm ln, cc c quan nh tim, thn, gan hot ng km. K c nhiu trong thc n thc vt, gia sc t khi b thiu Kali. 2.6.3. St, ng, Coban St, ng, coban l 3 nguyn t lin quan ti qu trnh to mu. St l thnh phn ch yu to nn huyt sc t (Hemoglobin) c tc dng vn

85

chuyn Oxy, Hemoglobin l cht m gip pH mu khng thay i. St tham gia vo cu to ca Mioglobin trong c, cht ny c kh nng ly Oxy t hemoglobin cung cp, st tham gia vo thnh phn ca hng lot men h hp di dng cc phc cht, cc men ny xc tc cc qu trnh h hp cc m bo. Khi thiu st gia sc s thiu mu, chm ln, sc khe km. ng thi ng vai tr xc tc qu trnh to hemoglobin do cn thit cho qu trnh chuyn st thnh dng hu c. Ngoi ra cn c tc dng trong vic d tr st ty xng, lin quan n nhiu loi men trao i nht l cc men Oxy ha, lin quan n cc vitamin B12, E, lin quan vi mt s hormon sinh dc, tiroxin ca tuyn gip trng ,... Thiu ng gy cc trng thi bnh l nng: chm ln, thiu mu, mt mu lng, rng lng v cc chng bnh ngoi da. Co l thnh phn ca vitamin B12 c tc dng xc tin qu trnh to hemoglobin. Co cn kch thch tng hp Protein ca c bp, nh hng ti trao i Nit, Glucid v s chuyn ha cc mui v c, tch lu vitamin A, B1, B2, B5, B6, v C. St v ng l hai nguyn t c nhiu trong cc loi thc n xanh, ny mm, v ht; t c trong thc n c. b sung st, ng, coban ta thng dng cc loi mui FeS04, CuS04; cc mui carbonat, sulfat. 2.6.4. It It tp trung ch yu tuyn gip trng, thng di dng hp cht kt hp vi protein quan trng l tiroxin. Thng qua cc hormon gip trng, it lm tng cc qu trnh Oxy ha trong c th, nh hng ti sinh trng pht trin, th lc, hot ng, thn kinh cng nh kh nng khng bnh tt ca c th. Thiu it trong thc n hoc kh nng hp th, tch ly it thp, gia sc mc bnh bu c, c th suy nhc, pht dc khng bnh thng, kh nng sinh sn gim. It c ch yu trong thc n thc vt, hm lng ty thuc vo t ai khc nhau. Ngoi ra it cn c trong mui n, thc n hi sn... Vic b sung nguyn t vi lng vo khu phn n ca gia sc l rt cn thit song chng ph thuc vo nhiu nhn t bao gm thnh phn t ai, hm lng nguyn t vi lng trong cy lm thc n gia sc, nhu cu v mi quan h gia cc nguyn t vi lng vi nhau, gia nguyn t vi lng vi vitamin cng nh cc cht khc. y l mt vn phc tp, cc kt qu thc nghim v nhu cu nguyn t vi lng ca gia sc thng bin ng trong mt phm vi rng.

86

3.2.7. Tc dng ca vitamin Vitamin l nhng hp cht hu c phn t lng thp, c bn cht khng phi l Protein, c th khng t tng hp c. Trong d c tru b c th tng hp c mt s vitamin nhm B. Vitamin ng vai tr xc tc sinh hc cc qu trnh trao i cht trong c th. Nhu cu vitamin hng ngy ca gia sc ch khong 2.10-5 ti 2.10-8 tng s vt cht kh ca thc n hng ngy, song l nhu cu khng th thiu c. Thiu vitamin, s cn bng trao i cht b ph v, con vt mc chng bnh ngi ta gi l thiu vitamin. Da vo tnh ha tan ca vitamin m ngi ta chia vitamin ra thnh 2 loi: + Vitamin ha tan trong nc: Vitamin B1 (Thianin), Vitamin B12 (Riboflavin) Vitamin B3 (acid Pantotenic), Vitamin B5 (PP, acid Nicotinic) Vitamin B6 (piridoxine), Vitamin B6 (acid folic) Vitamin B9, B10, B11. Vitamin B12 (cobalamin), Vitamin B13 (acid Orotic) Vitamin B13 (acid Panzamic) Vitamin H (Biotin), APAB (acid Para amino biozonic), cholin, Inozit, Vitamin P, Vitamin C. + Vitamin ha tan trong m: Vitamin A (retinan) v Caroten Vitamin D (Canxiferol) Vitamin E (Tocoferol) Vitamin K (Finoquinon/ koagulation) Vitamin F (cc acid bo cha no khng thay th) 2.7.1. Vitamin A Vitamin A c ngun gc t thc n ng vt v thc vt. Trong thc vt n tn ti di dng caroten, khi vo c th, caroten thy phn thnh Vitamin A vch rut non. Caroten + H2O 2 Vitamin A Tc dng ch yu ca Vitamin A: Cn cho s pht trin ca t bo biu m, thiu Vitamin A t bo biu m phi, rut, bng quang, t cung, bung trng, da b sng ha, vi khun d xm nhp gy bnh ng tiu ha, h hp, chc nng sinh dc ca con c b suy gim do s lng v cht lng tinh dch gim, do dch hon ca con c b thoi ha, con ci kh th thai, d sy thai, gia cm trng t, t l p n thp. Tham gia vo vic hnh thnh sc t Rhodopsine ca vng mc mt. y l phc cht gia Aldehyd ca Vitamin A v Opsin (mt loi Protein ca t bo vng mc). Ngoi nh sng, Rhodopsine phn gii

87

thnh Vitamin A v Opsin c tc dng cn quan, trong ti chng li tng hp li thnh Rhodopsine nhng trong qu trnh ny Vitamin A b tiu hao. Vitamin A cn cho s sinh trng v pht trin ca t bo, nh hng ti s trao i cc Protein phc tp, trao i Gluxit v chc phn mt s tuyn ni tit (tuyn gip trng, tuyn trn thn). Thiu Vitamin A, gia sc chm ln. Vtamin A rt d b Oxy ha trong qu trnh bo qun. 2.7.2. Vitamin D (Canxipherol) Thc n thc vt cha nhiu Provitamin D2 (Ergosterol) nht l trong nm men, trong thc n ng vt, Vitamin D c trong du c, t chc di da ng vt c Provitamin D3. Di tc dng chiu ca tia t ngoi: Ergosterol Vitamin D2 7- dehydrocolesterol Vitamin D3 Trong c th ng vt, Vitamin D3 iu ha s trao i canxi v photpho, m bo b xng pht trin bnh thng. Thiu Vitamin D, m xng khng c to thnh, vic chuyn ha sn thnh xng khng c thc hin do Vitamin D iu ha t l Ca, P trong mu, y mnh hp thu Ca, P t vch rut, tch ly chng vo xng hoc chuyn canxi vo mu. Thiu Vitamin D, gia sc non mc bnh ci xng, xng bin dng d gy, gia sc trng thnh mc bnh mm xng, xp xng. Vitamin D cn cn thit trong vic duy tr hot ng bnh thng ca cc m bo, cc c quan, nh hng ti trao i Protein, Gluxit, Lipit v mui khong trong thc n. Vitamin D cn tham gia vo hot ng ca tuyn gip trng, cn gip trng, tuyn yn, tuyn trn thn. Cho gia sc tm nng y l bin php tch cc tha mn nhu cu Vitamin D ca gia sc. i vi gia cm, Vitamin D3 c hot lc gp 1530 ln D2, Vitamin D cng b Oxy ha trong qu trnh bo qun 2.7.3. Vitamin E (Toco ferol) Vitamin E c nhiu trong thc n thc vt: rau xanh, mm ng cc v thc n ng vt. Cho n nay ngi ta vn cha bit c nhiu v c ch tc dng ca Vitamin E v nh hng ca n vi gia sc. Vitamin E l cht chng Oxy ha, n gi cho cc cht d b Oxy ha trong c th khi b Oxy ha (caroten, Vitamin A) Vitamin E tham gia vo trao i protein, nng cao kh nng ng ha protein trong c th. Vitamin E c tc dng phng nga vic hnh thnh cc cht c trong c th do s oxy ha khng trit cc acid bo trong c th.

88

Thiu Vitamin E, con c thoi ha ng sinh tinh, mt kh nng to tinh trng v bn nng sinh dc, con ci mt kh nng th thai, sy thai, tiu thai. Thiu Vitamin E cn c kh nng gy thng tn h thn kinh trung ng ca gia sc. 2.7.4. Vitamin C Vitamin C c nhiu trong cc loi qu v rau xanh. N tham gia vo qu trnh trao i acid Nucleic, acid Folic, xy ha mt s loi, tng hp v trao i mt s hormon tuyn trn thn, tuyn gip trang. Vitamin C tham gia vo cc cu trc to keo ca c th hnh thnh mucoit sn, nng cao sc khng i vi bnh truyn nhim ca c th. Thiu Vitamin C ln xut huyt trong da v c, lng x, d rng, ln con chm ln. Gia sc c sng t mc bnh thiu Vitamin C. 2.7.5. Nhm Vitamin B + Vitamin B1 ( Thiamin) Vitamin B1 c nhiu trong ht ng cc, cm, kh du, nm men. Vai tr ca Vitamin B1 nh sau: - ng vai tr quan trng trong trao i nc, Protein, Lipid, Glucid v Photpho. - Ln thiu Vitamin B1 s km n, hay nn ma, ln con chm ln, ln ni non, sc sng km. Gia cm thiu Vitamin B1 d ci cc, km n, d bnh tt. Loi nhai li khng mc cc bnh thiu Vitamin B1. + Vitamin B2: (Riboflavin) C nhiu trong cc loi thc n: nm men, c xanh, sa trng, d b nh sng phn hy. Vitamin B2 tham gia vo cu to cc men h hp trong c th, n cn iu ha s tng hp v ng ha Lipid, nh hng ti hot ng ca cc c quan tiu ha v h hp. Thiu Vitamin B2, kh nng ng ha ca c th b hn ch, gia sc chm ln, km n, rng lng, vim da, a chy. Vi gia cm, t l p n gim. + Vitamin PP (B5, acid nicotinic) Cha nhiu trong nm men, ht cy h u, ng c tr ng. Vitamin PP nh hng ti s chuyn ha ca glucid, Lipid v Protein, tc ng ti c quan tun hon, h hp ca gia sc. Thiu Vitamin PP gia sc mc bnh pellagra gy tn thng da, h thn kinh, ri lon tiu ha. + Vitamin B6: (Pyridoxine) C nhiu trong nm men, vm, d b nh sng ph hy.

89

Vitamin B6 tham gia vo trao i acid amin, Lipid, tng kh nng s dng cc acid bo ha, kch thch sn sinh dch v. Thiu Vitamin B6, h thn kinh trung ng tn thng, gia sc co git, ln thiu mu, gia cm bi lit, t, t l n thp. + Vitamin B12: Ch c trong thc n ng vt: bt tht, bt mu, bt c, Vitamin B12 ng vai tr quan trng trong vic bo m cc hot ng bnh thng ca cc c quan to mu, tng hp Cholin, Methionin, trao i glucid, tng hp DNA v RNA, nng cao kh nng ng ha Protein ca thc n. Thiu Vitamin B12, ln con, g con chm ln, thiu mu, kh nng khng bnh tt km. B sung Vitamin B12 vo thnh phn thc n lm gia sc, gia cm tng trng r rt. Gia sc nhai li khng i hi cung cp Vitamin B12 do kh nng tng hp B12 ca vi sinh vt d c v rut rt ln. 3.3. GI TR NNG LNG CA THC N nh gi cc loi thc n v mt dinh dng ngi ta dng gi tri dinh dng.Gi tr dinh dng ca thc n l gi tr so snh nhng tc dng c tnh cht dinh dng ca thc n i vi c th gia sc. Xc nh gi tr dinh dng ca thc n l mt qu trnh pht trin ca khoa hc v dinh dng gia sc. - Th k XVIII Einhof dng nc, ru, acid ho thc n v cho rng cc cht ho tan c trong cc loi dung mi ny l nhng thc n c gi tr dinh dng. - Nm 1881, Thacr a vo kt qu ca Einhof ra n v ng lng c kh v cn c vo nh gi gi tr dinh dng ca thc n. Th d: 157 kg xu ho gi tr bng 1 n v ng lng c kh. - 1892, Liebig bng phng php phn tch ho hc tch c 3 nhm cht dinh dng ch yu ca thc n l Glucid, Protid v Lipid. Nm 1895 Grouven dng cc cht inh dng ny lm tiu chun xc nh gi tr dinh dng ca thc n. - 1860, Heneberg v Stohmann th nghim thnh cng phng php th mc tiu ho, t ngi ta bt u tnh ton gi tr dinh dng ca thc n theo cc cht dinh dng tiu ho c. - 1906, Okellner dng phng php cn bng vt cht tm ra c lng m tch lu trn b c thin v chon hiu lc sn xut m ca tinh bt lm n v so snh gi tr dinh dng ca cc loi thc n. - 1912, Armsby cng p dng phng php ca Okellner nhng theo di cn bng nhit nng tm nhit nng cha trong sn phm tch

90

lu trn b c thin v gi l nhit nng thun v nh gi gi tr dinh dng thc n theo nhit nng thun. - 1915. Morisson li ra cch dng tng cc cht dinh dng tiu ho c T.D.N nh gi gi tr dinh dng ca thc n. TDN bao gm tng lng Lipid, Glucid, Protein; ring Lipit nhn h s 2,3. - Nhng nm gn y, mt s nc p dng phng php dng nng lng trao i biu th gi tr dinh dng ca thc n, trong lc cng c nhng nc dng nng lng tch lu hoc nng lng tiu ho biu th gi tr dinh dng ca thc n. C th thy vic nh gi gi tr dinh dng ca thc n l rt khc nhau mi nc. Ni ln l hai hng chnh sau y: Hng th nht: Ngi ta cn c vo nng lng thun (NE), th hin qua cc loi n v thc n c s dng nh: + n v tinh bt ca O.Keene (Kellner-c) c dng cc nc Ty u (c, Anh, H lan, Thu s, B, ). +n v Therm ca M. Mt Therm = 1000 Kcal NE. + n v i mch ra i nm 1915, n v nay c dng nhiu Bc U (an mch, Php, Na uy, Thu in). Mt n v =1630 Kcal NE. + n v yn nch, c dng Lin x v mt s nc XHCN trc y. Mt n v =1414 Kcal NE. Hng th hai: Ngi ta cn c vo nng lng tiu ho c (DE), th hin qua cc n v: +n v cht hu c (vit tt l EOB). Mt n v = 3000 Kcal DE. + n v tng cc cht dinh dng tiu ho c (vit tt l TDN). Di y xin gii thiu khi qut mt s phng php xc nh gi tr dinh dng ca thc n. 3.3.1. Phng php phn tch thc n u th k XVIII, ngi ta bt u dng cc phng php ho hc xc nh gi tr dinh dng ca thc n, phng php ny nay c hon thin nh nhng thit b c bit, nh gi chi tit c cc thnh phn c im c trong thc n vi chnh xc rt cao. Nu ch cn c vo cc thnh phn ho hc m nh gi gi tr dinh dng ca thc n th phng php c u im: - So snh c s ging, khc nhau v thnh phn ho hc ca thc n v c th gia sc. - Qua cc s liu phn tch, phn loi thc n l bc u nhn nh v gi tr dinh dng ca thc n cao hay thp.

91

- Phng php tng i n gin, nhanh chng, c th p dng rng ri. Nhng cng c nhc im sau: Cha phn nh y c gi tr dinh dng ca thc n v cha th hin c mi quan h gia thc n v c th gia sc, ch nu c s lng cc cht dinh dng c trong thc n ch cha cho bit cc cht dinh dng c tiu ho hp th v s dng nh th no. Phng php phn tch thc n l bc u, c s cho cc phng php xch nh gi tr dinh dng ca thc n. 3.3.2. Phng php th mc tiu ho 3.3.2.1. Khi nim xc nh gi tr dinh dng ca thc n ngi ta cn c vo kh nng tiu ho, hp thu cc cht dinh dng ca thc n khi cho gia sc n, mun vy phi lm th nghim th mc tiu ho xc nh t l tiu ho cc cht dinh dng. T l tiu ho % cht dinh dng (T% Cdd) Cht dinh dng n vo - cht dinh dng c trong phn T%Cdd = x 100 Cht dinh dng n vo V d: cho mt con vt n 2kg vt cht kh, vt cht kh thu c trong phn do khng tiu ho c l 1kg. Vy t l tiu ho vt cht kh l: ( 2 1)x 100 2 3.3.2.2. Phng php th mc tiu ho. Th nghim trn con vt gm 2 bc: 2.2.1. Bc chun b Chn gia sc c thin, kho mnh, quen tip xc ngi, cho n qua thc n th nghim ng thi cho chng thi ht thc n n trc y. Thi gian chun b tu thuc vo tng loi gia sc. Tru, b, d, cu: 10-15 ngy Nga, ln 8-10 ngy Gia cm 6 ngy 2.2.2. Bc th nghim Bc ny tin hnh trong thi gian 10-12 ngy (ln 6 ngy). Th nghim th mc tiu ho mt khu phn c 2 cch tin hnh.

92

- Trc tip: Phn tch thnh phn ho hc ca khu phn, cho gia sc th nghim n khu phn , thu ton b phn sau phn tch thnh phn ho hc ca phn. Sau d tnh ton t l tiu ho. Th d: Cho 1 b c thin mi ngy trung bnh n 9,2 kg c kh, mi ngy thu trung bnh 15,8kg phn. T l tiu ho c tnh nh sau: Cc cht Thnh phn dinh dng ho hc (%) C kh Protein Lipid Glucid 9,7 2,5 40,0 Khi lng cht dinh dng (kg) C kh 0,98 0,23 3,70 Khi lng cht dinh dng tiu ho c (kg) 0,50 0,09 0,23 T l tiu ho (%)

Phn 2,5 0,9 8,7

Phn 0,39 0,14 1,10

56,1 39,1 62,1

- Gin tip: Trn u cht ch th (SiO3, Br2O3 khng b tiu ho) vo khu phn, xc nh t l phn trm ca n trong khu phn cho gia sc n, mi ngy ly mu phn 3 ln (100g / ln). Xc nh t l phn trm cht ch th trong phn. Phn tch thnh phn ho hc ca thc n (TA) v ca phn. % Cht ch th trong TA x % cht dinh dng trong TA T%Cdd =100 x 100 % cht ch th trong phn Th d: trong khu phn t l SiO2 l 7,12%, t l Protein l 12,12%. 2,52 x 12,12 T l tiu ho protein thc n (%) = 100 - 100 x ---------------= 78% 7,12 x 19,62 - Th nghim th mc tiu ho mt loi thc n trong khu phn. Th nghim phi tin hnh vi hai loi khu phn, khu phn c s v khu phn th nghim (khu phn c s + loi thc n cn xc nh t l tiu ho). Xc nh t l tiu ho cc cht dinh dng trong hai loi khu phn, t s chnh lch gia hai loi khu phn ny tnh ra t l tiu ho thc n cn xc nh. Th d: xc nh t l tiu ho protein ca mt loi thc n qua phn tch ho hc thy:

93

Lng protein ca khu phn c s l 1500g. lng protein trong phn khi n khu phn c s l 330g. Lng protein ca khu phn th nghim 1500g. Lng protein trong phn khi n khu phn th nghim l 350g. 1500 - 330 T l tiu ho protein ca khu phn c s: ------------=78% 1500 Khi cho n khu phn th nghim th lng protein ca khu phn c s c tiu ho s l: 1200 x 78 ------------ = 936 g 100 Mi lin quan gia hm lng protein trong khu phn v t l tiu ho protit theo phng trnh: y = 70 lg x -15. Trong y l t l tiu ho protein; x l hm lng protein trong khu phn. - Trong khu phn loi nhai li, khi t l bt ng v cc cht ng d tan tng s lm gim t l tiu ho, cc cht dinh dng khc t b tc ng do bt ng khi b phn gi thnh cc nhiu axit hu c kch thch mnh nhu ng rut nh hng n t l tiu ho hp thu. - Ngoi ra, trong khu phn qu nhiu lipit d gy a chy, t l tiu ho s gim. Cc loi vitamin, axt hu c, cc cht lm tng mi v u nh hng n t l tiu ho. - Khi lng khu phn tng ln lm gim t l tiu ho do khi lng thc n ln kch thch ng tiu ho nhu ng mnh, tc di chuyn ca thc n trong ng tiu ho tng lm gim kh nng phn gii hp thu thc n. Ngoi ra vic cho gia sc vn ng, cc bin php ch bin thc n, cch cho n, iu kin ngoi cnh nh nhit , m u nh hng n tc tiu ho. * nh gi phng php th mc tiu ho Phng php th nghim th mc tiu ho c u im l cho bit kh nng tiu ho ca loi thc n cn nh gi trong c th gia sc, phn no nu c mi quan h gia thc n v c th gia sc. Tuy vy phng php c nhng nhc im sau: - Trong phn, ngoi nhng cht dinh dng thc n khng tiu ho c cn c cn b dch tiu ho, biu b rut, xc vi khun thnh phn ho hc ca chng lm sai lch kt qu nghin cu lm cho t l tiu ho cht dinh dng thc n thp hn thc t. Mt khc, cc cht dinh dng thc n trong ng tiu ho cn b bin i thnh CH4, CO2 thi ra ngoi, chng khng thu c cng vi phn v vy t l tiu ho thng cao hn thc t, nht l i vi loi nhai li.

94

- T l tiu ho thc n cn chu nh hng ca qu nhiu cc nhn t kh khng ch v so snh trong cc th nghim khc nhau. - Xt nh gi tr dinh dng nu ch cn c vo t l tiu ho th cha chnh xc v n cha th hin y gi tr s dng thc t ca thc n trong c th gia sc. 3.3.2.3.Th nghim cn bng Nit Mun lm th nghim cn bng Nit cn phi xc nh N trong thc n, N trong phn v N trong nc tiu. N tch lu = N thc n - (N phn + N nc tiu) Nu N tch lu = 0 th N n vo ng bng N thi ra. Nu N tch lu > 0 th con vt tch lu N Nu N tch lu < 0 th con vt dng N bn thn to nhit cho c th. T lng N tch lu xc nh c c th tnh ra c lng protein tch lu v hm lng N trong protein chim 16,67%. Do lng protein tch lu = lng N tch lu x (100/16,67). 3.3.2.4.Th nghim cn bng cacbon xc nh lng lipid tch lu trong c th ngi ta lm th nghim cn bng cacbon. C tiu ha = C thc n - (C phn + C kh ng tiu ha) C tch ly = C tiu ha - ( C nc tiu + C kh ng h hp) C trong Lipid = C tch ly - C trong protein Nh vy, C trong Lipid c tnh: C lipid = C thc n - (C phn + C nc tiu + C kh th + C protein)

C thc n C phn C nc tiu C trong Protein C tiu ha C tch ly C kh dng tiu ha (CH4, CO2) C kh dng h hp C trong Lipid

Hnh 3.3. S chuyn ho carbon trong c th

95

V d: cn bng N v C trong th nghim trn ln nh bng sau: Lng C (g) n vo Thi ra 740 102 19 409 740 530 Lng N (g) n vo Thi ra 32,0 4 19,4 +210 32,4 23,4 +9

Thc n Phn Nc tiu Kh th

Lng Protein tch ly l:

100 9 x ---------- = 54 g 16,67 T l C trong Protein l 52,54% do lng C tch ly trong Protein l: 54 x 52,54 / 100 = 28,37 gam C tch ly trong Lipid l 76,5% do lng Lipid tch ly l: 100 181,63 x -------= 237,4 gam Lipid. 76,5 - Mt s nhn xt, nh gi phng php th nghim cn bng vt cht: u im - Cho kt qu cui cng ca cc cht dinh dng trong c th - Bit c s tch ly cc cht dinh dng trong c th qua xut cc bin php k thut tc ng ti qu trnh sinh trng. Nhc im Phng php ny c nhc im l tng i phc tp, tn cng v kh p dng rng ri. 3.3.2.5.Phng php cn bng nhit nng L phng php nghin cu qu trnh trao i nhit trong c th, thng qua chnh lch nhit nng ca qu trnh trao i cht c th bit c s bin i vt cht trong c th. Mun o nhit nng ca thc n v cc cht khc ngi ta t chy chng trong my o nhit lng. Mun o nhit nng ca cc cht kh thi ra ngi ta dng bung h hp, trong cc cht kh thi ra ch c CH4 l cho nhit nng. nh lng CH4, tnh ra nhit bng cch quy i 1g CH4 cho 13,35 Kcalo.

96

C th th hin qu trnh trao i nhit nng trong c th nh sau: Q thc n Q kh ng tiu ha Q trao i Q c bit Q thun Q lm vic

Q phn Q nc tiu

Q tiu ha

Q duy tr

Q tch ly trong sn phm

Hnh 3.4. S chuyn ho nng lng (Q) trong c th V d: Th nghim cn bng nhit nng trn b c thin Nguyn liu Q thu vo (Kcalo) Q thi ra (Kcalo) Thc n n vo 29.538 16,62 kg phn 14.243 3,32 kg nc tiu 1210 37 kg lng rng 88 0,412 kg CH4 1.896 Q tiu ho = 29.538 - (14.243+1.896) = 13.399 Kcal Q trao i = 13.399 - ( 1.210 + 88) = 12.101 Kcal 3.3.2.6. n v thc n so snh gi tr dinh dng ca cc loi thc n, ngi ta thng dng mt n v gi l n v thc n. n v thc n l n v biu th gi tr cung cp nng lng ca thc n, m nng lng l mt yu t quan trng trong gi tr dinh dng ca mt loi thc n no . xc nh n v thc n ngi ta tin hnh cc phng php xc nh gi tr nng lng ca thc n. Cc loi n v thc n bao gm: 1.n v tinh bt ca O.Kellner. n v tinh bt O.Kellner l 1 kg tinh bt thun c gi tr tch lu 248 gram m. Tt c cc loi thc n nu c gi tr tch lu 248 gram m u c gi tr l 1 n v tinh bt. O.Kellner tin hnh th nghim trn b c thin. ng cho con vt n khu phn c s, tnh cn bng C v N sau

97

li cho con vt n khu phn th nghim gm khu phn c s +1 kg tinh bt thun, tnh cn bng C, N. Cn c vo kt qu ca 2 ln th nghim ny tm ra lng m tch lu do 1 kg tinh bt thun mang li. Th nghim kho st lng m tch lu trn b c thin. Kt qu cho thy khi cho n thm 1 kg tinh bt thun mi ngy, b c thin tch lu 0,19 kg cacbon. V cn bng nit bng 0 (N=0) nn ton b lng cacbon ny tch lu trong m. Lng m tch lu s l: 100 0,19 x -------- = 0,248 kg m 76,5 Cng lm th nghim tng t O.Kellner xc nh: 1 kg protein tiu ho tch lu c: 0,235 kg m 1 kg lipid tiu ho ca thc n th v c qu tch lu c: 0,474 kg m 1 kg lipid tiu ho ca ht ho tho tch lu c: 0,526 1kg lipid tiu ho ca ht h u, ht c du tch lu c: 0,598 1 kg glucid tiu ho (bt ng, x th) tch lu c: 0,248 Nhng s liu trn O.Kellner gi l hiu lc sn xut m ca thc n hay cn gi l ch s tch lu m. Cn c vo ch s tch lu m c th tnh ra lng m tch lu ca tt c cc loi thc n nu bit thnh phn dinh dng tiu ho ca n. Th d: 1 kg cm go c thnh phn cc cht dinh dng tiu ho nh sau: Protin 87,14g, Lipid 117g, Bt ng 310g, Cht x 67g. Vy lng m tch lu l: T Protin: 87,44 x 235/1000 = 20,5g m T Lipid : 117 x 526/1000 = 61,5g m T bt ng: 310 x 248/1000 = 20,5g m T cht x: 67 x 248/1000 = 16,6g m Tng cng = 175,5g m 2.n v thc n tng cc cht dinh dng tiu ho (TDN) n v TDN l tng cc cht dinh dng tiu ho c bao gm Lipid tiu ho x 2,3, Protein tiu ho, Glucid tiu ho cng li. V d: 100kg kh du lc c 42 kg Protin tiu ho, 6,8 kg Lipid tiu ho, 19,7 kg bt ng tiu ho v 0,5 kg x th tiu ho. Vy gi tr TDN l: 42kg + 19,7kg + 0,5kg + (6,8 x 2,3 ) = 77,8kg 3.n v thc n nhit nng trao i n v thc n nhit nng trao i l dng nng lng trao i (ME) lm c s tnh gi tr dinh dng ca thc n.

98

y l n v thc n ang c s dng Vit Nam trong chn nui tru,b ln). Cng thc tnh: (CTH x a) + (CBTH x b) + (CXTH x c) + (CBTH x d) GTDDTA = 2500 Gi tr dinh dng ca thc n: GTDDTA Cht m tiu ho: CTH Cht bo tiu ho: CBTH Cht x tiu ho: CXTH Cht bt ng tiu ho: CBTH a, b, c, d l h s nng lng trao i cu 1g cht dinh dng tiu ho c; 2500 l c 2500Kcal nhit nng trao i bng 1 n v thc n nhit nng trao i. V d: 1kg cm hn hp c cha 3000 Kcal nng lng trao i, ngha l n c gi tr bng 1,2 n v thc n nhit nng trao i. 3.4. C IM CA MT S LOI THC N 3.4.1. Phn loi thc n s dng hiu qu thc n v c bin php ch bin bo qun thch hp cn thit phi phn loi thc n. C nhiu cch phn loi thc n khc nhau. - Phn loi thc n theo ngun gc Da vo ngun gc thc n phn loi, ngi ta chia ra * Thc n c ngun gc thc vt bao gm + Thc n xanh (rau mung, rau lang, rau lp).Thc n c qu (sn, khoai lang, khoai s). thc n ht (ht ho tho: la, ng, cao lng), ht h u (u tng, u cove). thc n ht c du ( vng, lc, hng dng, c du). + Thc n t cc sn phm ph ca cng nghip ch bin nng sn nh cm go, b u ph, b bia, b ru, v hoa qu +Thc n th, nhiu x nh thn cy chui, thn cy ng sau khi thu bp, dy lang, l lc sau khi thu sn phm chnh * Thc n c ngun gc ng vt bao gm: + Sa v cc sn phm ph t ngnh ch bin sa. +Cc sn phm ph t l m: bt mu, bt tht, bt xng +Sn phm ph ca ngnh ch bin thu sn: bt c, bt tm, b mm + Thc n ng vt gy to c nh giun , giun t, c + Thc n t vi sinh vt: nm men

99

* Thc n b sung Ngoi hai nhm thc n trn cn li xp vo thc n b sung nh: + Thc n khong c khong a lng, vi lng, siu vi lng: bt , bt v s, bt v trng + Thc n c tc dng phng bnh nh khng sinh +Thc n giu Vitamin l cc Vitamin hn hp hoc tng hp. + Thc n b sung protin l cc acid amin tng hp bng con ng ho hc hay vi sinh vt + Thc n kch thch t nh kch t sinh trng, kch t sinh sn - Phn loi thc n theo thnh phn dinh dng Da vo thnh phn dinh dng c trong thc n phn loi. Cch ny tin cho ngi s dng khi chn lc nguyn liu phi trn trong khu phn n cho vt nui. * Thc n nhiu protein l thc n c cha hm lng protin t 14% tr ln nh bt c, bt u tng,cc loi u * Thc n nhiu gluxit l thc n c cha hm lng glucid t 50% tr ln nh ng, la, go, bt sn * Thc n nhiu lipit l thc n c cha hm lng lipit t 20% tr ln nh ht c du, ht hng dng, kh du lc * Thc n nhiu x l thc n c hm lng x t 30% tr ln nh rm la, thn cy ng gi, cc sn phm ph cc loi cy trng sau khi thu sn phm chnh. * Thc n nhiu khong gm cc mui khong, bt , bt s, bt xng * Thc n nhiu vitamin nh rau xanh ti, qu ti, du c, nm men * Thc n b sung c bit l nhng thc n phi ch sn nhm b sung protin, b sung khong, vitamin c sn xut t vi sinh vt, ho hc - Phn loi thc n theo gi tr dinh dng Ngoi thc n b sung c bit, thc n khong ra cc thc n cn li phn theo hm lng cht dinh dng tnh theo ng lng tinh bt v chia lm hai nhm: thc n tinh c ng lng tinh bt t 45% tr ln v thc n th c ng lng tinh bt di 45%. Tu theo dinh dng trong thc n m chia ra nhiu cp khc nhau tin cho ngi s dng. l: Thc n th cp thp, ng lng tinh bt 0-20% Thc n th cp trung bnh, ng lng tinh bt 20-30%. Thc n th cp cao, ng lng tinh bt 30-45%. Thc n tinh cp thp, ng lng tinh bt 45-70%. Thc n tinh cp trung bnh, ng lng tinh bt 70-90%

100

Thc n tinh cp cao, ng lng tinh bt 90-100%. - Phn loi thc n theo chc nng sinh l (toan tnh v kim tnh) Da vo kt qu cui cng ca s phn gii thc n trong c th con vt cho sn phm mang tnh cht g (sn phm c phn ng axit l thc n toan, c phn ng baz l thc n kim). Thng cc loi thc n ht, kh du, thc n giu protin,thc n nhiu mui khong c tnh axit nh S, P, Clthuc loi thc n sinh l toan. Thc n sinh l toan thch hp cho chn nui gia sc c ging, gia sc cy ko. Cc loi thc n xanh, thc n ch bin t thc n xanh, c qu, khong c tnh kim nh Na, K, Ca thuc thc n sinh l kim. Thc n sinh l kim thch hp nui gia sc ci sinh sn, gia sc tit sa Ngi ta cn cn c vo cht khong mang tnh toan hay kim phn loi. Trong khong toan ly Canxi, khong kim ly Pht pho lm i din. T l Ca/P>1 l thc n sinh l kim , Ca/P < 1l thc n sinh l toan . Mt s loi thc n toan tnh, kim tnh da theo lng Ca/P C thin nhin Ca: 1,3 ; P: 0,8 => thc n kim tnh. Khoai lang c Ca: 0,5 ; P: 0,4 => thc n kim tnh. Sa b Ca: 1,2 ; P: 0,92; Bt c Ca: 67,0; P: 32,0 => thc n kim tnh. Ng ht Ca: 0,7 ; P: 0,24; Thc t Ca:1,2; P: 2,4 => thc n toan tnh. 3.4.2. Mt s loi thc n 3.4.2.1. Thc n xanh Thc n xanh bao gm tt c cc loi cy c thin nhin hoc gieo trng dng lm thc n cho vt nui khi cn ti xanh. Thc n xanh c v tr quan trng trong chn nui v cc c im chnh sau: - Thc n xanh c cha nhiu nc v d tiu ho, c tc dng tt nng cao nng sut sn phm vt nui. Thc n xanh c hm lng cao ( 70-90%), t l tiu ho loi nhai li cao hn thc n th v sp x vi thc n protin. V d t l tiu ho (%) cht hu c 75-80, protin 70-74, lipid 62-68, bt ng 72-75, x th 59-66; tng ng rm la l 40; 22; 23; 48; 42. - Thc n xanh c gi tr dinh dng kh cao S lng v cht lng dinh dng ca thc n xanh cao hn hn thc n th, khng thua km nhiu so vi thc n ng cc v c qu phi kh. V d t l tiu ho (%) c ti hn hp, protin 17,2; lipit 5,1; bt ng 45,7; x th 21,2; khong 10,1. Tng ng rm la l 4,2; 3,5; 42,1; 35,1; 15,1. ng: 8,5; 5,2; 81,1; 3,2; 2,0. khoai lang c: 4,0; 3,1; 83,4; 5,2; 4,3.

101

- Thc n xanh c hm lng vitamin cao, c th coi thc n xanh l ngun b sung vitamin t nhin cho vt nui. - Thc n xanh c tnh ngon ming cao do cha t x, nhiu nc, nhiu vitamin, t l cc thnh phn dinh dng (cht khng cha nit v cht cha nit) mc trung bnh. V vy gia sc thch n hn cc thc n khc. Sn xut thc n xanh thng cho nng sut cao nn to iu kin h gi thnh sn phm chn nui. 3.4.2.2. Thc n xanh Thc n xanh l loi thc n c ch bin t thc n xanh, ng thi cng l bin php d tr thc n xanh dng cho gia sc vo cc ma khan him thc n xanh. xanh thc cht l xp cht thc n xanh vo mt h trong iu kin ym kh, to iu kin tt nht cho nhm vi khun lctic pht trin, ng thi hn ch s pht trin ca cc vi khun gy thi, hng thc n. xanh thc n c cc li ch sau: - Thc n em xanh t tn tht dinh dng hn cc phng php ch bin khc. V d c phi kh tn tht >30%, iu kin thi tit xu tn tht cn cao hn na, nhng xanh ch mt khng qa 10%, trong protin hu nh khng b tn tht. - Thc n xanh c t l tiu ho tng i cao do cc cht kh tiu nh x nh qu trnh ln men c mm ra, chuyn qua trng thi d tiu ha, hp thu hn cha . - Thc n xanh c th bo qun, d tr c trong thi gian di. D tr thc n thng qua xanh khng b ph thuc vo thi tit, trnh c tn tht do kh hu gy ra. - xanh c th tn dng c nhiu ngun nguyn liu. Mt s thc n nu ti hoc phi kh gia sc khng thch n, nhng a vo cng cc thc n xanh khc s tng c gi tr dinh dng. - Qua trnh xanh c th dit tr c mm bnh, su bnh, nm mc. - V mt kinh t, hm h xanh tng i r tin, d lm hn l lm nh kho cha thc n phi kh, do dung tch c nh li. Vi nhng li th trn y nn xanh thc n, ngy nay cn m rng ra c chua ym kh khng ch thc n xanh m cn c mt s loi thc n khc nh sn c 3.4.2.3. Thc n rm r Rm r l thc n ca cc cy hoa mu, cy lng thc sau khi thu hoch sn phm chnh. Cy c thin nhin, c trng c phi kh dng lm thc n cho vt nui. V d: rm la, dy lang, l lc, cy u

102

Tu loi cy thc n m hm lng dinh dng ca chng cao hay thp. Rm r t cy h ho tho t l x cao (36-42%), protin thp (3-4%), cht bo t (1-2%), cht khong trung bnh (4-6%, nhng cha t Ca,P,Na, nhiu Silic, hm lng vitamin rt thp. C ti phi kh dinh dng cao hn: protin t 7-14%, (c h u ti 20%), gluxit 40-60%. T l tiu ho rm r ni chung l thp do cha nhiu x, c bit Silic. nga ch tiu ho c 20-30%, tru b tiu ho 12-25% protein th, 19-22% lipit, 1739% bt ng, 40-45% x th. Gn y rm r vi r mt, u rkt qu tt, tng c t l tiu ho v d p dng trong chn nui nng h. 3.4.2.4. Thc n c qu Thc n c qu c v tr quan trng trong chn nui. c im chnh ca c qu l: - V thnh phn ho hc v gi tr dinh dng, thc n c qu c t l nc cao, trung bnh cc loi c 70-80%, cn qu bu, b 85-90%. C qu c t cht bo v protin. Hm lng protin 1-2%, hm lng cht x thp: khong 1%. Trong thnh phn vt cht kh ch yu l bt ng. Hm lng khong thp (1%), trong Ca, P t (0,03-0,04%) nhiu K hn Na. C cha nhiu vitamin v caroten. Trung bnh trong 1kg vt cht kh ca c, qu tng ng 1 n v thc n. - Thc n c qu c mi v thm ngon, d tiu, t l tiu ho cao, trung bnh 80-90%, tnh ngon ming cao, vt nui thch n nn c th dng ci thin khu phn ca vt nui. C qu c tc dng tt cho tit sa v tng hiu qu v bo. - C, qu thng cho sn lng cao, khng kn t v d canh tc. - Hn ch ca thc n c qu l hm lng protin thp, l loi thc n kh d tr, bo qun, khi thu hoch d b xy xt, d nhim khun gy thi thit hi vi t l ln nu iu kin bo qun khng tht tt. 3.4.2.5. Thc n ht Thc n ht l loi thc n c gi tr c bit quan trng trong chn nui. N chim t l cao trong khu phn nui gia cm v ln. Thc n ht c nhiu protin (ht cy h u), nhiu lipit (ht cy c du), nhiu gluxit (ht ho tho). Phong ph v cht khong v vitamin. T l tiu ho cao (85-90%). Gi tr kinh t cao do nng sut cao, gi thnh sn xut thp. Thc n ht chia 3 nhm chnh c c im khc nhau, cn ch khi s dng. - Ht h ho tho. c im ca ht h ho tho l hm lng protin va phi (8-12%), dinh dng ch yu l nhm bt ng (khong 70%), t cht bo, t khong (khong 1,5- 4%), trong Canxi c t hn

103

Photpho, cha nhiu vitamin E, nht l ht ny mm, nhng li t caroten v axit nicotinic. - Ht h u. Ht cy h u c u th nht l hm lng protin cao (22-40%), cht bo t (1-5%) gm nhiu cholesterol v lecithin. Cht khong nhiu hn ht ho tho, nht l Ca, tng i nhiu vitamin D, nhng t caroten. Ht h u l ngun b sung protin ch yu cho vt nui, v vy c dng nhiu trong khu phn nui gia cm, gia sc non, gia sc cho sa, sinh sn. Ht u tng v u mo c dng nhiu trong chn nui, vi hm lng protin 33-36%, lipid 16-21%, glucid 25%, x 2,5-3,8%, khong 4% (trong Ca:0,2; P: 0,3%). T l tiu ho cao: 85-90%. Tuy vy s dng ht h u u phi x l nhit v kh b HCN (c trong u mo). - Ht cy c du. thng ht cy c du rt qu nn t khi dng trc tip m ch s dng sn phm ph sau khi p du nh kh du lc, kh du hng dng, kh du da, kh du lanhLu cc loi kh du rt d b nhim c t aflatoxin. 3.4.2.6. Thc n hn hp Thc n hn hp l loi thc n c ch bin sn, c t nht t ba ngun nguyn liu, phi hp theo nhng cng thc nht nh, p ng c nhu cu dinh dng cho tng i tng vt nui, tui, nng sut sn phm khc nhau. Hin nay thc n hn hp tr nn ph bin khng ch trong chn nui gia sc, gia cm, m c cho thu sn, ng vt qu him khc. * c im ca thc n hn hp l hn hp t nhiu ngun nguyn liu v u qua ch bin nn hm lng dinh dng cao, d tiu ho, hp thu, hp v sinh v tin li trong bo qun, vn chuyn v s dng. Sn xut cng nghip nn gi thnh h. Hiu qu chn nui cao khi s dng hp l thc n hn hp. * Phn loi thc n hn hp. Da vo thnh phn thc n hn hp m phn ra cc loi: Thc n hn hp tinh. Thnh phn chnh l thc n tinh, c trn thm khong, vitamin, khng sinh v cc cht c hot tnh sinh hc khc. Khi s dng trn thm vi thc n th, xanh, c qu, nhiu nc c khu phn hon chnh. Thc n hn hp hon chnh. Thnh phn gm y cc yu t dinh dng theo nhu cu ca i tng vt nui. Khi s dng ch cn cho vt nui n theo hng dn trn bao b v ung nc. Thc n hn hp b sung l hn hp nhm b sung khang, vitamin, khng sinh, kch t, hoc cc hot cht sinh hc khc.

104

Khi s dng ch b sung vi lng nh (theo hng dn) hiu qu s dng khu phn tng ln. Thc n hn hp c ch bin di dng bt, dng vin hay dng bnh. Khi s dng c th cho n kh hon ton, ung nc ring hoc n dng trn m, hoc ho long. Tu theo loi vt nui c th cho n theo nh lng hay n t do. Xem k hng dn ghi trn bao b trc khi s dng. Trn c s hiu bit c bn v cc loi thc n trn y, ngi chn nui s la chn v ch bin, bo qun, s dng cho ph hp vi tng i tng vt nui v iu kin chn nui c th.

NI DUNG N TP KIM TRA NH GI 1. Khi nim v phn loi thc n; c im chnh ca cc loi thc n: thc n xanh, thc n xanh, thc n rm r, thc n ht, thc n c qu, thc n hn hp. 2. Tc dng sinh hc ca cc yu t dinh dng c trong thc n; bin php nng cao gi tr dinh dng ca thc n.

105

Chng IV

K thut chn nui ln

4.1. c im sinh hc ca ln, vi nt v tnh hnh chn nui ln 4.1.1. c im sinh hc ca ln - Ln l loi ng vt a thai, c kh nng sinh sn cao Mi la, ln c th t 10-14 con (ph thuc vo ging v la ), mi nm c th 1,6-2,6 la (ph thuc vo thi gian tch con). Nu mi nm mt ln ni trung bnh 1,8 la, mi la nui sng 10 con, th mt nm 1 ln ni c th sn xut ra 18 ln con, nu thi gian nui ln tht l 6 thng v trng lng git tht lc kt thc 6 thng nui bnh qun l 85 kg/con th mi nm chng ta c th nui c 1,5 la ln tht. Do mt ln ni mi nm c th sn xut ra 18 x 1,5 x 85 =2295 kg tht ln hi. Nu t l tht x trung bnh l 75% th mi nm 1 ln ni c th sn xut ra 1721 kg tht x. - Ln l loi gia sc d dy n, n tp, c kh nng li dng thc n cao, sn xut ra nhiu tht c cht lng cao v gi thnh h. Do bn tnh n tp nn ln c th n nhiu loi thc n: tinh bt, th xanh, rau bo, c qu, ph ph phm nng nghip v cng nghip thc phm. sn xut 1 kg tht ln hi cn 2-4 kg thc n ( ph thuc vo ging, loi thc n v phng thc nui dng) v khong 7-8 kg thc n cho 1 kg ln con ging cai sa. - Ln khi git tht cho mt t l tht x cao Khi git m t l tht x c th t 75-85%, trong t l nc c th t t 30-60% (ph thuc vo ging, ch nui dng, tui v trng lng git tht). Ln hn hn cc loi gia sc khc v kh nng cho tht. T l mc hm (%) VCK n c (%) Nhit nng/kg (Kcal) B v bo 50-60 33 1850 Cu 50-55 37 1430 Ln 75-85 63 2700 - Ln c kh nng thch nghi cao, d hun luyn: Ln c kh nng thch nghi tt vi iu kin kh hu nng lnh. V c lp m di da dy nn chng rt tt, khi nng th tng cng h hp thi nhit. Do vy a bn phn b ca n ln trn th gii kh rng ri. Ln

106

cn c u im d hun luyn, trong thc tin c th li dng c im ny to cho ln nhng phn x c iu kin, tin cho vic chm sc qun l v s dng. V d: tp cho ln a i ng ch, nhy gi khai thc tinh dch.. - Ln c t l m trong thn tht cao: t l m trong thn tht x ca ln c th t 50%, y l mt nhc im cn hn ch. 4.1.2. Tnh hnh chn nui ln trn th gii v trong nc a) Trn th gii Theo thng k ca FAO (Food and Agriculture Organization, 1999) tng n ln ca th gii bin ng qua cc nm nh sau: Nm 1996 1997 1998 1999 S lng (Triu con) 923,578 937,031 957,469 960,829

chng t ngnh chn nui ln th gii ang c quan tm v pht trin. Trong vng 10 nm (1985-1995), mc tng trng hng nm n ln ton th gii l 1,1 % (FAO, 1996). Mc d ln c nui hu ht khp cc nc trn th gii, tuy nhin c s phn b khng ng u gia cc chu lc v gia cc nc trong vng. Theo FAO (1999) n ln th gii phn b nh sau: Chu lc Chu Chu u Bc M Nam M Chu Phi Chu i Dng n v (triu) 572. 517 209.346 95.056 54.793 23.857 5.260

Nc c s u ln cao nht th gii l Trung Quc 485 triu 698 nghn con. Theo cc chuyn gia trong v ngoi nc th n ln th gii tip tc pht trin trong nhng nm ti.

107

b) Tnh hnh chn nui ln trong nc Chn nui ln l mt ngh c nc ta t lu, cch y khong 4000 nm. Nhng tri qua 4000 nghn nm bc thuc v h ca phong kin v quc, ngh ny pht trin chm, ch yu l nui nhng ging ln nguyn thy tm vc nh b, sinh trng km, sinh sn thp, tiu tn thc n sn xut ra 1 kg tng trng cao, hnh thc chn nui th cng b ng, ly phn l ch yu. Trong nhng nm gn y do qu trnh i mi c ch, chnh sch qun l nng nghip (khon qun, giao t, giao rng), nh nc c thc u t vo cc khu then cht ca nng nghip nh: ging mi, thc n, thuc th y, phn bn thy li.., v p dng cc tin b khoa hc k thut sinh hc n cc c s sn xut ca i ng cn b khoa hc k thut nng nghip gp phn thc y sn xut pht trin. Trng trt cng nh chn nui c nhng bc pht trin mnh m, bc u thot ra khi th t tc t cp v sn xut ra mt khi lng hng ha cho th trng trong nc v xut khu. Trong chn nui ln, tp qun chn nui c c thay i, cc bin php k thut mi c p dng trong tt c cc lnh vc: Con ging, thc n, chm sc nui dng. - V s lng: Nc ta l mt trong nhng nc nui nhiu ln. Theo FAO (1999), S u ln Vit nam ng th 7 th gii sau: Trung Quc, M, Brazil, c, Balan, Ty Ban Nha. ng th 2 Chu , sau Trung Quc, ng hng u ng Nam . Theo Cc khuyn nng, B Nng nghip pht trin nng thn, giai on 1994-2004 n ln c nc tng 6,77% u con, t c 26,14 triu con (nm 2004) v tng 11,46% sn lng tht (2012 nghn tn nm 2004). - V cht lng: Khi lng xut chung qua cc nm c nng cao: Nm 1970 : 32 kg/con 1980 : 48 kg 1985-1987: 60-64 kg 1998 : 69,1 kg 2003 : 78,0 - V phn b: Ln c nui hu ht trn c nc, tuy nhin khng ng u gia cc tnh trong nc. Mt s lng ln tp trung cc tnh ng bng ven sng, ven th nh: ven sng hng, Bc giang, Bc ninh, Nam h, Ninh bnh, Ph yn, Khnh ha, cc tnh ven sng Tin giang, Hu giang. Hin nay, cc tnh pha bc n ln ni Mng Ci chim 4045 %, ni B x MC l 35-40 %. Cc tnh pha nam, ni lai (50% mu ngoi) chim 60-65 %, ni ni 30%) ca phm ging. 4.1.3. Mt s ging ln nui ph bin nc ta (xem chng II).

108

4.2. T chc n ln Cn c vo c im sinh l, sinh trng pht dc v tnh nng sn xut ca tng loi ln t chc n ln. - Tng n ln l s lng c tnh cho tt c cc nhm ln tr ln con b sa (ln con theo m) v c chia ra cc nhm nh sau: n ln sinh sn: bao gm n ln c ging v ln ni sinh sn - n ln c ging: bao gm + n ln c ging hu b: l nhng ln c sau khi cai sa c ngi ta chn lc gi li nui vi mc ch lm ging. V mt thi gian c tnh t sau khi cai sa n khi s dng cho phi ging ln u c kt qu. i vi ln c ni: 2-8 thng tui Ln ngoi 2-10 thng tui + n ln c kim nh: l ln c ging giai on t khi s dng phi ging ln u n khi t 2 nm tui. c im ca giai on ny ln c kh nng sinh sn cha cao, cha n nh, v c th ang sinh trng pht trin. + n ln c c bn: l ln c ging trng thnh, c sc sn xut cao, phm cht tinh dch tt. V thi gian c tnh t 2 nm tui n khi loi thi (thng loi thi khi ln c 4-5 nm tui). - n ln ni sinh sn bao gm: + n ln ni hu b: l n ln ni sau khi cai sa c ngi ta chn lc gi li nui vi mc ch lm ging. V mt thi gian c tnh t sau khi cai sa n khi s dng cho phi ging ln u c kt qu. (c cha). i vi ln ni: 2-8 thng tui, ln ngoi 2-10 thng tui + n ln ni kim nh: l n ln ni c kh nng sinh sn c th l cha , nui con, nhng c nng sut cha cao cha n nh, c th ang sinh trng. V thi gian ln ni kim nh c tnh t khi c cha ln u tin n khi tch xong con la th 2. + n ln ni c bn: l nhng ln ni c kh nng sinh sn cao, c th trng thnh, kh nng sn xut n nh. Thi gian c tnh t khi tch con la th 2 n khi loi thi (la th 7-8). Hin nay chng ta c nhng tri ln chuyn sn xut ln ging, nhng tri ny cn t chc n ln ht nhn, l nhng ln c v ni tt nht n c nhim v: sn xut n ln hu b thay th cho n ln ht nhn, v n ln na sinh sn, n chim khong 15-20 % tng u ln ni sinh sn. Chng c u tin v iu kin nui dng v chm sc qun l. - n ln sinh sn loi thi: Bao gm nhng ln ci, c hu b, kim nh, c bn loi thi. Thi gian nui ph bin l 3 thng: thng th nht phc hi (thin hon), thng th 2 v bo, thng th 3 thc bo

109

- n ln tht: bao gm ln sau cai sa: thi gian 2-4 thng tui, n ln choai (nh) thi gian 5-7 thng tui, n ln v bo (nui bo) thi gian 8-10 thng tui. Hin nay nhiu nc ngi ta chia ln tht/ ln thng phm thnh cc giai on nui: t 18- 20 kg n 60 kg (giai on 1); 61- 100 kg (giai on 2); hoc tng ng 30-60 kg v 61- 100 kg. - n ln ch xut: bao gm n ln sau cai sa v n ln tht n tui xut chung, ch xut bn. - n ln cch ly: bao gm nhng ln b m, hoc nhng ln mi nhp v t ni khc cn c theo di. 4.3. K thut chn nui ln sinh sn 4.3.1. K thut chn nui ln c ging a) Vai tr ca ln c ging v yu cu ca vic chn nui ln c ging - Trong chn nui ln c ging c vai tr rt quan trng. Ngi ta thng ni ni tt s tt , c tt s tt n. Nu chng ta cho cc con c nhy trc tip cho cc con ci th mt con c ging c th ph trch 20-30 con ci, nu ta s dng ln c ging trong th tinh nhn to th mi c ging c th ph trch 200-300 ln ni. Mt c ging c th s dng 3-4 nm, nh vy mt c ging trong i c th cho ra hn 120012000 ln con. Qua nhng con s c tnh nh trn ta c th thy r tm quan trng ca ln c ging trong chn nui ln. - Yu cu ca vic nui dng ln c gingphi m bo ln khng qu bo cng khng qu gy, ln phi mnh khe, sinh trng pht dc tt, c tnh hng cao, sn xut nhiu tinh dch c phm cht tt v c kh nng ci to i sau. b) Chn ln c ging: Do tm quan trng ca ln c ging v do s lng khng cn nhiu nn mc chn lc phi kht khe v nghim ngt. chn c ln c ging tt ta phi da vo t tin, bn thn v i sau ca n. - Chn lc qua t tin: l cn c vo ng b, b m ca con vt chn loc n lm ging. L lch ca c ging phi r rng, c t tin tt, c bit l ng v b nu c kim tra ti trm kim tra nng sut v c chn s dng trong th tinh nhn to th cng tt. - Chn lc qua bn thn:L cn c vo bn thn con vt chn no lm ging. Cc c im v ngoi hnh phi c trng ca phm ging, c tc sinh trng v pht trin tt, c cht lng cao qua kim tra c th t c cp. V d: Ln c phi di mnh, lng thng, mng v vai n, 4 chn to khe, i bng mng, 2 dch hon phi to v u nhau, tnh c hng,

110

khng hin lnh nhng cng khng qu d. Ln ch c chn sau khi tp nhy gi khai thc tinh kim tra phm cht tinh dch v cht lng phi t cc qui nh chung. - Chn lc qua i sau: cn c vo phm cht ca i con nh gi c ging cho chnh xc. c) c im sinh l ln c ging: - c im sn xut tinh dch: Ln c ging thuc loi hnh phng tinh t cung, mt ln giao phi xut ra mt lng tinh dch rt ln: ln c ni khong 50-200 ml/ln xut tinh, ln c ngoi 150-300 ml/ln xut tinh, c bit c con t 500, 1000 ml. Nh vy ln lng xut tinh gp 50-100 ln ca tru, b, d, cu. Mt tinh trng: ln c ni: 15-60 triu/ml tinh dch, ln ngoi: 170500 triu/ml. Phm cht tinh dch ca ln c ngoi cao hn ln ni, s khc bit ny ch yu l do s khc bit v lng xut tinh (V) v nng tinh trng (C). ln V ph thuc vo tui, tm vc ca gia sc. C ph thuc vo ging, tui, ch nui dng, s dng v kh hu. Thnh phn ha hc ca tinh dch ln: Tinh dch l cht tit hn hp ca dch hon, dch hon ph v cc tuyn sinh dc ph. N l mt th cht lng nhy, khng trong sut, phn ng kim (pH: 7.2-7.5) c mi c bit. Theo White (1958) thnh phn ha hc ca tinh dch c nc chim 95 % (9498%); Protein 5% (3-7%); Lipid 0,2 %. Ngoi ra cn c cc loi ng n, cht khong, hp cht cao nng. - c im trao i cht: ln c ging c phng thc trao i cht d ha chim u th so vi qu trnh ng ha. Phng thc ny th hin: trong sut thi gian hot ng v sinh dc, 2 tinh hon ca ln lun sn sinh ra tinh trng; thn kinh ca ln c ging rt mn cm, rt d chuyn sang trng thi hng phn, con vt lc no cng thch vn ng, mt kch thch nh cng c th gy tc ng mnh ti n nn tiu hao nhiu nng lng nn con vt rt kh tch ly nng lng rt kh bo. - d) Nui dng, chm sc v s dng ln c ging Ngoi yu t ging, phm cht tinh dch chu nh hng rt ln ca ch n, chm sc nui dng, ch khai thc s dng v mt s yu t mi trng khc. V vy phi nui dng ln c ging tht tt. Khu phn phi m bo cung cp y protein, nng lng, khong va vitamin...Nu nui dng tt, s dng hp l th nng cao phm cht tinh dch, t l th thai, sc sng i con, ko di thi gian s dng, nng cao hiu qu kinh t v ngc li. * Nhu cu dinh dng: - Nhu cu nng lng (E)

111

i vi ln c ging nng lng cn cung cp va l tt nht, khng nn cung cp nhiu nng lng ln s bo lm gim sc sn xut, nhng nu cung cp qu t ln s gy khng m bo sc khe.Nhu cu nng lng ca ln c ging bao gm nhu cu nng lng cho duy tr, nhu cu nng lng cho tng trng, nhu cu nng lng cho sn xut tinh dch. + Nng lng cho duy tr = 0.5 MJDE x W0,75 + Nng lng cho tng trng (ln ang sinh trng) = nng lng cho tch ly m + nng lng cho tch ly nc. Qua nghin cu ngi ta xc nh c sn xut ra 1 kg t chc m cn 50 MJDE, 1 kg t chc nc cn 15 MJDE. Cn c vo lng tng trng ca tng t chc tnh ton nhu cu v nng lng cho tng trng. + Nng lng cho sn xut tinh dch: Trong thc t thnh phn ca tinh dch ch yu l nc (95%), 5% vt cht kh, do vy nhu cu nng lng cho sn xut tinh dch l khng ln c th b qua. - Nhu cu protein: i vi ln c ging, protein c vai tr v cng quan trng. Thiu protein hoc protein km phm cht dn n ln c ging gim tnh dc, gim phm cht tinh dch (VAC), nh hng n t l th thai, sc sng ca i con. Ngoi ra thiu protein cn cn trc tip lm gim st trng lng, nh hng n sc khe ca ln c ging. Nhu cu Protein ca ln c ging bao gm nhu cu protein duy tr, nhu cu cho nhu cu tng trng, nhu cu nhu cu cho sn xut tinh dch. + Nhu cu protein duy tr: Tnh ton nhu cu protein duy tr phi da vo hm lng Protein trong c th ln c ging (15%), trong c 6-13 % tham gia vo qu trnh chu chuyn (thay c i mi) v 6% b hao ht trong qu trnh chu chuyn. Theo Harris (1981) Lng Protein tham gia vo qu trnh chu chuyn ph thuc vo khi lng sng ca ln: Khi lng ln (kg) Protin tham gia chu chuyn (%) 20 13 30 12 40 11 50 10 65 9 80 8 95 7 >110-120 6 Do h s nhu cu protein duy tr cho ln c th trng 20 kg l:0.15 x 0.13 x 0.06 = 0.0012 kg (1,2 g)/ kg trng lng sng. Qua tnh ton ngi ta xc nh c h s protein duy tr cho ln cc mc khi lng khc nhau:

112

20 kg th h s protein duy tr l 1.2 g/ kg trng lng sng 30 1.1 40 1 50 0.9 60-70 0.8 80 0.7 90-100 0.6 >110 0.5 g + Nhu cu protein cho tng trng (p dng cho gia sc cha trng thnh): tnh ton nhu cu protein cho tng trng phi da vo mc tng trng tht nc hng ngy v hm lng protein trong tht nc (22%). + Nhu cu protein cho sn xut tinh dch: tnh ton nhu cu protein cho sn xut tinh dch phi da vo lng tinh dch m c ging sn xut ra (V), hm lng protein trong tinh dch (trung bnh 5%, dao ng 3-7%). Tng nhu cu protein cho duy tr, tng trng v sn xut tinh dch l lng protein thc t cn thit hng ngy ca ln c ging . Cn c vo gi tr sinh vt hc ca protein (BV%) tnh lng protein tiu ha v cn c vo t l tiu ha (TLTH) protein tnh lng protein th cn cung cp trong thc n. V d: 1 ln c ging c trng lng 80 kg c tng trng hng ngy 300g tht nc, sn xut 100 ml tinh dch/ngy. Xc nh lng protein th trong thc n cho ln c ging bit rng BV = 65%, TLTH protein = 80%. Gii: Nhu cu Protein = Protein duy tr + Pr. tng trng + Pr. sn xut tinh dch Nhu cu Protein cho duy tr = 80 x 0.7=56 g Nhu cu Protein cho tng trng = 300 x 0.22=66 g Nhu cu Protein cho sn xut tinh dch = 100 x 0.05= 5 g Tng: 127 g. Vy nhu cu protein tiu ha l: 127 x 100/65 =195.38 g, nhu cu protein th l: 195,38 x 100/ 80= 244,2 g. Theo hi ng nghin cu quc gia Hoa k (NRC) hm lng protein th trong khu phn cho ln c ging lm vic khong 13% v nhu cu cc axt amin nh bng 4.1. - Nhu cu vitamin: vitamin rt quan trng i vi ln c ging, c bit l cc vitamin tan trong du m: A, D, E. Thiu vitamin A th tinh hon teo, ng dn tinh b thi ha, nguyn tinh bo trong qu trnh phn ha b teo li lm tr ngi cho vic sn xut tinh dch. Trong thc t c th c biu hin tinh hon b sng to khng sn xut c tinh trng. Vitamin A c nhiu trong c rt, b , rau xanh, gan, trng g, sa...

113

Thiu vitamin D th nh hng n vic hp th Ca, P, gia sc c th b cc bnh v xng v nh hng gin tip n phm cht tinh dch. Nu cho gia sc vn ng ngy 2 ln th khng b thiu vitamin D v di da c 7- dehydrocholesterol di tc dng ca tia t ngoi to thnh D3. Bng 4.1. Nhu cu cc a xt amin trong khu phn n ca ln c ging lm vic (NRC-1998) A xt amin (trn c s % hoc s lng/kg khu S lng/ngy nhu cu tng s) phn Arginin Histidine 0.19% 3.8 g Isoleusine 0.35% 7.0 g Leusine 0.51% 10.2 g Lysine 0.60% 12 g Methionine 0.16% 3.2 g Methionine + Cysteine 0.42% 8.4 g Phenylanine 0.33% 6.6 g Phenylanine + Tyrosine 0.57 % 11.4 g Threonine 0.50% 10 g Tryptophane 0.12 % 2.4g Valine 0.40 % 8g Bng 4.2. Nhu cu vitamin trong khu phn n ca ln c ging lm vic (NRC-1998) Vitamin % hoc s lng/kg khu S lng/ngy phn Vitamin A 4000 IU 8000 IU Vitamin D3 200 IU 400 IU Vitamin E 44 IU 88 IU Vitamin K (menadion) 0.50 mg 1.0 mg Biotin 0.20 mg 0.4 mg Cholin 1.25 g 2.5 g Folactin 1.30 mg 2.6 mg Niacin d hp th 10 mg 20 mg A xt Pantothenic 12 mg 24 mg Riboflavin 3.75 mg 7.5 mg Thiamin 1.0 mg 2.0 mg Vitamin B6 1.0 mg 2.0 mg Vitamin B12 15g 30 g A xt Linoleic 0.1% 2.0 g

114

Thiu vitamin E th xy ra ri lon trong ng sinh dc, b phn sinh tinh b h hng, ng sinh dc b chai x, phn x tnh dc km. Vitamin E c nhiu trong thc n ht ny mm. - Nhu cu khong: i vi ln c ging, khong quan trng nht l Ca, P. Thiu Ca, P ln b cc bnh v xng, tuyn sinh dc pht trin khng bnh thng, tinh trng pht dc khng hon ton. V vy trong k phi ging v chun b phi ging phi cung cp khong cho ln c ging y . Bng 4.3. Nhu cu cht khong trong khu phn n ca ln c ging lm vic (NRC-1998) Cc nguyn t khong % hoc s lng/kg khu S lng/ngy phn Canxi 0.75% 15.0 g Photpho tng s 0.60% 12.0 g Photpho d hp ph 0.35% 7.0 g Natri 0.15% 3.0 g Clo 0.12% 2.4 g Magie 0.04% 0.8 g Kali 0.20% 4.0 g ng 5 mg 10 mg Iot 0.14 mg 0.28 mg St 80 mg 160 mg Mangan 20 mg 40 mg Selen 0.15 mg 0.3 mg Km 50 mg 100 mg Khong c nhiu trong v s, bt khong, premix khong. Khi phi hp khu phn cho ln c ging cn ch : + Thc n tinh chim 80-85% gi tri dinh dng ca khu phn + Thc n xanh, c qu 10 % + Thc mm 7-8 % + T l Ca/P: 1.2-1.4 + Thc n cho ln c ging phi c cht lng tt, giu protein c bit l protein c ngun gc t ng vt, thc n d tiu. + T l x trong khu phn khong 6-8% i vi ln trng thnh, 8-10% i vi ln cha trng thnh. + H s chon (s kg vt cht kh ca khu phn/s n v thc n) = 0.8-1

115

Sau mi ln phi ging hay ly tinh phi b dng cho ln 1-2 qu trng g. * K thut chm sc, qun l: - Cho n: Cho c ging n ngy 2-3 ba, cho n ng gi, ng tiu chun v khu phn qui nh. Thc n phi m bo c cht lng cao, khng i thiu, mc, phi thm ngon v c ch bin tt, phi c kch thc nh. Khi cho n phi cho thc n tinh trc th sau, khng nn pha long thc n v khng nn cho n qu no (8-9/10 no l c). Phi cho ln ung nc sch v y , tt nht l c vi nc t ng. - Chung tri: Thng s dng chung mt dy (K 45) nui ln c ging, chung phi m bo kh ro sch s, thong mt v ma h, m v ma ng, phi c nh sng. V tr chung phi u hng gi so vi cc chung ln ni snh sn trong tri, din tch chung theo qui nh 46 m2 sn chi 6-9 m2, i vi ln c ging nn nht mi con mt . - Vn ng: Vn ng i vi ln c ging l c bit quan trng v thng qua vn ng b xng, c pht trin vng chc, chn khe c li cho truyn ging; lm cho ln c ging a hot ng, tng tnh hng, nhanh nhn, phn x tnh dc tt; tng cng kh nng thch nghi vi iu kin ngoi cnh, kh nng chng bnh tt; tng cng qu trnh trao i cht, tnh thm n, lm cho bng ca ln gn. Ngoi ra cn ch ng b sung khong, vitamin D3. V vy i vi ln c ging phi p dng ch vn ng cng bc. Hng ngy cho ln vn ng 2 ln, 30 pht/ln. Nn cho vn ng tng con mt. Ma h th cho vn ng vo sng sm, chiu th mun, ma ng th ngc li. - Tm chi: C tc dng tt n qu trnh bi tit m hi, tng cng hat ng v tnh v thm n, phng trnh c bnh ngoi da, lm cho ln quen vi ngi chn nui to iu kin thun li cho hun luyn, s dng. Ma h tm cho ln 1-2 ln lc nng, ma ng vo nhng ngy nng m, c th tm bng bn chi kh, khng tm sau khi n no. - nh k kim tra trng lng, phm cht tinh dch: nm c tnh hnh sc khe, sinh trng, phm cht tinh dch v hon thnh k hoch phi ging, ng thi loi thi kp thi nhng ln c khng t cht lng hng thng phi kim tra khi lng, hng tun phi kim tra phm cht tinh dch ch yu l VAC. * Ch s dng: + Tui v trng lng s dng: i vi ln ni khi t 8 thng tui v trng lng ti thiu 30 kg, ln ngoi 10-12 thng tui, khi lng 90 kg mi cho truyn ging ln u. + Ch phi ging: cn c vo tnh hnh pht dc, sc khe, phm cht tinh dch m qui nh s ln phI ging/tun hoc thng. Ln 8-12 thng

116

tuI: 2-3 ln/tun; Ln 12 24 thng tuI: 3-4 ln/tun; Ln trn 24 thng tuI: 5-6 ln/tun. Thng ly tinh vo buI sng sm: ma h trc 6 h, ma ng trc 7 h, lc mt m, yn tnh. Trc khi truyn ging khng nn cho n no, sau khi truyn ging 30-60 pht mI cho n. + T l c ci v thi gian s dng: Truyn ging trc tip: 1 c/25-30 ci; th tinh nhn to 1 c 200-300 ci. Thi gian s dng ln c ging 3-4 nm. 4.3.2. K thut chn nui ln ni hu b Ln ni hu b l ln ni t sau khi cai sa c chn gi li nui vi mc ch lm ging. Thi gian nui hu b c tnh t khi gi li nui (thng t 60 ngy tui) cho n khi phi ging ln u tin c kt qu (c cha). Thi gian nui hu b di hay ngn ph thuc vo ging, dinh dng, s thnh thc v sinh dc v th vc ca ging. i vi cc ging ln ni thi gian nui hu b thng 6 thng (2-8 thng tui), ln ngoi thng 8 thng tui (2-10 thng tui). a) Chn ln hu b: Mun c n ni tt, trc ht chng ta phi chn lc v nui tt n ln ni hu b. Vic chn ln ni hu b phi c tin hnh mt cch ton din v cht ch thng qua chn lc qua t tin v bn thn ln ni. - Chn lc thng qua t tin (chn lc theo h ph) tc l cn c vo ng b, b m ca c th nh gi v chn lc n. Chn lc qua t tin cn c vo 3 ch tiu: Ngoi hnh th cht, sinh trng pht dc v sc sn xut. T tin (ng b b m) phi c l lch r rng, c ngoi hnh p, tm vc ln, pht dc v trng thnh sm, c tc sinh trng pht dc nhanh, tiu tn thc n/ 1kg tng trng thp. C kh nng sinh sn cao, nhiu con, ng u, khi lng s sinh, khi lng cai sa ln, sn lng sa nhiu. Thnh tch sn xut phi n nh hoc tng dn qua cc th h. Nu chn ln ni hu b lm ging th ln i b ca n phi c cp tng hp t cp 1 tr ln; ln m t cp 2 tr ln. Nu chn ln ni hu b lm ni thng phm th b m ca n phi t cp tng hp t cp 2 tr ln. Ln ni hu b phi l con ca nhng ni la 3-6, c kh nng sinh sn cao (1.8-2 la/nm, 10 con/, cai sa 8 con/), tt nht l trong n ht nhn. B m ca chng u khng c bnh tt v khuyt tt v di truyn, khng ng huyt hoc ng huyt mc thp. - Chn lc qua bn thn: L thng qua bn thn con vt m chn lc gi li l ging. y l khu quan trng nht v bn thn con vt ang trc tip sn xut. Chn lc qua 2 ch tiu: + Ngoi hnh th cht: Phi tin nhanh chn lc ngay sau khi cai sa. Chn nhng con c trng cho phm ging, c tm vc ln, cn i mnh khe, khng b bnh i phn trng, vim phi trong giai on theo m.

117

Ln c u to va phi, mm be, vai ngc n, lng thng, di, mng n, khu ui to, 4 chn cao khe, i bng mng, c 12 v tr ln, 2 hng v song song, gn nhau v xp thnh tng cp cch u nhau, bu v to, nm v l r, to trn va phi, c quan sinh dc ci ni r. Trnh nhng con ngn vai ai c, tnh tnh hung d. + Sinh trng pht dc Chn nhng con c trng lng cai sa ln. Ln ni lc 2 thng tui c khi lng 8-10 kg, ln lai:12-14 kg, ln ngoi 1416 kg. Sau tin hnh cn khi lng qua cc thng tui nh gi kh nng sinh trng pht trin. Nhng c th c kh nng tng trng km, sinh trng pht dc chm s b loi thi. T thng th 6 tr i kt hp cn khi lng v chiu o di thn tin hnh chn lc hay loi thi. b) c im sinh l ca ln ni hu b Ln ni hu b ang giai on sinh trng pht trin. Cng vi qu trnh pht trin ca c th th cc b phn trong c quan sinh dc ca ln ci cng pht trin v c trng lng ln kch thc. Ln ni hu b pht trin n mt giai on nht nh th thnh thc v tnh, khi ln thnh thc v tnh th c biu hin ng dc. Tui thnh thc v tnh ph thuc vo nhiu yu t: ging, dinh dng, ma v. Ln ni thng xut hin ng dc ln u tin vo lc 3-4 thng tui, ln ngoi lc 6-8 thng tui. Nu nui dng tt th ng dc ln u xut hin sm hn. Chu k ng dc (chu k tnh) trung bnh l 21 ngy c th dao ng t 16-21 ngy. i vi ln ni hu b, chu k u tin s lng t bo trng rng t v kch thc ca n nh, triu chng ng dc biu hin khng r rng. Khong 15-16 ngy sau xut hin ng dc tr li, chu k ny triu chng ng dc ca ln biu hin r rng hn, s t bo trng rng nhiu hn v kch thc ln hn. Cc chu k sau th n nh v i vo qui lut. Triu chng ng dc: Khi ln ni ng dc, c biu hin khng yn tnh: ln ku la, b n, ph chung, nhy ln lng con khc hoc cho con khc nhy ln lng n. m h sng to, xung huyt mu sau chuyn sang mu tm, m o chy dch nhy trong sut, i kho mp m h xut hin dch nhy c, ti, vng tht m o m hon ton, t cung co bp mnh, nu s tay vo lng, 2 bn hng th ln ng yn, lng cong, ui vng ln t th ch giao phi lc ny gi l lc ln m . Lc ny t bo trng rng (thi im 24-36 gi sau khi xut hin triu chng ng dc u tin). Lc ny, nu kim tra m o thy ch tiu pH= 6,7 so vi 7 (bnh thng), nhit m ao tng 0,3-0,70 C, in tr m o gim thp nht (sinh l 300-4000 m) do ion Ca, K, Na tng dn n tng dn in.

118

c) K thut nui dng ln ni hu b Tc sinh trng ca cc c quan b phn ca ln ni hu b tng dn theo tui, hm lng nc gim, vt cht kh tng. Do phi c ch nui dng tt p p ng nhu cu sinh trng. Mt khc phi m bo ln khng qu bo hoc qu gy, v qu bo s dn n ln nn si, cn qu gy s dn n ln khng ng dc, khng m bo trng lng phi ging. - Nhu cu nng lng: Nhu cu nng lng ca ln ni hu b bao gm nhu cu nng lng duy tr, nhu cu nng lng cho tng trng. + Nhu cu nng lng duy tr ph thuc vo khi lng trao i ca ln. (0,5 MJDE x W 0,75). Ln c khi lng cng ln, nhu cu nng lng duy tr cng cao. + Nhu cu nng lng sn xut: ph thuc vo kh nng tng trng nc v m ca ln. Ngi ta xc nh c cn 15 MJDE sn xut ra 1 kg tht nc v 50MJDE sn xut ra 1 kg tht m (ME = 0,96 DE). Trong sn xut, ngi ta tnh ton nhu cu nng lng cho ln ni hu b cc trng lng khc nhau (Bng tiu chun n NRC, 1998). - Nhu cu protein: Nhu cu protein cho ln ni hu b bao gm nhu cu protein duy tr, nhu cu cho sn xut (tng trng nc). Bng 4.5. Nhu cu cc a xt amin (trn c s nhu cu tng s, g/ngy) trong khu phn n ca ln ni hu b (NRC-1998) Khi lng c th 80 - 120 kg 50 - 80 kg
Lng nc tch ly (g/ngy) Khi lng trung bnh (kg) Arginine Histidine Isoleusine Leusine Lysine Methionine Methionine + Cysteine Phenylanine Phenylanine + Tyrosine Threonine Tryptophan Valine 300 65 6.4 5.8 10.0 16.9 18.8 4.8 10.5 10.5 16.7 12.2 3.3 12.4 325 65 7.1 6.3 10.7 18.4 19.7 5.1 11.3 11.3 18.0 13.0 3.6 13.3 350 65 7.7 6.7 11.5 19.8 21.1 5.5 12.1 12.2 19.3 13.9 3.8 14.3 300 100 5.1 5.5 9.4 15.3 17.3 4.4 10.1 9.7 15.6 11.8 3.2 11.5 325 100 5.7 5.9 10.1 16.6 18.5 4.8 10.8 10.4 16.8 12.6 3.4 12.4 350 100 6.3 6.3 10.7 17.9 19.7 5.1 11.5 11.2 18.0 13.3 3.6 13.2

+ Cch tnh ton nhu cu protein duy tr cho ln ni hu b ging vi ln c ging (= h s duy tr cho tng mc khi lng x khi lng ln).

119

+ Cch tnh ton nhu cu protein sn xut cho ln ni hu b (ang sinh trng) da vo tng trng m nc v hm lng protein c trong tht nc (22%). p dng trong thc t c bng nhu cu protein cho ln ni hu b (NRC-1998). Hm lng protein th cho ln ni hu b c khi lng 50-80 kg l 15.5 - 17.1% v 80 -120 kg l 13.2 - 14.4%. Bn cnh nhu cu protein, cn phi ch tha mn nhu cu a xt amin. Khi phi hp khu phn cho ln hu b cn trnh hin tng dng protein n iu, phi ch s dng protein c ngun gc ng vt, m bo s cn bng axit amin tng gi tr sinh vt hc v tit kim protein. - Nhu cu v khong v vitamin: + Nhu cu v khong: Khong rt cn cho s pht trin ca c th v s sinh sn ca ln ni hu b, c bit l s pht trin ca b xng. Khong quan trng l Ca v P. Thiu Ca b xng km vng chc, sinh ra cc bnh v xng. c bit i vi ln ni hu b th biu hin khng th thai, s ln con ra t. P t thiu hn. Bng 4.6. Nhu cu khong hng ngy cho ln ni hu b (Tiu chun Nht Bn- 1993) Trng lng (kg) Cht khong n v 60-80 80-100 100-120 Canxi g 16.1 17.3 18.4 Photpho tng s g 12.9 13.9 14.7 Photpho d ti u g 9.7 10.4 11.0 Natri g 3.2 3.5 3.7 Clo g 2.6 2.8 2.9 Magie g 0.9 0.9 1.0 Kali g 4.3 4.6 4.9 ng mg 10.81 11.5 12.2 Iot mg 0.30 0.32 0.34 St mg 172 185 196 Km mg 107 115 122 + Nhu cu v Vitamin: Vitamin c bit l A, D, E rt cn cho ln ni sinh sn. Thiu Vitamin A, nh hng n cc hot ng c nng v tnh, cng nh s pht dc ca t bo trng. Thiu vitamin D nh hng n s hp thu Ca, P v s cn bng Ca v P trong mu. Do thiu Vitamin D th ln b mm xng, ci xng. Ni chung thiu vitamin s lm gim

120

kh nng sinh sn ca ln. Do vy phi p ng nhu cu Vitamin cho ln ni hu b. Ch cho ln n nhiu thc n xanh, c qua s t b thiu vitamin. Bng 4.7. Nhu cu Vitamin hng ngy cho ln ni hu b (Tiu chun Nht Bn- 1993) Trng lng (kg) Vitamin n v 60-80 80-100 100-120 Vitamin A IU 8600 9230 9790 Vitamin D IU 430 460 490 Vitamin E IU 47.3 50.8 53.9 Vitamin K mg 1.1 1.2 1.2 (menadion) Thiamin mg 2.15 2.31 2.45 Riboflavin mg 8.06 8.66 9.18 A xt Pantothenic mg 25.8 27.7 29.4 Niacin d hp th mg 21.5 23.1 24.5 Cholin mg 2690 2890 3060 Vitamin B12 mg 32.2 34.6 36.7 Biotin mg 0.43 0.46 0.49 Folactin mg 0.64 0.69 0.73 Vitamin B4 mg 2.15 2.31 2.45 d) K thut chm sc - Chung tri: Phi m bo ma ng m, ma h mt, chung tri lun lun kh ro sch s, phi c h thng cng rnh thot nc. C th nui 5-12 con/ chung. Tiu chun chung nui cho ln ni v ln lai l 0,8 m2 chung v 0,8 m2 sn chi/ con. i vi ln ngoi l 1 m2 chung v 1 m2 sn chi/ con. - Vn ng: Vn ng v tm nng c nh hng tt n s ng dc v rng trng ca ln ni. Vn ng lm cho ln ni hu b nhanh nhn kho mnh, h xng c pht trin tt, kh nng thch nghi vi mi trng cao, trnh c hin tng ln qu bo, b sung thm khong v vitamin. Nn cho vn ng 2 ln/ngy v 1-1,5 gi/ln. Tt nht l cho vn ng t do. - V sinh tm chi: Tc dng trnh c cc bnh ngoi da, tng hng phn v lm cho ln ni sm ng dc v ng dc u n, tng qu trnh trao i cht v tng t l tiu ho. Ngoi ra v sinh tm chi lm cho ngi chn nui gn gi vi gia sc to iu kin thun li cho qu trnh phi ging.

121

- Theo di sc kho v pht hin ng dc v phi ging kp thi:Tin hnh theo di sc kho hng ngy, tin hnh nh gi cht lng con ging qua cc thng tui chn lc v loi thi. ng thi phi c s sch theo di pht hin ng dc v phi ging kp thi. Cc phng php theo di pht hin ng dc: quan st triu chng lm sng, dng c th tnh, o in tr m o, nhit m o v pH m o. - Phi ging cho ln ni hu b: + Tui v trng lng cho phi ging: Nguyn tc chung l khi ln thnh th v tnh, phi thm mt thi gian na cho n tip tc pht trin v th vc v t c trng lng nht nh mi cho phi ging. Mc ch nng cao th vc, m bo s pht trin bnh thng ca bo thai, cht lng n con v ko di thi gian s dng ln m. i vi ln ni ni tui v khi lng phi ging thch hp l 7-8 thng tui v 30-35 kg tr ln. Ln ni ngoi l 8-9 thng tui v khi lng l 70-90 kg tr ln. + Phi ging cho ln ni vo thi im thch hp (c nhiu nht cc tinh trng cn kh nng th thai gp nhiu t bo trng c kh nng th tinh): tc l sau khi xut hin triu chng ng dc u tin 24-36 gi. Nu phi ging qu sm hoc qu mun s dn n t l th thai thp. V s ln ni xut hin ng dc vo sng sm chim 63,44%, bui ti chim 36.56%, do trong thc tin ln t c t l th thai cao phi quan st cc biu hin ng dc xc nh thi im phi ging thch hp. Ni chung khi m h ln chuyn t mu hng sang tm, khi ln m . i vi ln ni, thi gian ng dc thng ko di 3-4 ngy th thi im phi ging thch hp l vo cui ngy th 2 u ngy th 3. i vi ln ngoi thi gian ng dc thng ko di 4-5 ngy th nn phi ging vo cui ngy th 3 u ngy th 4. 4.3.3. K thut chn nui ln ni c cha Thi gian nui ln ni c cha trung bnh l 114 ngy k t khi phi ging c kt qu n khi ln . a) c im sinh l ca ln ni c cha - c im pht trin ca bo thai: sau khi trng c th tinh to thnh hp t, hp t s di chuyn v lm t hai bn sng t cung. Trong hai thng u ca thi gian mang thai, bo thai pht trin chm. Nu tnh v mc tng trng tuyt i ch t xp x 100g. Nhng t 2,5-3 thng tui bo thai c tc sinh trng rt nhanh, 3/4 khi lng ca thai hnh thnh trong giai on cui k c cha, c bit l trong 2 tun l cui cng. Trng lng bo thai lc 28 ngy tui nng khong 1-1,5 g, 50 ngy tui nng 50 g, 70 ngy tui nng 220 g, 90 ngy nng 600 g v lc s sinh (114 ngy) nng khong 1000-1300 g. Cng vi s tng ln v khi

122

lng, thnh phn ho hc ca bo thai cng thai i: hm lng nc gim, hm lng vt cht kh tng. - c im pht trin ca cc b phn c lin quan: + Nhau thai: l b phn quan trng, l ni thc hin trao i dinh dng gia c th m v thai. ng thi n cng tham gia vo qu trnh bi tit, l kho d tr dinh dng cung cp cho thai pht trin. Khi lng cc i ca nhau thai c th t l 2,5 kg. + Dch i, dch niu:l dch cha trong bc i v bc thai c tc dng bo v thai trnh cc va chm c gii t bn ngoi, l ni d tr khong v cha cc sn phm trao i trung gian. Khi lng ca hai loi dch ny c th t cc i khong 6 kg. + T cung ca ln ni: tng khi lng theo thi gian c cha. N l ni tch lu glycogen cung cp cho s pht trin ca bo thai. N c th t c khi lng cc i l 3 kg. - c im sinh l c th ln m: Khi ln m c cha qu trnh trao i cht c tng cng, ng ho chim u th do tuyn gip trng v tuyn cn gip trng tng tit. Ln m tng trng v tch lu nhiu cht dinh dng chun b cho qu trnh tit sa nui con. Trung bnh ln m tng trng khong 20 kg, do vy ln s bo ln. Trong giai on mang thai ln m khng c biu hin ng dc, ln chu n, chu nm. Ngoi ra hot ng ca h tun hon, h hp, bi tit... v thnh phn ca mu, nc tiu... u c s thay i. V du: Trong nc tiu ca ln ni c cha c Prolan A v Prolan B. T c im pht trin ca bo thai, cc b phn lin quan v c th ln m trong giai on mang thai cn ch cung cp dinh dng y v c s lng ln cht lng p ng s pht trin ca thai v cc b phn lin quan. Thc n cho ln phi khong, vitamin, giu protein, d tiu ho, t l chon thp (s kg VCK/s VTA). Phi cho ln ni cha n nhiu ba, nht l giai on cui ca thi k mang thai. i vi chm sc: nn chung tri phi bng phng, trnh nh, ui ln trnh hin tng sy thai. b) Nhu cu dinh dng ca ln ni: Nhu cu dinh dng ca ln ni c cha cc giai on khc nhau th khc nhau. Thi gian c cha ca ln c th chia lm 2 giai on. Giai on cha k 1: 80 ngy u, giai on cha k 2:34 ngy cui ca thi k mang thai. c im sinh l v s pht trin ca thai trong cc giai on c cha khc nhau th khc nhau. Do vy nhu cu dinh dng qua cc giai on cng khc nhau. * Nhu cu nng lng (E): + Giai on cha k 1(E1) : E1 = E duy tr 1 (dt) + E sn xut 1(sx)

123

E dt1 = 0,5MJDE x W0.75 E sx1: Do trong giai on cha k 1 s pht trin ca bo thai, cc t chc lin quan cn chm nn c th b qua vic tnh nhu cu nng lng cho s pht trin ca bo thai, cc t chc lin quan trong giai on ny. Nhu cu nng lng sn xut ch tnh cho s tng trng ca ln m. Ngi ta tnh ton c nhu cu nng lng cn tng 1 kg trng lng sng ca c th l 26 MJDE. Vy E sx1 (tng trng ln m) = 26 MJDE x tng trng ln m (kg/ngy m) (Tng trng ln m (kg/ngy m) = tng trng ln m trong thi gian c cha/ 114 ngy). + Giai on cha k 2 (E2) : E2 = E duy tr 2 (dt) + E sn xut 2 (sx) ngi ta tnh c h s nng cho duy tr v s tng trng ca bo thai v cc t chc lin quan l 0,611 MJDE/ W0,75. Vy E dt2 = 0.611MJDE x W0,75 . E sx2 (tng trng ln m) = 26 MJDE x tng trng ln m (kg/ngy m) (Tng trng ln m (kg/ngy m) = tng trng ln m trong thi gian c cha/ 114 ngy). V d Tnh nhu cu nng lng cho 1 ln ni c trng lng lc bt u c cha l 60 kg, giai on cui c cha l 95 kg. Trong 35 kg tng trng c 15 kg l do tng khi lng bo thai v cc t chc lin quan, 20 kg l tng trng c th ln m. Tnh ton nhu cu nng lng cho ln m 2 giai on cha k 1 v 2? Giai on cha k 1: Edt1 = 0.5 MJDE x 21,6 =10.8MJDE E s x1=26 MJDE x (20/114) =4.5.MJDE Tng E1 =15.3 MJDE Giai on cha k 2: Edt 2 = 0.611 MJDE x 30.4 =18.57 MJDE E s x 2=26 MJDE x (20/114) = 4.5.MJDE Tng E 2 =23.07 MJDE Nhu cu nng lng giai on cha k 2 ln hn giai on cha k 1 khong 1,5 ln. * Nhu cu Protein (Pr): - Giai on cha k 1: Nhu cu Pr = Pr dt1 + Prsx1 + Pr dt 1: cho ln ni cha k 1 n khu phn khng c protein, thy trong nc tiu c 5-6 g N. Do vy tnh ton c nhu cu protein duy tr khong 60 g/ngy m + Pr sx1=Pr cho tng trng ln. Tng trng ca ln m trong thi gian mang thai trung bnh l 20 kg, hm lng protein trong c th ln m khong 15 %. Do vy ta c th tnh c lng protein cn thit cho tng tng trng c thi gian mang thai l 20/100 x 15 =3 kg. Vy nhu cu cho 1 ngy m l 3kg/114 ngy = 26 g - Giai on cha k 2: Nhu cu Pr=Pr dt2 + Prsx2

124

+Pr dt2: cho ln ni cha k 1 n khu phn khng c protein, thy trong nc tiu c 5-6 g N. Do vy tnh ton c nhu cu protein duy tr khong 60 g/ngy m + Prsx2 = Pr cho tng trng ln m + Pr tng trng thai v cc b phn c lin quan. * Pr cho tng trng ln m: ta bit rng tng trng ln m trong thi gian c cha trung bnh 20 kg v t l Pr trong c th ln m l 15%, do lng Pr cn cho tng trng ln m trong c thi gian mang thai l: 20 kg/100 x 15 = 3 kg. Vy nhu cu protein/ngy = 3 kg / 114 ngy = 26 g. * Pr cho tng trng thai v cc t chc c lin quan: Khi gn trng lng ca thai 10-12 kg, nhau thai 2,5 kg, t cung 3 kg, tuyn v 2 kg. Tng cng trung bnh l 18 kg. Khi lng ny c tng ln ch yu trong giai oan cha k 2 (34 ngy). T l protein trong cc c quan ny trung bnh l 12%. Vy lng pr cn cho tng trng thai v cc t chc c lin quan l 18 kg/100 x 12= 2.2 kg. Nhu cu protein cho tng trng thai v cc t chc c lin quan/ngy l: 2.2 kg/34 ngy= 65g. Vy: Pr1 = Prdt + Pr tng trng ln m = 60g + 26g = 86 g Pr2 = Prdt + Prtng trng ln me + Pr tng trng thai v cc t chc c lin quan = 60g + 26 g + 65g = 151g. Hm lng protein th trong khu phn ca ln ni mang thai khong 1314% cho giai on ch k 1, 15-16% cho giai on cha k 2. Bn cnh nhu cu protein cn ch nhu cu cc axit amin. Bng 4.8. Nhu cu cc a xt amin (trn c s nhu cu tng s, g/ngy) trong khu phn n hng ngy ca ln ni cha (NRC-1998) Khi lng c th ti lc phi ging 125 150 175 200 200 Tng trng trong g.. c cha (kg) 55 45 40 35 30 Arginin 0.6 0 0 0 0 Histidine 2.9 2.7 2.6 2.5 2.4 Isoleusine 5.1 4.8 4.7 4.5 4.3 Leusine 9.2 8.4 8.1 7.7 7.3 Lysine 8.9 8.2 7.9 7.6 7.2 Methionine 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 Methionine + Cysteine 6.0 5.7 5.7 5.6 5.3 Phenylanine 5.2 4.8 4.6 4.4 4.2 Phenylanine + Tyrosine 8.8 8.2 8.0 7.7 7.3 Threonine 6.3 6.0 6.0 6.0 5.7 Tryptophane 1.6 1.5 1.4 1.4 1.3 Valine 6.0 5.6 5.4 5.2 4.9

125

* Nhu cu khong: Bng 4.9. Nhu cu cht khong hng ngy ca ln ni cha (NRC-1998) Cc nguyn t khong S lng/ngy n v Canxi Photpho tng s Photpho d hp ph Natri Clo Magie Kali ng Iot St Mangan Selen Km g g g g g g g mg mg mg mg mg mg 13.9 11.1 6.5 2.8 2.2 0.7 3.7 9.3 0.3 148 37 0.3 93

Khong quan trng i vi s pht trin ca b xng. Trong c th khong chim khong 3% khi lng sng. C nhiu loi khong: a lng, vi lng, siu vi lng, mi loi c vai tr khc nhau v quyt nh hot ng sng ca c th. Thiu Ca v P s gy ra tiu bin thai, t con, ln m d b bi lit sau khi , cht lng sa km, ngoi ra ln cn b cc bnh v xng nh mm xng xp xng...(xem thm chng 3). * Nhu cu vitamin: Vitamin rt quan trng, n tham gia v nhm ghp ca cc h men, lm xc tc cho cc phn ng ho sinh trong c th. Do vy thiu vitamin rt nguy him. i vi ln ni sinh sn nu thiu bo thai pht dc km, c th gy ra cht thai, ln m gy yu, kh nng chng bnh tt km.(xem thm chng 3). * Mt s ch khi phi hp khu phn v cho n: - Khu phn phi m bo t l thc n tinh, th xanh v c qu thch hp. Giai on cha k 1: thc n tinh chim 60-70%, thc n th xanh v c qu 30-40% gi tr dinh dng ca khu phn. Giai on cha k 2: thc n tinh chim 70-80%, thc n th xanh v c qu 20-30% gi tr dinh dng ca khu phn. - Khng nn s dng cc loi thc n c tc dng kch thch nh thc n chua, b bia ru i vi ln ni sau khi phi ging, thng cha u v giai on trc khi .

126

- Khng s dng cc loi thc n km phm cht, thc n i thiu, mc, khng thay i thc n t ngt. - Khu phn ln ni cha k 2 phi c cht lng tt, c kch thc v th tch nh, d tiu ho, chia nh khu phn v cho n nhiu ba trong ngy. Bng 4.10. Nhu cu vitamin hng ngy ca ln ni cha (NRC-1998) Vitamin S lng/ngy n v Vitamin A Vitamin D3 Vitamin E Vitamin K (menadion) Biotin Cholin Folactin Niacin d hp th A xt Pantothenic Riboflavin Thiamin Vitamin B6 Vitamin B12 A xt Linoleic IU IU IU mg mg g mg mg mg mg mg mg g g 7400 370 81 0.9 0.4 2.3 2.4 19 22 6.9 1.9 1.9 28 1.9

c) Chm sc ln ni c cha: Phi t c mc ch ln kho mnh, ln khng b sy thai, bo thai sinh trng pht dc tt. * Chung tri: m bo thong mt v ma h, m p v ma ng, kh ro, sch s. Khng nn dng chung 2 bc nui ln ni sinh sn. i vi ln ni cha k 1 nn nui 2-4 con/ chung, ln cha k 2 tt nht nui1 con/. Tiu chun din tch chung nui: 4-5 m2, sn chi 4-5 m2. * Vn ng: trnh hin tng ln qu bo lc c cha gy kh , bo thai lnsinh trng pht dc tt. Ln ni cha k 1 vn ng 1-2 ln/ngy v 1-1,5 h/ln, ln cha k 2: 1ln/ngy v 1 h/ln. Trc khi ln 1 tun th cho ngh hn vn ng. * Tm chi: c tc dng tng cng trao i cht, tun hon, phng bnh ngoi da,lm cho gia sc quen vi ngi chn nui to iu kin thun li cho chm sc v . * Chun b v cho ln: - Trc khi ln 7-10 ngy phi chuyn ln n chung ln (c tp n, h thng si m...).

127

- Trc khi ln 2-3 ngy thng c cc triu chng: mt , nhiu nc mt, tha rc lm t, c quan sinh dc bn ngoi tm, tit dch nhy khng dnh rm r, ln bn chn au n c khi hung d, bu v cng, nm v cha ra hai pha, vt th th thy c nc sa (thng gi l sa non). Cn phi chun b cho ln: D sch, mm lau nht cho ln con; dng c tch con, cn cn trng lng, thuc st trng (cn iod 5%), b tiu phu (dao, ko, ch, km bm rng, bm tai...), s sch ghi chp, phi trc ln . - Khi ln : thi gian ln thng ko di 2-3h, c 5-15 pht th 1 con. Ln con no th bt con y, dng khn kh lau kh mnh, mc mi, bc ch chn, ct rn, cn khi lng s sinh, ct rng nanh, bm s tai, tch ln con, ghi s sch (rt cn c s ging). - Sau khi xong: cho ln b sa u, tin hnh cng sm cng tt. Trong trng hp ko di (trn 2 gi) th nn cho ln con b sa u trc khi kt thc. Ln xong nhau thai s ra, nu sau 6 gi m nhau cha ra th c th b st nhau, phi can thip. Khi nhau ra xong th v sinh 1/2 thn sau ca ln m bng nc mui 10%, cho ln m n cho long hoc nc vo go m c pha t mui, mt bui sau th cho ln n v tng dn khu phn. Hin nay ngi ta c xu hng cho ln m sau khi n t do. 4.3.4. K thut chn nui ln ni nui con Thi gian ln ni nui con c tnh t khi ln m n khi cai sa cho ln con. Thi gian ny thng dao ng t 21 - 60 ngy ty thuc vo iu kin k thut, thc n v tp qun chn nui ca tng a phng. Yu cu chung ca vic nui ln ni nui con: ln m kho mnh, c nhiu sa nui con, sa c phm cht tt, ln ln nhanh, ng u, s con v trng lng cai sa ln con cao. Ln m t hao mn, sm ng dc tr li sau khi cai con. a) c im sinh l ca ln ni nui con: - c im sinh l ni bt ca ln ni nui con l sn xut sa, tit sa v nui con. Ln l loi ng vt a thai c kh nng tit nhiu sa, trung bnh 2-3 lt/ngy, c con 9-10 lt/ngy. Hm lng Protein sa khong 6%. Sa ln l thc n l tng cho ln con. Sa c tit ra trong tun l u tin ca chu k tit sa th gi l sa u, sa c tit ra trong thi gian cn li ca chu k tit sa th gi l sa thng. Sa u c cht lng cao hn (protein, khong, vitamin...) sa thng. c bit trong sa u c hm lng khng th gama globulin rt cao v gim dn qua cc ngy tit, c MgSO4 c tc dng ty nh ng tiu ho ca ln con tng cng kh nng tiu ho ca c quan tiu ho.

128

- Trong 1 chu k tit sa, s phn tit sa khng ng u, tng dn t ngy tit th nht v t cc i vo cui tun tit th 3 (ngy 21), sau tun tit th 3 sn lng sa gim dn mt cch sinh l. - Tuyn v ca ln cu to khng c b sa, vic tit sa c iu khin bng c ch thn kinh - th dch. Dinh dng to sa c ly t mu, to nn 1 lt sa cn c 540 lt mu lu thng quan bu v. - Trong sn xut sn lng sa c xc nh: M = M1 + M2, Trong : M1(sn lng sa thng th nht) = (P ton ln con lc 30 ngy tui P ton ln con lc s sinh) x 3. M2 (sn lng sa thng th 2) = 4/5 M1. Ngy nay, ngi ta tnh kh nng tit sa cu ln ni nui con bng cch ly khi lng ton ln con lc 21 ngy tui. C nhiu nhn t nh hng n sn lng sa nh: ging, tui v la , s v ca ln m, vi tr ca v, s ln con nui trn la, dinh dng v thi tit. Vic nm vng cc nhn t nh hng n sn lng sa c ngha trng trong vic to khai thc c hiu qu kh nng tit sa ca ln m. b) Nhu cu dinh dng ca ln ni nui con - Nhu cu v nng lng: E = Edt + E sx Edt = 0.5 MjDE x W0.75 E sx = sn lng sa sn xut ra/ngy x 8.8 MJDE V d: Tnh nhu cu E cho mt ln ni 60 kg, tit 3 kg sa/ngy Edt= 0.5 MJDE x 21.6 = 10.8 MJDE; E sx = 3 x 8.8 MJDE = 26.4 MJDE - Nhu cu v protein: Pr = Prdt + Pr sx Phng php xc nh nhu cu protein duy tr tng t nh ln c ging. Nhu cu protein cho sn xut c tnh cn cu vo sn lng sa/ngy v hm lng protein trong sa. V d: Tnh nhu cu protein cho 1 ln ni 60 kg, tit 2 kg sa/ngy. Prdt= 60 x 0.8 = 48g Pr sx= 2 x 0.06 = 120 g Nhu cu protein th trong khu phn ca ln ni nui con khong 15-17%. - Nhu cu khong v vitamin + Nhu cu khong: rt quan trng v n lin quan n vic to sa, s pht trin c th ln con cng nh sc kho ca ln m. Quan trng l cc khong Ca, P, Na. Nu thiu nhng khong ny c th m s huy ng t xng, do vy ln m s gy yu, b cc bnh v xng nh mm xng, xp xng, bi lit, sn lng sa v cht lng sa cng b gim st.

129

Bng 4.11. Nhu cu cht khong hng ngy ca ln ni nui con (NRC-1998) Cc nguyn t khong n v S lng/ngy Canxi g 39.4 Photpho tng s g 31.5 Photpho d hp ph g 18.4 Natri g 10.5 Clo g 8.4 Magie g 2.1 Kali g 10.5 ng mg 26.3 Iot mg 0.7 St mg 420 Mangan mg 105 Selen mg 0.8 Km mg 263 + Nhu cu vitamin: c vai tr quan trng, nu thiu s lm cho qu trnh trao i cht b nh tr, ln mc bnh, sn lng sa gim. Bng 4.12. Nhu cu vitamin hng ngy ca ln ni nui con (NRC-1998) Vitamin n v S lng/ngy Vitamin A IU 10500 Vitamin D3 IU 1050 Vitamin E IU 231 Vitamin K (menadion) mg 2.6 Biotin mg 1.1 Cholin g 5.3 Folactin mg 6.8 Niacin d hp th mg 53 A xt Pantothenic mg 63 Riboflavin mg 19.7 Thiamin mg 5.3 Vitamin B6 mg 5.3 Vitamin B12 g 79 A xt Linoleic g 5.3

130

c) K thut chm sc, qun l ln ni nui con: - Chung tri: phi m bo kh ro sch s, yn tnh, ma ng m, ma h mt, c h thng thit b tch con v tp n sm cho ln con. C h thng si m v c th iu kin c nhit chung nui cho ln con: tun u sau khi s sinh 32-34 0C, Tun th 2: 28-30 0 C, tun th 3: 2528 0 C, m 60-75 %. i vi ln ni nui con thng s dng chung 2 dy, din tch chung nui cho ln ni 4 m2, sn chi 4 m2, ln ngoi chung nui 5 m2, sn chi 5 m2. - Vn ng: sau khi 5-7 ngy c th cho ln m v ln con vn ng t do trn sn chi. Thi gian vn ng tng dn theo tui. Vn ng c tc dng chng bi lit. - Ghp : trong chn nui ln ni nu s con/la di 6 con th chn nui khng c li. Trong trng hp y chng ta phi ghp cho ln nng cao nng sut chn nui v hiu qu kinh t. iu kin ghp thnh cng l ln con c ngy tui tng tng nhau, trc khi ghp phi c b sa u ca chnh ln m ra t nht l 3 ngy, tin hnh ghp vo ban m dng cc ho cht c mi thm nhng khng c hi i vi c th ln m v con phun ln ton n sau thc hin ghp ln m khng pht hin ra ln con mi. - i vi ln con phi c nh u v cho chng, cho nhng ln c trng lng s sinh nh b cc v vng ngc, con c trng lng s sinh ln v cc v vng bng, cho ln con b sa u cng sm cng tt ln sinh trng pht trin nhanh, mnh kho. phng thiu st nn tiu Dextran Fe cho ln con lc 3 v 10 ngy tui.

4.4. K thut chn nui ln con b sa

Chn nui ln con b sa v mt thi gian c tnh t khi ln s sinh n khi cai sa. Thi gian ny c th thay i, di ngn khc nhau n ph thuc vo iu kin c th ca tng c s sn xut, ph thuc vo trnh tip nhn khoa hc k thut v tp qun chn nui. nc ta, thi gian b sa ca ln con thng ko di 2 thng. K thut chn nui ln con b sa cn t c cc yu cu: t l nui sng cao (94-96%), ln con khe mnh, pht trin nhanh, khi lng cai sa cao, t l ng u cao, hn ch mc bnh nht l bnh thiu mu v bnh a phn trng. a) c im ca ln con b sa -Ln con b sa c tc sinh trng pht trin rt nhanh: Nu nui dng chm sc tt. Khi lng ln con lc 2 tun tui gp 2 ln lc s sinh, lc 4 tun tui gp 4-5 ln lc s sinh, lc 8 tun tui gp 10-15 ln lc s sinh. Tuy ln con b sa c tc sinh trng pht dc nhanh nhng khng ng u qua cc giai on. Tc sinh trng nhanh nht

131

l 21 ngy u, sau 21 ngy tc sinh trng gim xung. Vic gim ny do nhiu nguyn nhn nhng ch yu l do lng sa m bt u gim mt cch sinh l. Thi gian b gim tc pht trin thng ko di khong 2 tun gi l giai on khng hong ca ln con. Giai on ny ln d b suy dinh dng, t l ci cc cao, d mc bnh v c t l cht cao. Chng ta c th hn ch nh hng ca s khng hong bng cch tp cho ln con n sm b sung dinh dng cho chng, nng cao nng sut chn nui. Do ln con c tc sinh trng pht dc nhanh nn kh nng tch lu cht dinh dng rt mnh. V d: Ln con 20 ngy tui mi ngy c th tch lu c 9-14g protein/1kg trng lng c th, trong lc ln trng thnh ch tch lu c 0.3-0.4g. Cng vi s sinh trng pht dc nhanh, cc thnh phn ho hc ca c th ln con bin i theo tui. Hm lng nc ca c th ln con gim theo s tng ln ca tui, hm lng vt cht kh tng nhanh c bit l lipid v protein. Theo Elsley (1964) s pht trin cc thnh phn ca c th ln con (% khi lng sng) Tui ln con (ngy) Nc Protein Lipid Khong Lc s sinh 81.5 11.1 1.4 3.5 3 tun tui 68.6 14.0 14.2 2.8 8 tun tui 67.8 14.6 14.6 3.1 V vy tng 1 kg khi lng c th, ln con cn t nng lng hn, ngha l tiu tn t thc n hn ln ln. V tng trng ca ln con ch yu l tng nc, m sn xut ra 1 kg tht nc cn t nng lng hn sn xut ra 1 kg tht m. - C quan tiu ho ca ln con pht trin rt nhanh theo tui mt cch r rt, nhng cha hon thin v chc nng. + S pht trin nhanh ca c quan tiu ha th hin s tng dung tch d dy, rut non, rut gi, khi lng gan. Dung tch d dy ca ln con lc 10 ngy tui gp 3 ln lc s sinh (0,03L), lc 20 ngy tui gp 8 ln lc s sinh, lc 60 ngy tui gp 60 ln lc s sinh. Dung tch rut non ln con lc 10 ngy tui gp 3 ln lc s sinh (0,11L), lc 20 ngy tui gp 6 ln lc s sinh, lc 60 ngy tui gp 50 ln lc s sinh. Rut gi: Dung tch rut gi ln con lc 10 ngy tui gp 1.5 ln lc s sinh (0,04L), lc 20 ngy tui gp 2,5 ln lc s sinh, lc 60 ngy tui gp 50 ln lc s sinh. Khi lng gan lc 15 ngy gp 3 ln khi lng lc s sinh + C quan tiu ho ca ln con cha hon thin do mt s enzyme tiu ho thc n cha c hot tnh mnh, nht l 3 tun tui u.

132

* Pepsine: Di 25 ngy tui enzyme pepsine trong dch v d dy ln con cha c kh nng tiu ho protein ca thc n. Theo nhiu nghin cu cho thy trong dch v ln con di 25 ngy tui khng c HCL dng t do v HCL phn tit t v nhanh chng lin kt vi nim dch to thnh dng kt hp. Hin tng ny gi l thiu axit HCL. Sau 25 ngy tui trong dch v ln con mi c HCL dng t do v enzyme Pepsinogene khng hot ng mi c HCL hot ho thnh pepsine hot ng v c kh nng tiu ho protein. Do thiu HCL t do trong dch v nn ln con di 25 ngy tui c PH trong d dy cao, rt d b vi khun c hi xm nhp vo ng tiu ho gy ra cc bnh ng rut ln. Chng ta c th kch thch t bo vch d dy ln con tit ra HCL dng t do sm hn bng cch b sung thc n sm cho ln con. Nu tp cho ln con n sm t 7-10 ngy tui th HCL dng t do c th c tit ra t 14 ngy tui. * Amylase v Maltase: Hai enzyme ny c trong nc bt v dch tu t khi ln con mi ra, nhng di 3 tun tui hot tnh cn thp, do kh nng tiu ho tinh bt ca ln con cn km, ch tiu ho c khong 50% lng tinh bt n vo. i vi tinh bt sng ln con tiu ho cng km. Cho nn cc lai thc n cn c nu chn trc khi cho ln con n. Sau 3 tun tui enzyme Amylase v Maltase mi c hot tnh mnh nn kh nng tiu ho tinh bt ca ln con tt hn. * Saccarase: i vi ln con di 2 tun tui, enzyme saccarase hot tnh cn thp, nu cho ln con n ng saccarose th rt d b a chy. Ln con di 3 tun tui ch c mt s enzyme tiu ho c hot tnh mnh nh: * Trypsine ca dch tu, tiu ho protein thc n, khi mi n c hot tnh rt cao, b p li kh nng tiu ho km ca enzyme pepsine d dy. * Catepsine tiu ho protein trong sa, hot tnh mnh trong 3 tun u sau gim dn * Lactase tiu ho ng lactose trong sa, hot tnh mnh trong 2 tun u sau gim dn * Lipase v Chymosine, hai enzyme ny c hot tnh mnh trong 3 tun u sau gim dn Ni chung ln con b sa ch c kh nng tiu ho tt cc cht dinh dng trong sa ln m, cn kh nng tiu ho cc cht dinh dng t thc n cn km. Trong khu nui dng chng ta cn ch ch bin thc n tt nng cao kh nng tiu ho ca ln con. - Chc nng iu ha thn nhit ca ln con b sa cha hon thin.

133

C th gia sc thng xuyn sinh ra nhit nng, nhit nng ny c thi ra mi trng xung quanh. Ngc li s thay i ca mi trng xung quanh c bit l nhit li nh hng trc tip, gin tip n s sinh nhit v to nhit ca c th. Hin tng ny gi l s trao i nhit gia c th v mi trng. Trong qu trnh trao i nhit c s iu tit gia sinh nhit v to nhit nhm mc ch iu ho thn nhit n nh. i vi ln ln, trng thnh c nng iu tit thn nhit hon thin, thn nhit n nh. i vi ln con b sa c nng iu tit thn nhit ca ln con cha hon chnh nn thn nhit ca ln con cha n nh, v mn cm vi s thay i ca iu kin mi trng c bit l nhit . Ngi ta th nghim t ln con cai sa vo ngoi cnh c nhit : 55750 F (12.8-230C) thn nhit gim nhanh trong 20 pht u sau 1h th tr li bnh thng. Nu t nhit 25-300 F (-10C) th sau 10 ngy thn nhit vn cha tr li bnh thng. Kh nng iu tit nhit ca ln con cn km do nhiu nguyn nhn: Lp m di da cn mng, lng m v glycogen d tr trong c th ln con cn thp, lp lng trn thn cn tha nn kh nng cung cp nng lng chng rt b hn ch v kh nng gi nhit km, h thn kinh iu khin cn bng nhit cha hon chnh. Trung khu iu tit nhit nm v no m no ca gia sc l c quan pht trin mun nht c 2 giai on trong thai v ngoi thai, din tch b mt c th ln con so vi khi lng chnh lch tng i cao nn ln con b mt nhit nhiu khi b lnh. Nhn chung, khi s sinh nhit c th thp sau tng dn ln theo tui v sau 3 tun tui th c nng iu tit thn nhit ca ln con mi tng i hon chnh v thn nhit ca ln n nh hn.Vic xc nh nhit thch hp cho ln con l quan trng, Devendra nghin cu v cho thy nhit thch hp i vi ln vng nhit i l: Khi s sinh: 350C; khi lng c th 2-5 kg: 25-340C; 6-40 kg:18-240C. m 65-75% b) K thut nui dng chm sc ln con b sa - K thut nui dng ln con b sa. + Cho ln con b sa u cng sm cng tt: Sa u c hm lng cc cht dinh dng rt cao c bit l gama globulin v gim dn theo thi gian tit sa. Kh nng hp thu ca ln con i vi gama globulin cng gim dn theo tui. Kh nng hp thu tt nht l trong vng 24 h sau khi . Do vy, phi cho ln con b sa u cng sm cng tt. Ln con c b sa u y s mnh khe, c sc khng cao. cung cp sa u cho ln con, phi cung cp dinh dng cho ln m trc v trong qu trnh nui con. Sau khong 2h nu ln m xong th cho c n cng b. Nu ln m cha xong th nn cho nhng con trc b trc.

134

Ngoi ra phi gip ln con b u trong tun l u, trnh hin tng ln tranh ginh v, khng c b v nu chng ta c tin hnh ghp , th ch nn tin hnh sau khi cho b sa u t nht l 3 ngy. + C nh u v cho ln con C nh u v cho ln con l bin php k thut thng p dng cho nhng ln m n con c ng u khng cao. Sp xp cc ln con c trng lng s sinh nh, yu c b cc v pha trc ngc v ngc li. V cc v pha ngc c li hn v lu thng mu, v gn tim v c oxitoxin c lu thng n sm v lu li lu hn nn khch thch s phn tit sa nhiu hn. p dng bin php ny s nng cao t l ng u, gim t l cht ca ln con, khc phc c hin tng 1 s v b b st, khng c b dn n vim v, hng u v. Vic c nh u v cho ln con nn bt u ngay t khi cho ln b sa u, cng vic ny i hi phi kin tr, t m, bt tng con cho b v cho b nhiu ln trong 1 ngy (7-8 ln), cn ngn ln m ra v nh du ln con c nh u v. Bnh thng 1 ln con lm quen vi 1 v, nhng trong trng hp ln ni s con nhiu hn s v th cc v pha trc ngc c th cho 2 ln con cng lm quen 1 v bng cch cho b lun phin. Trng hp s ln con ra t hn s v th c th cho cc ln con b cc v pha sau mi con lm quen 2 v tng lng sa cho ln con, trnh b teo v cho ln m. Nu c nh u v u n, th sau 3-4 ln ln con s quen v t b cc v qui nh. Ln con quen nhanh hay chn cn ph thuc v t th nm ca ln m. Nu ln m thng xuyn nm quay v mt pha khi cho con b th ln con nhn bit v qui nh cu n sm hn v ngc li. + Tp cho ln con n sm v b sung cht dinh dng cho ln con. Kh nng tit sa ca ln m gim dn mt cch sinh l t sau tun tit th 3, v vy khng p ng c nhu cu dinh dng ca ln con. Trong lc cng sinh trng ca ln con rt ln. gii quyt mu thun gia sinh trung v dinh dng, phi tp v b sung thc n sm cho ln con. Vic b sung thc n sm cho ln con c rt nhiu tc dng: * m bo cho ln con sinh trng v pht dc bnh thng. Theo qui lut tit sa khng ng u ca ln ni th sau 21 ngy th lng sa ca ln m bt u gim mt cch sinh l, ng thi thnh phn dinh dng cng gim, trong khi cng sinh trng v nhu cu dinh dng ca ln con giai on nay rt cao. Nh vy xut hin mu thun gia sinh trng v dinh dng. gii quyt mu thun ny, v thc y s pht trin ca ln con chng ta phi tp n sm v b sung thc n sn cho ln con. * Thc y b my tiu ho ca ln con pht trin nhanh v sm hon thin. Khi c b sung thc n th kch thch t bo vch d dy tit

135

ra HCL dng t do sm hn v tng cng phn x tit dch v. * Gim t l hao ht ca ln ni. Nu khng b sung thc n sm cho ln con th t l hao ht khi lng ca ln m rt cao, nht l i vi ln ni b nui km, c khi t l hao ht ln n 30% (trung bnh 15%) v kh ng dc tr li v phi c kt qu, thi gian ch phi di, khong cch la di, s lm gim s la trong 1 nm. * Nng cao khi lng cai sa ca ln con. Qua nghin cu thy khi lng cai sa chu nh hng ti 57 % ca thc n b sung, 38% ca sa m, v 5% ca khi lng s sinh. * Gip cho ln con sm lm quen vi thc n v sm bit n tt to iu kin cho vic cai sa sm hn. * Hn ch tnh trng nhim k sinh trng v vi trng v bnh v ng tiu ha do ln con hay gm nn chung v thnh chung. Thng sau 6-10 ngy tui, ln con mc thm rng nn hay nga li, nu c thc n nhm nhp c ngy nga li th ln con bt gm nhm lung tung. ** Phng php tp n sm cho ln Thng bt u tp cho ln con n t 7-10 ngy tui. Nhng ngy u nn nu cho long ri ly lng g bi vo ming cho ln con hoc bi ln v ln m cho ln con lm quen vi thc n. Sau c th dng ht ng cc rang vng, nghin nh b vo mng cho ln con t nhm nhp c ngy. Thc n ht c rang ln s c mi thm, ln con thch n hn v tinh bt bin thnh dextrin to iu kin cho ln con tiu ho tt hn. ln con n c nhiu th nn trn thm mt t ng v c th trn thm hn hp khong, hn hp khng sinh -vitamin b sung thm cht dinh dng cho ln con. T 15- 20 ngy tui nn cho n thm mt t rau xanh non bm nh kch thch nhu ng rut v b sung thm vitamin cho ln con. Hin nay trn th trng c bn sn cc thc n tp n cho ln con. ** B sung cht dinh dng cho ln con - B sung nng lng Mc nng lng cn b sung cho ln con da vo sn lng sa ca ln m cung cp c v tu theo khi lng ln con qua cc tun tui. Ni chung 2 tun u ln con hu nh c cung cp y nng lng t sa m. t tun tui th 3 cn b sung thm mi p ng c nhu cu nng lng ngy cng tng ca ln con. b sung nng lng cho ln con cn chn nhng loi thc n c cht lng cao, d tiu ho v c hm lng x thp (2-3% nh bt ng, go, cm go loi 1). Cc loi rau xanh non, d tiu, vitamin nh bp ci, rau

136

mung. Ngoi ra b sung thm m ng vt thc vt vo khu phn n ca m cng c th b sung thm nng lng cho ln con. Bng 4.13. Mc nng lng cn b sung cho ln con (Lucac, 1982) Tun Khi lng Nhu cu Sa m Cn b sung tui (kg) chung (Kcal) cung cp (Kcal) (Kcal) 1 2.7 965 965 2 4.1 1255 1255 3 5.9 1625 1430 195 4 7.7 2000 1240 760 5 10.0 2375 1240 1135 6 12.7 275 1135 1615 7 15.9 3125 915 2210 8 19.0 3500 805 2695 - B sung protein Ln con ang b sa c tc sinh trng v kh nng tch lu protein rt cao c bit l h c, do i hi v s lng v cht lng protein cao. trong 2 tun u lng sa ca ln ni t n cc thnh, ln con hu nh nhn lng protein cn thit cho s pht trin ca c th. T tun l th 3 cn b sung thm protein khng nh hng n tc pht trin ca ln con. Khu phn ca ln con cn c 18-20% protein th. Hoc c 120-130g protein tiu ho/1 VTA. dm bo mc protein nh th cn u tin cho ln con ngun protein ng vt c gi tr sinh vt hc cao nh bt sa, bt tht, bt mu, bt c nht v men thc n gia sc. Ngun protein th vt tt nht cho ln con l bt kh du u tng. - B sung vitamin: Khu phn ca ln con cn c kim tra cn thn v hm lng vitamin, c bit l vitamin A, vitamin nhm B v vitamin D. - B sung khong: C th ng vt khng tng hp c cc cht khong. tho mn nhu cu v khong a, vi lng ca gia sc cn b sung chng vo khu phn n nht l Ca, P, st v ng. Trong 1 kg VCK ca khu phn cn c 9 g Ca v 7.5 g P. Ca v P tham gia vo cu trc c th, thiu chng cng nh vitamin D ln con s mc bnh ci xng, chm ln. Tha Ca thiu km ln con b bnh vy sng v lm gim tnh ngon ming, gim mc thu nhn thc n ca ln. Ln con hay thiu st. Trong c th ln con s sinh c 50 mg st. Ln con cn mi ngy 7 mg duy tr sinh trng. Sa m mi ngy ch cung cp c 1 mg. Do vy nu khng b sung st kp thi th ch sau 8-10

137

ngy tui ln con s c hin tng thiu st. Triu chng in hnh ca thiu st l thiu mu, hm lng hemoglobin gim (trong thnh phn hemoglobin st chim ti 60-70% st ca c th). triu chng tip theo l lng st trong gan gim. Khi thiu st da ln con c mu trng xanh, oi khi b a chy, a phn trng, ln con chm ln, c khi b t vong. C th b sung st bng cch tim, cho ung hoc cho n. Tim l phng php t hiu qu cao nht. Nn dng st di dng dextran, hp cht ny c tn: Ferri- dextran. Tim bp vo ngay th 3 sau khi vi liu 1 ml/con (100-125 mg). c hiu qu cao hn nn tim nhc li ln 2 sau 10 ngy vi liu lng nh trn. - Cho ln con b sa ung nc y : Cn phi cung cp nuc y cho ln con v:ln con sinh trng nhanh cn nhiu nc, mt khc trong sa ln hm lng lipid cao, qu trnh tiu ha i hi nhiu nc. Nhu cu v nc 0.5 lt/1kg/h. Nhu cu ma h ln hn ma ng 30%. Tt nht l cho ung tha mn theo nhu cu. Hin nay c xu hng dng dung dch HCL pha long 0.8% cho ln ung t do t 3 ngy tui tr i. d) K thut chm sc ln con b sa Chm sc ln con l mt khu k thut quan trng. Nu khng c chm sc cn thn th t l cht cao, nht l trong tun u sau khi . - Chung tri: phi sch s kh ro, thong mt. Mt trong nhng nguyn nhn lm cho t l cht ca ln con cao l do ln m . Do chung ca ln ni cn c thit k theo nhng kiu thch hp hn ch thit hi . Nn chung ln ni nui con c dc va phi khong 23% th ln con t b . Thc t, ln ni nui con c th cho nm sn g va cho m nm v cho con b, din tch chim 1/3-1/4 nn chung l ph hp. Hin nay ngi ta thng s dng chung lng gim t l cht. - Gi m cho ln con: Do c im chc nng iu tit thn nhit ca ln con cha hon thin, nn ln con b cht do cm lnh chim mt t l ln. Do vy cn gi m cho ln con c bit l trong 3 tun l u. Nhit ti u cho ln con (Theo Trn Th Thng) S sinh: 300C 1 tun tui: 280C 2 tun tui: 240C 3 tun tui: 220C 4 tun tui: 200C 5-8 tun tui: 180C m : 65-70%

138

Cc bin php gi m thng p dng: Che kn chung nui, trnh gi la. Tri dy cho ln con, hoc to ra nn chung c bit cho ln con:ct (5 cm), tru bt (5 cm), si m bng nc, in, treo bng in 200-300 ot. - Cho ln vn ng: Sau khi ln 5-7 ngy, nu tri nng m c th cho ln vn ng. Trong trng hp ma ng, c th sau 2 tun tui th cho vn ng. Nhng ngy u th c th cho vn ng 2-3 ln, 30 pht/ln trn sn chi. 3-4 tun tui c th cho vn ng mi ln 1 gi. Trn 1 thng tui cho vn ng t do trn sn chi. - Thin v tim phng cho ln:Ln c khng lm ging th nn thin. Thng thin vo lc 10-14 ngy tui. Ch khng thin ngay trc v sau khi cai sa. Khi thin phi ch tun th qui trnh v chm sc hu phu. Tim phng cc loi vac xin: ph thng hn (20 ngy tui), Dch t (45 ngy) , ng du, t huyt trng (60 ngy). - Ct ui cho ln con: trong chn nui cng nghip qui m ln thng ct ui cho ln (cha li 2,5 cm) lc 6-7 ngy tui. Mc ch hn ch cn nhau gy thng tch nhim trng c) Cai sa cho ln con Thi gian cai sa ph thuc vo: iu kin c s vt cht ca c s (thc n, nui dng), trnh ca ngi chn nui, tp qun chn nui sc khe ca ln m, sc khe ca ln con, tui trng lng, kh nng tiu ha. Thi gian cai sa c th dao ng t 21 tui n 60 ngy tui. Hin nay, trong thc t sn xut cai sa trc 42 ngy tui c gi l cai sa sm. * Tc dng ca cai sa sm: - Nng cao c kh nng sinh sn ca ln ni v rt ngn c KCL, tng s la / nm, tng s con do mt ln ni /nm, tng s con do ln ni /i. - Gim t l hao ht ln m (sm dng dc tr li). - Gim chi ph cho sn xut 1 kg khi lng ln con (v gim chi ph thc n cho ln me trong thi gian nui con) - Rt ngn thi gian s dng chung nui, Gim khu hao chung nui/ln. - Ch ng b sung thc n cho ln con iu khin c tc sinh trng. Nhiu nh chn nui ngh nn cai sa trong khong 21-28 ngy tui l hiu qu nht. * iu kin cai sa sm cho ln con: cai sa sm cho ln con thnh cng yu cu c thc n c cht lng cao, ph hp vi sinh l tiu ha ca ln con, ngi chn nui phi c tay ngh cao, chm sc ln con cn thn hn.

139

* Yu cu ca vic cai sa - Sau cai sa ln con sinh trng pht trin bnh thng (khng gy cho chng s khng hong ln) - Ln con khng mc cc bnh v ng tiu ha (a chy, i phn trng, suy dinh dng, vim rut, thiu mu) * Phng php cai sa cho ln con Nguyn tc: Khi cai sa cho ln con phi tin hnh t t, trnh s thay i t ngt cho c m ln con. Nhm lm cho b my tiu ha ca ln con khng b ri lon, khng nh hng n sinh trng pht dc ca n. i vi ln m khng b vim v. Bin php: + i vi ln con: Gim s ln b/ ngy. Trc khi cai sa 4 ngy cho b 4-5 ln/ngy, trc khi cai sa 3 ngy cho b 3-4 ln/ngy, trc khi cai sa 2 ngy cho b 2-3 ln/ngy, trc khi cai sa 1 ngy cho b 1-2 ln/ngy, ngy cai sa khng cho b. + i vi ln m: Trc khi cai sa 3-5 ngy, gim dn lng thc n v nc ung hng ngy (tiu chun ni thng), khng dng thc n kch thch to sa. n ngy cai sa th tch m ch khng tch con (a m i), sau khong 1 tun th nhp ln vo n mi. Cc phng php cai sa: Hin nay c 2 phng php + Cai sa ng lot: sau khi khng ch thi gian cho ln con b, n ngy l cai sa ton . Phng php ny thng p dng cho nhng ln ng u. C u im tin hnh nhanh gn, nng cao s la /nm. + Cai sa tng t: Phng php ny thng p dng cho nhng ln ng u thp. Ta chn nhng con to cai sa trc, con nh cho b thm 1 thi gian na mi tin hnh cai sa. Cn ch trnh hin tng vim v cho ln m.

4.5. K thut chn nui ln tht

Chn nui ln tht c ngha rt quan trng v n l khu cui cng sn xut ra tht ln mc ch ca ngnh chn nui ln. Hn na ln tht chim mt t trng ln (2/3) trong tng n ln. Yu cu cn t c ca chn nui ln tht l c tc tng trng nhanh (ln lai: 500-550g, Ngoi: 600-700 g/ngy), rt ngn thi gian nui (4-5 thng), gim tiu tn thc n/1 kg tng trng (di 3-3,5kg thc n (3100 KcalME)/kg), nng cao phm cht tht x. a) K thut chn ln nui tht - Chn ln lai nui tht mc ch l li dng u th lai, tnh di truyn trung gian v vy con lai s c tm vc ln, sinh trng nhanh, chi ph thc n thp, cht lng tht (nht l t l nc) cao hn ging ni

140

- Tu theo mc u t v iu kin chn nui c th ca a phng m chn cng thc lai thch hp F1, F2 (3/4 mu ngoi), ngoi x ngoi. - Phi chn lc qua t tin: m bo t tin tt, c thnh tch cao trong sn xut. - Phi chn lc qua bn thn:nhng con c mnh di, lng thng, mng trn, n, bng thon gn, chn thanh, thng chc chn, mt tinh nhanh, ham hot ng, da mng, hng ho, c 12 v tr ln, c khi lng cai sa cao, 2 thng tui phi t c khi lng 14-16 kg. b) c im sinh trng v pht trin ca ln tht: - c im ni bt ca ln tht l sinh trng v pht trin theo giai on. + Giai on sau cai sa: ln 3-4 thng tui. Ln c cc c im ni bt: c bp pht trin nhanh, tng th tch v khi lng. V vy giai on ny trong nui dng phi ch thc n c hm lng protein v khong cao. + Giai on ln choai/ln nh: ln 5-7 thng tui. Ln c c im c bp tip tc pht trin nhanh, b xng pht trin hon chnh. V vy giai on ny trong nui dng phi ch thc n c hm lng protein cao nhiu thc n xanh. + Giai on v bo: ln 8-10 thng tui. giai on ny m m pht trin nhanh. - Cng vi s pht trin c th ln tht c s bin i v thnh phn ho hc ca c th ln: cng ln hm lng nc trong c th cng gim, hm lng vt cht kh cng tng. Trong vt cht kh hm lng m cng nhiu v nhit nng trong 1 n v sn phm cng cao. Hm lng protein trong c th kh n nh t nh n ln chim khong 15% khi lng sng. Trong qu trnh pht trin ca ln tht giai on u c s u tin tch lu nc, c th t c i 400 g/ngy lc ln 60 kg v sau th gim dn. i vi m m th c s u tin hnh thnh v tch lu v giai oan sau, cng v sau th m tch lu cng cao so vi thi gian trc . Mt khc, trong c th ln c s u tin dinh dng khc nhau gia cc c quan b phn. Theo Hammond (1946) s u tin theo th t: cho no v h thn kinh, s pht trin ca thai v to sa, b xng, c bp, m m. Khi mc n gim 20% so vi nhu cu th s tch lu m b nh tr, gim 40% th c s tch lu m v nc b nh tr. V vy trong nui dng ln tht phi ch cung cp y dinh dng theo nhu cu v thiu th gia sc s khng tng trng. giai on u ca thi k nui cn phi hp khu phn c hm lng protein cao, giai on sau hm lng gluxit cao. c) Nhng nhn t nh hng n nng sut v phm cht tht C nhiu nhn t nh hng n nng sut v phm cht tht, di y l mt s cc nhn t quan trng:

141

- Ging: Cc ging khc nhau th c nng sut v phm cht tht khc nhau. Cc ging ln ngoi c tc sinh trng nhanh, nng sut v phm cht tht cao hn ln ni. - Lai kinh t: Lai kinh t lm tng nng sut v phm cht tht ln do xut hin u th lai con lai. - Gii tnh v cc th: Ln c tng trng nhanh, tiu tn t thc n/1kg tng trng v c t l nc cao hn ln ci. Cc c th c trng lng ci sa cao, n kho s ln nhanh v ngc li. - Thi gian nui v ch nui: y l yu t nh hng ln n nng sut v phm cht tht. Nu thi gian nui di, u t dinh dng thp th nng sut chn nui gim v cht lng tht km v ngc li nu u t dinh dng cao ph hp vi tng giai on sinh trng, rt ngn thi gian nui, th nng sut v cht lng tht s cao. Do vy xu hng hin nay trong chn nui ln tht thm canh, theo hng nc ngi ta cho n t do. - Kh hu v thi tit: nhng vng kh hu mt m, nhit m thch hp th kh nng tiu ha thc n ca ln s cao. Nu dinh dng c cung cp y v thi tit kh hu thun li th ln sinh trng pht dc nhanh, rt ngn th gian nui, cht lng tht s tt. Nhit thch hp i vi ln tht khong 25 - 180C, m 70-75 %. to nhit v m thch hp cho ln: ma h th chng nng- tm ra, ma ng th chng rt- che v si m d) Cc phng thc nui ln tht - Phng thc nui ly nc (phng thc chnh ca th gii) Mc ch ca phng thc nui dng ny cho sn phm nhiu nc. T l nc t 50-60%. Vi phng thc nui ny yu cu phi chn nhng ging ln hng nc: V d: Landrace, Duroc,Edel (DE), Pietrain... Ch nui dng tt: hm lng protein th trong khu phn cao (17-18 % giai on nh, 14-16% giai on ln). Thi gian nui ngn (4- 5 thng), khi lng xut chung nh 90-95kg. - Phng thc nui ly tht Mc ch ca phng thc nui dng ny cho sn phm m-nc hoc nc- m. Vi phng thc nui ny yu cu phi chn nhng ging ln kim dng V d: ln lai F1 gia ln ngoi x ni. Ch nui dng kh, mc protein th trong khu phn 12-14%. Thi gian nui di hn phng thc nui ly nc khong 6-8 thng, khi lng xut chung 100 kg/con. - Phng thc nui ly m (tn dng) Mc ch ca phng thc nui dng ny cho sn phm nhiu m. T l m t 40-45%. Vi phng thc nui ny yu cu phi chn nhng ging ln hng m, cha ci tin. V d: ln ni, Berkshire, ngoi ra

142

thng p dng cho ln ni sinh sn lai thi. Nui mc protein thp trong khu phn (12-10%). Giai on cui s dng mt t l tinh bt cao. Thi gian nui ko di 9-12 thng. e) Nui dng ln tht - Nhu cu nng lng: Nhu cu nng lng cho ln tht bao gm nhu cu nng lng cho s duy tr c th, nhu cu nng lng cho s tng trng hng ngy (tng trng nc v m) v nhu cu nng lng chng rt (duy tr thn nhit trong mi trng lnh). + Nhu cu nng lng duy tr = 0,5 MJDE x W 0,75 + Nhu cu nng lng tng trng nc = Tng trng nc (kg/ngy m) x 15 MJDE + Nhu cu nng lng tng trng m = Tng trng m m (kg/ngy m) x 50 MJDE + Nhu cu nng lng chng rt: Khi gia sc di nhit thp ti hn (Lower Critical Temperature - LCT), th c th gia sc s cn thm nng lng chng rt. Nng lng chng rt c tnh: 0.017 MJDE/ 1 kg W0,75 / 10C lnh di LCT Nhit thp ti hn ca ln c khi lng khc nhau: Ln c khi lng (kg) LCT ( 0C ) 20-39 20 40-69 18 70-89 12 - Nhu cu protein, khong v vitamin (phng php tnh ton tng t nh i vi ln hu b); Bng 4.14; 4.15; 4.16. Protein duy tr = h s duy tr x khi lng sng ca ln Protein sn xut = tng trng tht nc (kg/ngy m) x 22% Bng 4.14. Nhu cu cc a xt amin (trn c s nhu cu tng s, g/ngy) trong khu phn n hng ngy ca ln tht (NRC-1998)
Khi lng c th (kg) Khi lng trung bnh (kg) Arginine Histidine Isoleusine Leusine Lysine Methionine Methionine + Cysteine Phenylanine Phenylanine + Tyrosine Threonine 10-20 15 4.6 3.7 6.3 11.2 11.5 3.0 6.5 6.8 10.6 7.4 20-50 35 6.8 5.6 9.5 16.8 17.5 4.6 9.9 10.2 16.1 11.3 50-80 65 7.1 6.3 10.7 18.4 10.7 5.1 11.3 11.3 18.0 18.0 80-120 100 5.7 5.9 10.1 16.6 8.5 4.8 10.8 10.4 16.8 12.6

143

Bng 4.15. Nhu cu cc cht khong theo khi lng ln

Khi lng trung bnh ca ln (kg) Canxi g Photpho tng s g Photpho d hp ph g Natri g Clo g Magie mg Kali %g ng Iot St Mangan Selen Km mg mg mg mg mg mg 4 2.25 1.75 1.38 0.63 0.63 0.14 0.75 1.50 0.04 25.00 1.00 0.08 25.00 7.5 4.00 3.25 2.00 1.00 1.00 0.20 1.40 3.00 0.07 50.00 2.00 1.15 50.00 15 7.00 6.00 3.20 1.50 1.50 0.40 2.60 5.00 0.14 80.00 3.00 0.25 80.00 35 11.13 9.28 4.27 1.86 1.48 0.74 4.27 7.42 0.26 111.30 3.71 0.28 111.30 65 12.88 11.59 4.89 2.58 2.06 1.03 4.89 9.01 0.36 129.75 5.15 0.39 129.75 100 13.84 12.30 4.61 3.08 2.46 1.23 5.23 9.23 0.43 123.0 6.15 0.46 153.75

Nhu cu vitamin: Bng 4.16. Nhu cu vitamin hng ngy ca ln tht (NRC-1998)
Vitamin Vitamin A Vitamin D3 Vitamin E Vitamin K Biotin Cholin Folactin Niacin d hp th A xt Pantothenic Riboflavin Thiamin Vitamin B6 Vitamin B12 A xt Linoleic n v IU IU IU mg mg g mg mg mg mg mg mg g g 3-5 550 55 4 0.13 0.02 0.15 0.08 5.00 3.00 1.00 0.38 0.50 5.00 0.25 Khi lng c th ln (kg) 5-10 10-20 20-50 50-80 1100 1750 2412 3348 110 200 278 386 8 11 20 28 0.25 0.50 0.93 1.29 0.03 0.05 0.09 0.13 0.25 0.40 0.56 0.77 0.15 0.30 0.56 0.77 7.50 12.50 18.55 18.03 5.00 9.00 14.84 18.03 1.75 3.00 4.64 5.15 0.05 1.00 1.86 2.58 0.75 1.50 1.86 2.58 8.75 15.00 15.55 12.88 0.50 1.00 1.86 2.58 80-120 3998 461 34 1.54 0.15 0.92 0.92 21.53 21.53 6.15 3.08 3.08 15.38 3.08

g) Cng thc nui ln tht cao-thp-cao nc ta Da vo c im sinh l, qui lut sinh trng ca ln tht m chia qu trnh nui ln tht lm 3 giai on.

144

- Giai on sau cai sa: (3-4 thng tui) thi gian nui 2 thng c im: giai on ny ln mi chuyn t dinh dng bng sa m n sng c lp, chc nng ca cc c quan pht trin cha hon thin, kh nng thch ng km. Mt khc trong c th ln giai on ny ang u tin hnh thnh nc. V th phi tp trung nui dng v chm sc tt, cho n nhiu ba /ngy, khu phn phi c ch bin tt, s dng t l thc n tinh cao khong 75-80% gi tr nng lng. T l protein cao 90-100g protein tiu ha/n v thc n. Nh vy cao giai on ny l cao v thc n giu protein - Giai on ln choai: (5-7 thng tui) thi gian nui 3 thng Ln c c im: cc c quan pht trin hon thin, kh nng thch ng cao. V vy giai on ny c th s dng nhiu thc n th xanh, h thp t l thc n tinh ch cn 50-60%, protein: 70-80g protein tiu ha/n v thc n. - Giai on v bo: (8-9 thng tui) thi gian nui 2 thng Giai on ny trong c th c s u tin cho tch ly m. Do vy phi tng cng thc n tinh, nhng tng ch yu l glucid, t l thc n tinh 8590% gi tr dinh dng khu phn. Protein: 60-70 g protein tiu ha/n v thc n. Giai on ny nn cho n nhiu ba, che ti chung nui v phi m bo yn tnh. Nui ln tht theo cng thc trn gI l nui: caothp- cao. u im ca nui ln tht theo cng thc cao thp cao + Ph hp vI iu kin cu t nc ta con ging hng m, thc n ngho protein, thiu thc n tinh, nhiu thc n th xanh. + Ph hp vi c im sinh l pht trin theo giai on ca ln tht + Nng cao nng sut v hiu qu kinh t + Nng cao tm vc ca ln tht, v phn no ci bin c phm cht tht c th sn phm c t l nc tng I cao. Nhc im ca nui ln tht theo cng thc cao thp cao: +ThI gian nui di, tiu tn nhiu thc n/1 kg tng trng + Chi ph cng chm sc, chung tri, vn u t cao + Sn phm vn cn nhiu m h) K thut chm sc, qun l ln tht - Chung tri: thng dng chung 2 dy. Yu cu v din tch ph thuc vo giai on sinh trng v loi ln (bng 4.15). - Phn l phn n: d nui dng chm sc v qun l thng phn ra cc n. ln tht nh 10-25 con/, ln tht ln 6-12 con/. Khi phn n cn phi ch m bo ng u v tui v trng lng. - Hon: Ln ni ni nui tht thng hon vo lc 3-4 thng tui. Ln ni ngoi thng khng hon v thnh thc v tnh mun.

145

Bng 4.17. Din tch chung nui cho cc loi ln nui tht Giai on Ln tht nh 3-6 thng tui Ln tht ln 7-10 thng tui ln ni chung sn 2 (m ) (m2) 0.4 0.4 0.7 0.7 ln ngoi chung sn 2 (m ) (m2) 0.5 0.5 0.8 0.8

- K thut cho n, ung: Thc n tt, cht lng cao, cho n ng tiu chun v ng khu phn, ng gi qui nh tng cng tiu ha. Cho n tinh trc th sau, khng cho n qu long (thng t l 1:1). Trnh thay i thc n t ngt. Ln giai on sau cai sa cho n 4-5 ba, ln nh cho n 2-3, ln v bo cho n 3-4 ba/ngy. Nu c iu kin tt nht l cho n t do cc hn hp thc n ph hp vi cc giai on sinh trng. Cho ung nc sch t do qua cc nm ung t ng. - Vn ng, tm chi: Vn ng t do, tm lc nng nng, ngy 2 ln khi tri nng nng v trc khi cho n, khi v bo hn ch vn ng. - Phng tr dch bnh: tim phng y cc bnh truyn nhim.V sinh phng dch y . Ngy nay, nc ta c nhiu h gia nh, nhiu trang tri chn nui ln tht theo hng thm canh, sn xut tht ln mang tnh hng ho cao (tng trng nhanh, t l nc cao, thi gian nui ngn, - 3-4 thng nui xut chung vi khi lng 85-100 kg/con, hiu qu cao). c kt qu , ngi ta u t vo cc hng sau: - La chn con ging c hng ln nhanh, t l nc cao; - S dng thc n sn xut cng nghip; - m bo cc tiu chun tiu kh hu chung nui (c chng nng, chng lnh); - Coi trng cng tc th y (phng v tr bnh kp thi, v sinh mi trng; - Bm st yu cu ca th trng iu chnh quy m chn nui, cn i u vo, u ra cho chn nui

146

NI DUNG N TP, KIM TRA NH GI

1. c im sinh hc ca ln, vai tr ca ngnh chn nui ln trong nn kinh t quc dn. 2. K thut chn nui ln c ging, ln ni sinh sn, ln con b sa, ln con cai sa, ln tht.

147

Chng V

K thut chn nui tru b

5.1. C IM SINH VT HC CA TRU B Chn nui tru b nc ta tr thnh ngh "bt buc" i vi ngi nng dn v n khng ch cung cp cho con ngi nhiu sn phm qu nh tht, sa, da, sng, phn bn v sc ko m cn gp phn thc y pht trin nn kinh t v n nh x hi ca mt quc gia v nng h. C c iu trn l nh tru b c nhng c im sinh hc c o. Cc c im l: 5.1.1. Tru b l loi ng vt nhai li Nhai li l thuc tnh ng thi l tp tnh vn c ca tru b. Tru b khng th sng v tn ti nu khng c qu trnh nhai li bi nhai li khng ch c chc nng nghin nt thc n m cn c tc dng tng tit nc bt, n nh mi trng d c. Thi gian nhai li khong 5-8 gi/ngy m, ty thuc vo tnh cht vt l ca thc n. 5.1.2. Tru b l loi ng vt c d dy 4 ti Khc vi gia sc d dy n, d dy tru b c 4 ngn (d c, d t ong, d l sch v d mi kh), mi ti c chc nng ring. D c, d t ong c xem nh phng ln men ym kh, ti y c cc qu trnh phn gii v ln men cc thnh phn dinh dng trong thc n. ng thi cc sn phm ca qu trnh ln men c hp thu qua vch d c, cc tiu phn thc n c kch thc ln c ln v nhai li. D l sch c xem nh h thng lc. D mi kh l d dy thc ca tru b v qu trnh tiu ha thc n ti y theo phng thc tiu ha ha hc bng men. Nh c b my tiu ha nh vy nn tru b c kh nng s dng v chuyn ha cc thc n th xanh (c, l cy...), cc ph ph phm ca nng nghip (rm r, thn cy ng...), cng nghip ch bin (b bia, b da, b sn...) c gi tr hng ha thp, thm ch khng c gi tr thnh cc sn phm c gi tr cao cho con ngi (tht, sa..). Tru b cn c kh nng ng ha v s dng cc cht ni t phi protein (Ur, Amoniac...) v bin chng thnh ngun protein ca c th, thc hin c iu ny l nh c s cng sinh ca khu h vi sinh vt d c. 5.1.3. Tru b l ng vt n thai

148

Tru b l ng vt n thai. T l a thai tru b ch chim (3-5%). Do c im ny, kt hp vi thi gian mang thai di, nn vic m rng quy m, pht trin n trong chn nui tru b chm hn rt nhiu so vi cc i tng chn nui khc. 5.1.4. Tru b l loi ng vt gm c Tru b khng ch l gia sc n c m cn t gm c trn ng c. Nh c im ny nn tru b gip con ngi khai thc ti u cc ngun li thin nhin sn c (ng c, bi chn th..) v lao ng d tha, ngoi tui. Nh vy, ngnh chn nui tru b rt thit thc v mang li hiu qu kinh t cao cho ngi dn. 5.1.5. Tru b l loi ng vt c tim nng sn xut sa ln v ngun cung cp sc ko cho sn xut nng nghip Tru b c c im tm vc ln, h thng thn kinh pht trin nn chng tr thnh ng vt d hun luyn thnh ngun sc ko cho sn xut nng nghip v vn chuyn nguyn vt liu. Ngy nay do vic c gii ha trong sn xut nng nghip kh pht trin nhiu khu vc nc ta nn nhu cu v sc ko khng cao nh trc. Tuy vy, nhiu vng ca nc ta do iu kin v t nhin v kinh t kh khn nn con tru vn l " u c nghip ca nh nng". kin ca Peter R. Lawrence, mt chuyn gia v gia sc cy ko trng i hc HOHEMHEIM (c) cho rng ng bao gi coi vic s dng sc ko vt nui l biu hin ca mt nn nng nghip lc hu. Ngun sa phc v con ngi trn ton th gii hu ht c sn xut t tru b, mt phn rt nh n t sa d. Tru b l loai gia sc c tim nng ln sn xut sa. Thng k H Lan (2002) th sn lng sa bnh qun ca nhm b Lang Trng en l 8311kg/chu k v nhm b Lang Trng l 7325kg/chu k. C bit c 5564 con cho 100 000 kg sa trong c i v c 244 con cho 10 000 kg m v protein trong c i. Sa tru b c xp vo loi thc phm c gi tr dinh dng cao bi thnh phn cc cht dinh dng v t l tiu ha rt cao. 5.1.6. Mt s c im khc Tru b thch nghi rng v chng chu tt vi nhng iu kin sng kh khn, vi bnh tt. Chng rt d thch nghi khi chuyn t vng ny n vng khc so vi cc loi gia sc khc. Con b c phn b khp ni trn th gii " u c ngi, c b", trong khi tru ch tp trung pht trin mt s khu vc. Tru b c tm vc ln, khi lng din bin t 200-1200 kg cc ging khc nhau, nn c xp vo nhm "i gia sc", nn sn lng tht/u gia sc ln hn nhiu so vi cc loi gia sc khc. 5.2. MT S VN TIU HA V THC N CHO TRU B

149

5.2.1. c im tiu ha d c 5.2.1.2. Mi trng d c v khu h vi sinh vt (VSV) - Mi trng d c. Mi trng d c vi cc c im thit yu cho s ln men nh sau: C m cao: 85-90%; pH cao khong 6,4-7,0, lun lun c m bi bicarbonate v phosphates ca nc bt; Nhit khong 39 - 400c; Lun lun c nho trn bi s co bp ca d c; Dng dinh dng lu thng lin tc: Sn phm cui cng ca qu trnh ln men ra khi d c v cc c cht c np vo thng qua thc n n vo hng ngy; C s ch tit vo d c nhng cht cn thit cho VSV pht trin v khuych tn ra ngoi nhng sn phm to ra trong d c. iu ny lm cho p sut thm thu ca d c lun n nh; Thi gian thc n tn lu trong d c ko di to iu kin cho vi sinh vt cng ph, Nhng iu kin l l tng cho s pht trin ca vi sinh vt d c. iu ny c nh gi bi s phong ph v chng loi v mt VSV. Mi trng d c c kim sot v iu khin bi nhiu yu t nh: S lng v cht lng thc n n vo. Nho trn theo chu k thng qua co bp d c. Nc bt v nhai li. Khuych tn v ch tit vo d c.Hp thu dinh dng t d c. Chuyn dch cc cht xung b my tiu ha. H sinh vt d c rt phc tp v ph thuc nhiu vo khu phn. N gm cc loi: vi khun, Protozoa, nm.Tt c u l vi sinh vt ym kh v sng ch yu bng nng lng sinh ra t qu trnh ln men cc cht dinh dng - Nm (Phycomycetous) Nm d c ng vai tr tin phong trong vic cng ph x. C ch thm nhp c Preston v Leng (1987) tm tt nh sau: u tin cc bo t nm dnh vo cht x trong thc n mi n vo v thm nhp vo bn trong m thc vt. Sau chng ny mm v mc xuyn qua cu trc thc vt ra ngoi. Bng cch , chng lm gim dai ca mu thc n v nh vy tng kh nng cng ph vt l khi thc n ny c nhai li. Mt vai tr quan trng ca nm trong qu trnh tiu ha Cellulose l n to ra nhng vng tn thng trn b mt cc mu thc n thc vt, to ra cc "ca m" Cho vi khun d dng chui vo bn trong tip tc qu trnh cng ph (Bauchop, 1988). V l nu khng c mt qun th nm mnh trong d c, pha chm ca qu trnh tiu ha x b ko di do vi khun mt nhiu thi gian thm nhp vo trong cu trc thc vt ca thc n. - Vi khun (Bacteria)

150

Vi khun c mt trong d c c s lng ln nht so vi cc v sinh vt khc. Hu ht cc ti liu cho bit s lng vi khun trong d c dao ng t 1010 1011 t bo trong 1 ml dch d c. Fonty (1988) ghi nhn rng c cu con v b , trong d c c xm nhp bi mt s lng ln v a dng vi khun ngay ngy u sau khi sinh. Mt vi khun tng dn trong nhng tun u v sau tn ti mc n nh.Theo Preston v Leng (1987) chia vi khun thnh 4 nhm chnh: - Nhm vi khun t do trong dch d c (chim khong 30% so vi tng s) - Nhm vi khun kt dnh vo cc mu thc n (khong 70%) - Nhm vi khun tr ng vo cc np gp biu m - Nhm vi khun bm vo Protozoa (ch yu l loi sinh kh metan). Thc n lin tc chuyn khi d c cho nn phn ln vi khun bm vo thc n s b tiu ha i. V vy s lng vi khun t do trong dch d c rt quan trng xc nh tc cng ph v ln men thc n. Vi khun l nhm vi sinh vt c vai tr chnh trong qu trnh tiu ha cc vt liu thnh vch t bo thc vt. Vi khun sn xut ra enzyme (kt li thnh mng enzyme trong d c) c kh nng cng ph cellulose, hemicellulose, phc cht pectin ... thnh cellobiose, glucose v acid bo bay hi. c th thc hin c chc nng ny, vi khun phi thm nhp vo bn trong mu thc n, thng thng l cc v tr ph sn bi s xm thc ca nm. - Protozoa Protozoa l thnh phn c kch thc ln nht trong khu h vi sinh vt d c. Protozoa c mt trong d c bin ng t 10 5- 106 c th trong 1 ml dch d c. S lng Protozoa ty thuc vo khu phn thc n. cc khu phn giu tinh bt th lng Protozoa c th ln ti 4-5 triu trong 1ml dch d c, nhng ngc li khu phn giu x (rm r...) th s lng Protozoa ch c 4-5 ngn c th trong 1 ml dch d c. Protozoa s dng vi khun, cc tiu phn protein, tinh bt lm ngun dinh dng ca chng, mt vi loi Protozoa c kh nng phn gii cellulose, nhng c cht chnh ca chng vn l tinh bt v ng. Cc loi ny s c Protozoa nut nhanh chng v d tr di dng poly-dextrain, nh vy m Protozoa tham gia vo qu trnh iu tit pH d c nhng khu phn c hm lng tinh bt cao. Theo Mackie (1987) phn ln tho phc trng (Cilliate Protozoa) l bm cht vo cc vt liu thc vt trong thc n v chng c th ng gp n 30-40% tng qu trnh tiu ha x bng vi sinh vt. Willam (1988) thng bo rng Protozoa c th phn hy v tin hnh phn ha cc protein ln, hydratecarbon, lipid trong thc n. Hu ht Protozoa c kh nng phn hy x (Mackie, 1987) v phn hy

151

Protein (Nolan,1988), bi vy chng c vai tr tch cc trong qu trnh tiu ha d c.Tuy vy, vai tr ca Protozoa trong qu trnh tiu ha d c c cc nh khoa hc gn y cho rng n c vai tr m tnh (Nolan, Leng, Demeyer, 1988). Protozoa c xem l con vt sn mi trong h sinh thi d c. Chng c th n nhng mnh thc n nh, cc bo t nm hay l vi khun, iu dn n s lng Protozoa cng nhiu nhng s lng nm v vi khun cng gim. Protozoa khng thch ng vi NH3 m ngun ni t ch yu ca chng l vi khun v cc tiu phn protein. iu ng tic l Protozoa khng d dng di chuyn xung phn di ca ng tiu ha bin thnh ngun cung cp dinh dng cho vt ch m n c khuynh hng bm cht, tr ng lu di v tiu bin trong d c. Nh vy, kt qu l Protozoa "n" qu nhiu nhng khng tr thnh ngun dinh dng cho ng vt nhai li, mt khc s pht trin ca Protozoa nh hng n s lng nm v vi khun nn nh hng gin tip n qu trnh tiu ha vi sinh vt trong d c. 5.2.1.2. Qu trnh tiu ha v trao i cht trong d c a) Tiu ha carbohydrate Qu trnh ln men Carbohydrate trong d c bao gm hai giai on: Giai on 1: Carbohydrate c phn gii n ng n gin, giai on ny xy ra bn ngoi mng t bo vi sinh vt. Giai on 2: l giai on s dng nhng ng n gin ny cho qu trnh trao i cht xy ra bn trong t bo vi sinh vt, to thnh cc sn phm ln men cui cng. Enzyme c tit ra bi vi sinh vt tiu ha x s tn cng ph v cu trc phc tp ca cellulose thnh cellobiose, sau cellobiose c phn hy tip tc hoc to thnh glucose hoc glucose - 1 phosphate. Qu trnh ln men Carbohydrate c cu trc bt u sau pha chm. Trong pha chm ny vi khun bm cht vo cc thnh phn khng ha tan ca thc n v cc men c tng hp. Mt lng nh carbohydrate ha tan trong khu phn c vai tr thc y qu trnh phn gii carbohydrate khng ha tan bng cch thc y s tng sinh khi vi khun. Carbohydrate khng c cu trc khng i hi pha chm v qu trnh ln men vi tc nhanh, din ra ngay sau khi n vo. ng t do c xem nh phn hy ngay lp tc. Mc d t l phn gii tim tng cao, nhng mt s carbohydrate nh l tinh bt, fructosans c thot qua d c. Nhn chung khong 90% ca tng s cellulose, hemicellulose, pectin v ng t do c phn hy d c. Phn cn li c tiu ha manh trng Sn phm cui cng ca qu trnh ln men l:

152

Cc acid bo bay hi (VFA), ch yu l acid acetic, propionic, v butyric. T l gia cc acid ny ty thuc rt ln vo cu trc ca khu phn n. Ngoi ra qu trnh ln men cn to ra cc loi kh: carbonic, metan. Cc acid bo bay hi c sn xut trong qu trnh ln men trong d c c hp thu vo dng mu lu thng qua vch d c. chnh l ngun nng lng cho ng vt nhai li, n cung cp khong 70 - 80% tng s nng lng c hp thu gia sc nhai li (Vermorel, 1978).

Thc n
CARBONHYDRATE PROTEIN Khong S, P, Co,Cu.

San phm trung gian

AMONIAC (NH3) Tng hp vi sinh vt

CH4 ATP cho tng hp VSV Nhit Nhit Cc acid bo bay hi Acetic; Propionic; Butyric Vt cht kh VSV T bo VSV

Hp thu qua vch d c

Tiu ho rut non

Hnh 5.1. S ln men thc n trong d c ca tru b b) Qu trnh tiu ha cc hp cht cha nit trong d c Protein th c th c phn thnh loi ha tan v loi khng ha tan. C hai loi u cha protein thc v ni t phi protein (NPN). Cng ging nh

153

carbonhydrate loi ha tan c phn gii hu nh hon ton v ngay lp tc sau khi n vo. Loi protein khng ha tan cha c phn c phn gii v phn khng c phn gii ti d c. Tc phn gii ph thuc vo nhiu yu t nh loi thc n, khu phn v thi gian lu li trong d c, cc yu t ny ty thuc vo mc nui dng v kch thc ca thc n. C vi khun v Protozoa c kh nng thy phn mch peptid trong phn t protein cho sn phm l cc acid amin, y chnh l ngun nguyn liu cho qu trnh tng hp nn i phn t protein ca sinh khi vi sinh vt. Mt khc vi sinh vt cn kh nhm amin ca cc acid amin v mch carbon cn li s c chuyn thnh VFA, CO2, CH4 v H2O, Mt s ATP cng c hnh thnh t con ng ny. Mt s acid bo mch nhnh cng c th c hnh thnh. Thc n

Protein

NPN NPN

T.nc bt

Protein khng phn gii D C

Protein phn gii M u peptides Acid amin NH3 Gan NH3-Ur Thn Protein VSV

Hnh 5.2. S qu trnh tiu ha v trao i cc cht cha nit trong d c c) Qu trnh phn gii lipid trong d c Lipid trong thc n ca gia sc nhai li thng c hm lng thp (thng t 4-6%). Cc dng lipid l triglycerid, galactolipid (thnh phn chnh

154

lipid trong cc loi thc n x) v phospholipid. Enzyme ca cy c v ca vi khun u lin quan n qu trnh phn gii lipid. C nhiu bng chng r rng ca qu trnh trao i lipid din ra d c l phn ng tch ghp hydro ca lipid thc n, v qu trnh to lipid mi cho t bo vi sinh vt. Mt kha cnh khc ca qu trnh trao i lipid trong d c ca ng vt nhai li l qu trnh ha hp hydro vo acid bo khng no. Nh chng ta u bit, m m ca loi nhai li c no cao hn nhiu so vi ng vt d dy n. Nguyn nhn, m n nay c chp nhn mt cch rng ri l qu trnh sinh hydro din ra ngay ti d c ch khng phi ti m bo nh ng vt d dy n. Trc khi qu trnh to hydro xy ra c qu trnh thy phn acid bo khi mch lin kt este ca chng. Hiu sut thc ca qu trnh sinh v hp ha hydro l cc chui acid bo mch di, l ngun lipid ch yu c hp thu rut, trong phn ln l acid stearic t do. Mt vn quan trng na l nu hm lng lipid cao trong khu phn ca gia sc nhai li c th to ra nh hng m tnh n khu h vi sinh vt d c, v th c th nh hng n qu trnh thy phn lipid v qu trnh no ha cc acid bo trong d c. Nhiu kin cho rng mc cao ca lipid trong khu phn c th gy c cho Protozoa trong d c. d) Qu trnh tng hp trong d c Qu trnh tng sinh khi vi sinh vt d c i hi ngun nng lng v nguyn liu ban u cho cc phn ng sinh ha tng hp nn cc i phn t. Trong quan trng nht l protein, acid nucleic, polysaccarides v lipid. Cc vt cht ban u v nng lng cho qu trnh pht trin ca vi sinh vt t qu trnh phn gii vt cht trong d c. Nhiu tc gi chng minh rng s pht trin ca khu h sinh vt d c ty thuc rt ln vo ngun nng lng sn c nh ATP cho cc phn ng sinh ha. V vy nn hiu sut sinh trng vi sinh vt c din t bng gam vt cht kh VSV l protein VSV / n v nng lng sn c. Vi khun c kh nng tng hp tt c cc acid amin t sn phm cui cng v sn phm trao i trung gian ca qu trnh phn gii protein v Carbonhydrate, hoc l NPN. Nhiu ti liu cho rng 80 - 82 % cc loi vi khun d c c kh nng tng hp protein t amoniac (Maeng v cng s, 1976). Nng NH3 trong d c c nh hng su sc n c qu trnh phn gii v tng hp sinh khi vi sinh vt. Theo Harrison v McAllan (1980), Leng (1990) nng NH3 ti thiu trong dch d c l 50 - 100 mg/lit dch d c. Theo Preston v Leng (1987) cho rng nng thch hp trong d c l 50 - 250 mg/lit dch d c. Protozoa da vo acid amin

155

t qu trnh tiu ha protein thc n hoc l t vi khun lm nguyn liu cho qu trnh tng hp. Qu trnh tng hp protein i hi mt lng nng lng ln, gp 3-4 ln nng lng so vi s tng hp polysaccharide. Qu trnh tng hp acid nucleic (ADN; ARN) i hi t nng lng hn l protein nhng i hi nhiu carbonhydrate.

NHNgun cung cp 3 nng lng M CH CARBON ATP Cc cht khong Sn phm ln men S ng ho VSV

NH3

Ln men bng VSV

PROTEIN VSV Hnh 5.3. S qu trnh tng hp vi sinh vt trong d c Qu trnh phn gii v tng hp protein trong d c ca gia sc nhai li c xem nh c hai mt: - Nng cao gi tr sinh vt hc ca protein t nhng protein c gi tr sinh vt hc thp trong thc n v t NPN. - Lm mt mt cc acid amin thit yu, mt mt nng lng cho vt ch, hay ni cch khc l lm gim gi tr sinh vt hc ca cc loi protein thc n c gi tr sinh vt hc cao. T nhng vn trn trong thc hnh chn nui gia sc nhai li c hai vn cn quan tm l: - Vn s dng ni t phi protein (NPN) nh th no? - Vn bo v protein thc n ng vt nhai li? 5.2.2. Ngun thc n v cc bin php gii quyt thc n cho tru b nc ta 5.2.2.1. Ngun thc n cho tru b

156

Do c im v iu kin t nhin nn ngnh chn nui tru b nc ta ang i mt vi tnh hnh thiu ht thc n c v s lng v cht lng, c bit l vo ma kh hn. Do vy, vic gii quyt thc n cho tru b c xem l gii php t ln hng u thc y ngnh chn nui tru b. Chng ta c th phn loi ngun thc n cho tru b thnh 3 nhm chnh:-Thc n x th;- Thc n tinh;- Thc n b sung Trong phn ny chng ti tp trung tho lun cc ngun thc n x th v cc bin php gii quyt cho tru b * Thc n xanh: Ngun ny bao gm cc loi c xanh t ng bi, c trng, cc loi l cy ... c im ca ngun thc n ny l nhiu nc (60-80%), d tiu ha, c tnh ngon ming cao, gia sc rt thch n. Lai thc n ny c hm lng vitamin cao, hm lng protein ty thuc vo tng loi. C ha tho vo khong 10-14% protein, h du v mt s cy giu m hm lng protein vo khong 18-25%. * C t nhin C t nhin l hn hp cc loi c ha tho, ch yu l c g, c l tre, c mt... mc g, bi, b , b rung, trong vn cy, v trong cng vin. C t nhin c th c s dng cho tru b n ngay trn ng bi hoc thu ct v nh. Thnh phn dinh dng ty thuc rt ln vo giai on sinh trng, c cu cc loi c, cht t v ma thu hoch. Khi s dung ngun thc n ny cn lu trnh s dng c nhng ni c phun thuc su, thuc c hoc l nhim cc cht c khc * Cc loi c trng Trong iu kin bi chn ngy cng b thu hp, nng sut v cht lng c trn bi chn ngy cng thp, do vy pht trin chn nui theo hng thm canh-hng ha th b con nng dn phi ngh n vic tn dng trit ngun t m b con ta c trng mt s ging c cao sn. Cc loi c d trng c nng sut cao v cht lng tt, tru b rt thch n nh: C voi, c Ghi n (c s), v.v. . . C voi l ging c cho nng sut cao (140-200 tn/ha). Trng vo ma xun, cch trng nh trng ma, sau 2-3 tun c th thu hoch mt ln. Sau mi ln thu hoch nn bn phn v ti nc. Khng nn cy gi ri mi thu hoch m nn thu hoch khi cy non lm tng hiu qu s dng ca gia sc. C voi c th trng thnh mnh hoc l trng quanh b ro ca vn, b ao tn dng t. Trng c voi nn trng su, mi ln ct sau ct cao hn ln trc 2-4 cm, khi thy c tri gc cao va gim nng sut co th o b gc trng li. C Ghi n (c s) l ging c c tnh chu hn rt cao v c nng sut kh (60 tn/ha), c s c trng nh trng cy s (bng chi cy) hoc c th

157

gieo ht. Sau mi ln thu hoch nn bn phn v ti nc cy pht trin nhanh. * Thc n t cc cy dng bi (Trees and Shrubs) Cy a mc ch (Multipurpose trees) l ngun thc n quan trng cung cp khi lng ln cht x v protein cho gia sc trn ton th gii (Leng, 1997), bn cnh n cn c vai tr bo v mi trng v chng xi mn t, ci to t nh kh nng c nh m t kh tri ca cc cy h u. Thc n t cy v cy dng bi ngy cng c quan tm v tim nng gi tr dinh dng ca n cho gia sc nhai li, c bit l ngun cung cp protein. iu ny c bit ng nhng vng c iu kin kh cn v kh khn, khi m cc cy thc n ny c kh nng cung cp sinh khi cao hn l ng c v ngun thc n ny vn gi xanh v c hm lng protein cao, trong khi ng c b kh chy. C c iu ny l nh cc cy c b r t nhin su v c kh nng ht nc v cc cht dinh dng t tng t su. * Mt s cy thc n v ang pht trin nhiu vng ca nc ta lm thc n cho tru b - Cy Du (Morus Alba) Cy Du c trng nhiu ni trn t nc ta khng nhng l ngun thc n ca tm m cn l ngun thc n tt cho gia sc, gia cm (V Duy Ging, 2001; L c Ngoan, 2002; Ngyn Xun B v cng s, 2002). Hin nay nhiu vng trn th gii l du c dng sn xut tm v tr thnh ngun thc n cho gia sc nhai li c ngha, mang li hiu qu kinh t cho ngi chn nui (Singh v Makkar, 2000). Cy du c hm lng dinh dng cao, khng c c t c hm lng protein t 18 25%, giu cht khong, c bit l hm lng can xi v pht pho. Mt trong nhng c im qu ca cy du l c kh nng pht trin tt nhiu vng sinh thi khc nhau v t b bnh. Cy rt d pht trin v c th trng bng cnh hoc l cy con. Nng sut ty thuc vo ging, cht t, iu kin kh hu v mc thm canh. Nng sut l v cnh non (edible parts) vo khong 40-60 tn/ha/nm (Nguyn Xun B v CS, 2003). - Cy Trichanthera gigantea c gii thiu vo Vit Nam nm 1991, ging cy ny c chp nhn bi nng dn trong c nc bi s thch nghi rng ri ca n v s chng chu cc bnh do cn trng v cc bnh khc (Nguyn Ngc H, Phan Th Phn, 1993; Nguyn Th Hng Nhn, 1996; Nguyn Xun B, 2003). - Cy Dm Bt (Hibiscus Rosa sinensis L) Cy dm bt thuc h Malvacae l cy trng c s dng lm hng ro sng v l ngun thc n cho gia sc nhai li c gi tr. Dm bt c kh

158

nng sinh trng, pht trin tt nhiu loi t khc nhau, c bit l c kh nng chu hn trong ma kh khu vc min Trung (Nguyn Xun B, 2002). Dm bt c hm lng protein kh cao (17-18%) v c tnh ngon ming cao i vi gia sc nhai li. Cy c th trng bng cnh, nn rt d nhn ra din rng. Nng sut cng ph thuc rt nhiu yu t, c th t 50-60 tn/ha/nm nu trng vi mt cy (0,3 x 1 m). C th ct c 5-6 la/nm. - Cy keo du (Leucaena Leucocephala) Keo du l cy bi, b u c kh nng c nh m, c coi l ngun thc n tuyt vi cho gia sc vng nhit i. nc ta cy keo du pht trin nhiu vng khc nhau. Tuy vy, chng ch pht trin tt trn t trung tnh hi chua (pH = 6-7). Nhiu kt qu nghin cu nc ta cho bit nng sut keo du t khong 50 tn cht xanh/ha/nm. u im ln ca l keo du lm thc n cho gia sc l hm lng protein cao (>20%) v giu caroten. Trong l cy kep du c cht c i gia sc, gia cm l Mimosine, do vy khi s dung cho tru b khng nn vt qu 30% khu phn, cho d, cu khng qu 50%, cho gia cm khng qu 5% v cho ln khng qu 10%. S dng l keo du cho tru b c th cho n ti kt hp vi cc loi thc n x th khc, hoc l lm bt keo du trong thnh phn ca bnh a dinh dng. * Cc ngun t ph ph phm ca ngnh trng trt - Rm r Rm l ngun thc n tim nng cho ngnh chn nui tru b nc ta. C c tnh t l thc/rm r l 1:1 th hng nm chng ta thu c mt khi lng rm khng l pht trin chn nui. Tuy vy, gi tr dinh dng v gi tr lm thc n ca rm r i vi tru b rt thp. Khng th nui gia sc sinh trng, gia sc sinh sn, gia sc cho sa vi khu phn 100% rm r. nng cao ga tr lm thc n, gi tr dinh dng ca rm r chng ta c th theo hai hng chnh sau: - Ci thin mi trng d c ti a ha qu trnh sinh trng, pht trin ca khu h vi sinh vt (s dng thc n b sung) - Thay i tnh cht vt l v thnh phn ha hc ca rm r thng qua x l, ch bin. - Ngn l ma Ngn l ma chim 30% ca cy ma, phn l ngn chim 10% cy ma. Ma c xem l cy c nng sut sinh khi cao nht so vi cc cy trng khc. Tuy vy khi s dng ngn l ma lm thc n cho tru b cng c nhiu hn ch:

159

- Hm lng protein thp (6-7%) - Thu hoch ma c tnh cht thi v nn tru b khng th n ht trong mt khong thi gian ngn. L ma b kh th gi tr lm thc n rt thp T nhng vn trn vic nghin cu cc bin php d tr, ch bin ngn l ma l rt quan trng. - Thn cy ng sau thu hoch Ng l mt trong ba cy lng thc quan trng nht min Trung vi c tnh sn lng khong 122 ngn tn ht, gieo trng trn 97 ngn ha (tng cc thng k, 2001). Thn ng sau thu hoch bp c tnh 485 ngn tn, Ph ph phm cy ng l ngun thc n cho gia sc nhai li c ngha ln, Tuy vy, nu cy ng gi th gi tr dinh dng, gi tr lm lm thc n thp do cu trc mng t bo thc vt ca n. V vy, vic x l ko di thi gian bo qun, tng gi tr dinh dng v gi tr s dng thn cy ng sau khi thu hoch bp l rt cn thit. - Cc ngun khc Ngoi cc ngun trn th thn l lc, thn l khoai lang, l sn cng l ngun thc n c gi tr cho tru b. * Ph phm ca cng nghip ch bin - B bia B bia l ph phm ca ch bin bia. y l loi thc n rt tt cho tru b cc loi, c bit l b ang vt sa. B bia c c im l loi thca n nhiu nc (75-80%), c mi thm v v ngon. Hm lng protein, khong v vitamin nhm B cao. - B sn: L ph phm ca cng nghip ch bin sn. Loi thc n ny c c im l nhiu tinh bt nhng rt ngho cht m. B sn c mi chua, thm tru b thch n, song khi s dng lu rng trong b sn c HCN l cht c i vi tru b, v vy cn phi x l ( chua ym kh...) - B u nnh: Ph phm ca ch bin cc sn phm t u nnh. Loi thc n ny c hm lng protein cao, tru b thch n. 5.2.2.2. Cc phng php ch bin v bo qun thc n cho tru b * Quy trnh x l rm r bng Urea (cn gi l rm vi Urea) Bc 1: Chun b h . C nhiu loi h : H ni, h chm, h na ni-na chm, tinylon. Sau y l cch o h chm d lm khng tn nhiu cng v vt liu: Chn a im: Ni o h phi cao ro, mch nc ngm su, d thot nc khi tri ma ( nc khng ngm vo h ), d che y. Kch thc h : Kch thc h ty thuc vo lng rm cn . Thng c 1 m3 c 1 t rm. H nn hp chiu ngang d nn khi rm. V d mun 1 t rm, h cn o l: di 2m; rng 0,5 m; su 1m.

160

H phi chc chn, kn khi thot nc, khng kh t trong ra ngoi hay thm nc, khng kh t ngoi vo trong. Theo nguyn tc , c th tn dng nhng ni c sn c nh chung ln trng, bao, ti nylon dy v. v. . . Bc 2: Chun b nguyn vt liu, dng c: Nguyn vt liu. - Rm kh 100 kg, - Nc sch 100 lt, - Urea 4 kg. (c th thay bng 3kg Urea + 0,5 kg mui n + 0,5 kg vi) Dng c vt t khc. - X, - Thng ti c hoa sen, - Cn, - Tm che, ( nylon, bao ti c, chiu rch, . . .). Bc 3: Rm. - Cn lng rm (v d 25 kg ) ri ri tht u vo h , nn cht, - Cn lng Urea bng 4 % lng rm (v d 1 kg), - Ha Urea vo lng nc thch hp, bng lng rm (v d 25 lt), - Cho dung dch Urea vo thng ti hoa sen v ti u ln lp rm trong h , - Va ti va phi dm nn tht cht, ti t t nc Urea ngm vo rm m khng ngm xung t hoc ng trong y h, - Lm tng t nh vy cho n khi y h , - Ph ton b khi rm bng tm che cho tht kn. Trn cng c th trt bn , p t hoc bng cc vt liu sn c. Bc 4: Theo di h . - Sau vi ngy, khi rm xp xung nn phi p t hoc sa tm che khi rm lun lun c y kn, - Chng nc ngm vo khi tri ma (nh lm rnh thot nc xung quanh h, lm mi che nu c th , v.v. . .). Bc 5: D h rm v ly rm cho tru b n, - Rm c sau 2-3 tun th c th ly cho tru b n, - Ly rm ra n u th cho gia sc n ht n y, ly theo tng gc ca h , ly ra khi h trc khi cho n khong 30 pht, c th ti mng ra ch mt bay bt mi nng gia sc d n, - Phn cn li tip tc y kn nh c. Chng ta c th s dng ur ym kh vi rm ti. Ty thuc vo hm lng nc trong rm m chng ta c gii php c th. Nu hm lng nc khong 50% th ch cn trn 2% U r tht u v ym kh

161

nh quy trnh trn. Vi phng php ny chng ta c th tn dng c lng rm thu hoch v h thu, khi m thi tit khng thun li cho vic phi d tr. Phng php lm tng lim a dinh dng Dng c lm bnh a dinh dng ch cn khun (Nh khun ng gch) v mt s dng c khc nh cn, x, chu, xng.Cng thc lm bnh a dinh dng ph bin Vit Nam, Lo, Campuchia (tnh theo% tham kho bng 5.1). Bng 5.1. Thnh phn nguyn liu lm tng lim a dinh dng Nguyn vt liu CT1 CT2 CT3 CT4 Cm go 35 40 40 45 R mt 20 10 5 0 Phn m (Ure) 8 10 10 10 Mui n 8 5 5 5 Vi 5 5 5 5 Xi mng 5 5 10 10 Bt xng 0 5 5 5 t st 20 20 20 20 Tng s 100 100 100 100 Nc (lt) 10-15 20-25 20-25 25-30 Ty theo iu kin ca tng a phng m ta chn cng thc cho ph hp.Cch tin hnh: Bc 1: Trn tht u U r, mui n, r mt (to ra hn hp 1). Bc 2: Trn u cc nguyn liu cn li (hn hp 2), xi mng phi trn vi nc (1 phn xi mng, 2 phn nc) Bc 3: Trn u hn hp 1 v hn hp 2 thnh hn hp hon chnh (m bo do, mn, nhit khong 30-350c, thi gian trn khong 15 - 20 pht, trn xong ng khong 30 - 45 pht Bc 4: ng bnh hn hp bng khun hnh ch nht hoc trn, bnh t kh trong khong 5-7 ngy mi a vo s dng Ch : Cc nguyn liu phi c nghin nh v trn tht u (c bit l u r v mui), khi trn xong ta nm tht cht nu thy nc c r ra k tay, v khi th ra khng b r ri ra l c. Cch ng ging nh ng gch, yu cu phi nen tht cht m bo cng, ng xong bnh c phi ch rm mt, c gi thi, khng phi trc tip di nh nng mt tri,

162

Bnh tt l bnh c cng v bn m bo, khi ngi dm ln khng b v. Bnh c dnh nh c r mt Bnh c th c bao gi bng ti nylon v cho n dn, Cch cho n: t bnh vo mng trnh ri vi, treo cnh chung ngang tm lim ca b, cho b lim t do. Lng n vo: Tru b: 0,3 - 0,5 kg/con/ngy; b ngh (khi n c): 0,15 - 0,2 kg/con/ngy; d: 0,05 - 0,1 kg/con/ngy Lu : Gia sc c th b ng c nu n qu nhiu bnh a dinh dng Trng hp xy ra khi: - Bnh qu mm - U r ng cc v khng c trn u - Gia sc nht trong chung vi bnh a dinh dng m khng c cc loi thc n khc Khi gia sc ng c th n biu hin: - Si bt mp, - Chng hi d c - Ging nh say Cch iu tr: Tin hnh iu tr cng sm cng c hiu qu - Pht hin gia sc ng c, tch ring - a bnh a dinh dng ra khi chung - Cho gia sc ung dm v nc: B, d, cu 0,5 lt dm; b v tru 2 lt - Cho gia sc ung nhiu nc cng tt * K thut chua cy ng Cy ng thu hoch bp nu cn xanh, hoc l sn phm ca trng ng dy cho gia sc thu hoch khi ng tr c c th d tr bng phng php chua. Cng tc chun b h tng t nh rm vi u r. Cy ng sau thu hoch c phi ho (khng c phi qu kh) v cht ngn c di 4-5cm. Chng ta c th cho thm cht ph gia l r mt khong 2-3% ). Yu cu trong qu trnh phi tin hnh nhanh, nn tht cht v che y kn. Kt qu h tt l thc n c mu nu sng, mi thm, pH = 44,5, khng c nm mc. * K thut chua l lc, l sn Thn l lc, l sn cht ngn v cho thm cc ph gia nh sau: C 100 kg l lc, l sn ti cho thm 7 kg cm hoc bt sn, bt ng, 0,5kg mui Trn u nguyn liu, ym kh trong ti nylon hoc trong h . Sau khi chua 2 thng c th ly cho gia sc n.

163

5.3. K THUT CHN NUI TRU B SINH SN 5.3.1. K thut chn nui tru b ci sinh sn 5.3.1.1. c im hot ng sinh dc ca tru b ci - Tui thnh thc sinh dc (sexual maturity ) Khi c quan sinh dc pht trin hon thin, trong bung trng c cc non bo chn v c kh nng th thai, n tui c gi l tui thnh thc sinh dc.Tui thnh thc sinh dc sm hn tui thnh thc th vc.Tui thnh thc sinh dc ph thuc vo nhiu yu t nh ging, c th, iu kin ngoi cnh, c bit l ch chm sc nui dng. B Holstein Friesian : 13 thng ;B Vit Nam : 15 thng ;B Chu Phi: 21 thng; B Jerey: 12 - 13 thng;Tru : 20 -25 thng. Thi gian phi ging thch hp khi trng lng c th t 70% trng lng lc trng thnh, H Lan i vi b HF phi ging ln u khi b t t khi lng 375 kg (khong 60% khi lng lc trng thnh. - Chu k sinh dc Chu k sinh dc l khong cch gi hai ln ng dc cao c lin quan n s chn v rng trng trong bung trng. Chu k sinh dc ca tru v b khng ging nhau. Thi gian chu k sinh dc ca b l 18- 24 ngy, bnh qun 21 ngy. Thi gian chu k sinh dc ca tru l 25-30 ngy (dao ng 18 - 36 ngy) Nhn chung chu k sinh dc b l n nh hn tru nhiu. tru c s sai khc ln gia cc ging, cc c th trong mt ging v cc giai on pht trin khc nhau ca mt c th. Tru ng dc cn mang tnh cht ma v, ph thuc vo thi tit kh hu rt ln. - Triu chng ng v cc giai on ng dc Khi cc nang trng pht trin v chn, Hocmon oestrogen tit ra cng nhiu. Hocmon ny s tc ng vo bn cu i no, gy hng phn trung khu sinh dc v bng con ng phn x thn kinh - th dch con vt s xut hin cc triu chng ng dc. Thi im chu ng l lc hm lng Hocmon oestrogen trong mu cao cc i v lin quan n s rng trng trong bung trng. Lc ny cc triu chng ng dc s biu hin r rng nht. nng cao t l th thai cn phi nm chc cc din bin ca cc triu chng ng dc phi ging ng thi im thch hp. Qu trnh ng dc c chia lm 3 giai on. Din bin ca cc triu chng trong 3 giai on l cn c xc nh thi im phi tinh thch hp. - Giai on 1 (giai on trc chu c): tnh t lc bt u c triu chng ng dc n chu c.

164

Triu chng ca giai on ny l biu hin thn kinh, con vt thng tch n, t n hoc b n hay i li nghe ngng, ku la, trng thi bn khon. Thi k ny c con c bt u i theo nhng con ci khng cho nhy. m h c nhng thay i v kch thc, sng mng. Nim mc c mu hng nht, c im ny thy r b cn tru kh pht hin, tru m h hi n t. Nim dch trong sut, long. Cng gn im chu c nim dch tit ra cng nhiu, keo dnh cng tng ln. Mu sc cng bin i dn t mu trng sang mu trng c v c l l, lc chu c th trng thi trng c nh h np. Thi gian ny b ko di khong 6-10 gi. tru c s dao ng ln hn: trung bnh 11,92 gi. Tru ti Nam Ninh, Trung Quc l 15 gi 43 pht (Wang v cng s, 1965) - Giai on 2: (giai on chu c) tnh t lc bt u chu c n ht chu c. Giai on ny con vt hng phn cao , nhy ln lng con khc v cho con khc nhy ln mnh, m h sng to, mt ht np nhn, nim mc mu hng, ming c t cung m, lc bt u chu c h m (1-2 mm) sau m rng (4-5mm). Nim dch trng c nh h np quy long, dnh tng ln, s lng nhiu, cui giai on nim dch vn c, keo dnh t hn nn thng t on. b giai on ny ko di 7-12 gi, tru bin ng 6-35 gi (khong tp trung 6-24 gi) v trung bnh 12 gi 45pht. Tru Trung Quc 22 gi 6pht (Wang cng s, 1965). giai on ny khm qua trc trng thy t cung sng sn v cong hn bnh thng. y l thi im phi ging thch hp. - Giai on 3: tnh t khi ht chu c n yn tnh. Lc ny gia sc ln trnh con c, cc c quan sinh dc tr li bnh thng, con vt chu n, nim dch trng nh sa v chuyn sang mu vng nht. b din bin khong: 6-12 gi . tru din bin khong: 7,5 gi .Mt s nghin cu thy rng thi gian ng dc ca b trung bnh l 18 gi (B Vit Nam l 15 gi). Thi gian rng trng 12-14 gi. Thi gian phi tinh thch hp t 9-24 gi k t lc xut hin triu chng ng dc (kt qu nghin cu HNN II). Cc triu chng ng tru khng mnh m nh b. Khong 86% tru Ai Cp ng dc thm lng (Hafferz ,1954) v ng cng thng bo rng thi k ng dc ch xy ra t 6 gi sng n 6 gi chiu 84% tru quan st. - Cc bin php pht hin ng dc v thi im phi tinh thch hp + Quan st, theo di lin tc din bin ca cc triu chng ng dc.

165

T l gia sc c pht hin ng dc trong n ty thuc rt ln vo trnh qan l ca ngi chn nui. T l pht hin ng dc s tng theo s ln quan st n gia sc, v vy t nht mt ngy phi quan st n tru b 3 ln (sng sm, chiu v ti). Vic quan st cc din bin cc triu chng ng dc phi kt hp vi ghi chp theo di n gia sc th kt qu pht hin ng dc s cao hn. Trong mt trang tri chn nui tru b sinh sn t l pht hin ng dc c tnh bng: 21 DR = Hoc S khong cch gia hai ln phi ging thc t x 100 DR = S khong cch gia hai ln phi + s chu k ng dc khng pht hin + S dng c th tnh Do c im khi gia sc ci ng dc tit ra mi c bit v lm hp dn, kch thch con c. Da vo nguyn l ny cc trang tri chn nui ln ngi ta s dng nhng con c th tnh (con c khe, tr, c tnh hng cao v b lm lch dng vt hoc ct ng dn tinh) pht hin gia sc ng dc trong n. y l phng php c chnh xc cao v r tin. Phng php ny rt c ngha i vi cc trang tri chn nui tru (Tru c t l ng dc cao). + o in tr m o: in tr m o s xung thp vo thi im trng rng, + Bin php kim tra t cung qua trc trng Khi a tay qua trc trng kim tra t cung, nhng con ang ng dc th sng t cung cong, trng lc tng, t cung to hn bnh thng v c dch chy ra. nhng ngi c kinh nghim th c th s c bao non v cng khng nh c gia sc ng dc hay khng. Theo kinh nghim ca mt s chuyn gia H Lan th vic xoa (massage) t cung cn c tc dng kch thch gia sc sm ng dc tr li nhng con chm sinh sn. + Nghin cu dch m o. Thi im ph ging thch hp l lc con vt chu c, m nht. Theo nhiu kt qu nghin cu cho rng thi im phi ging thch hp nm trong khong 12-24 gi sau khi c triu chng xut hin ng dc u tin x 100 Khong cch trung bnh gia hai ln phi ging

166

(ABS M, 1991). Trong thc hnh nng thn thng p dng quy tc "Sng - Chiu", c ngha l nu pht hin ng dc bui sng th chiu phi v nu pht hin c b ng dc vo bui chiu th sng hm sau phi. - Th tinh v mang thai Trong chu k sinh dc nu trng chn rng c gp tinh trng th qu trnh th tinh s c xy ra (thng din ra 1/3 pha trn ng dn trng). Nu iu kin t cung thch hp cho hp t lm t th con vt vo thi k mang thai (thng l mang thai sng t cung bn phi) Thi gian mang thai tru: 315-320 ngy Thi gian mang thai b: 280-285 ngy Nhiu nghin cu thy rng thi gian cha ngh c di hn cha ngh ci (317,5 ngy so vi 315,8 ngy) (Ragab v Asker 1951). Song s thay i v thi gian mang thai khng cao. Trong thi gian mang thai con m c nhiu thay i nh sau: - Thay i v trao i cht . Khi con vt bt u mang thai, trao i cht bt u thay i theo hng tng qu trnh ng ha v gim qu trnh d ha, c th hin cc kha cnh: Gia sc ci c cha tng kh nng n vo.T l tiu ha cng tng ln.+ Con vt tch ly nhiu hn. S thay I ca qu trnh ny nhm mc ch gip cho bo thai pht trin tt trong bng m v sau khi ra ngoi. Chng ta c th chia thI k c cha thnh 2 giai on: + Giai on 1; (cha k 1 ) t 0-4 thng + Giai on 2 (cha k 2 ) t 5 thng n khi S pht trin ca thai cc giai on khng ging nhau. 2/3 trng lng ca thai pht trin vo giai on cui, nht l 1,5 - 2 thng trc khi . Bn cnh s pht trin ca phi thai th cc c quan khc cng tng ln nh d con, tuyn v ... cng pht trin mnh. Nu ly mc b m khng c cha nhu cu l 100% th c cha 4 thng th nhu cu 107%, 8 thng l 129% v 9 thng l 140%. Nu ly nhu cu dinh dng cho c ton b qu trnh pht trin bo thai l 100% th giai on 1 nhu cu l 14%, cn 86% tp trung giai on 2. Mc d vy thc n cho b m phi tp trung tt ngay t u gip cho con m tch ly t t. Qu trnh tch ly ny khng nhng nh hng n bo thai m cn nh hng n sn lng sa sau ny. Trong chn nui b sa vic thng xuyn nh gi im trng thi c th l rt cn thit t pht hin c cc vn bt hp l trong qu trnh nui dng. - Thay i v mu .

167

Trong thi gian c cha lng mu lu thng c huy ng nhiu hn, th tch mu lu thng tng 37, 8%, hm lng hemoglobin tng 17,8%; th tch huyt tng tng 47,6% v th tch hng cu tng 20%. Tc lng mu cng tng ln do tng cc yu t hu hnh trong mu tng ln, cho nn gia sc d b chong c bit lu vi gia sc cy ko kt hp vi sinh sn. H thng ng mu thay i. Hm lng fibrinozen tng ln v tng tiu cu, v cc thnh phn trn tng cao vo lc . Thnh phn protid cng c s thay i c bit vo cui thi k c cha. Albumin tng t u do nhu cu tng ln. Vo giai on c cha k cui hm lng (globulin tng cao, cng gn ngy cng tng cao v tng cao nht vi gi sau khi cho nn cn lu m bo protein trong thc n trong giai an ny to iu kin cho con m sinh sn nhiu (globulin gip con con tip thu c nhiu thng qua sa u. Hm lng Ca++,P++, Na+,K+ cng c s thay i Ca, P ,gim Na, K tng do nhu cu to xng ca con con gy ra. Do cn bng kim, toan c s thay i theo, lng kim d tr gim xung do con vt d b hin tng xeto huyt, sau khi mt thi gian tr li bnh thng. Bch cu trung tnh, a nhn c tng ln v cng hot lc, cng thc bo ca chng cng tng ln. - S thay i v s hot ng ca hormon. Khi gia sc c cha cc hormon bt u thay i v thnh phn, tnh cht v hng tc ng. Trong giai on c cha hu ht cc tuyn ni tit u tng cng hot ng thc y qu trnh trao i cht, thc y qu trnh tch ly con m. Hm lng hormon progesterone tng ln nhm bo v thai (an thai), ng thi c ch s tng hp v phn tit FSH v LH cho nn trong thi k c cha khng c trng chn, rng v khng ng dc. Mt khc progesterone lm gim s co bp ca c trn t cung. Vo cui giai on c cha trong mu xut hin lng ln Oxytoxin nhm thc y qu trnh c thun li. Hm lng Oestrogen cng tng ln vo cui thi k c cha nhng hng tc ng cng khc, lc ny ch yu tc ng theo hng dinh dng, tng cng qu trnh trao i cht. Mt s hormon nhau thai cng c tit ra. Sau khi mt thi gian th thnh phn v hng tc ng ca hormon tr li trng thi bnh thng. - l qu trnh sinh l a thai thnh thc t ng sinh dc con m ra ngoi.

168

Triu chng khi sp th hin r nht bng x xung, dy chng mng khum nho, hai mng bn st xung, c nim dch chy ra ngoi. V cng to, mu hng , khi sp sa cng y trong tuyn v. Qu trnh thng c chia ra lm 3 thi k: + K m ca c t cung: T bt u rn n khi c t cung m hon ton, bc thai l ra. Sng t cung co bp, v tr thai chuyn xung thn t cung ri c t cung, bc thai s v ra, c th l mng niu v trc, ri n mng i v sau, cng c th hai mng v mt lc, mm hoc mng chn th ra ngoi m o. + Thi k : T lc c t cung m hon ton n khi thai ra ngoi, lc ny con vt bt u rn mnh. Nu v tr thai thun (mm v hai chn trc ra hoc hai chn sau ra). Thi k ny bin ng 1- 12 gi, trung bnh l 6 gi, khng cn phi can thip. Nhng nu thai qu to, t th khng thun li nh u ngoo vo, mt chn co li ...hoc sc rn qu yu, chng ta phi can thip bng cch iu chnh li ng nh t th bnh thng, dng hai tay ko thai ra. + Thi k ra nhau: Giai on ny tnh t lc thai ra n lc bong nhau thai ra. Khong thi gian 4-6 gi, nu sau 10-12 gi khng thy nhau thai ra l hin tng bnh l cn phi can thip. m bo cho nhau thai ra ht thng cho tru b ung nc i ca chnh n. Cho b m n cho pha mui. Mt s ni dng nc mui 10% tit trng bm vo t cung (2 lt) va c tc dng tit trng va kch thch t cung co bp y nhau ra ngoi. Nu nhau thai khng ra th c th phi bc nhau hoc theo x l ca bc s th y. - ng dc tr li sau khi ng dc li sau khi l khong thi gian sau khi n khi xut hin chu k ng dc u tin. Thi gian ng dc li sau khi l ch tiu nh gi kh nng sinh sn ca gia sc, nh hng ln n tnh nng sn xut ca tru b ci. Thi gian ny di hay ngn ty thuc vo tng ging. Thng cc ging c ci to ngn hn ging cha c ci to. Ph thuc vo tng c th, la v c bit khong thi gian ny ph thuc vo tnh trng lc bi v ng dc li sau khi gn lin vi s hi phc t cung sau khi . Thi gian ng dc sau khi cn ph thuc vo ch dinh dng, nu dinh dng tt th thi gian ng dc li c rt ngn. 3.1.2. Nui dng, chm sc v qun l tru b ci sinh sn a) Nui dng Nhu cu dinh dng ca tru b ci sinh sn

169

Khi lng (kg) 200

250

300

200 250 300 200 250 300

Tng trng (g/ngy) 0,00 0,25 0,5 0,00 0,25 0,5 0,00 0,25 0,5 0,6 0,6 0,6 -

Bng 5.1. Tiu chun n ca b ci VCK ME DCP Ca P (kg) (kcal) (g) (g) (g) 4,0 4,9 5,6 4,8 5,8 6,2 5,5 6,7 7,1 5,2 6,5 7,4 5,1 6,4 7,3 6490 8340 10200 7620 9810 11990 8760 11230 13800 10000 12500 14200 11200 14000 15200 157 302 358 185 340 395 212 368 423 324 405 430 364 455 480 6 10 14 7 12 13 9 13 14 15 18 18 18 22 23 6 10 14 7 12 13 9 13 14 15 18 18 18 22 23

VTM A (1000 IU) 8 12 13 9 14 14 10 16 16 18 22 23 13 16 17

Nhu cu dinh dng ca tru ci sinh sn Bng 5.2. Tiu chun n cho tru c cha (mang thai 1 n thai 7-8 thng) Khi lng (kg) 300 350 400 450 500 Tng trng (g/ngy) 500 500 500 500 500 VCK (kg) 5,1 5,6 6,1 6,6 7,1 ME (kcal) DCP(g) Ca (g) P (g)

11.650 12.750 14.000 15.250 16500

235 259 283 324 428

14 16 18 21 24

12 13 14 16 18

Bng 5.3. Tiu chun n cho tru ci hu b c cha 3 thng cui Khi T ng VCK ME DCP Ca (g) P(g) lng trng (kg) (kcal) (g) (kg) (g/ngy)

170

300 500 6,7 14.100 294 16 14 350 500 7,4 15.100 324 21 16 400 500 8,1 16.200 354 23 18 450 500 8,8 17.200 405 26 20 500 500 9,4 19.200 435 28 22 Bng 5.4. Tiu chun n ca tru ci trng thnh c cha 3 thng Khi Tng VCK ME DCP Ca P (g) lng trng (kg) (kcal) (g) (g) (kg) (g/ngy) 400 400 8,0 15.200 354 23 18 450 400 8,6 16.200 405 26 20 500 400 9,3 17.200 435 29 22 550 400 9,8 18.200 470 31 24 600 400 10,4 19.200 605 34 26 650 400 11,0 20.200 537 36 28 700 400 11,7 21.200 557 39 30 750 400 12,2 22.200 607 42 32 800 400 12,7 23.200 638 44 34 b) Lp khu phn Khu phn n l c th ha ca tiu chun bng cc loi v lng thc n khc nhau, vic lp khu phn phi cn c vo tnh hnh c th ca tng a phng. Vi tru b sinh sn kt hp cy ko, khu phn n ch yu l c v cc loi thc n giu x khc cho nn vo thi k c cha kt hp vi lao tc th gia sc b thiu ht dinh dng trm trng v vy phi b sung thm thc n tinh. T l thc n tinh ti a l 15%. Khu phn n yu cu c c cu nh sau : Thc n xanh : 70-85 % thm ch 100 %. C kh, rm r: 10-15 %. C qu (nu c) : 5-7% V d: Khu phn n ca mt b ci c khi lng 200 - 220 kg c th nh sau: Chn th hng ngy: 7-8 gi. C xanh: 10 kg. Cm: 1kg. Kh du lc: 0,2kg. Premix khong- vitamin: 20g Khi b c cha hoc nui con th tng hm lng protein trong khu phn c) Chm sc tru b sinh sn Tru, b c cha cn c bit ch hai thi k d b sy thai hoc non. + Thi k 1: Lc c cha vo thng 3-4, nguyn nhn chnh gy nn l do ha hc, cc cht c, c t thc n v cc yu t bt li v thi tit u kch thch t cung co bp y thai ra ngoi. Do cn phi chm sc cn thn, phng cc bnh truyn nhim, xem xt k khu phn n c nhim cht c, mc, i thi ...hay khng? a

171

vo cho gia sc n. Mt s loi thc n d ln men t nhin nh l lc, l rau khoai...khi b tp ng d b vi khun, nm ln men sn sinh ra cc c t. Nu tru b c bnh trong thi k ny th vic dng thuc iu tr cng phi cn thn. Hn ch ti a vic dng thuc iu tr. + Thi k th hai: l lc c cha thng 7-8. Nguyn nhn chnh gy nn sy thai, non trong giai on ny l tc nhn c hc. Nhng hot ng qu mnh nh chy nhy, lm vic qu sc, leo dc u c th gy nn sy thai. Do tru b sinh sn kt hp lm vic phi c b tr vic lm v chn th hp l theo nguyn tc lm vic t nng n nh, t ng xa v ng gn theo mc tng ca tui thai, hai thng trc khi phi cho ngh hon ton. Trc khi 5-10 ngy cn chuyn tru b sang chung c tiu c bng dung dch nc vi 20%, c c kh n chung, chung t yu cu ng m, h mt v thng xuyn qut dn phn. Tru b trc khi cho vo chung cn tm ra sch. Sau khi nu vn cn nc i chy ra mi hi thi c th do hin tng nhim trng gy nn vim t cung hoc m o, cn kp thi iu tr. Ra bng dung dch nc mui 5% sau bm khng sinh vo. Sau khi xong, dng nc x phng m ra sch mng, m mn, i v thay rc bn v tiu c chung. Nht thit phi cho b b ngay sa u cng sm cng tt. Mt khc chm sc cn ch n nhit chung nui, lm tt cng tc chng nng, chng lnh cho gia sc. Trnh lm vic vo nhng gi nng nng cao im. Nu chn th trn ng c cn ch iu kin bi chn, chn th ni c bng rm, gn ngun nc. d) Qun l tru b sinh sn + Qun l ch n: Nht thit phi chia khu phn n ra thnh nhiu ba, t nht l 3 ba trnh s chn p gia b my tiu ha v bo thai. + Qun l gia sc : Chia gia sc c cha thnh tng nhm. Khng nht chung gia sc c cha v gia sc khc. Trc khi 15 ngy cn nht ring mi con mt c ch theo di v chm sc c bit. i vi cc h chn nui nn c s theo di c th v cc vn sinh sn c cc gii php v k thut v kinh t thch hp nhm nng cao kh nng sinh sn v kh nng sn xut ca n gia sc. 3.1.3. Cc bin php nng cao t l sinh sn ca n tru b Vit Nam

172

* Cc ch s nh gi mc sinh sn trong trang tri Tui la u ca n b t Khong cch la Thi gian ng dc tr li sau khi Phi ging ln u sau khi Khong cch gia hai ln ng dc Khong thi gian t khi n phi ging thnh cng T l th thai S lng ln phi tinh cn thit t 1 ln cha T l Tnh trng v sinh sn (fertility status: FS), Ch s ny c xy dng t nhiu ch tiu khc nhau: - T l th thai sau phi ln 1 (a) - S ln phi chia cho s b c cha,(b) - Khong cch t sau khi n khi c cha,(c) - H s 125 - Cng thc tnh: FS = a/b - (c -125) Ch s ny t 60 hoc cao hn c ngha l FS tt, nu thp hn 60 l n gia sc sinh sn thp. * Cc bin php nhm nng cao kh nng sinh sn n gia sc Do tnh hnh chn nui nc ta, chn nui phn tn, quy m nh, chn nui theo phng thc qung canh v do c im ca tng a phng nn tn ti hai kiu chn nui l: chn dt v chn th. V vy, mi a phng c nhng bin php hu hiu khc nhau nng cao t l song tp trung c mt s bin php sau: T chc phi ging tt - i vi n tru b cy ko, tru b n phi ging bng phng thc nhy trc tip trc ht phi b tr: + c (20-30 ci/1 con c) + Phn b c hp l + To iu kin cho con c v con ci gp nhau i vi n tru b phi tinh nhn to trc ht phi c i ng dn tinh vin c tay ngh cao v thng xuyn bm st n gia sc. Cc bin php k thut khc - Thng xuyn nng cao cht lng c ging - Thay i c ging gia lng ny vi lng khc trnh hin tng cn huyt.

173

- Gii quyt tt dinh dng, ch c con c, con ci. c bit ch vo ma sinh sn. - p dng cc tin b k thut khc phc hin tng chm sinh n gia sc bng vic s dng cc kch t hoc thng qua vic s dng cc loi thc n b sung c cha cc cht c hot tnh sinh hc cao nhm kch thch hot ng sinh dc c con c v con ci. - Vn th y phi thc hin tt, c bit l phng v iu tr cc bnh v ng sinh dc, - Loi thi kp thi nhng con kh nng sinh sn v sc sn xut thp, C chnh sch ng n Nh nc hay tng a phng phi c cc ch trng chnh sch ng n khuyn khch ngi nng dn quan tm thc s n vn sinh sn ca gia sc nh l vn tr gi cho gia nh chn nui c ging. Chnh sch mua bn gia sc hoc l vn lu thng, giao lu bun bn gia cc vng, gia cc quc gia .... 5.4. K THUT CHN NUI B NGH Chn nui b ngh l cng on rt quan trng. Chng ta khng th c b ci tt nu nh qu trnh nui b km, b b bnh tt, ci cc. B ngh c mt s c im chnh sau: Kh nng phng v ca b cn rt thp, b rt d b nhim bnh. Do vy, trong thi k ny cn lm tt cng tc h l, chm sc gip con vt thch nghi dn dn vi iu kin sng mi. B ngh c tc tng trng cao. Cng nh tui, tc tng trng cng ln. Mt s c quan b my hnh thnh nhng cha hon thin v cu to (D c, tuyn v, h thng iu ha thn nhit...), do vy vic thc hin chc nng cng cha tt nh lc trng thnh Kh nng tiu ha cht x rt thp. B bt u tp n c ngay sau khi nhng ch tp n m thi, b c tp n c cng sm cng tt v nh vy d c s pht trin nhanh chng gip b sau cai sa tiu ha thc n x c tt hn. B c kh nng tiu ha tinh bt vo cui thng th nht u thng th 2, do vy cho b n cho go nn vo khong 40 ngy tui tr ln. B ngh tiu ha ch yu din ra d mi kh theo phng thc tiu ha ha hc bng men 3.2.1. Phng php nui dng b ngh a) Nui b trong thi k b sa (t s sinh n cai sa)

174

K thut cho b sa u Bng 5.5. Thnh phn ca sa u v sa thng ca b (%) Nc M Protein ng Khong Ngay khi 66,4 6,5 23,7 2,1 1,4 Sau 12 gi 79,1 2,5 13,7 3,5 1,1 Sau 24 gi 84,4 3,6 7,1 4,2 1,0 Sau 48 gi 86,0 3,7 4,9 4,4 0,9 Sa thng 86,6 4,3 3,5 4,8 0,8

Bng 5.6. Thnh phn sa u ca tru Thnh phn sa Ngy th nht sau Ngy th 7 sau khi khi Protein sa (%) 9,59 5,55 M sa (%) 9,55 7,61 Vt cht kh (%) 26,6 18,9 Lactose (%) 7,54 4,41 Vitamin A (microg/kg ) 1,837 0,280 Lng vt cht kh trong mt lt sa ngay sau ngy u tin l 250300g qua 5-6 ngy gim xung cn 120-140g. Protein trong sa u cao hn 5 ln trong so vi sa thng. Cc cht khong cao hn 2 ln, vitamin A,D cao gp 5 ln. Sa u c chua cao hn sa thng to ra mi trng c tnh acid ngn cn s pht trin ca vi trng gy bnh. Thnh phn c cu cc loi khong rt ph hp vi c im sinh l tiu ha v hp thu ca con con v ng ch l trong sa u c MgSO4 c tc dng ty nh ng tiu ha con con (ty "ct xu") to iu kin cho con con tip nhn thc n mi. Mt iu rt quan trng l hm lng ( glbulin trong sa u rt cao, ngay trong ngy u sau khi cao hn trong mu b m 4-5 ln v gim xung cn 1/10 sau 4-5 ngy. ( glbulin khng truyn trc tip t m sang con m phi thng qua sa u, kh nng hp thu hon nguyn ca con con xy ra mnh trong vng 6 gi u sau khi v sau gim dn v kh nng ny khng cn na sau 36 gi. b) K thut cho b b Nguyn tc cho b sa u l : B cng sm cng tt, cng nhiu cng tt. Thng c hai cch cho b: + B trc tip (p dng vi tru b sinh sn, cy ko, b sa c sn lng sa trung bnh ).

175

B ngh sau khi sinh kh lng, ng dy l tin hnh cho b ngay. Ch trc khi cho b phi v sinh bu v con m bng khn nhng nc m vt kh. + B gin tip (p dng cho chn nui b sa) Cho b ngh b sa bng bnh c nm v cao su. Sau khi lm xong cng tc h l l tin hnh vt sa u cho b ngay. Sa u khng tit trng bng nhit m vt n u th cho b ti . Lng cho b thng vo khong 7-8 % so vi trng lng c th v vi khong ny ph hp vi dung tch d dy b. S ln cho b l 5- 6 ln/ ngy. Ch phi tit trng dng c cho b cn thn, k thut cho b ngh b l cho b t t, trnh hin tng sa trn vo d c gy nn cc tai bin v ng tiu ha. K thut cho b sa thng + B trc tip - Cho b ngh theo m c ngy v m (p dng chn nui tru b kt hp cy ko, b tht). - Cho b ngh theo m ban ngy cn ban m tch ring con. Ap dng cho n b sa c sn lng sa thp vi hnh thc ny va khai thc c sa va tn cng vt sa v cho b b. Khi tch con phi ch nc cho b ung v cho n thm thc n thc vt trong thi gian tch m. - B hn ch B ngh c b t 30-40 pht sau mi ln vt sa bui sng, bui chiu, sau c b sung thc n xanh ,c kh v thc n tinh. B c b hn ch rt ph hp vi m hnh chn nui b sa h gia nh v b trc tip ph hp vi sinh l, hn ch nhim trng ng tiu ha. Mt khc b s khai thc c sut sa sau l sut sa c gi tr dinh dng cao. Nhiu kt qu theo di trong nc v trn th gii chng minh rng vi phng thc ny lm tng sn lng sa, hm lng m sa v gim bnh vim v b sa. Tng hiu qu kinh t trong nui b. Phng thc ny rt hiu qu cho cc nhm b lai hng sa. + B gin tip Lng sa dng nui b ty thuc vo hng s dng b sau ny. i vi b ci Holstein Friesian: 400 -420kg sa nguyn trong 4-4,5 thng; B ci lai Holstein Friesian khong 300-350 kg; b lai Sind khong 250-300 kg trong thi gian 3 thng. Lng sa cung cp hng ngy cho b gim dn dn theo tui b, v mc thp nht l lc cai sa. Ch cho b b bng bnh v bng x phi cho b t t. Cc dng c phi c tit trng cn thn trc khi cho b b. Sa thay th

176

tit kim sa nguyn ngi chn nui c th ch bin sa thay th nui b. Sa thay th phi c c im sinh hc gn ging vi sa nguyn v c th s dng sm cng vi sa nguyn. Thnh phn sa thay th cn cha 22 % protein, 10% m, 95% TDN, 4,19 Mcal/kg, 0,7% Ca, 0,5% P, 3797 UI vitamin A v cc thnh phn dinh dng khc. Trc khi cho n sa thay th c ha vi nc sch (1 phn sa bt + 7 phn nc) to ra dung dch cha 12% VCK tng ng vi sa nguyn v c s dng nh sa bnh thng. Thc n tinh hn hp Thc n tinh hn hp dng nui b trong thi gian b sa cha hm lng protein t 16% tr ln, 80% TDN, 0,6% Ca, 0,42%P v cc thnh phn dinh dng khc. Thc n tinh loi ny c th cung cp cho b t 1- 2 tun tui, lc u b tp n vi s lng t sau tng dn cng vi thc n th. T 3 thng tui tr ln b c n thc n tinh r tin hn, hm lng protein thp hn. Cc cch phi hp thc n tinh nh sau: - Sa u nnh. 1 kg u nnh xay vi 6 lt nc. Hp cch thy nhit khong 700 c trong vng 30 pht, ngui khong 300 c ri em cho b ung. Thng th nht cho b 4-5 ln /ngy; Thng th 2: 3-4 ln /ngy; thng th 3: 2-3 ln /ngy. Mi ln cho ung khong1-2 lit (thng u khong 1 lt sau tng dn). - Thc n tinh: + Cng thc 1: 35% bt ng, 35% cm loi tt, 20 % kh du lc, 10% u tng. u tng phi rang chn trc khi nghin nh phi ch, kh du phi nghin nh. Tt c phi trn u, ri pha long theo t l 1 kg thc n tinh : 10 lt nc. Cho b ung t do. + Cng thc 2: 40% cm, 40% bt ng, 20 % u tng. Cch ch bin nh cng thc 1. Trong trng hp khng c bt ng c th dng cam tt thay th. Nu khng c u tng th c th dng cc loi u ht khc thay th (u xanh, u ...). Song phi nh rang chn v nghin nh. Cho go: Nu theo t l 1 go : 10 nc ri cho b ung. Ch ch cho b trn 40 ngy tui tr ln mi cho n cho go, v lc y b ngh mi c kh nng tiu ha tinh bt. Thc n th Tp cho b ngh n cc loi c kh, c ho cng sm cng tt. Sau khi khong 3-4 ngy ngi ta t cc b c kh loi tt cnh ci, chung b b tp lim lp c. Thng xuyn c thc n th cho b ngh. C th cho b n thm cy ng chua.

177

c) K thut nui b ci hu b T khi cai sa n 2 nm tui b c kh nng tng khi lng gp 10 ln, thm vo l qu trnh hon thin sinh dc ca b ci. B sau cai sa chc nng d c tng ng vi b trng thnh, tuy vy kh nng ca d c cn hn ch v nhu cu dinh dng li rt ln, nu ch cho b n c th khng tha mn nhu cu dinh dng cho b v nh vy s hn ch qu trnh sinh trng, nh hng n hiu qu kinh t. Thi gian ny b cn c cung cp 1,5 - 2kg thc n tinh cho 1 con/ ngy m. Giai on nui hu b cn phi c iu chnh thc n cho b trnh tnh trng suy dinh dng hoc qu bo s nh hng n qu trnh thnh thc v tnh v qu trnh sinh sn sau ny. 3.2.2. Chm sc b ngh Khi b ngh mi sinh ra cn lm tt cng tc h l nh: Lau nht trn thn mnh bng khn bng sch, hoc rm kh v k cho tht mn hoc khuyn khch cho con m lim kh con con. Bc mng.Lau nht trong mm, mi b.Ct rn v st trng vt ct bng cn Iode. t b vo ch kn gi v si m cho b. Tin hnh cho b ngh b sa u ngay.Trong tun u khng c th b ra ngoi, Sau nu thi tit tt th c th th b ra ngoi vi mc tiu vn ng, thi gian ch khong 1- 2 gi/ ngy. T thng th 2 tr i c th cho i chn th cng m trn ng bi. Phi lun lun c nc cho b ung ti chung cng nh trn bi chn. Bi chn phi bng phng v khng c cht c v b rt thch chy nhy v lim lp. Thng xuyn theo di bnh ng tiu ha v h hp ca b kp thi iu tr. C chung nui ring cho n lc cai sa. V c nh vy mi phng v tr bnh tt cho b, ghi chp theo di c lng dinh dng n vo v trnh tnh trng b s mt nhau. Khi b bc vo tui thnh thc v tnh cn phi theo di ghi chp cn thn, kp thi phi ging cho b ng giai on nhm nng cao hiu qu kinh t v khng nh hng n qu trnh sinh trng cng nh kh nng sn xut sa sau ny. 5.5. K THUT CHN NUI B SA 5.5.1. Cc nhn t nh hng n sn lng v cht lng sa di ca chu k tit ty thuc vo ging, ch chm sc, qun l, nui dng. Chu k bnh thng i vi b sa l 305 ngy, trong mi quan h vi khong cch la l tng l 365 ngy.

178

Trong chu k tit, nh cao v sn lng sa (SLS) thng xy ra vo tun th 3 n tun th 6 sau khi . Gi tr SLS cc i ph thuc vo nhiu yu t nh trng thi c th b lc , tim nng di truyn, bnh tt, ch nui dng b sau khi . Gi tr SLS cc i c tng quan dng vi SLS c chu k. Sau khi t cc i SLS c khuynh hng gim dn. Tc gim sn lng sa c gi l h s gim sa hay h s st sa (HSGS). SLS thng trc(kg) - SLS thng sau (kg) HSGS (%) = -------------------------------------------------------------- x 100 SLS thng trc (kg) H s ny bin ng t +5 n 12 %. H s ny cng thp th SLS trong chu k cng cao. Tc gim SLS rt r khi gia sc c cha. Khong thng th 7 - 8 ca chu k tit (tun th 22 ca thi gian c cha) nu b c phi ging c kt qu lc 60 ngy sau khi . C s tng quan nghch gia SLS v hm lng m, protein. Lactose c gim cht t theo chu k tit. Khong c tng cht t. Cc thnh phn cht lng c h s di truyn cao nn bin thin khng ln nh SLS. Sn lng sa v cht lng sa chu nh hng ca rt nhiu yu t, c th tm tt thnh cc nhm sau: a) Nhm yu t di truyn H s di truyn tnh trng sn lng sa khong 20-30%; m sa khong 50-60% v protein sa l 45-55%. Nh vy kh nng sn xut ca i sau tha hng c im di truyn ca th h trc kh ln. Cc ging khc nhau th sn lng sa khc nhau r rt. B HF c kh nng cho sa 7000-8000 kg /chu k, hm lng m sa khong 4 - 4,5 % trong khi b Jersey cho 4000-4500kg sa nhng t l m sa rt cao. b)Nhm yu t mi trng Dinh dng: B sa rt nhy cm vi iu kin dinh dng, mc dinh dng thp s khng nng lng v nguyn liu cho qu trnh tng hp sa. Nhng cho n qu d so vi tim nng di truyn ca ging s lm cho b sa bo ph, dn n lm gim kh nng to sa ca b ci. Hm lng protein th trong khu phn ca b lai nm trong khong 13 -15% so vi VCK khu phn l c. S mt cn i cc thnh phn dinh dng trong khu phn cng nh hng ln sn lng v cht lng sa nh t l tinh/ th, t l E/P. Thi tit kh hu: Yu t nhit mi trng, m v cng chiu sng nh hng trc tip n sc sn xut ca b sa. Cc ging b sa cao sn ch thch hp trong iu kin mt m (t 5 - 200c). Tuy vy kh nng chu nhit cn ty thuc vo tng ging. S khc nhau cc ma trong

179

nm cng nh hng n cht lng v sn lng sa. cc nc n i SLS sn xut trong ma ng thng t hn ma h, nhng trong ma ng cc ch tiu nh t l m sa, hm lng protein li cao hn. c) Nhm yu t c th S khc nhau gia cc c th dn n s khc nhau v SLS v cc thnh phn cht lng. Trong nhm ny bao gm: Tui ln u: B la u lc 24 thng tui, sn lng sa ch bng 75% sn lng sa ca b lc trng thnh. Tui ca b ci, b sau khong 7-9 nm tui th sn lung sa gim dn. Khi lng ca b lc : B cng to th b my tiu ha ln, bu v pht trin th SLS cng ln. Anh hng ca mang thai, nhp , thi gian cn sa v tnh trng c th con m lc , th trng v bnh tt, k thut vt sa. 5.2. Nui dng b sa _ Nhu cu dinh dng cho b sa (bng 5.6). _ Lp khu phn n cho b sa Thc n th cho b sa Trong chn nui b sa vic cung cp y thc n xanh th, c bit l c ti cho b l rt quan trng. Cht lng c tt c th tha mn 5070 % nhu cu dinh dng cho b sa. Lng n vo ty thuc rt ln vo cht lng thc n. T l thc n x th trong khu phn c ngha quan trng khc na l m bo an ton cho gia sc v nng cao t l m sa. Thng thng i vi cc loi c c cht lng trung bnh, lng n vo khong 2% khi lng sng (tnh bng VCK). Cht lng tt 2,5% v cht lng rt tt 3% so vi khi lng c th. Thc n tinh Thc n tinh nhm tha mn nhu cu dinh dng cho b sa. Do vy s lng v cht lng thc n tinh ty thuc vo cht lng v s lng thc n th thu nhn. T l thc n tinh trong khu phn khng vt qu 60%, v nu vt qu mc trn s c nhiu nguy c ri lon tiu ha v trao i cht. Cch tnh ton khu phn. Bng 5.6. Nhu cu dinh dng ca b sa
K.L (kg) VC K Nhu cu protein CP DCP (g) (g) Nhu cu nng lng NEl,
Mcal

Ca (g)

P (g)

DE,
Mcal

ME,
Mcal

TDN (kg)

Car oten mg

180

350 400 450 500 550 600 650 700 750 800

5.0 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5 9.0 9.5

468

220

6.9

12.3

10.1

2.8

14

11

37 42 48 53 58 64 69 74 79 85

521 245 7.6 13.6 11.2 3.1 17 13 585 275 8.3 15.0 12.3 3.4 18 14 638 300 9.0 16.3 13.4 3.7 20 15 691 325 9.6 17.6 14.4 4.0 21 16 734 345 10.3 18.9 15.5 4.2 22 17 776 365 10.9 19.8 16.2 4.5 23 18 830 390 11.6 21.1 17.3 4.8 25 19 872 410 12.2 22.0 18.0 5.0 26 20 915 430 12.8 23.3 19.1 5.3 27 21 Nhu cu duy tr v mang thai cho b sa c cha 2 thng

350 400 450 500 550 600 650 700 750 800
2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 5.5 6.0

6.4 7.2 7.9 8.6 9.3 10.0 10.6 11.3 12.0 12.6

570 650 730 780 850 910 960

1000 1080 1150

315 355 400 430 465 500 530 555 595 630

8.7 9.7 10.7 11.6 12.6 13.5 14.4 15.3 16.2 17.0

15.8 17.2 19.4 21.1 22.9 24.6 26.4 27.7 29.5 31.2

13.0 14.1 15.9 17.3 18.8 20.2 21.6 22.7 24.2 25.6

3.6 4.0 4.4 4.8 5.2 5.6 6.0 6.3 6.7 7.1

21 23 26 29 31 34 36 39 42 44

16 18 20 22 24 26 28 30 32 34

67 76 86 95 105 114 124 133 143 152

Nhu cu dinh dng sn xut 1 kg sa c t l m sa khc nhau 66 42 0.59 1.12 0.91 0.255 2.4 1.7 70 45 0.64 1.23 0.99 0.280 2.5 1.8 74 48 0.69 1.34 1.06 0.305 2.6 1.9 78 51 0.74 1.46 1.12 0.330 2.7 2.0 82 54 0.78 1.57 1.21 0.355 2.8 2.1 86 56 0.83 1.68 1.28 0.380 2.9 2.2 90 58 0.88 1.79 1.36 0.405 3.0 2.3 94 60 0.93 1.90 1.43 0.430 3.1 2.4

Cn c lp khu phn : Ngun thc n sn c trong trang tri v gi tr dinh dng ca cc loi . Nhu cu dinh dng ca con vt. Cc bc c th. Bc 1:Tnh nhu cu dinh dng ca b v nng lng (Kcal ME hoc TDN), v protein (DCP) v cc thnh phn khong. Bc 2: Lit k ngun thc n v gi tr dinh dng m trang tri c (s lng v cht lng) Bc 3: Xc nh kh nng thu nhn thc n x th ca b sa (ty thuc vo cht lng thc n)

181

Bc 4: Tnh ton ngun dinh dng m gia sc tip nhn c t thc n x th Bc 5: Tnh sn lng sa c th sn xut c t thc n x th Bc 6: Tnh lng thc n tinh cn cung cp cho b sa Bc 7: Phi hp thc n tinh nhm m bo lng protein, khong cho b sa Bc 8: Cho gia sc n v theo di cc ch tiu v sn lng sa, cc ch s sinh l (tiu ha, nhai li, phn...), theo di tnh trng c th con vt v iu chnh. Mt con b sa nng 500kg, sn xut 10 kg sa tiu chun (4% m sa)/ngy. Nhu cu TDN v DCP cho duy tr tng ng l: 3,7 kg v 300 gam. Nhu cu sn xut 1 kg sa tiu chun l 0,33kg TDN v 51 gam DCP. Lng thc n x th n vo hng ngy l 2% so vi khi lng c th. B c n thc n x th nh sau: C voi: 40%; c t nhin loi tt: 40%; Thn cy ng chua: 20% (tnh theo VCK). Tnh: +Lng thc n n vo theo VCK, vt cht ti? +Lng sa c kh nng sn xut c t thc n x th? +Tnh lng thc n tinh cn cung cp hng ngy cho b sa? Bit rng sn xut 2 kg sa tiu chun th cn cung cp 1 kg thc n tinh. +Tnh lng DCP cn c trong thc n tinh? + Tnh t l cc loi thc n tinh cn phi hp trong thc n tinh hn hp c cht lng nh yu cu trn? Bit cht lng cc loi thc n nh bng 5.7. Bng 5.7. Cht lng cc loi thc n Loi thc n Trong 1 kg sn phm Trong 1 kg VCK VCK (g) TDN(kg) DCP (g) TDN(kg) DCP(g) C voi 250 0,12 9 0,48 36 C t nhin 250 0,10 12 0,40 48 Cy ng 220 0,12 10 0,55 45 Cm go 900 0,50 60 0,60 50 By ng 900 0,85 80 Kh du lc 900 0,80 360 5.3. Chm sc v qun l b sa a) Chm sc b cn sa Mc ch cn sa: Cn sa nhm mc ch tp trung dinh dng nui thai trong giai on cui. C thi gian cho tuyn v ngh ngi, phc hi. C thi gian cho con m hi phc c th, c th trng tt chun b cho chu k tit sa tip theo.

182

K thut cn sa: Phng php 1: Trc khi 2 thng gim cc loi thc n tinh, thc n kch thch to sa gim sn lng sa, gim s ln vt trong ngy, lm nh vy trong vng 3 - 5ngy. Sau vt ln cui v sinh bu v v cho n vi ch nh vy trong 3 ngy tip theo. Nu quan st thy bu v khng cng do tch sa th chuyn sang nui vi ch b cn sa. Phng php 2: dng hn hp khng khun bm vo u v b, nhm tng p sut bu v v tiu dit cc loi vi khun. Trong qu trnh thc hin nh vy phi gim thc n kch thch to sa, ln vt cui cng phi v sinh sch s. Chuyn b trc khi v khu h sinh trc khi t nht 10 ngy v c ch theo di c bit. Khu h sinh phi m bo cc yu cu thong, mt, m bo yu cu v v sinh th y. Trc khi nu c sa chy ra th tuyt i khng c vt, khng c xoa bp kch thch tuyn v. C th dung m khng sinh bt l thng u nm v. b) Chm sc n b vt sa Cn phi tm chi thng xuyn cho b vt sa. Kim tra mng v gt nh k. Ch ch vn ng i vi n nui nht, c bit l cng gn ngy , cng ch vn ng. nh k phun ve, ty k sinh trng. nh k ct lng phn sau v ct lng ui m bo v sinh trong qu trnh vt sa. Khng nhit chung nui qu cao.nh k kim tra cht lng sa kp thi pht hin cc vn bt thng i vi gia sc. 5.6. K THUT CHN NUI B THT Tht b c nh gi l loai thc phm c gi tr cao v c nhiu ngi trn th gii cng nh trong nc ta a chung. Gi tht b thng cao hn gi tht ln t 30-40%. Nc ta cha hnh thnh ngh nui b tht hng ha, ngun tht b c tiu th trong nc ch yu l cc loi tru b gi loi thi nn cht lng thp. 5.6.1- Phng thc chn nui b tht theo giai on Giai on b sa (4-6 thng) (xem phn k thut nui b) Giai on nui ln (7-21 thng) Giai on ny di hay ngn ty thuc vo phng thc nui b tht. Thng trong giai on ny ngi ta chia ra lm 2 giai on nh: - Giai on 7 - 12 thng tui y l giai on khng hong dinh dng ca b v ngun sa m b ct hon ton, b phi t tm kim thc n trn ng c, trong khi kh nng tiu ha d c cha cao, do vy ngoi vic ly thc n trn ng c nht

183

thit phi c thc n tinh v c ti b sung ti chung trnh tnh trng khng hong dinh dng trong giai on ny. - Giai on 13- 21 thng tui Giai on ny b s dng tt thc n th xanh, cn phi cung cp y thc n th xanh b li dng c tt nht. Ngoi chn th ra cn phi cho n thm thc n chua, c kh, rm vi urea v cc loi ph phm nng, cng nghip nh cc loi ht c du, kh du, r mt... Bng 5.8. Nhu cu dinh dng cho b trong giai on nui ln Khi Tng VCK ME DCP Ca P (g) VitaminA (1000 UI) lng trng n vo Kcal (g) (g) (kg/con) (kg/ngy) (kg) 70 0,25 2,03 3430 144 9 7 4 0,50 2,17 4190 183 10 8 4 100 0,25 2,9 4900 206 13 10 6 0,50 3,1 5990 262 14 11 6 120 0,25 3,5 5880 247 15 12 7 0,50 3,7 7190 314 16 13 7 150 0,25 4,0 7300 258 13 11 8 0,50 4,2 7650 315 14 12 9 200 0,25 4,9 8340 302 10 10 12 0,50 5,6 10200 358 14 13 13 - Giai on v bo Mc ch ca v bo l nng cao cht lng tht b, tng t l tht x, tht tinh. Thi gian v bo ty thuc vo bo ca b v th hiu ngi tiu dng. Thng thng thi gian v bo l t 60-90 ngy. Khu phn ca b v bo nui nht hon ton thng thng c t l thc n tinh/ th l 75/25 hoc l 80/20 %. Vi khu phn ny tng trng s t cao.

Bng 5.9. Tiu chun v nhu cu dinh dng ca b v bo Loi b Khi %VCK so ME Kcal/ CP (% Tng lng vi khi kg thc Khu trng (kg/con) lng n phn) (kg/ngy) ang ln 150 2,6 2866 15 1,0 200 2,7 2746 13 1,0

184

c t Ci t

250 300 350 400 500 250 300

2,9 2,8 2,9 2,8 2,6 3,0 2,9

2746 2627 2579 2579 2476 2627 2627

12 11,5 11,2 11,0 11,0 12,0 11,5

1,3 1,3 1,4 1,4 1,4 1,2 1,2

Thc n cho b v bo Thc n th xanh Gn nh bt c mt loi thc n no cng c th s dng v bo cho b c. Tt nht l c c kh, c chua, thc n xanh v rm r Urea. Tt c cc loi ny bm nh v trn vi thc n tinh cho n. Thc n cung cp nng lng Hu ht cc ht ng cc, cm go u c th s dng lm ngun nng lng cho b v bo, cc ht phi nghin trc khi cho n. nhng vng c r mt th c th dng r mt cao trong khu phn rt tt. Thc n cung cp protein S dng cc loi ht c du, kh du. Urea cng c th c s dng hp l v mang li hiu qu cao. Mc s dng 60 g/ con/ngy hoc 1% so vi VCK khu phn (ch chia nhiu ba cho n). Mui khong Ty theo ngun thc n m b sung cc lai mui khang khc nhau, nhng mui n cn b sung mc 30-50g/con/ngy lm tng tnh ngon ming. * Mt s im cn lu : Trc khi a vo v bo cn ty k sinh trng (sn l gan, k sinh trng ngoi da..) Nc ung phi cung cp y , thng xuyn, Ty theo iu kin m quyt nh v bo bng nht hon ton hay da vo ng c. Phi hp khu phn ch da vo nhu cu dinh dng, tnh ngon ming cho gai sc v cn quan tm n ngun thc n sn c h gi thnh sn phm.Tp cho b n v lm quen vi khu phn mi trnh ri ro v tiu ha v tit kim thc n. Mt s cng thc thc n v bo b Bng 5.10. Cng thc thc n v bo b (%) 1 2 3 Cng thc Sn lt 40 40 50 Bt ng 10 10 10 4 50 10

185

R mt Kh du lc Bt keo du Ure Bt xng Mui n Nng lng Kcal/kg Protein

30 18 1 1 2455 13,9

30 12 6 0,5 1 0,5 2428 14

20 18 0,5 1 1 2490 14,38

20 12 6 1 1 0,5 2475 14,43

5.2- K thut v bo b gi loi thi Mt s lng ln tru b nc ta hin nay a vo git tht l ngun loi thi t cc hng sn xut khc nhau. V vy nng cao cht lng tht v khi lng tht cn phi v bo cc loi tru b ny. Hiu qu kinh t ca v bo b gi kh ln bi c s chnh lch gi b hi trc v sau khi v bo v thu t tng trng. Thi gian v bo ch nn trong vng 2 thng. Mt s cng thc thc n v bo b gi loi thi. Bng 5.11. Cng thc thc n v bo b gi loi thi (%) 1 2 Cng thc Sn lt 40 66 Bt ng 10 10 R mt 30 11 Kh du lc 18 6 Bt keo du 1,9 Ure 3 Bt xng 1 1 Mui n 1 1,1 Nng lng Kcal/kg 2455 2462 Protein 13,9 14 Cn tp trung lm tt mt s im sau: Ty trit k sinh trng v iu tr cc bnh nu c trc khi a vo v bo. Cn c vo gi c ca cc loi thc n sn c m phi ch khu phn sao cho mang li hiu qa kinh t cao nht, nu t l gi thc n tinh v gi tht b hi l 1/6 th vic v bo s c hiu qu kinh t. B cng to th v bo cng c li, tng trng nhanh. B c thng mang li hiu qu cao hn b ci. Nhiu ni ngi ta v bo cho tng trng trn 30kg/thng. Khng ko di thi gian v bo, v lm nh vy s khng c hiu qu kinh t.

186

T l thc n tinh c th t 60-80% trong khu phn song trnh ri ro v lng ph thc n thi phi tp cho b n thc n tinh t t. Trong thi gian v bo cn phi chm sc b chu o, tm, chi, trnh nhit chung nui qu cao . NI DUNG N TP KIM TRA NH GI 1.c im sinh hc ca tru, b; vai tr ca ngnh chn nui tru b trong nn kinh t quc dn. 2.Mi trng d c v qu trnh tiu ha d c tru, b. 3. Ngun thc n cho tru, b v cc phng php ch bin, d tr. 4. K thut chn nui b ngh, b sa, b tht.

Chng VI

K thut chn nui gia cm

187

6.1. c tnh sinh vt hc v ngha kinh t ca chn nui gia cm Gia cm l i tng vt nui c ngun gc t lp chim, c nhiu c tnh sinh vt hc ph hp vi nhu cu v s thch ca con ngi. v vy c con ngi chn lc, nui dng v mang li li ch kinh t ng k cho ngnh chn nui. 6.1.1. Gia cm a dng v chng loi v a bn sinh sng. Trong cc i tng vt nui th gia cm a dng v chng loi hn c. gia cm c nhiu loi, ging thch ng vi mi trng sng phong ph. Loi sng trn cn c g ty, g, ngng; loi snh di nc (thu cm) c vt, ngan; loi sng trn khng nh b cuLoi c tm vc nh nui nht vi mt cao nh chim ct, nhng cng c loi c tm vc ln hni hi khng gian rng nh iu Gia cm c phm vi phn b rng, khng ch vng dn c tp trung m t hi o xa xi, rng su ho lnh hay ni cao cho n cc min cc; u c ngi c gia cm. 6.1.2.Gia cm c kh nng thch nghi cao, qui m nui linh hot. Cc loi, ging gia cm hnh thnh nhiu nc, nhiu vng khc nhau nhng nh c kh nng thch nghi cao nn ch trong mt thi gian ngn cc ging gia cm cao sn, ph hp th hiu v s thch ngi nui nhanh chng tr thnh ging chung cho nhiu quc gia, nhiu vng kh hu. Chng hn nh g chuyn trng ging Lgo (Leghorn), vt siu trng Kaki (Khakicampbell) gn nh l ging chung ca th gii. Gia cm c th nui vi qui m nh tp trung trong nng h (3-5 g mi ); qui m va (200-300 con) v cc qui m ln, tp trung, cng nghip gm hng vn g mi , g tht thng phm. 6.1.3.Gia cm c tc sinh trng nhanh, sm cho tht. Trong cc i tng vt nui th gia cm c tc sinh trng nhanh nht. G tht (Broiler) thi gian nui ch 8 tun tui t khi lng 2,0-2,5 kg tng gp 44-54 ln khi lng lc mi n. Cc ging g th vn nc ta sau 120-150 ngy tui khi lng trung bnh t 1,6-1,8 kg, tng 40-50 ln khi lng lc mi n. Nh tc sinh trng nhanh m chn nui gia cm thu c sn phm ch trong thi gian ngn. Gia cm chuyn tht ch 6-8 tun tui l git tht c. 6.1.4. Kh nng sinh sn cao. Bung trng ca gia cm mi trng thnh cha s lng t bo trng rt ln. Theo Freye (1972) g mi l 3500, vt 1500, vt tri 600. Gia cm c tui thnh thc sm. Gia cm trng thnh ging hng trng 140-150 ngy tui, ging hng tht 170-180 ngy tui qu trng

188

u tin. Mi nm g mi 180-300 trng (tu theo ging); t mt g mi ging hng tht mi nm sn xut ra khong 150-160 kg tht. 6.1.5. Gia cm cho sn phm c gi tr dinh dng cao Gia cm cho sn phm chnh l tht v trng. Tht, trng u l nhng sn phm c gi tri dinh dng cao, hng v thm ngon, d tiu ho, t l tiu ho, hp th cao. t l protein trong tht g Broiler 19,8%; trong trng l 12,8%; trong tht vt v trng vt tng ng l 15,8% v 13,7%; c bit trong tht, trng gia cm c hm lng axit amin cao v cn i, c y cc cht khong v vitamin nn lm tng gi tr dinh dng ca thc phm. 6.1.6. Chi ph thc n thp, quay vng vn nhanh. Gia cm c kh nng ng ho thc n cao, tc phn ho dinh dng thnh sn phm nhanh nn chi ph thc n cho mt dn v sn phm thng thp hn cc vt nui khc. c 1 kg tht gia cm hoc trng gia cmcn chi ph 2 kg thc n hn hp; trong c 1 kg tht hi cn 3,5-4,5 kg thc n hn hp v 10-12 n v thc n sn xut 1 kg tht hi tru b. Chn nui gia cm vn u t con ging ban u thp, thi gian nui ngn nn quay vng vn nhanh. Nh cc c im sinh hc v u th trn y m gia cm c chn l i tng vt nui quan trng trong vic thc hin ch trng chuyn i c cu cy trng vt nui v cc chng trnh xo i gim ngho nc ta nhng nm gn y. Chn nui gia cm thc s mang li li ch kinh t cho nng dn v ng gp ng k cho nn kinh t quc dn. 6.2. K thut chn nui gia cm con Gia cm c phn thnh cc nhm: gia cm con l t 1 n 8 hoc 10 tun tui; gia cm sinh trng t 8 (10) tun tui n 20 (22) tun tui v gia cm sinh sn t 20 (22) tun tui n khi kt thc chu k sinh sn. 6.2.1. c im ca gia cm con. Gia cm con c tc sinh trng nhanh, cng trao i cht mnh nhng dung tch ng tiu ho nh; kh nng tiu ho cn thp nn cn c ch nui dng hp l. Khi lng gia cm con n ra khong 68-70% khi lng trng a vo p. Khi lng gia cm tng gp 2-3 hoc 5 ln trc 6 tun tui v tng trng ko di n khong 10 tun tui, sau tc sinh trng gim i r rt. Cng vi s tng trng l s hon thin ca b lng. 4-5 tun tui b lng t ca gia cm con c thay bng b lng v c kh nng gi m, cn trc 5 tun tui b lng cha hon thin, kh nng iu tit thn nhit km nn gia cm con d b

189

nhim lnh, i hi nhit chung nui phi cao (35 0C). Giai on 1314 tun tui gia cm thay bng b lng hon thin hn v gi cho n trc khi thnh thc v tnh. Sau khi thnh thc v tnh, gia cm c b lng ca gia cm trng thnh. Cng vi s tng trng kch thc c th, tiu th thc n ca gia cm cng tng ln nhng hiu qu s dng thc n gim xung. trc 6 tun tui g hng trng tiu th khong 1 kg thc n hn hp, g tht (Broiler) l 2-2,3 kg. Tng thc n tiu th cho g cho n thi im trng l khong 8-12 kg. Cc c quan ca c th gia cm pht trin vi tc khc nhau qua cc giai on sinh trng pht dc ca n. Cc c quan ca c th c th phn lm 3 nhm lin quan n giai on pht trin. Cc c quan thnh thc sm l u, tim, gan, mu, ng tiu ho,; cc c quan pht trin mc trung bnh l chn, phi, cnh, lng, thn. Trong cc c quan: bung trng, ng dn trng, lch, bi tit v m m ca gia cm thuc nhm thnh thc mun. 6.2.2. Cng tc chun b nhn g con mt ngy tui Trc khi a g v nui cn chun b chu o chung tri, cc thit b dng c chn nui v m bo kh trng sch s. Kh trng chung tri: Chung tri c qut sch bi bn, mng nhn trn trn, li, sn nh. Kh trng nn chung bng cch phun dung dch formol 2%, liu lng 0,5 lt trn 1 m2 nn chung hoc qut mt lp nc vi c ln trn nn chung (nn ximng hoc lt ngch); kh trc khi cho vo lp n chung. Chun b rm che: rm che quy quanh chung c th lm bng ct, vi bt nhng phi m bo kn , linh hot khi m ra hoc ng vo. Rm che treo cch trn 30-40cm m bo thng thong v ph st nn chung trnh gi la. Chun b ngun si: ngun si c th l l si in, bp than, ci, tru, bng n in m bo cung cp nhit trong quy g ln c 36-37 0C. Phi c vn hnh th kim tra trc khi a g vo chung. Quy g: quy g c lm bng ct, ba cng, hp g quy c ng knh 2,5m, chiu cao 0,5m dung cho 300 g 1 ngy tui. Quy c th ni rng , c th m ra khi tui g ln ln. Mng n, mng ung: mng n, mng ung cho gia cm con c th hnh tr, hnh ng. Cn tnh ton cho n g v phn b nhiu trong quy g. Khay lm mng n, mng ung c 70x70cm cho 75-100 g. Nguyn liu lm n chung: nguyn liu lm lp n chung cho chn nui gia cm con c nhiu loi. Khi chn nguyn liu lm n

190

chung cn ch l cc vt liu khng nt vn, c kh nng gi m tt, khng to thnh nhiu bi, khng b nm mc. Thng thng hay dng phi bo, mn ca, tru, rm r, phn nga hoc than bn phi kh lm n chung. Lp n chung lc u dy 8-10cm, sau b sung hoc thay mi. Thc n, nc ung: chun b thc n theo yu cu tui ca g , m bo cht lng thc n v khng m mc. Nc ung phi t ngun nc sch v cung cp cho c giai on nui. Tt c dng c, vt liu u c kh trng sch s trc khi a vo chung nui. Ch kim tra li, nn, trn phng chut, th d c th tn cng n gia cm. 6.2.3-Chn g 1 ngy tui G n ra khi my p cn c chn lc k. Chn g c khi lng trung bnh ca ging, khng qu to, khng qu nh. G lng kh, bng, min, mt sng tinh nhanh, bng to mm, khng h rn, kheo chn, ng vng trn hai chn. Loi b g quo m, lng xon, chn yu, kheo chn, rn khng kn c dnh mu, c cc d tt Nhng g con n ng ngy quy nh (khng qu sm, khng qu mun) l nhng g tt. Cn tch ring trng mi ngay khi g 1 ngy tui (nu c yu cu nui ring). 6.2.4-Vn chuyn g con Gia cm con dc vn chuyn tt nht bng cc xe chuyn dng, cng c th vn chuyn bng tu ho, t, my bay hoc xe m t nhng cn ch trnh xc lc mnh, trnh gi la v g x vo nhau cht v ngt. G con n ra c ng trong cc hp c 450x450x125mm bng ba cotton hoc hp nha. Hp c chia lm 4 nh, mi 20-25 g con 1 ngy tui, xung quanh hp c nhng l thng hi trnh ngt. Nu vn chuyn i xa, khi g v cn m hp cho thng thong, cho ung nc c pha vitamin C,B trc khi th g vo quy. 6.2.5- K thut chn nui g con Cc yu cu i vi g con +Nhit : Nhit l yu t u tin v cng l yu t quan trng nht trong chn nui gia cm con. Tun u nhit trong quy g l 33-350C, c mi tun sau gim i 2-3 0C v gi n nh 20-22 0C lc 8 tun tui. Thc t tu thuc vo sc kho n g v nhit mi trng m s dng ngun si, ma h c th ch s dng 3-4 tun u. Thng xuyn theo di quan st n g trong quy iu chnh nhit . G con phn tn xa ngun si, p st vo mp quy l nhit cao. G tp trung thnh cm st ngun si, chen ln nhau l nhit qu thp. G phn b u trong

191

quy , n ung tt, hot ng linh hot l nhit thch hp.G nm dt v mt pha ca quy, chen ln, ku nhiu cn ch kim tra c gi la. +m trong chung nui g con thch hp l 75-80%. Trnh m thp do nc ung ra nn chung. +Mt nui Mt nui l s g/m2 nn chung. Trong nhng ngy u mt quy g dng cho 300 g con thng phm hoc 500 g ging. Sau 4-5 ngy ni rng dn quy, sau 10 ngy c th b quy cho g t do trn nn chung (nu g kho, sinh trng tt v thi tit tt). Vn gi quy nu thi tit xu. Sau khi b quy mt g ging 8con/m2, g tht thng phm 10-12 con/m2, g trng thng phm 18-22 con/m2. Mt c th thay i theo ma nng -lnh. +S dng rm che:
Bng 6.1. S dng rm che chung nui g con

Trng thi rm che Che kn chung Che kn bn c gi ban ngy, ban m che kn hon ton C ngy m che kn bn c gi thi Tu thi tit c th che hoc khng che

Ma h tun1 tun2

Ma ng tun 1 v 2 tun 3

tun 3 tun 4 T tun 4; 5 tr i

+nh sng Tun u g con cn chiu sng 24/24 gi. S dng bng n cng sut 75-100W, nh mc 3-4W/m2 nn chung (5-10lux). Thi gian chiu sng cc tun tip theo gim 2-4h/tun, v gi 18h/tun tun th 8. Mu sc nh sng tt nht g con l mu hoc nh sng trng(n neon), nh sng yu cu to u trong chung nui. +Thc n, nc ung Thc n s dng cho g con, trong 1 kg thc n hn hp cn c 30003500 Kcal nng lng trao i protein th 19-21% 1-3 tun tui u, sau gim xung 2800-3000 Kcal v 17-19% tng ng cc tun tip theo. Lng cho n t do bng mng n t ng l tt nht. Cn cha vitamin, khong trong thc n. T ngy tui th 43-46 chuyn dn thc n t thc n cho g con qua thc n cho g d theo t l 75/25, 50/50, 25/75 v 100. Nc ung sch v cho g ung t do. +Chng nga vaccine Trong giai on g con cn cho ung hoc tim phng cc loi vaccine phng bnh u g, Gumboro, Niucatxon, t huyt trng, vim rntheo hng dn ca th y (qu trnh phng bnh).

192

vt, ngan, ngng, g ty con c qu trnh nui tng t nh chn nui g con. Cc yu t k thut c iu chnh cht t. Nui vt chn th thi v c quy trnh nui vt ring. 6.3. K thut chn nui g d Sau khi kt thc giai on g con, nu nui tht (Broiler) th g c xut chung 8-10 tun tui, nu nui th hoc nui sinh sn g c chuyn nui theo quy trnh nui g d. Nu nui g ging th chuyn qua giai on nui g hu b cho n 20-22 tun tui. G d c th pht trin hon thin nn t chu nh hng ca iu kin ngoi cnh. Trong chung nui khng cn ngun si, quy, rm che v c th nui chn th ngoi sn vn 6.4. K thut chn nui g G hng tht sau 22 tun tui, g hng trng sau 20 tun tui chuyn qua giai on nui g trng thng phm. Cng tui ny nhng l g sinh sn ly trng ging em p c gi l g ging v chn nui theo quy trnh nui g ging. Yu cu g ging khc g thng phm l phi m bo t l trng/ mi thch hp c t l phi, t l p n cao. G trng thng phm thng loi thi sau 1 nm (500-550 ngy tui), g ging sinh sn c th ko di hn. 6.4.1. Cu to b my sinh dc gia cm ci v qu trnh hnh thnh trng B my sinh dc gia cm ci cu to gm 2 phn: Bung trng v ng dn trng. 6.4.1.1. Bung trng Gia cm ch c mt bung trng bn tri, ring b cu c c 2 bung trng. Trong qu trnh pht trin ca phi gia cm giai on u c 2 bung trng, sau khi p 5-6 ngy phi bt u phn ho gii tnh v bung trng bn phi b thoi ho. Khi gia cm thnh thc v tinh bung trng gm nhiu t bo trng.S lng t bo trng trong bung trng g mi theo Jull (1907) l 3600 t bo. Tuy vy g mi trng tt nht sut i cng ch c s lng trng t hn s t bo trng thy c trong bung trng (s trng ti a ca 1 g mi hin nay l 1500 qu). Mi t bo trng c bao bc trong mt non bao nh vo bung trng bng mt cung nh. Trn b mt non bao c nhiu mch mu nui t bo trng. Thi gian t khi hnh thnh n khi trng rng khong 7-10 ngy.

193

6.4.1.2. ng dn trng: ng dn trng l mt ng di chia lm 5 phn vi chc nng khc nhau. Loa kn: l phn u ca ng dn trng vi chc nng hng trng. Trng c th tinh phn loa kn. Thnh loa kn tit ra cc cht dinh dng nui sng tinh trng. Tinh trng c th sng loa kn t 1-30 ngy. Nhng hot lc th tinh tt nht l 1-7 ngy. Trng ri vo lao kn chng li y 5-25 pht. Sau nh nhu ng ca lao kn trng oc di chuyn xung cac phn sau ca ng dn trng. B phn sinh lng trng: tip vi loa kn l b phn sinh lng trng chim 80% chiu di ca ng dn trng. Chc nng l sn sinh ra lng trng ca trng. 40-50% trng lng lng trng hnh thnh ti y. Phn cn li ca lng trng s c hnh thnh tip phn eo v t cung. T bo trung dng li phn phn tit lng trng trng khong 3 gi. Phn eo: tip vi phn phn tit lng trng. C chc nng hnh thnh mng v trng v mt phn lng trng. Qua khoi phn eo th hnh dng trng oc hnh thnh. Trng lu li y chng 75 pht. T cung: l phn phnh to tip theo phn eo. Chim 15% chiu di ng dn trng. Ti y lng trng tip tuc c sinh ra v thm qua mng v trng vo trng. Ngay khi trng va n phn eo th u trc ca n hnh thnh v la. Sau trng c hnh thnh v cng. Thi gian tip trng dng li t cung hnh thnh v l 16-20 gi. Ti y mu sc v trng cng c hnh thnh. m o: l phn tn cng ca ng dn trng c chc nng sinh ra lp mng m bao bc bn ngoi v trng. Lp mng m ny c tc dng gip g d , ngn chn s xm nhp ca vi khun v hn ch s bc hi nc ca trng. Thi gian trng dng li m o rt ngn. G mi tt mi ngy mt trng thng s rng trng bt u sau khi qu trng trc na gi. 15 pht sau khi trng ri vo phu v phn u ca ng dn trng. Qua bng trn ta thy trng di chun trong ng dn trng vi tc d khc nhau. Chng hn phn phn tit lng trng chim 60% chiu di nhng trng ch lu li 3 gi, tc l gn 13% thi gian trng di chuyn trong ng dn trng. Trong khi t cung ch chim 15% chiu di nhng trng li 19 gi (chim gn 80% thi gian hnh thnh trng). Cu to b my sinh dc g mi (hnh 6.1).

194

Hnh 6.1: Cu to b my sinh dc g mi

1. Cung bung trng; 2.Trng nh; 3. Nang rng; 4. Trng trng thnh; 5.Vt m; 6.Loa kn; 7.Lng loa kn; 8.C loa kn; 9.Vng to albumin; 10. Eo cha trng; 11. T cung; 12. m o; 13. ng dn trng phi thoi ho; 14. nhp.

Bng 6.1. Thi gian trng lu li trong cc phn ca ng dn trng Thi gian lu li Cc phn ca ng dn trng Gi % trong tng thi gian Phn loa kn 0.33 1.4 Phn phn tit lng trng 3.00 12.8 Phn eo 1.17 5.0 T cung 19 80.8 m o rt ngn Cng 23.5 100.0

195

6.4.2. Thnh phn cu to trng gia cm Trng gia cm cu to gm 3 phn chnh l: v cng, lng , lng trng. Thnh phn, cu to chi tit ca trng gia cm thng qua qu trng ct dc trn hnh 6.2 v cc bng 6.2, 6.3, 6.4, 6.5.

Hinh 6.2. Cu to trng gia cm

1.Lp mng m ngoi v trng; 2.V cng; 3.L kh; 4. Mng di v trng; 5.Mng lng trng; 6.Lng trng c lp ngoi; 7.Lng trng long lp ngoi; 8. Dy chng; 9.Bung kh; 10. Lng trng long lp trong; 11. Lng trng c lp trong; 12. Mng lng ; 13. Vng sng lng ; 14. Vng ti lng ; 15.Tm phi; 16. a phi.

Bng 6.2. T l cc thnh phn cu to trng loi gia cm Khi lng Lng trng Lng V cng trng (g) (%) (%) (%) G 58 55.8 31.9 12.3 Vt 80 52.6 35.4 12.0 Ngng 200 52.5 35.1 12.4 T l thnh phn cu to trng thay i tu thuc ging, tui, ch dinh dng Bng 6.3. Thnh phn ho hc ca trng gia cm (%) Loi trng G Vt Ngng Nc Cht kh 73.6 69.7 70.6 26.4 30.3 29.4 Ton b 25.6 29.3 28.2 Cht hu c Protein 12.8 13.7 14.0 Lipid 11.8 14.4 13.0 Cht khong Glucid 1.0 0.8 1.2 1.0 1.2 1.2

196

Bng 6.4. Thnh phn ho hc ca lng trng v lng (%)

Trng G Vt G ty Trng G Vt G ty Nc 85.6 87.0 86.7 Nc 50.9 45.8 48.3 Lng trng Khong 0.67 0.5 0.8 Khong 1.02 1.20 1.20

Protein
12.77 11.1 11.5

Lipid
0.25 0.03 0.03 Lng

Glucid
0.7 1.07 0.97

Protein
16.06 16.8 17.4

Lipid
31.7 36.2 32.9

Glucid
0.29 0.29 0.20

Bng 6.5. Thnh phn ch yu ca v trng (%) Cht hu c CaCO3 MgCO3 MgHPO4.7H2O CaHPO4.7H2O v trng g 4 93 1 2 v trng vt 4,3 94,4 0.5 0,8 v trng ngng 3,5 95,3 0,7 0,5

Trong v trng 98% l vt cht kh. Trong 95% l cht v c. Trong cht v c 98% l Ca v 1% l P. S hnh thnh v trng i hi s cung cp dy ion Ca++ n tuyn v v s c mt ca ion carbonat trong dch lng ca v. S lin quan gia Ca++, CO2 v CO3- trong mu v tuyn v ni ln rng ngun ion carbonat cho s hnh thnh v trng l dioxitcarbon bt ngun t mu hoc t s trao i cht ca t bo tuyn v. Dioxitcarbon ca mu ng gp thng ion carbonat ca v trng. S hnh thnh ion Bicarbonat t CO2 v H2O c xc tc bi men Carbonicanhydraza nhn thy trong Mucosa ca tuyn v. Cc yu t nh hng n cn bng axit-baz ca mu chu nh hng bi qu trnh hnh thnh v trng. Hm lng Ca, P trong v trng ph thuc vo hm lng Ca, P trong khu phn v mc p ng vitamin D cho gia cm. Nu trong khu phn thiu 1 lng nh Ca hoc vitamin D th gia cm ra trng v mm hoc khng v. Tnh cht l hc ca lng - lng trng trng tng i khc nhau.Trng g t trng lng 1,028-1,035, t trng lng trng 1,0391,042 (do lng m trong lng cao hn nn t trng gim)

197

Cn c s sai khc v keo dnh, khc x, dn truyn in, truyn hunh quang v kh nng thm thu ca cc tia hng ngoi v cc quang ph khc gia lng v lng trng trng. Gi tr nng lng trong trng tng i cao. Trong 100g trng: Trng g cha 160kcal Trng vt cha 200kcal Trng g ty cha 170kcal Trng ngng cha 175kcal. 6.4.3. c im gia cm sinh sn Gia cm t khi qu trng u tin vj xem l gia cm sinh sn hoc l gia cm ging. Gia cm ging khc gia cm sinh sn ch c s nii chung trng mi vi t l thch hp sn xut ra cc qu trng c phi, p n ra g con. gia cm sinh sn c cc c im sau: - Quy lut ca s trng T khi qu trng u tin gia cm mi tri qua cc bin i v sinh l, sinh ho c lin quan n sc trng, khi lng trng, khi lng c th v hiu qu s dng thc n. gia cm t hay g mi trng nm u quy lut trng din ra theo ba pha: +Pha 1: Thng l t khi qu trng u tin dn ht ba thng trng. Trong pha ny sn lng trng tng t ngy u tin n khong 2-3 thng . ng thi vi tng sn lng trng, khi lng trng, khi lng c th g mi tng ln. Pha u tin ca s trng thng kt thc lc 42 tun tui. +Pha 2: Sau khi sn lng trng t nh cao th pha 2 ca s trng bt u. Lc ny sn lng trng gim t t nhng khi lng trng v khi lng c th g khng gim, giai on cui g mi c biu hin tch lu m. Pha 2 ko di n khong 62 tun tui, khi sc trng gim xung cn 65% so vi tng s g mi trong ngy. + Pha 3: Pha 3 tip theo pha 2 cho n khi g mi c biu hin thay lng. Trong pha ny sn lng trng gim n khi ngng hn. Khi lng trng gim nh hoc n nh, nhng chi phi thc n sn xut trng tng ln. G trng cc nm sau, quy lut trng din ra tng t nh g trng nm u nhng sn lng trng v thi gian ko di trng gim i. Sn lng trng theo nm g v cc i tng gia cm khc c khc nhau th hin trn bng 6.6. Trn thc t g trng thng phm ch s dng 1 nm trng, g ging c th s dng c nm th 2. Vt s dng 2-3 nm, ngng 3-4 nm, g ty 3-4 nm. th v quy lut trng ca g mi th hin hnh 6.3; 6.4.

198

Pha 1

Pha 2

Pha 3 Thay lng

Hnh 6.3. th v quy lut trng g nm u

Nm th nht

Nm th hai

Nm th ba

Hnh 6.4. th v quy lut trng g qua cc nm

Bng 6.6. Sn lng trng qua cc nm trng gia cm (%) Nm I II III IV V G 100 75 45 Vt 100 115 95 50 Ngng 100 110 125 85 48 G ty 100 110 120 80 45

199

- Qu trnh hnh thnh trng din ra trong mt thi gian di v chu nh hng ca nhiu yu t ni ti cng nh ngoi cnh. T khi t bo trng hnh thnh bung trng, qu trnh pht dc, chn v rng khi bung trng, di chuyn trong ng dn trng hnh thnh lng trng, mng v trng, v trng v dc ra ngoi din ra trong thi gian di v chu nh hng ca ni tit t, trng thi sinh l ca gia cm, iu kin dinh dng, iu kin mi trng sng: nhit , nh sng, thi tit - Sn phm do gia cm mi to ra c gi tr dinh dng cao. Trong hm lng protein chim 18-23%, trong protein c y cc axitamin thit yu v cn i vi cc yu t dinh dng khc. V vy gi tr sinh vt hc ca trng l 100%. Tht gia cm c hm lng cc cht dinh dng cao, tnh ngon ming cao. Tht gia cm chc hm lng protein 21%(trong khi tht b l 16%, tht ln l 11%). Thnh phn ho hc v gi tr nng lng ca tht gia cm tnh by trn bng.. Bng 6.7. Thnh phn ho hc v nhit nng (Q-kcalo) c trong 100g tht gia cm Phn Hm lng (%) n Nc Lipid Protin khong Q(kcal) c (%) G trng thnh 52 65,5 13,7 19,0 1,0 200 G tht Broiler 46 67,5 11,5 19,8 1,2 180 Vt trng thnh 48 49,1 37,0 13,0 0,6 365 Vt tht Broiler 34 56,6 26,8 15,8 0,8 294 Ngng trng 54 48,9 38,1 12,2 0,8 369 thnh G ty trng 51 60,0 19,1 19,9 1,0 250 thnh Thnh phn tht gia cm thay i ph thuc vo tui, loi, phng thc chn nui v thi gian nui. 6.4.4. K thut chn nui g sinh sn - Mt nui Mt nui l s g /m2 nn chung, ph thuc vo loi, la tui, hng sn xut v phng thc nui. G ging hng trng nui nn: 3,5 con/m2 G ging hng tht nui nn :3 con/m2 G thng phm nui nn : 8-12 con/m2 Loi tht gia cm

200

G thng phm nui lng : 16-30 con/m2 - Nhit , m chung nui G sinh sn nhit chung nui tt nht l 18-20oC, khng qu 25oC. Nu nhit nui di 15oC hoc cao hn 30oC nh hng ln dn sc trng v khi lng trng, t l g cht tng ln. m chung nui g sinh sn thch hp l 60-70%. - Ch chiu sng: Thi gian chiu sng g khng di 14h/ngy dm, tun th 16 tr i tng dn v t ti a l 17h/ngy m. Cng chiu sng 3-4 W/m2 nn. nh sng mu c li cho g . - Mng n, mng ung m bo cho g v phn b u trong chung nui, tt nht s dng mng n, mng ung t ng. - Trong chung nui g sinh sn cn c v so u. + Hng dn v thc n cho g sinh sn Thc n hn hp cho g : 2700-2900 kcal/Kg thc n hn hp; protein th : 17-18% Thc n hn hp cho g tht : 2900-3000 kcal/Kg thc n hn hp; protein th: 18-19%. Bng 6.8. Lng thc n cho g sinh sn (g/ngy/con) Tun tui 23-24 25-26 27-28 29-42 43-52 53-64 G hng tht 100-130 120-140 140-155 140-155 135-150 130-145 G hng trng 107-112 110-120 110-120 110-120 110-118 108-115 G thng phm nui lng 105-110 110-115 110-115 110-115 110-115 105-110

Bng 6.9. Nhu cu v mt s vitamin v khong cho g

Tui g (tun) Vitamin A (UI) Vitamin D (UI) Calcium (%) Phosphorus(%) Sodium (%) 0-8 1500 200 1,0 0,7 0,15 9-18 500 200 0,8 0,4 0,15 G (19-52) 4000 500 2,75 0,6 0,15 G ging (22-74) 4000 500 2,75 0,6 0,15

201

Bng 6.10. Nhu cu v nng lng, protin v mt s acid amin cho g Nhm g Tui (tun) Nng lng trao i (kcal/kg thc n) Protin (%) Lysine (%) Methionine (%) Methionine + Cyctine (%) G Broiler G hu b hng trng 15-20 2900 G hng trng v hng tht 20- 54 2850

0-6 7-10 0-6 7-14 3200 3200 2900 2900

23 1,25 0,86 0,46 0,40

20 1,10 0,75 0,40 0,35

20 1,10 0,75 0,40 0,35

16 0,90 0,60 0,32 0,28

12 0,66 0,45 0,24 0,21

15 0,50 0,53 0,28 0,25

Cc loi gia cm khc nh vt, ngan, ngng, g ty...v nguyn tc nui dng nh l g, nhng do c c im sinh sng khc nhau nn trong quy trnh chn nui c th cho mi loi cn c yu cu ring v iu chnh cc yu t k thut cho thch hp. Khi tip xc vi i tng nui no cn nghin cu thm cc ti liu hng dn chuyn su cho cc i tng . NI DUNG N TP, KIM TRA NH GI 1. c im sinh hc ca gia cm, vai tr ca ngnh chn nui gia cm trong nn kinh t quc dn. 2. Cu to b my sinh dc g mi v qu trnh hnh thnh trng gia cm. 3. K thut chn nui g con, g tht, g sinh sn.

202

Chng VII

K thut chn nui cc ng vt nui khng truyn thng

Ngoi cc i tng nui truyn thng nh: tru, b, ln, g, vt, nhng nm gn y nhiu i tng nui khc dc quan tm khuyn khch pht trin v trn thc t cc ng vt nui ny ngy cng c ngha kinh t ln trong c cu ngnh chn nui v c bit trong vic nng cao thu nhp, ci thin i sng, gp phn xo i gim ngho nhiu vng nng thn Vit Nam. Trong chng ny chng ti gii thiu tm tt c im sinh hc, ngha kinh t, v cc bin php k thut chnh i vi mt s i tng nui ang c ngi chn nui quan tm. 7.1.Chn nui d 7.1.1. ngha kinh t v vi nt v chn nui d Sau tru b th d l ng vt nhai li c pht trin vi tc nhanh khng ch nc ta v nhiu nc trn th gii. Theo s liu thng k ca t chc lng nng th gii (FAO, 2004) s lng d trong nhng nm gn y trn th gii tng qua cc nm: 737.175.842 con nm 2001, 750.390.679 con nm 2002 v t 764.510.558 con nm 2003. Trong n d pht trin nhiu cc nc ang pht trin, nm 2003 l 732.860.875 con chim 95,96% v nui nhiu chu : 478.588.456 con chim 63,78% tng n d trn ton th gii. Tip theo l chu Phi (219.736.486 con chim28,74% tng n). Chu M v Carib c s lng d ng th ba (36.713.150 con chim 4,8% tng n). chu , n d chim nhiu nht l Trung Quc (179.957.208 con), tip n l n (124.500.000 con), Pakistan (52.800.000 con),Vit Nam 780.331 con (FAO, 2003). Sn lng tht v sa d tng nhanh trong nhng nm va qua. Tht d trn th gii nm 2003 l 4.091.190 tn chim 1,64% tng lng tht. Cc nc ang pht trin sn xut 95,4% trong tng tht d th gii v tp trung ch yu cc nc chu (73,42%). Vit Nam ng gp 6000 tn tht d trong nm 2003. Sa d ton th gii l 11.816.315 tn chim 1,97% trong tng sn lng sa (600.978.420 tn sa) cc loi nm 2003. Lng sa d c

203

sn xut nhiu nht l chu , trong c Trung Quc, n , BnglaetVit Nam sn lng sa d khng ng k. Ngoi sn phm tht, sa, chn nui d cn cho mt lng ln sn phm v lng da. Nm 2001: 864.055 tn, nm 2003 l 898.960 tn. Vit Nam, theo thng k ca B nng nghip v pht trin nng thn, nm 2003 tng n d l 850.000 con, phn b min Bc 72,5%, duyn hi min Trung 8,9%, Ty Nguyn 12,3%, min ng v Ty nam b 1,23,0%. Min ni pha Bc n d chim 48% tng n d c nc v ti 67% tng n d min Bc. n d pht trin nhanh l do cc c tnh sinh hc ca d ph hp vi iu kin chn nui hin nay. D nh b, hin lnh nn ai cng nui c; D d vn chuyn, d bn; Cc sn phm tht, sa c gi tr dinh dng cao v th trng a chung. D sinh sn nhanh hn b v tru. Nu so snh mt con b ci mi sinh vi mt con d ci mi sinh sau 4 nm th con d cho ta 23 d con, nui tht t 500kg v gn 2500kg sa; trong khi con b ch cho mt b vi khi lng nui tht t 350kg v 2000kg sa. D c kh nng sn xut sa 3-3,5lt/ngy vi hiu sut cao. Nu tnh sn lng sa trn 100kg th trng th d Barbari l cao nht: 3/41; d Bch tho: 2/4; trong khi b sa nui ti Ba V l 2/1 (s liu Vit Nam). D c kh nng thch ng rng, nui c nhiu vng sinh thi, c bit vng ni kh cn khc nghit. Thc n cho d a dng, d kim. Lng thc n cho mt con b tng ng lng thc n cho 10 con d.; thc n cho mt con b sa tng ng thc n cho 7-8 con d sa. D cn din tch chung nui t, a sch s, kh, thong, thch ng vi nhiu hnh thc chn nui (nui nht, bn chn th, chn th). D cng cung cp mt lng phn bn cho trng trt v nhng nm gn y con d c a vo c cu vt nui m bo cho chn nui bn vng. 7.1.2. Cc ging d hin c Vit Nam D c: l ging d a phng c t lu i nc ta (cn c tn l d ta). Phn b tp trung vng ni trung du pha Bc, ni H Nam, Ninh Bnh, H TyD c mu lng ch yu l en, vng, nu, cnh dn, mt s d c hai sc en hoc nu mt, c mt di lng en, di ko dc lng, 4 chn c bn m en. Khi lng d s sinh 0,8-1,8kg; 6 thng tui t 11-12kg/con; d trng thnh con c t 35-40kg, con ci 2530kg. D c kh nng cho sa 350-370g/con/ngy vi chu k sa 90-105 ngy. Tui phi ging ln u 6-7 thng; mi nm trung bnh 1,5 la; mi

204

la trung bnh 1,4 con. T l nui sng n cai sa 65-70%; d nui qung canh ly tht, phm cht tht thm ngon. D Bch tho: l ging d c t lu i tnh Ninh Thun, gn y pht trin rng thm Khnh Ho, Ninh Bnh, H TyD cn c tn khc l d Bc Tho, Bt tho hoc Bc Hi. D Bch tho l con lai gia d c v cc ging d nhp ni t n , Php trc y. D c b lng en, m trng, thng c hai di lng trng song song trn mt, 4 chn, bng. Tai to di, cp xung. Con ci c bu v pht trin. Khi lng d s sinh 2,5-2,8kg/con. D dc trng thnh 65-80kg/con; d ci 40-45kg/con. Tui phi ging ln u 7-8 thng, mi nm 1,5 la; mi la trung bnh 1,7 con. Chu k vt sa 5 thng, sn lng sa 205kg/chu k (0,8-1,3 kg sa/ngy). Nhng nm gn y ngoi cc ging d ni, nc ta nhp mt s ging d cao sn v tht, sa t Php, M v nui; bc u thch nghi v pht trin tt. D Bt tn (Beetal) Nhp t n vo nc ta nm 1994. Hin nui Trung tm dth H Ty v mt s tnh khc. D c mu lng en tuyn hoc lang trng, tai to cp xung. Chiu cao con c 89cm, con ci 84cm; mi la 2 con (40% mt con/la, 52% sinh i, c bit c con 4 con/la). Cho sa 1,7-2,6lt/ngy, chu k sa 224 ngy, sn lng sa 195kg/chu k. D Damnabari (Jamnabari) Nhp t n vo nc ta nm 1994. Hin nui trung tm nghin cu d-th H Ty v mt s ni khc. B lng nhiu mu sc (trng, xm, en) nhng ph bin l mu trng. Tai to r xung, bu v pht trin. Chiu cao con c 91-127cm, con ci 7692cm. Khi lng s sinh 2,8-3,5kg; 6 thng tui 22,24kg; trng thnh c 70-80kg, ci 40-45kg/con. Tui phi ging ln u 8-9 thng, 1,3 con/la; 1,3 la/nm. Chu ky sa 183 ngy, sn lng sa 278kg, hm lng m sa 5,2%. Hng kim dng sa-tht. D Babari (Barbari) Nhp t n vo nc ta nm 1994. Hin nui trung tm nghin cu d-th H Ty. B lng a dng ph bin l mu trng c im xm, tai nh v thng, tm vc nh hn d Bittn v Damnabari. Chiu cao con c 66-76cm, con ci 60-71cm, trng thnh con c 50-55kg, ci 3035kg. Kh nng sinh sn tt, 1,7 con/la, v 1,6 la/nm; chu k sa 145-150 ngy, sn lng sa 144 kg/chu k. T l tht x 50%.

205

D Anpin (Alpine) C ngun gc l t vng ni Alpine (Php); d c nhp vo nc ta t Php, nm 1998 v t M nm 2002. Hin nui ti trung tm d- th H Ty v Ninh Thun. Mu lng a dng nhng ch yu l nu hoc en c loang trng. Khi lng d s sinh l 2,7-3,0kg; trng thnh con c t 75kg, cao 0,85-1m; con ci 50kg, cao 0,75m. Phi ging ln u lc 9-10 thng tui, mi nm 1,3 la, mi la 1,4 con. Chu k sa 265 ngy, cho lng sa 645kg, l ging kim dng sa-tht. D Sanen (Seanen) C ngun gc t Thy S, d c nhp vo nc ta nm 1998 v t M nm 2002. Hin nui ti trung tm d-th H Ty. B lng ngn mu trng hoc mu sa, tai ng, cun trn v hng ra pha trc. Khi lng d s sinh 3,0-3,3kg; trng thnh con c cao 94cm, nng 80kg; con ci cao 80cm, nng 60kg. Phi ging ln u 235 ngy, chu k sa 264 ngy, sn lng 756 kg/chu k, m sa 3-4%; l ging chuyn dng sa. D Bo (Boer) C ngun gc t Chu Phi, hin nui nhiu M, nhp vo nc ta t M nm 2002; hin nui ti trung tm d-th H Ty v TP H Ch Minh. D c mu lng trng; c, u, tai mu nu; tai to, cp xung, sng un cong v pha trc. D c nng 110-115kg/con; d ci 90-100kg/con, tc pht trin nhanh. Thnh thc sinh dc con c 6 thng, d ci 10-12 thng; mi nm 1,5 la; l ging chuyn tht. Cc con lai gia d ngoi v d ni. T cc ging d nhp ni chng ta cho lai vi d ni ci to n d ni. D lai gia c Bch tho vi d c cho con lai F1,F2 sinh trng tt, sn lng tht, sa u cao hn d c; Lai d n vi d c cho nng sut cao hn 25-50% so vi d ni thun. 7.1.3. K thut chn nui d Chung tri nui d: d l ng vt a sch s, khng chu c m cao nn phi ch khi lm chung d: chn a im cao ro, thong mt, d thot nc, trnh ma, gi la, nn c bng cy che mt. Chung d c th nm st nh hoc cch bit nhng phi tin chm sc nui dng v theo di qun l n d. Chung c th lm bng g, thp hay tre na, c tr xy bng gch. Sn chung cch mt t 0,6-0,8m. D tht c th lm chung to nht theo nhm; cn d sa nn ngn thnh nui c th; chung kch thc 1,2-1,5m/1 con tin chm sc, vt sa. Ngoi chung nui nn c sn chi cho d vn ng, phi ging. Chung cn c mng n, mng ung.

206

Phng thc nui d Chn nui d trong gia nh nc ta hin nay theo 3 phng thc. Nui d qung canh: d c chn th hon ton, chng t kim v chn lc thc n ngoi thin nhin v c cho n thm thc n tinh, thc n xanh ti chung. Phng thc nui ny ph hp vi vng g i, bi, ni hay rng cy rng. u im l u t thp nhng nhc im l nng sut thp. Thng c p dng nui d ly tht v cc ging d ni thch hp vi phng thc ny. Nui d bn thm canh: thch hp vi chn nui d nc ta. D c chn dt hoc ct, buc lun phin gn nh, bi chn trn g i hoc kt hp nui nht vi chn th. Ngoi thc n t kim c, d c n thm thc n tinh hn hp hoc thc n xanh, thc n khong, protein, vitamin b sung. Phng thc thch hp cho nui d kim dng tht-sa. Nui d thm canh: phng thc ny d c nht hon ton trong chung, dinh dng c p ng theo nhu cu sinh trng v sc sn xut ca d. Con ngi ch ng sn xut v cung cp thc n tinh, thc n xanh th, c qu, thc n b sung cho d. Phng thc ny u t ln nhng nng sut t c cao; thch hp cho chn nui d sa, d kim dng sa-tht, cc ging d nng sut cao v khu vc khng c bi chn. Nui dng, chm sc d D con t s sinh n 15 ngy tui: d con ra lau kh mnh, ct rn, cho vo c lt rm kh m gn m. Sau khi 10-20 pht cho d b sa u. Nu d con yu phi tr gip d c th b c v tp cho d con b u c hai v. D t 16-45 ngy: tch d con khi d m vt sa d m. Vi d c sn lng sa t mt lt tr ln th ngy vt sa 2 ln (sng, chiu). Cho d con vo b m ngay sau khi vt sa khai thc ht lng sa ca d m. Lng sa cho d con b trong mt ngy 450-600ml/con. Vi d c lng sa di 1lt/ngy nn tch nui d con khi d m ban m, vt sa ngy mt ln vo bui sng. Sau khi vt sa cho d con b t do theo m c ngy. D t 46-90 ngy tui: cho d ung sa gim dn t 600 ml xung cn 400ml/con/ngy. Sa cho d b cn nhit 38-40 0C, dng c cho b (bnh, nm v, chai sa) phi v trng v v sinh sch s. D con t 15 ngy tui cn tp n bng thc n cm, bt, tng rang, c l non T 24-45 ngy n 30-35g thc n tinh; 60-90 ngy n 50-100g thc n tinh. Nc ung v sch s.

207

Nui dng, chm sc d hu b: D c, ci sau cai sa sinh trng pht trin tt, c ngoi hnh p v ph hp vi ging c chn sang nui hu b. Nui d hu b cn ch cc im sau: Khng nn nui d hu b bng cc thc n giu nng lng nh: ng, go, sn, thc n tinh hn hp. Nn nui bng khu phn nhiu thc n th xanh (2-5 kg /ngy) khong 65-75% vt cht kh ca khu phn. Khi s dng thc n mi hoc ph phm cng nghip cn thay th dn d lm quen vi thc n. Cho d ung nc. Chung tri kh, sch s, cn c sn chi vn ng 3-4 gi/ngy. Sau 3 thng tui phi nui tch ring d c. Giai on chuyn t d con b sa qua giai on hu b, dinh dng ly hon ton t thc n nn d d b bnh ng tiu ho; v vy cn lu thc n sch v ch ng phng bnh cho d. Nui dng d ci mang thai: chu k sinh dc ca d 21-23 ngy. Thi gian mang thai trung bnh l 150 ngy (bin ng 145-155 ngy). Sau khi phi ging cn theo di cht ch, nu d khng ng dc li tc l d mang thai (c cha). Trong giai on mang thai cn tng dn dinh dng cho d, c bit 2 thng cui k cha. d sa khi tui thai cng cao th gim dn khai thc sa d m tp trung dinh dng nui thai. Ch khi i chn trnh i qu dc, khng i qu xa, trnh xua ui mnh v cch ly hon ton d c khi n d ci mang thai. Nui dng d vt sa: khi d cn h l cho d. Giai on khai thc sa cn cho d m n thc n xanh, th, non, thc n tinh, thc n hn hp vi lng protein th 15-17% ; khong cht, vitamin. Cho n cc thc n m d a thch v c tc dng kch thch tit sa nh l mt, keo duD cho lng sa t 2 lt/con/ngy cn lng thc n tinh 400g/lt sa; ngy vt sa 2 ln. Thng xuyn c nc sch, d cn lng nc 3-5 lt/con/ngy; d cn vn ng 3-5 gi/ngy. Ch : v sinh bu v trc v sau khi vt sa trnh vim v. Lng thc n cho d tnh theo lng vt cht kh ca khu phn hng ngy bng 3,5% khi lng c th. D hng sa cao hn 4%, d hng tht thp hn 3%. Trong thc n th xanh chim khong 65%, thc n tinh 35%. V d: D sa nng 30kg, nng sut sa 1 lt/ngy. Nhu cu dinh dng cho duy tr cn 6,4 MJ v 35g protein tiu ho; nhu cu cho sn xut 1 lt sa cn 5 MJ v 45g protein tiu ho. Nh vy, nhu cu l 11,4MJ v 80g protein tiu ho, Vt cht kh cn 1,2kg. Khu phn nh Bng 7.1, 7.2 (theo inh Vn Bnh,2004)

208

Bng 7.1. Mt s khu phn nui d (kg/con/ngy) Loi thc n

C, l xanh L mt, l cy u C (sn, khoai lang) Ph phm (b u, b ma) Thc n tinh hn hp (14-15% protein)

Khu phn 1
3 1 0,5 0,5

Khu phn 2
2,5 1,5 0.5 0,4

Khu phn 3
3 1 0,5 0,5 0,3

Bng 7.2. Khu phn cho d sa ph thuc vo khi lng c th v sn lng sa mi ngy (kg/con/ngy) Thnh phn thc n
D 30kg cho 1 lt sa/ngy D 40kg cho 1 lt sa/ngy D 40kg cho 1.5 lt sa/ngy D 50kg cho 1 lt sa/ngy D 50kg cho 2 lt sa/ngy.

C, l xanh
3,0 3,5 4,0 4,0 4,0

L mt, cy u
1,0 1,5 2,0 2,0 2,0

Thc n tinh hn hp (14-15% protein)

0,35-0,40 0,40-0,50 0,60-0,70 0,50-0,60 0,90-1,00

7.2. Chn nui cu Cu l i tng vt nui ang c quan tm pht trin trong nhng nm gn y nc ta. Ban u ch c mt s tnh Nam Trung b c cc h chn nui cu vi s lng nh t 10 con -50, 70 con. Nh vo ch trng a dng ho cy trng vt nui, chuyn i c cu cy trng vt nui xo i gim ngho v c bit nh kh hu kh, ma t ca Nam Trung B rt thch hp vi cu, nn n cu pht trin mnh. Ni n cu thch nghi n cu Phan Rang , nhng hin nay cu c trung du Bc B, Trung Trung B v nhiu vng khc trong nc. Nui cu l ngh mang li nhiu li, sn phm do cu mang li u cn cho i sng con ngi: Tht lm thc phm, da lm giy v cc vt dng hu ch khc, lm qun o, chn nm, sa cung cp dinh dng qu cho con ngi. Cu khng kh nui sn phm ang c th trng tiu th mnh, nhiu vng c kh hu thch hp cho s pht trin ca cu. Cu c nhiu c im sinh hc v tp tnh rt ging d nhng hin lnh, d nui, d iu khin hn d.

209

+ Cc c tnh ca cu l: - C tnh by n cao. Cu thch sng theo by n 5-10 con cng nh hng trm con th cu vn quy t chung sng bn nhau, trn bi chn i theo s dn dt ca cu by n, v chung cng by n, nu nui tch mt con khi n cu s ku la v khng chu chp nhn. - Thch sng ni cao ro.Cu thch ni cao ro, kh, thong khng m thp cu c kh nng leo tro gii khng km d. Cu khng s nc nh d, ang di chuyn trn ng hay trn bi chn gp ma bt thn ko n cu khng ht hong khng chy ton lon nh d. - Cu hin lnh, d iu khin. Khi di chuyn cu khng bin ng vi v nh d. Ngoi bi chn cu chm di, thong dong, chm ch gm c. Cu chu s iu khin ca con ngi, v vy d n ln ngi chn vn thy thoi mi hn chn d. + Cc ging cu. Trn th gii c nhiu ging cu khc nhau. M c ti 35 ging cu cao sn v c nui khng ch M m cn c nui nhiu nc trn th gii. Vit Nam khng c ging cu k c cu rng. Ging cu ang nui nhiu tnh Nam Trung B cu Phan Rang c xem l cu ni, thc ra cng l kt qu lai to t lu i gia cc ging cu Chu u v Chu . + Cu Phan Rang c xem l ging cu duy nht nc ta n c chn lc t nhin v nhn to t cc ging cu t u- du nhp vo nc ta t hng trn nm trc y. Cu tp trung nhiu Phan Rang (Ninh Thun), gn y pht trin rng cc tnh Nam Trung B (t Khnh Ho n Bnh Thun), Ba V, Trung B, Ty Nguyn. Mu lng cu ch yu l vng xm, mt t mu nu hoc cc mu khc. Lng di 11-12cm, mn v khng xon. u, c ngn, khng c sng, bng to nhng gn (nh cu Phan Rang) Khi lng s sinh 2,2kg/con. Trng thnh cu c cao 60cm, nng 4345kg, cu ci nng 39-40kg/con. tui phi ging ln u 9-10 thng, 1,5 la/nm, 1,25con/la. Hin nay cu ch yu nui ly tht. + Phng thc chn nui cu. Cu cng c chn nui theo ba phng thc nh d: Nui chn th (qung canh), nui nht (thm canh) v nui na nht na th (bn thm canh). Tu iu kin mi vng v mi h chn nui m la chn phng thc nui cho thch hp. Chung nui cu cng i hi cao ro v thong mt, trnh gi v c sn cao nh d. + Thc n, nc ung cho cu:

210

Thc n cho cu rt an dng, d kim v cu n tp. Hu nh cc loi c, l, c qu c ti v kh cu u n c. lng n mi ngy khong 15% khi lng c th cu. Hin nay ngi chn nui ch ng trng c nui cu, ngoi c, l cn cho n thm thc n tinh b sung khong v vitamin. iu ch nht l khng nn cho cu n c l t nc n phi c t cu d b bnh ng tiu ho. Kinh nghim cho thy khng cho cu ra bi chn th khi c cn m hi sng, ch khi mt tri ln cao, khong sau 8 gi sng tri khng ma mi cho cu ra bi chn. C ct v chung nn ra sch v ro ht nc mi cho cu n. Cho ung Nc v nc sch. + Chn nui cu sinh sn. Cu c thnh thc v tnh lc 5-6 thng (tu theo ging, iu kin nui dng) vi nhng biu hin rt d nhn bit nh thng i n qun qut bn cu ci. Khi c cu ci ng dc th cu c n gn, cnh tranh vi cc cu khc. Tui s dng phi ging tt nht l 15-18 thng. Trong iu kin nui dng tt mi tun c th cho phi ging t 1-2 ln ti a 1 ln/ngy. T l trong n 1 cu c tt cho 40-50 cu ci. Thi gian s dng mt cu c ging c th ti 4 nm tui. Cu ci ng dc chm hn cu c 1-2 thng tc l 8-10 thng tui khi ng dc c biu hin bing n hoc b n bn chn khng yn, trn bi chn thng ng ngc, mt l lo, ku nhiu, nhy chm ln lng cc con khc, m h sng, . Thi gian ko di ng dc cu ci 1-1,5 ngy. Trong thi gian ng dc phi ging 2-3 ln nn s dng cu c c tui cao hn ci. Chu k sinh dc 16-17 ngy. Bui sng nu pht hin cu ci ng dc th khng chn th, gi ti chung v cho cu c n phi ging. Khi trn bi chn cu ci ng dc th cu c s t tm n nhau v phi ging. + Nui dng cu ci mang thai. Thi gian mang thai ca cu l 150 ngy, c th sm hn 1-2 ngy. Nui cu mang thai cn ch n khu phn n v chm sc tt hn nht l thng cui. Nn trnh xua ui mnh thng gn nn nui nht ti chung c sn chi cu vn ng. Gn ngy cu c cc triu trng bng cng to c du hiu st mng, i li chm chp kh khn, bu v cng, vt c sa, m h sng to. Khi a cu vo chung ring lt sn kh, sch v chun b dng c cho cu. Ngay sau khi cho cu m ung nc m c pha cm long v mui n, cho n c l ti chng hi phc v sa nui con.

211

+ Nui dng cu con. Cu con sinh ra dng khn lau kh lng, ct rn cho vo ring. Cu mi sinh ra thng yu sau vi gi mi gng dy tm v m c. khi sinh ra c 2-3 gi nn a cu con vo b sa u. Tun u cn chm sc chu o, cho nm m v kim tra vic b sa ca cu con c c bnh thng khng. T tun th 2 cu i ng vng vng. Tun th 3 tr i cu con nhm nhp l, c ti, tp ung nc cm long. T 1,5 thng tui cu con c th s dng c thc n xanh, cm vi lng nhiu hn ngoi sa m. Cu con 3 thng tui nu c tp n tt c th cai sa v nui ring. Ch : cai sa phi tin hnh t t, trnh t ngt v phi gn vi vic tp n. + V bo cu tht. Hai phng php sau y c p dng nui v bo cu tht: - Nui th: Nhng vng c sn ng c, bi chn tt. Cu c th trn bi chn n c l, ti v chung cho n thm la, ng, thc n tinh hn hp. Thi gian v bo phi 5-6 thng. Mc u t thp hn nui nht. - Nui nht: Cu nui nht ti chung ngy cho n 2-3 ba thc n c, l tt v thc n tinh. Thc n, nc ung y . Thi gian ch cn 34 thng l xut bn nhng thi gian u t nhiu hn nui th. 7.3. Chn nui Hu Hu sao (cervus nippon) l ng vt nhai li, sng hoang d mi c quan tm pht trin trong nhng nm gn y Hu c nui dng nhiu cc Huyn Qunh Lu, lng (Ngh An), Hng sn (H tnh), cc vn quc gia Cc Phng, vn th H ni. Tng s lng Hu nui Vit Nam ln n hn 7000 con. Nui Hu ly nhung v tht. + c im: Hu sao c c im c th cn i thanh gn, c trng ni di, u gn, hai tai to. Hu c trng thnh c sng thng c bn nhnh. Lng Hu mu vng mn c hai hng lng m trng hai bn sn, di bng lng trng, di ui trng, bn chn thon, nh, cao (nh). Khi lng Hu s sinh nng3,5-4,0 kg, trng thnh 40-50 kg, Hu c 60-70 kg. Hu ci ng dc lc 13-17 thng tui, Hu c thnh thc v tnh v phi ging c lc 15-18 thng tui. Thng Hu ng dc theo ma t thng 7n thng10, chu k sinh dc Hu ci 17-20 ngy, thi gian ko di ng dc l 3 ngy. Thi gian mang thai ca Hu l220-225

212

ngy. Khi Hu ci ng dc, Hu c giao phi 2-3 ln/ ngy v din ra trong vi ngy tip theo, ng tc phi ging din ra nhanh chng (khong 30 giy). Hu c, ci thch sng ring r, ch sng ghp i vo ma ng dc. + Thc n cho Hu: Hu l loi ng vt n c, l cy; cc loi c mt, c tranh, l khoai lang, l lc,... l thc n thng thng ca Hu, c bit v cy xoan, cy kh hoc thn l chui, cy ng cng c hu a thch. Hu nui hin nay c th cho n thm cm, bt ng, lc c, go nu cho v s dng c tng lim Ure + r mt. Lng c l Hu n mi ngy khong 15-20 kg, cho n ch yu v sng sm v chiu ti. Hu hot ng v m mnh hn ban ngy. + Chung nui Hu: Chung Hu c lm thnh tng ring bit ( nui c th) nn chung khng qu trn, chung c sn chi rng v c cy bng mt gn vi thin nhin hoang d, xung quanh chung nn c hng ro cao phng d vt ro s kh n v c. Mt s c s (vn quc gia Cc Phng, vn th H Ni, TP H Ch Minh) nui Hu trong khu vn rng l rt ph hp. + Sn phm ca Hu: Hu sao nui ly nhung v tht. Hu c c sng, sng non c gi l nhung (lc). Hu c 8-10 thng tui xut hin hai li xng cao 2-2,5 cm c da lng ph ngoi l sng. Thng 3-4 nm sau trn sng mc ln cp sng u tin di 15-20 cm, khng phn nhnh. Sau mt nm sng ny rng v thay th bng mt cp sng mi phn nhnh. Hu sao c thay sng hng nm, thng vo ma xun th sng rng v mc ln sng mi (nhung mi), l mt khi mm mng v c mu hng mn gi l qu o hay nhung non cao 4-6 cm, khi nhung cao 4-6 cm tr ln bt u phn nhnh. T khi sng nh ln n ngy th 45-50 th sng di 20-25 cm v tip tc phnh to ra v phn nhnh ln hai, qu trnh gi l sinh nhung. n ngy th 50-55 th phn nhnh ln hai c hnh yn nga l thi im thu ct nhung cho cht lng cao nht. Nu tip th nhung s rn chc li ho xng. Mi nm c th ct hai cp nhung Hu, mi cp 210-290g, nh vy c th t 450-600g nhung t mt Hu c/ nm. 7.4. Chn nui th Th l gia sc nh, hin lnh, a sch s d nui nn thng c nui trong cc gia nh khng cn nhiu din tch v u t t nhng thu c sn phm dinh dng cao. Hin nay, mt trong cc gii php nng

213

cao dinh dng cho gia nh chnh l nui th. Tht th c gi tr dinh dng cao: Hm lng m 18,5%, m 7,4%, khong 0,64%, lng cholesterol thp (1,36mg/100g VCK). Tht th ngon, b, c tc dng iu dng cc bnh tim mch, bo phNgoi nng cao dinh dng cho gia nh, nui th c th bn ging bn tht tng thu nhp cho gia nh. Th mn mt gia nh nui mt th c + 2 th ci sinh sn th thng xuyn c 15-25 th cc la tui cn phi nui. T mt th ci sinh sn, nui tt mt nm cho 30-36 con th tht, 3-4 thng tui cho 60-70kg th hi tng ng 30-35 kg tht mc hm. V vy, nui th ly tht l rt tt. Thc n cho th li d kim ch l cy c, l t nhin, c trng hoc c qu, ph phm ca cy trng hoc ph phm t thc phm dng cho con ngi (b ch). + Cc ging th. Hin nay c nhiu ging th khc nhau. nc ta ang nui cc ging th chnh l th ni (th d) v th nhp ni Tn Ty Lan trng (Newzeland White) - Th ni ( th Vit Nam) cn c gi l th r c ngun gc l th ca Php du nhp vo nc ta 70-80 nm trc y, nay b pha tp nhiu. Hin nui trung tm d th Sn Ty, tnh ng Nai v ri rc nhiu ni khc. Th c mu lng en hoc xm, mt en, lng khum, tai to hng ln trn. Khi lng nh s sinh 55-65g/con, th trng thnh 3,03,5kg/con. Tui phi ging ln u 5 thng, mi nm 6-7 la mi la 6-7 con. Tht thm ngon t m - Th Tn Ty Lan trng (Newzeland White) Nhp vo nc ta t Hungari nm 1997 v nm 2000; Hin nui trung tm d th Sn Ty v mt s tnh khc. Th c lng mu trng tuyn, mt , thn di 45cm. Khi lng th s sinh 50-60g/con. Trng thnh th c 5-5,5kg/con, th ci 4,5-5kg/con. tui phi ging ln u 150 ngy, mi nm 6-7 la, mi la 6-8 con. Th cung cp tht, lng , da. T hai ging th thun chng ny cho lai th c Tn Ty Lan vi th ci Vit Nam, con lai sinh sn tt hn v sinh trng nhanh, cho nhiu tht. + Chung lng nui th. Chung hoc lng nui th c lm bng vt liu d kim nh tre, na, g hoc c th bng khung st sn li thp. Chung t gn nh tin li cho chm sc v ni yn tnh. Trong gia nh mi bt u nui nn nui mt gia nh th gm mt th c hai th ci sinh sn, thng

214

xuyn s c 15-20 th con tui khc nhau, nh vy gn 3 lng cho th b m v hai lng nui chung th tht. Mt s kiu chung (ci) nui th gia nh (hnh 7.1). Cnh chung gm h thng mng n, mng ung tin cho th s dng trnh ri vi lng ph thc n, nc ung.

Hnh 7.1. Mt s kiu chung nui th + Cc loi thc n cho th. Thc n xanh cho th l cc loi l rau, c non, thn cy h u, cy ng, c, qu, cy ma Ma ng c th cho n c kh b ch kh, ch mn, ch xanh phi kh hoc ti. Nn cho n thm thc n tinh nh ht ng, cm, kh du lc, tngNu c nhiu loi thc n nn th t chn , n t do. Khi thay i thc n nn tin hnh t t hn ch cc bnh ng tiu ho th. Th n v ban m khng km g ban ngy nn c thc n cho th (lng thc n ban ngy v ban m bng nhau). Lng thc n ph thuc vo thi k sn xut ca th. Tt nht nn cho n tho mn (trong mng lun c thc n ) v c th iu chnh thc n hng ngy. + Phi ging cho th. Tui phi ging ln u th ci thng 4-4,5 thng, th c lc 5-5,5 thng chu k sinh dc ca th l 16-18 ngy. Th ci ng dc th

215

m h sng ty nim mc mu ti, dch nhn chy ra t ng sinh dc l lc th ci chu c. Thi gian phi ging tt nht l vo bui sng sm hoc chiu ti. Khi th ci ng dc a th ci n lng th c phi ging, nn h tr th c phi ging c thun li. Sau khi cho th ci vo lng th c 5 pht m khng phi ging c th a th ci tr li lng ca n v phi ging li vo ngy sau. + Chm sc th , th con. Th mang thai 30 ngy, c th sm hoc mun hn 1-2 ngy. Trc khi th m vo , co bi v nh lng trn vi lp n lt (l phi bo, c kh, rm kh mm). V vy, trc khi 3-4 ngy cn t vo chung th m. Th con mi sinh khng c lng, khng m mt ngay, khng ng c nn cn c v lt tt, trnh th con b xy xt da hoc cht rt. Sau khi th xong kim tra n con cho n nm tp trung v ph lng m. Th c th nhiu con nhng ch nn nui khng qu 8 con v th m ch c 8 nm v. trng hp n th con ra qu ng v nhiu n cng cch nhau 1-2 ngy c th thc hin san n, ghp . Th m ch nhy vo cho con b mt ln trong mt ngy m. Sau khi th con b xong nn gi yn tnh, c th a cha th con ra khi lng th m gi yn tnh cho th con. m bo gi thc n v nc ung cho th m v sa cho con. ** Th m nui dng tt, kho mnh c th cho phi ging ngay ln ng dc u tin lc 1- 3 ngay sau khi , thng thng nn cho phi li vo ln ng dc th hai sau khi , tc l 16 18 ngy sau khi . Nh vy, th c 6 7 la / nm. Mi nui th ln u nn cho tha 4 5 la / nm. Thi gian s dng th sinh sn l 3 nm. ** Th con sau khi ra sinh trng rt nhanh. Tun u th con ng nhiu t hot ng tr khi b sa. Tun th 2 lng bt u mc ra ph kn mnh, th con m mt v i li c. Tun th 3 th con ra khi v tp n thc n cng m. Cc tun tip theo th gim b, n tng dn thc n. Khi th 5- 6 tun tui c th cai sa v cho n thc n cng. Lc th 8 tun tui c th phn bit v tch nui ring c ci (hnh trang 41). V a i chung khc nui v bo th tht hoc bn ging. * V bo th tht: Sau khi cai sa chuyn th vo chung nui th tht. Nui nht 6- 8 th vo mt chung (tt nht l th cng mt n hoc hai n gn ngy nhau). Cho th n thc n theo nhu cu (tho mn) v ung nc. V sinh thc n nc ung, chung tri sch s. Nui tt lc 3- 4 thng tui

216

th t 1,8 -2,2 kg v c th bn tht. Mun nui ln hn na th phi tch ring c ci nui cc chung ring. Ch : Bt th phi ng cch, tay nm chc da vng st gy, tay khc ly mng th nhc ln khng c xch tai hoc hai chn sau dc ngc ln (hnh 7.2). Th con khi bt nm chc vng gia xng chu v mng nhc th ln u chc xung.

Hnh 7.2. Bt th ng cch (A) v khng ng cch (B) 7.4 Chn nui chim ct (nui ct) Chim cun ct gi tt l chim ct c thun ho Nht Bn t th k XI. Ct nui c ngun gc t chu , ct c nui ph bin nhiu nc trn th gii sn xut tht v trng. Hin nay, Nht Bn sn xut mi ngy 1,5 triu trng ct v khong 1 triu con ct tht; Php cng sn xut hn 300 nghn trng ct /ngy; Ai Cp mi nm xut khu hn 3 triu con ct tht. nc ta nui chim ct mi c quan tm gn y. Nm 1971-1972 Vin chn nui nhp ct vo nui v sn xut ct ging. min Nam ct c pht trin sm hn min Bc.Trong nhng nm gn y ngh chn nui ct ( nui chim ct) pht trin rng ri nhiu vng trong c nc, tp trung ven thnh ph, th trn, c h gia nh nui ti 50 nghn ct ; quy m trung bnh 500 - 2000 con /h. Chn nui chim ct mang li hiu qu kinh t v gp phn xo i gim ngho cho nhiu nng h nc ta. + Mt s c tnh sinh hc ca chim ct. - Chim ct c nhng tp tnh sinh hc ng ch l th gic rt pht trin nn c kh nng nhn bit v chn lc thc n cao, nhng v

217

gic v khu gic li km pht trin nn kh nhn bit v mi v thc n. Vi vy, ct rt d b ng c thc n do n phi thc n i, mc. - Chim ct cn mang nhiu c tnh hoang d, c im sinh sn ca ct c khc cc loi chim khc. Chim ct ci gi phm ln chc phn m l ra l gii c nh khoe m, g, nh nhau vi chim ci khc tranh dnh chim c. Sau khi xong phn vic p trng v chm sc chim non do chim c m trch, cn chim ci i tm bn v kt i vi cc chim c khc. Chim ct hoang d lm t trn mt t, theo ma, mi nm 4 la, mi la 15- 17 trng. Chim ct c thun dng thnh ct nui vn s ting ng, ting n, thng bay ln va u vo thnh lng, cht. Ngy nay, chim ct nui nht, cho n y , chm sc tt cho sn lng trng 300-360 trng/ nm, c con n 400 trng / nm. T l trung bnh 80-90%, khi lng trng trung bnh 10- 15g/ qu. Tui bt u trng khong 40 ngy, thi gian s dng trng n 14- 18 thng. - Chim ct c tc sinh trng nhanh. Lc 35 ngy tui ct trng c khi lng trung bnh 153g/ con, tng 18,8 ln khi lng lc mi n; ct mi khi lng 170g/ con, tng 20,8 ln lc s sinh. Khi vo ct c khi lng 140g, 6 thng nng 150-170g/con c bit c con ti 250g/ con (ty theo ging). - Nui ct khng i hi nhiu din tch chung nui, thc n chi ph khng nhiu nhng hiu qu chn nui cao. Mi ngy cho ct trng thnh cho n 20-23g thc n v ct cho mt qu trng nng 10-11g cho thy ct l loi gia cm nui c nng sut to trng cao. Tht v trng ct c gi tr dinh dng cao, d ch bin, ct c th nui lng vi mt cao ph hp vi cc vng ven thnh ph, th x t cht hp. + Cc ging chim ct. Trn th gii c nhiu ging chim ct khc nhau. Nui phc v gii tr, sn bn c ging ct Bp oai (Bop white); nui lm cnh, nghe ht nh ging Xinh Xinh (Singing gruil); ging nui ly tht v trng nh pharaoh ca Anh; Cotusnix Tatonica ca Nht Bn, mt s ging khc ca Php, M, Philippine, Malaysia. Nhn chung cc ging ct u c kch thc khng ln, m ct ngn, kho; cnh ngn, trn, yu, c 10 lng cnh s cp. ui ngn, mm gm 12 lng, phn ln u c 3 ngn chn. Chim ci ln hn chim c v mu lng cng sc s hn. nc ta nui ging ct Pharaoh (nhp vo min Nam t rt lu), khi lng trng thnh 180-200g/con. Khong nm 1980 nhp chim ct Php khi lng to hn Pharaoh, trng thnh khong 200-250g/con. Cc ging ct ny pha tp trong qu trnh pht trin chn nui ct.

218

Cn c vo mu sc v trng nhn bit thun chng ca cc ging ct. Ct Pharaoh thun v trng c mu trng v cc m en nh u nh u inh ghim. Ct Anh thun v trng c mu nu nht, cc m en to. Hin nay cc n ct nui thng nhn c trng c nhiu mu pha trn, m en to, nh khng nh nhau chng t ct b pha tp cc mc khc nhau. + K thut chn nui ct. - K thut nui ct con (1-25 ngy tui) * Chn ct mi n nhanh nhn, kho mnh, khi lng trung bnh ca ging 6-10g/con, lng mu vng vi cc vn en, loi b con h rn, kheo chn, d tt. * Cc thit b dng nui ct ** Lng m: kch thc lng m: Rng 1m di 1,5m cao 0,5m c bao li chng th d, chut, mo y lng cch mt t 0,4-0,5m. Li lt y cn c l nh, lt ba cng, ct trong nhng ngy u trnh ct b kt chn. ** Chung nui: Ct hay bay nhy nn thit k chung cn ch c im ny. Thng nui ct trn lng tng, tu iu kin t , loi ct nui m b tr chung nui thch hp. Yu cu chung nui sn phi lt li thp np trn lm bng li mm ct bay nhy khng ng vo sn trn. Vch chung c cc song dc k h cho ct ly c thc n, nc ung t bn ngoi thnh ca chung nui. Mt s ni c th nui trn nn c quy li v lt tru hay mn ca (mt s kiu chung nh hnh trang 213). - Mng n mng ung: Mng n cho ct 2 tun u thng dng mng rng 5-7cm, cao 2cm, di 20-30cm, trn c np li ngn khng cho ct con bi lm ri vi thc n mi chung ct t 2-4 mng n. Ct 3 tun tr ln dng mng n rng 5-7cm, cao 5-6cm, di 20-30cm, mng c mc bn ngoi chung, ct th u qua song ca ly thc n. Mng ung c nhiu dng: di, trn, tr. - Ngun si: Thng dng bng n in 45w lm ngun si trong chung nui ct. Khi khng c in c th dng n bo lm ngun si. Chung nui ct

219

Hnh 7.3. Chung nui ct

a.Ca; b.Mng n bng nhm hoc bng g; c. Mng ung; d. V hng phn; g.Mng n trng.

* Yu cu k thut khi nui ct; + Nhit trong lng m nhit trong 3 ngy u l 350C n 280C, tun th 2: 250C tun th 3 tr i nu thi tit tt khng cn ngun si nhng nhit khng di 200C. + nh sng cn 60w/m2. + Mt nui. S ct /m2 tun u 200-250 con, tun 2: 150-200, tun 3:100-150. Vi quy c ng knh 1m th nht c 200 ct tun u v 150 ct tun 2 v 100 ct tun 3. + Thc n cho ct. Thc n nui ct cn lng protein th 26-28% (cao hn g) c th tham kho cc khu phn bng 7.3. Hng ngy cho thc n vo mng nhiu ln, ch -1/3 mng, khng nn qu y trnh ri vi. m bo nc sch ,thng xuyn cho ct c ngy, m.

220

Bng 7.3. Khu phn thc n cho ct con (tnh trong 10kg hn hp) Nguyn liu n v Cng thc 1 Cng thc 2 Bt bp kg 3.0 1.0 Tm kg 1.0 3.0 Cm go kg 1.0 1.0 Bt c nht kg 1.5 1.5 Kh du lc kg 1.2 1.2 Kh du u tng Kg 1.0 1.0 Bt u xanh Kg 1.0 1.0 Bt s, xng Kg 0.2 0.2 Premix khong/ Premix vitamin Kg 0.05/0.05 005/0.05 Vitamin gi 4 10 - K thut nui ct : Ct con sau 20 ngy tui c th phn bit trng mi. Nui n 25 ngy tui th chn lc chuyn qua nui ct tht hoc gi li nui ct . + Chn ct trng, mi Qua mu sc lng chn. Ct trng lng c v hai bn m mu nu , ct mi lng c mu vng rm, lm m chm en. Chn ct trng : chn con thon th, nhanh nhn, kho mnh, lng ngc mu (verni) khng xen mu khc, khi lng ln (70-80g/con lc 20 ngy tui) c bu tinh trn cng sm co bp thng xuyn. Chn ct mi: Chn con u thanh t c nh va phi mt linh hot, lng mt, bng, lng ngc c m en trng lan ti bng, hu mn nim mc hng, xng chu rng. Khi lng 70-75g/con lc 20 ngy tui. + Ghp trng mi Thng thng ghp trng mi t nh nhng theo kinh nghim nhiu ngi nui ct th nui ct trng ti 3-4 thng tui mi cho phi ging v tui ny cho t l th tinh cao (>80%). T l ghp trng mi c th 23/5, 5/15 hoc 5/20 (5 trng cho 20 mi). Nu trng qu nhiu th cn m, p ln nhau gy tri lng, v u, cht, t l thp th t l th tinh thp. + K thut nui ct . Ct mi bt u qu trng u tin lc 42-45 ngy tui. T l tng dn v t cao nht ti 90-95% (biu t l trang 16). tp trung vo bui chiu t 13-18h (khong 75% tng s trng / ngy). Thi gian ko di ti 60 tun th gim .

221

H nh 7.4. th v t l ca ct Nhit thch hp cho ct 20-250C, ma h c nhit 35-370C ct gim i nhiu. V vy, cn chng nng cho ct trong ma h v gi m cho ct trong ma ng. Bng 7.4. Khu phn nui ct (tnh cho 10kg thc n) Nguyn liu Bt ng Cm go Bt c nht Kh du lc Bt u tng Bt u xanh Bt s Bt xng Bt c Premix khong Premix Vitamin Vitamin A,D,E gi 10g n v Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Gi Cng thc 1 2,5 2,0 1,2 1,2 1,5 1,0 0,3 0,1 0,1 0,05 0,05 4 Cng thc 2 3,0 1,5 2,0 1,2 0,5 1,0 0,3 0,1 0,2 0,5 0,5 4

222

nh sng: Cn 16h chiu sng/ ngy. Dng bng n 40-60w/3m2. Thc n: Ct cn thc n dinh dng cao v lng trng sn xut ra bng 10% khi lng c th ct. Protein th trong thc n l 24-26%, nguyn liu tt trnh thiu mc v khng thy i thc n t ngt. Khu phn cho ct c th tham kho bng 7.4. Ch : Trnh cc thay i t ngt thnh phn khu phn v m bo yn tnh, trnh n o, xo ng n ct . - K thut nui ct tht (25-50 ngy tui) Sau 25 ngy tui ct c chuyn em qua nui tht khng cn chn lc nu khng gi li nui ct . Tui bn ct tht thch hp lc 4050 ngy, lc my tht ngon, mm, nui di hn na s tiu tn thc n, hiu qu thp. Giai on 1-25 ngy tui nui nh quy trnh chn nui ct con. Giai on 26-50 ngy tui. Ct kho, n mnh d nui, chng ln. Cn cho n thc n nng lng cao, lng m trong thc n gim (2224%). Khi chuyn thc n c trnh t ngt. Mt nui 70-90 con/m2 (30-45 ngy tui). C th cho ct n t do. Khu phn nui ct tht tham kho bng 7.5. Bng7.5.Khu phn thc n nui ct tht (tnh trong 10kg thc n) Nguyn liu Bt bp Tm Cm go Kh du lc Bt c nht Bt u tng, u xanh Bt s, xng Premix khong n v Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Kg Cng thc 1 4,0 1,0 0,7 2,0 1,0 1,0 0,2 0,01 Cng thc 2 3,5 2,5 1,7 1,0 1,0 0,2 0,1

NI DUNG N TP, KIM TRA NH GI c im chnh ca cc i tng vt nui khng truyn thng (d, cu, hu, th, chim ct), K thut chn nui cc vt nui ny.

223

TI LIU THAM KHO CHNH

TING VIT
1. Nguyn Xun Bnh, Phan Ngc Chu...(1992).Hng dn nui ct, NXB Long An. 2. inh Vn Bnh (2004). K thut chn nui d sa, d tht, NXB Nng Nghip. 3. inh Vn Bnh, Nguyn Quang Sc (2004). Nui th gia nh, NXB Nng Nghip. 4. ng V Bnh (2002). Di truyn s lng v chn ging vt nui, Nh xut bn Nng nghip. 5. inh Vn Ci, Nguyn Quc Bc, Bi Th c, Nguyn Hoi Phng, L H Chu, Nguyn Vn Lin (1997). Nui b sa, Nh xut bn Nng nghip, TP. H Ch Minh 6. Vit Chng (2004). Phng php nui cu, NXB tng hp TP. H Ch Minh. 7. Nguyn Kim ng, Nguyn Minh Hon (2000). Di truy n ng vt, NXB Nng nghip. 8. Nguyn Kim ng, Trn nh Min...(1992). Chn ging v nhn ging gia sc. 9. V Duy Ging, Nguyn Th Lng Hng, Tn Tht Sn (1997) Dinh dng v thc n gia sc, NXB Nng nghip, H Ni. 10. Trn c Hnh, Nguyn Trng Tin (1996). Cy trng vt nui, NXB Nng Nghip 11. V Trng Ht, Trn nh Min, V Vn S, V nh Tn, Nguyn Khc Tch, inh Th Nng (2000). Gio trnh chn nui ln, Nh xut bn Nng nghip H Ni. 12. Hi chn nui Vit Nam (2001). Cm nang chn nui gia sc, gia cm. NXB Nng nghip, H Ni. 13. Hi ng Khoa hc Cng ngh, Ban ng vt v th y, B Nng nghip v Pht trin nng thn, (1997-1999-2001,2003). Bo co Khoa hc Vin Chn nui. 14. Nguyn Th Ngc Lan, Trn thng Thi (2004). Nui ct, NXB Nng Nghip, H Ni.. 15. Trng Lng (2003). S tay cng tc ging ln, NXB Nng.

224

16. Bi c Lng (1999) Thc n v nui dng gia cm, NXB Nng Nghip, H Ni. 17. L c Ngoan (2002). Gio trnh dinh dng gia sc, NXB Nng Nghip, H Ni. 18. Nin gim thng k- Tng cc thng k (2004), NXB Thng k, H Ni. 19. Nguyn Vn Tn, Nguyn Trn Quc, Bi Qu ( 1989). Chn nui TpI v II. NXB Gio dc. 20. Nguyn Thin, o c Th (1998). Cm nang k thut th tinh gia sc, gia cm, NXB Nng Nghip. 21. Vin Chn nui - B Nng nghip v Pht trin nng thn, 2004, At lt cc ging gia sc gia cm Vit Nam. TING ANH 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. Colin T. Whitetemore (1998), The science and practice of pig production, Blackwell Science. Cunningham E.P (1969), Animal Breeding theory. Institute of Animal Breeding, Oslo. Hammond K. Graser H.U, Mc Donald.C.A (1992), Animal Breeding. The Modern Approach. University of Sydney, Kinghorn B.(1994). Quantitative Genetics Manual. University of New England. McDonald et al.(1990), Animal Nutrition. NRC (1998)., Nutrient requirements for swine, Washington. Robert D.C, E. Taylor (1998), Scientific Farm Animal Production, fourth edition Macmillan Publishing Company. Richard, M.Bourdon,(1996), Understanding Animal Breeding.

225

THNG TIN V TC GI CA GIO TRNH

NH

PGS.TS Nguyn c Hng CH BIN - H v tn: Nguyn c Hng (Ch bin) - Sinh nm 1953, Ti Thanh Ha - Tt nghip i ngnh Chn nui, nm 1975; Ph tin s Chn nui, nm 1979; Ph gio s, nm 2001; Nh gio u t, nm 2002. - C quan cng tc: i hc Hu (B mn Chn nui chuyn khoa, Khoa Chn nui th y, Trng i hc nng lm- i hc Hu) - a ch Email: ndhung@hueuni.edu.vn Tham gia bin son: PGS.TS Phng Thng Long, TS Nguyn Xun B B mn Chn nui chuyn khoa, Khoa chn nui th y, Trng i hc nng lm-i hc Hu.

PHM VI V I TNG S DNG GIO TRNH

* Gio trnh dng cho sinh vin cc ngnh o to khng chuyn v chn nui: khi ngnh Nng Lm Ng, S phm nng nghip, sinh hc, kinh t nng nghipDng lm ti liu tham kho cho sinh vin, hc vin cao hc, nghin cu sinh cc ngnh lin quan n sinh hc-nng nghip. * Cc t kha: chn nui i cng, gio trinh chn nui, * Yu cu kin thc bt buc: Sinh hc i cng * xut bn , Nh xut bn i hc Hu, nm 2006.

226