You are on page 1of 10

Engyendererwaho yeihanga rya Uganda eyahinguzibwe 1995 (The 1995 constitution of the Republic of Uganda: Key Provisions Paraphrased)

Engyendererwaho eyahinguzibwe omwaka ogwa 1995 nikyo kiragiro kikuru kyeihanga rya Uganda (akacweka kayokayo kakabiri). Haba hariho ekiragiro ninga enyikiriza ekiri kuhakanisa engyendererwaho egi nikiba kitine makuru (akacweka kakabiri). Engyendererwaho egi neyereka amatembezo ageihanga rya Uganda ririimu. Kandi nikyo kiragiro kikuru ekirikwereka obugabe bwabantu omu Uganda. Obubabeire nibakora engyendererwaho egi, orwa 1995 abantu ba Uganda bakehayaho kwombeka ensi nungi ekwatirine ebyembera, obushubuzi nobutegyeki. Barabeire omukumanywa nokutura kwengyendererwaho yeihanga egi obwo begameire obwo barikorekyerera obumwe, obusingye, obwinganiza (democracy), nobugabe, emitwarize mirungi, nokweyongyerayo omumeisho. Ebyobwebembezi biri omungaro za bantu ba Uganda (akacweka kokubanza). Bunyamuyuganda ayine kando ori aheiguru yemweka ikumi na munana ayine obushoborozi bwokutera akaruru. Nobujunanizibwa bwomu nya Uganda ogwe kwehandikisa nko mutezi wakaruuru. (akacweka ka 59) eihanga niriza kukoora ekyishemeirire okureba ngu abanyeihanga abeikirizibwe kutera akaruru bayehandikisa kandi bakatera. Orukyiko rweihanga nurwija kukoora kukoora ebiragyiro ebya barema beihanga ba regyendereho kandi bakatera akaruuru. Abanyeihanga rya Uganda beine obujunanizaibwa bwo; (a) Kuha ekyeshongoro kyeihanga ekyitinisa (flag, coat of arms, currency) (b) Kuha ekyitinisa abobushoborozi na no bugabe bwa bantu (c) Okulinda abana na bakatarikwebatsa (d) Okulinda no butashishsa ebintu byeihanga (e) Okurwanrira eihanga ryabo. (f) Okuyamba omu kulinda ekiragyiro no butebekana (g) Okushashura emishoro (h) Okwehandikisa kutera akaruru (i) Okurwanisa enguzi nokushisha ebintu beihanga. ( j) Okutaha nokurinda obuhangwa Abantu boona nibeingana tihariho ori ahiguru yeiteka kandi tihashemereire okubaho okushoorora okukwatireine nobuhangwa, oburugo narishi erangi, obukomoko, oruganda, obuzarwa, edini, enyikiriza (akacweka 20). Eihanga teriririje kugira edini emwe

(akacweka 7) Abakazi nibaija kuhebwa obugabe burikwigana nobwa basheija (akacweka 33) abarema beine obugabe bwo kuhebwe ekitirisa kandi eihanga nahibarikutura nibatekwa kureba nga ebirema ebwo bwayejumba omukukora ebi barikubasa kukora(akacweka 35) Eihanga niritekwa kutaho obundi buryo bwokuyamba abantu emburabure barikushonorya obuhangwa emyaka, oburema obwaresigwe embera ayabireho enyikiriza na nebijendererwaho obwe borekwereire okwihaho obutariganizibwa (akacweka 32) abombaho mbaine obugabe bwokwejumba omubwobutejyeki(akacweka 36) Tihine omuntu wean orije kwihwaho amagara ge obwekigenderirwe kureka omukuhikiriza akibonerezo kitibweho eiteka abantu bashemerire kuhurikirizibwa omumishango ekwatirine nebwe sente hanwe nebwo bugabe bwamagara gabantu. Ishenjero riine obushorobozi kukoora ebiragyiro aha bwobusingye, obutebekana nenkurakuna yeihanga rya Uganda.(akachweka 79) Purezident niwe mukuru weihanga namahe ga Uganda(akachweka 98).

OBUSHOBOROZI BWABAANA.(Childrens rights)


Omwaana nooha? Ekitabo kikuru ekyamateeka omu Uganda (constitution) nikyoreka ngu omwaana nomuntu weena otakahikize emyaka 18. Obushoborozi nikimanyitsa obusingye bwokweshariramu kukora ekintu eki orikwenda. Abaana beine obushoborozi bwokubaho namagara marungyi. Amateeka omu Uganda tigarikwikiriza okweihamu enda. Amateeka tigarikwikiriza okushwerwa kwomwishiki/omuhara otakahikize emyaka 18 yobukuru. Omwana tashemereire kub a natwaana nabazeire. Omuzeire,okureka omwana ateine kireberera, nomushango. Abaana bashemereire kushoma; kwonka omuzeire tarigyemwa kuheera omwaana yaaba atarikubaasa eseente. Abaana bashemereire kubaho namagara marungyi.kwonka abaana bashemereire kwereberera kurungyi, kureba ngu tibarofa/abebremwa.

Abaana bashemereire kutuura murungyi, kwetantara oburwire.

omumwanya

Abaana bashemerire kurya, kandi nokunywa. Kwonka abaana bashemereire kuyamba

abazeire omukukora emirimo yomuka okuhinga, okwozya ebiintu/engoyi, etc)

Abaana bashemereire kuba nobwegamo burungyi. Omuzeire aine obujunanizibwa obwo. Abaana baabo. bashemereire kuzaana nabagyenzi

LOCAL COUNCIL COURTS.


Kooti za L.C niziheereza abaantu boona, namunonga aheidara ryahansi. Kooti za L.C zeine amadara ashatu; Eidara ryahakyaaro (village level) Eidara ryahamuruka (parish level) Eidara ryahagomborora (sub-county level) Kooti ezahaheidara ryekyaaro/omuruka zeine chairperson/chairman, vice chairman, hamwe na secretary/ omuhandiiki. Ahamadaara aga,obukiiko bushemereire kuba bweine abajwekyerwa beminyeeto, abakyara nabarema. Ekicweka kimwe omuri bishatu (1/3) byakakiiko bashemereire kuba abakyaara. Okuheereza ahakakiiko ka L.C, notekwa kuba ori omutuuze womwanya ogwo. Omuntu takubaasa kuhereza omubbkiiko bubiri nari akurenga ho, kandi oshemereire kuba aine emitwarize mirungyi munonga. Ashemereire kuba namanya arurimi kuringyi, kwonka nikirungyi yaaba namanya orujungu. Ebiintu ebikuru ahabukiiko bwa L.C Abakukurira obukiiko bwa L.C bashemereire kukuratira amateka, kwenda kuhikiriza emirimo yaabo. Oburyo/oburinganiza:- abebembezi bobukiiko bwa LC tibashemereire kosonsora omumirimo yaabo.Tibashemereire kushisha obwire, kukorera omubihama/bweshereki. Bashemereire kuhurikiza embaju zoona, batakashazire emishango.

Abebembezi bobukiiko bashemereire kuha abakyara ekitinisa (obufura). Abakazi beine omurimo mukuru; tigwabutosha. Abaantu tweena nitwingana. Tiheine muuntu ashemereire kuba nabonabonesebwa; ahabwediini, emyaka, oruganda, etc Emitwarize:-abebembezi bobukiiko bwa L.C bashemereire kuba nemitwarize mirungyi. Bashemereire kuba abanyamazima. Obukiiko bwa L.C nibubaasa kuhurira/kushara emishango eretsirwe abantu abakutura omubicweka/omumwanya ogwe yonka. Kandi esente zikwatsire ahamishango egyo tizishemereire kuba nyingyi. Obukiiko nibubaasa kushara emishango nkeyeitaka,eyamaka, ebikwatsire aha buhunguzi, etc.. L.Cs nizibaasa kushara emishango ekwatsire aha baana; eg, okweiba,okurwaana,okushisha ebiintu, etc Okushara emishango omu kooti za L.C Obukiiko bwa L.C nibubaasa kushara emishango,reru bukore ebiragiro nkeebi hanu aheifo: Okuteerana Okuranga/okumanyisa omukucoondoza. abantu ebyaruga

Okuragurira-kushashura owatsinga omushango Okwehohoora- kooti nebaasa kuragiira ngu ori omunshobi ashabe okusassirwa. Okutanzya-ou omushango gwatsinga omunshobe. yaaba ari

Omuntu yaaba atashemereirwe nenshara yomushango omu L.C I, aine obushoborozi kugutwaara omu L.C II(ahamuruka). Emishango yaruga omu L.C II netwarwa ahagomborora(L.C III). Kandi emishango yahagomborora netwarwa omu kooti yomuramuzi.

EITAKA (Land matters)


Eitaka ryoona omu Uganda riri omumikono yAbanyauganda. Buri muntu nabaasa kutunga eitaka omumiringo egyi; Customary land tenure system. Freehold tenure system. Leasehold tenure system. Mailo land tenure system. Customary land tunure system. Ogu nomuringo gwokutunga eitaka,ogurikukuratira emitwarize yabaantu omumwanya emitwarize yabaantu omu mwanya ogwo/ekicweka ekyo niyo erikukuratirwa. Akarungyi kekyaapa kyeitaka. Ekyaapa nobwaakareebi. Nikiyamba kworeka bakama beitaka. bakama beitaka nibabaasa kurihindura,kuryeiha omu customary tenure,bakarita omu freehold tenure.Kwonka freehold terikuhindurwa kuba customary tenure.

Freehold tenure system. Freehold tenure system nikimanyitsa ngu omuntu aine eitaka rye, kuhitsya ahamuheru. Akarungyi ka freehold ni; nobaasa kukoresa eitaka ryawe nkoku orikwenda. Okuguza eitaka kworobi. Okutsinga eitaka kworobi. Okuraga eitaka kworobi.

Okuhindura ekyaapa/eitaka. 1) Omuguzi nomutunzi weitaka bashemereire kuhandiika endagaano erikworeka okuguza nari okuguza eitaka.
2)

Batyo bashemereire kwijuza orupapura ekirikworeka ngu omutunzi yayikiriza kuhindura amaziina aha kyaapa (transfer forms) Omuguzi nari omutunzi ashemereire ku twaara ekyaapa na transfer forms omu baanka akashashura omushoro (stamp duty)

3)

4) Commissioner arikukurira ebyokuhandiika amataka ashemereire kubuririza aha bikwatsire aha eitaka eryo. Aine kumanyisa omuguzi/omutunzi. 5) Eitaka ryaba riteine nshoonga yoona, commissioner nahandiika okuhindurwa kweitak eryo. 6) Ekyaapa kyomutunzi nikisharwamu. Ekyomuguzi nibakitaho omukono.
7)

Ekyaapa kyabura, nobaasa kutunga ekindi ekirikwetwa certified copy

8) Waaba oine obuzibu nokuhandikwa kweitaka nobaasa kuterera ekitongore kyebyamataka aha 0414-373511

Leasehold tenure. Mukama weitaka nagumanaryo kuhitsya ahamuheru gwobunaku obwikirizibweho omundagaano (lease) buraahwere. Mukama weitaka nabaasa kushashura seente,nabaasa kukora endagano na government , atungye ekyaapa kyeitaka eryo.

OKUHANDIIKA OBURAGYE (Wills ) Oburagye niki? Oburagye norupapura oruri kworeka ebirabeho,nari ebirikukwata ahakugabana ebintu byomugyenzi/omuntu. Oburagye nibukora ryari? Oburagye nibukora mukama wabwo yafa. Akarungi kokuhandika oburagye. Okuhandiika oburagye nikutuyamba okwetantara empaka. Nikuyamba okwetantara okushisha/okufandagaza ebintu byomugyenzi. Omuntu aine omugisha gwokuraga ebintubye; akabisigyira abainemu obwesigye. Omuntu nabaasa kwemeka omuntu omwesigwa kureberera ebintubye. Nikuyamba omuzaire abaana bato; kwemeka omunyabuzare orabareberere nyakuhandiika kuyakufa. Nikuyamba kworeka ebintu byona ebi nyakuhandiika aine.

Noha orikubaasa kuhandiika oburagye ? Burimuntu wena oine emyaka 21, nari okweyongyerayo.

Burimuntu wena oshororukire omumutwe. Omuntu wena otagyemirwe.

Oburagye nibubikwa nkahi ? Omumwanya gwena, kwonka abantu bingyi bakira kububika; Omu baanka eyi nyakuhandiika abikamu eseente. Omwebembezi wakakiiko ka L.C 1 omwesigwa. Omwebembezi wediini (ekanisa, ekereziya etc) weena omwesigwa. Ofiisi yapuliida (omutonganizi) waawe.

Oburagye nibukorwa buta? Oburagye nibukorwa orikukuratira amadara aga; Nohandiika amaziina nobutaaho bwawe. Okuratanisa amaziina gabantu abu orikwenda bagabe ebintu byawe. Okuratanisa eiziina ryomuhunguzi wawe. Waaba oine abaana bato,nohandiika obu orikwenda babareberere. Handiika abantu abu orikwenda kuraga,otyo nebintu ebiwabaraga. Teeka omukono/ekinkumu ahaburagye omumaisho gabajurizi mushanju (7).

Abajurizi 2 bashemereire kuhandiika amaziina, obutaaho bwabo; kandi bashemereire kutaho omukono/ekinkumu. Oburagye nibubaasa kuhandiikwa omururimi rwona. Nimbaasa kukoraki kureba ngu oburagye bwangye bwakuratirwa? Nekyomugasho kureeba ngu ebintu byawe wabiraga omuburinganiza. Abaana boona, abazeire aheru yamaka, nabahindwirwe bashemereire kutunga ebintu.

You might also like