Osmangazi niversitesi Mh.Mim.Fak.Dergisi C.XVII, S.1, 2003 Eng.&Arch.Fac.Osmangazi University, Vol.

XVII, No: 1, 2003

ELK YAPILARDA BAYRAK LEVHALARININ SSMK DAVRANIININ ARATIRILMASI

Yavuz Selim TAMA

ZET: Bayrak levhalar, elik yap elemanlarnn birleimlerinde gemite olduu gibi gnmzde de yaygn olarak kullanlmaktadr. zellikle kafes (dzlem ve uzay) sistemlerin ve stabilite (dey, yatay ve yanal) elemanlarnn tekilinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu almada, sismik ykler altnda bayrak levhalarnn davran ve bu davrann tayc sistem zerindeki etkileri aratrlmtr. Ayrca, uygulamada dm noktalarnn bayrak levhal olarak tekilinde dikkat edilmesi gereken hususlar da ksaca anlatlmtr. ANAHTAR KELMELER: elik Yap, Bayrak Levhas, Sismik Davran

THE INVESTIGATION ON THE SEISMIC BEHAVIOR OF GUSSET PLATES IN STEEL STRUCTURES

ABSTRACT: The gusset plates are commonly used to connect members of steel structures today, as in the past. It is widely used especially in the design of truss (plane and space) systems and stability elements (vertical, horizontal and lateral). In this study, the behavior of gusset plates under seismic loads and the effect of this behavior on the structural system are investigated. Additionally, the matters to be taken into consideration in the design of connection nodes with gusset plates in practice is briefly explained. KEYWORDS: Steel Structure, Gusset Plate, Seismic Behavior Pamukkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi naat Mhendislii Blm

17

I. GR
Bayrak levhalar gemite elik kpr yaplarnda, binalarda ve endstriyel yaplarda dm noktas tekilinde youn olarak kullanlmtr. Gnmzde ise, bunlara ilaveten elik aprazl yap erevelerinde, elik apraz elemanlarnn ekil 1 de grld gibi kolon ve kirilere balanmasnda da yaygn olarak kullanlmaktadr.

ekil 1. elik yaplarda yaygn olarak kullanlan yanal destekleme biimleri. Bu almada, bayrak levhalar hakknda ifade edilen hususlarn byk bir ounluu kafes sistemlerde kullanlan bayrak levhalar ve dier bayrak levhas uygulamalar iin de geerlidir.elik aprazl erevelerde en yaygn kullanlan bayrak levhas detaylar ekil 2 de gsterilmitir. ekil 2 de gsterilen bayrak levhal birleimlerde, bulonlu olarak tekil edilen birleim detaylar kaynakl olarak da tekil edilebilir.

ekil 2. Bayrak levhal birleim detaylarna rnekler.

18

II. BAYRAK LEVHALI BRLEMLERN SSMK DAVRANII

II.1 Bayrak Levhalarnn Gemi Depremlerdeki Performans Bayrak levhalarnn gemite yaanan depremlerde genel olarak tatmin edici bir davran sergilemi olduu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, 1985 Mexico [1], 1994 Northridge [2] ve 1995 Kobe [3] gibi byk depremlerden sonra yaplan incelemelerde, az da olsa bayrak levhalarnda baz hasar oluumlar tespit edilmitir. Bu incelemeler esnasnda, bayrak levhalarnda karlalan hasar biimleri; 1. Bayrak levhalarn ana tayc (kolon, kiri vb.) elemanlara balayan kaynak dikilerinin kopmas, (ekil 3.d), 2. Bayrak levhalarnn burkulmas, (ekil 3.c), 3. Bayrak levhalarnn veya diyagonal elemanlarn net kesit alanlarnn kopmas, (ekil 3.a,b), eklinde sralanabilir.

ekil 3. Gemi depremlerde, bayrak levhalarnda gzlemlenen hasar biimleri, [4]. Bu hasar trlerinin byk bir ounluu, zellikle net alanlarn gevrek krlmas, bayrak levhas birleimlerinin snek olmayan tasarm ve yetersiz detaylandrlmas ile ilikilendirilmitir. Bayrak levhal birleimler, elik aprazl erevelerin en kritik elemanlar olduu iin, bu birleimlerin hasara uramas, erevelerin rijitliinde ve dayanmnda byk kayplar meydana getirir.

19

II.2 Bayrak Levhalarnn Laboratuar Ortamndaki Sismik Davran Bayrak levhalarnn gerek davrannn aratrlmas iin gemite ok sayda deneysel alma yaplmtr. Bu konu zerine ilk deneysel alma Rust-1938 tarafndan gerekletirilmitir. Daha sonra, Russell C. Brinker tarafndan yaplan deneysel almalar sonucunda bayrak levhalarnda gerilme dalnn 300 lik bir a ile gerekletii belirlenmitir. 1952 de R. E. Whitmore tarafndan gerekletirilen deneysel almalar sonucunda ise, bayrak levhas zerinde gerilmelerin, bayrak levhasna birleen kafes elemanndan itibaren 300 lik bir a ile dald dorulanmtr, (ekil 4).

ekil 4. Bayrak levhasnda gerilmenin 300 lik bir a yaparak yaylmas. Bayrak levhalarnn sismik davrannn aratrlmas zerine ilk deneysel alma Astaneh-Asl, Goel and Hanson [5,6] tarafndan gerekletirilmitir. Bundan nce yaplan almalarn tamam, bayrak levhalarnn tek dorultuda itilmesi veya ekilmesi eklinde monotonik olarak gerekletirilmitir. Bu almada ise, ana tayc elemanlara (kolon-kiri) balantlar bayrak levhalar ile yaplm 1/1 lekli, ift kebentli 17 adet diyagonal eleman evrimsel (itme ve ekme) yklemeye tabi tutulmutur, [5]. Yaplan bu deneysel almalar sonucunda, elik aprazl erevelerde, diyagonal elemanlarn burkulma dorultusunun bayrak levhalarnn evrimsel yklemeler altndaki davran zerinde ok etkili olduu grlmtr. Herhangi bir diyagonal eleman, ereve dzlemi dnda burkulursa, plastik mafsallar bayrak levhalar zerinde meydana gelir. Bu plastik mafsallarn dnmeye kar serbest kalmaya ihtiyac vardr. Bayrak levhasnn serbest olarak dnmesini salayabilmek iin, ekil 5 de gsterildii gibi, diyagonal elemann ucu, bayrak levhasnn kolon-kiri gibi ana tayc elemana birletirildii u ksmlarnn ke blgelerinden en az 2t, (t=bayrak lev. kalnl) kadar uzakta tekil edilmelidir, [6].

20

ekil 5. Dzlem d burkulmada, bayrak levhalar iin gerekli 2t mesafeleri, [6]. Astaneh-Asl et al.(1981) tarafndan yaplan bu deneysel almalarn nemli dier bir sonucu da, daha nce monotonik olarak sadece itme veya ekme eklindeki tek ynl yklemeler iin belirlenen 300 lik a ile gerilmelerin dald ilkesinin evrimsel ykler altndaki bayrak levhalar iin de geerli olduunun dorulanmasdr, (ekil 6.a). Ayrca, perinli veya bulonlu bayrak levhalar iin nerilen bu 300 lik gerilme dalnn kaynakl tekil edilen bayrak levhalar iin de uygulanmas Astaneh-Asl et al.(1982) tarafndan nerilmitir, (ekil 6.b).

ekil 6. a-) Bayrak levhas zerinde Whitmore tarafndan kabul edilen gerilme dal b-) Whitmore un kabulnn kaynakl bayrak levhalarna uygulanmas, [6]. Astaneh-Asl (1989 and 1991), V aprazl birleimleri temsil eden farkl bayrak levhal birleim zerine evrimsel testler yapmtr. Bu farkl birleim biimi ekil 7 de gsterilmitir. Yaplan bu almada, diyagonal eleman eksenlerinin kesime noktalarnn yerinin, birleimin sneklii zerindeki etkisini aratrmak amalanmtr. ekil 7.a da grld gibi, numune-1 de diyagonal elemanlarn kesiim noktas bayrak levhasn yatay kirie balayan ke kaynak dikilerinden 2 inc. ( 50.8 mm) daha yukarda olacak biimde dzenlenmitir. Numune-2 de ise (ekil 7.b) diyagonal elemanlar, bayrak levhalarn yatay kirie balayan kaynak hatt zerinde kesiecek biimde dzenlenmitir. Numune-3 de ise (ekil 7.c), diyagonal elemanlarn eksenleri yatay kiriin ekseni ile akacak biimde dzenlenmitir. Diyagonal elemanlar hem ekme hem de basn kuvvetleri altnda test edilmitir.

21

ekil 7. evrimsel ykleme altnda test edilen bayrak levhal birleimler, [7]. Diyagonal elemanlarn kesiim noktas ekil 7.a da grld gibi tekil edilen numne-1 de bayrak levhas genel olarak ok snek bir davran sergilemitir. Bayrak levhasnda, ekme etkisi altnda herhangi bir kopma meydana gelmemitir. Yine, basn etkisi altnda da 6 adetten fazla elastik olmayan byk evrimsel yklemeden sonra bile bayrak levhasnda burkulma oluumu gzlemlenmemitir. ekil 7.b de gsterilen numune-2 de snek bir davran sergilemitir, fakat numune-1 kadar snek deildir. ekme etkisinde herhangi bir kopma olumamtr. Basn etkisi altnda ise herhangi bir burkulma olumadan numune 5 adet byk elastik olmayan evrimsel yklemeye dayanmtr. ekil 7.c de gsterilen numune-3 de ise arzu edilmeyen ve ksmen gevrek bir davran meydana gelmitir. Bu numune, sadece 2 adet byk elastik olmayan evrimsel yklemeye dayanabilmitir. Basn etkisinde numunede nemli burkulma hasar olumutur. ekme durumunda ise blok kayma hasar altnda kopma meydana gelmitir.

III.

SNEK DAVRANI N BAYRAK LEVHALARININ SSMK TASARIMI

Bir bayrak levhas, zerine etkiyen kuvvetleri emniyetle aktarabilecek dayanma sahip olmaldr. Bayrak levhasna birletirilmi olan diyagonal elemannn dzlem d burkulmas durumunda, bayrak levhas, diyagonal elemannn ihtiyac olan u dnmesini salayabilecek yeterli sneklie sahip olmaldr. Bayrak levhal olarak tekil edilmi bir birleimde, bayrak levhasnn kopmas, o bayrak levhasna birletirilmi olan diyagonal elemann ve elik aprazl erevenin rijitliinde ve dayanmnda byk bir azalmaya neden olur. Bu ekildeki rijitlik ve dayanm kayplar elik aprazl

22

erevenin arzu edilmeyen gevrek bir davran sergilemesi ile sonulanabilir. Bu tarz gevrek davranlardan saknmak iin, bayrak levhas birleimlerinde hasar oluumunun akma davran eklinde gereklemesi salanmaldr. Bayrak levhal herhangi bir birleimin sismik tasarmnda ilk adm hasar modlarn (veya limit durumlar) belirlemektir. Daha sonra, hasar biimleri istenilen oluum srasna gre belirlenmelidir, (krlma gibi gevrek ve arzu edilmeyen hasar biimlerinden nce, akma gibi arzu edilen ve snek olan hasar biimlerinin oluumu salanacak ekilde). Depremler srasnda, diyagonal elemanlar, bazen de bayrak levhalar en aktif elemanlardr. Bu elemanlar, bir depremde akma, burkulma ve dier hasar modlarn tecrbe ederler. ekil 8 de verilen bir diyagonal eleman zerinde drt ayr blge tanmlanmtr, [4]. Bunlar; a. rg eleman, b. rg elemannn bayrak levhasyla birleim blgesi, c. Bayrak levhas, d. Bayrak levhasnn kolon veya kiri gibi mesnet elemanlarna birleim blgesi. Bu drt farkl blgenin kendisine zg hasar oluum ekilleri vardr. Arzu edilen ve snek bir sismik davran salamak iin yukarda bahsedilen bu drt blgenin herbirinde gelien hasar ekli, akma davran eklinde olmaldr ve kopma-krlma gibi gevrek bir hasar eklinde olmamaldr. Bu drt blge bir zincirin halkalar gibi diziler halinde olduu iin, bir deprem srasnda en zayf olann daha aktif bir konuma gemesi ve bu en zayf blgenin ekme durumunda akma, basn durumunda ise burkulma davran sergilemesi beklenir.

ekil 8. Tipik bir X yanal destekleme biimi ve drt nemli blge, [4].

23

elik aprazl bir erevenin global snekliini artrmak iin yukarda bahsedilen drt blgenin hasar oluum biimleri ekil 9 da gsterildii gibi hiyerarik bir dzende olmaldr. Bu sralamada, drt blge iin de istenen hasar oluum ekli akma davrandr. Diyagonal elemannn akmas, elik aprazl ereve iin byk bir sneklik salar ve byk eksenel plastik deformasyonlarn olumasna neden olur. ayet bir elik aprazlama sistemi ekil 9 da gsterilen hasar oluum sras dikkate alnarak dizayn edilmise, sistem elemanlarnn gevrek krlmas nlenmi olacak ve arzu edilen snek bir davran elde edilecektir.

ekil 9. elik aprazl ereve elemanlarnda hasar oluum sralamas, [4]. III.1. Bayrak Levhalarnn Sismik Tasarm Herhangi bir bayrak levhasnda arzu edilen oluum srasna gre hasar ekilleri; a. Bayrak levhasnn Whitmore alannn yrtlmas, b. Birleik gerilmeler altnda bayrak levhas kritik kesitinin akmas, c. Bayrak levhasnn burkulmas, d. Bayrak levhas ularnn burkulmas, e. Blok kayma, f. Bayrak levhas net alannn yrtlmas eklinde sralanabilir. Bu hasar oluum trleri ekil 10 da ematik olarak gsterilmitir.

ekil 10. Bir bayrak levhasnda karlalan hasar oluumlarnn sralanmas

24

III.1.a. Bayrak Levhas Whitmore Alannn Akmas Bu hasar oluum ekli bayrak levhalarnda en ok arzu edilen hasar biimidir. Bayrak levhasnn akmas, dorudan ekme, basn, eilme momenti, kayma veya bunlarn birleik etkilerden dolay olabilir. Dorudan ekme veya basntan dolay akma davran, Whitmore alan zerindeki direkt gerilmeden dolay Whitmore etkili geni alan iersinde oluur. Dorudan eksenel ykten dolay bir bayrak levhasnn akma kapasitesi denklem (1) kullanlarak belirlenebilir.

Py = Agw Fy
Py Agw Fy = Nominal eksenel akma yk = Whitmoreun 300 lik hatt zerindeki bayrak levhas brt alan = elik iin artnamelerde verilen minimum akma dayanm

(1)

III.1.b. Birleik Gerilmeler Altnda Bayrak Levhasnn Akmas Bayrak levhalarnn kritik kesitleri, eksenel kuvvet, eilme ve kesmenin birlikte etkimesi durumunda akma davran gsterir. Kombine yklere maruz bayrak levhas kapasitesini belirlemek iin Denk.2 ifadesi kullanlabilir, [4].
N N y M + M p
2 4

V + V y

1,0

(2)

M Mp N Ny

= Eilme momenti = Kesitin plastik moment kapasitesi = Eksenel kuvvet = Eksenel yk altnda akmada kesit kapasitesi, ( N y = A Fy )

V Vy

= Kesme kuvveti = Kesmede akma durumunda kesit kapasitesi, (V y = 0.6 A Fy )

= Akma hasar modlar iin dayanm faktr, ( = 0.90)

III.1.c. Bayrak Levhalarnn Burkulmas

Dorudan etkiyen basn kuvvetlerinden dolay, ekil 11 de gsterildii gibi, diyagonal elemann u ksmnn hemen gerisinde kalan alanlarda bayrak levhas burkulabilir. Bu

25

ekilde dorudan basn etkilerine maruz kalan bir bayrak levhasnn burkulma kapasitesi, Whitmore etkili genilii dikkate alnarak, (ekil.11) denklem (3) ile belirlenebilir.

Pcr = Agw Fcr

Pcr
Fcr

(3)

= Kritik burkulma yk = Whitmore etkili genilii iersinde kalan 25 mm (1.0 inc.) geniliindeki bayrak levhas eridi zerine etkiyen kritik basn gerilmesi.

ekil 11 de gsterilen bu 25 mm geniliindeki para bir kolon gibi davranr ve ilgili kolon denklemleri kullanlarak tasarlanr. Bayrak levhalar iin etkili boy faktr deerinin K=1,2 olarak alnmas tavsiye edilmektedir, [8].

ekil 11. Bayrak levhalarnn burkulmas ve burkulma kapasitesinin hesap modeli, [4].
III.1.d. Bayrak Levhas Ularnn Burkulmas

Serbest ulu bayrak levhalarnda uzun olan serbest ular burkulur. Bu serbest ularn burkulmas istenmeyen bir hasar eklidir. zellikle evrimsel ykler altnda, u burkulmas bayrak levhasnn snekliini azaltr. U burkulmas oluumunu nlemek iin Astaneh-Asl,(1998) tarafndan denklem (4) nerilmitir.

L fg t
E Lfg t

0,75

E Fy

(4)

= Malzeme elastisite modl = Bayrak levhasnn serbest u boyu = Bayrak levhas kalnl

26

III.1.e. Blok Kayma Hasar

Blok kayma hasar nispeten gevrek bir davrantr ve bu nedenle arzu edilmeyen bir hasar biimidir. Snek bir bayrak levhas tasarm yapmak iin, blok kayma hasarnn akma hasarndan nce olumasna msade edilmemelidir. Blok kayma hasarnda bayrak levhas kapasitesinin akma durumundaki kapasitesinden daha byk olmasn salamak iin (yani akma hasarnn daha nce olumas iin) denklem (5) kullanlmaldr.

Pbs (1,1 R y Py )

(5)

Pbs Pn Ry

= Akma hasar modlar iin dayanm faktr, ( = 0.90) = Blok kayma hasarnda bayrak levhasnn nominal kapasitesi. = Bir elemann nominal eksenel dayanm = Beklenen akma dayanmnn minimum akma dayanmna oran, [R y = (Fye Fy )]

Gnmzde retilen elik trlerinin gerek akma noktas standartlarca verilen deerlerden daha yksektir. Bu nedenlede AISC (1997)[9] artnamesinde levhalar iin

Ry=1,1 olarak verilmektedir. Fu Ant 0.6 Fu Anv Pbs = 0.6 R y Fy Agv + Fu Ant Fu Ant < 0.6 Fn Anv Pbs = 0.6 Fu Anv + R y Fy Agt
Agv Agt Ant Anv Fu

(6) (7)

= Kaymaya maruz kalan brt alan = ekmeye maruz brt alan = Net alan = Kaymaya maruz net alan = Standartlarca belirlenen minimum ekme dayanm

III.1.f. Bayrak Levhas Net Alannn Yrtlmas

Bayrak levhas net alannn yrtlmas en son arzu edilen bir hasar eklidir. Dier hasar oluum ekillerine gre daha gevrek olan bu hasar biiminin bayrak levhasnn akma davran gstermeden nce olumamasn salamak iin denklem (8) ifadesinin kontrol nerilmitir. Bayrak levhalar zerine yaplan testler, bayrak levhalarndaki net kesit yrtlmasnn Whitmore etkili alan iinde olutuunu gstermitir.

27

n Pn (1,1 R y Py )
Pn = Fu Anw
Anw

(8) (9)

= Whitmore kesiti boyunca bayrak levhas net alan = Yrtlma iin dayanm faktr, [n=0,75, AISC (1997)]

IV. BAYRAK LEVHASI-MESNET BRLEMNN SSMK TASARIMI

ekil 12 de tasarmclar tarafndan kullanlan, bayrak levhalarndan mesnetlendikleri elemanlara yk aktarm biimlerini ifade eden 4 ayr yntem gsterilmitir. Bu 4 yntemden herhangi birisi kullanlarak reaksiyon kuvvetleri belirlenir. Daha sonra belirlenen bu reaksiyon kuvvetleri kullanlarak bayrak levhalarnn alttaki elemanlara birleimi gerekletirilir. Arzu edilen sismik davran ve snek bir birleim elde etmek iin, birleim blgesinin tasarmnda, akma davrannn gevrek hasar biimlerinden nce olumasna imkan verilmelidir.

ekil 12. Bayrak levhas mesnet kuvvetlerinin belirlenmesinde kullanlan yntemler, [4].

V. SONULAR
Bayrak levhalarnn sismik tasarm zerine yaplan bu aratrmada aadaki sonulara ulalmtr. 1. Bayrak levhalar gemite yaanan depremlerde genel olarak arzu edilen bir davran sergilemitir. Bununla birlikte, 1985 Meksika, 1994 Northridge ve 1995 Kobe gibi byk depremlerden sonra bayrak levhalarnda baz hasar oluumlar gzlemlenmitir.

28

2. Bayrak levhalarnda gerilme dal, bayrak levhasna birletirilen diyagonal elemandan itibaren 300lik bir a ile datlr, (ekil.4). Civatali birleimler iin belirlenen bu gerilme dal kaynakl bayrak levhas birleimleri iin de geerlidir, (ekil.6). 3. elik aprazl erevelerde, diyagonal elemanlarn burkulma yn bayrak levhalarnn sismik davran zerinde byk etki yapar. Diyagonal elemanlarn dzlem d burkulmasnda plastik mafsallar bayrak levhalar zerinde oluur. Bu durumda, bayrak levhalarnn serbest olarak dnmesini salayabilmek iin, diyagonal elemann bayrak levhasna birletii u ksm ile bayrak levhasnn esas tayc (kolon-kiri) elemanlara birletirildii u ksmlarnn ke noktalar arasnda en az 2t t=bayrak levhas kalnl kadar bir mesafe salanmaldr, (ekil.5). 4. Daha iyi bir sismik davran, daha yksek sneklik ve daha ksa bayrak levhas kullanmn salamak iin ekil 7.a ve b de gsterilen dmerkez bayrak levhal birleimlerin kullanm tercih edilmelidir. 5. Bayrak levhal olarak tekil edilmi olan bir birleimde, bayrak levhalarnn kopmas, o bayrak levhasna birletirilmi olan diyagonal elemann ve erevenin rijitliinde ve dayanmnda nemli bir azalmaya neden olur. Bu ekildeki rijitlik ve dayanm kayplar elik aprazl erevenin arzu edilmeyen gevrek bir davran sergilemesi ile sonulanr. Bu tarz gevrek davranlardan saknmak iin, bayrak levhas birleimlerinde hasar oluumunun akma davran eklinde gereklemesi salanmaldr..

KAYNAKLAR
[1] Astaneh-Asl, A., A report on the behavior of steel structures during September 19,

1985 earthquake of Mexico, Proceeding, Annual Technical Session, Structural

Stability research Council, Lehigh University, April, 1986. [2] Astaneh-Asl, A., Bolt, B., McMullin, K., Donikian, r. R., Modjtahedi, D. and Cho, S.W., Seismic performance of steel bridges during the 1994 Northridge

earthquake., Reprot No. UCB/CEE-Steel-)4/01, Department of Civil Engineering,

University of California, Berkeley, April, 1994.

29

[3] Astaneh-Asl, A., Kanada, M., Performance of steel bridges during the 1995

Hanshin Earthquake., Proceeding, Struc. Steel Design Seminar-2, University of

California, Berkeley, 1995 [4] Astaneh-Asl, A.,Seismic Behavior and Design of Gusset Plates, Steel Tips, Structural Steel Educational Council Technical Information and Product Service, December, 1998. [5] Astaneh-Asl, A., Goel, S. C., and Hanson, R. D., Behavior of steel diagonal

bracing., Proceeding, ASCE Conference, St Luis, Preprint 81-522, 1981.

[6] Astaneh-Asl, A., Goel, S. C., and Hanson, R. D., Cyclic behavior of double angle

bracing members with end gusset plates, Report no. UMEE 82R7, University of
Michigan, Ann Arbor, 1982. [7] Astaneh-Asl, A., Simle Methods for Design of Steel Gusset Plates., Proceedings, sessionRelated to Steel Structures, Structeres Congress. Published by ASCE, New York, NY, USA, p345-354, 1989. [8] Brown, V.L.S., Stability of Gusset Connections in Steel Structures, Doctoral Dissertation, Depart. Of Civil Engrg., Univ. of Delaware. [9] AISC (1997), Seismic Provision of Structural Steel Buildings, American nstitute of Steel Construction, Chicago.