Professional Documents
Culture Documents
Nh xut bn Y hc H ni - 2006 1
Ch bin: PGS. TS. Trng Th K Tham gia bin son: ThS. Nguyn Anh Tun TS. Phm Khnh Phong Lan ThS. Th Thu PGS. TS. ng Vn Tnh ThS. Trng Ngc Tuyn Tham gia t chc bn tho
Li gii thiu
Thc hin Ngh nh 43/2000/N-CP ngy 30/08/2000 ca Chnh ph quy nh chi tit v hng dn trin khai Lut Gio dc, B Gio dc v o to v B Y t ph duyt, ban hnh cc chng trnh khung cho o to Dc s i hc. B Y t t chc thm nh sch v ti liu dy hc cc mn hc c s v chuyn mn theo chng trnh mi nhm tng bc xy dng b sch chun trong cng tc o to Dc s i hc ngnh Y t. B sch Ho hu c c bin son theo chng trnh o to mn Ho hc hu c thuc chng trnh gio dc ca i hc Y Dc thnh ph H Ch Minh trn c s chng trnh khung c B Gio dc v o to, B Y t ph duyt. Ni dung b sch ch cp nhng kin thc l thuyt v ho hu c, gm 40 chng v chia lm 2 tp trnh by nhng kin thc c bn v danh php, cu trc, c ch phn ng, tnh cht l hc v tnh cht ho hc ca cc hp cht hydrocarbon, cc hp cht n chc, cc hp cht a chc, hp cht tp chc, hp cht thin nhin v hp cht cao phn t. i tng s dng chnh ca b sch ny l cc sinh vin ang theo hc ti Trng i hc Dc khoa Dc cc trng i hc ngnh Y t. ng thi cng l ti liu tham kho tt cho nhng hc vin sau i hc. Sch c bin son da theo chng trnh c B Y t ban hnh. Ni dung sch ch cp nhng kin thc l thuyt v Ho hu c. Sch Ho hu c c cc ging vin giu kinh nghim ca Khoa Dc - i hc Y Dc Thnh ph H Ch Minh bin son. Sch c Hi ng chuyn mn thm nh sch gio khoa v ti liu dy hc chuyn ngnh Dc ca B Y t thm nh v c B Y t ban hnh lm ti liu dy hc chnh thc dng o to dc s i hc ca Ngnh Y t trong giai on hin nay. Trong thi gian t 3 n 5 nm, sch cn c chnh l, b sung v cp nht. V Khoa hc v o to, B Y t xin chn thnh cm n Khoa Dc - i hc Y Dc Thnh ph H Ch Minh cng cc tc gi b nhiu cng sc bin son cun sch ny. V l ln u xut bn nn chc chn cn nhiu thiu st, chng ti mong nhn c kin ng gp ca ng nghip v bn c cun sch ngy cng hon thin.
V khoa hc v o to B Y t
MC LC
Li gii thiu M u Chng1: Cu trc in t ca nguyn t carbon v s to thnh cc lin kt trong hp cht hu c ThS. Nguyn Anh Tun 1. Cu trc in t (electron) ca nguyn t carbon 2. S to thnh cc lin kt Chng 2: Cc hiu ng in t trong ha hu c ThS. Nguyn Anh Tun 1. Hiu ng cm ng 2. Hiu ng lin hp (cng hng) 3. Hiu ng siu lin hp (Hyperconjugate effeet) Chng 3: Cu trc phn t hp cht hu c. ng phn v cu dng ThS. Nguyn Anh Tun 1. ng phn phng 2. ng phn lp th - ng phn khng gian Chng 4: Khi nim acid -base trong ha hu c ThS. Nguyn Anh Tun 1. Khi nim acid -base theo Bronsted-Lowry (1923) 2. Khi nim acid -base theo Lewis (1923) 3. Hng s cn bng acid base 4. Yu t nh hng n tnh acid -base ca cht hu c Chng 5: Cc loi phn ng trong ha hu c v khi nim v c ch phn ng ThS. Nguyn Anh Tun 1. Cc loi phn ng trong ha hu c 2. Khi nim v c ch phn ng Chng 6: Cc phng php ha hc v vt l xc nh cu to hp cht hu c ThS. Nguyn Anh Tun 1. Phng php ha hc 2. Phng php vt l Chng 7: Alkan - Hydrocarbon no ThS. Th Thy 1. Ngun gc thin nhin - Cu to, ng phn, cu dng 82 67 68 54 57 67 49 51 51 53 54 31 33 49 22 25 29 3 9 11 11 13 22
2. Danh php 3. Phng php iu ch alkan 4. Tnh cht l hc 5. Tnh cht ha hc 6. Cht in hnh Chng 8: Cycloalkan ThS. Th Thy 1. Monocycloalkan 2. Hp cht a vng Chng 9: Alken - Hydrocarbon etylenic ThS. Th Thy 1. Cu to ca alken 2. ng phn 3. Danh php 4. Phng php iu ch 5. Tnh cht l hc 6. Tnh cht ha hc 7. Cht in hnh Chng 10: Alkyn - Hydrocarbon acetylenic ThS. Th Thy 1. Cu trc in t 2. Danh php v ng phn 3. Phng php iu ch 4. Tnh cht l hc 5. Tnh cht ha hc 6. Cht in hnh Chng 11: Aren - Hydrocarbon thm PGS. TS. ng Vn Tnh 1. Benzen v nhn thm 2. Danh php v ng phn 3. Phng php iu ch 4. Tnh cht l hc 5. Tnh cht ha hc Chng 12: Hydrocarbon a nhn thm PGSTS. ng Vn Tnh 1. Cu to v danh php 2. Biphenyl 3. Biphenylmetan v triphenylmetan 4. Naphtalen 5. Anthracen 6. Phenanthren
85 86 88 89 93
95 100 102 102 102 104 105 109 110 118 120 120 121 121 123 123 127 129 129 132 133 134 135 150 150 151 153 154 155 156
Chng13: H thng lin hp v alkadien PGS. TS. ng Vn Tnh 1. H thng allylic 2. Dien 3. H thng lin hp bc cao 4. Phn ng Diels Alder Chng 14: Dn xut halogen ThS. Trng Ngc Tuyn 1. Danh php 2. ng phn 3. Phng php iu ch 4. Tnh cht l hc 5. Tnh cht ha hc Chng 15: Hp cht c kim ThS. Trng Ngc Tuyn 1. Cu to 2. Danh php 3.Tnh cht l hc 4. Phng php iu ch cc hp cht c kim 5. Cc phn ng ca hp cht c kim Chng 16: Alcol ThS. Trng Ngc Tuyn 1. Monoalcol 2. Alcol cha no 3. Alcol vng 4. Polyalcol alcohol a chc Chng 17: Phenol ThS. Trng Ngc Tuyn 1. Monophenol 2. Polyphenol Chng 18: Ether ThS. Trng Ngc Tuyn 1. Ether mch h 2. Ether vng Chng 19: Aldehyd , Ceton v Quinon ThS. Nguyn Anh Tun 1. Aldehyd v ceton 2. Aldehyd - ceton cha no
158 158 161 164 165 168 168 169 169 173 173 181 181 181 182 182 184 189 189 200 201 201 207 207 215 219 219 223 224 224 245
3. Aldehyd - ceton a chc 4. Quinon Chng 20: Acid carboxylic ThS. Nguyn Anh Tun 1. Cu to 2. Danh php 3. Phng php iu ch 4. Tnh cht l hc 5. Tnh cht ha hc 6. Acid carboxylic cha no 7. Acid a chc polyacid Chng 21: Cc dn xut ca acid carboxylic ThS. Nguyn Anh Tun 1. Ester 2. Anhydrid acid 3. Ceten 4. Halogenid acid - acyl halogenid 5. Amid 6. Nitril Chng 22: Amin TS. Phm Khnh Phong Lan 1. Cu to 2. Danh php 3. iu ch 4. Tnh cht l hc 5. Tnh base ca amin 6. Cc phn ng ca amin 7. Amin cha no c mt lin kt i Enamin 8. Amin a chc - polyamin Chng 23: Cc hp cht khc cha nit TS. Phm Khnh Phong Lan 1. Hp cht nitro 2. Isocyanat, carbamat v ure 3. Hp cht diazo v mui diazoni Chng 24: Hp cht c lu hunh v phosphor ThS. Th Thy 1. Hp cht hu c c lu hunh 2. Hp cht cha phosphor Ti liu tham kho
250 253 257 257 258 259 261 262 268 270 273 274 279 280 281 283 285 288 288 289 290 292 292 295 300 301 303 303 306 308 313 313 317 319
M U
i tng ca ha hc hu c: Ha hc hu c l mn khoa hc nghin cu thnh phn v tnh cht cc hp cht ca carbon. Trong thnh phn hp cht hu c, ngoi carbon cn c nhiu nguyn t khc nh H, O, N, S, P, halogen... nhng carbon c xem l nguyn t c bn cu to nn hp cht hu c. S lc lch s pht trin ca Ha hc hu c T xa xa ngi ta bit iu ch v s dng mt s cht hu c trong i sng nh gim (acid acetic long), ru (ethanol), mt s cht mu hu c. Thi k gi kim thut cc nh ha hc iu ch c mt s cht hu c nh ur, ether etylic... Cui th k 18 u th k 19, cc nh ha hc chit tch t ng, thc vt nhiu acid hu c nh acid oxalic, acid citric, acid lactic ... v mt s base hu c (alcaloid). Nm 1806 ln u tin nh ha hc ngi Thy in Berzelius dng danh t Ha hc hu c ch ngnh ha hc nghin cu cc hp cht c ngun gc ng vt v thc vt. Thi im ny c th xem nh ct mc nh du s ra i ca mn ha hc hu c. Nm 1815 Berzelius a ra thuyt Lc sng cho rng cc hp cht hu c ch c th c to ra trong c th ng vt v thc vt nh mt lc sng ch con ngi khng th iu ch c. Thuyt duy tm ny tn ti trong nhiu nm nhng dn dn b nh bi cc cng trnh tng hp cc cht hu c t cc cht v c. Nm 1824, nh ha hc ngi c Wohler tng hp c acid oxalic bng cch thy phn dixian l mt cht v c. Nm 1828 cng chnh ng, t cht v c amoni cyanat tng hp c ur. Tip theo Bertholet (Php) tng hp c cht bo nm 1854 v Bulerov (Nga) tng hp ng glucose t formalin nm 1861. Cho n nay hng triu cht hu c c tng hp trong phng th nghim v trn quy m cng nghip. Con ngi khng ch bt chc tng hp cc cht ging thin nhin m cn sng to ra nhiu cht hu c, nhiu vt liu hu c cc k quan trng v qu gi m t nhin khng c. Tuy nhin tn gi hp cht hu c vn c duy tr, nhng khng phi ch vi ngha l cc cht c ngun gc ng vt v thc vt m mang ni dung mi: l cc hp cht ca carbon.
c im ca cc hp cht hu c v phn ng hu c Mc d ra i mun hn ha hc v c nhng cc hp cht hu c rt phong ph v s lng, chng loi. S lng cht hu c cho n nay nhiu gp vi chc ln cc cht v c bit. Nguyn nhn c bn l do carbon c kh nng to thnh mch di v tn theo nhiu kiu khc nhau. Ni cch khc hin tng ng phn (tc l cc cht c cng thnh phn phn t nhng khc nhau v cu to) l cc k ph bin v c trng trong ha hc hu c. Cu trc phn t ca hp cht hu c c th n gin nhng cng c th rt phc tp, vic xc nh cu trc ca chng nhiu khi rt kh khn, phi s dng nhiu phng php ha hc v vt l hc hin i. Nu nh lin kt ion kh ph bin trong hp cht v c th lin kt ch yu gia cc nguyn t trong phn t hu c li l lin kt cng ha tr. c im ny nh hng nhiu n tnh cht l ha v c bit l kh nng phn ng ca chng. Cc phn ng hu c thng xy ra vi tc chm, khng hon ton v thng theo nhiu hng khc nhau, v vy vai tr ca nhit ng hc, ng hc v xc tc trong ha hu c rt quan trng. Vai tr ca ha hc hu c Cc cht hu c c vai tr rt quan trng trong i sng ca con ngi. Khng nhng hu ht thc phm chng ta n (glucid, protid, lipid), vt dng hng ngy (cellulose, si tng hp, cao su, cht do . . .) l cc cht hu c m nhiu cht hu c cn l c s ca s sng (protid, acid nucleic..). Nhin liu cho ng c t trong, cho nh my nh xng, du l hn hp hydrocarbon mch di ngn khc nhau. Cc vt liu hu c nh, khng han g, tin s dng, nhiu mu sc a dng ang ngy mt thay th cho cc kim loi, hp kim trong nhiu lnh vc, k c nhng lnh vc tng nh khng th thay th c nh bn dn, siu dn. . . Do tt c nhng c im trn, ha hc hu c c tch ra nh mt ngnh khoa hc ring i hi nhng phng php nghin cu v thit b ngy cng hin i hn, i hi n lc khng ngng ca cc nh ha hc khng nhng bt chc thin nhin tng hp nn cc cht phc tp phc v cho nhiu lnh vc ca cuc sng m cn vt xa hn c thin nhin. T c s ha hc hu c, c rt nhiu ngnh nghin cu ng dng ra i: ha cng nghip, ha du, cng nghip dt, ha thc phm, dc phm v ha m phm.
10
Chng 1
Mc tiu 1. Trnh by c cu to in t carbon cc trng thi lai ha sp3, sp2 v sp. 2. Gii thch c cch hnh thnh cc loi lin kt: Cng ha tr Lin kt phi tr Lin kt hydro Ni dung 1. Cu trc in t (electron) ca nguyn t carbon 1.1. Thuyt carbon t din (Vant Hoff- Le Bel 1874) Nguyn t carbon c 4 ha tr. Bn ha tr ca carbon hng ra bn nh ca mt t din. Tm ca t din l nguyn t carbon.
o C 109 28'
Cc gc ha tr tm u bng nhau v bng 10928'. Khi nguyn t carbon lin kt vi 4 nguyn t hoc 4 nhm th ng nht ta c mt t din u. 1.2. Cu trc in t ca nguyn t carbon 1.2.1. Carbon trng thi c bn
2 2 1 1 Carbon c c cu hnh in t C 1S 2S 2px2py 1S22S22p2
1s22s22p2 2 in t n c l px v py. Cn c mt orbital 2pz trng khng c in t 1.2.2. Carbon trng thi kch thch C *
1 1 1 1 1S22S 2px2py2pz
1S22S12p3
11
Carbon hp thu nng lng 60-70 kcal/mol, mt in t 2s2 chuyn ln trng thi 2p (orbital 2pz).
1s2 2s2 2p2 1s2 2s
C 1s22s22p2
C 1s22s12p3
Carbon c cu hnh in t 1s22s12p3 l carbon kch thch (1s22s12px2py2pz). Kt qu l carbon c 4 in t n c to lin kt. Carbon lun c ha tr 4. Bn in t ca carbon kch thch c nng lng khc nhau do cc lin kt ca carbon phi khc nhau. Thc t phn t metan c 4 lin kt C _H hon ton ging nhau . 1.2.3. Carbon trng thi lai ha Khi to thnh cc lin kt, orbital 2s v mt s orbital 2p c th t hp li to thnh nhng orbital c dng khc cc orbital ban u v c kh nng xen ph cao hn do lin kt c hnh thnh cng bn hn. S t hp c gi l s lai ha. Lai ha sp3 Kiu lai ha th nht gi l lai ho sp3 (cn gi l lai ha t din). Mt orbital 2s v 3 orbital p t hp vi nhau to thnh 4 orbital lai ha sp3.
SS hp 2s v 2p 2p t to hp 2s va
Cc kt qu tnh ton cho thy rng nu xem kh nng xen ph ca orbital s l 1 th ca orbital p l 3 v ca orbital sp3 l 2.
Lai ha sp2. S t hp orbital 2s vi 2 orbital 2p (2px, 2py) to thnh 3 orbital lai ha sp2 hay cn gi l lai ha tam gic. Trc i xng ca 3 orbital sp2 nm trong mt mt phng v to nn nhng gc 120. Kh nng xen ph tng i ca orbital sp2 l 1,99. 12
120o
Pz
S t hp 2s2s va 2p S to hp v 2p
Nh vy trn carbon lai ha sp2 cn c mt in t trn orbital 2pz khng lai ha. Orbital ny c dng hnh khi s 8 ni . Lai ha sp T hp mt orbital s v mt orbital 2px to thnh 2 orbital lai ha sp vi kh nng xen ph tng i 1, 93 v gc to bi trc i xng ca 2 orbital l 180o hay cn gi l lai ha ng thng. Trn carbon lai ha sp cn c 2 in t p khng tham gia lai ha 2py v 2pz
S to h 2s v 2p S t hpp 2s va 2p
S lai ha gia orbital s v p cng xy ra trong cc nguyn t oxy, nit ... 2. S to thnh cc lin kt 2.1. S to thnh lin kt cng ha tr - Lin kt v lin kt Lin kt c to thnh do s xen ph cc i ca cc orbital nguyn t thnh orbital phn t. Khi vng xen ph ca cc orbital nguyn t cng ln th lin kt (orbital phn t) c to thnh cng bn v nng lng thot ra khi hnh thnh lin kt cng ln. Khuynh hng ca s xen ph l tin ti cc i, l ni dung ca nguyn l xen ph cc i . Cc orbital nguyn t tng tc c hiu qu vi nhau thnh orbital phn t chng phi tha mn 3 iu kin: Nng lng ca chng gn nhau . S xen ph mc ln. Chng phi c cng mt kiu i xng i vi trc ni hai ht nhn nguyn t. Nh vy 2 orbital s, hoc 1 orbital s v 1 orbital p no c trc i xng trng vi trc ni 2 ht nhn c th tham gia xen ph nhau thnh orbital phn t.
13
Ty theo c im i xng ca cc orbital nguyn t, s xen ph ca chng c th theo trc hay bn trc ni gia 2 nguyn t. S xen ph theo trc orbital to lin kt . S xen ph bn xy ra s to thnh lin kt . Xen ph trc - To lin kt
Orbital s
Lin kt
Orbital s
Orbital p
Lin kt
Orbital p
Orbital p
Lin kt
Xen ph bn - To lin kt
+ Orbital p Lien ket
Orbital p
2.2. Lin kt v lin kt trong cc hp cht hu c 2.2.1. Trong cc hp cht hu c lin kt to thnh do s xen ph Orbital s ca nguyn t hydro vi cc orbital lai ha ca carbon sp3, sp2, sp. Orbital lai ha ca carbon xen ph vi nhau. Orbital lai ha s v p ca nguyn t oxy hoc ca nit vi orbital s ca hydro hoc vi cc orbital lai ha ca carbon sp3, sp2, sp trong cc hp cht c lin kt O-H hoc C-O v trong cc hp cht c lin kt N-H hoc C-N. 2.2.2. Lin kt
c to thnh do s xen ph
Orbital Py hoc Pz ca cc nguyn t carbon xen ph vi nhau tng i mt to thnh lin kt trong C=C hoc trong C C. Orbital p ca nguyn t oxy, nit xen ph vi orbital p ca nguyn t carbon to thnh lin kt trong C=O hoc trong C =N, CN. V d: S to thnh lin kt trong cc hp cht etan, ethylen, acetylen, alcol ethylic c th c minh ha nh sau:
14
Cac lien ket Cc lin kt trong trongphn t etan etan phan t
HH H-C-C-H H H
H H Cc lin kt trong phn Cac lien ket C C trong t ethylen etylen H H phan t
C C H
Cc lin kt trong Cac lien ket phn t alcol ethylic trong phan t
H H C H
H C H O H
c-c H o-
alccol etylic
c-o
H
H
15
H thng lin hp thng thng v n gin l nhng h m hai lin kt v mt lin kt (hoc mt cp in t cha s dng) phn b cnh nhau (lun phin, tip cch). CH2=CH_CH=CH_CH=O ; CH2=CH_CH=CH_CH =CH_OCCH3 Trong h thng lin hp s xen ph bn ca cc orbital p to thnh mt orbital phn t bao trm ln ton b phn t.
S to thnh cc lin kt v trong h thng lin hp lm cho di lin kt ngn i v di ca lin kt di ra. H thng lin hp thng c trong cc cht thuc loi hydrocarbon thm, d vng thm. Cc lin kt trong h thng lin hp lun nm trong cng mt mt phng. 2.3. Tnh cht ca cc lin kt v 2.3.1. S phn cc ca lin kt Khi phn t c dng A _ A ng nht th phn t khng c s phn cc. Ngha l cp in t lin kt hay l orbital phn t lin kt c phn b u gia 2 nguyn t v momen lng cc ()bng khng. V d: H_H ; Cl_Cl ; O=O ; CH3_CH3 ; Cl3C_CCl3 ; CH2=CH2 ; HCCH .
Khi hai nguyn t lin kt vi nhau khng ng nht (phn t c dng A _B) nh H _Cl, CH3_Cl ... cp in t lin kt s lch v pha nguyn t c m in ln hn. Do trng tm in dng v m khng trng nhau v lin kt s c momen lng cc khc khng ( 0). l lin kt cng ha tr phn cc.
S phn cc khng nhng xy ra cc lin kt kt (phn t c dng A =B hoc A B).
m cn xy ra cc lin
16
Trong cc phn t H2C =O v CH3 _CN, v.v .. c s phn cc ca lin kt . ch s phn cc ca lin kt ngi ta dng mi tn thng ()v s phn cc ca lin kt ngi ta dng mi tn cong ( ). Chiu chuyn dch ca mi tn l chiu chuyn dch in t. Hoc dng k hiu +, - nhm biu th cc phn in tch nh nhng nguyn t tham gia lin kt . V d: CH3 Cl ; CH Cl ; H2C=O ; H2C=O hoc: H2C==O 3 2.3.2. tan Cc hp cht hu c c lin kt cng ha tr (l nhng lin kt c phn cc khng ln) rt t hoc khng tan trong nc, tri li tan nhiu trong cc dung mi hu c. Dung dch cc cht hu c thng l khng dn in. Cc cht c lin kt ion d tan trong nc v khng hoc t tan trong dung mi hu c, dung dch ca chng dn in. 2.3.3. di lin kt Khong cch gia 2 ht nhn nguyn t lin kt thng gi theo quy c l di lin kt. di lin kt c o bng cc phng php vt l hin i nh: phng php nhiu x tia X, ntron, electron, phng php ph hng ngoi. Ngi ta nhn thy rng:
di lin kt cng ha tr gia carbon v mt nguyn t khc trong cng mt phn nhm ca h thng tun hon tng theo s th t ca nguyn t .
C_F < C_Cl < C_Br < C_I
di ca lin kt cng ha tr gia carbon v mt nguyn t khc trong cng mt chu k gim khi s th t tng.
C _ C > C_ N > C _ O > C_ F
di ca lin kt cng ha tr gia 2 nguyn t cng gim nu s orbital lin kt cng ln.
C_C > C= C > CC ; C_O > C=O > CO C_N > C=N > C N ; N_N > N=N > NN
di lin kt gia carbon vi mt nguyn t khc ph thuc trng thi lai ha ca carbon. T l orbital s trong orbital lai ha cng cao th di lin kt cng ngn.
C__H 3
sp
C__H 2
sp
C__H
sp
17
Nng lng lin kt 98,8 105,4 78,5 65,9 57,4 84,0 171,0 255,8 69,7 147,0 213,0 134,6 103,2 87,5 71,5
Nng lng lin kt l gi tr trung bnh gn ng. Khi dng khi nim nng lng lin kt c ngha l tt c cc lin kt C_H trong phn t alkan u ging nhau (thc t nng lng ph thuc vo cu to phn t). Qua bng 1-1 c th thy rng cc lin kt bi (i = ; ba ) khng c tnh cht bi v nng lng. Nng lng lin kt C =C v C C khng ln gp i v gp 3 ln lin kt C _C. Tri li nng lng ca cc lin kt N =N v N N li gp 3 v gp 6 ln nng lng lin kt N _N. Trong cc phn t c h thng lin hp th gi tr sinh nhit ca n thp hn tng gi tr nng lng lin kt ca cc lin kt c trong phn t c h thng khng lin hp. chnh lch gi l nng lng lin hp hoc nng lng cng hng ca h thng lin hp. Cn phn bit nng lng lin kt v nng lng phn ly. Nng lng phn ly l nhng i lng c trng cho cc lin kt trong phn t. Nng lng cn lm t lin kt CH th nht khng phi bng 1/4 nng lng chung phn ct phn t metan thnh carbon v hydro, cng khng hon ton bng nng lng ca mi lin kt CH trong cc phn t etan v benzen. Mi lin kt trong phn t c mc nng lng phn ly khc nhau (bng 1-2). 18
HO-OH ---------------------------------
52 (CH3)2 C N = N C (CH3)2 31 CN CN
C6H5COO-OCC6H5 -----------------
30
(C6H5)3C N = N C(C6H5)3 27
2.4. S to thnh lin kt yu hn lin kt cng ha tr 2.4.1. Lin kt hydro Lin kt hydro c bn cht tnh in. Nng lng lin kt nh ( 5kcal/mol).
X___H+ ... Y ; X
iu kin hnh thnh lin kt hydro:
H+ ... Y
trn, XH v Y phi gn nhau sao cho khi to lin kt hydro s hnh thnh nhng vng 5 hoc 6 cnh. Cc hp cht vng c nhm chc v tr 1, 2 thng d hnh thnh lin kt hydro ni phn t.
OH C O O. H H .. . NH2 CH2
. .
O CH2
2.4.2. nh hng ca lin kt hydro n tnh cht l -ha hc v sinh hc S to thnh lin kt hydro nh hng n tnh cht ca hp cht hu c.
...
tan
Cc cht c kh nng to lin kt hydro vi nc th rt d tan vo nc. Lin kt hydro lin phn t gia cht tan v dung mi lm tng tan trong dung mi phn cc. Lin kt hydro ni phn t lm tng tan trong dung mi khng phn cc. V d: Alcol methanol, ethanol rt d tan trong nc. p-nitrophenol tan c trong nc, cn o -nitrophenol khng tan trong nc. V vy c th phn ring o -nitrophenol ra khi hn hp bng phng php ct li cun hi nc.
bn ca phn t
S to thnh lin kt hydro ni phn t, c bit khi lin kt c kh nng to vng, lm cho ng phn tr nn bn vng hn. V d: Khi 1,2 -dicloethan dng anti bn vng hn dng syn th ethylenglycol dng syn li bn hn dng anti. V syn-ethylenglycol c kh nng to lin kt hydro ni phn t. 20
Anti-dicloetan
Syn-dicloetan
Anti-ethylenglycol
Syn-ethylenglycol
Lin kt trong phc chuyn in tch l lin kt yu. Khong cch gia 2 hp phn vo khong 3 - 3,5 ln hn nhiu so vi lin kt cng ha tr. Phc chuyn in tch c s thay i v phn cc v mu sc ca cc cht ban u. Bi tp 1. V m hnh orbital nguyn t trng thi xen ph cho cc hp cht sau: a- Propan, propylen, methylacetylen, ceten (HC2=C=O). b- Cyclobutan, Cyclopentan, Cyclohexan. c- 1,3-Butadien 2. Hy trnh by mt s nh ngha: a- Th no l lin kt cng ha tr, lin kt hydro ? b- Th no l nng lng lin kt v nng lng phn ly, nng lng cng hng ? 3. Trong hn hp phenol - methanol c bao nhiu "dng" lin kt hydro. Dng no bn nht ? Dng no km bn nht ? Ti sao ? 4. Alcol v ether, cht no d tan trong nc hn. Gii thch ?
21
Chng 2
Cc HIU NG IN T TRONG HA HU C
Mc tiu 1. Nu c cc loi hiu ng cm ng, hiu ng lin hp, hiu ng siu lin hp v tnh cht ca chng. 2. Bit c mt s ng dng ca cc hiu ng trn. Ni dung Mt in t trong lin kt cng ha tr thng c phn b khng ng u gia 2 nguyn t ca lin kt, khi y phn t cht hu c b phn cc. S phn cc c th xy ra ngay trng thi tnh hoc cng c th ch xut hin nht thi trng thi ng (khi phn t b tc ng bi cc yu t ca mi trng). Bn cht ca s phn cc khc nhau cn tu thuc vo cu to phn t (phn t c h thng lin kt nh th no). Nh vy cu to phn t c nh hng n s phn b mt in t. nh hng gi l hiu ng in t trong phn t. C cc loi hiu ng:
C3 C 2 C1 H n-propan n-propan
H
H H + + + 3 2 1 H C C C Cl 3 2 1 H
n-propylclorur n-propyclorid
Trong phn t n -propylclorid, lin kt C1 Cl b phn cc v pha nguyn t clor v nguyn t clor c m in ln hn. Nguyn t clor mang mt phn in tch m v nguyn t carbon mang mt phn in tch dng +. V C1 mang in tch dng nn cp in t lin kt ca lin kt C2 C1 b dch chuyn v pha carbon C1. Kt qu l lin kt C2 C1 cng b phn cc theo. Nguyn t C2 mang mt phn in tch dng. n lt lin kt C3 C2 cng chu nh hng nh vy v kt qu nguyn t carbon C3 mang mt phn in tch dng. Nhng 1+ >2+ >3+. Cc lin kt cng chu nh hng nh th v kt qu c s phn cc 22
ca lin kt C H. Hydro tr nn linh ng hn. Hin tng ny khng ch xy ra vi phn t propan. Nh vy nh hng s phn cc ca lin kt C -Cl lm cho cc lin kt khc b phn cc theo v ton phn t b phn cc. Nguyn t clor l nguyn t gy nh hng cm ng. S phn cc hay s chuyn dch mt in t trong cc lin kt gi l hiu ng cm ng. Hiu ng cm ng k hiu l I hoc I (ch u ca inductive) phn loi cc nhm nguyn t theo hiu ng cm ng ngi ta quy c rng nguyn t hydro lin kt vi carbon trong C __ H c hiu ng I = 0. Nhng nguyn t hay nhm nguyn t X c kh nng ht in t (CX) mnh hn hydro c coi l c hiu ng - I (hiu ng cm ng m). Nhng nguyn t hay nhm nguyn t Y c kh nng y in t (YC) mnh hn hydro c coi l nhng nhm c hiu ng +I (hiu ng cm ng dng)
Y +I
1.1. Hiu ng cm ng + I
H I=0
-I
Thng thy cc nhm alkyl (R-) v cc nhm mang in tch m. Trong dy cc nhm alkyl, hiu ng cm ng +I tng theo phn nhnh hay l bc ca nhm .
+I
CH3
CH2 CH3
CH CH3 CH3
Trong dy cc nhm mang in tch m, nhm c m in nh hn l nhm c hiu ng + I ln hn . -O- < -S- < -Se1.2. Hiu ng cm ng - I L hiu ng rt ph bin cc nhm khng no, cc nhm mang in tch dng v cc nhm ng vi nhng nguyn t c m in ln (nh cc halogen, oxy, nit). S bin thin mc mnh yu ca hiu ng - I trong cc nhm nguyn t tun theo mt s quy lut:
Nhm mang in tch dng c hiu ng -I ln hn nhm c cng cu to nhng khng mang in tch.
-OR2 > -OR
+
23
Cc nguyn t ca nhng nguyn t trong cng mt chu k nh hay trong cng mt phn nhm chnh ca h thng tun hon, hiu ng -I cng ln khi nguyn t tng ng cng bn phi (trong cng chu k) hoc cng pha trn trong cng phn nhm).
-F > -Cl > -Br > -I -F > -OR > -NR2 > -CH3. -OR > -SR > -SeR m in cng tng th hiu ng cm ng - I cng ln Biu hin c th ca hiu ng cm ng l nh hng ca cc nhm th khc nhau n lc acid v lc base ca cc acid carboxylic no v ca cc amin. Trn bng 2-1, ngi ta nhn thy rng nu thay th hydro ca acid formic bng cc gc alkyl c + I tng th kh nng phn ly ca acid gim. Cn ln lt thay th cc hydro ca amoniac bng cc gc alkyl c +I tng th tnh base tng ln. Hiu ng + I tng lm cho lin kt O __ H km phn ly.
H_COOH CH3 C O O H
Khi thay th hydro ca amoniac bng cc nhm c hiu ng + I, mt in t trn nguyn t nit tng ln do tnh base ca amin tng.
CH3 CH3 N: CH3
H_NH2
..
CH3 NH2
..
Hiu ng - I tng, lc acid tng. Khi thay th hydro ca CH3 trong acid acetic bng cc halogen c m in khc nhau th tnh acid thay i. Nguyn t halogen c hiu ng -I ht in t nh hng n s phn ly ca nhm O _H.
F CH2 C O H O pKa 2,58 Cl CH2C O H O 2,85 Br CH2C O H O 2,9 I CH2 C O H O 3,16 H CH2 C O H O 4,76
24
c im quan trng ca hiu ng cm ng l hiu ng cm ng lan truyn trn mch lin kt v yu dn khi chiu di ca mch carbon tng ln.
CH3CH2CH2COOH 4,82 pKa CH3CH2CHClCOOH 2,86
CH3CHClCH2COOH 4,05
CH2ClCH2CH2COOH 4,42
2. Hiu ng lin hp (cng hng) 2.1. H thng lin hp H thng lin hp l mt h thng:
H thng cha nguyn t cn cp in t p t do khng lin kt trc tip vi nguyn t carbon c lin kt bi.
-C=C-O-R
..
-C=C-Cl
..
( p- )
Phn t cha h thng lin hp l phn t lin hp. 2.1.1. Phn loi h thng lin hp nh sau:
CH2 = CH CH = O
Aldehyd acrylic
CH2 = CH C N
Acrylonitril
CH2 = CH C = O
Acid acrylic OH
H thng vng
.. O
..
..
:OH
:NH2
2.1.2. c im ca h thng lin hp Trong phn t khng ch c lin kt i hoc lin kt n ring: 25
CH2=CH_CH2_CH=CH2 ;
Khng lin hp
CH2=CH_CH=CH_CH3 ;
Lin hp
CH=CH_CH2_OCH3
Khng lin hp
Cc nguyn t to h lin hp lun nm trong mt mt phng v trc ca cc oirbtal p song song vi nhau v thng gc vi mt phng cha cc lin kt .
Butadien
Benzen
phenol
Phn t lin hp bao gi cng c nng lng thp hn nng lng ca nhng phn t khng lin hp tng ng. V mt in t gn nh gii ta ng u trn cc nguyn t to h thng lin hp v to thnh mt orbital phn t gii ta trn ton b phn t.
C C C C
Orbital phn t trong h thng lin hp rt d bin dng v d phn cc khi cu to ca phn t lin hp c mt nguyn t chnh lch v m in. Nh vy trong h lin hp c s tng tc gia cc orbital p vi nhau. S tng tc gi l hiu ng lin hp. 2.2. Hiu ng lin hp C (M) Hiu ng lin hp l hiu ng sinh ra do s phn cc ca lin kt c lan truyn trong h thng lin hp Hiu ng lin hp c k hiu l C (Conjugate effect) hoc M (Mesomeric effect) 2.2.1. Phn loi hiu ng lin hp Cn c vo s dch chuyn in t ca cc in t . C hai loi hiu ng lin hp: Hiu ng lin hp + C v Hiu ng lin hp - C
Hiu ng lin hp - C
Nu thay th nguyn t hydro trong nhm CH2 ca butadien bng nhm CH = O, nhm ny tham gia lin hp vi orbital phn t ca butadien. Nh c c tnh phn cc ca nhm CH =O nn ton b orbital mi hnh thnh ca phn t b dch chuyn mt phn v pha nguyn t oxy.
CH2 CH CH CH CH O
26
Cc nhm c hiu ng - C l nhng nhm khng no c cng thc chung C =Y, CZ v mt s nhm khc khng cha carbon nh - NO2, - SO3H... Hng chuyn dch in t trong h thng c nhm vi hiu ng - C c m t bng mi tn cong. Nhm c hiu ng -C thng c thm hiu ng cm ng - I. Cc nhm chc c hiu ng -C :
C .. O : Cl : ..
..
C O .. H
..
C O .. CH3
..
C O .. : OR ..
..
:OH ..
C O ..
..
: NH2 ..
C O ..
..
C O .. :O ..
..
CR = O > CR > CR = CR2 NO2 > O N > O CR Hiu ng lin hp +C Cc nguyn t hay nhm nguyn t c hiu ng lin hp +C l nhng nhm c kh nng y in t. Cc nhm ny thng c nguyn t mang cp in t p t do. Chnh cp in t p ny lin hp vi cc lin kt trong h thng lin hp.
CH2=CH_OCH3
..
CH2=CH_Cl: ..
..
Cc nhm c hiu ng + C :
-F > -Cl > -Br > -I -NR2 > -OR > -SR > -SeR
Hiu ng lin hp c nh hng n s dch chuyn in t. Chng c cc cng thc trung gian hay cn gi l cng thc gii hn nh sau:
V d: Butadien-1,3:
CH2 CH CH CH2 CH2 CH + CH CH2 + CH2 CH CH CH2
Aldehyd crotonic:
CH3 CH CH CH O + CH3 CH CH CH O
CH3
+ CH
CH
CH O
Phenol
:OH
-
+OH
+OH
+OH -
OH
Hp cht c h thng lin hp cng di th c nhiu cng thc gii hn. bn ca cc cng thc gii hn ph thuc vo khong cch gia 2 in tch tri du. in tch tri du cng xa nhau th cng thc gii hn cng bn. 27
Khc vi hiu ng cm ng, nh hng ca hiu ng lin hp khng b gim i khi h lin hp ko di.
V d: Nguyn t hydro trong nhm CH3 ca aldehyd crotonic linh ng do nh hng ca hiu ng lin hp.
H
Nu ko di mch aldehyd crotonic bng cc nhm vinyl th hydro ca nhm CH3 vn cn linh ng.
H
: CH2
CH
CH
CH
CH
CH
CH CH
Trong h thng lin hp p -, cp in t p khng lin kt trn nguyn t N lin hp vi h thng lin kt . Nhm NH2 gy hiu ng lin hp + C. Nhm NH2 c tnh base c kh nng tc dng vi proton H+. Nhng do hiu ng lin hp, H+ khng tc dng vo nhm amin NH2 m tc dng vo nguyn t oxy ca nhm carbonyl.
C CH CH O + NH 2 + H+ C CH CH OH + NH 2
pKa
9.98
NO2 II 7,16
S d c iu v trong (III) nhm NO2 khng nm trong cng mt phng vi vng benzen. Hai nhm CH3 c cn tr khng gian lm cho nhm NO2 b lch ra khi mt phng ca vng benzen. Hiu ng lin hp ca nhm NO2 khng pht huy tc dng. 28
CH3 HO II
..
N O O
HO IV
..
N O O CH3
3. Hiu ng siu lin hp (Hyperconjugate effect) Ngoi s lin hp - v p - nu trn cn c s lin hp - gia cc orbital ca cc lin kt C H trong nhm alkyl v orbital ca ni i, ni ba hay vng thm.
H H H C C C CH3 H 3 lin kt 3 lien ket H H C C C CH3 H 22 lien ket lin kt H H C C C CH3 CH3 H C H
S tng tc lin hp gia orbital ca lin kt C - H vi orbital ca lin kt i, ba hoc h thng lin hp gi l hiu ng siu lin hp.
Hiu ng siu lin hp c k hiu l H. Hiu ng siu lin hp khng nhng lm thay i bn cht ca lin kt i m cn lm thay i c tnh cht ca lin kt n C - H. Hiu ng siu lin hp lm thay i hng cng hp vo lin kt i.
V d: Trong phn t 2-penten, nhm C2H5 c hiu ng + I ln hn nhm CH3. Phn t 2-penten cng hp vi HBr ng l phi to thnh 3-bromopentan. Nhng thc t thu c 2-bromopentan. iu chng t nh hng siu lin hp ca nhm CH3 ln hn nh hng siu lin hp ca nhm C2H5 nh hng n hng cng hp.
H H C CH CH H CH2 CH3 + HBr H H C CHBr CH2 H CH2 CH3
Hiu ng siu lin hp nh hng n tnh cht linh ng ca lin kt C H trong gc alkyl.
V d: Nguyn t hydro trong nhm CH3 ca aldehyd acetic d dng b ct t trong mi trng kim to carbanion.
H H C CH H O
HO -
H H C CH Carbanion
O + H2 O
H H C CH
Hin tng trn cn th hin trong hp cht ester ethylacetoacetat CH3COCH2COOC2H5. Lin kt C H ca nhm CH2 c siu lin hp vi nhm 29
carbonyl C =O. Hydro ca CH2 tr nn linh ng v d dng b ct t trong mi trng base to thnh carbanion.
CH3 C O H. . C C H O OC2H5
+ OH -
CH3 C
:O : ..
C H
C O
OC2H5
Hiu ng siu lin hp v hiu ng cm ng +I lun xy ra cng hng. Hin tng phn b li mt in t cn c th c trong cc trng hp h thng carbanion v carbocation.
V d: Carbocation allylic CH2=CHCH+ v carbanion allylic CH2=CHCH-.
+ CH2=CH_CH2
CH2=CH_CH2
Trong carbocation c hin tng dch chuyn in t t lin kt n orbital trng ca nguyn t carbon. Trong carbanion c hin tng dch chuyn cp in t t do ca carbon n lin kt .
Bi tp
1. Pht biu nh ngha v hiu ng cm ng, hiu ng lin hp v siu lin hp. 2. So snh hiu ng cm ng v hiu ng lin hp v bn cht, c tnh v quy lut. 3. Cn c vo hiu ng in t c th c so snh v gii thch tnh acid ca cc cht trong cc dy sau: a- n-C4H8ClCOOH, nguyn t clo cc v tr khc nhau . b- m-ClC6H4(CH2)nCOOHn = 0,1,2 . c- m-ClC6H4(CH2)nCOOHn = 0,1,2 4. Vit cng thc gii hn ca sn phm to thnh khi:
a-
NH2 C NH2
NH
+ H+
30
Chng 3
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cc loi ng phn gp trong Ha hu c. 2. c c tn cu hnh cc hp cht hu c dng Z, E v R,S. 3. Xc nh c cu dng gh ca dn cht cycloalkan.
Ni dung
Cc hp cht hu c c cu to theo mt trt t xc nh. Cng thc phn t cho bit thnh phn v s lng nguyn t c trong mt phn t. Cng thc cu to phn nh bn cht v th t sp xp cc lin kt trong phn t. Mt cng thc phn t c th c nhiu cng thc cu to khc nhau hoc nhng cht khc nhau. Hin tng mt cng thc phn t ng vi hai hoc nhiu cng thc cu to khc nhau c gi l hin tng ng phn (isomery). Thut ng isomery xut pht t ting Hy Lp "isos" c ngha l "cng" v "meros"c ngha l "phn". Da vo c im cu trc ngi ta chia thnh 2 loi ng phn: ng phn phng v ng phn lp th (ng phn khng gian) 1. ng phn phng Cc nguyn t v nhm nguyn t trong phn t cht hu c u cng nm trong mt mt phng. Cc ng phn ch khc nhau v v tr v th t lin kt gia cc nguyn t to thnh phn t. ng phn phng c cc loi sau: 1.1. ng phn mch carbon C mch carbon sp xp khc nhau. Mch thng hoc phn nhnh.
CH3 CH2 CH2 CH3 CH3 CH CH3 iso Butan CH3
n- Butan
CH3 CH3 CH2 CH2 CH2 CH3 CH3 CH CH3 CH2 CH3 CH3 C CH3 neo Pentan CH3
n- Pentan
iso Pentan
31
1.2. ng phn v tr nhm nh chc Nhm nh chc trn mch carbon cc v tr khc nhau. Dng cc ch s ch v tr nhm chc trn mch chnh ca mch carbon.
CH3 CH3 CH2 CH2 CH2 OH CH3 CH OH CH CH3 CH3 C OH CH3
2- Butanol CH3 CH
2-methyl-2-propanol CH CH3
1-Buten
2- Buten
Acid acetic
Aldehyd glycolic
Aceton
1.4. ng phn lin kt Cc nguyn t trong phn t c cch lin kt khc nhau
CH3 CH2 CH
1- Buten
CH2
CH2=CH-CH=CH2
1,3-Butadien
CH3-CH-CCH
1-Butyn
CH3-CC-CH3
2-Butyn
S h bin C cc trng hp cc ng phn vi nhau nhng chng khng bn trong nhng iu kin xc nh v chng c th thay i cho nhau to thnh hn hp cn bng. Hin tng ny gi l s h bin (hin tng tautomer - mesomer) V d: Ester ethyl acetoacetat CH3COCH2COOC2H5 c 2 ng phn. Hai ng phn ny c th phn ring tng cht ch nhit -78C. Hai ng phn c dng ceton v dng enol. nhit cao hn khng th phn ring chng c. Chng tn ti nh l mt hn hp 2 cht trng thi cn bng. Dng ceton lun bin i thnh dng enol v ngc li. Khi nng cc cht trong hn hp c xc nh th chng t n trng thi cn bng. Chng l 2 ng phn h bin (mesomer). 32
2. ng phn lp th - ng phn khng gian ng phn lp th hay cn gi l ng phn khng gian c cng cng thc cu to nhng khc nhau v s phn b khng gian (phn b lp th) ca cc nguyn t hay nhm nguyn t trong phn t. Tnh cht v phn ng ca cc cht hu c lin quan cht ch vi s phn b khng gian ca cc nguyn t trong cu trc ca chng. C cc loi ng phn khng gian: ng phn hnh hc ng phn quang hc ng phn cu dng 2.1. ng phn hnh hc 2.1.1. Cu to v danh php ng phn hnh hc C th biu din cng thc ca ethylen theo dng khng gian:
H H
H H
H H H
S phn b ca cc nguyn t hydro nm v 2 pha ca mt phng cha lin kt (mt phng ). Cc nguyn t carbon khng th quay t do xung quanh lin kt c v s cn tr ca mt phng . Nu thay th cc nguyn t hydro ca etylen bng cc nguyn t hoc nhm nguyn t khc nhau th s phn b khng gian ca chng so vi mt phng s khc nhau. S phn b v 2 pha ca mt phng cng thng gp trong hp cht vng.
H H H H H H H H H HH H H H
S phn b khng gian ca cc nguyn t hay nhm nguyn t v 2 pha ca mt phng hay mt phng ca vng lm xut hin mt loi ng phn. l ng phn hnh hc. ng phn hnh hc l nhng hp cht c cng cng thc phn t nhng c v tr khng gian ca cc nguyn t hay nhm nguyn t khc nhau i vi mt phng hoc mt phng ca vng. 33
C 2 loi ng phn hnh hc: ng phn cis v ng phn trans. + Dng cis ch ng phn c 2 nguyn t hoc nhm nguyn t ging nhau cng mt pha i vi mt phng hay mt phng vng. + Dng trans ch ng phn c 2 nguyn t hoc nhm nguyn t khc pha vi mt phng hay mt phng vng.
CH3 C H C H H CH3 CH3 C C CH3 H CH3 C H CH3 Mat phang CH3 C H H
C
H
C
CH3
Tng qut: Hp cht c lin kt c dng abC =Cab , acC=Cab lun tn ti ng phn hnh hc cis v trans.
abC=Cab a b
C C
acC=Cab a b
C C
a b
b a
a c
a b
a c
b a
V d:
H HOOC C C H H HOOC C C COOH H H H HOOC C C COOH C C HOOC cis CH3 Acid isocrotonic CH3 H
cis
trans
trans
Acid maleic
Acid fumaric
Acid crotonic
Trng hp hp cht c dng tng qut abC =Ccd cng c ng phn hnh hc vi a,b,c, d l nhng nguyn t hay nhm th hon ton khc nhau v " ln ".
S phn b khng gian cc nhm th ln v mt pha ta c ng phn Z v khc pha ta c ng phn E. Z v E l nhng ch u ca Zusammen (cng pha) v Eintgegen (khc pha).
Nu a > b, c > d.
a b C C c d abC=Ccd a a>b;c>d b C C d
V d:
I Br C C Cl I C C
Br H Cl E Z 1-Brom-1-Iod-2-Cloethylen
V th I > Br ; Cl > E
OHC H3C C Z C
COOH H
OHC H3C C E C
H COOH
Nguyn tc xc nh ln ca nguyn t v nhm nguyn t: + Nguyn t c s th t trong bng tun hon cng ln th ln ca n cng ln
I > Br > Cl > S > P > F > O > N > C > H -CH2Cl > -CH2OH > -CH2CH3
CH OCH3 CH2 CH3
>
OH CH CH2 CH3
+ Nu trong mt nhm nguyn t c mt nguyn t lin kt vi ni i, ni ba th xem nh nguyn t c 2 ln, 3 ln lin kt vi nguyn t kia.
CH = CH2 CH C CH2 C
CH = O C O O
Cho nn:
CH CH3 CH2CH3
>
CH
CH2
>
CH
CH3 CH3
-COOCH3 > -COOH > -CONH2 > -COCH3 > -CHO -CN > -C6H5 > -CCH > -CH=CH2 S ng phn hnh hc tng ln nu phn t c nhiu lin kt i V d: Phn t 1,4-diphenyl-1, 3-butadien c 3 ng phn hnh hc
C6H5 C H C H C C H C6H5 C H C H C C C6H5 H C C6H5 C H H C C C6H5 H
C6H5 H Trans-trans
H H Trans-cis
Cis-cis
35
..
E (anti) N .. N
..
N ..
N ..
Z ( syn )
E (anti)
C6H5
Ch : Cc thut ng trans, cis, E, Z, anti v syn l cc h thng danh php gi tn cc ng phn hnh hc. 2.1.3. Tnh cht ca cc ng phn hnh hc Do s khc nhau v khong cch gia nhm th v mc n ng khng gian, hai ng phn hnh hc c nhiu tnh cht l -ha khc nhau.
Tnh cht vt l Nhit nng chy (tnc) : ng phn trans (E, anti ) c nhit nng chy cao hn ng phn cis (Z, syn). Nhit si (ts): ng phn trans (E, anti ) c nhit si thp hn nhit si ca ng phn cis (Z, syn) . Momen lng cc: Tu thuc vo bn cht ca cc nhm th phn b chung quanh lin kt i hoc vng, momen lng cc cc ng phn hnh hc c khc nhau. Nu hp cht c dng aCH =CHa th momen lng cc ca ng phn E (trans) bng khng E = 0 v momen lng cc ca ng phn Z (cis) ln hn khng Z > 0.
36
Hp cht c dng aCH =CHb : Nu a v b cng c bn cht in t (ngha l a v b u cng ht hoc cng y in t th Z > E Nu a v b khc nhau v bn cht in t (a ht in t cn b y in t hoc ngc li) th E > Z. Ch : Xc nh momen lng cc theo nguyn tc hnh bnh hnh c th minh ha nh sau:
H aCH=CHa a C C H b C a C H a H C C b a H C a C H
z a Z > 0
H
E = 0
H aHC=CHb a,b u ht electron
E < Z
b C a C H a H C C b H
E > Z
Hp chat
ClCH=CHCl PhCH=CHCOOH p-O2NC6H5CH=CHNO2 CH3CH=CHCl
Nhiet o nong chay Nhiet o soi Momen lng cc Trans (E ) Cis (Z) Trans(E) Cis (Z) Trans(E) Cis (Z)
-50oc -80,5oc 48,4oc 68,0oc 60,2oc 134,0oc 0D 0,5D 2,0D 2,95D 7,4D 1,7D
bn
ng phn trans bn hn ng phn cis v nhit . Di tc dng ca nhit ng phn cis c th chuyn thnh ng phn trans. S chuyn i cis trans
H a C C a H H a C H a Quay a C C H
H a
cis (Z , syn)
trans (E , anti)
Tnh cht ha hc ng phn cis d tham gia mt s phn ng loi nc, to vng.
H COOH COOH
to
H H
O C O C O + H2O
Anhydrid maleic
2.2. ng phn quang hc ng phn quang hc l nhng cht ha hc c tc dng quay mt phng nh sng phn cc. Cht c tc dng vi nh sng phn cc l cht quang hot.
nh sng t nhin
Theo l thuyt v nh sng th nh sng t nhin gm nhiu sng in t c vect in trng hng theo tt c cc hng trong khng gian v thng gc vi phng truyn sng.
Anh sang t nhien Phng truyen song Vect ien trng
Goc quay
Mat phat phang phan cc sau khi qua chat quang hoat
c trng kh nng quang hot ca mt hp cht quang hot ngi ta dng i lng quay cc ring hay cn gi l nng sut quay cc ring v k hiu l [].
Trong :
to
= 100 __
LC
l bc sng ca nh sng.
t l nhit o. Nh vy tnh quang hot ca mt cht l tnh cht ca phn t gn lin vi cu trc phn t. S phn b khng gian lm cho cu to phn t tr thnh khng i xng l nguyn nhn ch yu gy ra ng phn quang hc. 2.2.1. Phn t c nguyn t carbon khng i xng 2.2.1.1. Phn t c nguyn t carbon bt i xng Nu nguyn t carbon lin kt trc tip vi 4 nguyn t hoc 4 nhm nguyn t hon ton khc nhau th gi l carbon khng i xng (bt i xng, phi i xng).
b
*C
b c d hay
*C
c d
a,b,c, d l cc nguyn t hay nhm nguyn t khc nhau. Carbon khng i xng k hiu l C*. Phn t c carbon khng i xng th khng c cc yu t i xng (mt phng i xng, tm i xng v trc i xng) v phn t c ng phn quang hc. 39
CH3CHOHCOOH
C H
CH3 OH
hay
H
CH3 OH
Nu xem m hnh t din ca acid lactic l mt vt tht th nh ca n qua gng l mt vt th th hai. Vt v nh khng bao gi trng kht ln nhau khi quay vt hay nh chung quanh mt phng mt gc 180.
Gng phang Gng phng COOH HOOC
C CH3 H OH HO
H3C C H (- )
Vt Vat
(+ )
nh Anh
nh v gng l hai ng phn quang hc ca nhau, c cu to hon ton ging nhau, ch khc nhau l nu vt quay mt phng nh sng phn cc mt gc + th nh quay mt phng phn cc mt gc - . Quan h gia phn t (vt) v nh gng ca n nh bn tay phi v bn tay tri. Vt v nh khng trng ln nhau (chirality). Hai ng phn vt v nh l 2 i quang (2 cht nghch quang). 2.2.1.2. Phn t c mt nguyn t carbon bt i xng Cc ng phn i quang (enantiomer, gc t ting Hy Lp enantio l ngc chiu) c khong cch gia cc nguyn t trong phn t nh nhau. Chng ng nht v cc tnh cht vt l, ch khc nhau v s tng tc vi nh sng phn cc. Hp cht c mt nguyn t carbon khng i xng c 2 ng phn quang hc. Mt ng phn quay mt phng phn cc bn phi vi gc (+) gi l ng phn quay phi (+)hay l ng phn hu tuyn (cn gi l ng phn d = dextrogyre). Mt ng phn quay mt phng phn cc v bn tri (-)gi l ng phn quay tri (-) hay l ng phn t tuyn (trc y gi l ng phn l = levogyre). Nu trn nhng lng bng nhau ca 2 cht i quang (50% ng phn quay phi v 50% ng phn quay tri) s c mt hn hp khng c kh nng quay mt phng nh sng phn cc. Hn hp gi l bin th racemic k hiu l ( ).
40
thun tin khi biu din cc ng phn quang hc, ngi ta biu din cng thc theo hnh chiu Fischer (xem mc ng phn cu dng) nh sau: Cc ng phn quang hc ca acid lactic
CH3 CHOH COOH COOH
C
COOH
COOH HO H CH3
H (+ )
CH3 OH
H3C HO
(- )
2.2.1.3. Phn t c nhiu nguyn t carbon bt i xng Hp cht c nhiu carbon bt i xng th s dng phn quang hc tng ln. Trong phn t, cc nguyn t carbon bt i xng c cu to khc nhau th s ng phn quang hc l 2n ; n l s nguyn t carbon bt i xng. V d: Monosachcarid C6H12O6 vi 4 nguyn t carbon bt i xng c 24 = 16 ng phn quang hc . D - Glucose l mt trong 16 i quang .
CH2OH CHOH CHOH CHOH CHOH CHO
Phn t acid ,-dihydroxybutyric c 2 nguyn t carbon bt i xng nn c 4 ng phn quang hc. C th minh ha cc ng phn nh sau: Cc ng phn quang hc ca , - dihydroxybutyric
CH3 CHOH CHOH COOH
COOH H H OH OH CH3 I HO HO
COOH H H CH3 II H HO
COOH H OH CH3 IV
I v II l 2 i quang, III v IV l 2 i quang vi nhau. Cn I v III, I v IV, II v III, II v IV l cc cp ng phn quang hc khng i quang vi nhau (diastereoisomer). Trong phn t, nhng nguyn t carbon c cu to ging nhau (tng ng nhau) lm cho phn t c mt phng i xng trong phn t th s ng phn quang hc s t hn 2n v c thm ng phn meso. V d: Phn t acid tartaric c 2 nguyn t carbon bt i xng ging nhau nn ch c 2 ng phn quang hc v mt ng phn meso. C th minh ha nh sau: 41
IV Acid mesotartaric
Trong : I v II l 2 i quang (2 ng phn quang hc). III v IV c mt phng i xng trong phn t nn chng khng quay mt phng phn cc, chng khng c tnh quang hot. Ngi ta gi l ng phn meso. Ch : III v IV ch l mt cng thc. C th gii thch s ng phn trong cc trng hp s carbon bt i xng c cu to khc nhau v ging nhau nh sau: Carbon bt i xng c cu to khc nhau th gc quay mt phng phn cc khc nhau. Trong trng hp acid ,dihydroxybutyric, gi s gc quay ca mi carbon bt i l a v b, a>b. Acid tartaric c 2 carbon bt i vi cu to ging nhau, gc quay mt phng phn cc ca mi carbon bt i ging nhau (a= b). Gc quay mt phng phn cc l tng gi tr gc quay ca tt c carbon bt i trong phn t. C cc trng hp:
CH3CHOHCHOHCOOH
HOOCCHOHCHOHCOOH
a=b
( +) ( -)
1 2 3 4
(+) (+)
2 oi quang
Kt qu: Acid , -dihydroxybutyric c 4 ng phn quang hc v acid tartaric ch c 2 ng phn quang hc v 1 ng phn meso. 2.2.2. Danh php ng phn quang hc Danh php ny dng k hiu cu hnh ca nguyn t carbon bt i. C 2 loi danh php: Danh php D, L v danh php R,S 2.2.2.1. Danh php D,L Ngi ta chia cc cht quang hot thnh hai dy: dy D v dy L. Loi danh php ny c tnh cht so snh, ngha l ngi ta ly cu hnh khng gian ca aldehyd glyceric CHOHCHOHCHO lm chun so snh. 42
Aldehyd glyceric c mt carbon bt i xng c 2 ng phn quang hc. Cu hnh ca chng c m t di y: Cu hnh chun ca aldehyd glyceric
CH2OH CHOH CHO CHO
C
CHO H OH CH2OH
CHO
CHO HOH2C
C
CH2OH OH
va HO
D ( + ) Aldehid glyceric
II
Trong cng thc I nhm OH bn phi ngi ta quy c n c cu hnh D. Trong cng thc II nhm OH bn tri, quy c n c cu hnh L. Nhng hp cht quang hot c carbon bt i xng vi s th t cao nht c cu hnh ging cu hnh ca D - aldehyd glyceric th chng thuc dy D. Nhng hp cht quang hot c carbon bt i xng vi s th t cao nht c cu hnh ging cu hnh ca L - aldehyd glyceric th chng thuc dy L . V d: D- Glucose v L - Glucose c cu hnh nh sau: Trong phn t glucose carbon bt i xng s 5 (s th t cao nht ca C *) c cu hnh ging D - aldehyd glyceric c gi l D - Glucose v ging L -aldehyd glyceric l L -Glucose. Cu hnh ca D - Glucose v L - Glucose
CH2OH_CHOH_CHOH_CHOH_CHOH_CHO
6 5 4 3 2 1
H HO H 4 H 5
1CHO 2 OH 3
1CHO 2 H 3
Du (+) v du ( - ) ch chiu quay mt phng nh sng phn cc. Danh php D, L cng p dng cho cch gi tn ca cc acid amin. 2.2.2.2. Danh php R, S (danh php Cahn - Ingold-Prelog ). R t ch Rectus (phi), S t ch Sinister (tri). Danh php D, L c nhiu hn ch l khng ch r ht cu hnh ca cc nguyn t carbon trong phn t v c tnh cht so snh. Danh php R, S khc
43
phc iu . Theo h danh php ny th 4 nhm th chung quanh nguyn t carbon bt i xng c sp xp theo th t gim dn v ln" . V d: C*abcd a > b > c > d Xt s phn b cc nhm th a,b,d,c chung quanh carbon bt i xng ca vt v nh trn hnh t din sao cho nhm th nh nht d vo nh t din xa nht so vi mt ngi nhn v ba nhm th a,b,c cn li chim 3 gc ca y t din. Nu theo th t " ln " ca 3 nhm th a,b, c theo chiu quay kim ng h ta c cu hnh R, nu th t ngc chiu kim ng h ta c cu hnh S.
a c
*C
a b c
*C
a d b d *C b
Gng phang
a c b
*C
I
a,b,c theo chieu quay cung chieu kim ong ho Cau hnh R
II
a,b,c theo chieu quay ngc chieu kim ong ho Cau hnh S
OH *C CH3
COOH
H3C
acid R Lactic
Gng phang
i vi cc hp cht c nhiu carbon bt i xng c danh php theo h thng R, S ngi ta ln lt xc nh cu hnh ca tng carbon bt i. V d: i vi acid tartaric HOOC _CHOH_CHOH_COOH ta c cc ng phn: acid (2R, 3R )-tartaric acid (2S, 3S )-tartaric acid (2R, 3S )-tartaric (aid mesotartaric ).
Phng php xc nh cu hnh R,S Chuyn cng thc dng t din v hnh chiu Fischer. Xt ln lt tng carbon bt i xng vi 4 nhm th c ln khc nhau.
44
H oi v tr lan 1
II
H oi v tr lan 2
III
T cng th t din chuyn v cng thc chiu Fischer (I). Cu hnh I l cu hnh ca aldehyd D -glyceric. T (I) thay i v tr ln 1 thu c (II). i v tr tip tc ln 2 ta c (III). Cho H l nhm th b nht v pha di. Cu hnh ca (III) l cu hnh ca (I) Xt chiu quay ca 3 nhm th OH, CHO, CH2OH. Ta c OH CHO CH2OH theo chiu kim ng h. (III) c cu hnh R v suy ra (I) phi c cu hnh R. Vy D- aldehyd glyceric l R - aldehyd glyceric . 2.2.2.3. Danh php Erythro v Threo phn bit cc ng phn quang hc khng i quang ca cc hp cht quang hot c 2 nguyn t carbon bt i xng ngi ta gi tn theo danh php erythro v threo. Dng erythro l dng trong 2 i nhm th tng t nhau c th a v v tr che khut, cn dng threo ch c mt i nhm th tng t nhau c th v tr che khut V d: 2-Phenyl -2-butanol c dng ng phn erythro v threo nh sau:
45
CH3_CH(Ph)_CHOH_CH3 CH3 H H
S R
OH Ph
CH3 HO Ph
R S
25
CH3 HO H
R R
25
CH3 H Ph H Ph
S S
25
H H
OH H
CH3 [] = -0,69o
25
[] = +0,69o
D
CH3
[] = -30,2o
D
CH3
[] = +30,2o
D
CH3
2.2.3. Cc ng phn quang hc khng c carbon bt i xng C mt s hp cht trong phn t khng c carbon bt i xng, nhng do s cn quay lm cho phn t tr thnh bt i xng nn phn t c tnh quang hot (c ng phn quang hc). Cc hp cht thuc dy allen, diphenyl, paracyclophan, thuc loi cht quang hot khng c carbon bt i xng.
a b Hp chat allen c
C C C d R' R''' R R"
O
(CH2)n
Hp chat diphenyl
Hp chat paracyclophan
2.3. ng phn cu dng Cu dng hay cn gi l hnh th (Conformation) ca mt phn t dng ch cc dng cu trc khng gian c th hnh thnh khi cc nhm th quay t do chung quanh lin kt n. Mt cht hu c c th c trnh by theo cc dng cng thc sau: Cng thc t din Cng thc chiu Fischer Cng thc phi cnh Cng thc Newman V d: Phn t etan c th c trnh by cc dng cng thc:
H H H H H H H H H H H H CT phoi canh H H H H H H H H H H
H CT t dien
H CT chieu Fisher
CT Newman
46
Cng thc phi cnh v cng thc Newman thng c dng bin din cu dng cc cht hu c. Cng thc phi cnh c m t trong khng gian 3 chiu, lin kt gia 2 nguyn t carbon hng theo ng cho t tri sang phi v xa dn ngi quan st. C 2 loi cng thc phi cnh l dng xen k v dng che khut.
a b
C
c c
b b
a
C
a c b
C
Dng xen k
a,b,c l nhng nguyn t hoc nhm nguyn t phn b chung quanh nguyn t carbon. Cng c th m t theo ng m nt ( ),ng chm chm .....)v ng nht (__). ng m nt ch r lin kt hng v pha trc mt ( phng. ng chm chm hng v pha sau mt phng. ng nt nht nm trong mt phng.
a b
C
c c
b b
a
C
a c b
C
Dng xen k
Cu dng xen k c nng lng thp hn (bn hn) cu dng che khut (km bn). T cng thc phi cnh c th m t theo cng thc Newman bng cch nhn phn t theo dc trc lin kt C1 C2. Ta biu din C2 b che khut bng vng trn, cn C1 tm vng trn. Ba lin kt xut pht t mi nguyn t carbon to nn nhng gc 120 trn mt phng giy.
a b
C
1
c c
c a b b
1 2
aa b b
1 2
a b
C
1
a
C2
CT phoi canh
CT Newman
cc
c b
CT Newman
CT phoi canh
Dang xen ke
Trong cc hp cht vng cc nguyn t khng phn b trn cng mt phng. Chng c cc cu dng khc nhau. Phn t cyclohexan c hai loi cu dng: cu dng gh v cu dng thuyn.
47
H H H H H H
H H H H
H H
H
H H
H
H H H
H H
dng gh cc nguyn t hydro trn 2 carbon cnh nhau phn b theo cch xen k. Cn dng thuyn cc nguyn t hydro trn 2 carbon cnh nhau phn b theo cch che khut. V vy cu dng gh bn hn cu dng thuyn (xem phn cycloalkan). 2.4. Tc dng sinh hc ca cc ng phn quang hc Cc ng phn quang hc ng vai tr quan trng trong i sng t nhin ca con ngi v th gii sinh vt. Cc cht chuyn ha, cc cht men l nhng h thng hp cht quang hot. Thay i cc dng i quang dn n s thay i qu trnh v c ch ca s chuyn ha. Acid Lactic tn ti (+) Lactic, (-)Lactic v L () Lactic (racemic). Chng c cc tc dng sinh hc khc nhau. D -(+)-glucose l ng c tc dng sinh hc lm cht tim truyn. Ngc li L -(-)-glucose hon ton khng c tnh cht ...
Bi tp
1- Cng thc phn t mt hydrocarbon l C7H14. Bao nhiu ng phn c th c ? 2- Cng thc phn t C5H12. Bao nhiu ng phn c th c? 3- Vit cng thc cu to cc ng phn hnh hc ca cc cht sau: a- 2-Penten ; b-2-Phenyl-2-buten ; c- 1,2-Dimethylcyclopentan. d-1-Phenyl-1-clo-2,3,3-trimethyl-1-buten. Cho bit danh php cu hnh ca cc ng phn . Dng ng phn no bn hn. Gii thch. 4- C hp cht CH2Cl-CHOH-CHOH-CH2Cl. a- Hp cht ny c bao nhiu nguyn t carbon i xng, bt i xng . b- Hp cht c bao nhiu i quang v c loi ng phn no. c- V cng thc t din, cng thc chiu Fischer, cng thc phi cnh v cng thc Newman . d- Gi tn cc ng phn theo danh php D, L; danh php R, S v danh php Erythro -Threo . 5- V cc cu dng gh v thuyn ca cc cht sau y: a- cis-1,2-dimethylcyclohexan c- cis-1,3-dimethylcyclohexan e- cis-1,4-dimethylcyclohexan 48 b- trans-1,2-dimethylcyclohexan. d- trans-1,3-dimethylcyclohexan f-trans-1,4-dimethylcyclohexan
Chng 4
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cc quan nim v acid v base trong ha hu c. 2. Gii thch v so snh c mnh tng i tnh acid hoc base ca mt s hp cht hu c. 3. Nm c khi nim acid -base lin quan n phn ng ca cc hp cht hu c. 4. S dng khi nim acid -base ca Bronsted - Lowry v Lewis trong ho hu c gii thch v tnh acid -base ca cc cht v c ch phn ng. Ni dung 1. Khi nim acid - base theo Bronsted -Lowry (1923) Acid l nhng tiu phn c khuynh hng cho proton. Base l nhng tiu phn c khuynh hng nhn proton. V d c cht HA cho proton H+.
HA
A- + H+
Theo phng trnh trn th s phn ly to H+ l mt qu trnh thun nghch. HA l acid v cho proton H+. A to thnh gi l base, v A nhn proton to thnh acid HA. V vy c th gi HA l acid lin hp ca base A v A l base lin hp ca acid HA. Trong bng 4-1 trnh by mt s acid -base lin hp.
Bng 4.1. S phn ly ca cp acid base lin hp
HA
+ H Proton
H+ H+
A Base lien hp
CH3COO CH3O
-
Acid lien hp
CH3COOH CH3OH NH +
4
+ CH3_O_CH3 H
H+ H+
NH3 .. CH _O_CH
3
..
49
Theo bng trn khi BH+ phn ly to thnh base khng c in tch ( - )
BH
H + B
+ -
Kt hp c 2 trng hp ta c
HA + B
BH + A
Vy phn ng gia mt acid HA v mt base B l s chuyn dch proton t acid sang base hay l phn ng proton ha. Tnh cht ca acid hoc base khng ph thuc in tch ca tiu phn. Nh vy c nhng phn t acid khng mang in (H2SO4, HCl, CH3COOH), c phn t acid tch in dng (NH4+, [CH3OCH3]H+), c phn t base mang in tch m (CH3COO-, CH3O-), c phn t base khng c in tch (NH3, CH3OCH3) . Acid ha tan vo nc c s tng tc acid base: Nc l dung mi c tnh base.
Ho tan mui ca acid hu c vo nc, c s tng tc acid -base : Nc l dung mi c tnh acid.
H2O + CH3COO Base Acid CH3COOH + HO Acid Base
Phn ng cng hp nc vo olefin c xc tc acid cng l qu trnh tng tc acid -base, to carbocation trung gian trc lc to thnh alcol.
H3PO4 + CH3 CH=CH2 Acid Base + CH3CH_CH3 + Acid H2PO4 Base
Mt s phn ng c xc tc base cng c qu trnh tng tc acid base to carbanion trung gian.
CH3_CHO + HO Base Acid
Ch : Mt acid rt mnh th base lin hp ca n l mt base rt yu. Mt acid rt yu th base lin hp ca n l mt base rt mnh. 50
CH3 + Acid rt yu
-
CH2 B BH
+
+
Base rt mnh
Base rt mnh
-
Acid rt yu
2. Khi nim acid - base theo Lewis (1923) Base l phn t c kh nng cung cp cp in t (c cp in t khng lin kt). Acid l phn t c nguyn t m in t lp ngoi cng cha y (c kh nng kt hp vi cp in t ca base). Cc cht sau y l nhng base Lewis:
R_O_R
..
Acid Lewis c kh nng to lin kt cng tr (lin kt phi tr cng l mt dng ca lin kt cng tr) vi cc base Lewis nh H2O, R2O, NH3 .
H .. N H : ..: H
Base Lewis
F Acid Lewis
F .. B ..: F
H F .. .. N :..: F H: .. B H F
3. Hng s cn bng acid - base Acid phn ly trong nc. Cc ion b hydrat ha (solvat ha)
HA
H+ + A- hay HA( nc )
H+(nc) + A- (nc)
A-
H O A- 2O)n (H
51
Ka =
[HA]
Ka > 1 thuc nhng acid mnh Ka < 10-4 thuc nhng acid yu Gi tr Ka rt b thuc nhng acid rt yu S dng i lng pKa = -logKa nh gi mnh yu ca acid pKa cng b th acid cng mnh v ngc li pKa < -1 thuc acid mnh . pKa > 3 thuc acid yu. Tng t ta c hng s cn bng ca base.
B + H2O Kb =
Kb
BH + + HO-
S dng i lng pKb = - logKb nh gi mnh ca base. Kb cng ln th tnh base cng yu pKb cng ln th tnh base cng mnh v ngc li 52
1,8.10-5 2,6.10-3 0,59 1,4.10-3 5,5.10-2 1,3.10-3 6,7.10-4 1,5.10-4 2,9.10-4 4,5.10-5 4,8.10-4 1,3.10-5 3,4.10-3 4,9.10-5 0,23
4,74 2,59 0,23 2,86 1,26 0,64 2,90 3,18 3,83 3,54 4,35 3,32 4,87 2,46 4,31
ICH2COOH
C6H5CH3COOH
Ch : Tnh acid v tnh base ca mt cht l mi quan h bin chng. Mt cht c tnh acid mnh th n l mt base yu. Mt cht c tnh base mnh th n l mt acid yu. Ether ethylic C2H5OC2H5 l mt base yu, v vy n ch tc dng vi mt s acid mnh .
.. CH3CH2OCH2CH3 + H+
CH3CH2OCH2CH3 H
4. Yu t nh hng n tnh acid -base ca cht hu c Cu trc in t ca phn t nh hng n tnh acid -base Cc nguyn t, nhm nguyn t gy nh hng cm ng, nh hng lin hp, nh hng siu lin hp c nh hng n tnh acid -base. Hiu ng - I, - C lm cho tnh acid ca mt cht tng (tnh base gim). Hiu ng + I, + C lm cho tnh acid ca mt cht gim (tnh base tng). Cc s liu ghi trong bng 4-3 chng t iu .
Bi tp
1- Vit cng thc ca cc base lin hp ca cc acid sau: C6H5COOH, C6H5CH2COOH, CH3CH2NO2, C6H5OH, (CH3)3NH+ 2- Vit cng thc cc acid lin hp ca cc base sau: NH3, C6H5NH2, CH3OCH3, CH3COCH3, HCC-, RO3- V sao AlCl3, ZnCl2, NH4+, BF3 l nhng acid. 53
Chng 5
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cc c ch phn ng thng gp trong ha hu c. 2. Vit v gii thch c cc c ch phn ng: th (S), cng hp (A), tch loi (E) Ni dung C nhiu phng php phn loi phn ng trong ha hu c. Trong gio trnh ny cc phn ng c phn loi theo hng phn ng. C cc loi phn ng nh sau: 1. Cc loi phn ng trong ha hu c 1.1. Phn ng th (Substitution) Phn ng th (k hiu S) l phn ng trong mt nguyn t hay nhm nguyn t trong phn t c thay th bng mt nguyn t hay nhm nguyn t khc.
R_I + CN- R_CN + IR_Li + H2O R_H Tng qut: R_A + Y + LiOH R_Y +A
A l nhm b th (nhm i ra) A = I-, Li+ , ... Y l nhm th ( nhm i vo) Y = CN-, H+ Trong ha hu c tn gi ca mt s phn ng c lit k trong bng 5-1.
Bng 5.1. Tn gi mt s phn ng th
RA+Y
Nhom the Y Halogen X NO2 SO3H R' Ar R'CO CHO N=N_Ar R'COO
54
Mt s phn ng th c km theo s loi nc, alcol, amoniac ...cn gi l phn ng ngng t. V d: R_CHO + CH3COC6H5
R_CH=NR' + H2O
RCOOC2H5 + CH3COC6H5 RCOCH2CO C6H5 + C2H5OH Tu theo c ch phn ng v tc nhn phn ng, phn ng th cn chia thnh cc loi phn ng th khc nhau:
R-A + Y
R-Y + A
CH3OH + Cl-
1.1.2. Phn ng th gc t do SR
R-A + R .
R-R + A
R_ E
+ A+
E+ l tc nhn i in t
+ V d: Ar _ H + NO2 Ar _ NO2 + H+
Trong phn c ch phn ng s cp v cc qu trnh xy ra phn ng th. 1.2. Phn ng cng hp (Addition) Phn ng cng hp (k hiu Ad) l phn ng trong hai phn t (hoc ion) kt hp vi nhau thnh mt phn t (hoc ion) cht mi. Phn ng thng xy ra trong cc hp cht c ni i, ni ba: C=C, CC, C=O, C=NH, CN. Phn ng cng hp xy ra c s thay i trng thi lai ha ca nguyn t carbon. HCCH + HCl R_CH=CH2 + Br2 H2C=CHCl: Carbon trng thi sp thnh sp2
55
Ty theo cu to cht phn ng, ngi ta chia phn ng cng hp thnh cc loi:
Phn ng cng hp i in t P (AdE , AE ) Phn ng cng hp i nhn P (AdN , AN) Phn ng cng hp gc P (AdR , AR )
1.2.1. Phn ng cng hp i in t (AdE , AE)
R_CH=CH2 + H2O R_CHOH_CH3
Cl
Cl
+ Cl2
Cl . + Cl Cl
Phn ng cng gc c nh sng lm xc tc l phn ng dy chuyn. Phn ng cng hp hydro vo lin kt i, ta cn c th gi l phn ng hydro ha hay phn ng kh. 1.3. Phn ng tch loi (Elimination) Phn ng tch loi (k hiu E) l phn ng m 2 nguyn t hay nhm nguyn t tch ra khi phn t v khng c nguyn t hay nhm nguyn t no thay th. Phn ng xy ra c s thay i trng thi lai ha ca nguyn t carbon. H_CH2_CH2_OH CH2=CH2 + H2O: Carbon trng thi sp thnh sp2. Br_CH2_CH2_Br + Zn CH2=CH2 + ZnBr2: Carbon trng thi sp thnh sp2 1.4. Phn ng chuyn v (Rearrangement) Trong cc loi phn ng k trn c lc c th xy ra s chuyn v lm chuyn ch mt nguyn t hay nhm nguyn t no trong phn t. Phn ng xy ra c s chuyn i v tr trong phn t gi l phn ng chuyn v.
R R C CH2 X -XR
Mt s phn ng th, tch loi, cng hp c th xem l phn ng oxy ha kh. V trong qu trnh phn ng c s thay i s oxy ha ca mt hay nhiu nguyn t trong phn t. Cc phn ng c s tng v gim s oxy ha (hay s nhng v thu in t) gi l phn ng oxy -ha kh.
56
2. Khi nim v c ch phn ng Phng trnh ha hc thng thng ch trnh by cc cht u v cui ca h phn ng m khng cho bit qu trnh ha hc c thc hin bng cch no v tin trnh din bin ca phn ng. C ch phn ng ha hc l con ng chi tit m h cc cht phn ng phi i qua to ra sn phm. Cc qu trnh phn nh cc bc c bn ca phn ng, s ct t lin kt, s hnh thnh lin kt mi, hnh thnh cht trung gian v phc hot ng (trng thi chuyn tip); tin trnh lp th, s solvat ha ... 2.1. Ct t lin kt v hnh thnh cc tiu phn phn ng Mt lin kt c th b ct t theo kiu d ly hoc ng ly. V d c lin kt cng ha tr gia hai nguyn t hoc hai nhm nguyn t A v B: 2.1.1. S ct t d ly Khi lin kt b ct t, cp in t lin kt thuc A hoc B
. A__B .
A+ v B- l cc ion.
A+ + B-
hoac
. A__B .
A- + B +
Nu tiu phn to thnh A+ hoc B+ l R+ th tiu phn gi l carbocation. Nu tiu phn B - hoc A - l R - th tiu phn gi l carbanion. Carbocation v carbanion l nhng tiu phn ng vai tr quan trng trong cc phn ng th, cng hp v tch loi.
2.1.2. S ct t ng ly Khi lin kt b ct t, cp in t c phn i. Trn mi tiu phn mang mt in t t do. Cc tiu phn gi l gc t do.
. A__B .
. CH3-CH2 ,
. . A + B
la cac goc t do
. CH2=CH-CH2
Carbocation Carbocation (k hiu R+) l nhng cation m trung tm in tch dng nguyn t carbon (trn orbital p khng c electron - orbital trng). Carbocation c to thnh khi ct t d ly lin kt cng tr hoc khi cng hp proton H+ vo ni i, ni ba.
57
CH3CH=CH2
CH3CH_CH
+
Carbocation c cu trc phng. Ba lin kt ca carbon C+ nm trong mt mt phng. Orbital trng (khng c in t) c trc i xng thng gc vi mt phng .
Carbanion
Carbanion (k hiu R) l nhng anion m in tch m (2 in t) tp trung ch yu nguyn t carbon (trn orbital p c 2 in t). Carbanion c to thnh khi ct t d ly lin kt cng ha tr . H_CH2CHO + HO- -CH2CHO + H2O
Gc t do (k hiu R) l nhng tiu phn c cha 1 in t t do (khng cp i) nguyn t carbon (trn orbital p c 1 in t). Gc t do c to thnh do s ct t ng ly lin kt cng tr di tc dng ca nh sng hoc nhit. Gc t do c cu trc phng. Ba lin kt ca carbon C . nm trong mt mt phng. Orbital p cha mt in t thng gc vi mt phng . Hnh 5.1 minh ho trng thi khng gian ca carbocation, carbanion v gc t do.
+
CH3CHCH3
CH3
CH3CHCH3
CH3
CH3CHCH3
CH3
CH3
C
CH3 H H CH3
:
H CH3
CH3
Carben
Carben k hiu RR'C: l tiu phn c 2 in t khng lin kt lp ngoi cng ca nguyn t carbon .
V d: H2C: , Cl2C: , CH2=CHCH:
Nu 2 in t phn phi trn 2 orbital p, carben dng lng gc. Nu 2 in t cng phn phi trn mt orbital p, trn carbon c mt orbital p trng khng c in t. Carben c dng mt ion dng ng vai tr mt tc nhn i in t .
58
Ion dng
Lng goc
H H
bn ca cc tiu phn
bn ca cc tiu phn ph thuc vo cu trc in t. Mt in tch trn carbocation v carbanion cng gim th nng lng ca chng cng thp v chng cng bn (d tn ti trong cc qu trnh phn ng). Cc hiu ng electron I, C v H lm gim mt in tch c nh hng quyt nh n bn vng ca cc tiu phn.
+
Carbocation bn vng kh in tch dng c gii ta. Cc hiu ng +I v C c tc dng lm cho carbocation bn vng hn.
V d: CH3+ < CH3CH2+ < (CH3)2CH+ < (CH3)3C+ do hiu ng +I ca CH3.
CH3+ < C6H5CH2+< (C6H5)2CH+ < (C6H5)3C+ do hiu ng +C ca C6H5 Carbanion bn vng khi c cc nhm ht in t . Hiu ng -I v -C lm tng bn ca carbanion.
V d: CH3 < (CF3)2CH- < (C6H5)2CH
CH3 CH2CH2- < CH2 = CH CH2 < (CH2=CH)2CH Cc gc t do km bn v c kh nng phn ng cao. Cc nhm alkyl, aryl lm tng bn. Gc phenyl C6H5 - c kh nng c hiu ng +C hoc -C
V d: CH3. < CH3CH2. < (CH3)2CH. < (CH3)3C
CH3. < C6H5CH2. < (C6H5)2CH. < (C6H5)3C. Cc nhm th c hiu ng I , C v H v tr para trong gc p-X-C6H4CH2. lm cho bn ca gc tng ln.
2.2. Tc phn ng
Trong : c = [A].[B]
k l hng s tc phn ng .
k = P.Z .e
EA RT
59
Theo th k t l thun vi s va chm Z. Nhng khng phi tt c cc va chm u dn n phn ng ha hc. V vy cn c mt nng lng ti thiu EA gi l nng lng hot ha a cc phn t n " trng thi kch thch " lm cho cc phn t thnh cc tiu phn giu nng lng (carbocation, carbanion, gc t do). xy ra phn ng, s cc tiu phn c nng lng ti thiu bng nng lng hot ha EA c xc nh bi nh lut phn b nng lng Boltzmann. Kt qu l tc phn ng ph thuc mnh vo nhit T. Theo phng trnh trn, khi nhit tng ln khong 10oC th tc cc phn ng ha hc tng ln gp 2 n 3 ln. Khi cc tiu phn nng lng cn thit th ch c nhng va chm ca cc tiu phn nhng v tr khng gian thch hp mi lm cho phn ng xy ra. Tr s k thc nghim thng nh hn rt nhiu so vi gi tr tnh ton c t EA, T v Z. Gi tr k l thuyt v k thc nghim khc nhau bi mt i lng P. i lng P c gi l h s khng gian hay l h s xc sut . Khi nghin cu v c ch phn ng, tc phn ng cn c tnh ton theo l thuyt phc cht hot ng (hay cn gi l trng thi chuyn tip) gii thch cc trng thi ng hc ca phn ng. L thuyt ny gi thit rng trn bc ng n sn phm cui cng, cc phn t tham gia phn ng hp li vi nhau thnh mt phc cht hot ng (hay l trng thi chuyn tip). Trng thi chuyn tip c c trng bng mt cc i nng lng (im A trong hnh 5-3a) ca cc phn t tham gia phn ng. Phc cht hot ng khng phi l mt cht trung gian v n khng c cc tiu nng lng. Cc tiu nng lng ca cht trung gian trnh by trn hnh 5-3b (im B).
A
Nang lng hoat hoaEA
E
EA1
Chat ban au
(a)
C th xem nng lng hot ha EA tng ng vi entanpi hot ha H. Mc trt t khng gian trng thi chuyn tip c c trng bi i lng Entropi S hot ha. Gi tr S hot ho ca trng thi chuyn tip cng m s phn nh mc cc cht phn ng tng tc a phn t hay n phn t. Bit gi tr S v H tc l bit c tin trnh v c ch phn ng xy ra.
60
Thc t khng phi nng lng hot ha EA m l nng lng t do F hot ha mi l yu t quyt nh chuyn phn t t trng thi u ln trng thi chuyn tip . F = H - T S
2.3. C ch phn ng th 2.3.1. C ch phn ng th i nhn
C ch lng phn t SN2 th hin trong phng trnh tc phn ng c nng ca 2 cht phn ng. Phn ng xy ra mt giai on v c trng thi chuyn tip gia cht phn ng v tc nhn i nhn Y -.
V d: CH3Cl + HO- CH3OH + Cl-
Phng trnh tc phn ng: v = k [CH3Cl] [HO-] Trng thi chuyn tip:
H HO + H H Tac nhan ai nhan Chat phan ng C Cl
HO
H H
Cl
HO
trng thi chuyn tip lin kt c sp b ct t v lin kt mi sp to thnh. Tc nhn i nhn HO - (tng qut Y -) tn cng vo carbon t pha sau ca Cl (nhm i ra X) Sn phm ca phn ng c thay i cu hnh. Nu cht phn ng ban u c cu hnh R th sn phm phn ng s c cu hnh S v ngc li.
C ch SN1
Xy ra theo 2 giai on. Giai on chm l giai on quyt nh tc phn ng. Trong phng trnh tc phn ng ch c nng ca cht phn ng. Giai on chm quyt nh tc phn ng l giai on to ra carbocation trung gian R+.
V d: HO- + (CH3)3C_Br
(CH3)3C+
Br -
61
Phn ng xy ra theo c ch SN1 c s racemic ha. C s racemic ha v carbocation R+ to ra giai on chm c cu trc phng v tc nhn i nhn HO tn cng vo carbon v 2 pha ca mt phng vi kh nng nh nhau. V vy c 2 sn phm vi cu hnh ngc nhau c to thnh v c s racemic ha. C th minh ha qu trnh lp th nh sau:
HO CH3 HO C CH3 CH3
CH3 CH3 CH3
HO -
C+
OH
Carbocation
+
Phn ng xy ra theo c ch SN1, c carbocation R hnh thnh nn kh nng c s chuyn v v to thnh sn ph l th hoc tch loi (xem thm phn alcol). Cc tc nhn i nhn Y trong phn th i nhn c th l anion (HO-, Cl-, Br -, I-), carbanion (-CH2CHO ...), cc tiu phn c cp in t lin kt (anion CH3O- ..), hoc cc phn t c cp in t khng lin kt (NH3...)
Ch : Tnh base ca Y- cng mnh th tnh i nhn ca Y- cng mnh.
Ngc li ion I l mt base rt yu nhng n l mt tc nhn i nhn mnh. C ch phn ng th SN1 xy ra c tnh cht ion gia tc nhn i nhn Y- v carbocation R+ (hnh thnh giai on chm). Phn ng th nhm X trong phn t R _X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn trc tip vi carbon bc nht RCH2 _ X phn ng ch yu xy ra theo c ch SN2 RCH2_X + HO- RCH2_OH + X-: c ch SN2. Phn ng th nhm X trong phn t R X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn trc tip vi carbon bc ba (R)3C X phn ng ch yu xy ra theo c ch SN1 (R)3C_X + HO- (R)3C_OH + X- c ch SN1 Phn ng th nhm X trong phn t R _X v tc nhn i nhn Y-, nu X gn trc tip vi carbon bc hai (R)2CH_X phn ng xy ra theo c ch SN1 hoc SN1 ph thuc vo cc yu t cu trc hoc dung mi. (R)2CH _ X + HO- (R)2CH_OH + X- c ch SN1 hoc SN2
Dung mi c nh hng n c ch phn ng. Dung mi phn cc lm cho phn ng u tin xy ra theo c ch SN1. Dung mi khng hoc t phn cc lm cho phn ng u tin xy ra theo c ch SN2.
62
2.3.2. C ch phn ng th i in t SE
Phn ng th i in t ch yu xy ra cc hp cht ca hydrocarbon thm v d vng thm (xem thm phn hydrocarbon thm v d vng). Tc nhn i in t Y + l nhng tc nhn mang in tch dng (+NO2, Br+) hoc phn t thiu in t (SO3, CO2...). Cht phn ng l nhng hp cht vng c cu trc thm Ar -H (ph hp vi cng thc Huckel) .
Phc
H E+
H E
San pham
+ E+
T cht phn ng ban u n sn phm cui tri qua s hnh thnh cc phc hot ng (trng thi chuyn tip ng vi cc cc i nng lng trn gin nng lng (hnh 5-4).
2.3.3. C ch phn ng th gc t do SR
63
Cl_Cl
Cl. + Cl.
Giai on tt mch v kt thc phn ng: R. + R. R _ R Cl. + Cl. CL - CL Giai on quyt nh tc phn ng l giai on pht trin mch . Gc t do c cu trc phng, phn t Cl2 tn cng t 2 pha ca mt phng (tng t c ch th SN1) v vy sn phm phn ng dn n s racemic ha.
2.4. C ch phn ng cng hp (k hiu Ad) 2.4.1. C ch phn ng cng hp i in t AdE
Phn ng cng hp xy ra gi phn t E _Y v cht phn ng c lin kt i C =C v lin kt ba C C l phn ng cng hp i in t c cc giai on:
Giai on to tc nhn i in t E+ v anion Y - t phn t E Y Tng tc ca E+ vi cht phn ng c ni i, ba to thnh carbocation R+ Tng tc gia carbocation R+ v Y- v to thnh sn phm cng hp.
Tng tc ca E+ vi cht phn ng c ni i, ba to thnh carbocation R+ xy ra chm nn n l giai on quyt nh tc phn ng.
V d: Phn ng cng hp ca HBr vo propylen CH3CH=CH2 xy ra nh sau:
H_Br
H+
+ Br+ H+
H+ l tc nhn i in t E +; Br l Y -.
CH3 CH3 + CH + CH2 CH3 CH2 H +
CH3
CH
CH2
Cham
hoac CH3
CH
CH2
CH3 CH3
+ CH CH2
CH3 + Br + CH2 + Br -
CH3 CH3
CHBr CH2
CH3 CH2Br
Nhanh
Carbocation to thnh l vng tam gic cu to phng. Mt in tch dng trn hai nguyn t carbon l nh nhau. Y - (Br-) tn cng v hai pha ca mt phng vi xc sut nh nhau. V vy cng lc hai sn phm cng hp c to thnh. Gii thch iu theo s di y:
H
CH3
CH Br
CH2
CH3
CH Br -
H +
Br Br
CH2
CH3
CH H
CH2
64
Phn ng cng hp i nhn thng xy ra gia tc nhn i nhn Y - vi cc hp cht c ni i C =O, C=N_ .... Phn ng c cc giai on nh sau:
S tng tc gia tc nhn i nhn Y - vo trung tm mang in tch dng ca carbon trong nhm carbonyl ( C=O +C O) to thnh ion mang in tch m trn oxy.
RCH=O + Y-
+
RCHY_O-
RCHY_O- + H+ RCHY_OH Nhiu hp cht c cha nhm chc carbonyl tham gia phn ng cng hp i nhn v ng thi km theo s tch loi. C th xem loi phn ng ny nh l mt loi phn ng th hoc phn ng cng v tch''
O R C X + YO R C Y + X-
in tch dng trn nguyn t carbon ca C =O cng ln th kh nng phn ng cng cao. Thay X bng nhm th c nh hng in t th kh nng phn ng thay i.
O R C Cl > O R C O O C R' .. O
Phn ng tch loi to lin kt i xy ra theo 2 c ch: c ch lng phn t E2 v c ch n phn t E1.
2.5.1. C ch tch loi E2
YH + C
C + X-
Chat phan ng
San pham
65
V d: Phn ng tch loi HBr t ethylbromid di tc dng ca C2H5O l mt base mnh to thnh ethylen c c ch nh sau:
H CH3 C2H5O + H Br H H H CH3 C C
Br
CH3 + C2H5OH
+ Br H
iu kin v ha lp th cho c ch E2 xy ra khi 4 trung tm phn ng (H C C Br) trn mt mt phng. H v Br v tr trans vi nhau (v tr anti). Minh ha c ch theo cch biu din hnh chiu Newman:
CH3 H
H
Br
H H
+ C2H5O -
CH3 H
Br
H H
- Br - C2H5OH
CH3 H
C H
Chat phan ng H C C+
Carbocation
- Br -
CH3 CH3
CH3 CH3
Cc phn ng c s cnh tranh ln nhau. Khi tin hnh phn ng th thng km theo phn ng tch loi. Cc iu kin nh dung mi, nng , nhit c nh hng ng k n c ch phn ng.
66
Chng 6
Mc tiu hc tp 1. Hiu v bit cch s dng cc phng php ha hc v vt l xc nh cu trc ca phn t 2. ng dng ca quang ph t ngoi, hng ngoi v cng hng t ht nhn trong vic xc nh cu trc phn t.
Ni dung
Mt cht hu c c ng dng trong thc t phi bo m tinh khit, phi tha mn v thnh phn cc nguyn t ha hc v cng thc cu to. Xc nh cng thc cu to ca mt cht hu c tch/chit c t ngun gc thin nhin hay tng hp c l cng vic rt cn thit v quan trng trong ha hu c. C th xc nh cu to cht hu c bng phng php ha hc hay vt l.
1. Phng php ha hc ng dng phng php php ha hc xc nh cng thc phn t v nhm chc ha hc bng cc phn ng c trng. 1.1. nh tnh v nh lng nguyn t
nh tnh v nh lng cc cht hu c l xc nh s hin din cc nguyn t v thnh phn nh lng ca cc nguyn t trong mt cht hu c.
1.1.1. nh tnh cc nguyn t v nhm chc
xc nh s c mt cc nguyn t c trong cht hu c, thng tin hnh v c ha, ngha l chuyn cc nguyn t v dng ion v dng cc phn ng nh tnh xc nh cc ion . V d: V c ha hp cht hu c th carbon s chuyn thnh CO2 hoc CO32-, nguyn t halogen (X ) chuyn thnh X -, nguyn t N chuyn thnh CN - ... Dng cc phn ng nh tnh c trng xc nh cc ion CO32-, ion X-, ion CN-. nh tnh cc nhm chc bng cc phn ng c trng. V d: Chc OH alcol tc dng vi natri c hydro thot ra. Chc aldehyd cho phn ng trng gng vi thuc th Tollens... Ngy nay c cc phng php vt l xc nh cc nhm chc mt cch nhanh chng v chnh xc. 67
Xc nh thnh phn phn trm v khi lng cc nguyn t trong cht hu c theo 2 phng php ch yu sau:
Phng php Dumas
Cc cht hu c dng rn tinh khit c nhit nng chy xc nh. Nhit nng chy ca mt cht l nhit m tng rn v tng lng nng chy ca cht trng thi cn bng vi nhau. Nhit m tt c cc tinh th u nng chy c coi l im kt thc ca khong nhit nng chy.
Nhit si
Cht hu c lng tinh khit c c trng bng nhit si. Nhit si ca mt cht l nhit m ti cht lng bin thnh hi. Tng lng v tng hi trng thi cn bng. Nhit si ca cht lng ph thuc vo p sut. Cht lng tinh khit lun c nhit si xc nh. Nhit nng chy, nhit si l nhng tiu chun xc nh tinh khit ca cht rn hoc cht lng.
2.1.2. Ch s khc x
Ch s khc x l mt tiu chun nh gi tinh khit ca cht lng. Theo nh lut Snellius, nu nh sng n sc b khc x ti b mt ranh gii gia hai mi trng ta c: 68
n=
sin sin
= C1
C2
Thng ngi ta ly khng kh lm mi trng so snh. Ch s khc x ph thuc vo nng , nhit v bc sng ca nh sng.
2.2. Cc phng php sc k
S dng cc phng php sc k tch ring cc cht trong hn hp v cn dng phng php sc k xc nh tinh khit ca mt cht. Sc k l mt phng php vt l dng tch cc thnh phn ra khi hn hp bng cch phn b chng thnh 2 pha: mt pha c b mt rng gi l pha c nh v pha kia l mt cht lng hoc cht kh gi l pha di ng, di chuyn i qua pha c nh. C 2 loi sc k: sc k lng v sc k kh.
2.2.1. Sc k lng
Sc k lng l phng php sc k dng cht lng lm pha di ng. Trong sc k lng c cc k thut:
Sc k giy: Pha tnh (pha c nh) l giy. Sc k lp mng: Pha tnh l mt lp mng cht hp ph c trng bng phng v u n trn mt tm knh hoc kim loi. Sc k ct: Pha tnh l cht rn c nhi thnh ct. Trong k thut sc k ct, ty theo bn cht ca cht rn lm ct cn c chia thnh: + Ct c in: Ct n gin vi cht hp ph thng thng v c hoc hu c.
Sc k kh l phng php sc k dng cht kh lm pha di ng. Da vo pha c nh, cn chia ra:
Sc k kh -rn: Pha c nh l cht rn. Sc k kh -lng: Pha c nh l cht lng.
69
Khi mt cht hu c hp th nng lng bc x in t th phn t c th tri qua nhiu dng kch thch. Cc kch thch c th l kch thch chuyn dch in t, kch thch quay, kch thch lm thay i spin ht nhn nguyn t, kch thch lm bin dng lin kt, nu nng lng cao c th gy ion ha phn t.
Bng 6.1: Vng bc x in t
Vng ph in t Bc x gama, tia X di sng Nng lng kch thch Dng kch thch
< 100 nm
V tia v tr
- Tia t ngoi
286 - 143 Kcal 143 - 82 Kcal 82 - 86 Kcal 36 - 14,3 Kcal 14,3 - 1,8 Kcal 1,8 - 0,1 Kcal 10-4 Kcal 10-6 Kcal
Mi dng kch thch u cn n mt nng lng nht nh v s hp th tng ng vi mi mc nng lng s xy ra mi vng khc nhau trn ph in t . Bng 6-1 lit k vng ph electron, di sng, nng lng kch thch v dng kch thch khi chiu bc x vo cht hu c. Nu chng ta v th ph thuc ca nng lng bc x c truyn qua vi tn s (), s sng (), bc sng (),chng ta nhn c mt ph hp th. Cc phn t hu c c cu to khc nhau th c ph hp th khc nhau. V vy quang ph hp th l phng php xc nh cu trc phn t rt chnh xc v hiu qu. Ghi nhng ph hp th c tin hnh bng nhng thit b (my quang ph) gm c nhng b phn ch yu l ngun bc x A, mt cuvet o B ng cht kho st, mt my n sc C (cch t hay lng knh) v mt thit b pht hin bc x D vi my ghi cc tn hiu c phng i E.
A B C D E
Ty thuc vo v tr tn s hp th trong di tn s ca bc x in t m ta gi chng l quang ph Rnghen, quang ph electron, quang ph hng ngoi hay quang ph vi sng. Ngy nay quang ph t ngoi (UV), quang ph hng ngoi (IR), quang ph cng hng t ht nhn (NMR) v khi ph l nhng phng tin quan trng v chnh xc xc nh cu to cc cht hu c. 70
S hp th trong vng t ngoi v kh kin ph thuc vo cu trc in t ca phn t. S hp th y gy ra s chuyn dch cc in t t orbital c bn ln orbital c nng lng cao hn trng thi kch thch. Ph t ngoi ch p dng xc nh cu trc ca phn t c h thng lin kt - v p -. Trn ph t ngoi cc v tr bng (hay cn gi l di) hp th c o bng di sng (lam- a). n v di sng trong vng t ngoi thng c biu th bng nanomet (1nm = 10-7cm). Cng hp th c biu th bng hp th phn t max hoc logmax . S hp th c nhiu ng dng trong quang ph t ngoi l trong vng t 200 - 380 nm, gi l vng t ngoi gn. Nng lng ca mt phn t l tng cc nng lng electron, nng lng dao ng v nng lng quay ca chng. ln cc nng lng ny gim theo th t: Nng lng in t > Nng lng dao ng > Nng lng quay Nng lng hp th trong vng t ngoi gy ra s bin i nng lng electron, do s chuyn dch in t ha tr trong phn t t orbital trong trng thi c bn (thng l orbital p khng lin kt hoc orbital lin kt) ln orbital c nng lng cao hn (orbital phn lin kt * hoc *).
Bng 6.2: Trnh by cu trc in t v s chuyn dch ca chng trong mt s hp cht hu c.
Cu trc electron Hp cht Chuyn dch electron * max (nm) max Bng hp th -
135 167 183 165 173 150 188 279 217 210 180 200 255 208 262 210 270
7.000 500 10.000 6.000 1.860 15 21.000 11.500 60.000 8.000 215 2.460 174 6.200 1.450
n n
R K K E1 E2 B E2 B E2 B
v n
Aceton
n n
- v n thm
1,3-Butadien Acrolein
Benzen
Toluen
-n thm
Phenol
71
Nhm mang mu (Chromophore): l nhng nhm khng no gy ra hp th in t. Cc nhm nhm mang mu c: C=C, C=O, NO2. Nhm tng mu (Auxochrome): l nhng nhm chc no hoc c in t p khng lin kt. Cc nhm chc ny c tc dng ko di h thng lin hp. Khi gn cc nhm ny vi nhm mang mu th nh hng n di sng hp th v cng hp th.
-OH, -NH2, - Cl
Hypecromic (Hypechromic): l s tng cng hp th. Hypocromic (Hypochromic): l s gim cng hp th. Chuyn v hng hng hay chuyn v bathocromic (Bathocromic shift): l s chuyn dch bng hp th sang bc sng di hn do c cc nhm th hoc nh hng ca dung mi. Chuyn v hng lam hay chuyn v hypsocromic (Hypsochromic shift): l s chuyn dch bng hp th sang bc sng ngn hn do cc nhm th hoc dung mi. C th trnh by s chuyn dch in t trong mt s hp cht nh sau: + S chuyn dch in t ca phn t butadien v hexatrien c m t theo m hnh di y:
4 3 2 1
Trang thai c ban cua butadien
217 nm
6 5 4
h
3 2 1
258 nm
4
h
1
Aceton
3 2 1
h (n-) n
72
Hp th c trng ca mt s nhm chc hu c. + Cc hp cht no ch c lin kt hoc electron khng lin kt (n hoc p) khng cho cc bng hp th trong vng t ngoi gn. V vy alcol thng c dng lm dung mi trong vic o quang ph t ngoi. + Cc hp cht hu c cha nhm chc c lin kt (C=C, C=N-, C=O, N=O, S=O) thng c cc bng hp th c trng trn ph t ngoi. Cc nhm chc ny gi l nhm mang mu.
Bng 6.3: di sng v chuyn dch in t cc nhm mang mu
Nhm mang mu Cu to V d
max
(nm)
max
15.00 10.00 6.000 900 15 16 60 5.000 4.500 100 12 1.120 18.60 -
CH2=CH2 CHCH CH3COCH3 CH3CHO CH3COOH CH3CONH2 (CH3)2C=N-OH CH3CN CH2-N=N C4H9-N=O C2H5ONO2 C5H11NO CH3NO2 (CH3)2SO2
165 193 173 188 279 290 204 208 190 160 347 300 270 218 271 180
n - * n - * n - * n - *
- * - *
Carboxyl Amid Azometin Nitril Azo Nitroso Nitrat Nitrit Nitro Sulfon
n - * n - *
- *
n - *
+ Nu trong phn t c nhm tng mu hoc c h thng lin hp th bc sng s tng ln. V d:
Bng 6.4: nh hng cc nhm tng mu n bc sng
Hp cht 1 2 3
330
73
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1.1 1.2 1,3 1,4 1,5 200 250 300 350 400
(nm)
Cc cht hu c hp th bc x hng ngoi nhng tn s trong vng t 10.000 -100cm-1(1-100m) v bin thnh nng lng dao ng ca phn t. Trong nhng dao ng ca phn t, cc nguyn t c th chuyn ng theo chiu ca lin kt gi l dao ng ha tr hoc chuyn ng ca nguyn t lm bin dng (quay) lin kt gi l dao ng bin dng. Nng lng dao ng bin dng thp hn nng lng dao ng ha tr. Phn t H2O c cc dao ng nh sau:
3756cm-1
3655cm-1
1595cm-1
Tn s hay di sng hp th ca mi cht ph thuc vo khi lng tng i ca cc nguyn t, vo hng s lc lin kt, vo cu trc hnh hc ca phn t.
d =
74
1 2
m1.m2 m1+m2
l tn s dao ng ca lin kt. l khi lng rt gn m1 v m2 l khi lng ca 2 nguyn t lin kt vi nhau K l hng s lc lin kt. V tr di hp th c o bng di sng hoc bng s sng . n v di sng s dng trong vng hng ngoi l micromet - m (m = 10-6 m). n v s sng c dng l cm -1.
cm-1 =
1 104 m
Cng hp th c biu th bng truyn nh sng (Transmittance) vit tt l T, hoc bng hp th (Absorbance) vit tt l A.
A = log ( 1 ) T
Xut hin mt s di hp th nht nh trong ph hng ngoi l c trng s c mt ca mt s nhm chc xc nh trong phn t. V vy ph hng ngoi c ngha phn tch cu trc phn t cc cht hu c. Cc cht hu c thng hp th trong vng hng ngoi t 4.000 - 400cm-1 (2,5-25m).
Bng 6.5: Tn s c trng cc chc hu c
Hp cht Tn s cm -1 Cng Dao ng lin kt
Alkan
s s s m m m m s s m m m f f m f tf
Alken RCH=CH2 3080-3140 1800-1860 1645 990 910 R2C=CH2 3080-3140 1750-1800 1650 890 Alkyn RCCH 3300 2100-2140 600-700 RCCR 2190-2260
C-H
=C-H
CC
C-H
CC
75
1000-1350 700-850 500-600 200-500 3600 3400 1050 3600 3400 1150 3600 3400 1200 1070-1150 2500-3300 1760 1725 2720, 2820
tf f f f v f f v f f v f f f v f f m
C-F C-Cl C-Br C-I O-H O-H C-O O-H O-H C-O O-H O-H C-O C-O O-H C=O C=O C-H
R2CHOH
R3COH
3360
1200
Cc ht nhn nguyn t c proton v ntron. Nhng ht nhn c s l proton hoc s l ntron u c momen t . 76
S proton 1 6 6 7 8 9 15 16
S ntron 0 6 7 7 8 10 16 16
H C C N F
12 13 14 16
O P S
19 31 32
Nu mt ht nhn nh vy nm trong mt t trng ng dng Ho (t trng tnh, t trng c nh, t trng bn ngoi) th momen t ca ht nhn c hai kh nng nh hng khc nhau. Kh nng nh hng ca ph thuc vo s lng t spin ca ht nhn. nh hng th nht song song vi hng ca t trng ng dng Ho k hiu l spin . nh hng th hai i song vi t trng ng dng k hiu spin .
Ho
Spin trng thi nh hng song song - spin c mc nng lng thp. Nu tc dng mt tn s bc x thch hp ln phn t hu c ang t trong t trng Ho, proton c spin hp th nng lng, b kch thch v chuyn dch ln mc nng lng cao hn lm thay i nh hng thnh spin . Hin tng gi l s cng hng t ht nhn. Ghi li nhng tn hiu cng hng, thu c ph cng hng t ht nhn (NMR).
Ho
o trng hp cng hng, ngi ta a mu hp cht kho st (cht lng hay rn) vo t trng khng i Ho (trng ng dng). Hp cht c bao quanh bi mt bobin cm ng to ra mt trng xoay chiu cao tn c tn s . 77
Cng Ho ca trng c thay i cho n khi thu c trng hp cng hng. Mu tip nhn nng lng ca trng xoay chiu v nhn bit bi s bin thin ca ngun pht sng cao tn. S bin thin dng in c o v ghi li bi my ghi. S my cng hng t ht nhn c trnh by trn hnh 6-7
Ong ng mau
... ... ... ... ... ...
H o Cc t trng N
S Cc t trng H o
CH2 HO
Cc thng s phn tch ph RMN: Hng s chn v chuyn dch ha hc Nu ht nhn b che chn bi mt v in t th v in t lm yu t trng chung quanh ht nhn. Ta c biu thc: Hhiu dng = Ho - Ho l hng s che t (hng s chn) Tn hiu cng hng ch xut hin mt cng t trng bn ngoi Ho ln hn so vi mt ht nhn khng b che chn. Hiu ng ny c gi l chuyn dch ha hc (Chemical shift), bi v n ph thuc vo thuc tnh in t bao quanh ht nhn (cu trc ha hc). chuyn dch ha hc k hiu l . 78
xc nh v tr ca mi dng proton trn ph NMR ngi ta dng mt cht lm chun. Cht chun thng dng l TMS (tetramethyl silan (CH3)4Si). Mc chnh lch v v tr hp th gia proton cht th v proton cht chun l chuyn dch ha hc ca cht th. n v dng biu th chuyn dch ha hc l (delta) hoc ppm (phn triu). Nu pic ca TMS ti v tr hp th 60 Hz ( 60) trong tn s bc x in t 60MHz th s l 1, 00 hoc 1, 00 ppm.
( hoac ppm ) =
60 60.106
.106 = 1,00
Trong h thng n v (hoc ppm) ngi ta qui c v tr hp th ca TMS l 0 Hz ( = 0 ppm). chuyn dch ha hc ca proton cht th s c so snh vi tr s ny. Cn c h thng n v khc gi l (tao) cng c s dng o chuyn dch ha hc. Theo h thng n v ny th tr s hp th ca TMS l 10.
= 10,00 -
Ph NMR ca ethanol (hnh 6-8) c 3 tn hiu cng hng tng ng vi nhn hydro ca nhm OH, CH2 v nhm CH3, v proton ca cc nhm trn c min ph cn khc nhau v mt ha hc. Cc proton ca nhm methyl b che chn mnh nht, proton ca nhm OH b che chn yu nht. S tng tc spin - spin v hng s tng tc spin -spin J Khng phi lc no mi dng proton ng lng cng cho mt nh ring bit. Nhiu trng hp, mt dng proton li th hin s hp th ca n bng mt vch hp th nhiu nh. C hin tng l do cc proton ng cnh nhau tng tc spin - spin vi nhau. Hin tng tng tc spin -spin xy ra l v cc in t lin kt c xu hng ghp i spin ca n vi spin ca proton gn nht bn cnh. Spin ghp i ny li nh hng n proton bn cnh tip theo v gy nn cc t trng ca cc ht nhn bn cnh. T trng ny tc ng ln proton v xut hin s cng hng ng thi cho cc tn hiu. Cc tn hiu ny chnh l cc nh i (doublet), nh ba (triplet), nh t (quartet)..., nh a (multiplet) trn ph NMR. Khong cch gia 2 nh tch ra c o bng Hz gi l hng s tng tc spin -spin k hiu J (cn gi l hng s ghp spin). Cn c vo cc gi tr v J thu c trn ph NMR ngi ta bin lun v tm cng thc cu to ph hp ca cht hu c.
V d: o ethanol trn my c phn gii cao, ph NMR ca ethanol c cc nh 3, nh 4.., (hnh 6-9).
79
-CH3 -CH2TMS
-OH
ppm
Ph khi l phng php phn tch s dng mt chm in t c nng lng cao (70 von electron) bn vo cht cn xc nh cu trc, ph chng thnh tng mnh (fragmentation) ion mang in tch dng. My pht hin cc ion ny v ghi thnh pic vi cng khc nhau tng ng vi khi lng ca chng. l khi ph.
V d: Cc mnh ion to thnh khi bn chm in t vo phn t 2-methylpentan. Trc tin phn t mt mt in t v b ion ha. Phn t ion ny b phn chia thnh cc mnh mang in tch dng c khi lng tng ng:
CH3
CH3CH2CH2CHCH3
+ e-
2e- +
CH3CH2CH2
CH3
CH3CH2CH2CHCH3
CH3
+ .
+ +
+ CHCH
m/e 43
CH3
CH3CH2CH2CHCH3 m/e 86
CH3
+ .
CH .
3
CH3CH2
m/e 57
Cc tn hiu v khi lng v cng ca cc mnh c ghi li trn ph khi. Hnh 6-10 l khi ph ca phn t 2-metylpentan. Ngy nay cc my quang ph c thm cc b phn my tnh, cho nn cc qu trnh tnh ton v v ph u c t ng v kt qu phn tch ngy cng c hon thin hn.
80
Cng o
100 80 60 40 20
43
71 57 10 30 40 50 60 70 80 86 M+ 90 100
20
m/e
Trn y ch trnh by khi qut cc phng php ha hc v phng php vt l xc nh cu trc cht hu c. C nhiu ti liu chuyn su v lnh vc ny. C th tm tt cc giai on xc nh cu to cht hu c theo s sau:
S o cac giai oan xac nh cau tao chat hu c
Chat hu c tach chiet hoac tong hp
Tinh che (ket tinh, chng cat, sac ky)
toc
tos
UV
IR
RMN
MS
81
Chng 7
Mc tiu hc tp 1. c c tn cc alkan thng dng 2. Nu c ha tnh ca alkan v ng dng ca chng trong cuc sng. Ni dung 1. Ngun gc thin nhin - Cu to, ng phn, cu dng 1.1. Ngun gc thin nhin Alkan l nguyn liu t nhin c t du m, kh thin nhin. Kh thin nhin cha cc kh vi thnh phn khng c nh, thng cha 75% metan, 15% etan, 5% propan, phn cn li l cc alkan cao hn v nhiu cht khc. Kh thin nhin c dng lm nhin liu v trong qu trnh k ngh. Ngun alkan ch yu l du m, thng thu c cc cht sau:
Bng 7.1: Cc alkan trong du m
Cc cht Kh Ether du ha Xng Ligroin Gazolin Keroxin Du mazut Du bi trn Thnh phn C 1 C4 C 5 C6 C 6 C8 C7 C6 C12 C12 C15 C16 C23 C18 C22 t si < 20 20-60 60-200 60-90 85-200 200-300 200-400 300
Atphan dng phng php hydro ha than nu bng cch nghin nh than vi du nng c xc tc st v H2 nhit 450C, p sut 200-300 atm, thu c sn phm th, sau khi chng ct thu c kh, xng v sn phm du nng. 1.2. Cu to Alkan l hydrocarbon no (hydrocarbon bo ha, parafin) c cng thc chung CnH2n+2. Cht n gin nht l metan CH4. Cu to mch thng hay phn nhnh. 82
H H H H H H
H H H H
H H H H
H H H H
H H H
H H
metan
n-pentan
H H H H iso- pentan
1.3. ng phn Alkan c ng phn mch thng v phn nhnh. S ng phn tng khi s carbon tng.
Bng 7.2: S ng phn ca mt s alkan
S carbon 1 2 3 4 5 6 Tn cht Metan Etan Propan Butan Pentan Hexan S ng phn 1 1 1 2 3 5 S carbon 7 8 9 10 20 30 Tn cht Heptan Octan Nonan Decan Eicozan Tricozan S ng phn 9 18 35 75 366319 4,11.109
1.4. Cu dng Do tnh cht i xng trc ca lin kt , hai nguyn t carbon lin kt vi nhau c th quay t do quanh trc lin kt. S quay t do km theo s tiu hao nng lng. Chnh v c s quay t do quanh trc lin kt C C nn cc alkan c cc ng phn cu dng (ng phn hnh th - conformer). Etan tn ti di nhiu cu dng khc nhau. Hai dng cu dng thng thng nht l dng che khut (t bn) v dng lch (bn), hnh 7-1
H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H Lech H H H H H HH H H H H H H
Khuat
H Khuat
Che khut
Lch
83
c cc dng lch.
HH H H H H H H H H H HH H
E
Kj/mol
11,7
goc quay
60
120
180
240
300
360
E H (Kj/mol)
H HH
H H H
H
H H H H
H H
60
(goc quay)
120
180
240
300
360
Dng che khut c nng lng cao hn dng lch. S ph thuc nng lng c biu din trn hnh 7-2. Etan c mt cc i v mt cc tiu nng lng. S chnh lch c gi tr 11,7 kj / mol Phn t butan tn ti nhiu cu dng v gin nng lng cng phc tp hn. Gin nng lng ca phn t butan CH3CH2CH2CH3 trnh by trn hnh 7-3
84
2. Danh php Cc hydrocarbon no u c tip v ng l an 2.1. Tn gi cc gc hydrocarbon thng gp CnH2n+2 CnH2n+1_ an Nguyn tc: Thay v ng ''an'' trong tn gi ca hydrocarbon no bng tip v ng ''yl" Cc gc bc 1
CH3 methyl CH3CH2 ethyl CH3CH2CH2 n-propyl
yl
CH3CH2CH2CH2n-butyl
CH3CH2CH2CH2CH2n-pentyl
CH3CHCH2CH2CH3 isopentyl
CH3CH2CH2CH2CH2CH2n-hexyl
CH3CHCH2CH2CH2CH3 isohexyl
Cc gc bc hai
CH3CHCH3 isopropyl CH3 CH3CH2CHsec-butyl
Cc gc bc ba
CH3 CH3CCH3 tert-butyl CH3 CH3CH2CCH3 tert-pentyl
Chn mch chnh l mch thng di nht. nh s carbon trn mch chnh sao cho tng cc ch s ch v tr ca nhm th l mt s nh nht (theo IUPAC). Nu mch nhnh khc nhau khong cch nh nhau so vi hai carbon u mch chnh th phi nh s t u no c mch nhnh vi s carbon t nht (theo danh php Genve). 85
anh so theo nguyen tac tong so nho nhat 3+5 < 4'+6' 3-etyl-5-methyl octan Nhom methyl quyet nh v tr anh so 3-methyl ,6-ethyl octan anh so theo nguyen tac tong so nho nhat 2+3+7 < 2'+6'+7' 2,3,7-trimethyl octan Chon mach chnh la mach dai mhat
CH3
CH3_ CH_ CH2_ CH2_ CH2_ CH_ CH_ CH3 4' 1' 2' 3' 5' 6' 7' 8' CH3 CH3 CH3 CH3
va anh so theo quy tac tong so nho nhat 2+3+6+7 < 3+4+5+7 CH3 CH CH CH CH2 CH CH3 6 4 5 3 7 Mach nhanh co phan nhanh va anh so CH 3 CH3 CH CH3 1 2 mach nhanh tai v tr gan vao mach chnh CH3 2,3,6,7-tetramethyl -5-(1',1'-dimethylpropyl) nonan CH3 C CH2 CH 3 1',1'-dimethylpropyl
1' 2' 3'
1'
2'
3'
Cch gi tn:
Dng cc t Hylp (di, tri, tetra, penta, hexa, hepta, octa) ch s lng cc nhm th ging nhau v gi tn ca hydrocarbon no c s carbon tng ng vi s carbon trong mch chnh. 3. Phng php iu ch alkan 3.1. Phng php gi nguyn mch carbon 3.1.1. Kh ha hydrocarbon cha no Tc nhn kh l hydro phn t vi xc tc c hot tnh cao nh kim loi Pt, Pd, Ni. Phn ng c th xy ra nhit thng.
R R CH CH CH CH R' R' + H2 + 2H2 Ni Ni R R CH2 CH2 CH2 CH2 R' R'
86
3.1.3. Kh ho alcol Tc nhn kh l HI c (80%), nhit 180-200C v c mt phosphos Khi un nng: 2HI 2H + I2 Ban u alcol chuyn thnh sn phm trung gian l dn xut iod v cht ny li b kh nhit cao hn thnh alkan R-OH + HI R-I + HI V d: CH3-CH2-CH2-CH2-OH + 2HI CH3-CH2-CH2-CH3 + H2O + I2
Alcol n-butylic butan
S c mt ca phosphor lm tng cng kh nng kh ha ca HI. Phosphor tc dng iod to phosphor triiodid PI3 v cht ny khi tc dng vi nc li ti to HI. 3.1.4. Kh ha acid v dn xut acid R-CH3 + 2H2O + 3I2 R-COOH + 6HI Phn ng dng iu ch alkan c mch carbon ln. Kh ester d hn acid. 3.1.5. Thy phn hp cht c kim CnH2n+1Br + Mg / ether khan CnH2n+1MgBr CnH2n+1MgBr
CnH2n+2 + MgBrOH
3.2. Phng php lm tng mch carbon 3.2.1. Phn ng Wurtz Dn xut halogen tc dng natri kim loi s to hydrocarbon no do hai gc ca dn xut halogen kt hp li nn mch carbon s tng gp i. 2 R-X + 2Na V d: 2CH3-CH2-I + 2Na CH3-CH2-CH2-CH3 + 2NaI Phn ng dng hn ch trong tng hp cc dn xut i xng. Nu dng hai dn xut khc nhau s thu c hn hp sn phm: 3R-X + 6Na + 3X-R R-R + R-R + R-R + 6 NaX R-R + 2NaX (hiu sut 80%)
87
CH3CH2CH2CH3 chnh
CH3CH3 + CH2 ph
CH2
3.3. Phng php lm gim mch carbon Ct khan mui kim, kim th ca acid carboxylic vi vi ti, xt s thu c hydrocarbon c mch gim 1 carbon so vi acid carboxylic.
R-COONa + NaOH R-H + Na2CO3 CH3COONa + NaOH CH4 + Na2CO3
4. Tnh cht l hc Nhit si v nhit nng chy tng dn khi s carbon tng. Cc alkan phn nhnh c nhit si thp. Alkan khng tan trong nc. D tan trong ether, trong cc hydrocarbon khc v trong cc dn xut halogen. Ph hng ngoi: Cc tn s dao ng ha tr : Lin kt CH c dao ng ha tr trong khong 2850-3000 cm-1; lin kt C_C c dao ng yu v thay i. Cc tn s dao ng bin dng Gc methyl CH3 v methylen CH2 c dao ng bin dng c trng ca CH t 1400-1700 cm-1
88
5. Tnh cht ha hc Trong phn t alkan ch c 2 loi lin kt: C_H v C_C. Chng l nhng lin kt hu nh khng phn cc. 5.1. Phn ng th - Tnh cht ca lin kt C - H 5.1.1. Phn ng halogen ha -Tc dng vi halogen CnH2n+2 + X2 CnH2n+1X + HX F2 > Cl2 > Br2 > I2.
Phn ng xy ra theo c ch gc t do, c xc tc nh sng hoc nhit cao. Kh nng phn ng ca halogen sp xp theo
Kh nng phn ng ca C _H bc 3 > C_H bc 2 > C_H bc 1 CH4 + 2F2 C + 4HF Phn ng clor ha metan xy ra qua cc giai on sau:
Cl2
h
CH4 + Cl
. 2Cl
CH3 + HCl
H = +270kcal H = -1kcal
. H = -23kcal
89
Thc t phn ng to thnh hn hp sn phm CH3Cl, CH2Cl2, CHCl3, CCl4 Phn ng s ngng hn khi cc gc t do kt hp vi nhau.
Cl + Cl
Cl2
. . ; Cl + CH3
CH3Cl
. . ; CH3+ CH3
CH3CH3
+ Cl2
Brom ha c tnh chn lc cao hn qu trnh clor ha. Khi clor ha isopentan thu c hn hp sn phm. Cn khi brom ha isopentan sn phm th brom ch yu xy ra lin kt C _H bc 3. Theo nh lut Hess, hiu ng nhit H0 l hiu s nng lng lin kt mi c to thnh trong phn ng v nng lng phn ly ca lin kt b phn ct.
. Cl + H_CH2CH3 Lien ket phan ly Cl_H+
CH2CH3
o H = 98 - 103 = - 5 kcal. mol-1 Lien ket tao thanh Lien ket phan ly
Lin kt HCl bn vng hn lin kt CH. Phn ng ca gc F vi mt lin kt CH c hiu ng nhit ln, ngha l phn ng xy ra mnh lit. Phn ng gia gc brom Br vi lin kt CH xy ra chm hn. Nh vy chng t rng hot tnh halogen cng ln th chn lc cng nh v ngc li. Clor ha:
CH3 C CH2 CH3 H h CH3
CH3
CH3
+ Cl2
CH3
CH3
90
Brom ha:
CH3 C CH2 CH3 H CH3
Br2
CH3
HBr
Trong iu kin thng, phn ng c khuynh hng chuyn v pha tri ti to alkan. Ngi ta thm mt cht oxy ha nh acid iodic HIO3 tch HI v phn ng chuyn v pha to iodoalkan. 5.1.2. Phn ng nitro ha - Tc dng vi HNO3 Phn ng nitro ha l phn ng th nguyn t hydro ca alkan bng gc NO2. nhit thng alkan khng phn ng vi acid nitric. nhit cao (150450C) alkan tc dng vi acid nitric long hoc kh NO2 to thnh dn xut nitro. Nu dng acid nitric c th alkan b oxy ha.
RH + HO_NO2 ( long ) 450o RNO2 + H2O
Trong phn ng nitro ha ngoi sn phm th, c th xy ra s ct mch carbon. V d khi nitro ha propan to thnh hn hp sn phm sau:
CH3_CH2_CH3 + HNO3 CH3_CH2_CH2_NO2 + CH3_CH_CH3 + CH3_CH2_NO2+ CH3_NO2 25% NO2 40% 10% 25% 1-Nitropropan Nitroetan Nitrometan 2-Nitropropan
Phn ng nitro ha xy ra u tin th vo hydro carbon bc cao. Gc NO2 sinh ra do tc dng ca nhit :
HNO3 + HNO3 to
. H2O + 2 NO2
Vai tr ca gc NO2 trong phn ng nitro ha ging vai tr X trong phn ng halogen ho. 5.1.3. Phn ng sulfon ha Tc dng vi acid sulfuric Acid H2SO4 m c nhit thng khng tc dng vi alkan. Acid sulfuric bc khi (c ho tan SO3 - oleum) tc dng vi nhng alkan c mch 6- 8 carbon v to thnh alkansulfoacid.
C6H14 H2SO4 SO3 C6H13SO3H
91
Tc dng vi SO2 v Cl2 - Phn ng sulfoclor ha Alkan tc dng trc tip vi hn hp SO2 v Cl2 nhit 20 - 30C c chiu sng bng n t ngoi hoc c peroxyd lm cht khi mo th thu c alkansulfoclorid.
RH + SO2 + Cl2 RSO2Cl + HCl hoc peroxyd h
Khi thy phn hp cht alkansulfoclorid c mch carbon ln (> 10 carbon) bng NaOH s thu c cc mui sulfonat l nhng cht c tc dng ty ra tt.
RSO2Cl + 2NaOH RSO3Na + H2O + NaCl
Sulfo oxy ha Khi cho hn hp SO2 v O2 vi t l ng phn t tc dng vi alkan c mch 6- 8 carbon nhit 20-30C, c chiu sng s thu c hp cht alkansulfoacid.
RH + SO2 + 1 O 2 2 h RSO 3H
5.2. Cc phn ng thuc lin kt CC 5.2.1. Nhit phn v cracking nhit cao khng c oxy khng kh, cc phn t alkan b phn hy hoc b gy mch carbon to thnh alkan v hydrocarbon cha no c mch carbon ngn hn. Qu trnh gi l qu trnh cracking. CnH2n+2 CxH2x+2 + CyH2y (n = x +y )
. . CH3 + CH3CH2CH2CH2 . . + CH3CH2CH2 CH3CH2
. . CH3 + CH3
CH3CH3
. . CH3 + CH3CH2
. . CH3CH2 + CH3CH2CH2CH2
. CH3CH2 + . CH3CH2CH2
CH3CH2CH3
CH3CH2CH2CH2CH2CH3
CH3CH3 + CH3CH=CH2
92
5.2.2. Oxy ha v t chy iu kin bnh thng, alkan khng tc dng vi oxy khng kh v cc cht oxy ha mnh nh H2SO4 c, KMnO4. Nhng nhit cao, alkan b oxy ho to thnh cc sn phm cha oxy. Khi un nng c xc tc, cc alkan b oxy ha bi oxy khng kh to thnh acid hu c tng ng.
RCH3 + xuc tac 3 O2 2 to RCOOH + H2O
Nu oxy ha mnh hn c th xy ra s ct t lin kt CC v sau oxy ha tip to thnh cc acid c s nguyn t carbon t hn.
CH3_(CH2)nCH3 oxy ho CH3(CH2)xCOOH + CH3(CH2)yCOOH
n=x+y+2
CH4 + 2 O2
Chnh v vy cc alkan nh metan, butan, octan ... c dng lm nhin liu. 6. Cht in hnh Metan CH4 Tng hp metan: Be2C + 4H2O CH4 + 2Be(OH)2 Al4C3 + 12H2O 3CH4 + 3Al(OH)3 CH4 + 4Cu2S CS2 + 2H2S + 8Cu
Trong phng th nghim, iu ch metan bng cch nhit phn mui acetat kim loi kim CH3COONa + NaOH Tnh cht v ng dng: Metan l kh khng mu, khng mi, t tan trong nc, chy cho ngn la xanh nht v to nhiu nhit (8560 kcal/m3) v vy lng ln metan c dng lm nhin liu. t metan trong iu kin thiu khng kh v trong thit b c bit to ra carbon dng bt mn dng lm cht n trong sn xut cao su. CH4 + O2 C + H2 O CH4 + Na2CO3
93
Cho metan qua hi nc xc tc Ni 850C thu c hn hp hydro v carbon monooxyd dng lm nguyn liu trong tng hp. CH4 + H2O CO + 3H2
Metan cn dng lm nguyn liu tng hp acetylen, cc dn xut clorometan, acid cyanhydric. . . Bi tp 1. Nhng tn gi sau y c ng khng : a- 2-Ethylhexan b- 2,2,5-Trimethylheptan c- 3-Ethylheptan d- 2-Methyl,3-isopropylpentan e- 1-Methyl,3- ethylnonan Hy vit li nhng tn gi ng. 2- Etan phn ng vi clor theo t l th tch v trng lng no khi iu ch ethylclorid ? 3- Khi nitro ha v clor ha cc hydrocarbon sau: Butan, isobutan, n-pentan, 3-methylbutan th c bao nhiu dn xut mt ln th c th c to thnh ? .
94
Chng 8
CYCLOALKAN
Ni dung
Cycloalkan l nhng hydrocarbon no mch vng. Nguyn t carbon trng thi lai ha sp3. C nhiu loi hp cht vng no. Hp cht n vng: Monocycloalkan Hp cht a vng: Polycycloalkan. Phn chia hp cht a vng thnh cc loi sau: Hp cht a vng ngng t, Hp cht a vng c mch cu carbon, Hp cht a vng spiran. 1. Monocycloalkan 1.1. Danh php Gi tn alkan tng ng v thm tip u ng ''cyclo'' Nu trong phn t c mch nhnh th gi tn mch nhnh t n gin n phc tp. nh s cc nguyn t carbon trn mch vng xut pht t mch nhnh n gin v nh s theo chiu sao cho tng s cc ch s ch mch nhnh l nh nht.
CH3 CH3 CH3
1 2 3
CH3
1 2 3
Methylcyclopropan Methylcyclobutan
1.2. ng phn Monocycloalkan c s ng phn nhiu hn s ng phn ca alkan c s carbon tng ng. V d: C8H16 c cc ng phn vng 3, 4, 6, 7, 8 cnh. 95
CH3 CH3
1 3
CH3
1 4 2
CH3
cis 1,2-dimethylcyclohexan
1.3. bn vng ca vng Cc hp cht c vng 3, 4 cnh km bn hn so vi vng 5, 6 cnh. gii thch hin tng , Bayer a ra gi thuyt rng: Tt c cc vng u c cu to phng. Gc lin kt b bin dng (c ln khc 10928' - gc t din) v xut hin sc cng ca vng (Sc cng Bayer). bin dng ca gc lin kt cng ln th sc cng Bayer cng ln. V vy vng c nng lng cao nn km bn. Gc bin dng c tnh nh sau:
1 [109o28' 2
(*) kcal.mol-1 Theo thuyt sc cng Bayer th cyclopentan l hp cht bn nht, t cyclohexan tnh bn gim dn. iu ny khng ph hp v thc t cyclohexan l hp cht rt bn vng. Cyclohexan khng c cu to phng, chng t rng thuyt sc cng Bayer ch ng vi nhng cht c cu to phng . bn ca hp cht vng cn ph thuc nhiu yu t khc c bit l cu hnh v nhit to thnh. Nhit to thnh cng thp th vng cng bn. 96
Cc hp cht cu hnh lch c nng lng thp. Do nu cc nhm CH2 k nhau ca vng khng cu hnh lch m cu hnh che khut th phi c s tng tc ln nhau. S tng tc gi l Sc cng Pitzer . gim bt sc cng Bayer, sc cng Pitzer, hp cht vng c xu hng phn b khng ng phng sao cho thun li v nng lng (nng lng thp nht). 1.4. Cu dng ca cycloalkan 1.4.1. Cyclopropan Ba nguyn t carbon cng nm trn mt mt phng. Bayer gii thch tnh khng bn ca vng bng s bin dng ca lin kt. Trong cyclopropan cc lin kt H _C_H to thnh gc 120. Do ngi ta cho rng cc lin kt C -C b un cong v s xen ph cc i b vi phm mt phn (hnh 8-1).
Hnh 8.1
H H
C C
H
C
H
S xen ph cc i
1.4.3. Cyclopentan Cyclopentan c cu to khng phng. Bn nguyn t carbon ca cyclopentan nm trn mt mt phng. Nguyn t carbon th 5 nm ngoi mt phng ny. Vng cyclopentan c hin tng " gi quay " (pseudorotation) (hnh 8-3).
97
H 1 H H H
2 5 4 3
H 2 H5 4 H 1 H 3 H H
5 1
H 3 H H
H 4 2
H H H H H
H H H H H
H H
H
H H
Dang ghe
Dang thuyen
Hnh 8.4
Trong cu dng gh ca cyclohexan khng c sc cng Bayer v sc cng Pitzer, v vy dng gh c nng lng thp v bn vng hn cyclohexan cu dng thuyn. Cc lin kt C H trong cu dng gh c chia thnh 2 loi. Su lin kt C H song song vi trc i xng gi l lin kt axial (a, lin kt trc). Su lin kt C H sp xp gn song song vi mt phng trung bnh gi l lin kt equatorial (e, lin kt xch o, lin kt vnh) (hnh 8-5).
Truc oi xng H H H H H H H Lien ket equatorial H H H
Lin kt equatorial c nng lng thp v bn vng hn lin kt axial (hnh 8-6).
CH3 a Axial (a)-Methylcyclohexan Equaterial (e)-Methylcyclohexan CH3 e
98
Cc nhm th c th tch ln v cu to phc tp thng tn ti dng equatorial. Hp cht th 2 ln ca cyclohexan tn ti cc ng phn hnh hc.
CH3 CH3 CH3 Cis 1,2 CH3 CH3 CH3 CH3 Cis1,3 Trans1,4 Cis1,2 CH3 CH3 CH3
CH3 Trans1,2
CH3 Trans1,3
Cis a,e
Cis e,a
Trn hnh 8-8 l cc cu dng ca cis-dimethylcyclohexan cc v tr khc nhau. Tng t cng c cc cu dng trans-dimethylcyclohexan (hnh 8-9)
CH a 3 H a CH3 Trans a,a H e CH3 CH3 CH3 a CH3 CH3 a Trans e,a e CH3 H a CH3 CH3 Trans a,a e H H e CH3 Trans e,e
e H Trans e,e
1.5. Tnh cht ha hc ca cycloalkan Cc vng 3, 4 cnh th hin tnh cht cha no. Phn ng cng hp v vng b ph v. Cc cyclopropan khng tc dng vi kali permanganat v ozon.
2H CH3-CH2-CH3 ; HBr CH3-CH2-CH2Br; Br2 CH2Br-CH2-CH2Br
Cc cyclohexan th hin tnh cht ca hydrocarbon no. C phn ng th halogen khi c xc tc l nh sng. Khi c mt xc tc thch hp, cyclohexan c th b oxy ha to thnh cyclohexanol, cyclohexanon hoc vng b ph v to acid adipic. Cyclohexan b dehydro ha khi c xc tc l Pt hoc Pd.
H H H H H H Cl Cl Cl Cl Cl + 6HCl Cl
6Cl2
99
Xuc tac
O2
Xuc tac
Pt
+ 3 H2
Xuc tac
Tnh cht c bit ca cc hp cht cycloalkan l c th tham gia phn ng chuyn v tng hay gim ln ca vng.
CH2CH3 AlCl3 AlCl3 CH3
CH3 Methylcyclopentan
;
Cycloheptan
Methylcyclohexan
Ethylcyclobutan
2. Hp cht a vng 2.1. Hp cht a vng c lp Hp cht c 2 vng c lp lin kt vi nhau trc tip hoc bi mt mch carbon.
_CH2CH2_
Bicyclohexyl 1,2-Bicyclohexyletan
2.2. Danh php hp cht vng ngng t Hp cht vng ngng t l nhng hp cht m cc vng c cnh chung vi nhau.
10 9 8 7 1 6 2 3 4 5 2 3 4 5 1 6 9 7 8
Bicyclo[4.4.0] decan
Bicyclo[4.3.0] nonan
2.3. Hp cht a vng c mch cu carbon Hp cht vng c cu l hp cht khng c cnh chung nhng c cc nguyn t carbon chung cho cc vng. Nguyn t carbon chung l nguyn t u cu.
1 6 5 4 7 2 3 7 6 5 4 3 1 1 6 2 5 8 7 4 2 3 5 6 7 4 8 1 2 3
Bicyclo[2.2.1] heptan
Bicyclo[2.2.2] octan
100
C th c hp cht 3, 4 vng
1 8 7 6 5 10 4 9 2 3 9 8 6 7
3 1
4 5
1 6 5 4
Ch : 13,7 ch r mch c 1 carbon v 2 carbon u cu l carbon s 3 v s 7; 0 ch r mch khng c carbon v 2 carbon u cu l carbon s 2 v s 6.
2,6
H thng hp cht a vng c danh php phc tp. Theo danh php IUPAC, gi tn hp cht a vng phi xc nh s mch carbon. S mch carbon tng ng vi s vng (bicyclo, tricyclo, tetracyclo). Tm vng chnh c s carbon nhiu nht. Chn mch cu l mch di nht to bicyclo chnh. nh s trn vng bicyclo chnh xut pht t carbon u cu v n u cu kia t mch cu di nht n ngn nht (ch nguyn tc tng s nh nht). Sau xc nh tip cc mch cu cn li v ch r s nguyn t carbon c trn mch cu . S nguyn t carbon trn mi mch cu (khng k carbon u cu) c t trong ngoc vung theo th t t ln n nh. Tn ca hp cht a vng l tn ca hydrocarbon c tng s carbon to vng. 2.4. Hp cht vng spiran T ''spiro'' c ngha l xon. Hydrocarbon no loi ny ch r cc vng lin kt vi nhau bng nguyn t carbon chung. Nguyn t carbon ny gi l carbon spiro. C hp cht spiro, dispiro, trispiro .. . nh s carbon xut pht t vng b v bt u carbon gn carbon spiro v theo chiu sao cho carbon spiro (carbon chung) c s b nht. S carbon trn mi mch t trong du mc v theo chiu nh s.
7 6 8 4 5 1 2 3 5 4 6 7 3 1 2 9 8 7 6 10 5 4 1 2 3 8 7 9 5 10 4 3 1 8 2 7 6 9 10 11 5 12 3 1 2
Dispiro[2.1.5.2] dodecan
Bi tp
1. V cc ng phn hnh hc c th c ca cc ng phn ca cyclohexan c CTPT C9H18. Gi tn cc ng phn . 2. V cc cu dng c th c ca diclocyclohexan. 3. Vit CTCT ca cc cht c tn gi sau: a. Bicyclo[4.1.0] heptan; b-Bicyclo[3.2.0]heptan ; c-Tricyclo[5.1.0.03,5]octan d. Spiro [3.3] heptan; e-Spiro [4.4] nonan; f- Dispiro [5.1.6.2] hexadecan 4. Gi tn theo danh php IUPAC ca cc cht c cng thc sau:
CH3 CH3
101
Chng 9
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cu to alken, xc nh ng phn hnh hc v danh php Z -E ca chng. 2. Nu c cc tnh cht ha hc ca alken. Alken cn gi l olefin. Chng l nhng hydrocarbon cha no, khng vng, trong phn t c mt ni i. Alken c cng thc tng qut CnH2n. i vi hp cht vng c mt ni i c cng thc tng qut CnH2n-2 v gi l cycloalken, cycloolefin, hydrocarbon vng cha no. 1. Cu to ca alken Su nguyn t ca phn t ethylen nm trong mt mt phng. Lin kt ca C _C to thnh do xen ph ca orbital sp2. Lin kt c to thnh do 2 orbital p t do xen ph vi nhau. Mt phng cha lin kt thng gc vi mt phng cha cc nguyn t carbon v hydro ca ethylen. Orbital s ca hydro v orbital sp2 ca carbon xen ph vi nhau to thnh lin kt ca HC (hnh 9-1).
Csp2
C 2 sp
Lien ket tao thanh do 2 orbital p t do
o
Hnh 9.1:
di lin kt ca HC l 1,076 A , ca C =C l 1,330 A Gc lin kt HCH l 116, 6o . Gc lin kt H_C=C l 121,7o . 2. ng phn 2.1. ng phn cu to Ngoi ng phn v mch carbon, alken cn c cc ng phn do v tr ca ni i. Do alken c s ng phn cu to nhiu hn alkan c cng s carbon tng ng. 102
Alken
S ng phn
Alkan
S ng phn
Buten
C 4 H8
3 5 12
2 3 5
2.2. ng phn hnh hc - ng phn cis-trans Cc nhm th khng th quay t do chung quanh lin kt i m tn ti mt cch tng i v hai pha ca lin kt i. Do alken c ng phn hnh hc. Hai nhm th cng pha so vi mt phng th gi l ng phn cis. Hai nhm th khc pha so vi mt phng th gi l ng phn trans.
a b C C b a a b C C d c CH3 H CH3 H CH3 C C H CH3 Trans -2-buten H
C C
Cis -2-buten
Dng trans bn hn dng cis v dng trans c nng lng thp. Trong dng cis cc nhm th cng pha c tc dng y nhau.
CH3 H H C C CH3 CH3 H CH3 H CH3CH2CH=CH2 1-buten (3%)
C C
Cis-2-buten (23% )
ng phn cis-trans tn ti khi cc nhm th chung quanh lin kt i c a b Cc nhm th chung quanh lin kt i c a b c d th c ng phn Z - E.
CH3 H CH2CH2CH3 CH2CH3 CH3 H C C CH2CH3 CH2CH2CH3 E -3-ethyl-2-hexen
C C
Z -3-ethyl-2-hexen
Ch : Cc t cis - trans hoc Z (zusammen - cng pha) - E (eintgegen khc pha) l cc danh php ch ng phn hnh hc trong cc trng hp khc nhau.
103
3. Danh php 3.1. Danh php thng thng Gi tn alken bng cch ly tn alkan c s carbon tng ng thay tip v ng ''an'' thnh ''ylen''. CH2=CH2 Ethylen CH3CH=CH2 Propylen CH3CH2CH=CH2 Butylen
Danh php ny ch gi tn nhng alken n gin 3.2. Danh php ethylen C th xem cc alken n gin nh l dn xut ca ethylen. Nguyn t hydro ca ethylen ln lt c thay th bi cc gc alkyl. S thay th ny c th i xng hoc khng i xng hai u lin kt i.
CH3CH=CH2 Methylethylen CH3_CH=CH_CH3 CH3 Dimethylethylen khong oi xng CH3_C=CH2
Dimethylethylen oi xng
3.3. Danh php IUPAC Gi tn nh hydrocarbon no v thay v ng ''an'' bng v ng ''en'' Chn mch chnh l mch di nht cha lin kt i . nh s carbon trn mch chnh sao cho ni i c s b nht.
V tr nhnh + Tn nhnh + S ch v tr ni i + Tn mch chnh + en
1 CH
3
CH3CH=CH2 Propen
6-Methyl-3-ethyl-3-hepten
3.4. Danh php Z - E Danh php Z- E dng gi tn cc ng phn hnh hc m cc nhm th chung quanh lin kt i hon ton khc nhau. Theo quy c 2 nhm th trn 2 carbon ca lin kt i c ln nht sp xp v mt pha ca mt phng th gi l ng phn Z v ngc li gi l ng phn E.
Khi a > b va c > d
a b
C C
c d
a b
C C
d c
ong phan Z
ong phan E
104
C C
C C
Z -3-methyl-3-hexen
E -1,4-diclo,2-methyl-3-(2-clorethyl) -2-penten
4. Phng php iu ch 4.1. Tch hydro halogenid t cc dn xut monohalogen Cc dn xut monohalogen no, c bit l dn xut bc ba, khi tng tc vi cc dung dch base mnh nh KOH, NaOH, EtONa trong alcol v un nng s b tch mt phn t hydrohalogenid to ra alken tng ng. Ty cu to ca dn xut halogen no, alken thu c c th l mt hn hp ng phn v mt lng nh sn phm ca phn ng th i nhn l ether. S tch loi HX theo kh nng: R-I > R-Br > R-Cl > R-F . V nng lng lin kt: C-I 51 kcal.mol-1; C-Br 58 ; C-Cl 81 ; C-F 116
R CH H C CH3 X CH3 Dung dch KOH / alcol CH3 _CH=C_CH + HX R 3
S tch loi HX tun theo qui tc Zaixep. Khi tch HX khi dn xut halogen, X s b tch cng vi nguyn t hydro gn ti nguyn t carbon lin bn cnh c bc cao nht. Qui tc Zaixep ng c trong hai trng hp tch loi E1 v E2. 4.1.1. Phn ng tch loi E1 alkylhalogenid
R_CH2_CH_CH3 X + R_CH2_CH_CH3 Cham + R_CH2_CH_CH3 + X R_CH=CH_CH3 + + H (I)
Nhanh
+ R_CH2_CH=CH2 + H ( II )
Nu X cng tch loi vi H bc cao hn s hnh thnh olefin (I). Olefin (I) c nng lng thp hn so vi olefin (II) v hiu ng siu lin hp ca CH3 vi lin kt i C =C c s lin kt C -H nhiu hn.
105
+ R_CH2_CH_CH3
H + R C CH CH3
H _CH=CH_C_H R
(I)
H _C_CH=CH R 2 H (II)
4.1.2. Phn ng tch loi E2 alkylhalogenid Phn ng E2 xy ra trong iu kin c base mnh v dung mi km phn cc.
CH3CH2CH2CHBrCH3 EtOK EtOH + CH3CH2CH=CHCH3+ CH3CH2CH2CH=CH2 CH3CH2CH2CH(OEt)CH3 41% 25% 20%
HO ..... H
H ..... OH CH3CH2CH2_CH_CH2 .
Br
Trong trng hp tch loi theo c ch E2 (cng nh E1) sn phm to thnh tun theo quy tc: Khi tch HX khi dn xut halogen s thu c olefin c s nguyn t H i vi lin kt i l ln nht
CH3 CH3_CH_CH2_CH_CH2_CH3 X CH3 _CH_CH _CH=CH_CH Co 5 H CH3 2 3 CH3 CH3_CH_CH=CH_CH2_CH3 Co 3 H
CH3CH=C(CH3)2 + 71%
28%
11%
89%
106
Phn ng c nh hng bi cc lin kt: Lin kt CX d b ct t hn lin kt CH. Phn ng c tnh lp th: Nguyn t hydro v nguyn t X b tch phi lun lun trn cng mt mt phng.
H C6H5 Br H C 6 H5 Br
H C C6H 5 Br
H C C6H 5 Br
Base
C6H 5
HBr + Br
H C C C6H 5
H C6H5
C6H5 Br
H H
C6H5 C6H5
H C Br
H C C6H 5 Br
Base HBr +
Br C C6H 5 C
H C6H 5
H Br
C6H5 C6H5
Br
4.2. Tch loi nc t alcol C th tin hnh tch loi nc khi alcol no theo 2 phng php: 4.2.1. pha lng un nng alcol vi acid mnh (H2SO4, H3PO4) hoc vi KHSO4 s to alken.
RCH2CH2OH H2SO4 180oC RCH=CH2 + H2O
Phn ng xy ra qua giai on to ester v c sau s hnh thnh alken hoc sn phm ph l ether .
RCH2CH2OH H2SO4 140oC RCH2CH2OSO3H + H2 O
i vi nhng alcol bc 1 c s carbon n 4 th to hn hp cc alken. V d khi loi nc khi 1- octanol c th to thnh hn hp cc alken:
CH3(CH2)6CH2OH H3PO4 , CH3(CH2)5CH=CH2 + CH3(CH2)4CH=CHCH3
..
107
Phng php ny c dng thay i v tr ca chc alcol. Alcol bc 2, bc 3 d loi nc trong mi trng acid. Phn ng theo c ch E1.
OH CH3CH2CH2CHCH3 H2SO4 62% CH3CH2CH=CHCH3 + H2O 95o
C ch E1
+OH 2 + + + CH3CH2CH2CHCH3 H CH3CH2CH2CHCH3- H2O CH CH CH CHCH -H CH CH CH=CHCH 3 2 2 3 3 2 3 OH
C trng hp xy ra s chuyn v:
CH3-C__CH-CH3 CH3 CH3 + CH3_C_CH_CH3 CH3 CH3 OH H+ to + CH3-C__CH-CH3 CH3 CH3 _CH_CH CH2=C 3 CH3 CH3 CH3 + CH3-C__CH-CH3 CH3 CH3 CH3_C=C_CH3 CH3
-H+
4.2.2. pha hi Alcol di tc dng ca Al2O3 350 - 400C cng to alken theo c ch:
CH3CH2OH R Al + O H OH + Al Al2O3 300-400oC R+ CH2=CH2 + H2O + OH Al
Al
+ alken
Al
+ H2O
4.3. T dn xut dihalogen S tng tc gia dihalogen trn 2 carbon lin nhau vi bt kim loi (Zn,Cu) s thu c alken.
Cl Cl
RCH_CHR' + Zn RCH=CHR' + ZnCl2
4.4. Phng php dehydro ho, cracking hydrocarbon no Trong cng nghip cc alken thng c iu ch bng cch dehydro ha cc alkan di tc dng ca xc tc thch hp (V d crom trioxyd 450C). T butan, isobutan iu ch c buten v isobutylen. 108
CH3CH2CH2CH3
CrO3 450oC
CH3CH2CH=CH2 + H2
Propen l nguyn liu sn xut polypropylen. Alken quan trng trong cng nghip l buten v ethylen c iu ch bng phng php dehydro ha hoc cracking nguyn liu thu c t du m. 5. Tnh cht l hc Ba thnh phn u tin ca dy ng ng iu kin thng l cc cht kh. Cc thnh phn trung bnh l nhng cht lng. Cc thnh phn cao hn l cht rn. Tnh cht vt l c trng ca mt vi cht hu c c trnh by trong bng 9-1.
Bng 9: Tnh cht l hc ca cc alken
Cong thc CH2=CH2 CH3CH=CH2 CH3CH2CH=CH2 CH3CH=CHCH3 CH3C=CH2 CH3 CH3CH2CH2CH=CH2 CH3CH2CH=CHCH3 CH3CHCH=CH2 CH3 CH3C=CHCH3 CH3 Ten goi Ethylen Propylen 1-Buten cis 2-Buten isoButylen 1-Penten 2-Penten 3-Methyl-1-buten 2-Methyl -2-buten tochay -169,4 -185,2 -130,0 -139,0 -140,0 -138,0 -139,0 -135,0 -124,0 tosoi -103,9 - 47,0 -5,0 -3,5 -6,0 +29,9 +36,4 +25,0 +38,4 Ty khoi 0,566 0,609 0,668 0,635 0,566 0,640 0,651 0,648 0,668
Ph hng ngoi: Lin kt -C=C- alken c vch hp th gn 1650 cm -1. Tuy nhin cng v tr s ca vch ny cn ph thuc vo cu to phn t ca alken (lin hp vi C=C- hoc -C=O). Cc vch hp th do dao ng ca lin kt C -H ca nhm -CH=CH2 c tn s khong 3100, 1420 v 915 cm -1
Lin kt i d b phn cc. Phn t alken c momen lng cc thay i ty thuc vo cu to ca alken.
109
Cl R CH=CH2 C H =0 C
H Cl
Cl C H C
Cl H
Cl C H C
H CH3
Cl C H C
CH3 H
= 2,95D
= 1,97D
= 1,71D
6. Tnh cht ha hc Trong lin kt i, nng lng lin kt ln hn nng lng lin kt . chnh lch vo khong 20 kcal.mol1. iu ny gii thch tnh km bn ca lin kt v kh nng phn ng cao ca lin kt i. Lin kt i l trung tm phn ng ca alken. Cc phn ng quan trng nht i vi alken l phn ng cng, phn ng oxy ha v phn ng trng hp. 6.1. Phn ng cng hp Lin kt b b gy v kt hp vi hai nguyn t hoc 2 nhm nguyn t mi to hp cht no. Lin kt i -C=C- c tnh i nhn. S chung ca phn ng cng hp vo ni i nh sau:
C=C
+ X_Y
C_ C X Y
6.1.1. Phn ng hydro ho c xc tc Cng hp hydro vo alken to alkan. Phn ng ch xy ra khi c xc tc. Xc tc thng dng l Pt, Pd hoc Ni. Phn ng ta nhit ( = - 32,7 kcal.mol-1) .
C=C
H2
xuc tac
C_ C H H
Dng nickel hot ng mnh l ''nickel Raney''. Nickel Raney c iu ch t hp kim nickel -nhm. Khi ch ha hp kim ny vi dung dch NaOH, nhm b ha tan. Nickel thu c trng thi bt rt mn v d bc chy. Nickel Raney hnh thnh theo phn ng.
2Ni-Al + 2HO + 2H2O 2Ni + 2AlO2 + 3H2
Cc hp cht ca lu hunh, phosphor, arsen lm mt tc dng hot ha ca cc xc tc. Phn ng hydro ha alken xy ra trn b mt ca xc tc v theo c ch cng hp cis.
H2 Be mat xuc tac H H C2H4 H H CH2=CH2 H_CH2_CH2_H
C
C
C O OH
H2 Pd
H OO C H3C C H
C OO H C H3 H
HO OC H3 C H
H C C C O OH C H3
H 3C
C OO H
Phn ng hydro ha c xc tc do Sabachie v Sendoren pht minh nm 1899 v tr thnh phng php quan trng v ph bin ca ha hu c. 110
6.1.2. Phn ng cng hp i in t (AE) Phn ng xy ra gia alken v tc nhn i in t (electrophile). C 2 giai on sau: Giai on I Tc nhn i in t kt hp vi carbon ca lin kt i giu in t hn hnh thnh ion carboni. y l giai on chm quyt nh tc phn ng.
Y
- +
X
- +
C== C
Cham
+ X C__C
+ Y-
+ Y-
Nhanh
X C__C
Cc tc nhn phn ng halogen X2 (Cl2, Br2, I2), cc hydrohalogenid HX (HCl, HBr), cc acid hypohalogen HOX (HOCl, HOBr), nc, acid sulfuric u cng hp vo lin kt i ca alken theo c ch i in t v to thnh hp cht no tng ng.
+ Br2 + HOCl C__ C Br Br C__ C Cl OH
Hp chat dibromo
Hp chat clorhydrin
- +
C== C
Cng hp HX 2-Methylpropen cng hp vi HCl. Trc tin lin kt i tc dng vi proton H + to thnh carbocation trung gian. Sau carbocation kt hp vi ion clorid Cl - v to thnh tert butylcloid.
CH3 CH3 H H H Cl CH3 CH3 + C H H H CH3 Cl CH3 C C H H H
+ Cl
111
Phn ng xy ra theo qui tc Markonikov Cc hydrohalogenid cng vo lin kt i theo kh nng HI > HBr > HCl Tc dng ca dung dch nc clor hoc brom vi alken to sn phm halogenohydrin. Trong trng hp ny tc nhn phn ng l acid hypoclor HOCl hoc hypobrom HOBr CH3CH2CH=CH2 + HOCl CH3CH2CHOH-CH2Cl (Butylen clorohydrin) Carbocation trung gian c th b chuyn v hydro cho nn khi alken tc dng vi HX c th to ra hn hp cc alkylhalogenid.
+ CH3CH2CH -CH2CH3 Br + CH3CH2CH2 -CHCH3 Br CH3CH2CHBr -CH2CH3 3-Bromopentan CH3CH2CH2 -CHBrCH3 2-Bromopentan
Cng hp vi nc H2O Hydrat ha alken l phng php quan trng iu ch alcol trong cng nghip. Phn ng cng hp nc thng xy ra trong mi trng acid. Phn ng qua giai on to carbocation trung gian. Carbocation tc dng vi nc to thnh alcol.
CH3 + CH3C = CH2 + H Isobuten CH3 CH3C_ CH3 + Carbocation + H2O CH3 CH3C_ CH3 +OH 2 CH3 CH3C_ CH3 + H+ OH t-Butanol
Cc quy tc nh hng trong phn ng cng hp vo alken Quy tc Markonikov Trong phn ng cng hp, tc nhn khng i xng (HX...) tc dng vi mt alken khng i xng th nguyn t hydro ca HX s tn cng vo nguyn t carbon ca ni i c nhiu hydro hn, cn X s tn cng vo nguyn t carbon cn li ca ni i.
CH3CH = CH2 + HCl Propylen CH3CH _ CH3 Cl isopropylclorid
C th gii thch theo cc trng thi ca phn ng. Trng thi tnh Trong phn t propylen do tc dng y in t ca nhm metyl v pha lin kt i (hiu ng +I v hiu ng siu lin hp) lm cho lin kt ny phn cc. 112
Mt in t dch chuyn v pha nhm CH2 (carbon bc thp) v nhm ny mang mt phn in tch m -, cn nhm methyl CH mang mt phn in tch dng +. Do s phn b mt in t trong phn t propylen c th trnh by nh sau.
H _C H H
CH = CH2 -
Khi cho H+Cl tc dng vi propylen, phn cation H+ (tc nhn i in t) s tn cng vo carbon mang in tch m v phn anion Cl tn cng vo carbon c in tch dng +. Trng thi ng V phn ng xy ra theo c ch cng hp i in t (AE), giai on quyt nh tc phn ng l giai on ca H+ tn cng vo phn t propylen. Gi thit c 2 carbocation to thnh:
+ CH3_CH _ CH3 ( I )
H H + + _C_CH _ C_H ( I ) va CH _CH _ CH ( II ) H 3 2 2 H H H _C _ CH+ ( II ) CH3 2 H
Phn ng xy ra theo qu trnh no l ph thuc vo nng lng v bn ca carbocation trung gian. Carbocation c nng lng cng thp v bn cng ln khi in tch dng trn nguyn t carbon ca carbocation cng c gii ta. iu xy ra khi in tch dng ca carbon lin hp vi cng nhiu in t ca cc lin kt C -H. Carbocation c bn cng ln th thi gian tn ti cng lu v d hnh thnh. Carbocation (I ) lin hp vi 6 lin kt C_H . Carbocation (II) ch lin hp vi 2 lin kt C_H. Do ion (I) bn v d hnh thnh hn ion (II). iu gii thch v sao khi cng hp HCl vo propylen th isopropylclorid l sn phm ch yu. Trn c s gii thch s cng hp vo alken theo quan im trng thi ng, c th pht biu quy tc Markonikov nh sau: Phn ng cng hp i in t vo alken xy ra ch yu qua dng ion carboni trung gian c bn ln nht Phn ng cng tri qui tc Markonikov - Hiu ng Kharasch Khi cng hp HBr vo hp cht c ni i vi s c mt ca mt t peroxyd th sn phm to thnh tri quy tc Markonikov
CH3CH=CH2 + HBr
peroxyd peroxyd
CH3CH2_CH2Br BrCH2_CH2CH2B
CH2=CHCH2Br + HBr
nh hng ca peroxyd i vi phn ng cng hp gi l hiu ng peroxyd hoc hiu ng Kharasch. Phn ng xy ra theo c ch cng hp gc qua cc giai on sau:
R-O-O-R R-O . + HBr
. ROH + Br
2R-O .
H = +35 kcal
C th gii thch s to ra sn phm tri vi sn phm Markonikov bng bn ca gc t do to thnh. Khi nguyn t brom Br. tc dng vi alken c kh nng to ra 2 gc t do (I) v (II). Gc t do (I ) bn v d hnh thnh hn ( II). Gc t do (I) chu nh hng ca 2 gc y in t v pha carbon mang in t n c .
Br + CH3CH=CH2
.
CH3
CH
CH3CHBr
CH2Br
CH2
Kh nng to thnh v bn ca gc t do gim dn theo th t: Gc bc 3 > Gc bc 2 > Gc bc 1 Qui tc Wagner Tc nhn khng i xng tc dng vi alken, trong hai nguyn t carbon mang ni i l ng bc lin kt vi 2 gc alkyl khc nhau l methyl th phn anion Xca tc nhn s kt hp vi carbon ca ni i mang nhm methyl.
CH3CH2_CH=CH_CH3 + HBr CH3CH2_CH2_CHBr_CH3
C th gii thch quy tc trn theo quan nim: To carbocation trung gian bn vng. Gii thch theo hiu ng cm ng v hiu ng siu lin hp. Cng hp Halogen L phn ng quan trng ca lin kt i
C==C + X2 X__C__C__X (X2 = Cl2 , Br2 ..)
Phn ng xy ra nhanh. C th xem phn ng ny nh l mt phn ng th i nhn vo nguyn t halogen. Alken l tc nhn i nhn. Phn t alken tn cng vo phn t halogen theo s sau:
114
C C
Br
Br
C C +
Br + Br -
+ Br__C__C + Br
Br__C__C_ Br
Trn carbocation c nguyn t carbon thiu in t v nguyn t halogen c 3 cp in t khng lin kt. Chng c kh nng to thnh ion halonium vng.
X C + C
.. :X :
C C
.. . :X .
C C
.. :X
C + C
V vy s cng hp halogen c tnh lp th. Anion halogen X - tng tc vi vng halonium t pha ngc vi halogen trong vng. S cng hp halogen thng to thnh sn phm trans. iu thng thy trong cc hp cht vng cha no.
.. : X
X C + C X C C
Br +
Br H Br H
.. :Br..
Trans 1,2-dibromocyclopentan
Sn phm cng hp halogen vi alken l cht trung gian trong tng hp hu c. 6.2. Hydroboran ha Phn ng ca lin kt i vi diboran B2H6 l mt phn ng quan trng ca alken. Lin kt BH cng vo lin kt i vi hiu sut cao v nhanh to thnh trialkylboran 6RCH=CH2 + B2H6 2(RCH2CH2)3B 6.3. Phn ng oxy ha Alken b oxy ha bi cc cht oxy ha khc nhau. 6.3.1. Vi KMnO4 Alken tc dng nhanh vi kali permanganat KMnO4. Sn phm to thnh ph thuc vo nng ca cc cht phn ng. Vi dung dch kali permanganat long th to thnh diol cnh nhau (glycol)
3 C C + 2KMnO4 + 4H2O loang 3 C OH OH C + 2MnO2 + 2KOH
115
; RCH=CH2
KMnO4
RCOOH + CO 2
6.3.2. Vi ozon (O3 ) Phn ng oxy ha alken bng ozon to thnh aldehyd, ceton hoc acid ty thuc cu to ca alken. Phn ng tri qua giai on to cht trung gian l ozonid. Ozonid kh phn ring c v b thu phn to thnh sn phm.
O3 O C O O C C O O C O
C
O O
Molozonid
C O + H2O C O+ O C
Ozonid
+ H2O2
CH3 C CH3
O O O
CH2CH3 H
H2O
Ozonid
6.3.3. Vi cc peroxyd Alken b oxy ha bng cc peracid. Sn phm to thnh l cc oxiran (epoxyd)
C6H5 H
O
C6H5
H Trans-2,3-diphenyl oxiran
H + CH3COOH C6H5
O COOH COOH CH3(CH2)3CH__CH2 + 1-butyl oxiran CH3(CH2)3CH=CH2 + 1-2-epoxyhexan Cl Cl 1-Hexen Acid 3-cloro benzoic Acid 3-cloro peroxybenzoic 1-oxydhexen
O
6.4. Phn ng trng hp (phn ng polymer ha) Phn ng trng hp cc alken hoc cc hp cht cha no khc c tm quan trng c bit trong cng nghip ha hc. C th c s chung nA (A)n. A l cc monomer, (A) n l cht cao phn t (polymer), n l h s trng hp. 116
Ty theo bn cht v iu kin phn ng, s trng hp xy ra theo cc c ch khc nhau. Polymer to thnh c cu to khc nhau v h s trng hp khc nhau. C ch phn ng trng hp c th l c ch gc, c ch ion (anion hoc cation) 6.4.1. Phn ng polymer ha theo c ch gc t do Xy ra qua cc giai on.
S to gc t do:
Y + CH2=CH2
Y-CH2CH2
Y-CH2CH2-CH2CH2
Y-(CH2CH2)n-CH2CH2
. .
Qu trnh to cation: (CH3)2C=CH2 + H+ (CH3)3C+ Qu trnh pht trin mch polymer. Qu trnh kt thc Trong qu trnh trng hp c cc dimer, trimer c to thnh
cham + (CH3)3C-CH2-C(CH3)2 CH3 (CH3)3C-CH=C(CH3)2+ (CH3)3C-CH2-C=CH2 20% 80%
(CH3)2C=CH2
Hn hp gm R3Al + TiCl4 gi l xc tc Zigler -Natta c s dng trong phn ng polymer ha theo c ch anion. Cc polymer thng gp: Polyethylen (PE), Polypropylen (PP), Teflon X-(CF_Y, Polystyren. CF)n 6.5. Phn ng th 6.5.1. Th v tr allyl Tu theo cu to s th vo v tr allyl xy ra cc iu kin khc nhau 117
CH3_CH=CH2 + Cl2
CH3C=CH2 + Cl2 CH3
500-600o
ClCH2_CH=CH2 + HCl
ClCH2C=CH2 + HCl CH3
Nhiet o phong
+ CH3_C_CH2Cl + Cl CH3
CH2=C_CH2Cl CH3 Cl _C_CH Cl CH3 2 CH3 San pham chnh
+ Cl
6.5.2. Th vo v tr vinyl Xy ra iu kin kh hn s th vo v tr allyl. Nguyn t hydro lin kt vi carbon c ni i (gi l hydro vinyl) bng lin kt C_H. Lin kt C_H c nng lng lin kt ln hn nhiu so vi cc lin kt C _ H khc. Phn ng theo c ch gc.
CH2=CH2 + Cl2 200-600 o CH2= CH_Cl + HCl
S th v tr allyl cn th hin qua phn ng t oxy ha Cc alken d xy ra phn ng oxy ha ti v tr allyl v to thnh cc peroxyd. S oxy ha xy ra nhit thng v bng oxy khng kh. Phn ng ny l nguyn nhn cc du, m b oxy ha.
CH3CH2CH2_CH=CH2 + O2 CH3CH2CH_CH = CH2 O_O_H
7. Cht in hnh Ethylen CH2=CH2 Cht kh khng mu, khng mi, hu nh khng tan trong nc, ha lng -105C. Ethylen chy cho ngn la sng hn metan, to thnh CO2 v hi nc Hn hp ethylen v oxy n mnh v phn ng t chy ta nhiu nhit, c th dng hn hp ny ct hn kim loi nh acetylen. Ethylen kt hp vi nc to alcol ethylic. Ethylen tc dng vi dung dch clor trong nc to ethylen clorhydrin v t clorhydrin c th iu ch ethylen oxyd 118
CH2 Cl
CH2 OH
KOH
CH2 O
CH2
ethylen clorhydrin
ethylen oxyd
Ethylen tc dng vi benzen xc tc AlCl3 to ethylbenzen, t ethylbenzen to styren dng sn xut polystyren v cao su tng hp BuNa -S.
+ CH2 CH2 AlCl3 CH2CH3 ethylbenzen styren H2 CH = CH2
Trng hp ethylen to polyethylen l hp cht cao phn t c nhiu ng dng trong k thut v i sng Ethylen c tc dng kch thch s hot ng ca cc enzym lm qu mau chn, c dng dm chn qu xanh nh c chua, chui . . . nng rt long.
Bi tp
1. Vit cng thc cu to ca cc cht sau: a. 3-Methyl-1-penten; b. 2,4-dimethyl-1-penten; c. 2,2-Dimethyl-3-ethyl-1-octen. d. Dipropylethylen khng i xng.
a-
CH3 H
C C
CH3
CH2CH3
b-
BrCH2 CH3
C C
CH2C(CH3)3 CH3
; c-
CH3CH2CHCH2 H
H C C
; d-
CH2 C
CH2CH3
2. Khi un nng 3- bromo-2-methyl pentan vi kim ru thu c mt hydrocarbon cha no. Vit phng trnh phn ng. Trong cc iu kin y s nhn c hydrocarbon no, nu i t: a. Isobutyl iodid. b. 2-bromopentan. c. 3-cloropentan. 3. Nhng hp cht no c to thnh khi oxy ha cc cht di y bng dung dch KMnO4 long nhit thp: a. 2-Hepten. b. Metyl isopropyl ethylen i xng. c. Trimethylethylen. 4. Hy vit CTCT ca cc hydrocarbon ethylenic bit rng ozonid ca chng b thy phn trong mi trng acid th to thnh cc cht: a. Formaldehyd HCHO v aldehyd methylacetic CH3CH2CHO b. Aceton v aldehyd propionic CH3CH2CHO c. Methylisopropylceton CH3COCH(CH3)2 v formaldehyd. 119 d. 4- Bromo-2,2 -dimethyl pentan. e. 2- Bromo-2-methyl butan.
Chng 10
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cu to v gi tn cc alkyn. 2. Nu c cc tnh cht ha hc ca alkyn. 3. Vit c s cc phn ng chuyn ha to thnh sn phm. Alkyn hoc hydrocarbon acetylenic l hp cht khng vng cha no c cha mt lin kt ba ng vi cng thc chung CnH2n-2 1. Cu trc in t Alkyn l nhng cht cha lin kt ba -CC-. Nguyn t carbon ca ni ba trng thi lai ha sp. Lin kt ba gm mt lin kt v 2 lin kt . Lin kt C_C c to thnh do s xen ph vi nhau ca 2 orbital lai ha sp ca carbon. S xen ph ca orbital lai ha sp ca carbon vi orbital s ca hydro to thnh lin kt C_H. Lin kt ca alkyn c to thnh do s xen ph tng i mt ca cc orbital p t do ca nguyn t carbon lai ha sp. Hai lin kt ca alkyn nm trong 2 mt phng thng gc vi nhau.
_C _
C_
. . _ C C_ _. .
Cac electron p t do cua carbon 2 orbital p t do cua carbon
o
Acetylen c cu to thng. di lin kt C C (1,2A ) ngn hn lin kt C -C. Lin kt C -H (1,06A ) ngn hn lin kt C -H trong ethylen (1,08A ) v trong o etan (1,10A ). Hnh di y m t s to thnh lin kt ba:
o 1,06 A H C o 1,20 A C H
H C C H H1s Csp
o o
Csp Csp
H1s Csp
Nng lng kin kt: i vi lin kt ba l 199,6 kcal.mol1, ca lin kt i l 145,8 kcal.mol1 v ca lin kt n l 82,6 kcal.mol1. Mt in t tp trung ch yu khong 120
gia hai ht nhn ca 2 nguyn t carbon. m in ca carbon lai ha Csp > Csp2 > Csp3. iu gii thch kh nng phn ng cng hp i in t ca lin kt ba km hn so vi lin kt i. 2. Danh php v ng phn 2.1. Danh php IUPAC Cc alkyn u c tn cng l yn. Mch chnh l mch di nht c lin kt ba. nh s mch chnh sao cho lin kt ba c s nh nht.
V tr nhnh + Tn nhnh + V tr lin kt ba + Tn mch chnh + yn
CH 4 3 3 2 1 CH3_CH_C CH CH 1 5 6 3 7 2 3 4 3-Methyl-1-butyn; CH _C C_CH _CH _CH_CH 3 2 2 3
6-Methyl-2-heptyn
2.2. Danh php hp l - Danh php acetylen Cc alkyn n gin c xem nh dn xut ca acetylen CH3CCH (CH3)2CHCCCH3 F3C_CCH 2.3. Tn cc gc -CCH
C CH
Etynyl
CH3-CCH
Propynyl
C CCH3
CH3_CC-CH2- 2-Butynyl
Etynylcyclopentan ; Cyclopentylacetylen
Propynylcyclohexan Methylcyclohexylacetylen
2.4. ng phn Cc alkyn c ng phn cu to v mch carbon v ng phn c v tr ca ni ba . Khc vi alken, cc alkyn khng c ng phn lp th. 3. Phng php iu ch 3.1. Tch loi 2 phn t HX t hp cht gem v vic -dihalogen Nguyn tc: T gem dihalogen T vic -dihalogen -CB r 2 -CH 2 -
-C H Br-CH Br-
-C X =C H -
Cham
_ -C _ C -
121
C6H5CH=CHC6H5 Stilben
KOH alcol to
1,2-dibromopropan
Natri amidid NaNH2 l mt base mnh c th s dng tch HX trong phn ng iu ch cc 1-alkyn.
RCX2-CH3 RCHX-CH2X RCH2-CHX2 + 2NaNH2 - NaX - NH3 R_C C_H NaNH2
+ R_C C _Na + NH3
R_ C C_ H +
NaOH
Phn ng tch HX trong iu kin c mt base mnh v nhit thng c th xy ra s chuyn v ca ni ba.
CH3CH2_C C_H 1-Butyn KOH alcol t o CH3_C C_CH3 2-Butyn
3.2. Phng php alkyl ha acetylen Anion acetylid l mt tc nhn i nhn mnh (mt base mnh) d dng tc dng vi alkylhalogenid to thnh alkyn c mch carbon di hn.
H_C C_H + Na CH3_C C_H + Na Propyn + RX H_C C_Na CH3_C C_Na H_C C_R + NaX CH3_C C_CH2CH3 + NaI 2-Pentyn
+ CH3CH2I
-33oC
n-C4H9Br
3.3. T hp cht tetrahalogen Cc hp cht c 4 halogen gn trn 2 carbon cnh nhau tc dng vi bt Zn kim loi trong iu kin thch hp cng to c lin kt ba. 122
X X _C C_R' R X X
+ 2 Zn
R_C C_R' +
2 ZnX2
4. Tnh cht l hc S to thnh lin kt C_C c to thnh do xen ph ca orbital lai ha Csp ca metyl v orbital lai ha ca carbon acetylenic . Mt orbital sp c tnh cht ca orbital S nhiu hn orbital sp3. Kt qu l lin kt c chnh lch v m in. Mt in t trn lin kt C_C l khng i xng v xut hin momen lng cc.
3
CH3CH2CCH (sp3v sp) CH3CH2CH=CH2 (sp3 v sp2) CH3CCCH3 = 0,80 D = 0,30 D = 0 Hp cht alkyn khng c ng phn hnh hc nh hp cht alken v acetylen c cu trc thng. Mt vi tnh cht vt l ca alkyn c trnh by bng 10-1.
Bng 10: Tnh cht vt l ca cc hp cht alkyn
Hp cht to si to nng chy T khi
Etyn Propyn Butyn-1 Butyn-2 Pentyn-1 Pentyn-2 Hexyn-1 Hexyn-2 Hexyn-3 Phenylacetylen Diphenylacetylen
- 84,0 - 23,2 8,1 27,0 39,3 55,5 71,0 84,0 81,0 143,0 300,0
- 8,9 - 102,7 - 122,5 - 32,3 - 90.0 - 10,0 -132,0 - 88,0 -105,0 - 43,0 - 63,5 0,7152 0,7317 0,7231
5. Tnh cht ha hc 5.1. Tnh acid ca alkyn Lin kt C -H phn cc mnh v pha carbon ca lin kt ba CC-H+ lm tng momen lng cc ca lin kt v tng kh nng tch hydro di dng proton. Do tnh acid ca acetylen ln hn so vi etylen v etan. Gi tr pKa ca mt s cht sau y:
Hp cht pKa H2O 15,7 Alcol 16-19 Acetylen 25 NH3 35 Ethylen 44 Metan 50
123
Lc base
CH3CH2=CH HC C-
CH4 CH2=CH2 HC CH
Lc acid
Tnh base ca cc anion khc nhau v nguyn t carbon mang in tch m cc trng thi lai ha khc nhau.
H H C
H sp3 H C C
..
sp2
H_C C
H Anion methyl
H Anion vinyl
sp
Anion acetylid
Cc alkyn c ni ba u mch (cc 1- alkyn) cng rt d to carbanion khi tc dng vi anion amidid trong amoniac lng.
R_C C_H + NH2R_C C+ NH3
Cc carbanion RC C-, CH2=CH- v H3C- c bn khc nhau. Nguyn t hydro trong lin kt C H cn th hin cc phn ng sau y: Acetylen v 1-alkyn tc dng vi kim loi kim, CuCl trong amoniac, AgNO3 trong amoniac u to thnh acetylid hoc alkynylid kim loi.
R_C C_H + AgNO3 + NH3 R_C C_H + CuCl + NH3 R_C C_Ag
+ NH4NO3
Alkyl lithium tch proton khi alkyn. CH3(CH3)2CCH + n-C4H9Li CH3(CH3)2CCLi + n-C4H10 5.2. Phn ng cng hp 5.2.1. Cng hp vi hydro Alkyn tc dng vi hydro c xc tc to thnh alkan
R_C C_R' + 2H2 Pt ,( Pd , Ni) R-CH2CH2-R'
Phn ng thng xy ra 2 giai on. Giai on mt to nhit hn giai on hai. HCCH + H2 CH2=CH2 CH3_CH3 H = -41.9 kcal mol-1 H = -32,7 kcal mol-1
H2C=CH2 + H2 124
S hydro ha c th dng li giai on to alken khi dng xc tc c lm gim kh nng hot ha mt phn. Hn hp xc tc l PdCaCO3, PdBaSO4-Quinolin.
CH3CH2_C C_CH2CH5 3-Hexyn
H2
C2H5
H H cis-3-Hexen
C C
C2H5
S cng hydro cng c th xy ra khi s dng natri kim loi trong amoniac lng.
C4H5C CC4H9 5-Dekyn Na/NH3(lng) NH4OH H9C4 H C C
5.2.2. Phn ng cng hp i in t Phn ng cng hp i in t xy ra ti lin kt ba theo 2 giai on v tun theo qui tc Markonikov. Cc tc nhn cng i in t c th l X2 (halogen), HX, H2O.
RC CR' RC CH + X2 + HX RCX CXR' RCX CH2 + X2 + HX RCX2 CX2R' RCX2 CH3
Khi cng hp vo ni ba, carbocation dng vinylic R -C+=CH2 c to thnh v d dng tc dng vi cc tc cht i nhn c trong mi trng phn ng. V d s to thnh vinyl clorid: CHCH + H+ CH2=CH+ ;
HC C CH=CH2 + H+
+ H2C C CH=CH2
Phn ng cng hp vi nc c xc tc xy ra qua giai on to cht trung gian enol. Enol khng bn d b chuyn v to thnh aldehyd hoc ceton .
HgSO4-H2SO4
R C C H + 1- Alkyn
H2O
O R C CH3 Ceton
C4H9 C C H 1- Hexyn
H2O
HgSO4-H2SO4
5.2.3. Cng hp i nhn Khc vi alken, cc alkyn tham gia phn ng cng hp vi cc cht i nhn nh alcol, amin, acid carboxylic, amid, HCN to thnh cc hp cht tng ng.
125
5.2.4. Phn ng carbonyl ho vo lin kt ba Khi c xc tc l cc carbonyl kim loi v p sut, acetylen tng tc vi hn hp gm carbon oxyd (CO) v cc cht c hydro linh ng (nc, alcol, amin bc mt v hai) th to cc cht nh acid, ester, amid...
CO + H2O H C C H CO + ROH CO + R2NH H2C H2C H2C CH CH CH COOH COOR Acid acrylic Ester acrylat
5.2.5. Phn ng vi diboran B2H6 Alkyn tc dng diboran 0C to cc cht trung gian trivinylboran. Khi c mt ca acid acetic th to thnh alken dng cis.
3 R C C R' + 1B H 2 2 6 1B H 2 2 6 R H R H C C C C R' 3 H 3 B 3 CH3COOH R H R H C C C C R' H H H
3R C C H +
B 3 CH3COOH
Lin kt CB trong hp cht vinylboran d b oxy ha bi nc oxy gi (H2O2) to thnh enol v sau chuyn v thnh aldehyd hoc ceton.
C4H9C CH 1-Hexyn B2H6 H2O2 OHC4H9 H C C H OH C4H9CH2CHO Hexanal
126
5.3. Phn ng trng hp cc iu kin thch hp v xc tc, nhit v p sut, cc alkyn c th b nh hp, tam hp to thnh cc cht tng ng.
2 HC CH Cu(NH3)2Cl HC C CH=CH2 Vinylacetylen Benzen
3HC CH
Carbon ,600oC
200 - 300C khi c bt ng lm xc tc, acetylen b trng hp to polyacetylen cn gi l cht cao phn t Cupren.
n HC CH 200-300oC Cu
-CH=CH- Cupren n
6. Cht in hnh Acetylen C2H2 iu ch Thy phn carbur calci (t n) CaC2 + 2H2O HCCH + Ca(OH)2 T kh thin nhin: Phn ng quan trng trong cng nghip iu ch acetylen l in cracking v cracking oxy ha nhit metan. + in cracking: Cho CH4 i qua cc in cc, in th mt chiu 8000V, nhit phn ng 1600C, tc dng kh 1000 m /s. Hn hp kh thot ra c lm lnh ngay. 2CH4 HCCH + 3H2 H0298 = 91 kcal/mol
Hn hp kh cha 13% acetylen + Cracking oxy ha nhit 6CH4 + 4O2 HCCH + 8H2 + 3CO + CO2 +3H2O
T l CH4 : O2 = 1 : 0.65. Nhit l phn ng 1500C, tc kh i qua l rt ln. Lm nhanh s thu c hn hp kh vi khong 8% acetylen. Tnh cht v ng dng. Acetylen l cht kh khng mu, nguyn cht khng mi, nh hn khng kh, t tan trong nc, tan nhiu trong cc dung mi hu c nh alcol, ether, tan rt nhiu trong aceton. Acetylen khng bn v mt nhit ng, n c th b phn hy to C v H2 km theo hin tng n. Phn ng n to nhiu nhit, H0298 = -54.9 kcal/mol, nhit kh lc ln ti hng ngn . 127
Acetylen chy trong khng kh cho ngn la sng, to CO2 v nc, nhit lng ta ra rt ln. Khi dng hn hp C2H2-O2 lm kh hn, ct kim loi mu, mun hn tt phi dng kh tr (Argon) oxy khng tip xc trc tip ln b mt kim loi hn.
Bi tp
1. Vit cng thc cu to ca hydrocarbon sau: a- 2- butyn; b- 2- methyl-3-hexyn; c- 2,2,5-trimethyl-4-hexyn; d- isopropylacetylen. 2. Gi tn nhng hp cht sau:
CH3 CH3 a- CH3_C_CH2_CH2_CH HC C CH3
b-
c-
C CH
3. Vit phng trnh phn ng gia dung dch kim - ru d vi cc cht di y: a- 1,1- dibromobutan; b- 2,2- dibromo-3,3- dimethylbutan; c- 2,2- diclopentan 4. Vit phng trnh phn ng gia B2H6-H2O2 - OH- vi cc cht sau: a- 1-butyn; b- 2-butyn; c- 2- pentyn; d- methylisopropylacetylen. 5. Vit s phn ng ca acetylen vi nhng cht sau: a- alcol ethylic; b- acid cyanhydric; c- aldehyd formic; d- aldehyd acetic; e - aceton .
128
Chng 11
Mc tiu hc tp 1. Gii thch cu to ca nhn thm. 2. Gi tn c cc hydrocarbon thm. 3. Trnh by cc tnh cht ha hc ca benzen: c ch SE. Aren hay l hydrocarbon m trong phn t c mt ca mt hay nhiu nhn benzen. Aren cn gi l hydrocarbon thm - hydrocarbon hng phng 1. Benzen v nhn thm 1.1. Cu to benzen Benzen c cng thc phn t C6H6. Nm 1825 ln u tin Faraday M. pht hin benzen trong kh t. Nm 1834 Mitscherlich E. A. iu ch benzen t acid benzoic thu c t cy Styrax benzoin. Nm 1845 Hofmann tm thy benzen trong nha than . Benzen c mt s tnh cht c trng gi l " tnh thm ". gii thch tnh cht c trng cc nh ha hc a ra cc dng cng thc cu to ca benzen. 1.1.1. Cc dng cng thc c in
Kekule
Closs
Ladenburg
Amstrong
Dewar
Thiele
Cc cng thc trn khng gii thch y tnh cht ha hc c trng ca benzen. Cng thc benzen theo Kekule c 3 lin kt i suy ra benzen d tham gia phn ng cng hp hn phn ng th v benzen khng bn vi tc nhn oxy ha. Trn thc t benzen d tham gia phn ng th, kh cng hp v rt bn vi cc cht oxy ha. Cc cng thc Closs, Ladenburg, Amstrong, Dewar v Thiele u cha tha mn y cc tnh cht ha -l ca benzen nh di lin kt v kh nng phn ng.
129
1.1.2. Khi nim hin i v cu to benzen Bng cc phng php vt hin i: phng php Rnghen, quang ph v nhiu x in t, cu to ca ben zen c xc nh nh sau:
Benzen c cu to vng phng, 6 nguyn t carbon v 6 nguyn t hydro u nm trong mt mt phng. Vng benzen hon ton i xng. Khong cch gia cc nguyn t carbon trong vng u bng nhau 1,398 A l i lng trung gian gia di lin kt n thun ty v (1,54) v lin kt i (1,35A ). Gc gia cc lin kt CCC v CCH u bng nhau v c gi tr 120 (hnh11-1 a )
o o
Hnh 11.1:
H H
. .
H 120o . . H o 1,398A
H H
Lien ket H
C 2 sp
H
a c b d Goc va o dai S xen phu cac orbital Xen phu cac orbital p t do Cac orbital p t do lien ket va tao lien ket tao lien ket C-C va C-H tren cac nguyen t carbon
H1s Csp2 H 2 sp C
Mi nguyn t carbon to 3 lin kt . Trong c 2 lin kt do s xen ph ca 2 orbital lai ha sp2 gia carboncarbon bn cnh nhau. Cn mt lin kt gia CH do xen ph ca orbital lai ha sp2 ca carbon v ca orbital s ca hydro (hnh11.1b).
Trn mi nguyn t carbo cn mt orbital p cha lai ha. Trc cc orbital ny thng gc vi mt phng ca vng benzen (hnh 11.1c).
Tt c cc orbital ny xen ph ln nhau to thnh mt orbital phn t chung duy nht (hnh 11.1d). Nh vy cc orbital p trong vng benzen lin hp vi nhau thnh mt h thng lin hp hon chnh. Do h thng lin hp ny m khong cch gia cc nguyn t carbon trong vng benzen hon ton ng nht. Benzen tr nn bn vng, kh tham gia phn ng cng hp, kh b oxy ha v d tham gia phn ng th. Tnh cht c trng ny ca benzen gi l "tnh thm". Vy: "Tnh thm " l kh nng ca mt hp cht: D cho phn ng th, kh cho phn ng cng hp v phn ng oxy ha C th tng trng cng thc cu to ca benzen nh sau:
130
1.2. Nng lng cng hng ca benzen Nu dehydro ha cyclohexan to thnh cyclohexatrien phi cn nng lng 81,4 kcal.mol1. Nu chuyn ha cyclohexan thnh benzen th ch cn mt nng lng l 49,3 kcal.mol1. iu khng nh rng benzen khng phi l cyclohexatrien. H thng lin hp hon chnh ca benzen l nguyn nhn gim nng lng trn. Hiu s nng lng ca 2 trng hp trn gi l nng lng cng hng ca benzen (hay cn gi nng lng thm ha, nng lng lin hp) = 81,4-49,3 = 32,1 kcal.mol1 (hnh 11-2).
o H = -24,5
kcal mol -1
kcal mol -1
kcal mol -1
1.3. Nhn thm Benzen l hp cht c tnh thm c bn nht . Nhng hp cht khc c cu to vng phng, cha no v lin hp c s electron p to h thng lin hp tha mn v cng thc Huckel 4n+2 u c tnh thm tng t benzen. Trong cng thc Huckel, n l s t nhin n = 0,1,2, 3... Nhng phn t hoc ion tha mn cng thc trn gi l nhn thm. Cc ion c th l carbocation hoc carbanion. V d: V cc nhn thm vi cc gi tr n khc nhau.
+ n= 0
2 electron
CH3
Cation cyclopropenyl
+
6 electron Toluen
n=1
_
Cation Anion cyclopentadienyl cycloheptatrienyl
.N . Pyridin
.. N H Pyrrol
131
n=2
10 electron Naphthalen
_
Anion cyclononatetraenyl
Dianion cyclooctatetraen
Cyclooctatetraen khng c tnh thm; khng phi l nhn thm v cyclooctatetraen ch c 8 electron v khng c cu trc phng (khng lin hp). 2. Danh php v ng phn Nu thay th mt hay mt s nguyn t hydro trong phn t benzen bng mt hay mt s gc alkyl th thu c cc ng ng ca benzen. Cc ng ng benzen c gi tn bng cch gi tn gc alkyl theo th t t n gin n phc tp c km theo v tr trn nhn thm v cui cng thm ch benzen.
V tr nhnh + tn nhnh + benzen
CH2_CH3 CH3 CH_CH CH3 CH2CHCH3 Iso-butylbenzen CH3
CH3 Toluen
CH2CH2CH3
Ethylbenzen n-Propylbenzen
Iso-Propylbenzen
CH3 Tert-butylbenzen
C CH3
Nu cc ng ng c 2 gc alkyl gn vo nhn benzen th 2 nhm ny c th cc v tr khc nhau. Chng l nhng ng phn ca nhau.
CH3 CH3 1,2-Dimethylbenzen o-Xylen CH3 CH3 1,4-Dimethylbenzen p-Xylen CH3 CH3 CH CH3 CH3
1-Methyl-4-isopropylbenzen p-Xymen
Cc tip u ng ortho (o), meta (m), para (p) c dng gi tn cc ng phn c hai nhm th. Ortho ch 2 v tr cnh nhau. Meta ch 2 v tr trn vng cch nhau mt nguyn t carbon. Para ch 2 v tr i din nhau.
X Y X Y Meta ( m-) 1, 3 Y Para (p- ) 1, 4 X
Orto ( o-) V tr : 1, 2
Hp cht c 3 nhm th trn vng: Vicinal (vic-) ch 3 nhm th hon ton cnh nhau. Asymmetrical ( as-) ch 3 v tr khng i xng. Symmetrical ( s-) ch 3 v tr i xng.
132
X
1 5 2 3 4
Y Z
5
X
1 4 2 3
X
1
V tr :
Vicinal (vic-) 1, 2 , 3
Z Asymmetrical (as-) 1, 3 , 4
Z 5 4
2 3
Symmetrical (s-) 1, 3 , 5
Phenyl
o-Tolyl
m-Phenylen 1,3-Phenylen
Benzo
Theo danh php IUPAC cc hydrocarbon thm n gin thng c quy c gi theo tn thng thng v nh s theo nhng quy tc nht nh.
CH3
8 7 6 5 1 8 7 6 5 9 1 2 10 4 3 3 2 1 10 9 4 5 6 7 8 10 9 8 7 6 1 2 3 4 5
1 2
CH3 CH3
2 3
Toluen
o-Xylen
Naphthalen
Antracen
Phenantren
Pyren
3. Phng php iu ch Nha than l ngun nguyn liu ch yu v quan trng cung cp cc hydrocarbon thm. ng dng mt s phng php ha hc iu ch cc hydrocarbon thm. 3.1. Phng php dehydro ha cc cycloalkan Cc cycloalkan n vng v a vng nh cyclohexan, decalin (perhydronaphtalen) khi c xc tc v nhit thch hp c th b dehydro ha v to thnh hydrocarbon thm tng ng.
Xuc tac , to + 3 H2
Xuc tac , to
+ H2
133
3.2. Phng php trimer ha Benzen, mesitylen (1,3,5- trimetylbenzen) c th c iu ch t acetylen, propyn hoc aceton khi c cc xc tc ph hp .
CH3 3 CH CH Carbon . 600oC.
CH3 CH3 O CH3 O CH3 H2SO4 (16%) CH3
3 CH3 C CH Propyn
Carbon . 600oC.
CH3 O
CH3
3.3. Phng php Wurtz -Fittig Phng php ny tng t vi phng php iu ch alkan. Cho kim loi hot ng tc dng vi dn xut halogen thm v alkyl halogenid.
X + R_ X + 2Na ete R + 2 NaX
BrH2C
3.4. Phng php alkyl ha theo phn ng Friedel - Crafts y l phng php iu ch cc ng ng ca benzen (Xem tnh cht ha hc ca hydrocarbon thm).
+ RX AlCl3 R + HX
4. Tnh cht l hc Cc ng ng ca benzen l nhng cht lng, mt s l cht rn. Chng u c mi c trng.
134
T khi
0,8790 0,8669 0,8802 0,8641 0,8610 0,8669 0,8620 0,8618 0,8570
C6H4(CH3)2
5. Tnh cht ha hc T cu to lin hp ca vng benzen, hydrocarbon thm c cc loi phn ng: Phn ng th i in t vo nhn benzen. Phn ng cng vo vng benzen. Phn ng oxy ho. 5.1. Phn ng th i in t trn vng benzen C ch chung cc phn ng th i in t xy ra qua 2 giai on ch yu: Giai on mt l s hnh thnh tc nhn i in t Y+. Giai on hai l s tng tc gia tc nhn i in t vi vng benzen to phc phc v sn phm ca phn ng th. Phn ng th tin hnh trong mi trng acid mnh hoc c mt mt cht xc tc. Acid mnh hoc xc tc c tc dng chuyn ha tc nhn phn ng thnh dng i in t Y+ (electrophile). Y_X + FeBr3 Y+ + FeBr3XTc nhn Y + s tng tc vi nhn benzen ti v tr c mt electron cao nht
Y + Y+ Phc Y+ H + Y hoac Phc H FeBr3X + HX + FeBr3
Phc
(Cation pentadienic)
135
5.1.1. Phn ng halogen ha Tng tc ca halogen nh clor, brom vi benzen khan nhit thng, c mt xc tc bt st hoc cc acid Lewis nh FeCl3, FeBr3, AlCl3, SbCl3 hoc cc iod, s xy ra phn ng mnh lit v to sn phm l cc dn xut halogen ca hydrocarbon thm nh clorobenzen, bromobenzen. Phn ng brom ha nh sau:
H + Br-Br + FeBr3 + Br + FeBr4 -
Carbocation trung gian c h lin hp, c mt carbon trng thi lai ha sp3
H + Br + H Br + H Br H Br
Hnh 11.3. Gin thay i nng lng ng vi cc trng thi trong phn ng brom ho
C th trnh by gin thay i nng lng ng vi cc trng thi hnh thnh trong phn ng brom ho nh hnh 11-3.
+ FeBr4-
136
Phn ng halogen ha vo mch nhnh ca hydrocarbon thm khi c xc tc l nh sng khng phi l phn ng th i in t m l phn ng halogen ha xy ra theo c ch th gc. Clor ha toluen khi c xc tc nh sng to ra cc sn phm benzylclorid, benzylyden clorid (benzalclorid) v benzotriclorid.
CH3 Cl2 , h - HCl Toluen CH2Cl Cl2 , h - HCl Benzylclorid CHCl2 Cl2 , h - HCl Benzylydenclorid Benzotriclorid CCl3
CH2
CH2
CH2
CH2
S to thnh hp cht halogen nhn benzen v mch nhnh l nhng hp cht hu c c nhiu lnh vc ng dng. 5.1.2. Phn ng nitro ha Phn ng nitro ha l phn ng thay th nguyn t hydro ca hydrocarbon bng nhm NO2. Tc nhn to ra +NO2 thng l hn hp sulfonitric (HNO3+H2SO4 ). Ty trng hp, tc nhn nitro ha c th l acid nitric c hay long hoc hn hp acid nitric vi anhydrid acetic. Nitro ha benzen, toluen bng hn hp acid nitric v acid sulfuric xy ra d dng. Sn phm to thnh ty theo nhit , nng acid.
H2SO4 + HNO3 NO2 + H2O
NO2 NO2
+ HNO3 H2SO4
NO2 NO2
+ HNO3 H2SO4
NO2 NO2
Tip tc nitro ha mononitrobenzen phi s dng hn hp acid nitric c nng v nhit cao hn. Sn phm to thnh l meta - dinitrobenzen. a thm nhm nitro th ba vo phi tin hnh trong iu kin khc nghit hn. L do l nhm nitro lm gim hot ha, mt electron trn cc v tr ca vng benzen gim i, s th i in t tip tc vo nitrobenzen s kh khn hn. 137
o-Nitrotoluen
Nhm methyl trong toluen c tc dng y electron (do siu lin hp v cm ng) lm cho mt electron trong vng benzen tng ln, c bit cc v tr ortho v para, v vy s th xy ra u tin ti cc v tr ny. nh hng c th c minh ha bng cc trng thi cng hng ca toluen nh di y:
H H C H CH3 CH3 CH3 CH3
Cc sn phm nitro ha hydrocarbon thm lm phong ph thm ngun nguyn liu sn xut nhiu loi thuc nhum, thuc n ... C ch phn ng nitro ha NO2+ l tc nhn i in t rt mnh, c cu trc thng. S hnh thnh tc nhn ny l do s tng tc gia acid nitric v acid sulfuric.
2 H2SO4 + HONO2
O
N+
O
O + N + O
- H+
NO2 +
+ H
5.1.3. Phn ng sulfonic ha Sulfonic ha l phn ng gn nhm sulfonic -SO3H vo phn t cht hu c. Cc tc nhn sulfonic ha thng l H2SO4 m c, hn hp H2SO4 + SO3 (oleum). Phn ng sulfonic ha c tnh cht thun nghch.
Ar_H + H2SO4 Ar_SO3H + H2O
Lng nc sinh ra khng nhng lm long nng ca acid m cn gy nn tnh cht thun nghch ca phn ng.
138
+ H2SO4
Acid o-toluensulfonic
Hp cht a nhn thm nh naphthalen: s sulfonic ha ph thuc nhiu n nhit v nng ca acid.
< 100o + H2SO4 SO3H + H2O 160o 160o SO3H + H2O
Acid -naphthalensulfonic
Acid -naphthalensulfonic
Acid arenosulfonic l nhng acid mnh v nhit nng chy khng xc nh. Cc cht hu c dng mui sulfonat d tan trong nc . 5.1.4. Alkyl ho hydrocarbon thm Thay th nguyn t hydro ca nhn thm bng gc alkyl. Tc nhn phn ng l alkyl halogenid RX vi xc tc l cc acid Lewis nh AlCl3 khan (phn ng Friedel -Crafts) hoc FeBr3, FeCl3.
+ Cl HC CH3 AlCl3 khan CH CH3 CH3 + HCl
CH3
C che :
CH3 CH3
CH Cl + AlCl3
CH
Tc nhn alkyl ha cng c th l alken, alcol khi c H2SO4 hoc H3PO4 lm xc tc:
+ CH3CH=CH2 H2SO4 CH CH3 CH3 ; CH3CH_CH3 + OH H2SO4 CH CH3 CH3 + H 2O
Trong nhng phn ng ny tc nhn i in t dng carbocation c hnh thnh do alken, alcol tc dng vi proton H+ theo cc phn ng nh sau: 139
CH3CH=CH2+ H+
+ CH3CH_CH3 ; CH3CH_CH3 + H+ OH
CH3CH_CH3 + OH2
+ CH3CH_CH3 H2O +
Phn ng alkyl ha kh dng li giai on to monoalkyl. Tip tc phn ng to di, trialkyl. S c mt ca gc alkyl s hot ha nhn thm v lm thun li cho phn ng th i in t tip theo. Sn phm phn ng alkyl ha c th l mch thng hoc mch nhnh v cc tc nhn i in t hnh thnh c th b chuyn v c carbocation bn vng.
CH2 CH2 CH3
+ CH3CH2CH2Cl
+ HCl
S chuyn v xy ra
+ CH3CHCH3
5.1.5. Phn ng acyl ha Thay th nguyn t hydro ca hydrocarbon thm bng nhm acyl RCO gi l phn ng acyl ha. Tc nhn acyl ha l halogenid acid RCOX, anhydrid acid (RCO)2O. Xc tc cho phn ng acyl ha thng l AlCl3 khan (phn ng Friedelp -Crafts) hoc c th dng cc loi xc tc i in t khc nh AlBr3, GaCl3, FeCl3, SbCl3, SnCl4, BCl2 Sn phm acyl ha l cc ceton:
O C-R + RCOOH O C-R + HX
+ (RCO)2O
AlCl3
+ RCOX
AlCl3
Alk ylphenylceton
+ O AlCl3 O AlCl3 R-C-X R-C-X + + O AlCl3 R-C
Alk ylphenylcet on
RCOX + AlCl3
; R-C-X
+ O ..
+ .. R-C O. .
+ AlXCl3
140
CH3COCl Acetylclorid
HCl
Phn ng acyl ha thng tin hnh trong dung mi carbondisulfid (CS2) hoc nitrobenzen. Lng xc tc AlCl3 phi dng nhiu hn v gia sn phm v xc tc c th to phc cht.
O C-CH3 + AlCl3 O .....AlCl3 C-CH3
5.1.6. Mt s phn ng th i in t khc Phn ng th hydro ca hydrocarbon thm bng nhm chc aldehyd - CHO. Phn ng Gatterman Tc nhn phn ng l hn hp HCl + HCN + AlCl3
HCl , HCN , AlCl3 CHO CH3 ; HCl , HCN , AlCl3 CH3
CHO
141
C che : CO + HCl
Cl_C_H O
Ar-H (- HCl)
Ar-CHO
Phn ng th hydro ca hydrocarbon thm bng nhm _ CH2Cl Tc nhn phn ng l hn hp HCHO + HCl c ZnCl2 lm xc tc.
+ HCHO + HCl ZnCl2 60o CH2Cl + H2O
5.2. Phn ng cng hp ca hydrocarbon thm Phn ng cng hp ca hydrocarbon xy ra kh khn hn s cng hp vo alken v alkyn v nhn benzen l mt h thng lin hp. 5.2.1. Cng hp vi hydro Khi c xc tc nh Ni, Pt, Pd v nhit , hydrocarbon thm c kh nng cng hp vi hydro to thnh hp cht vng no (cycloalkan).
Ni , 10at 130o Cyclohexan CH3 CH3 + 3 H2 Ni , to Methylcyclohexan
+ 3 H2
CH3 CH3
CH3 +
Nu trn nhn benzen c cc chc nh aldehyd, ceton hoc ni i th nhm chc hoc ni i b cng hp trc tin.
Br CHO H2-PtO2 2-Bromo-5-metoxybenzaldehyd OCH3 C2H5OH Br CH2OH
C6H5 H
C C
H C6H5
H2-Pt C2H5OH
C6H5
Trans-stilben
1,2-Diphenyletan
142
5.2.2. Phn ng cng halogen Khi cho clor hoc brom i qua benzen c nhit , nh sng t ngoi, phn ng cng xy ra.
+ 3 Cl2 h
Cl Cl Cl Cl Cl
Cl
. . Cl
2 Cl
Cl Cl Cl
Cl
Cl
.
Cl
Cl Cl:Cl Cl Cl
Cl
. Cl Cl
.
Cl
Cl Cl Cl:Cl Cl Cl
Cl
Cl
Cl . + Cl Cl
5.3. Phn ng oxy ha Nhn benzen bn vng vi cc tc nhn oxy ha. Cc tc nhn oxy ha nh HNO3, KMnO4, CrO3 u khng oxy ha c vng benzen. Ch nhit cao v c xc tc V2O5 vng benzen b oxy ha thnh anhydrid maleic.
+ O2 V2 O5 400-450o O C C V2 O5 400-450o O C C
+ O2
O Anhydrid maleic
O Anhydrid phtalic
Cc ng ng ca benzen ch b oxy ha mch nhnh. Sn phm to thnh c th l acid, aldehyd hoc ceton ph thuc vo cht oxy ha.
CH3 + 3 O COOH + H2O
COOH + CH3COOH + 2 H2O
CH3 CH3 + 6 O
CH CH3 CH3 + 8 O
Oxy ha o - xylen bng acid nitric long 155C thu c acid o -toluic.
CH3 CH3 HNO3 loang 155o COOH CH3
143
5.4. S nh hng trong phn ng th i in t Khi nghin cu phn ng th i in t vo hydrocarbon thm, ngi ta nhn thy khi trn nhn thm c sn mt hay nhiu nhm th th nhng nhm th ny c nh hng n kh nng v v tr th tip theo vo nhn thm. nh hng biu hin nh sau:
Nhm th lm cho phn ng th tip theo d dng hn (nhm th tng hot) hoc lm cho phn ng tip theo kh khn hn (nhm th h hot). Nhm th s nh hng cc nhm th mi v nhn thm cc v tr ortho, meta hoc para ty thuc vo bn cht cu to ca nhm th gy nh hng.
5.4.1. Nhm th nh hng n kh nng phn ng ca nhn thm Bn cht ca phn ng th i in t l s tng tc gia h thng electron lin hp ca nhn thm vi tc nhn i in t mang in tch dng.
Mt electron ca nhn thm tng, kh nng phn ng th i in t d dng. Mt electron gim th kh nng phn ng th i in t ngc li.
Nhm th y electron gy nh hng cm ng dng (+I), nh hng lin hp dng (+C) v nh hng siu lin hp lm tng mt electron ca nhnthm.
X l nhng nhm th tng hot Do hiu ng electron
X CH3, C2H5 ,C3H7 + I , sieu lien hp NH2 , NR2 , NHCOR , _O -, OH , OCH3 ,OR , OCOR - I ,+ C - I ,+ C F , Cl , Br , I
Cc nhm th trn l nhm th loi I Nhm th lm gim mt electron ca nhn thm l nhng nhm th ht electron c hiu ng - I , - C.
X
X l nhng nhm th gim hot Do hiu ng electron
+
NO2 ,SO3H , COOH CN , CHO , COOR , COR COCl , CONH2 , CN , CCl3, CF3 , NH3 , NHR2
+
- I ,- C - I ,- C
Cc nhm th trn l nhm th loi II 5.4.2. S nh hng v quy tc th vo nhn thm Cc nhm th X tng hot lm cho mt electron cc v tr ortho v para tng ln. S th i in t tip theo u tin ch yu vo 2 v tr ny. Cc nhm th X h hot lm cho mt electron ca nhn thm gim nhiu nht cc v tr ortho v para. Phn ng th i in t tip tc xy ra kh khn v u tin ch ti v tr meta. 144
Nu trn nhn benzen c mt nhm th loi I (nhm tng hot) th nhm th ny nh hng cc nhm th mi vo v tr ortho v para ca vng benzen.
OCH3 OH OH + HNO3 + H2O NO2 OH para NO2 + H2O
H2SO4
o-Nitrophenol
Nu trong nhn benzen c sn mt nhm th loi II (nhm h hot) th nhm ny s nh hng nhm th mi vo v tr meta trn nhn benzen.
COOH + Br2 COOH + HBr Br acid m-Bromobenzoic CHO H2SO4 CHO + H2O NO2 m-Nitrobenzaldehyd
+ HNO3
5.4.3. L thuyt v s nh hng Mt electron t nhm th chuyn dch v pha benzen to ra mt h lin hp mi. Trong h lin hp ny mt electron ti cc v tr ortho v para cao hn cc v tr khc. iu hon ton ph hp vi cc cu trc gii hn c nng lng thp. Trng thi nng lng thp dn n cu trc trung gian pentadienyl v sn phm th m t trn gin hnh 11-4.
Trang thai chuyen tiep H + ...Y + + H. . Y +
145
Nu trn vng benzen c nhm th loi I th mt electron tng ln. S phn b li mt electron trn nhn c minh ha qua cc cng thc gii hn nh sau:
:OH
..
+OH
..
+OH
..
+OH
..
:OH
..
cc v tr ortho, para c mt electron cao hn v phn ng th i in t ch yu xy ra y. Cng c th gii thch s th vo v tr ortho, para bng s n nh bng trng thi nng lng thp. Gi thit tc nhn i in t Y tn cng vo c 3 v tr ortho, para v meta ca toluen v cc cu trc trng thi phc nh sau:
CH3 H + CH3 H Y CH3 + H Y CH3
+
+ Y
CH3 + Y H Y
CH3 + H
+ Y
Th vo v tr ortho v para th cc cu trc trung gian c carbocation bc ba bn vng. Nu th vo v tr meta th ch c cc cu trc carbocation bc hai km bn.
CH3 H + Y + CH3 H Y CH3 +
H Y
Cc phc c n nh nh nhm methyl y electron. S th i in t xy ra nhanh hn v ch yu u tin v tr ortho v para. Khi trn vng benzen c nhm th loi II. Mt electron trn nhn thm gim. Cc cng thc gii hn chng t s gim nhiu nht v tr ortho v para.
O N O O + ON O + + N O O N O O + N O O N O
Khi tc nhn i in t Y+ tc dng vo nitrobenzen, cc phc to thnh c cu trc trung gian. Trong phc , nhm nitro lm gim mt electron cc v tr ortho v para.
146
O + O N + Y
O + O N +
O + O N + H
O + O N H + Y
O + O N H + Y
O + O N H + Y
Y O + O N
Trng thi nng lng phc v tr meta thp hn 2 trng thi ortho v para.
O + O N + H Y O + O N + H Y
H Y
5.4.4. S nh hng vo hp cht nhiu nhm th Hp cht c 2 nhm th Nhng quy tc sau y c p dng nh hng nhm th th ba vo nhn thm. Nhng nhm th tng hot v nh hng ortho, para c nh hng mnh hn nhng nhm h hot v nh hng meta, ngha l nhm tng hot ng vai tr quyt nh s nh hng. Hiu ng lp th cng ng vai tr quan trng trong vic xc nh v tr th ca nhm th ba.
Cl Cl CH3 Cl CH3 COOH Br OCH3 NO2
NO2
Nu c hai nhm th cng tng hot v nh hng ortho, para th nhm no tng hot mnh s ng vai tr ch ng . Cc nhm y electron tng dn theo th t:
(CH3)2CH < CH3 < CH3CONH- < OCH3 < NH2 < NHR < NR2
V d:
CH3 HNO3 CH3 NO2 CH3 HNO3 H2SO4 NHCOCH3 CH3 NO2 NHCOCH3 CH3 CH3 NO2
CH3
CH
NO HNO3 2 NO H2SO4
2
Khi tin hnh phn ng th i in t vo nhn thm thng thu c hn hp sn phm c t l khc nhau.
147
CH3 HNO3 H2SO4 NO2 COOH NO2 Na2Cr2O7 H2SO4 NO2 HNO3 H2SO4 NO2 COOH NO2 + NO2 Na2Cr2O7 H2SO4
COOH NO2
CH3
NO2 COOH
NO2 Hon hp
NO2
Br
Br2 FeBr3
Br
Br Br
Br
+
Orto (13%)
Br
Meta (0,1%)
Br Para ( 86,9%)
S nh hng trong phn ng th i in t vo nhn thm c tc dng gip cc nh nghin cu trong lnh vc tng hp hu c iu ch c cc cht theo mong mun.
Bi tp
1. Hy vit cng thc cu to ca cc hp cht sau: a- p-xylen; b- o- etyltoluen; c- p-diisopropylbenzen; d- 1,2,3-trimethylbenzen; e- mesitylen; f- cumen; g- p-xymen; h-p-clorotoluen; i - 1,3,4-tribromobenzen. 2. Hy gi tn cc gc sau y:
CH3 aCH2 C2H5 CH3
; bCH(CH3)2
; cCH3 hCH3
dCH
CH3 i-
;
CH=CH
e-
; g- CH 3 ;
l-
k-
CH=CH2
; m-
n-
148
3. Hy gi tn cc cht sau y:
aCl
; bCl Cl
CH2Cl
c-
CHCl2
d-
CCl3
e-
CH3 Br F
gCH3
CH3
hCl
Cl
; i-
CH2Cl
;
Cl
kNO2
NO2
CH3
CH2 NO2
CH2 n-
lNO2
; m-
4. Nhng cht no c to thnh khi un nng hn hp sau y vi AlCl3 khan: a. Butylclorid vi toluen; b-Benzylclorid vi benzen; c-Alcol propylic vi benzen. d. Propylen vi toluen; e- 1- Buten vi ethylbenzen; g- Cloroform vi benzen. h. Toluen vi anhydrid acetic; i- Toluen vi carbon oxyd v HCl. 5. Hy ch r v tr th ca nhm th th ba vo cc cht sau:
OH aBr OH eCH3 Cl NO2 Cl OH NO2 CH3
; b-
; c-
; dOH
NO2
CN
gNO2
; hCl
i-
CH3
6. Hy xc nh cng thc cu to ca cht C7H7SO3Cl bit rng khi oxy ha n to ra acid benzensulfonic, cn khi halogen ha to ra dn xut monohalogen.
149
Chng 12
Mc tiu hc tp 1. Gi c tn cc hydrocarbon a vng ngng t thm. 2. Trnh by c cc tnh cht ha hc chnh ca hydrocarbon a vng thm naphtalen, anthracen v phenanthren. Ni dung 1. Cu to v danh php C hai loi hp cht a nhn thm. Hp cht a vng to thnh do cc vng lin kt vi nhau bng lin kt n.
, 3 2 , , 1 1 , 3 2 6 3 4 5 4 , 5 , 6 ,
NO2 Cl 2 ,
2 , 1 , 1
3 4
, 4 , 5
Biphenyl
P-terphenyl
HOOC
Cl 6 5
Naphtalen
10 10 9 8 7 6 5 4 11 12 1 2 3 8 7 6 9
Antracen
1 2 3 4 5 9 8 7 6 5 10 11 12 1
Phenantren
11 2 4 3 10 9
Naphthacen (Tetracen)
Pyren
Srysen
Coronen
Nguyn tc nh s nh trn chu vi ca hp cht a nhn ngng t theo nguyn tc: Tng s nhn ln nht phi nm theo mt trc ngang
150
Hng un g
H n g sai
Hng ng
Hng sai
Cch nh s vi nhn cao nht v bn phi v tip tc theo chiu kim ng h nhng b cnh tip hp cc nhn (khng nh s nhng carbon chung ca cc vng).
2 10 9 8 7 6 5 1 3 4 9 8 7 6 5 10 11 12 1 2 4 3
i vi cc hp cht a vng ngng t phc tp. Ngi ta xem chng nh l dn xut ca cc hp cht ngng t n gin c tn gi theo quy c. gi tn nhng hp cht ny ngi ta nh du cc cnh bng cc ch a, b, c ...v gi tn nh cc v d sau y:
Naphthalen
1 2 3
10 9
11
12
13
14
1 2 3
4 7 6 5
Pyren Benzen j i
a b
h gf ed c Antracen
Dibenz [a , j] antracen
151
Tng hp biphenyl theo cc phng php sau: Nhit phn benzen nhit cao trong ng st (phng php Berthelot,M, 1867)
2 600-800 o + 2H
H 2N
NH 2
Benzidin ; (4,4'-diaminobiphenyl)
2.2. Cu to ca biphenyl trng thi hi hoc dung dch, hai nhn benzen ca biphenyl trn 2 mt phng to mt gc 45. S bin dng ny l do 2 cp nguyn t hydro cc v tr 2-2' v 6-6' tng tc vi nhau (hnh 12-1).
45o
S c mt cc nhm th cc v tr 2-2' v 6-6' s cn tr s quay ca 2 vng chung quanh lin kt n v dn n cc ng phn quang hc. V d hp cht acid 6,6'- dinitro 2,2'- biphenyldicarboxylic c tnh quang hot (hnh 12-2).
152
NO2
COOH
Biphenyl c nhng tnh cht ha hc ging benzen. Phn ng th i in t u tin xy ra v tr ortho v para. Nitro ha xy ra v tr para mt cch d dng. Brom ha thu c 4- bromo biphenyl hoc 4,4'-dibromo biphenyl. Phn ng th xy ra v tr 4 d hn vo v tr 2. Phn ng acyl ha bng acetyl clorid xy ra v tr 4 v 4'. 3. Biphenylmetan v triphenylmetan Cc hp cht ny c iu ch bng phn ng Friedel -Crafts
CH2Cl + CH2Cl2 +2 - HCl AlCl3 - 2HCl CH2 Biphenylmetan
CH CHCl 3 + 3
AlCl 3
+ 3HCl Triphenylmetan
153
KNH2 CH Br2 [O ]
.. + ( C6H5 )3 C K + NH3
Triphenylclorid trong benzen khi c mt ca khng kh v bc to ra dung dch mu vng. Khi thm vo dung dch ny mt lng aceton hoc bc hi ht benzen th thu c mt hydrocarbon khng mu. Gomberg, M xc nh dung dch mu vng cha gc t do triphenyl. Gc t do ny s to ra mt dimer khng mu.
C Cl
2 Ag - AgCl
C.
Triphenylmethylclorid
Gc t do triphenylmethyl bn hn cc gc t do alkyl v gc triphenylmethyl tn ti cc cng thc gii hn do s lin hp ca nhn benzen vi electron n c.
C.
C .
C
.
4. Naphthalen Naphthalen c nhiu trong nha than hoc trong phn cn li khi nhit phn du m. Naphthalen c dng kt tinh hnh bn mng. Cng thc cu to ca naphtalen c xc nh bng tia X. di lin kt c trnh by trn hnh 12-3.
8
'7 '6
'
1 2 3
1,424 A
1,365 A 1,424 A
o
'
1,393 A
di lin kt ca naphthalen
Naphthalen l mt h thng lin hp vi 10 electron . Nng lng cng hng ca naphthalen (60 kcal. mol-1) thp hn nng lng cng hng ca 2 vng 154
benzen. Do naphthalen c kh nng phn ng cao hn benzen. Cc dng cng thc gii hn ca naphthalen nh sau:
Cc v tr 1, 4 c k hiu l ; v tr 2, 3 k hiu l . V tr 5, 8 l ' v cc v tr 6, 7 l '. 4.1. Cc phn ng ha hc ca naphthalen 4.1.1. Phn ng th i in t Naphthalen tham gia cc phn ng halogen ha, nitro ha, sulfonic ha, alkyl ha v acyl ha theo Friedel -Crafts. Nitro ha naphthalen to hn hp sn phm 1- v 2-nitronaphthalen.
NO2 CH3COOH + 50-70o - Nitronapthalen - Nitronapthalen HNO3 NO2
4.1.2. Phn ng cng hp Hydro cng hp vi naphthalen c xc tc nhit cao to thnh tetralin (1,2,3,4-tetrahydronaphthalen) v decalin (Bicyclo[ 4,4,0]decan).
4 H ( Ni) 150o 6 H ( Ni) 200o
4.1.3. Phn ng oxy ha Oxy ha naphthalen bng oxy khng kh c xc tc V2O5 to thnh anhydrid phtalic. Crom oxyd oxy ha naphthalen trong mi trng acid acetic to ra 1,4naphtoquinon (1,4-dihydro-1,4-naphthalendion).
O
O2 , V2 O5
C O C O
155
5. Anthracen Nm1867 Dumas tch c anthracen t nha than . C th tng hp anthracen t 2-methylbenzophenon theo phn ng:
O C CH3 + H2O
hoc tng hp theo phng php Friedel - Crafts qua cc giai on hnh thnh acid 2-benzoylbenzoic, ng vng di tc dng ca acid polyphosphoric (PPA) v kh ha:
O +O C AlCl3 O C HOOC PPA - H 2O O Antraquinon O [ H]
C O Anhydrid ftalic
Acid-2-benzoylbenzoic
Tnh thm ca antracen (E =351,5 kj.mol1) km hn naphthalen. V tr 9, 10 ca anthracen c kh nng phn ng cao: cc phn ng oxy ha, kh ha, halogen ha v phn ng Diels -Alder xy ra v tr 9, 10. Phn ng sulfon ha xy ra v tr 1 v 2.
O
3O [HNO3] - H2O
Cl
Cl
- HCl
9,10-diclo-9,10-dihydro antracen
O O O O O O
156
6. Phenanthren Nm 1872 Greabe tch phenanthren t nha than . C th tng hp phenanthren qua cc giai on sau:
NO2 CHO - H2O COOH O2N 6H - 2H2O COOH O2N 6H - 2H2O COOH
+ N2
+ CO2
Phenanthren l tinh th hnh kim, khng mu. Nhit nng chy 99,2C. Phenanthren trong dung mi benzen c mu xanh hunh quang. Phenanthren c tnh thm. Nng lng cng hng 387,0 kj.mol1. Lin kt v tr 9, 10 th hin tnh cht ca lin kt i -C=C- . Phenanthren tham gia phn ng th i in t. Phn ng cng hp th hin qua cc phn ng sau:
2H CuO/Cr2O3 9,10-Dihydrophenantren
Br2
Br Br 9,10-Dibromo-9,10-dihydrophenantren
Phenanthren v cc dn xut ca n l nguyn liu quan trng sn xut thuc nhum. Khung phenanthren c trong cu trc ca nhiu hp cht t nhin quan trng nh steroid, alcaloid dy morphin.
Bi tp
157
1- Vit cng thc cu to ca cc cht sau: a- Benzo[c]phenanthren; b- naphto[2,3-a]pyren; c- Perhydrophenanthren. 2- Vit phn ng iu ch cc cht th mt ln ca naphthalen. a- -Benzoylnaphthalen; b- - Iodonaphthalen; c- -Isopropylnaphthalen.
158
Chng 13
Ni dung
H lin hp l mt h thng lin kt (i, ba) lun phin vi lin kt n, hay l h cha nguyn t c cp electron p t do lin kt vi nguyn t carbon c lin kt i. 1. H thng allylic 1.1. Cation allylic: CH2 = CH-CH2+
Khi cho 2-butenol-1 tc dng vi acid bromhydric 0C th to thnh mt hn hp gm 75% 1-brom-2-buten v 25% 3-brom-1-buten. Mt hn hp nh vy cng thu c khi cho 3-buten-2-ol tc dng vi HBr trong cng iu kin.
CH3CH = CHCH2OH CH3CHOHCH = CH2
+ HBr + HBr
0 oC CH3CH = CH CH2Br 0 oC
+
3:1
CH3CHBrCH = CH2
iu c th gii thch l do s to thnh cation trung gian. in tch dng trn cation ny khng nh v (delocalise) trn 2 nguyn t carbon.
CH3CH = CHCH2OH2 + OH2 CH3CHCH = CH2
+
-H2O
CH3CHBrCH = CH2
Carbocation trung gian t phn ng trn l s cng hng ca 2 cu trc quan trng. Kiu carbocation n gin thuc loi ny l 2-propenyl hay gi l cation allylic.
+ + 1 + 2 1 + 2 +
CH2=CHCH2
CH2CH=CH2
Cation allylic
CH2
CH
CH2
Cation allylic
159
K hiu tng qut trn c dng m t cu to in t ca cation allylic Hai cu trc cng hng trong du mc biu hin in tch dng phn b ng u trn 2 v tr hon ton ging nhau. Gc: CH2=CH-CH2gi l gc allyl
CH2=CH-CH2-Cl CH2=CHCH2OCOCH3
c trng quan trng v cu to ca cation allylic l tt c cc nguyn t u cng trong mt mt phng. Orbital p trng ca carbocation xen ph vi orbital ca lin kt i. Mt in tch ca lin kt i nh c phn chia u trn 3 nguyn t carbon. S phn b mt electron nh vy lm cho cation allyl c nng lng thp hn cation c in tch dng tp trung trn mt carbon. Trong cation allylic c s phn b li mt elecron thnh mt orbital phn t bao trm ln c 3 nguyn t carbon.
+ CH2=CHCH2 + CH2CH=CH2 ( CH2 CH CH2 )+ +
bn vng ca cation allylic tng t vi bn ca gc alkyl bc 2. Khi cation tng tc vi mt tc nhn i nhn, phn ng xy ra ti trung tm mang in tch dng, do mt hn hp sn phm c to thnh. C phn ng xy ra theo kiu chuyn v allylic.
Cp Cp H H
C HS 2
sp
H H
C
H
sp2 C C sp2
1.2. Phn ng SN2 - S chuyn v allylic Cc halogenid v alcol allylic u c kh nng to carbocation mt cch d dng theo c ch SN2 v c s chuyn v ni i. S chuyn v gi l chuyn v allylic.
CH3CH=CHCH2OH + HBr
CH3CHBrCH=CH2
iu chng t rng lin kt i c tc dng n nh trng thi chuyn tip v lm gim mc nng lng hot ha (hnh 13-2).
160
Nu
..............
H2C CH CH2
..............
Br
Hnh 13.2. Trng thi chuyn tip ca phn ng gia bromid allyl vi tc nhn i nhn Nucleophyl theo c ch SN2
CH3CH=CHCH2OH +
HBr
CH3CH=CHCH2Br
V carbocation CH3CH=CHCH2+ cng d hnh thnh trong iu kin khng xy ra s chuyn v allylic theo c ch SN2
C6H5SO2Cl CH3CH = CHCH2OSO2C6H5 CH3CH = CHCH2OH Pyridin 2-Buten-1- ol Cl CH3CH = CHCH2Cl 1-Clor-2- buten
MgBr
CH2CH=CH2 70%
+ MgBr
Phn ng theo kiu trn l phng php tt iu ch 1-alken. Phn ng nh th khng xy ra i vi halogenid alkyl no. 1.3. Anion allylic CH2=CH-CH2Thuc th Grignard allylic c iu ch theo phng php thng thng sau:
CH2=CH-CH2-X + Mg
eter
CH2=CH-CH2-Mg
Nhanh
C th hiu rng in tch m ca anion allylic phn b trn cc nguyn t carbon lin hp.
CH2 = CH_CH2
CH2 CH CH2 MgX
CH2 _ CH = CH2
CH2
CH2
.... CH....CH
2 MgX
161
Anion allylic bn vng hn anion khng lin hp. Nhng anion bn vng loi khc c n nh nh s cng hng hoc lin hp c bn cht ngc nhau. V d:
O = C OR
-
C= O R
R2C
C= O R
R2C= C R
O-
Ion carboxylat
Ion enolat
1.4. Gc t do allylic:
CH2 = CH = CH2
. CH2 = CH_CH2
. CH2 _ CH = CH2
Electron t do (n) c phn chia trn 2 carbon lin hp. Gc t do loi ny bn hn gc t do no tng t (CH3CH2CH2). Khi brom ha phn t c cha allylic bng N -bromosuccinimid s c qu trnh phn ng xy ra theo c ch gc t do (Phn ng c xc tc nh sng)
O H 2C C N Br H 2C C O
Br CCl4 83%
H 2C
O C NH H 2C C O
N-Bromosuccinimid
Succinimid
C ch
O H 2C H 2C C N Br C O O
Anh sang
H 2C H 2C
C C O
. . N + Br . ; + . Br + HBr
. +
O H 2C H 2C C N Br C O H 2C H 2C C C O
Br
. ; .
. N
Cation allylic
CH2 _ CH = CH2 CH2 = CH _ CH2 CH2 _ CH = CH2 Goc t do allylic Anion allylic
2. Dien 2.1. Cu to v s bn vng Dien c ni i cch bit C =C_C_C=C Dien c ni i tip cn C =C=C_C_C Dien c ni i lin hp 162 C =C_C=C_C
Dien lin hp c 2 lin kt i cch nhau mt lin kt n (cn gi l dien lun phin, tip cch). Dien lin hp bn vng hn dien khng lin hp v mt electron phn b u trn cc nguyn t carbon ca h lin hp. Cu trc nh vy c nng lng thp. Phn t 1,3-butadien c 4 nguyn t carbon trng thi lai ha sp2. Cc lin kt C_C v C _H c to thnh do s xen ph ca cc orbital lai ha sp2 ca carbon vi nhau hoc vi orbital s ca hydro. Lin kt c to thnh do cc orbital p t do trn cc nguyn t carbon xen ph vi nhau (trn hnh 13.3 v s xen ph c minh ha bng ng thng khng lin tc).
Lien ket
Cp Cp
H2C
CH
CH
CH2
Csp 2
di lin kt trong 1,3-butadien Lin kt i C1=C2 v C3=C4 c di l 1,37 ln hn lin kt i bnh thng (1,34 ). Lin kt n C2_C3 c di 1,46 ngn hn lin kt n bnh thng (1,54 ). iu gii thch rng trong 1,3-butadien cc electron ca cc ni i lin hp tng tc vi nhau. S tng tc nh hng n di lin kt, nh hng n bn cng nh kh nng phn ng ca phn t c h lin hp. V lin kt C2_C3 trong butadien c mt phn electron nn kh nng quay t do xung quanh lin kt ny b hn ch. 1,3- butadien c th tn ti 2 dng cu dng S -trans v S -cis . Dng trans c nng lng thp nn n bn vng hn dng cis.
H H C H C H
S-trans
C C H
H H
H C C H
S-cis
H C
CH
Br-
CH2 _ CH = CH _ CH2Br BrCH2_ CH = CH_ CH2Br + CH2 = CH_CHBr_ CH2Br 46% 54%
163
60o
BrCH2 H
(46%)
C C 90%
H CH2Br
S d cc dien lin hp to c hn hp sn phm cng hp -1, 4 v sn phm cng hp -1, 2 v cation trung gian c cu trc carbocation allyl
CH2=CH_CH=CH 2 + H+ CH2=CH_CH_CH3 Cau truc carbocation allyl
N ..C .. _ C .. ..C _ _ C
2.3. Dien -1,2 allen Propadien-1, 2 c gi l allen CH2=C=CH2. Hai lin kt i tip cn nhau v di lin kt i b ngn i (1,31 ). y l g tr trung gian gia lin kt i1,34 (C=C) v lin kt ba 1,20 (CC). Cu trc electron (hnh 13-4) biu hin 2 h thng lin kt i thng gc vi nhau.
H H
.............
C
...............
C C
H2C=C=CH2
H
Csp 2 Csp 2 Csp 2 Csp 2
................ ...............
Tnh cht c trng ca allen l phn t khng ng phng. Hai lin kt nm trong 2 mt phng thng gc vi nhau. V vy phn t allen th c tnh cht bt i xng (c tnh quang hot). 2.4. Tng hp cc dien Phn ln cc dien c iu ch t hp cht c 2 nhm chc.
OH (CH3)2C OH C(CH3)2
Al2O3
420-470o 575o
CH2 = C C = CH2
+ 2H2O
CH3COOCH2CH2CH2CH2CH2OOCCH3
164
Phn ng Wittig:
CH2=CHCH2Cl + P(C6H5)3 CH2=CHCH2P(C6H5)3Cl Allytriphenylphosphin clorid
C6H5CHO
CH2=CHCH2P(C6H5)3
C2H5OLi
CH2=CHCHP(C6H5) 3
1-Phenyl-1-3- butadien
2.5. Polymer ha Cc dien b polymer ha. Polymer ha butadien c xc tc Ziegler -Natta (Alkyl nhm v titan clorid).
nCH2=CH-CH=CH2
n CH2=CH-CH=CH2
Xuc tac
(-CH2-CH=CH-CH2-)n
CH2-CH=CH-CH2 n CH2-C=CH-CH2 n CH3 Polyisopren CH2-CH=CH-CH2CH-CH2 n Cao su Buna S C6H5
n CH2=C-CH=CH2
Xuc tac
n CH2=CH-CH=CH2
1,3-Butadien
Cao su lu ha
S S S
3. H thng lin hp bc cao H thng trans 1,3,5-Hexatrien Hp cht c nhiu ni i lin hp bn vng hn cc hp cht no c s carbon tng ng. S bn vng l do s lin hp , gia cc ni i. Cc ion, gc t do hoc cc trng thi trung gian c nhiu ni i c n nh nh c s lin hp v s phn b u mt electron trn cc nguyn t carbon.
165
H+
+ CH2 = CH _ CH _CH=CH_CH2
CH2 _CH =CH _ CH=CH_CH3
CH2 _ CH _ CH _ CH _ CH _ CH3
4. Phn ng Diels - Alder H thng dien lin hp cng hp vi mt lin kt kp (ni i hoc ni ba gi l dienophyl) to hp cht vng 6 cnh c ni i v tr 2, 3 ca hp cht dien lin hp ban u. Phn ng nh vy l phn ng Diels-Alder. Cc dien lin hp cu dng cis d xy ra phn ng tng hp Diels -Alder. Phn ng n gin gia1,3- butadien v ethylen:
CH2 CH2
+
CH2
CH2 CH2
CH2 CH2
CH2
Cc dienophyl thng c hot ha bng cc nhm ht electron (COOH, COOR, CHO, COR, CN, NO2)
COOCH3 COOCH3
+
Dien Dienophyl 4-Methyl cyclohexencarboxylat
+
H O Acrolein
CHO
CHO
COOC2H5
C C COOC2H5
Diethylacetylendicarboxylat
C ch phn ng c trnh by trn hnh v 13-5. Bn electron ca h thng dien lin hp xen ph vi 2 electron ca alken (dienophyl).
166
H HC
CH2
CH2
H C H C H
+
COOCH3
COOCH3 H H
C C COOCH3
H H
7 5
+
COOCH3
75 - 80oC
(79-91%)
Cyclopentadien
Ester methylacrilat
Bi tp
1. Vit cng thc cc sn phm khc nhau ca phn ng gia (R)-2-hydroxy (E)-3-hexen v HBr 2. T halogenid allyl hy trnh by phn ng iu ch: 4,4- dimethyl-1- penten v 4-methyl-1-hexen 3. C sn phm no c to thnh khi cho 3-cloro-1-penten tc dng vi Mg trong dung mi ether. Sau tc dng vi CO2 v thy phn trong mi trng H2SO4 long.
167
4. Hy vit phn ng gia N -bromosuccinimid vi cc alken sau: a- 2-Methyl propen ; b- Cyclopenten ; c- 2-Penten 5. a- Vit cng thc cu to ca cc sn phm to thnh khi cho cc ceton sau tc dng vi D2O trong mi trng base:
O O CH3 CH3 O O
; CH
b. Vit phng trnh phn ng ca 4-methyl-3-penten-2-on vi cc cht sau: n-C4H9Li; n-C4H9HgBr , CuBr; H2/ Pt ; HCN , (C2H5)3N; Br2 , CCl4 6. Vit cc phng trnh phn ng Diels -Alder ca cyclopentadien vi cc cht sau: Vinylacetat; Acid acrylic; Ester dimethyl acetylendicarboxylat CH3OOCC CCOOCH3 (Gi tn cc sn phm to thnh)
168
Chng 14
DN XUT HALOGEN
Ni dung
Nu thay th mt hay nhiu nguyn t hydro ca hydrocarbon bng mt hay nhiu nguyn t halogen th thu c dn xut halogen.
CnH2n+2-2k
CnH2n+2-m-2k Xm
C cc loi hp cht halogen sau: Halogenoalkan, Halogenocycloalkan. Halogenoalken, Halogenocycloalken. Halogenoalkyn Halogenoaren. Tu thuc s lng nguyn t halogen c trong phn t c th c hp cht monohalogen v polyhalogen. Cc halogen hydrocarbon c nhiu ng dng quan trng. Chng c kh nng phn ng cao v vy hp cht halogen l nguyn liu u trong tng hp hu c. 1. Danh php 1.1. Danh php IUPAC Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tn halogen nh mt tip u ng. Chn mch chnh l mch di nht cha halogen. nh s sao cho v tr halogen l b nht. Gi tn theo th t:
S ch v tr v tn halogen + S ch v tr v tn mch chnh + Tn hydrocarbon ng vi mch chnh
Br CH2=C_CH3 2-Bromopropen
CH3_CH2_Cl Cloroetan
2-Fluor-1-cloroetan
Cl_CH2_CH2_F
Cl C C Cl dicloroacetylen
168
3 2 1
Br Br
Cl
Br
2,3-dibromocyclohexen
Clorobenzen
F 6-fluoro-2-bromo-1-iodonaphtalen
Nu phn t c nhiu halogen cng loi th dng cc ch di, tri, tetra... ch s lng nguyn t halogen. Nu phn t c nhiu halogen khc loi th gi tn halogen theo th t a, b, c.. hoc theo th t " ln ".
Cl_CH2_CH2_CH2_CH_CH2_CH2_Cl CH3 Cl CH3 _CH_CH_CH _CH_CH _CH _CH CH2 CH2 3 4 2 5 2 6 7 2 8 2 9 3 CH2 Cl Br 1,6-dicloro-3-(2-cloroethyl) hexan
6 5 4 3 2 1 1
CH2=C_CH=CH2 CF3
1.2. Danh php thng thng Ngi ta xem dn xut halogen l sn phm thay th ca HX (HX RX). V vy c tn gi: Tn gc hydrocarbon + tn halogenid.
CH3Cl
Methylclorid
CH2Br2
Methylendibromid
CH2=CH_F
Vinylfluorid
CH2=CH_CH2I
Allyliodid
3. Phng php iu ch C th iu ch cc hp cht halogen nh alkylhalogenid, vinylhalogenid, allylhalogenid, halogenoaren, benzylhalogenid theo cc phn ng ha hc c phn hydrocarbon. Cn ch rng cc hp cht fluor kh iu ch theo cc phng php nh iu ch cc hp cht clor, brom v iod. 3.1. Halogen ha alkan (xem phn alkan). 3.2. Cng hp HX vo alken (xem phn alken).
169
3.3. Phn ng gia HX vi alcol 3.3.1. T alcol Khi alcol tc dng vi HX to thnh dn xut halogen theo s : ROH + HX RX + H2O
CH3 CH3 C Cl + H2O CH3 ZnCl2 CH3 CH2 CH2 Cl + H2O
Tc phn ng ph thuc vo cu to ca alcol v bn cht ca halogen. i vi alcol kh nng phn ng gim theo th t sau: Alcol bc 3 > Alcol bc 2 > Alcol bc 1 i vi cc HX th kh nng phn ng gim theo th t HI > HBr > HCl. Phn ng gia HCl vi alcol thng c xc tc l ZnCl2. Phn ng to dn xut halogen t alcol v HX xy ra theo 2 giai on: Giai on 1 to acid lin hp ca alcol.
ROH + H+ ROH2
+
Giai on 2 l giai on chm, giai on xc nh tc phn ng. C hai kh nng xy ra phn ng:
(1) + ROH2 R+ + X R+ + H2O RX
Phn ng xy ra theo c ch ny s to thnh hn hp racemic. Nu phn ng xy ra qua giai on to thnh carbocation R+ th c kh nng to alken v mt sn phm ph do s chuyn v. iu c th minh ha theo phn ng:
170
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 + CH3__C__C__H H CH3__C__C__H -H2O CH __C__C__H CH3__C__C__H 3 + + chuyen v CH3 OH CH3 OH2 CH3 CH3 + -H+ -H+ -H+ CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3__C__CH=CH2 CH __C C_CH CH2 C__C__H 3 3 CH3 CH3
(2)
+ + R__OH2
+ # [X....R...OH2 ]
X_R
+ H2O
Phn ng xy ra theo c ch th i nhn lng phn t. Sn phm to thnh c hin tng nghch quay Walden (hin tng thay i cu hnh) Phn ng xy ra gia alcol bc 1 hoc bc 2 vi HCl c xc tc ZnCl2 theo c ch:
Cl + CH2 R + ZnCl2 O H RCH2Cl + HOZnCl + Cl -
3.3.2. Phn ng gia phosphor halogenid hoc thionylclorid vi alcol. Alcol tc dng vi phosphotriclorid hoc phosphopentaclorid u to thnh dn xut monohalogen. 3 ROH + PCl3 ROH + PCl5 3RCl + H3PO3 RCl + POCl3 + HCl
..
R_OH + SOCl2
-HCl
R .. : Cl ..
S O ..
..
R .. : Cl ..
:O ..
..
S O ..
..
R_Cl + SO2
3.3.3. iu ch dn xut monofluor Cho dn xut monoclor tc dng vi bc fluorid: RCl + AgF RF + AgCl
171
3.3.4. iu ch cc hp cht monohalogenoaren Thc hin phn ng th i in t gia halogen v aren hoc un nng mui diazoni (phn ng Sandmeyer).
+ N N: X
X + N2
3.3.5. iu ch cc dn xut polyhalogen Cc dihalogen c iu ch bng cch cho aldehyd hoc ceton tc dng vi phosphopentahalogenid PX5.
R_C_R'(H) + PCl5 O Cl _C_R'(H) + POCl R 3 Cl
Cc phn ng cng hp halogen vo alken, alkyn u c kh nng to thnh cc cht di hoc tetrahalogen. S clor ha toluen c xc tc nh sng thng thu c hn hp mono v polyclorid
CH3 Cl2 , h -HCl CH2Cl Cl2 , h -HCl CHCl2 Benzalclorid Cl2 , h -HCl CCl3 Benzotriclorid
Benzylclorid
.....
Cl Cl
Cl
Cl Cl
Cl
172
1,1,1-Tricloro-2,2-bis(4'-clophenyl) etan l hp cht halogen c tc dng dit cn trng thng gi l DDT. DDT c iu ch t clorobenzen v cloral.
2 Cl + CHO CCl3 H2SO4 Cl CH Cl + H2O
4. Tnh cht l hc Ngoi mt vi cht trng thi hi nh fluoroetan, clorometan, bromometan... phn ln cc dn xut halogen l cc cht lng khng mu hoc cc cht rn. Hp cht halogen khng tan trong nc nhng tan nhiu trong cc dung mi hu c. Mt s tnh cht vt l ca dn xut halogen c trnh by trong bng 14-1. Lin kt C _X l lin kt phn cc v vy hp cht halogen c momen lng cc ()
Bng 14.1: Momen lng cc v di lin kt C-X ca mt vi hp cht halogen
CH3X CH3F CH3Cl CH3Br CH3I C---X di lin kt d (A ) 1,385 1,784 1,929 2,139
o
= q.d l mt i lng vect q l lc tng tc gia 2 ht nhn e1, e2 l in tch ca 2 ht nhn. d l di lin kt
q=
e 1e 2 r2
r l khong cch gia hai nhn nguyn t 5. Tnh cht ha hc 5.1. Cu to v kh nng phn ng Trung tm phn ng ca cc dn xut halogen l lin kt C _X. m in ca halogen ln hn ca carbon. Lin kt C _X l lin kt cng ha tr phn cc. u m ca lin kt lch v pha halogen. Kh nng phn ng ca cc dn xut halogen ph thuc vo bn cht ca halogen. Kh nng phn ng tng theo th t RI > RBr > RCl > RF. Dn xut iod c kh nng phn ng cao v phn cc ca lin kt C _I ln nht so vi cc lin kt C _X khc. phn cc ca cc lin kt C _X ph thuc vo m in v kch thc ca nguyn t X. m in ca X cng nh v kch thc nguyn t X cng ln th lin kt C _X cng d phn cc. 173
Hp chat Fluorometan Clorometan Bromometan Iodometan Cloroetan 1-Cloropropan 2-Cloropropan Vinylclorid Allylclorid Methylenclorid Cloroform Carbontetraclorid Fluorobenzen Clorobenzen Bromobenzen Iodobenzen Benzylclorid Benzalclorid Benzotriclorid
Kh nng phn ng ca dn xut halogen cn ph thuc vo c im ca gc hydrocarbon lin kt vi halogen. C th chia thnh 3 loi dn xut halogen theo kh nng phn ng: Kh nng phn ng bnh thng l cc dn xut alkyl v cycloalkyl halogenid.
CH3CH2CH2Cl Cl
Kh nng phn ng thp l cc dn xut cha cc gc hydrocarbon cha no v gc hydrocarbon thm, trong nguyn t halogen X lin kt trc tip vi carbon c lin kt i hoc nhn thm. Nguyn nhn kh nng phn ng thp l do cp in t p trn halogen lin hp vi gc hydrocarbon.
CH3_C = CH2 : Cl 2-Cloropropen CH2 = CH Br Bromobenzen
..
174
ROH + HX
Kh nng phn ng gim dn theo cu trc ca gc R nh sau: RCH=CH-CH2_X > ArCH2_X > R_X > Ar_X > RCH=CH_X > RCC_X 5.2. Phn ng th i nhn Cc dn xut halogen tham gia nhiu loi phn ng th khc nhau nh phn ng thy phn, th amin, to ether.... 5.2.1. Phn ng th i nhn ca hp cht alkyl halogenid Phn ng th xy ra gia alkyl halogenid RX v tc nhn i nhn Y - theo s : RX + Y- RY + X-
Ty thuc vo cu to ca dn xut halogen, tc nhn i nhn, dung mi phn ng c th xy ra theo c ch lng phn t SN2 hoc n phn t SN1.
SN2 SN1
Y + R _X
[ Y .....R.....X ] R +
Y_R + X
V k
d[Y-][RX] dt
Cham + R + X ; R_X
-Nhanh _ + Y R Y
d[RX] dt
Bng phn ng th i nhn, t hp cht halogen to ra nhiu hp cht c cc nhm chc khc nhau.
175
..
Dn xut halogen tc dng vi cc alcolat hay phenol trong mi trng kim to thnh ether ROR' hoc ArOR' (phn ng Williamson).
CH3_Br + OH NaOH Anisol OCH3 + NaBr + H2O
Ha lp th ca phn ng th i nhn Nu hp cht halogen c carbon bt i xng th tu thuc hng tn cng ca tc nhn i nhn m carbon bt i xng c thay i cu hnh hay khng. Nu hng tn cng ca Y - cng hng i ra ca X - th khng c s thay i cu hnh
CH3 CH3CH2 ( R) C H I + YCH3 CH3CH2 C H Y + I-
( R)
S thay i ca cu hnh carbon qua giai on trng thi chuyn tip (phc hot ng).
176
H13C6 Y- + H C CH3 ( S) I
C6H13 + C H CH3 ( R)
I-
Minh ha cc trng thi c th c trong qu trnh phn ng SN2 qua hnh 14.1
E Trang thai chuyen tiep
Y
-
C
C
X B
Y C
Y + C
X A E Y C + X
San pham
V vy cc hp cht to thnh t dn xut halogen quang hot c th l quang hot vi s thay i cu hnh (th SN2) hoc mt hn hp racemic (th SN1). Phn ng gia tert - butylbromid vi alcol ethylic to ether tert - butylethyl (CH3)3COC2H5 l phn ng th i nhn theo c ch SN1. Phn ng qua giai on to carbocation (hnh 14-2).
E
+ (CH3)3C + Br - + HOC2H5
(CH3)3CBr + C2H5OH
+ (CH3)3CO
177
Cham
+ (CH3)3C_OCH2CH3 H
(CH3)3C+ + Br(CH3)3COCH2CH3 + H+
Gin minh ha tin trnh phn ng th SN1 ng vi cc trng thi nng lng v s hnh thnh carbocation. Carbocation (CH3)3C+c cu to phng. Nu dn xut halogen bc 3 c tnh quang hot th carbocation to thnh b alcol tn cng vo t 2 pha ca mt phng vi xc sut nh nhau, kt qu l thu uc mt racemic khng quang hot. 5.2.2. Phn ng th i nhn ca hp cht allylhalogenid Ngoi sn phm th i nhn cn c sn phm th do chuyn v allylic.
R_CH=CH_CH2_Cl - X+ R_CH=CH_CH2 +Y R_CH=CH_CH2_Y
Sn phm th S N1
+ R_CH_CH=CH2 +Y R_CH_CH=CH2 Y
Sn phm th c chuyn v
Nu trn nhn thm c nhm ht in t th phn ng xy ra d dng hn. Phn ng th gia clorobenzen v NH3 xy ra theo c ch "tch -cng" hoc ''c ch aryn"
Cl
NH2 48%
+H+H-
52%
NH2
ArCl + CuCN
ArCN + CuCl
178
5.2.4. nh hng ca c cht v dung mi ln phn ng i nhn. Cu to gc alkyl v dung mi c nh hng n tc v c ch ca phn ng th i nhn. nh hng s phn nhnh ca mch carbon ln tc phn ng SN2 trnh by trong bng 14.3:
Alkyl halogenid CH3CH3CH2(CH3)2CH(CH3) 3CTc tng i 30,00 1,00 0,02 0
Tc SN2 Methyl > gc bc nht > gc bc 2 >> gc bc 3 Tc SN1 Methyl < gc bc nht < gc bc 2 < gc bc 3 Dung mi phn cc thun li cho phn ng th i nhn theo c ch SN1 Dung mi t phn cc thun li cho phn ng th i nhn theo c ch SN2. Phn ng th i nhn ca hp cht halogen b cnh tranh bi phn ng tch loi. 5.3. Phn ng tch loi (Xem phn iu ch alken) 5.4. Phn ng vi kim loi 5.4.1. Tc dng vi natri Cc dn xut halogen mch thng cng nh vng thm u tc dng vi natri kim loi to thnh hydrocarbon (phn ng Wurtz v Wurtz - Fittig).
R_X + 2Na + X_R
Ether
R_R + 2NaX
Phan ng Wurtz.
Phan ng Wurtz - Fittig
Phn ng ny cho php iu ch nhng hydrocarbon c s lng carbon ty . 5.4.2. Dn xut halogen tc dng vi nhiu kim loi hot ng khc Dn xut halogen tc dng vi kim loi to thnh hp cht c kim c nhiu ng dng v thc t cng nh l thuyt. c bit l phn ng ca hp cht halogen vi magnesi to thuc th Grignard (xem phn hp cht c kim). RX + Mg RMgX
Bi tp
1. Vit cng thc cu to cc cht c tn gi sau y: a. 1,2- Diclobutan; c. 3-Cloro-4,4-dimethylpentyn b- 1-Cloro- 2-bromo-3-methylpenten; d- Propylbromid;
179
2. Trnh by phng php iu ch cc cht sau: a. 2,2-Diclorobutan t 2,3-diclorobutan; b- sec- Butylbromid t butylbromid. c. 2,2-Diclopropan t aceton; d- Benzalclorid t aldehyd benzoic. e. Acid 4-cloro-3-nitrobenzensulfonic t benzen; g- Acid 4-nitrobenzoic t toluen. 3. Trong cc hp cht sau y: ethylclorid, vinylclorid, allylclorid th lin kt C _Cl ca cht no bn vng hn trong phn ng thu phn? Sp xp theo th t tng dn v gii thch. Phn ng xy ra theo c ch no ? 4. Hy vit phn ng ca cc hp cht di y vi methylat natri: a. 2-Bromopentan; b- 1-Bromo-4-methylbutan; c- 3-Bromo-2-methyl-2-penten; d. 1-Bromo-3-methyl-2-buten; e- Isopropyliodid. 5. Vit cc phn ng to cc cht trung gian v cht cui trong cc s phn ng
a- Isobutylen b- Allyliodid HBr A ddNaOH B Na A 2HBr B HI C C
ddKOH
180
Chng 15
HP CHT C KIM
Mc tiu hc tp 1. c c tn theo danh php cc loi hp cht c kim. 2. Trnh by c ha tnh ca hp cht c Magnesi (thuc thou Grignard. 3. Nu c ng dng ca cc hp cht c kim trong tng hp hu c.
Ni dung
Hp cht c kim l nhng cht hu c c nguyn t kim loi lin kt trc tip vi nguyn t carbon trong gc hydrocarbon. Khc vi cc cht v c, hp cht c kim dng kh, dng lng hoc dng rn c nhit nng chy thp. Hp cht c kim tan c trong dung mi t phn cc nh hydrocarbon v ether. 1. Cu to Lin kt C - M c tnh cht ion. M l kim loi Cc kim loi (trong trng hp ny) thiu in t.
R - + R M + R M
Ty thuc ha tr ca kim lai hp cht c kim c cc lai: RM ; R2M ; RMX (X l halogen) ; R3M. Hp cht Grignard (thuc th Grignard): RMgX (X = Cl, Br).
Trong dung mi ether hp cht dialkyl magnesi to lin kt phi tr vi 2 nguyn t oxy ca ether. Trong dung dch ether long (0,1M), thuc th Grignard tn ti dng monomer. Magnesi phi tr vi 2 phn t dung mi ether. Trong dung dch m c hn (0,5-1M) thuc th Grignard tn ti dng dimmer.
R R Mg O(C2H5) 2 O(C2H5) 2 Br
O(C2H5) 2 Mg O(C2H5) 2
R Mg
Br Mg R Br
2. Danh php 2.1. Tn gc hu c + Tn kim loi CH3) 3CLi t-Butyllithi (CH3)4Si Tetramethylsilan (CH3CH2)2Mg Diethylmagnesi (CH3CH2)4Pb Tetraethyl ch 181
(CH3CH2) 3B CH3Cu
Triethylboran Methylng
Ch : Cc hp cht ca bo, thic, silic gi tn theo dn xut hydrid ca chng BH3 boran ; SnH4 Stannan ; SiH4 Silan 2.2. c tn nh mui v c Ha tr ca kim loi khng s dng ht lin kt vi gc hu c m lin kt vi cc nguyn t khc. Hp cht loi ny xem nh mui v c c gc hu c. CH3CH2MgBr CH3HgCl CH3CH2AlCl2 3. Tnh cht l hc
Bng 15.1: Tnh cht l hc ca mt s hp cht c kim
Hp cht CH3CH2Li (CH3)2Mg (CH3)3 Al CH3AlCl2 (CH3)4Si (CH3CH2)4Si (CH3)2Zn (CH3)2Cd (CH3)2Hg tc 95 240 0 73 - 42 - 4,5 ts 95,0 130,0 97-100* 26,5 153,0 46,0 106,0 96,0 Hp cht (CH3CH2)2Hg CH3CH2HgI CH3CH2HgCl (CH3)3Ga (CH3)3In (CH3)3Te (CH3)4Ge (CH3)4Sn (CH3)4Pb tc 186,0 193,0 -19,0 89,0 38,5 - 88,0 - 55,0 -27,5 ts 159 40** 56 89** 147 43 78 110
Ethyl magnesi bromid Methyl thu ngn clorid Ethyl nhm diclorid
tc = nhit nng chy; ts = nhit si; * mmHg ; ** thng hoa 4. Phng php iu ch cc hp cht c kim 4.1. Phn ng gia alkyl halogenid vi kim loi Trong phng th nghim s dng iu ch hp cht c lithi v c magnesi. Dung mi l ether hoc hydrocarbon
RMgX
C che :
R'X'
RR' + XMgX'
. R + X Mg
R-X
. R +
+ Mg X Mg
R-Mg-X
182
Trong phng th nghim, thng s dng alkylbromid. iu ch hp cht c lithi. Hp cht c Na, K khng iu ch theo phng php ny v c phn ng Wurtz:
2CH3CH2CH2Br + 2Na
ether
CH3CH2CH2CH2CH2CH3 + 2NaBr
C ch:
CH3CH2CH2Br + 2 Na CH3CH2CH2-Na+ + NaBr CH3CH2CH2CH2CH2CH3 + Br-
CH3CH2CH2- + CH3CH2CH2Br
Phn ng ca hp cht alkyldihalogenid vi Zn hoc Mg thng to hp cht cha no hoc hp cht vng
BrCH2CH2Br
+ Mg
MgBr2 + CH2=CH2
ZnBr2 +
(80%)
BrCH2CH2CH2Br + Zn
4.2. Phn ng ca hp cht c kim vi mui To hp cht c kim mi v mui mi
RM + M'X
RM' + MX
Eo, vol - 3,045 - 2,370 - 1,660 - 0,840 - 0,763 - 0,402 0,000 0,014 0,522 0,854
= Li = Mg = Al = Si = Zn = 1/2H2 = Cu = Hg
Mg2+ + 2e-
Zn2+ Cd H+ Sn
4+ + 2+
Cu
Hg2+
183
Ether
o E = -3,045
Phn ng acid -base : Pentyn l acid; n-Butyl lithi l base phn ng chuyn dch v pha phi. Chng t 1-pentyn c tnh acid mnh hn n -butan. y l phng php chung thay i lin kt C -H thnh C -M (M l kim loi). Thuc th Grignard c s dng thay kim loi vo alkyn.
HC CH + CH3CH2MgBr
ether
HC
CMgBr + C2H6
4.4. Phng php iu ch c th Hp cht c kim c th iu ch bng cch cng hp vo alken hoc alkyn. Hydrurboran ha
6CH2=CH2 + B2H6 2(CH3CH2)3B
C=C
H CH2CH3
(CH3)2Hg + 2CH3CH2Li
(CH3CH2)2Hg + 2CH3Li
5. Cc phn ng ca hp cht c kim 5.1. Tc dng vi hp cht c hydro linh ng Hp cht c kim tc dng vi nhng hp cht c hydro linh ng to hydrocarbon. 184
Trong hp cht c kim, kim loi c in tch dng Rt d tc dng vi hp cht c hydro linh ng Thy phn
(CH3)3Al + 3H2O 3CH4 + Al(OH)3
CH3 C H CH3
+ CH3COO Li +
RSH, RNH2
Khng th to c thuc th Grignard t hp cht alkyl halogenid c cha chc hydroxy hoc chc acid (v c hydro linh ng) 5.2. Phn ng vi halogen Hp cht c kim tc dng rt mnh vi clor v brom Cl2 + 2e- = 2Cl- Eo = +1,358 vol RM + Cl2 RCl + M+Cl-. Phn ng t dng tng hp alkylhalogenid RX. (V iu ch RM t RX). 5.3. Phn ng vi oxy Hp cht c kim rt nhy cm vi oxy. C th bc chy trong khng kh. Cc phn ng ca hp chy c kim thng tin hnh trong mi trng tr (kh nit, kh argon). Oxy ha thuc th Grignard l phng php iu ch alcol. RMgX + O2 ROOMgX ROOMgX + RMgX 2ROMgX ROMgX + HCl ROH + XMgCl
Phn ng oxy ha cnh tranh vi phn ng to thuc th Grignard. Vic iu ch thuc th Grignard thng tin hnh trong mi trng kh tr.
185
5.4. Phn ng vi hp cht carbonyl, dioxydcarbon v epoxyd Lin kt C -M phn cc c dng C -_ M+ nn c kh nng phn ng cao vi carbon tch in dng ca nhm carbonyl trong aldehyd v ceton.
Cl Mg
ether
HCHO
CH OH
2
H2O
ether
(CH3)2CHMgBr + CH3CHO
+ H H2O +
C2H5MgBr + (CH3)2CHCH2COCH3
ether
H2O
CH3 3,5-Dimethyl-3-hexanol
ng dng iu ch alcol bc 1, bc 2, bc 3. Phn ng ca thuc th Grignard vi aldehyd formic to alcol bc 1; vi aldehyd to alcol bc 2 v vi ceton to alcol bc 3.
CH3MgBr CH3CH2MgBr + + O CH3CH2CCH2CH3 O CH3CCH2CH3CH3 O
OH CH3CH2CCH2CH2CH3 CH3
CH3CH2CH2MgBr + CH3CCH2CH3
Cc phn ng ph:
O (CH3)2CHMgBr + (CH3)2CHCCH(CH3)2 OH (CH3)2CHCHCH(CH3)2 + CH3CH=CH2
Hp cht c lithi c s dng nhiu hn thuc th Grignard v n hot ng hn v phn ng xy ra nhit thp. Phn ng kh v s enol ha xy ra c tm quan trng.
O (CH3)3CLi t-butyl liti + (CH3)3C-C-C(CH3)3 -70o di-t-butylceton
ether
H2O
(CH3)3C 3C-OH
186
Thuc th Grignard tc dng d dng vi carbondioxyd. Sn phm trung gian ca phn ng l mui magnesi ca acid carboxylic. Mui ny tc dng vi acid v c long to thnh acid carboxylic. y l phng php iu ch acid carboxylic t cc alkyl halogenur.
Cl CH3CHCH2 CH3 + Mg MgCl CH3 CHCH2CH3
CO2
H2O H2SO4
COOH CH3CHCH2CH3
CO2 Li
H3O+
COOH
Phenyl liti
Acid benzoic
Thuc th Grignard tc dng vi ethyl ortoformiat to acetal. Thy phn acetal to aldehyd.
C H3
Mg
C H3
C H(OC 2 H 5 )3
C H3
H+
C H3
Br
M gB r
CH( OC 2H 5 )2
C HO
C ch:
CH(OC2H5)3 + MgBr2
- + Br2MgOC2H5 CH(OC2H5) 2
+ C2H 5O=CH-OC2H 5
RMgBr
RCH(OC2H 5) 2
R-MgCl
H2C
CH2
H+
R-CH2-CH2OH
187
5.5. Phn ng vi cc hp cht c kim khc Phn ng vi hp cht c kim to ra mt hp phc c kim khc c nhiu ng dng trong tng hp hu c
CH3Li + CH3Cu (CH3)2CuLi
O a
4
+ (CH3)2CuLi R
C CH3 R
Bi tp
1. Trnh by cu to ca hp cht c kim. 2. Hp cht c kim c cc loi phn ng no? Cho v d.
188
Chng 16
ALCOL
Mc tiu hc tp 1. c c tn cc alcol theo danh php IUPAC v tn thng thng. 2. Trnh by c ha tnh ca alcol v polyalcol. 3. Vit c s chuyn ha tng hp cc alcol.
Ni dung
Alcol l nhng hp cht c nhm hydroxyl - OH gn trc tip vi nguyn t carbon trng thi lai ha sp3 ca gc hydrocarbon. C nhiu loi alcol khc nhau: Alcol no, alcol cha no, alcol vng, alcol thm. Monoalcol v polyalcol. Cng thc tng qut ca alcol: CnH2n +2-2k-m(OH)m ; 1. Monoalcol 1.1. Danh php 1.1.1. Danh php IUPAC Alcol c tip v ng l ol. Chn mch chnh l mch carbon di nht cha nhm chc OH. nh s sao cho chc alcol c s b nht.
V tr v tn nhm th + V tr ca OH + tn hydrocarbon tng ng + ol
CH3 CH CH2OH CH3 2-Methylpropanol CH3 CH CH CH2OH CH3 Cl 2-cloro-3-methylbutanol CH3 OH CH2=CH_CH2OH Propenol CH C CH CH2OH CH3 2-Methyl-3-butyn-1-ol C6H5_CH2OH Phenylmethanol
n 1; k 0; m 1
CH2OH
1-methylcyclopentanol
cyclopropyl methanol
189
1.1.3. Danh php carbinol Alcol methylic c gi l carbinol. Cc alcol n gin khc c xem l dn xut th hydro ca carbinol.
CH3 CH2OH Methylcarbinol CH3 CH2 CH CH3 OH Ethylmethylcarbinol CH3 CH2=CH_CH2OH CH3 C OH CH3 Vinylcarbinol Trimethylcarbinol CH3 CH CH2OH CH3 isopropylcarbinol
1.2. ng phn ng phn do mch carbon v do v tr nhm OH Phn t alcol C4H9OH c cc ng phn.
CH3 CH3 CH2 CH2 CH2OH n-Butanol CH3 CH CH3 CH2OH CH3 C OH CH3 CH2 CH CH3 OH Sec-butanol CH3 Tert-butanol
Isobutanol
Ph thuc cu to ca alcol c th c ng phn quang hc. 1.3. Phng php iu ch alcol C nhiu phng php iu ch alcol xut pht t tnh cht ha hc ca cc hp cht tng ng. 1.3.1. T alken Hydrat ha alken (xem phn alken). 190
Trong cng nghip alcol ethylic c sn xut theo phng php hydrat ha ethylen.
CH2=CH2 + H2O 300o ,H3PO4 C2H5OH
Cc alcol isopropylic, alcol tert-butylic cng c iu ch bng phng php hydrat ha cc alken tng ng. 1.3.2. Thy phn dn xut halogen (xem phn dn xut halogen).
RX + H2O HO ROH + HX
1.3.3. Kh ha cc hp cht aldehyd, ceton Kh ha hp cht carbonyl to thnh alcol bng cc phng php khc nhau. Hydro ha hp cht carbonyl c xc tc
H2 [Ni] R CHO R CH2OH ; H2 [Ni] R C O
Aldehyd Alcol bc 1 Ceton
R'
R CH R' OH
Alcol bc 2
R_CH2OH Alcol
Kh ha bng lithi nhm hydrid tin hnh trong dung mi ether. Cc aldehyd, ceton, acid, ester v clorid acid u b kh ho to alcol. Trong trng hp ny nu hp cht cha no th ni i C =C khng b kh ha. 191
R CH=CH CHO
2H [H4LiAl]
R CH=CH CH2OH
Natri bo hydrid NaBH4 l tc nhn kh ha c tnh cht chn lc. Ch c aldehyd, ceton v halogenid acid b kh bng natri bo hydrid. Natri bo hydrid khng tan trong ether, tan trong alcol methylic v ethylic. 1.3.4. Kh ha ester ca acid carboxylic Kh ha theo Buve - Blanc Cht kh l natri v alcol ethylic.
RCOOR' 4 H [ Na + C2H5OH ] RCH2OH + R'OH
Hydro ha ester c xc tc C th kh ha ester bng hydro c xc tc l hn hp ng oxyd (CuO) v crom oxyd (Cr2O3).
RCOOC4H9 2H2 [CuO+Cr2O3 ] RCH2OH + C4H9OH
1.3.5. T hp cht c magnesi RMgX (xem phn hp cht c kim). Hp cht c magnesi tc dng vi aldehyd, ceton v ester th to thnh cc alcol bc 1, bc 2 hoc bc 3. Vi aldehyd, ceton
HCHO + RMgX Aldehyd formic OMgX + H 2O H C R RCH2OH + HOMgX H Alcol bc 1 OMgX + H 2O R' C R H
R'CHO + RMgX
Aldehyd
Vi ester Ester ca acid formic tc dng vi thuc th Grignard to alcol bc 1. Ester ca nhng acid khc tc dng vi thuc th Grignard to ceton. Ceton to thnh li tip tc tc dng vi phn t thuc th Grignard thu c alcol bc ba.
192
OMgX OH + RMgX OMgX H O + H2O + 2 H C R RCHO R C R R C R + HOMgX OR' -ROMgX H H Alcol bac 2 OMgX R R + RMgX + H2O + H2O R" C R R" C R R" C R R" C R + HOMgX OR' -ROMgX O OMg OH
1.3.6. Oxy ha hp cht c magnesi Oxy ha hp cht c magnesi (thuc th Grignard) v sau thy phn.
RMgX + O2 ROOMgX + H2O ROH + HOMgX
1.3.7. Thy phn ester Ester b thy phn trong mi trng kim hoc acid to alcol
RCOOR' + H2O H+hoac HORCOOH + R'OH
Alcol ethylic, alcol butylic c th iu ch theo phng php ln men. Trong cng nghip, sn xut alcol methylic bng phn ng hydrat ha carbon monooxyd vi xc tc thch hp v p sut.
CO + H2O 400oC , 200atm ZnO - Cr2O3 CH3OH H = - 28,4 kcal
1.4. Tnh cht l hc 1.4.1. Nhit si v nhit nng chy Cc alcol c s carbon thp dng lng, c mi v v c trng. Cc alcol c s carbon cao dng rn, khng mi. Nhit si tng dn theo phn t lng. Lin kt hydro nh hng ln n nhit si ca alcol. S lin quan gia nhit si ca alcol bc 1 v phn t lng trnh by trn hnh 16-1
193
t osoi 300
200
alcol bac 1
100
n-alcan
0
-100 -200
20
40
60
1.4.2. tan ca alcol Methanol, ethanol,1-propanol, 2-propanol, 2-methyl-2-propanol tan rt nhiu trong nc v chng to lin kt hydro vi nc. Cc alcol khc c tan trong nc gim.
... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ... O_H ...
H R H R H R H R
tochay
-97,1 -114,5 -126,1 -89,5 -89,8 -114,7
tosoi
64,7 78,3 97,2 82,3 117,2 99,5 107,9 82,5 97,0 205,4 161,5
25,5 -129,0
-15,3 23,9
194
1.4.3. Cc c trng v quang ph hng ngoi trng thi hi cc alcol khng c lin kt hydro, nhm chc OH t do c vch c trng trn quang ph hng ngoi 3700 cm -1. trng thi dung dch, vch c trng ca nhm OH trn quang ph hng ngoi c gi tr 3640- 3350 cm-1. Di hp th c trng ca nhm OH m rng ra l do cc alcol trng thi dung dch c lin kt hydro. Lin kt hydro t to thnh khi dung dch alcol cng long trong cc dung mi khng phn cc. Dung dch alcol cng m c, lin kt hydro gia cc phn t alcol cng d hnh thnh. 1.5. Tnh cht ha hc 1.5.1. Tnh acid -base ca alcol Tnh cht quan trng ca nc l tnh t phn ly.
H2O + H2O Ke + H3O + HO
+ Ke = [H3O][HO-] = 10 -14
Ke l hng s t phn ly ca nc Ke = [H3O+][ HO -]. Nng ca [H3O+] v [HO-] rt thp v bng 10-7mol/lt. Hng s t phn ly ca alcol methylic cn thp hn ca nc.
2 CH3OH Ke + CH3OH2 + CH3O -
Cc ng ng ca alcol methylic gi tr Ke cn thp hn. Tnh acid ca alcol gim dn khi s carbon ca alcol tng ln. Tnh acid ca alcol trong nc c xc nh theo phng trnh:
ROH + H2O Ka + RO - + H3O + [H3O][RO ] [ROH]
Ka =
Alcol c tnh acid yu hn nc. Tnh acid: alcol bc 1 > alcol bc 2 > alcol bc 3. Alcol c tnh base mnh hn tnh base ca nc. Cc phn ng th hin tnh acid ca alcol:
2ROH + 2Na 2RONa + H2
C2H5OH
C2H5OH
195
..
+ .. R _O _ H
-BF
CH3: O : H + HBr ..
..
Methyloxoni
H+ .. CH3: O : H + Br ..
..
+ .. R _O _ H -ZnCl2
1.5.2. Phn ng loi nc to ether hoc alken Hai phn t alcol tc dng vi nhau khi c acid mnh nh H2SO4 to ether.
2 R _O _ H to= 140oC H2SO4 R _O _R + H2O
Cc alcolat RO - (alkoxy) l nhng tc nhn i nhn mnh tc dng vi alkyl halogenid to ether. Alcol tc dng vi alkyl halogenid xy ra rt chm.
R _O - + R'_ I Ion alcolat R _O _R' + I- Nhanh ; Ether ROH + R'I ROR' + HI Rat cham
196
1.5.3. Phn ng to ester Alcol tc dng vi acid hu c, anhydrid acid, halogenid acid to thnh ester hu c.
RCOOH + R'OH (RCO)2 O + R'OH Anhydrid acid RCOCl + R'OH Clorid acid H+ H+ Pyridin RCOOR' RCOOR' Ester + H2O + RCOOH
Phn ng ester ha l phn ng thun nghch. cho phn ng chuyn dch v pha to ester ngi ta thng s dng cc cht lm gim nng ca nc, acid to thnh trong phn ng. Cc cht thng s dng l acid v c (H2SO4, H3PO4, acid 4-toluensulfonic), cc base hu c (pyridin). Hng s cn bng ca phn ng ester ha c tnh theo cng thc:
Kcb = [RCOOR'][ H2O] [RCOOH][ R'OH]
Acid sulfuric m c trong phn ng ester ha ng vai tr cung cp proton lm xc tc ng thi ng vai tr ht nc lm gim nng ca nc sinh ra trong qu trnh phn ng. Phn ng c tc nhanh hn v chuyn dch cn bng v pha to ester. C ch phn ng ester ha l c ch "cng - tch" c trnh by theo 2 cch:
C ch AAc 2
H + OH +R'OH HO O + H+ R C R C O R' + OH -H OH -R'OH HO +
R C
Theo s trn th H2O sinh ra trong phn ng do tch hydro H ca alcol R'OH v nhm OH ca acid. Phn ng xy ra theo cch nh trn ph hp vi cc alcol bc 1 Theo c ch ny, nu acid c nh th tc phn ng ph thuc vo cu to ca alcol. Kh nng phn ng ester ha ca alcol gim dn theo th t sau: Alcol bc 1 > Alcol bc 2 > Alcol bc 3
197
C ch AAlk 1
R C
R C
Giai on to carbocation R + t acid lin hp ca alcol ROH2 l giai on xc nh tc phn ng. Cc alcol tc dng vi cc hp cht c cng thc chung RCOX to ester l qu trnh acyl ha alcol theo c ch:
O X
R C
HOR'
..
O H R C OR' + X
:OH R C OR' X R C
+ HX OR'
X = Cl , Br , R''COO -
POCl3triclor oxyd phosphor PO(OR) + 3HCl Trialkyl phosphat 3 H2SO4 acid sulfuric SO3 tri oxyd lu huynh R_OSO3H + H2O Alkyl hydrosulfat R_OSO3H R_OH SO2(OR)2 + H2O Dialkyl sulfat
Nhiu ester ca acid v c nh acid phosphoric, acid thiophosphoric c s dng lm thuc tr su.
O CH2 CH3 S P O CH2 CH3 O NO2 Parathion ( thiophos) O CH2 CH3 S P O CH2 CH3 O CH2 CH2 S CH2 CH3 Sistoc (mercaptophos) O CH3 S P O CH3 S CH2 C NHCH3 O Dimetoat ( phosphamid)
Mui natri alkylsulfat ca cc alcol t C10 _C20 nh natri lauryl sulfat C12H25OSO3Na c s dng lm cc cht nh ha trong dc phm, trong thuc nh rng v trong mt s cht c tc dng ty ra khc. Alcol cetylic n-C16H33OH c trong sp ong. 198
Ty thuc vo v tr ca nhm OH, alcol b oxy ha to ra cc sn phm khc nhau. Alcol bc 1 b oxy ha thnh aldehyd v sau thnh acid:
R_CH2_OH [O] - H2O R_CHO [O] - H2O R_COOH
V mt l thuyt, trong mi trng kim v trung tnh cc alcol bc ba khng b oxy ha. Trong mi trng acid mnh alcol bc ba b oxy ha to ceton v acid c s carbon b hn ru ban u.
R' C OH R" CH2R'" + + 3[O] H R' C O R" + R'''COOH + H2O
Cc cht oxy ho thng s dng oxy ha alcol l mt s oxyd kim loi nh ng oxyd (CuO), crom oxyd (CrO3). Trong phng th nghim CrO3 c iu ch t kali bicromat (K2Cr2O7) v acid sulfuric m c trong dung mi acid acetic. C th trnh by c ch oxy ha alcol bng crom oxyd theo cc qu trnh sau:
3 CH3 CH3 CH OH + 2CrO3 + 6 H+ CH3 CH3 H 3 CH3 CH3 C O + 2Cr3+ + 6H2O
C che
CH OH + CrO3 H H
CH O CrO3H
CH3 CH3
:O
O CrO3H
C O
+ H3O+ + HCrO3
H3O+ + HCrO3
6H+ + 3H2CrO3
Cc alcol cha no b oxy ha bi CrO3 to hp cht carbonyl m lin kt i khng b oxy ha, nhng oxy ha bng KMnO4 th ni i b oxy ha thnh alcol a chc.
K2Cr2O7 + H2SO4 R_CH=CH_CHO R_CH=CH_CH2OH KMnO4 R_CHOHCHOH_CHOH
199
2. Alcol cha no
Trong phn t c lin kt i hoc lin kt ba. Nhm chc OH lin kt trc tip vi carbon c ni i thng khng bn v d chuyn thnh aldehyd hoc ceton.
H C C OH H H C C O H OH C H C CH3 H O
H H Alcol vinylic
H H Aldehyd acetic
2-Propenol
H C C CH3 H Aceton
Alcol vinylic khng bn nhng ester v ether ca n th bn vng v c iu ch bng phn ng cng hp gia acetylen v acid hoc alcol tng ng.
H C C H
+ CH3COOH
+ CH3CH2OH
H C C H
+ HCHO
Cu C C Cu
H C C CH2OH
H C C H
Cu C C Cu
+ 2HCHO
HOCH2 C C CH2OH
Trong thin nhin tn ti nhiu loi alcol cha no c s carbon cao nh citronellol, geraniol, linalol, pharnezol, phytol c nhiu ng dng trong cng nghip hng liu v dc phm.
CH3_C=CH_CH2_CH2_CH_CH2_CH2OH
CH3 CH3
CH3C=CHCH2CH2C=CHCH2OH
CH3 CH3
Citronelol ( 3,7-dimethyl-6-octenol)
OH CH3C=CHCH2CH2CCH=CH2
Geraniol ( 3,7-dimethyl-2,6-octadienol)
CH3_C=CH_CH2_CH2_C=CH_CH2_CH2_C=CH_CH2 OH
CH3
CH3
CH3
CH3
CH3
Linalol ( 3,7-dimethyl-1,6-octadien-3-ol)
Pharnezol ( 3,7,1-trimethyl-2,6,9--dodecatrienol)
2
CH3_CH_CH2_CH2_CH2_CH_CH2_CH2_CH2_C=CH_CH2 OH
CH3 CH3 CH3 Phitol ( 3,7,11,15-teramethyl-2--hexadekenol)
200
3. Alcol vng
Alcol vng c th l no hoc cha no. C cc loi alcol vng thng gp sau y.
CH3 OH CH(CH3)2 (Menthol) 2-Isopropyl-5-methylcyclohexanol CH2OH OH 2-Cyclohexenol CH3 O CH(CH3)2 Menthon Cyclohexylcarbinol
OH Cyclohexanol
Oxy ha cyclohexenol bng dung dch KMnO4 trong mi trng trung tnh to polyalcol vng.
OH KMnO4, OH pH 7 OH OH
1,2,3-Cyclohexatriol
2-Cyclohexenol
Mt s alcol vng c nhiu ng dng. Menthol c trong tinh du bc h c ng dng nhiu trong y dc. Cyclohexanol l dung mi cn thit ho tan cc polymer ng dng lm keo dn. Hp cht 1,2,3,4,5,6-cyclohexahexanol c nhiu ng phn trong ch c ng phn Inositol c ng phn quang hc v c ng dng trong dc phm.
HO HO OH 1,2,3,4,5,6-Cyclohexahexanol OH OH OH
OH OH OH OH OH OH OH OH OH OH OH OH
(+) - Inositol
(-) - Inositol
Polyalcol l loi hp cht trong phn t c hai hay nhiu nhm chc alcol OH.
4.1. Phn loi polyalcol
201
Cc polyalcol c gi tn theo danh php thng thng hoc danh php IUPAC. Theo danh php IUPAC tn gi cc polyalcol xut pht t tn gi ca hydrocarbon tng ng thm cc tip v ng diol, triol, tetraol... ch s lng nhm OH v cc ch s ch v tr cc nhm OH.
Bng 16.3: Tn gi mt s polyalcol
Cong thc cau tao HOCH2_CH2OH CH3 CHOH CH2OH HOCH2 CH2 CH2OH HOCH2 CH2 CH2 CH3CH3 CH3 C C CH3 OH OH CH2 CH OH OH CH2 CH OH OH CH2 CH OH OH CH2 CH OH OH CH2 OH CH CH2 OH OH CH CH CH2 OH OH OH CH CH CH CH2 OH OH OH OH Tetramethylethylenglycol Glycerin 2,3-Dimethyl-2,3butandiol 1,2,3-Propantriol CH2OH Danh phap thong thng Ethylenglycol Propylenglycol Trimethylenglycol Tetramethylenglycol Danh phap quoc te 1,2-Etandiol 1,2-Propandiol 1,3-Propandiol 1,4-Butandiol
Erytrit Pentit
Hexit Pentaerytrit
Tetrahydroxyneopentan
202
+ 2H2O
CH2OH CH2OH
+ 2 HCl + 3 HCl
+ 3H2O
T clohydrin iu ch glycol:
CH2Cl CH2OH + H2O CH2OH CH2OH + HCl
+ H2O
H+
CH2OH CH2OH
iu ch glycerin t propylen:
Trc tin ngi ta clo ha propylen 500oC thu c allylclorid. Sau cho allylclorid tc dng vi dung dch clor vi nc th thu c glycerin.
CH3CH=CH2 + Cl2 CH2ClCH=CH2 + HCl CH2ClCHOH_CH2Cl+ HCl CH2OH-CHOH-CH2OH + 2HCl
Cng c th iu ch glycerin t aldehyd formic v aldehyd acetic bng phn ng kh theo Oppenauer -Meerwein-Ponndorf to thnh aldehyd allylic. Sau hydroxyl ha aldehyd ny bng hydro peroxyd.
HCHO + CH3_CHO HOCH2_CH2_CHO - H2 O CH2=CH _CHO Acrolein
CH2=CH_CHO + C2H5OH Al( OR)3 CH _CHO +CH2=CH_CH2OH Alcol allylic 3 CH2=CH_CH2OH + H2O2 CH2OH_CHOH_CH2OH Glycerin
203
Phn ln cc polyalcol tan c trong nc v c v ngt. Glycerin rt ho nc, c nht cao. Glycerin c dng lm cht ht m v s dng rng ri trong hng liu, thc phm v dc phm.
Cc polyalcol c mt s tnh cht ha hc c bn nh sau: Cc glycol tc dng vi HCl, HBr to thnh clohydrin v bromhydrin. Chc OH kh tc dng vi HCl v HBr.
CH2OH_CH2OH + HCl HOCH2_CH2_OCOR
[O] CH2OH_CH2OH - H2O Ethylenglycol R CH OH R' C R'' OH
Phn ng dehydrat ha glycol (loi nc): Di tc dng ca acid v c hoc km clorid ZnCl2 ethylenglycol b loi nc to aldehyd acetic. Phn ng xy ra c s chuyn v anion hydro (H-).
H .. H OH OH Loai nc
.. +
CH2
CH2
CH + 2
C H
CH3
C H
H+
O H Chuyn v H-
O Aldehyd acetic
Phn t pinacol (tetra methylethylenglycol - 2,3-dimetyl-2,3-butadiol) di tc dng ca acid v c b dehydrat to thnh ceton l pinacolon. Trong phn ng ny xy ra s chuyn v nhm methyl. S chuyn v ny gi l s chuyn v pinacol.
CH3 CH3 C C CH3 CH3 - H2O CH3 + C CH3 CH3 C
..
OH OH H+
CH3
CH3 CH3
CH3 C C O CH3 +
H+
O H
Pinacol
OH CH2 CH2 OH OH OH CH2 CH2
Chuyen v CH3-
Pinacolon
2H2O
Ethylenglycol
O Dioxan
204
nh hng ca cc nhm OH lm cho polyalcol c tnh acid mnh hn monoalcol. Cc polyalcol ha tan c ng hydroxyd (Cu(OH)2) to dung dch mu xanh.
CH2OH CH2OH + Cu( OH) 2 CH2 O CH O CH2 H OH H Cu O CH2 O CH + 2H2O
2 CHOH
HO CH2
Bi tp
Monoalcol
1. Vit cng thc cu to ca nhng cht sau: a. Alcol tert- butylic ; b- Alcol isoamylic ; c- sec-Butylethylmethylcarbinol; d. 2-Propanol: e- 2,2-Dimethyl-2-pentanol; f- Alcol cetylic. g- Alcol lauric. 2. Vit cng thc cu to tt c cc ng phn ca alcol c cng thc phn t l C7H16O. Gi tn nhng ng phn theo danh php thng thng, danh php IUPAC v danh php carbinol. ng phn no c tnh quang hot. 3. Nhng alcol no c to thnh khi thy phn bng dung dch kim t cc hp cht halogen sau: a. Isobutylbromid; b- sec-butylbromid; c- Ethylenclohydrin; d- 1-Brom2-buten ; 4. Vit phn ng xy ra trong cc trng hp di y: a. Hydrat ha propylen, trimethylethylen, isobutylen, 2,2-dimethyl-3-hexen. b. Phn ng loi nc ca hp cht (CH3)2C(OH)CH2CH2CH2OH. c. Oxy ha cc alcol n -butylic, sec-butylic bng hn hp kali bicromat v H2SO4. d. Cho alcol octylic tc dng ln lt vi cc cht POCl3, HNO2, HNO3, SO3. 5. Gii thch c ch phn ng xy ra khi cho acid acetic tc dng vi alcol n-butylic c xc tc l H2SO4 6. Hon thnh v cn bng cc phn ng oxy ha - kh di y:
a. (CH3CH2CH2)CHOH + CrO3 = (CH3CH2CH2)C=O + Cr3+
Alcol cha no
7. Vit cng thc cu to cc cht sau: a- 2,2-Dimethyl-4-hepten-3-ol; b-Alcol allylic; c-Alcol 11-dodekenol; d-Alcol propagylic
205
8. Vit cc phn ng xy ra trong cc trng hp sau: a. Alcol allylic tc dng vi dung dch brom, dung dch KMnO4, dung dch HCl. b. 2-Cyclohexenol tc dng vi dung dch KMnO4 v hn hp kalibicromat v H2SO4. c. Cho linalol tc dng vi acid acetic c H2SO4 lm xc tc.
Alcol vng
9. Vit cng thc cu to ca cc cht sau: a. 2,3- Dimethylcyclohexanol; b- 2,6,6-Trimethylbicyclo[3,1,0]heptanol-3. 10. Vit phn ng oxy ha cyclohexanol bng CrO3.
Polyalcol
11. Vit cng thc cu to ca cc cht sau: a-2,3-Dimethyl-2,3-butadiol; b-1,4- Butyndiol; c- 1,2,3-Cyclohexantriol; d- (+)Inositol. 12. Vit phn ng loi nc trong mi trng acid km theo s chuyn v pinacol ca hp cht tetraphenylethylenglycol. 13. Gii thch v sao polyalcol c tnh acid mnh hn monoalcol. Cho phn ng chng minh iu . 14. V sao polyalcol d tan trong nuc hn monoalcol.
206
Chng 17
PHENOL
Ni dung
Phenol l hp cht c nhm hydroxyl - OH gn trc tip vi nhn benzen. i din n gin nht ca loi hp cht ny l hydroxybenzen. Phn loi phenol thng da vo bn cht ca gc hydrocarbon thm v s nhm OH c trong phn t. Cng thc tng qut ca cc phenol thng gp:
Monophenol Polyphenol
Tn gi phenol thng dng gi theo danh php thng thng. Xem phenol l dn xut ca hydrocarbon m hydro c thay th bi nhm OH Gi tn cc phenol khc nh l dn xut ca phenol n gin nht.
OH OH CH3 OH CH3 OH
Phenol
Hydroxybenzen Acid Phenic OH CH3
o-Cresol
o-Hydroxytoluen 2-Methylphenol
m-Cresol
m-Hydroxytoluen 3-Methylphenol
CH (CH3 )2
OH
OH
Thimol
3-Hydroxy-p-cymen 5-Methyl-2-Isopropylphenol
1-Hydroxynaphthalen 2-Hydroxynaphthalen
-Naphtol
-Naphtol
207
OH
1-Phenantrol
OH OH
10-Phenantrol
p-Hydroxydiphenyl (1,4)
ng phn ca phenol ph thuc vo v tr ca nhm OH trn nhn benzen v ph thuc vo v tr hoc s phn nhnh ca gc hydrocarbon.
1.2. iu ch phenol 1.2.1. Thy phn cc halogeno aren
Halogeno aren b thy phn bng dung dch kim c p sut v nhit cao.
Ar_Cl + NaOH 300oC Ap suat Ar_OH + NaCl
Ar_MgCl+ O2
Ar_OOMgCl
Ar_MgCl
2Ar_OMgCl
2H2O
2Ar_OH+2Mg(OH)Cl
hoc cho hp cht c magnesi tc dng vi ester ca acid boric v sau oxy ha bng hydro peroxyd H2O2.
Ar_MgCl
- Mg(OR)Cl
+ B ( OR)3
Ar ( OR )2
2H2O - 2ROH
Ar _B( OH )2
+ H2O2 - H3BO3
Ar _ OH
Trong cng nghip phenol c iu ch bng cch oxy ha cumen. Sau tc dng vi acid sulfuric thu c phenol v aceton. Phn ng oxy ha xy ra theo c ch gc.
CH(CH3)2 + O2 Cumen HOOC(CH3)2 H2SO4 Cumen hydroperoxyd OH + CH3 C CH3 O Aceton
208
S c mt nhm hydroxyl gn trc tip vo nhn benzen quyt nh tnh cht vt l ca phenol. Do tng tc vi nhn benzen, lin kt O-H b phn cc mnh hn OH ca alcol. Lin kt hydro trong phenol bn hn lin kt hydro ca alcol. Phn ln cc phenol u dng rn, kh tan trong nc v t bay hi. Tnh cht vt l mt s phenol c trnh by trong bng 17-1 :
Bng 17.1: Hng s l hc mt s hp cht phenol
Ten chat Phenol o-Cresol m-Cresol p-Cresol Thymol -Naphtol -Naphtol o-Clorophenol m-Clorophenol p-Clorophenol o-Nitrophenol m-Nitrophenol p-Nitrophenol 2,4-Dinitrophenol 2,4,6- Tribromophenol Cong thc C6H5OH o-CH3C6H4OH (1,2) m-CH3C6H4OH (1,3) p-CH3C6H4OH (1,4) (CH3) CH(CH3)2C6H3OH (1,5,2) C10H7OH C10H7OH ClC6H4OH (1,2) ClC6H4OH (1,3) ClC6H4OH (1,4) O2NC6H4OH (1,2) O2NC6H4OH (1,3) O2NC6H4OH (1,4) (O2N)2C6H3OH (1,2,,4) Br3C6H3OH (1,2,,4,6)
to c
43 30 12 35,5 51 96 122 8 29 37 44,5 96 114 113 95
tos
181 191 201 201 233 288 291,8 176 214 217 214
pKa 10. 10,2 10,01 10,17 8 9,11 9,39 7,21 8,0 7,16 4,
Nhm OH gn trc tip vo h thng lin hp ca nhn benzen. Phenol c cu to nh mt enol CH =C_OH bn vng. Tnh cht ca phenol do nhm OH quyt nh. Phenol c tnh acid. Nhm chc OH phenol l nhm th loi I, phn ng th xy ra trn nhn benzen to hn hp ng phn ortho v para.
1.4.1. Tnh acid - base
Phenol c tnh acid mnh hn alcol do cp in t trn oxy ca nhm OH lin hp vi nhn benzen khin hydro ca nhm O _ H tr nn linh ng. Phenol c cc trng thi cng thc trung gian sau:
:OH
+ OH
+ OH
+ OH
209
+ Na
+ [ H] ;
+ NaOH
+ H2O
Phenolat c tnh base: Tnh base v tnh i nhn ca phenolat yu hn tnh base v tnh i nhn ca alcolat RO - v cp in t trn oxy ca phenolat lin hp vi nhn benzen lm gim mt in t trn oxy. Phenolat natri tan trong nc, phn ly thnh ion:
C6H5ONa C6H5O- + Na+
O O
-O
Tnh acid ca phenol tng khi trn nhn benzen c cc nhm ht electron nh Cl, NO2, COOH... (c hiu ng -I,-C). Cc nhm y electron nh CH3 lm gim tnh acid ca phenol.
1.4.2. Phn ng ester ha ca phenol
Phenol tc dng trc tip vi acid hu c to ester vi hiu sut thp. Phn ng xy ra kh khn hn s ester ha ca alcol. Phn ng ester ha ca phenol l phn ng thu nhit:
CH3COOH + C6H5OH CH3COOH + C2H5OH CH3COOC6H5 + H2O Ho = + 1,5 kcal.mol-1 CH3COOC2H5 + H2O Ho = - 4.6 kcal.mol-1
Phn ng to ester ca phenol d xy ra hn khi phenol tc dng vi cc clorid acid hoc anhydrid acid c xc tc base hoc acid:
OH + RCOCl Base OCOR + HCl
210
COOH OH + ( CH 3 CO ) 2 O
Acid salicylic
H 3 PO 4
Ester ca phenol tham gia phn ng chuyn v Fries to ceton thm khi c xc tc AlCl3:
OH OCOR AlCl3 t = 60o t = 160o OH
p- Oxyphenylceton
C R O
o- Oxyphenylceton
O C CH3
ArOR + X-
C ch chuyn v Claisen:
O CH2 CH CH2 O. CH . . . ... .. ...CH2 CH2 ..
CH2
CH CH2 H
CH2 OH CH CH2
Nhm OH phenol c th b thay th bi Cl hoc NH2 khi tc dng vi PCl5 hoc NH3 vi xc tc AlCl3:
OH Cl O2N OH NO2 O2N Cl NO2
PCl5 -POCl3,-HCl
;
NO2 Acid picric
PCl5
Phenol
Clorobenzen
-POCl3,-HCl
NO2 Picrylclorid
211
Phenol tc dng vi aldehyd formic trong mi trng base to hn hp alcol ortho v parahydroxybenzylic:
OCH2OH OH + HO O+ H2O O+ HCHO O-
CH2OH
Phn ng xy ra kh iu khin v tc . Cc alcol to thnh tng tc vi nhau tng t phn ng trng ngng v to thnh polymer gi l bakelit. Phn ng cng c th xy ra trong mi trng acid. Alcol o-hydroxy benzylic c to thnh (alcol salicylic). Phenol tc dng vi formaldehyd v amin bc 2 to hp cht o -aminomethylphenol.
OH HCHO + H+ + CH2OH
OH HCHO + R2NH - H2O
+ CH2OH
+ OH
OH H CH2OH - H+ CH2OH
OH
CH2NR2
C ch phn ng:
.. : O: + C O O O C H O O OH COO + H+ OH COOH
Thng p dng phn ng ny sn xut acid salicylic trn quy m cng nghip. 212
Phenol tc dng vi cloroform trong mi trng kim mnh to thnh hydroxybenzaldehyd. Sn phm phn ng c th l hn hp ng phn ortho v para.
OH OH CHO + CHCl3 + 3KOH + 3KCl + 2H2O Aldehyd salicylic
Diclorocarben (CCl2) nh l mt tc nhn i in t tn cng vo phenol v tr ortho hoc para v sau xy ra s thy phn.
.. : O:
+ + :CCl2 O H CCl2
CHO + H 2O -HO -
OH
CHO
Ty theo cu to, diclorocarben c th l tc nhn i in t (c 2 electron u sp xp trong mt orbital v c mt orbital khng c electron. C in tch dng (+) trn carbon) hoc cng c th l mt lng gc (trn mi orbital ch c mt electron):
..
Cl Cl
+ : CCl2
. .
Cl Cl
Tc nhn i in t
Lng gc
Phenol tc dng vi mui diazoni trong mi trng kim to hp cht arylazophenol. y l mt phn ng th i in t vo nhn thm hot ng vi mt tc nhn i in t km bn l mui diazoni:
HO + + N N Muoi diazoni Base HO N N Phenylazophenol
Phenol tham gia cc phn ng th i in t khc nh nitro ho to cc hp cht nitrophenol; phn ng halogen ha to hp cht halogenophenol; phn ng sulfon ha to acid hydroxybenzensulfonic: 213
Nitro hoa
OH HNO3
H2SO4
O2N
OH
O2N HNO3
H2SO4
OH HNO3 NO2
H2SO4
O2N
OH
NO2
NO2 2,4,6-Trinitrophenol
Halogen hoa
OH + 3Br2 H2O Br
OH
Br + 3HBr
Br
Sulfon ha
OH HO3S + H2SO4 + 2H2O OH
o-Nitrophenol c lin kt hydro ni phn t. p -Nitrophenol ch c lin kt hydro gia cc phn t vi nhau
1.4.10. Phn ng to mu bi dung dch FeCl3.
Vi dung dch FeCl3 phenol to hp cht C6H5OFeCl2 c dung dch mu tm ; Cresol to dung dch mu xanh v cc phenol khc to dung dch mu vng.
1.4.11. Phn ng oxy ha phenol
Phenol d b ha nu bi oxy khng kh. Nhiu phn ng oxy ha ca phenol xy ra rt phc tp. Tnh cht ca sn phm ph thuc vo bn cht ca nhm th. Trong qu trnh oxy ha, hydro ca nhm OH b phn ct v to thnh gc phenoxyArO.
OH [O] - H. O. O
. .
Cromoxyd CrO3 oxy ha phenol to p -benzoquinon. Phn ng xy ra qua giai on to acid phenylcromic. 214
OH
O CrO3H
+ CrO3 H
O_CrO3H - H2CrO3 H O H H H
OH
O H2CrO4 O p- Benzoquinon
OH OH p- Hydroquinon
-H
H 2 OH 4,4'-Dihydroxy-1,1'-dinaphtyl
Trong trng hp 2,4,6-tri-tert-butylphenol, gc t do 2,4,6-tri-tertbutylphenoxy c mu xanh sinh ra c bn cao. Chng tc dng vi oxy to hp cht mu vng:
(CH3)3C OH C(CH3)3 (CH3)3C -e -H+ C(CH3)3
(CH3)3C O (CH3)3C
C(CH3)3 (CH3)3C
C(CH3)3 (CH3)3C
C(CH3)3
C(CH3)3
C(CH3)3 O C(CH3)3
C(CH3)3
C(CH3)3
O2
Bu Bu O O
Bu
(CH3)3C
Mau vang
2. Polyphenol
Polyphenol l hp cht c hai hay nhiu nhm OH gn trc tip trn vng benzen. Cc polyphenol l cc cht rn.
OH OH OH OH
215
HO
OH
OH
OH
OH
OH Phloroglucinol (tc = 218o) 1,3,5 -Trihydroxybenzen HO OH OH Hydroxyhydroquinon (tc = 140o) 1,2,4 -Trihydroxybenzen
H+
SO3H SO3H
NaOH
H+,H2O
OH
OH
OH
HO
OH
OH
un nong - CO2
HO
OH
O2N
H2N
HO OH
OH
NH2
Polyphenol t do khng tn ti trong thin nhin. Chng ch tn ti dng ether hoc ester. C th chng ct polyphenol. Chng d thng hoa v d tan trong nc, alcol ; khng tan trong hydrocarbon. Cc phn ng ca polyphenol cng ging phn ng ca monophenol. Kh nng phn ng ca polyphenol cao hn monophenol. Cc cht catechol, hydroquinon, pyrogallol d b oxy ha trong mi trng kim. Kh phn ring cc sn phm oxy ha. Hydroquinon c s dng lm cht hin hnh trong k ngh nh: 216
OH
OH
Ag2O
OH
O Na2Cr2O7 H2SO4
;
OH Hydroquinon
O p-Benzoquinon
Resorcinol kh b oxy ha hn. Khi b oxy ha khng to thnh m -quinon. Sn phm oxy ho resorcinol l mt hn hp phc tp. Resorcinol c kh nng h bin do s di chuyn hydro ca nhm OH do resorcinol d b hydro ha bi hn hng natri to thnh 1,3-cyclohexandion:
OH O +2 H OH Resorcinol O O 1,3 -Cyclohexandion O
OH
Phloroglucinol
O 1,3,5 -Cyclohexantrion
Polyphenol to dung dch c mu vi FeCl3. Catechol cho mu xanh. Resorcinol cho mu tm. Pyrogallol cho mu .
Bi tp
1. Hy vit cng thc cu to cc cht sau y: a. m-Cresol; d. o-Nitrophenol; g. Pyrogalol; b. p-Ethylphenol; e. Acid picric; h. Phloroglucinol; c. 2,4- Dinitrophenol; f. Acid 2,4-Phenoldisulfonic i. Acid galic.
2. Hy gi tn cc cht sau y:
a- CH3 OH
; bH5C2
OH
c- Cl
OH
; dCl
OH
OH e- CH3 OH
HO
HO OH
; fH5C2
g - Cl
OH
; h - HO
Cl
OH
217
3. Vit phng trnh iu ch cc phenol: a. p-Bromophenol, Tribromophenol t benzen. b. Acid picric t clorobenzen; t acid 2,4-phenoldisulfonic. c. o-Cresol t o -clotoluen. 4. Hy sp xp cc cht sau y theo th t tng dn tnh acid:
OH NO2 OH NO2 OH OH OH CH2OH
;
NO2 NO2
;
Cl
;
OCH3
5. Vit cc phng trnh phn ng trong cc trng hp sau: a. Cc cht methyliodid, isoamylbromid, allylbromid tc dng vi kaliphenolat. b. o-Cresol tc dng vi hn hp KOH v CHCl3. c. p-Cresol tc dng vi aldehyd formic trong mi trng acid. d. Thc hin s chuyn v Fries ca cc cht ester p -hydroxyphenylacetat, m-metoxyphenylacetat. 6. B tc v hon thnh cc phn ng theo s :
Benzen
H2SO4
H2 O H+
(CH3)2SO4 NaOH
HNO3
218
Chng 18
ETHER
Mc tiu hc tp 1. c c tn cc loi ether. 2. Trnh by c tnh cht ha hc ca ether mch thng, ether vng.
Ni dung
Khi th H ca OH trong ROH, ArOH bng gc R, Ar, ta s c ether. R O_H R O_R' Phn loi ether:
Ether mch h Ether mch vng. 1. Ether mch h 1.1. Cu to
R O_H R_O_Ar
Ar_O_H Ar_O_Ar
Oxy ca ether lin kt trc tip vi 2 gc R, Ar ging nhau hoc khc nhau.
CH3_CH2_O_CH2_CH3 Diethyl ether Diethyl oxyd CH3_CH2_O_CH3 Ethylmethyl ether Ethylmethyl oxyd O CH3 Methylphenyl ether Methylphenyl oxyd CH2=CH_O_CH3 Methylvinyl ether Methylvinyl oxyd O_CH3 Methyl , naphtyl ether Methyl , naphtyl oxyd O CH2CH3 Cyclohexylethyl ether Cyclohexylethyl oxyd
219
Cng c th xem ether l dn xut ca hydrocarbon m hydro c thay th bng nhm alkoxy RO , aroxy ArO:
(CH3)2O CH3OCH2CH2CH3 CH3OCH(CH3)2 C6H5OCH3 p-CH3C5H4OC2H5 Dimethyl ether Methylpropyl ether Methylisopropyl ether Methylphenyl ether Ethyl,p-tolyl ether Dimethyl oxyd Methylpropyl oxyd Methylisopropyl oxyd Methylphenyl oxyd Ethyl,p-tolyl oxyd, Metoxymetan Metoxypropan 2-Metoxypropan Metoxybenzen p- Etoxytoluen
Phng php ph bin hay dng iu ch ether c gc hydrocarbon khc nhau l cho natri alkoxyd tc dng vi dn xut halogen (Williamson,1850):
C2H5ONa + ICH3 CH2=CHCH2ONa + IC2H5 C2H5OCH3 + NaI CH2=CHCH2OC2H5 + NaI
Phng php Williamson rt thun li iu ch cc ether c gc aryl. Cc tc nhn alkyl ha l dn xut halogen, alkylsulfat, ester alkyl-p-toluensulfonat (alkyl tosylat):
C6H5ONa + ICH3 C6H5ONa + SO2 (OCH3)2
C6H5ONa + p-CH3C6H4_O_SO2_OCH3 Ester Methyl-p- toluensulfonat
C6H5ONa + BrC6H5
C6H5OC6H5 + NaBr.
Phn ng xy ra c xc tc H2SO4 m c (140C) hoc Al2O3 nhit 200-300C. Phng php ny c hiu sut cao i vi cc alcol kh to alken.
1.4. Tnh cht l hc
Ether khng c kh nng to lin kt hydro nn nhit si ca ether thp hn nhit si ca cc alcol tng ng v khng tan trong nc, tan trong dung mi hu c. Cc ether thng c mi thm - ''Mi ether''
220
Dialkylether c vch c trng trn quang ph hng ngoi IR ca lin kt ether vng 1060 - 1150 cm-1. Vch c trng IR ca lin kt ether trong alkylarylether vng 12301270cm-1.
1.5. Tnh cht ha hc
Ether c kh nng phn ng km hn alcol v lin kt C _O_C l lin kt km phn cc v kh b tch ra. Ether thng c dng lm dung mi trong tng hp hu c. Khc vi alcol, ether khng c tnh acid v khng c phn ng vi base.
1.5.1. Phn ng to mui oxoni
Ether c tnh base yu. Khi tc dng vi acid mnh (H2SO4, HClO4, HBr) ether to thnh mui oxoni khng bn:
.. C2H5_O_C2H5 + HBr ..
Ether tc dng vi acid Lewis (BF3, RMgX) to phc phi tr tng i bn:
F B .. C 2 H5 _ O_ C 2 H5 .. Botriflorid etherat F F
C2H5_O_C2H5 + BF3 ..
..
Ion dialkyloxoni nhy cm vi phn ng th i nhn v phn ng tch loi hn phn t ether trung ha. V vy trong mi trng acid mnh ether c th xy ra phn ng th cho sn phm th v phn ng tch loi to olefin:
C2H5_O_C2H5 + H+
..
H C2H5_O_C2H5 +
221
..
Ether mch h l cht t oxy ha. Ether ethylic tip xc lu ngy vi khng kh (c bit khi c nh sng) s to hydroperoxyd v peroxyd:
CH3_CH2_O_CH2_CH3 + O2 CH3_CH_O_CH2_CH3 OOH Hydroperoxyd
Hydroperoxyd s b loi mt phn t alcol etylic v chuyn thnh hp cht peroxyd polymer, ethyliden peroxyd (-CH(CH3)_O_O_)n vi n = 4_8 v mt s hp cht cha oxy khc. Peroxyd polymer l cht lng snh nh du, d gy n khi c va chm v chng ct. Khi s dng ether phi kim tra peroxyd bng phn ng vi mui st (II), titan sulfat (IV). Peroxyd b ph v khi tinh ch ether vi natri kim loi, mui st (II), mui mangan (II). Ether rt nhy cm vi s tn cng ca gc t do. V vy ether khng phi l dung mi tt cho cc phn ng c c ch gc t do. Cc ether thng dng nh ether ethylic, dioxan, tetrahydrofuran thng b nhim peroxyd.
Cc ether cha no c gc aryl d tham gia chuyn v Claisen:
OH
Gaiacol
Veratrol
CH CH CH3 Isoeugenol
CH3CH=CH
222
2. Ether vng
O O Tetrahydrofuran O Tetrahydropyran
O O
1,4-Dioxan
Ethylen oxyd l ether vng n gin nht. Vng ethylen oxyd d b ph v. Ethylen oxyd l nguyn liu to nhiu cht hu c c nhiu ng dng quan trng nh ethylen glycol, diethylen glycol, clohydrin, xelozol v cht cao phn t carbowax:
H2O HCl H2C CH2 CH3OH Base HOCH2CH2OH Ethylen glycol
H2 C O CH2
H2 C O
CH2
O Ethylen oxyd
Phn ng trng ngng ca ethylen oxyd to thnh cht cao phn t l polyethylenglycol (PEG) dng lm cht nh ha trong dc phm v k ngh dt:
PEG
HO_CH2_CH2_O_(_CH2_CH2_O_)n_CH2_CH2_OH
Cc ether ca monoalcol bc cao nh octadecylic C18H37OH hoc alcol thm c mch nhnh di c ng dng lm cht nh ha. Cng thc chung c dng:
C18H37O(CH2CH2O)xCH2CH2OH ; RC6H4O(CH2CH2O)mCH2CH2OH
Bi tp
1. c tn v vit cng thc cu to ca cht to thnh khi cho cc cht di y tc dng vi acid HBr.
a- CH=CHCH2OCH3 ;
O e-
b- CH3CH2OCH=CH2 O O
; c- ( CH3)3CCH2OCH3 ; d- C6H5OCH3
O O
f-
; g-
; h-
; i-
2. Vit cng thc cu to ca cc cht: Gaiacol, cineol, eugenol, anetol, safrol, PEG
223
Chng 19
Mc tiu hc tp 1. Gi c tn cc hp cht carbonyl. 2. Gii thch c c ch AN v hot i nhn ca hp cht carbonyl. 3. Nu c cc ha tnh ca aldehyd v ceton ng thi cho bit phng php ha hc nhn bit chng. Ni dung 1. Cu to Aldehyd, ceton, quinon l nhng hp cht cha nhm carbonyl C = O. Tng qut:
O H C H R O C H R1 O C R2 O Quinon O
Aldehyd formic
Aldehyd
Ceton
Ty thuc cu to ca cc gc R, R1, R2 m aldehyd, ceton l nhng hp cht no, cha no, thm hoc aldehyd vng ceton vng. Nhm chc CHO trong aldehyd gi l chc aldehyd hay nhm formyl Nhm carbonyl C = O trong ceton gi l chc ceton hay nhm oxo Quinon l sn phm oxy ha cc diphenol. Quinon phi l mt h thng lin hp. C th xem quinon l diceton vng cha no. Chc ceton lin hp vi lin kt i ca vng. Tn ti 1,2 -hay orto-quinon v 1,4- hay para-quinon. Khng c 1,3-quinon.
O O O O
1,2-hay orto-Quinon
Aldehyd, ceton, quinon thuc loi hp cht carbonyl - cha nhm carbonyl 1. Aldehyd v ceton 1.1. Danh php 1.1.1. Danh php ca aldehyd 224
O
5
CH3
5 4 3 2
O
1
CH3CH2 C H
2 1
CH3CH2CH=CH C H
4 3 2 1
CH3CHCH=CH C H
Propanal
2-Pentenal
4-Methyl-2-pentenal
nh s 1 t carbon ca chc aldehyd. Tn thng thng: Gi theo tn thng thng theo acid tng ng.
Aldehyd + Tn acid tng ng hay Tn gc Acyl RCO- + aldehyd
O H C H CH3 O C H C6H5 O C H CH2 CH O C H
1.1.2. Danh php ca ceton Theo danh php IUPAC Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tip v ng on
Tn hydrocarbon tng ng + ON Bng 19.1: Tn gi v tnh cht l hc ca mt s aldehyd v ceton
Cng thc cu to H_CHO CH3_CHO CH3_CH2_CHO CH3_CH2_CH2_CHO Tn thng thng Formaldehyd Acetaldehyd Aldehyd propionic Aldehyd butyric Aldehyd isobutyric Tn quc t Metanal Etanal Propanal Butanal 2-Methylpropanal tco - 92,0 -123,0 - 81,0 - 99,0 - 66,9 tso -21,0 20,8 48,8 74,7 61,0
CH2=CH_CHO CHC_CHO
Propenal Propinal
- 87,7 -
52,5 60,0
225
CHO
CH2CHO CH=CHCHO
CH3COCH3 CH3_CH2_CO_CH3 C2H5COC2H5
Aldehydphenylacetic
2-Phenyletanal
-10,0
190.4
Aldehyd cinnamic
3-Phenylpropenal
252.0
- 52,5
106,2
CH3_CO_CH=CH2
Methylvinylceton -
Butenon-3 Cyclopentanon
- 51,3
79,1 130,6
O O
Cyclohexanon
- 31,2
156,7
Cycloheptanon
179,0
COCH3
Methylphenylceton
Acetophenon
19,6
202,3
CO
Diphenylceton
Benzophenon
49,0
305,4
Mch chnh l mch di nht cha chc ceton. nh s ch v tr ca chc ceton. S 1 bt u ti carbon ca mch chnh v gn chc ceton nht.
O CH3 CH2 CH2 C CH3
5 4 3 2 1
O CH2
1
O
5
CH CH2 C CH2
2 3 4
CH3 CH CH3
6 7
2-Pentanon
6-Methyl-1-hepten-4-on
Cyclohexanon
226
Gi theo danh php ceton Gi tn 2 gc hydrocarbon lin kt vi nhm carbonyl v thm tn ceton.
Tn cc gc hydrocarbon + Ceton
O CH3 CH2 C CH3 CH2
O CH C CH CH2 CH2
O CH3 CH C CH CH3
Methylethylceton
1.2. iu ch aldehyd v ceton
Divinylceton
Vinylisopropylceton
Aldehyd v ceton u c nhm chc carbonyl C =O, v vy phng php iu ch aldehyd v ceton gn ging nhau. Tuy vy vn c mt s phng php c th iu ch aldehyd v ceton. 1.2.1. Oxy ha (hay dehydro ha) alcol. (Xem phn tnh cht ca alcol).
CH3 Na2Cr2O7 OH CH3 CH3 + H2O H2SO4 -H2O CH3 O CH3 CH3
iu ch aldehyd v ceton bng phn ng oxy ha alcol theo phng php Oppenhauer. Oxy ha alcol bc 2 bng aceton c xc tc nhm isopropylat - [(CH3)2CHO]3Al.
R CH OH + R' CH3 CH3 C O [(CH3)2CHO]3Al R C O + R' CH3 CH3 CH OH
Nu oxy ha alcol bc nht RCH2OH s to thnh aldehyd RCHO. 1.2.2. Ozon ha alken Thy phn hp cht ozonid s thu c aldehyd hoc ceton. Tin hnh phn ng ozon ha trong dung mi diclometan nhit thp.Sau ph vng ozonid bng acid acetic v km kim loi thu c aldehyd.
CH2Cl2
H O O
H H
AcOH Zn
+ O3
- 78o
CHO + HCHO
(xem li phn tnh cht ha hc ca alken) 1.2.3. Tng hp oxo (hay gi l hydroformyl ha - Phn ng Rouelle).
227
to, p
R CH CHO CH3
1.2.4. Hydrat ha acetylen v alkyn (xem phn hydrocarbon alkyn). 1.2.5. Nhit phn mui ca acid carboxylic (RCOO)nM Khi nhit phn cc mui calci, bari...ca acid carboxylic nhit khong 300oC s to thnh ceton.
2RCOO
-
to
R R
C O
CO3
2-
Phn ng Perrier
to
1.2.6. Tng hp aldehyd theo phn ng Rosenmund (1918) Hydro ha hp cht acylclorid vi xc tc l palladi trn cht mang BaSO4.
O R C Cl Acylclorid Aldehyd + H2 Pd - H2SO4 O R C H + HCl
1.2.7. Tng hp aldehyd theo phn ng Stephen (1925) Kh ha hp cht nitril RC N bng thic clorid SnCl2 trong mi trng acid thng to thnh aldehyd. Phn ng qua giai on to cht trung gian l aldimin.
R C Nitril N SnCl2 2HCl - SnCl4 R CH NH Aldimin H2 O H+ O R C H + NH3
1.2.8. Phn ng ca ester vi thuc th Grignard Ty theo cu to ca ester, khi tc dng vi thuc th Grignard to thnh aldehyd hoc ceton (xem phn hp cht c kim)
O RO C H Ester alkylformiat - Mg(OR)X Aldehyd + R'MgX O R' C H
228
OR C H Acetal OR
O R' C H Aldehyd
O R C OR' Ester
+ R''MgX - Mg(OR')X
R R'' C O Ceton
Nitril
- Mg(OH)X
1.2.9. Acyl ha vo nhn thm theo phn ng Friedel -Craft Xem li phn hydrocarbon thm. Phn ng acyl ha theo Friedel - Crafts c th xy ra trong ni phn t to ceton vng.
C AlCl3 O
4 5 6 7 1 3 2
Cl
+ HCl
3-Phenylpropanoylclorid
O Indanon-1
1.2.10. Phn ng Vilsmeier (1927) Cc alkylformamid tc dng vi aren, phenol, ether...khi c mt ca tricloroxydphosphor POCl3 xy ra phn ng formyl ha v to thnh aldehyd.
O + H C + POCl3 + 3H2O N(CH3)2 C O H + 3HCl + (CH3)2NH + H3PO4
Dimethylformamid
Aldehyd benzoic
1.3. Tnh cht l hc ca aldehyd v ceton Aldehyd v ceton l nhng cht lng hoc rn. Ch c aldehyd formic l cht kh. Aldehyd formic, aldehyd acetic, aceton tan v hn trong nc. Aldehyd v ceton thng c nhit si thp hn alcol tng ng. Vch c trng trn quang ph hng ngoi ca nhm carbonyl C = O trong aldehyd v ceton trong khong 1660-1740cm-1. Gi tr gim khi c h thng lin hp. 229
1.4. Tnh cht ha hc ca aldehyd v ceton 1.4.1. Cu to v kh nng phn ng ca nhm carbonyl C =O Nguyn t carbon ca nhm carbonyl trng thi lai ha sp2. Nguyn t carbon v oxy to 1 lin kt v 1 lin kt (Hnh 13-1). di lin kt C =O l 1,22 A
o
+ 1,22 A
o
C
120o
+ C -
Nhm carbonyl c tnh cht khng no v phn cc tr thnh trung tm tn cng ca nhng tc nhn i nhn. Nhm carbonyl hot ha cc nguyn t hydro v tr ca gc hydrocarbon. V vy xy ra kh nng enol ha trong cc hp cht carbonyl c nguyn t hydro linh ng. Ngc li nhm carbonyl s lm gim kh nng phn ng ca nguyn t hydro trong nhn thm. Phn ng ca hp cht carbonyl rt phong ph. C 3 loi phn ng chnh: Phn ng cng hp vo nhm carbonyl. Phn ng th vo gc hydrocarbon. Phn ng oxy -ho kh. 1.4.2. Phn ng cng hp i nhn vo nhm carbonyl Tc nhn i nhn tn cng vo nhm carbonyl theo cc giai on:
Y- + C O: .. Y C .. : O
.. -
H+
Y C OH
230
Kh nng cng i nhn vo nhm carbonyl ca aldehyd d hn ceton. Ceton c hai gc hydrocarbon lm gim mt in tch dng trn nguyn t carbon v c cn tr khng gian s tng tc ca tc nhn i nhn vo nhm carbonyl.
H H
1+
O
>
C H
2+
O
>
C R'
3+
O
1+> 2+ >3+
Gem-diol l nhng cht khng bn. Phn ng cng nc l phn ng thun nghch. Nu c nhm ht in t ti gc R ca aldehyd v ceton th gem-diol l cht bn vng.
Cl O Cl C C H Cl Cl OH Cl C C OH Cl H
+ H2O
Cloral
Cloral hydrat
Formaldehyd b hydrat ho gn nh hon ton, trong dung dch nc n tn ti di dng gem-diol CH2(OH)2. Mc hydrat ha ca hp cht carbonyl ty thuc vo cu to.
Bng 19.3: Mc hydrat ha ca mt s hp cht carbonyl
Hp cht carbonyl HCHO CH3CHO CH3COCH3 C6H5 CHO Cl3CCHO F3CCHO Mc hydrat 99,99% 58% 0% vt. 100% 100%
Acetal v cetal Cng hp mt mol alcol vi aldehyd hoc ceton s to thnh bn acetal (hemiacetal, Semiacetal) hoc bn cetal (hemicetal, semicetal).
231
H Hemiacetal
Acetaldehyd
OR'' Hemicetal
OCH3
Aceton
Ceton khng tc dng trc tip vi alcol to cetal. C th iu ch cetal bng cch cho ceton tc dng trc tip vi ester ca acid orthoformic H -C(OR)3
O CH3 C CH3 + HC(OC2H5)3 Ester ethyl ortoformiat CH3 OC2H5 C CH3 OC2H5 Cetal + HCOOC2H5 Ester Ethylformiat
Ceton
R C R'
H + H2O
Ceton
1,2-diol
232
Acetal v cetal l mt loi hp cht quan trng. Cc acetal v cetal vng c ng dng iu ch nhng aldehyd v ceton cha no khc.
R R' C O + R HO C H HO C H R 1,2-Diol R H+ R R' O C C H R Cetal vng O C H + H2O
Ceton
O H
O CH2CH2 CH3CH2C C
O H
+ LiBr
O CH3CH2C C CH2CH2
O + H + H 3O
Khi tng hp cc cht hu c, mun bo v nhm carbonyl ngi ta thng chuyn n v dng acetal hoc cetal. Cng hp vi acid cyanhydric HCN to -cyanoalcol hay cyanohydrin.
O CH3 C H Acetaldehyd Acid cyanhydric + HCN CH3 CN C OH Cyanohydrin acetaldehyd H
Acid cyanhydric
Phn ng cng hp HCN vi aldehyd hoc ceton phi c xc tc base. Base lm tng nng tc nhn i nhn -CN. Hp cht cyanohydrin c dng iu ch acid hydroxycarboxylic (hydroxyacid) RCH(OH)CN RCH(OH)COOH. Cng hp vi natrihydrosulfit (NaHSO3) Aldehyd v ceton (methylceton) tc dng vi dung dch m c natrihydrosulfit to thnh sn phm cng trng thi tinh th gi l hp cht hydrosulfitic.
O H Benzaldehyd C6H5 C + NaHSO3 Natri hydrosulfit OH C6H5 SO3Na Hydrosulfitic benzaldehyd CH
233
Hydrosulfitic Aceton
Hp cht hydrosulfitic thc cht l mui ca acid -hydroxysulfonic RCH(OH) SO3H. V nguyn t lu hunh c tnh i nhn mnh tc dng vi nguyn t carbon ca nhm carbonyl theo c ch :
O - + : S O Na + R C OH R' Ceton Natri hydrosulfit O - + O Na R C R' SO3H R OH C R' SO3Na
Hydrosulfitic Ceton
Hp cht hydrosulfitic d b thy phn trong mi trng acid to thnh hp cht carbonyl ban u v SO2. V vy phn ng cng hydrosulfitic c dng tch aldehyd hoc ceton ra khi hn hp. Aldehyd tc dng vi thuc th Schiff (acid fucsinsulfur) to dung dch c mu hng. Phn ng vi thuc th Schiff ch c trng cho aldehyd. Cng hp vi hp cht c kim. (Xem phn hp cht c kim). Hp cht carbonyl cng hp vi ion acetylid to hp cht etynyl carbinol c ng dng iu ch alcol loi allylic.
O H C Cyclohexanon O R C Ceton + + : Na C R' NH3 C H - 33o O Na R C R' C C H
- + C Na
NH3 -33o
ONa C C H
+ H 3O
OH C C H
Phn ng cng hp vi cc hp cht c nhm methylen linh ng. Phn ng aldol ho: Cc nguyn t hydro v tr trong gc hydrocarbon ca aldehyd v ceton rt linh ng. Hai phn t aldehyd trong mi trng base long ngng t vi nhau to hp cht aldol (hp cht c chc aldehyd v chc alcol)
2 R CH2 CHO Aldehyd HOR CH2 CH CH CHO OH R Aldol
234
C ch aldol ha: Lin kt C _ H v tr so vi nhm carbonyl c hydro linh ng tc dng vi HO- to carbanion RC HCHO. Carbanion ny l tc nhn i nhn cng hp vo nhm carbonyl ca phn t aldehyd th 2 v to thnh hp cht aldol.
O R CH2 C H + CH CHO R
R CH2 CH CH CHO O- R
HO-
Trong hp cht aldol cn hydro linh ng v tr , di tc dng ca nhit , aldol b loi mt phn t nc to aldehyd cha no.
R CH2 CH OH
CH
CHO
CH2
CH
C R
CHO + H2O
Phn ng loi nc t aldol theo c ch trn gi l phn ng croton ha. Phn ng aldol ha cng xy ra gia 2 phn t aldehyd khc nhau.Trong mt aldehyd c hydro v phn t kia khng c hydro .
C6H5CHO Benzaldehyd + CH3CHO Acetaldehyd HOC6H5 CH CH2CHO OH Aldol to C6H5 CH CHCHO
Aldehyd cinnamic
Phn ng ngng t aldol xy ra gia acetaldehyd v formaldehyd to thnh pentaerythrid (c phn ng Cannizaro cho).
O 3H C H O + CH3 C H Ca(OH)2 HO CH2 CH2OH C C O H HCHO,H2O - HCOOH CH2OH HO CH2 C CH2OH
Phn ng aldol
CH2OH
CH2OH
Formaldehyd Acetaldehyd
Pentaerythrid
Aceton
- OH
Cyclohexanon
235
HO-H2O
CH
CH
C O
CH3
Benzaldehyd
4-Phenyl-3-butenon-2 (Benzalaceton)
Phn ng ngng t aldol cng xy ra khi c xc tc acid. C ch xy ra qua giai on to enol. Khi aldehyd tc dng vi ceton, ceton thng ng vai tr c hydro linh ng v tr (thnh phn metylen) to carbanion - tc nhn cng i nhn. Cc aldehyd - ceton tc dng vi cc dn xut ca acid carboxylic. Phn ng Perkin: Phn ng ca aldehyd thm vi anhydrid acetic v natri acetat.
CHO
CH3COONa
+ (CH3CO)2O Benzaldehyd
CH2CO O COCH3
CH OCH 2 CO O CO CH 3
+ CH 3 COOH
CHCO O C OC H3
+ CH3COOH
CH OH CH 2 CO O CO CH 3 + CH 3 COO C HC OOH
CH OH
C H 2C O
COCH3
CH
CH
- H2O
+ H2O
C H 3C O O H
Phn ng Perkin ch xy ra i vi aldehyd thm. Phn ng Knoevenagel: Cc aldehyd tc dng theo kiu ngng t croton vi acid malonic, cc hp cht c hydro linh ng nh CH3 _CN, CH3_NO2
CHO + H2C COOH COOH Amin CH CH COOH - H2O COOH Acid Cinnamic CH CH COOH + CO2
Acid malonic
Phn ng ngng t benzoin Khi c mt KCN lm xc tc, cc aldehyd thm tham gia phn ng c trng to hp cht mang chc -CH(OH)-CO- gi l phn ng ngng t benzoin. 236
H C O +
O C H
H O CN C C OH H Benzoin
Benzaldehyd
C ch phn ng: Anion -CN cng vo nhm carbonyl ca aldehyd to thnh cyanhydrin. Cyanhydrin cng vo nhm carbonyl ca phn t aldehyd th hai.
-CN
+ C H O
CN C H O-
C N + COH
H C O
Cc aldehyd khng thm RCHO khi c mt ca KCN ch tham gia phn ng aldol ha. Ring i vi aldehyd formic khi c mt Ca (OH)2 hoc TiOH c th Acyloin ha, nhng sn phm ny li aldol ha to thnh hexose. Acyloin ha A
H CHO + H CHO Ca(OH)2
HO CH2 CH O + HO CH2 Aldehyd glycolic CH O + HO CH2
HO
CH2
CH
CH
Aldol hoa
C 6 H1 2 O6 Hexose
Phn ng cng hp vi cc cht c chc amin - NH2 Hp cht c dng tng qut Z -NH2 trong mi trng acid hoc base thch hp cng hp i nhn vo nhm carbonyl ca aldehyd v ceton. Sn phm cng hp thng khng bn, d b loi mt phn t nc v to thnh cc loi hp cht khc nhau.
R C (H) R ' O + NH 2 _ Z
H+
R C (H) R '
NH OH
H+
R C (H) R '
NH + OH 2
- H2 O
R (H) R'
+ C
NH Z
R C (H) R'
+ NH Z
- H+
R C NH Z
(H) R'
Trong bng 19-5 trnh by cc loi hp cht ca phn ng dng ny. Ch in m l tn ca nhm chc to thnh. Trong phn t hydrazon RCH=N-NH2 c nhm -NH2 t do c th tc dng vi phn t c nhm carbonyl v to thnh hp cht azin RCH=NN=CHR'. RCH=N_NH2 + O=CHR' RCH=N_N=CHR' + H2O 237
C6H5
C6H5CHO Benzaldehyd
C6H5CHO Benzaldehyd
NH2NHCONH2 Semicarbazid
O
Cyclohexanon
C6H5CHO Benzaldehyd
NH2NHCONH2 Semicarbazid
C N NH C NH2 O
Cyclohexanon semicarbazon C6H5CH=N_R Benzadehyd imin
Imin
C6H5CHO Benzaldehyd
NH2NHC6H5 Phenylhydrazin
C6H5CHO Benzaldehyd
NH NH2 N O2 N O2 2,4-Dinitrophenylhydrazin
NO2
2,4-dinitrophenylhydrazon Benzaldehyd
NO2
Hp cht aldoxim v cetoxim c ng phn hnh hc syn v anti. Khi c xc tc thch hp cc cetoxim b chuyn v Beckmann to thnh amid th. C6H5(CH3)C=NOH Acetophenon oxim CH3CONHC6H5 Acetanilid
Aldehyd formic tc dng vi amoniac to hexamethylen tetramin. Hexamethylen tetramin (urotropin) l cht rn c cng thc (CH2)6N4.
6 HCHO + 4 NH3 (CH2)6N4 + 6 H2O
238
Hexamethylen tetramin
( Urotropin )
Phn ng trng hp Phn ng trng hp ch xy ra mt s aldehyd khng vng u dy ng ng. Aldehyd formic trng thi kh b trng hp to thnh trimer dng vng.
CH2 + O O+ CH2 CH2 O O CH2
O CH2 Trioxymethylen
trng thi dung dch 40% trong nc (dd formalin), aldehyd formic b trng hp thnh polymer khng vng kt ta trng gi l polyoxymethylen hay paraformaldehyd.
n CH2=O (CH2O)n n = 10 - 100
C th thu acetaldehyd bng cch un nng paraldehyd v metaldehyd vi acid. Phn ng Wittig Aldehyd tc dng vi alkylhalogenid c xc tc l hn hp triphenylphosphin v lithi butyl to thnh alken c cu trc lp th xc nh.
CH2CH3 CH (C6H5)3P , C4H9Li 6 5 C C C6H5CHO + CH3CH2CH2Br + H Ether H Z Benzaldehyd Propylbromid C6H5 H H C C
E CH2CH3 1-Phenyl-1-propen
239
C ch phn ng:
(C6H5)3P+ CH3CH2CH2Br C H Li + - 4 9 (C6H5)3PCH2CH2CH2Br (C6H5)3P=CHCH2CH3 + LiBr + C4H10 Ether C6H5 H CH2CH3 H
(C6H5)3P=CHCH2CH3 + C6H5CHO
+ (C6H5)3P
Phn ng Mannich (1917) L phn ng aminometyl ho. Gn thm nhm (R)2NCH2- vo ceton. Ceton c nguyn t hydro linh ng tc dng vi hn hp aldehyd formic v amin (bc mt, bc hai) trong mi trng acid to thnh alkylaminoalkylceton.
R_CO_CH3 + HCHO + HN(R)2 H+ R_CO_CH2CH2N(R)2 + H2O
C ch phn ng:
H C + HN(R)2 H Amin O OH CH2 NR2 H+ - H2O + .. CH2 NR2 + CH2 NR2
O R C CH3 Methylceton
OH R C CH2
+ + CH2 NR2
..
1.4.3. Phn ng kh Aldehyd hay ceton b kh ha to thnh alcol bc nht v alcol bc hai.
R C O [H] R CH2OH
H Aldehyd
; R C O
Ceton
[H]
R'
CHOH
R'
Cc tc nhn kh l: Cc hydrid kim loi (LiAlH4, NaBH4), H2 / xc tc. Kh ha aldehyd v ceton bng hydrid kim loi: Hydro trong hp cht hydrid kim loi c in tch m H -. C th xem ion hydrid l tc nhn i nhn tc dng vo nguyn t carbon ca nhm carbonyl to lin kt C _H.
CH2 CH CHO Aldehyd Acrylic + LiAlH4 H+ Ether CH2 CH CH2OH + H2 + Li+ + Al3+ Alcol Allylic
240
OH
N C CH2CH2CHO 3-Cyanpropionaldehyd
1) NaBH4 2) H+
N C CH2CH2CH2OH 4-Hydroxybutyronitril
Cc lithi nhm hydrid, natri bo hydrid l nhng cht kh c tnh chn lc cao. Cc hydrid kim loi ny ch kh ha chc carbonyl m khng kh ha cc nhm chc c ni i, ni ba khc nh -HC=CH-, -CC-, -CN, -COOR. LiAlH4 phn ng rt mnh v gii phng hydro, thng tin hnh phn ng trong dung mi ether. NaBH4 tc dng nh nhng v tin hnh phn ng trong mi trng nc -alcol. C th s dng cht kh l diboran B2H6 kh nhm carbonyl. Nhng diboran khng ch kh chc carbonyl m cn kh c lin kt i C =C. Kh ha bng hydro phn t c xc tc Aldehyd v Ceton c th b kh ha bng hydro phn t c xc tc kim loi (Pt, Ni, Pd) to alcol tng ng.
CH2 CH CHO Aldehyd acrylic O Xuc tac + 2H2 CH3 CH2 CH2OH Alcol propylic OH
2- Cyclohexenon
Cyclohexenol
Cc lin kt i C =C cng ng thi b kh ha Kh ha bng kim loi Kh ha pinacon Kh ha aldehyd hoc ceton bng kim loi (Na, Mg) to thnh hp cht 1,2diol. y l phng php in ha. Cht kh l in cc kim loi.
2 C CH3 Aceton CH3 O Na + 2H+ CH3 C C CH3 OH OH Pinacon CH3 CH3
241
2 C6H5
O H
Na + 2H+
H C6H5
Benzaldehyd
C C C6H5 OH OH Hydrobenzoin
C ch kh ha pinacon:
2 CH3 CH3 C O 2 Na-2e -2 Na+ CH3 CH3
.. C O: ..
CH3
C - : O: ..
CH3 CH3
C CH3 :O : ..
+ 2H+
CH3
C HO
CH3 CH3
C CH3 OH
Kh ha Clemmensen (1913) Hn hng km trong mi trng acid HCl m c kh ha aldehyd -ceton to hydrocarbon tng ng.
R' R C O + 2Zn + 4H+ CH2 + 2 Zn2+ + H2O R Hydrocarbon + 2 Zn2+ + H2O R CH3 Hydrocarbon R'
Aldehid
Khi kh ha Clemmensen lin kt i C =C cng b kh theo. 1.4.4. Phn ng oxy ha Oxy ha bng cc tc nhn oxy ha v c Cc aldehyd b oxy ha to thnh acid carboxylic.
R C O H [O] R C O OH
Aldehyd
Acid
Phn ng ca aldehyd vi dung dch AgNO3 trong amoniac to Ag kim loi v acid hu c (phn ng Tollens). Phn ng ca aldehyd vi thuc th Fehling to oxyd ng Cu2O c mu gch. Nhng phn ng ny c dng nh tnh hp cht c chc aldehyd. Cc ceton ch b oxy ha bng cc cht oxy ha mnh, mch carbon b ct t to thnh acid.
242
O Cyclohexanon
HNO3 V2O5
Phn ng Cannizaro Aldehyd khng c nguyn t hydro v tr , c bit l aldehyd thm, di tc dng ca hydroxyd kim, kim th m c to thnh alcol v acid (aldehyd c nguyn t hydro ch tham gia phn ng aldol ha).
Ar C O H + Ar C O H Ar C O OH + Ar CH2OH
Aldehyd thm
Acid
Alcol thm
Nu hai aldehyd khc nhau u khng c nguyn t hydro v tr , tham gia phn ng loi ny gi l phn ng Cannizaro cho.
Ar C O + H C O H HO H C O + Ar CH2OH
H Aldehyd thm
OH Acid formic
Alcol thm
C th xem phn ng Cannizaro l phn ng oxy ha -kh hay l phn ng chuyn hydrid H - t nguyn t carbon ca nhm aldehyd ny n nguyn t carbon ca chc aldehyd kia. C ch xy ra nh sau:
O H
Ar
+ - OH
.. :O : Ar
:OH ..
C H
.. : O :Ar I :OH .. C H +
O H
C II
Ar
.. Ar C + Ar CH2O : .. I : OH II ..
O Ar I :O : .. C + Ar II
CH2OH ..
..
Trong phn ng Cannizaro cho, aldehyd formic ng vai tr chuyn hydrid H-. Phn ng Meerwein -Pondorf-Oppenauer un nng aldehyd hay ceton trong dung dch isopropanol c xc tc l isopropylat nhm th to thnh alcol bc nht hoc alcol bc hai.
R' R C O + CH3 CH3 CH OH [(CH3)2CH_O]3Al R' R CH OH + CH3 CH3 C O
Ceton
y l phn ng oxy ha - kh c nhiu ng dng trong cc phn ng ca hp cht t nhin chuyn ha chc aldehyd, ceton thnh alcol. 243
Aldehyd
Nhng phn ng ny c th xem l phn ng chuyn dch hydrid H- t isopropylat nhm [(CH3)2CHO]3Al, alcolat nhm (RCH2O) 3Al sang carbon ca nhm carbonyl trong aldehyd-ceton. 1.4.5. Phn ng th. Phn ng halogen ha Tc dng vi HCl Acid HCl cng vi Aldehyd - Ceton to hp cht 1,1-clorhydrin kh tch ring trng thi tinh khit. y l phn ng thun nghch.
O CH3 C CH3 + HCl CH3 Aceton + OH C CH3 + ClCH3 OH C CH3 Cl 2-Cloropropanol
Trong dung dch alcol, t 1,1-halogenhydrin to thnh -halogeno ether. halogeno ether tch ring c khi hn hp phn ng.
+ H2CCl + CH3OH H + OCH Cl
3
H2C
+ H+ Cl Clomethylmethylether H2C
OCH3
Tc dng vi PCl5 v PBr3 Aldehyd v Ceton tc dng vi phosphor pentaclorid hoc phosphos tribromid to gem -dihalogen.
O CH3CH2 C CH3 + PCl5 Butanon-2 CH3CH2 Cl C CH3 + POCl3 Cl 2,2-Diclobutan
3-Methylbutyraldehyd
(CH3)2CHCH2CHO+ PCl5
Phn ng Haloform Acetaldehyd v metyl ceton tc dng vi Natri hypohalogen NaOX to haloform.
244
+ 3NaOI CI3CHO
CHI3
HCOONa
Methylceton
ng dng phn ng ny nh tnh acetaldehyd v methylceton. Ngi ta thng tin hnh phn ng vi hn hp halogen, KOH v KI. Tc dng vi halogen Ceton tc dng vi halogen c xc tc nh sng, phn ng th halogen xy ra i vi hydro v tr .
O R C CH3 + Br2 h O R C CH2Br + HBr
2. Aldehyd - ceton cha no Aldehyd - ceton cha no c hai loi: Aldehyd - ceton cha no lin hp:
RCH=CHCH=O, RCH=CHCOR' Aldehyd - ceton cha no khng lin hp: RCH=CH(CH2)nCH=O, RCH=CH(CH2)nCOR'.
Aldehyd hoc ceton cha no lin hp hoc khng lin hp c cng s nguyn t carbon l ng phn ca nhau.
CH2=CH-CH2-CH=O CH3-CH=CH-CH=O
Crotonaldehyd
H = -6 kcal.mol-1
CH2
O C H
CH
O C
Nguyn t hydro ca nhm methylen (-CH2-) trong phn t vinylacetaldehyd rt linh ng, v n trn carbon v tr so vi nhm carbonyl. Vinylacetaldehyd c s enol ha. Ion enolat c n nh v c hin tng cng hng. (S enol ha d xy ra trong mi trng kim).
245
Anion tip nhn proton ca H2O. Proton ca nc tng tc trn oxy thu c dng enol; tng tc vo carbon th to butenal -3, nu xy ra carbon v tr thu c crotonaldehyd. Trong mi trng base s cn bng chuyn v pha to crotonaldehyd l ch yu (99,99%). S ngng t aldol ca aldehyd hoc ceton trong mi trng base hoc acid thng to thnh hp cht aldehyd, ceton cha no ,.
CH3 CH3C=CHCOCH3+ H2O 4-methyl-3- penten-2- on (mesytyl oxyd)
2 CH3COCH3
H2SO4
C ch phn ng:
OH+ CH3COCH3 + H+
OH _C CH3 CH3
CH3
. OH .
+
CH2= C_CH3
+ H+
+ H+
- H+
H2O +
+ _ _
246
+ OH
CH3_ C= CH _C_CH3 CH3
+ H+
Aldehyd v ceton cha no , cng c th c iu ch bng cch oxy ha cc alcol cha no tng ng (trong iu kin lin kt i khng b oxy ha). Cc alcol cha no c iu ch theo phng php Grignard.
CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 CH3 (80%) Retinal CH3 CH3 CHO
2.1. Tnh cht ca aldehyd - ceton cha no Aldehyd - ceton cha no lin hp th hin cc phn ng: 2.1.1. Phn ng cng hp Aldehyd - ceton cha no , th hin tnh cht ca mt alken (tnh cht ca lin kt C =C) cng nh tnh cht ca nhm carbonyl.
C6H5CH=CH_CO_CH3 + Br2 CCl4 (10-20o) C6H5CHBr_CHBr_CO_CH3 (52-57%)
CH2 = CH_COOH + 2 Ag
Phn ng cng hp xy ra trn 1 lin kt i (Cng hp 1, 2 thng thng) hoc 2 u ca h lin hp (Cng hp 1, 4 do lin hp). Cng hp 1,2
X Y C C C O + X Y C C C O hay X Y C C C O
Cng hp 1,4
X C C C O + X Y Y
C C C O
V d: Cng hp 1,2
O C6H5CH = CH _ C _ C6H5 CH3COOH CN O C6H5CH _ CH2 _ C _ C6H5 (93-96%)
+ KCN
247
H O
+ HCN
(C2H5)3Al
(85%) CN
V d: Cng hp 1,4:
+ CH2=CH_CH=O CH2=CH_CH_O Acrolein (aldehyd acrylic)
CH2=CH_CH=O + CH3SH CH3S_CH2_CH=CH_OH Acrolein Methylmercaptan (Metanthiol)
+ CH2_CH=CH_O
CH3S_CH2_CH2_CHO -Methylthiolpropionaldehyd
Aldehyd acrylic
Ty thuc iu kin, cc hp cht c kim s c cng hp 1, 2 hoc 1, 4 vi thuc th Grignard. Yu t lp th l quyt nh chiu hng ca phn ng. Cng hp1,2
CH3 H C=C H CH3 H C=C H
C_CH 3
+ CH3MgBr
+ H 3O
Cng hp1,4
O _ C_ C H C6H5CH = CH 6 5 H3O+ C6H5 C6H5 O _ CH _C_C H CH 6 5 2
+ C6H5MgBr
1,3,3-triphenyl-1- propanon
+ C6H5Li
+ (CH2 = CH)2CuLi
248
2.1.2. Phn ng kh ha Kh ha hp cht carbonyl cha no , c th xy ra lin kt i (C=C) hoc vo nhm carbonyl (C=O). Cht kh l LiAlH4 cng vo nhm carbonyl.
O Ether + LiAlH4
O
H2O
OH (97%)
+ NaBH4
C2H5OH
OH
OH
+
(59%) (41%)
+ H2
CH3 H
(100%)
2.2. ng dng ca cc hp cht aldehyd -ceton cha no Citral: L mt aldehyd cha no c 2 lin kt i. Gi tn theo danh php IUPAC l 3,7-dimethyl-2,6-octadienal. Citral ngng t vi aceton to -ionon l sn phm trung gian trong cng nghip tng hp vitamin A.
CH3 CH3 CHO CH3 CH3 CH3 O CH3 BF3 CH3 CH3 O CH3 CH3 -Ionon
Citral
+ CH3COCH3 HO CH3
Aldehyd cinnamic
249
Cc ceton lin hp b hydro ha rt chn lc. Vi H2 c xc tc, nhm carbonyl khng b hydro ha. Khi tc dng vi NaBH4 ch c nhm carbonyl b kh ha:
CH3_CH2_CO_CH3 H2 Pt CH2=CH_CO_CH3 Methylvinylceton NaBH4 CH2=CH2_CHOH_CH3
3. Aldehyd - ceton a chc Trong phn ny ch cp nhng hp cht c 2 nhm carbonyl. l nhng hp cht dialdehyd, diceton v hp cht ceton aldehyd. 3.1. Hp cht 1,2-Dicarbonyl (-1,2-Dicarbonyl) Glyoxal (Aldehyd oxalic: CHO-CHO) iu ch glyoxal bng phng php oxy ha paraaldehyd bng selen dioxyd SeO2 hoc oxy ha 1,2-etadiol bng oxy ca khng kh c Cu l xc tc nhit 250-300oC. Diacetyl (Butadion-2,3: CH3_CO_CO_CH3) Diacetyl ngng t vi hydroxylamin to diacetyldioxim (dimetylglyoxim). Dimetylglyoxim tc dng vi ion niken to phc, kh tan, mu .
H:O: C C N N
..
CH3 CH3
:O :
N N C C
CH3 CH3
CH3 CH3
- .. H :O: :O :
C C N + N + Ni + N N C C
CH3 CH3
+ Ni+ +
:O :
H Dimetylglyoxim
:O : H ..
:O :
Dibenzoyl (1,2-Diphenyletandion - Benzyl: C6H5_CO_CO_C6H5) Oxy ha benzoin thu c dibenzoyl. Dibenzoyl l tinh th mu vng, nhit nng chy 95oC. Kh ha dibenzoyl trong cc iu kin khc nhau th thu c cc sn phm khc nhau.
250
4H [ Sn/HCl]
- H 2O
C6H5 C C C6H5 O O Dibenzoyl 6H [Zn/Hg. HCl] - 2H 2O 4H2 /Ni - 2H2O
CH2 C C
CO H
C6H5 CH2
CH2
C6H5 1,2-Diphenyletan
Methylglyoxal (2-oxopropanal: CH3-CO-CHO) Methylglyoxal c iu ch bng cch oxy ha 2-oxopropanol (1hydroxypropanon, hydroxyaceton) bng selen dioxyd.
CH3 C CH2OH O 2-Oxopropanol SeO2 CH3 C CHO O Methylglyoxal
Methylglyoxal l sn phm trung gian trong chuyn ha carbohydrat. 3.2. Hp cht 1,3-dicarbonyl (-dicarbonyl: R-CO-CH2-CO-R) 3.2.1. iu ch Phng php quan trng iu ch hp cht 1,3-dicarbonyl l phn ng ngng t Claisen. Ceton tc dng vi ester ca acid carboxylic trong iu kin c mt base hu c nh alcolat natri RO-, natri amidid NaNH2...
CH3 C CH3 O Aceton + CH3 R'O C OR CH3 C CH2 C CH3 + ROH O O O Ester alkylacetat Acetoaceton (petandion,2,4)
C ch phn ng:
CH3 C CH3 :O : Aceton
CH2
R'O -
-R'OH
CH3
C CH2 :O : Carbanion
CH3
:O : ..
CH2
.. :OR
CH3
:O :
:O :
CH3
.. :OR
CH3 C CH2 :O : .. C CH3 :O : -RO CH3 C CH2 C CH3 :O : :O :
3.2.2. Tnh cht ha hc Tnh cht h bin Hp cht 1,3-dicarbonyl c dng h bin (tautomer, mesomer) ceton-enol. Dng enol c h thng lin hp v c kh nng hnh thnh lin kt hydro ni phn t. V vy hp cht acetoaceton tn ti ch yu dng enol. 251
R' R CH R" R
R' C
R" O..: .
CH3
CH2
CH3
CH3
CH
CH3
: O:
: O:
:O ..
Dng ceton
H ..
: O:
Dng enol
1,3-dicarbonyl
Cc phn ng ch yu ca hp cht 1,3-dicarbonyl Tnh acid: Hp cht 1,3-dicarbonyl c tnh acid mnh hn cc hp cht 1,2-dicarbonyl v cc aldehyd, ceton n chc. Nguyn nhn l nguyn t hydro ca lin kt C - H linh ng hn. Acetoaceton c pKa = 9, 0 ha tan c trong dung dch kim v tc dng vi natri kim loi gii phng kh hydro v to mt carbanion bn vng nh s lin hp.
CH3 C O CH2 C O CH3 + Na CH3 C O Na CH C O CH3 + 1/2 H2
CH3
C O - : .. :
CH
C :O:
CH3
CH3
C :O:
CH
C :O:
CH3
CH3
C :O:
CH
Carbanion
CH3 C :O : ..
To phc vi ion kim loi: Hp cht 1,3-dicarbonyl tc dng vi cc mui ca kim loi nng to phc bn, tan trong cc dung mi hu c nh ether, benzen, cloroform. Acetoaceton to phc vi Cu2+ thnh acetoacetonat ng c cng thc sau:
CH3 CH3 CH2 C C : O: + : O : Cu2+ CH3 C :O CH
Cu
C : O: O: C
CH3 + 2H+
: O: +
CH3 C
: O:
C
: O:
CH3 CH3 C CH
CH2
CH3
Acetoaceton
Acetoacetonat ng
Phn ng th C th alkyl ha hp cht 1,3-dicarbonyl. Hp cht 1,3-dicarbonyl tc dng vi dn xut halogen trong mi trng kim. Phn ng xy ra oxy to ether. Phn ng xy ra carbon to mch nhnh.
252
CH3
C - : O: ..
CH
C :O :
CH3
RX
CH3
C :O :
R
CH
C :O :
CH3 Th vo O
CH3
C :O:
CH
-X C : O: CH3 CH3
C :O :
CH
C :O :
CH3 Th vo C
Ct mch carbon un nng hp cht 1,3-dicarbonyl vi cc kim mnh, mch carbon b ct t to thnh mui ca acid v ceton.
CH3 O C CH2 O C HO CH3
to
CH3
O C
O-
CH3
O C
CH3
4. QUINON 4.1. Danh php Quinon c cu to nh l cyclohexadiendion. Theo qui c, gi tn hp cht quinon theo dn xut ca benzen l benzoquinon, dn xut ca toluen l toluquinon... V vy thut ng quinon c xem l t gc gi tn nhng hp cht thuc loi ny.
O O O O CH3 O O CH3 OH
O Toluquinon
O Antraquinon-9,10
O Phthiocol
2-Hydroxy-3-methylnaphthoquinon-1,4
2-Clorobenzoquinon-1,4
4.3. Tnh cht ha hc 4.3.1. Cn bng oxy ha -kh. Cc hp cht 1, 2 v 1,4-dihydroxybenzen b oxy ha to thnh quinon. Ngc li, kh ha quinon th to thnh hp cht dihydroxybenzen. 253
OH
CH3
OH
Qu trnh oxy ha -kh quinon -hydroquinon c nhiu ng dng. 4.3.2. Phc chuyn in tch Phc chuyn dch in tch c to thnh l s kt hp hai phn t. Mt phn t cho electron v phn t th hai nhn electron. Phn t cho in t l phn t c cc nhm -OH, -OCH3, -N(CH3)2, -CH3 gn trn nhn benzen. Phn t nhn in t c cc nhm ht electron nh nhm nitro trong acid picric, quinon. S thay i mu t cc phn t ban u xc nhn s to phc chuyn in tch. Phc chuyn in tch quinhydron c mu xanh lc l mt v d.
O + O Quinon OH Hydroquinon OH O Quinhydron OH O OH
4.3.3. Cc phn ng ca quinon Phn ng cng hp Quinon l hp cht carbonyl cha no, c phn ng c trng ca lin kt i
O + HCl O OH OH Cl
254
-Cl
OCOCH3
- CH3COOH OCOCH3
Cc cht c cu trc quinon thng c mu. Quinon l thnh phn cu to c bn trong cc cht mu.
HOOC O HO COOH O Lauson O Antraquinon
HO
O COOH Muscaruphyn
255
Bi tp
1. Vit cng thc cu to ca cc hp cht c tn gi sau: a. 5-Methylhexanal; b. 4-Hydroxy-3-metoxybenzaldehyd; c. Butyroaldehyd; d. Methylethylceton; e. Methylbenzylceton; f. Acetophenon; g. Benzophenon. 2. T C6H5CH2CH2Cl hy tm phng php iu ch phenylacetaldehyd. 3. Chn cc phng php thch hp hy iu ch cc cht sau t cc nguyn liu cho: a. iu ch methylethyl ceton t sec -butanol. b. iu ch methyl n -hexylceton t alcol caprylic. c. iu ch methyl allylceton t acetaldehyd v allylbromid. d. iu ch aldehyd cinnamic t acetylen v benzaldehyd. 4. So snh kh nng phn ng ca nhm carbonyl trong cc hp cht sau: Aceton, diethylceton, acetaldehyd, cloral, diisopropylceton, benzaldehyd, benzophenon 5. Vit phn ng ca benzaldehyd vi cc cht sau: a. Aceton; b- Hydroxylamin; c- Phenylhydrazin; d- Nitrometan; e-Anilin. 6. Vit phn ng ca citral vi cc cht sau: a. H2/ Ni; a. PCl5; b. Zn/HCl; c. NaBH4; d. LiAlH4.
7. Vit phn ng ca Acetophenon vi cc cht sau: b-Cl2/ nh sng; c- Hn hp Br2, KOH, d-Semicarbazid.
HO- ac HO - loang
KCN HO-
a- Benzaldehyd
b- Acetaldehyd
c- p-Tolualdehyd
d- Benzaldehyd + Formaldehyd
e- Benzaldehyd + Anilin
9. Vit cng thc cu to ca cc cht sau: a. o-Benzoquinon; c. Naphtoquinon-1,4; b. p-Benzoquinon; d. Antraquinon-9,10
10. Trnh by cc phn ng c trng ca aldehyd v ceton lin hp. 11. Ngi ta thng s dng nhng loi hp cht c nhm carbonyl loi no to phc vi cc ion kim loi Ni2+, Cu2+ 256
Chng 20
ACID CARBOXYLIC
Mc tiu hc tp 1. Gi c tn cc hp cht acid n chc v a chc. 2. Trnh by v so snh c tnh cht ha hc ca acid carboxylic mch thng v acid carboxylic thm. Ni dung 1. Cu to Acid carboxylic l nhng hp cht hu c c nhm chc carboxyl -COOH C th vit cng thc nhm carboxyl dng cu to khai trin, cu to rt gn hay dng phn t.
:O: .. R C O H ..
R_COOH
R_CO2H
R c th l hydro, gc hydrocarbon aliphatic R hay gc aryl Ar Trong 4 orbital ca nguyn t carbon ca nhm carboxyl th 3 orbital trng thi lai ha sp2 trong cng mt phng v to lin kt vi gc R, nhm OH v oxy. Orbital p cn li lin kt vi orbital p ca oxy trong nhm carboxyl to lin kt . di v gc lin kt ca acid formic c trnh by trong bng 20-1.
Bng 20.1: Cu to ca acid formic (HCOOH)
H O H Acid formic
Lin kt
C O
C=O CO CH OH
trng thi rn, lng v trng thi hi, acid carboxylic tn ti dng dimer.
O ... H O R C O H ... O C R
257
2. Danh php C 2 loi danh php quan trng. Danh php thng thng v danh php IUPAC. Danh php thng thng phn nh ngun gc ca acid. Danh php IUPAC:
Tn Hydrocarbon tng ng + tip v ng OIC
nh s: nh s trn mch chnh di nht cha chc acid. S 1 bt u t chc acid. Nu acid c phn nhnh th c tn nhm th v v tr gn vo mch chnh. Dng cc ch ci , , , xc nh v tr cc nguyn t carbon ca mch chnh. Ch ci bt u t nguyn t carbon sau nhm acid. Cng c th xem acid hu c l dn xut ca hydrocarbon. Hydro c thay th chc acid. Chc acid c tn gi l carboxylic.
Tn hydrocarbon tng ng vi gc R + carboxylic.
HCOOH CH3COOH CH3CH2COOH CH3(CH2)2COOH CH3(CH2)3COOH CH3(CH2)4COOH CH3(CH2)5COOH CH3(CH2)6COOH CH3(CH2)7COOH CH3(CH2)8COOH CH3(CH2)10COOH CH3(CH2)12COOH CH3(CH2)14COOH CH3(CH2)16COOH CH=CHCOOH
Acid formic Acid acetic Acid propionic Acid butyric Acid valeric Acid caproic Acid nantic Acid caprylic Acid pelagonic Acid capric Acid lauric Acid myristic Acid palmitic Acid stearic Acid acrylic Acid metacrylic
Acid metanoic Acid etanoic Acid propanoic Acid butanoic Acid pentanoic Acid hexanoic Acid heptanoic Acid octanoic Acid nonanoic Acid decanoic Acid dodecanoic Acid tetradecanoic Acid hexadecanoic Acid octadecanoic Acid propenoic Acid 2-methylpropenoic
101 118 141 164 186 205 223 239 255 270 299 251 267 142 163
258
Cng thc
t oc
t os
pKa
CH3 H
C C
H COOH
(CH2)7COOH
Acid crotonic
Acid E-2-butenoic
71,6
189
4,69
CH3(CH2)7 H
CH 3(C H 2) 7 H
Acid oleic
Acid Z -9-octadekenoic
16.3
C C
C C
H (CH 2) 7 COO H
Acid elaidic
Acid E - 9-octadekenoic
45
HCCOOH
9.0 -
144 -
COOH
121
249
4,17
COOH
Acid phenylacetic
Acid 2-phenyletanoic.
76,7
265
4,26
Acid cinnamic
Acid-E-3phenylpropenoic
135
300
4,44
Khng phi tt c cc loi acid u c th gi tn theo phng php c tip v ng oic. V vy c th gi tn theo phng php carboxylic. c bit vi hp cht vng thng gi theo danh php carboxylic.
COOH Acid cyclohexan carboxylic CH3 COOH Acid 1-methylcyclohexan carboxylic
3. Phng php iu ch C mt s phng php ch yu sau. 3.1. Thy phn hp cht nitril R_CN Thy phn hp cht nitril to acid v amoniac.
R_CN + 2H2O R_COOH + NH3
259
KOH
3.2. Carboxyl ha hp cht hu c 3.2.1. Hp cht c kim tc dng vi kh CO2 to mui carboxylat
R MgX + CO2 R Li + CO2 R COOMgX R COOLi H2O H2O R COOH + R COOH + HOMgX LiOH
3.2.2. Hydrocarbon thm tc dng vi phosgen COCl2 Thy phn acylclorid hnh thnh v thu c acid .
Ar H + Cl Cl C O ACl3 Ar C O Cl + H2O - HCl Ar COOH
- HCl
3.3. Oxy ha alcol bc nht v aldehyd (xem alcol, aldehyd-ceton) 3.4. Tng hp acid t ester malonat - Tng hp malonic Ester malonic ROOCCH2COOR v dn xut R'X l nguyn liu c bn iu ch acid carboxylic. Ester malonic ROOCCH2COOR l nguyn liu ph tr c bn chuyn dn xut halogen R'X thnh R'CH2COOH.
R'X
Phn ng xy ra nh sau:
R'CH2COOH
Khi c xc tc base, ester malonic chuyn thnh tc nhn i nhn ROOCCHCOOR v sau tc dng vi dn xut halogen. Tip theo l qu trnh thy phn ester v decarboxyl ha to thnh acid carboxylic.
260
ROOCCHCOOR
+ C 2 H 5 OH
ROOCCHCOOR + R'X H+
ROOCCHCOOR R'
+X-
Decarboxyl hoa
Vi phng php ny c th iu ch cc acid carboxylic c mch carbon thng hoc phn nhnh v s carbon ty thuc vo s la chn dn xut halogen. 3.5. Thy phn ester Thy phn ester trong mi trng acid thu c acid v alcol.
RCOOR' + HOH H+ RCOOH + R'OH
Thy phn ester trong mi trng kim (phn ng x phng ha) thu c mui ca acid v alcol.
RCOOR' + NaOH RCOONa + R'OH
Trong thc t ng dng phng php ny sn xut x phng t ngun nguyn liu du thc vt v m ng vt (xem thm phn ester). 3.6. S dng cc phn ng Thy phn hp cht trihalogen, phn ng Perkin u thu c acid (xem phn hp cht halogen v phn ng Perkin) 4. Tnh cht l hc Tnh cht l hc ca acid carboxylic ph thuc rt nhiu vo s cng kt cc phn t do lin kt hydro gy nn. Lin kt hydro acid carboxylic bn hn lin kt hydro ca alcol v nhm OH ca acid phn cc mnh hn. Acid carboxylic tn ti nhng dimer vng ngay c trng thi hi v tn ti dng polymer mch thng.
O ... H O R C O H ... O Dang dimer C R
. ; .. H
R C
H ...
C R
O ... H O
R C
...H
C R
O ... H O
R C
O.
..
261
Tt c cc acid carboxylic l cht lng hoc rn (bng 20-2). Acid thm u l cht rn. Nhit si ca acid no mch thng khng phn nhnh tng dn theo trng lng phn t. Cc acid c s carbon chn c nhit nng chy cao hn acid c s carbon l trc v sau . Acid c s carbon < 4 tan v hn trong nc. Gc R l gc thn du (lipophile). Nhm COOH l nhm thn nc (hydrophile).Khi gc R cng tng th lin kt hydro ca nhm carboxyl vi nc khng lc gi ton b phn t acid trong nc. Cc acid c s carbon >11 hon ton khng tan trong nc. Trn quang ph IR dao ng ha tr ca nhm OH trong vng 3000-2500cm-1 (trong acid khng c lin kt hydro l OH =3550cm-1). Vch c trng ca nhm C =O cng tng t ph ca aldehyd nhng m rng hn. Trong vng t ngai, nhm carboxyl hp th bc sng ngn hn nhiu so vi nhm carbonyl. V d: Hp cht H CH3COOH CH3CHO 5. Tnh cht ha hc Nhm carboxyl l t hp ca 2 nhm carbonyl C =O v nhm hydroxyl (carboxy) do c tn gi l carboxyl. Hai nhm ny c nh hng ln nhau rt mnh do s lin hp ca orbital v cp in t khng lin kt ca oxy trong nhm OH. Kt qu l lin kt OH ca acid yu hn so vi alcol v in tch dng +ca carbon trong nhm carboxyl t hn so vi aldehyd.
O R C O .. H Acid R C O OH
197 nm 293 nm
max 60 12
..
O R C H Aldehyd
Nhm carboxyl v gc R c nh hng qua li ln nhau. C 4 loi phn ng c bn ca acid carboxylic nh sau:
O
1-
R C O H O
Phn ng lm t lin kt OH l cc phn ng: Phn ly acid, to mui vi kim loi v.v...
2-
R C YO H
262
3-
O R C O H O R C O H
4-
5.1. Phn ng lm t lin kt OH 5.1.1. S phn ly acid carboxylic trong dung dch Xy ra theo cn bng:
CH3COOH + H2O + CHCOO - + H3O Ka =
- + [CHCOO ][H] = 1,8.10-5M [CH3COOH]
Gi tr pKa ca mt s acid trnh by trong bng 20.3. Hng s phn ly ca acid benzoic bin i theo bn cht v v tr cc nhm th trong vng benzen.
Bng 20.3: Gi tr pKa ca mt s acid benzoic c nhm th
V tr Nhom the CH3 4,37 4,27 3,91 OCH3 4,47 4,09 4,09 OH 4,54 4,08 2,98 Cl 3,98 3,83 2,94 NO2 3,43 3,49 2,17
Ion RCOO- gi l ion carboxylat. S phn b mt in t trong ion o carboxylat ng u trn 2 nguyn t oxy v di C _O u bng 1,27A 5.1.2. Tc dng vi kim loi, oxyd, hydroxyd kim loi, mui acid yu. Nguyn t hydro ca acid c thay th bng kim loi. 2 RCOOH + Na 2 RCOOH + MgO RCOOH + NaOH 2RCOONa + H2 (RCOO)2Mg + H2O RCOONa 2RCOONa + H2 O + H2O + CO2
2 RCOOH + Na2CO3
Mui ca acid gi l x phng. X phng natri, kali d tan trong nc. Tc dng ty ra ca x phng l do gc R c s carbon ln l gc thn du, nhm
263
COO - l gc thn nc. Cc phn t nc bao quanh nhm COO -. Cc gc R c tc dng bao bc cc cht bn, du m khng tan trong nc. Do cc cht bn b nc li cun theo x phng.
H2O -
H2O -
H O
- -
H2O
H O 2
H2O -
H2O -
- H2O - H O - 2
C ch phn ng:
O R C O H O .. R C O :..
+ CH2 N N :
O .. R C O :.. O R C OCH3
+ +
+ CH3 N N :
CH3 N N: +
:N N :
5.2. Phn ng vo nhm carboxyl -Phn ng cng v tch Nhm carboxyl phn cc. Mt in t tp trung trn nguyn t oxy. in tch dng trn nguyn t carbon.
O R C O H O R C O H +
Phn ng cng hp i nhn vo nguyn t carbon sau xy ra s tch. 5.2.1. Phn ng cng i nhn c xc tc base. Tc dng vi amoniac.
CH3CH2CH2COOH + NH3 Acid butanoic
185o
264
C ch chung:
O R C O H OR C O H + NH3 .. + Cong ai nhan OR C OH NH3+ O O + R C OH2 R C NH2 + H2O NH2 Tach nc
H2O H2SO4
5.2.3. Phn ng cng hp i nhn c xc tc acid - Phn ng ester ha Acid tc dng vi alcol to ester. Acid v c l xc tc. Alcol l tc nhn i nhn.
R COOH + R' OH
H+
R COOR' +
H2O
Phn ng ester ha l mt phn ng thun nghch. Hn hp trng thi cn bng c khong 65% ester v nc sinh ra, 35% acid v alcol cha phn ng. Hiu sut phn ng ester ha ph thuc nng ca cht phn ng hoc phng php tch ester hay nc ra khi mi trng phn ng (nh lut Le Chtelier). C ch phn ng nh sau:
H+ R C OH + Xuc tac acid OH + R C OH + R' OH .. O OH + R C OH OH R C OH HOR' + + H+ OH R C OH OR' + H+
..
.. : OH
+ H2O
H+ Xuc tac
265
Alcol l tc nhn i nhn c chng minh bng phng php s dng alcol c oxy ng v 18. Ester to thnh c oxy 18, nc c oxy 16 chng t nhm OH ca acid b tch ra.
+ OH
16 18
CH3 C OH +
CH3 OH ..
Cong ai nhan
18
+ H2O
16
Phn ng th nhm OH ca acid bng cc halogen Acid tc dng vi thionylclorid SOCl2, phosphorpentaclorid PCl5, phosphor tribromid PBr3 to ra sn phm acylhalogenid RCOX (X= Cl, Br).
O CH3 O C OH + Cl S Cl Thionyl clorid O C OH + PCl5 Phosphor pentaclorid O 3 C OH + PBr3 3 Phosphos tribromid O CH3 C Cl + HCl + SO2 Acetyl clorid O C Cl + HCl + POCl3 Benzoyl clorid O C Br + H3PO3 Benzoyl bromid
5.3. Phn ng decarboxyl ha (loi nhm carboxyl) Kh nng decarboxyl ha ph thuc vo cu to ca acid. Acid c nhm ht in t d b decarboxyl hn. Acid formic b decarboxyl to H2 v CO2 hoc H2O v CO ty iu kin phn ng.
HCOOH Tia t ngoai
Os
H2 + CO2 H2O + CO
HCOOH
H2SO4 ac
V d:
266
Mui bc ca acid carboxylic d b decarboxyl ha khi c mt ca brom to dn xut halogen tng ng (Phn ng Hunsdiecker). Phn ng xy ra theo c ch gc t do.
C6H5CH2COOAg + Br2 CCl4 76oC C6H5CH2Br + CO2 + AgBr
5.4. Phn ng ca gc hydrocarbon 5.4.1. Phn ng oxy ha Gc alkyl c th b oxy ha to hp cht acid oxocarboxylic. Phn ng oxy ha nh xc tc men to acid -oxocarboxylic ng vai tr quan trng trong chuyn ha cht bo.
R_CH2_CH2_COOH
Enzym
5.4.2. Phn ng halogen ha gc alkyl Phn ng th xy ra gc hydrocarbon c cc trng hp sau: Brom ha c mt ca phosphor. Phn ng th xy ra v tr .
R CH2 COOH + Br2 P R CHBr COOH Br2 P R CBr2 COOH
CH3_CH2_CH2_COOH
Cl2
267
Nhm carboxyl lm cho gc thm c hot tnh thp. V vy acid benzoic khng tham gia phn ng Friedel -Craft. 5.4.4. Cc acid cha no th hin cc phn ng ca lin kt
CH2
CH
COOH + Br2
CH2Br
CHBr
COOH
6. Acid carboxylic cha no Acid khng no l nhng acid cha ni i hoc ni ba. Mt s acid cha no trnh by trong bng 20-2. Acid carboxylic cha no c th lin hp hoc khng lin hp. Acid carboxylic cha no khng lin hp bn hn acid cha no lin hp.
CH3C = CH_CH2_COOH acid 4-methyl-3- pentenoic CH3 CH3 CH3CH _ CH = CH_COOH acid 4-methyl-2- pentenoic
6.1. iu ch Cc phng php iu ch acid cha no cng ging phng php iu ch alken v iu ch acid no. Acid carboxylic cha no v cc dn xut ca n c iu ch t cc hp cht cha no tng t. 6.1.1. T dn xut halogen cha no RX RCOOH
CH2 = CH_CH2_Cl Allylclorid CuCN CH2 = CH_CH2_CN dd HCl CH2 = CH_CH2_COOH Acid vinyl acetic (52-62%) (Acid 3-butenoic)
6.1.2. Tch loi HX khi ester hoc -halogenoacid Cc ester hoc acid c halogen v tr c th b tch loi to thnh acid cha no. Cc tc nhn base c vai tr quan trng trong qu trnh tch loi to ra cc acid cha no c v tr ni i xc nh. V d di y chng t iu :
268
CH3
CH3(CH2)9CBr _COBr
CH3
CH3OH
(CH3)3COK (CH3)3COH
CH2 CH3 CH3(CH2)9C _COOC(CH3)3 CH3(CH2)8CH = C _COOCH3 ddKOH ddKOH H+ CH2 CH3(CH2)9C _COOH Acid 2- decyl propenoic H+ CH3 CH3(CH2)8CH = C _COOH (68-83%) Acid 2-methyl-2- dodekenoic
Nhn xt: Cc base (CH3OK; Quinolin) c tc dng tch loi trc tip to lin kt i. Acid cha no n gin nht l propenoic (acid acrylic). Nitril tng ng l CH2 =CH_CN (acrylonitril). Chng l nguyn liu quan trng trong cng nghip cht polymer. iu ch acrylonitril bng cch oxy ha propen c xc tc vi amoniac.
CH3CH=CH2 + 3 O2 + 2NH3 450o Xuc tac 2 CH2=CH_CN + 6 H2O
Cc ester cha no c nhiu trong thin nhin. Cc acid cha no thng gp:
Acid Oleic Acid Ricinoleic Acid Linoleic Acid Linolenic CH3(CH2)7CH=CH(CH 2)7COOH CH3(CH2)5CHOHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH CH3(CH2)4CH=CHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH CH3CH2CH=CHCH 2CH=CHCH 2CH=CH(CH 2)7COOH
6.2. Tnh cht ha hc Th hin tnh cht cha no ca lin kt v tnh cht ca nhm carboxyl. Acid cha no c mt s tnh cht c trng nh: Tnh acid mnh hn acid no tng ng.
CH3CH2CH2COOH pKa= 4,82 CH3CH=CHCOOH pKa= 4,6
269
CH2 CH CH2
CH2 C
+ H+ OH
CH2
CH2
CH2 CH3 CH
CH2 C O
+ CH3 CH .. C O HO
Acid allylacetic
O Valerolacton
Acid , cha no kh to lacton. Vng lacton bn vng khi c vng 5, 6 cnh. 7. Acid a chc - polyacid Cc diacid c trnh by trong bng 20-4.
Bng 20.4. Cng thc, tn gi v gi tr pKa ca mt s diacid
Cng thc Tn gi tco pKa1 pKa2
Acid Oxalic, Etandioic Acid Malonic, Propandioic Acid Succinic, Butandioic Acid Glutaric, Pentandioic Acid Adipic, Hexandioic Acid Pimelic, Heptandioic Acid Suberic, Octandioic Acid Azelaic, Nonandioic Acid Sebacic, Decandioic Acid Maleic z-2-Butendioic
189,5 135,6 185. 97,5 153 104 142 106 134 137
HOOC H HOOC H
C C
COOH H H COOH
287
3,02
4,38
208
2,58
5,62
346
270
Tnh cht ha hc Nhm acid nh hng qua li ln nhau. Tnh acid ca diacid mnh hn monoacid. Tnh acid ca diacid gim dn khi chc acid cng xa nhau. Diacid to 2 mui, 2 ester.
KOH - H2O C2H5OH, H+ - H2O COOH COOK KOH - H2O COOK COOK COOC2H5 COOC2H5 Diethyl ftalat
COOH COOH
to to
HOOC_CH2_COOH
CH2 CH2
C O C + H2O
Acid Succinic
COOH COOH Acid Ftalic
O Anhydrid Succinic
C C O O O Anhydrid Ftalic + H2O
Bi tp
1. Gi tn cc cht sau theo danh php IUPAC:
a- ClCH2CH2CH2CH2COOH b- (CH3)3CCH2CH2CH2COOH c- CH3CH2CH(CH3)CH2CHCOOH d- CH2=CHCH=CHCOOH
2. Acid formic c hng s phn ly Ka = 1,77.10-4M. Tnh gi tr pKa. Tnh nng ca ion formiat trong dung dch acid formic 0,1M.
271
b-HOCH2CH2CH2CH2CH2CH2Br c- CH3CH2CH2CH2CH=CH2
4. Vit phng trnh phn ng ca acid 3-methylpentanoic vi cc cht sau: a. Diazometan trong ether. b. Tc dng vi NaOH v tip theo vi metyl iodur trong dioxan. 5. Vit phng trnh phn ng ca acid hexanoic vi: a. Ethanol c mt H2SO4 m c. c. Phosphor pentaclorid. 6. Trnh by c ch phn ng ester ha.
CH3COOH + C2H5OH H2SO4 CH3COOC2H5 + H2O
272
Chng 21
Mc tiu 1. Trnh by c s hnh thnh cc loi dn cht acid carboxylic v nguyn tc chung gi tn chng. 2. Nu c tnh cht ha hc ca cc dn cht acid carboxylic.
Ni dung
Khi thay th nhm OH ca acid carboxylic bng nhng nhm th khc nhau thu c cc dn xut nhm chc ca acid carboxylic.
R C O R C O
OH Acid carboxylic
R C
O
Hal (F , Cl, Br , I) O C R
Halogenid acid
R C
O
OR'
Ester
O R C O O
Anhydrid acid
R C
O
NR2
Amid
R C
Acid Hydroxamic
NHOH
R C
O
NH NH2
Hydrazid
R C
O
N3
Azid
R_CN
Nitril
O R C O OH
Peroxyacid
R R
C C O
Ceten
273
Cng c th xem nitril l dn xut ca acid khi thay th nhm OH v C =O ca acid bng nguyn t nit -N. Ceten cng c th xem l dn xut ca acid carboxylic. Chng ta s nghin cu mt s dn xut quan trng: Ester, halogenid acid, anhydrid acid, amid, nitril v ceten. 1. Ester Ester l sn phm th nhm OH ca acid carboxylic -RCOOH bng nhm alkoxy R'O ca alcol (hay nhm aroxy ArO - ca phenol). Bng 21-3 trnh by cc ester.
RCOOH RCOOR'
Gc lin kt ()
1.2. Danh php C th xem ester nh l mt mui ca acid hu c. Cch gi tn ca ester l c tn gc alkyl ca alcol v c tn acid tng ng thay ''ic" ca acid bng " at"
Tn gc alkyl ca alcol + Tn ca carboxylat tng ng
O Goc alkyl cua alcol O CH3 C O CH2CH3 Ethyl acetat Ethyl etanoat CH3 O CH3 CH C O CH(CH3)2 Isopropyl isobutyrat Isopropyl-2-methylpropanoat
R C O R' Alkylcarboxylat
274
d20 4
0,975 0,917 0,924 0,901 0,887 0,882 0,871 0,898 0,832 1,094 1,051 1,235 1,148
HCOOCH3 HCOOC2H5 CH3COOCH3 CH3COOC2H5 CH3COOC3H7n CH3COOC4H9 CH3COOC5H11 CH3CH2CH2COOCH3 CH3(CH2)14COO(CH2)15CH3 C6H5COOCH3 C6H5COOC2H5 C6H5COOC6H5
Methylforniat Ethylformiat Methylacetat Ethylacetat n-Propyl acetat Butyl acetat Amylacetat Methylbutyrat Cetylpalmitat Methylbenzoat Ethylbenzoat Phenylbenzoat Dimethyl oxalat
- 99,9 - 80,5 - 98,1 - 83,6 - 92,5 -76,8 -78,5 -95,5 55,5 - 12,5 - 34,6 70,0 - 54,0
31,5 54,3 57,1 77,1 101,6 126,5 142,6 102,3 199,6 212,6 314,0 163,8
Diethyl oxalat
- 40,6
185,4
1,078
Dimethyl malonat
- 62,0
181,0
1,151
CH2COOCH3 CH2COOCH3
o-C6H4(COOCH3)2
Dimethyl succinat
19,5
192,8
1,120
Dimethyl ftalat
49,5
1.3. Phng php iu ch 1.3.1. Phng php ester ha. Xem phn alcol v acid.
RCOOH + R'OH CH3COOH H2SO4 RCOOR' + H2O H2SO4 CH3COOC2H5 + H2O
+ C2H5OH
Nh vy c khong 66% c chuyn ha thnh ester. Mun tng hiu sut ester, tc l chuyn dch cn bng v pha bn phi, ta c th tng nng ca 275
mt trong 2 cht phn ng (alcol hoc acid) hoc tch sn phm (ester hoc nc) bng cch chng ct. Phn ng ester ha xy ra chm. Hn hp ng phn t ca CH3COOH v C2H5OH nhit phng cn khong 16 nm mi t ti cn bng. tng tc phn ng, ngoi vic un nng hn hp, ngi ta cn dng cc cht xc tc nh H2SO4 m c, HCl khan... 1.3.2. Acyl ha alcol bng anhydrid acid. Xem phn alcol
ROH + (R'CO)2O RCOOR' + R'COOH.
1.3.4. Phn ng Claisen - Tishenco. Xem phn acid 1.3.5. Phn ng gia mui ca acid carboxylic vi dn xut halogen RCOONa + R'Cl RCOOAg + R'Br 1.4. Tnh cht l hc Ester thng c mi thm. t tan trong nc. Ester c trong cc loi tinh du, cht bo v sp. Mt s tnh cht vt l ca ester trnh by trong bng 21-3. 1.5. Tnh cht ha hc 1.5.1. Phn ng thy phn Thy phn trong mi trng acid RCOOR' + NaCl RCOOR' + AgBr
RCOOR' +
H2O
RCOOH + R'OH
C ch phn ng thy phn Phn ng ester ha l phn ng thun nghch. i vi ester ca alcol bc nht v bc hai th c ch thy phn l phn ng ngc li ca phn ng ester ha c trnh by trong phn acid. i vi ester ca alcol bc ba th c ch thy phn c xc tc acid nh sau:
276
O CH3 C + OH
CH3
+OH + H+ CH3 C
CH3
CH3 C O : C CH3
OH CH3 C O
H2 O
CH3 +C CH 3 CH3
HO C CH3 CH3
CH3
+ H+
Thy phn trong mi trng base Cn gi l phn ng x phng ha. Thy phn ester trong mi trng base to mui carboxylat l phn ng khng thun nghch. V alcol to thnh c tnh acid yu hn tnh acid ca acid carboxylic.
RCOOR' + HO- RCOO- + R'OH
+ HO -
O OR' OH
O
R C
R C
: OR'
R C OH
R'O -
OH
O R C OH +
R'O -
O R C O+ R'O H
1.5.2. Phn ng chuyn i ester Khi un ester vi alcol c xc tc acid hoc natri alcolat xy ra phn ng trao i ester.
O R C O R'
+ R"OH
H+
O R C
O R" + R'OH
CH2=CH_COOC4H9 + CH3OH
CH2=CH_COOCH3 + C4H9OH
CH3C6H4SO3H
277
Acid hydroxamic
1.5.4. Phn ng vi hp cht c kim to alcol bc ba (Xem cht c kim) 1.5.5. Phn ng kh Ester b kh bng LiAlH4, NaBH4 v hn hp Na + alcol (phn ng Buve Blanc) to ra alcol bc nht.
R COOR' 4[H] R CH2OH + R'OH Na+ C2H5OH CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOC4H9 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7CH2OH + HOC4H9 Butyl oleat Alcol oleic
1.5.6. Phn ng ca nhm methylen linh ng Phn ng ngng t Claisen. Khi c tc dng ca natri kim loi hoc natri alcolat, hai phn t ester c th ngng t vi nhau to ester ca acid -cetocarboxylic.
O R C OC2H5 + R' H CH COOC2H5 NaOC2H5 O R C R' CH COOC2H5 + C2H5OH
Triacylglycerin Triglycerid
278
R1, R2, R3 l cc gc hydrocarbon no hoc cha no, khng phn nhnh c t 11-19 nguyn t carbon. Lipid cng c th l ester ca acid bo v acid phosphoric. Cc acid bo thng gp nh: Acid lauric Acid palmitic Acid stearic Acid oleic Acid linoleic CH2(CH2)10COOH, CH3(CH2)14COOH CH3(CH2)16COOH; CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH, CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH,
Tripalmitatglicerin
2. Anhydrid acid Hai phn t acid b loi nc to thnh anhydrid acid. Cng thc chung:
O R C OH OH R C O Acid R C
O O R C O Anhydrid acid
CH2 C
O Anhydrid succinic
279
Tn gi Anhydrid acetic Anhydrid propionic Anhydrid n-butyric Anhydrid n-valeric Anhydrid stearic.
Anhydrid succinic
119,6
261,0
(C6H5CO)2O
O C O C O
Anhydrid benzoic
42,0
360,0
Anhydrid phtalic
132,0
284,0
CH CH
C C
O O O
Anhydrid maleic
53,0
3. Ceten (CH2 = C = O) C th xem ceten l anhydrid acid khi phn t acid b loi mt phn t nc.
CH2 C H OH Acid CH3 CH C Methylceten O CH3 C C O O CH2 C Ceten R CH C O R C C O O + H2O
CH3
R'
Dimethylceten
Alkylceten
Dialkylceten
280
.. O ..
CH2
+ C
.. O: ..
H+
CH2
+ C
.. OH ..
B-
CH2 C
.. OH ..
B
CH3 C
O .. B
..
CH3 C R C
NH3
CH3 C
Amid
4. Halogenid acid acyl halogenid Thay nhm OH ca acid carboxylic bng halogen (X) thu c halogenid acid. RCOOH 4.1. Cu to Nguyn t halogen c cp in t khng lin kt lin hp vi lin kt ca nhm C=O v vy phn t acyl halogenid c cc trng thi nh sau: RCOX
.. :O
CH3 C Cl : ..
.. : O: ..
CH3 C + Cl : ..
Acetyl clorid
O CH3 C Cl
281
4.2. Danh php c tn acid nhng thay tip v ng ca acid " ic" thnh "yl" hoc "oic"thnh " oyl" v c tn ca halogen CH3COCl CH3CH2COF Acetyl clorid, Etanoyl clorid
Acetylflorid, Etanoylflorid Acetylclorid, Etanoyl clorid Acetylbromid, Etanoyl bromid Cloroacetylclorid Propionylclorid n-Butyrylclorid Isobutyrylclorid n-Valerylclorid Isovalerylclorid n-Caproylclorid Caprylclorid Stearylclorid Benzoylclorid
CH3COF CH3COCl CH3COBr CH2ClCOCl CH3CH2COCl CH3CH2CH2COCl (CH3)2CHCOCl CH3CH2CH2CH2COCl (CH3)2CHCH2COCl n-C5H11COCl CH3(CH2)6COCl CH3(CH2)16COCl C6H5COCl
20,5 52,0 76,7 105,0 80,0 102,0 92,0 128,0 113,0 153,0 196,0 215,0 197,0
0,993 1,104 1,520 1,495 1,065 1,028 1,017 1,016 0,975 1.212
4.3. Mt s tnh cht ha hc thng ng dng 4.3.1. Hp cht halogenid acid rt d thy phn to acid
O R C Cl + H2O O R C OH + HCl
282
5. Amid Thay th nhm OH ca acid carboxylic bng nhm NH2 thu c amid.
O R C OH Acid O R C NH2 Amid O R C NHR' R' R C N R" Amid the O
5.1. Danh php c tn acid c s carbon tng ng nhng thay tip v ng " ic" hoc "oic" bng tip v ng "amid" Chc CONH2 cn c gi l carboxamid
O H C NH2 O CH3 C NH2 O CH3CH2 C NH2 O H C N(CH3)2 O CH3CH2CH2 C NHCH3
CONH2
CONH2
CH2 CH
CONH2
O C NH2 CH3
Cng thc
...
tso
283
Cp in t trn nit lin hp vi lin kt ca nhm C = O nn tnh base ca nhm NH2 gim.
O R C NH2
..
+ R C NH2
-O
5.2. Cc phn ng ca amid 5.2.1. Phn ng acid -base Amid l mt base yu ch tc dng vi nhng acid mnh. S proton ha xy ra nguyn t oxy.
R C O .. NH2
..
..
+ H+
R C
+ OH NH2
..
R C
OH .. NH2 +
..
Amid l mt acid yu. Amid tc dng vi natri hoc natri amidid trong ether to mui.
R C O ..
..
NH2
..
+ Na
R C
O .. NHNa
.. ;
R C
..
NH ..
O ..
..
..
R C
O: ..
.. -
NH ..
5.2.2. Thy phn amid Trong mi trng acid hoc base amid thu phn to thnh acid hoc mui. RCONH2 + H2O 5.2.3. Phn ng loi nc Di tc dng ca cc cht ht nc nh P2O5 v nhit , amid b loi nc to thnh nitril (RC N)
O (CH3)2CH C NH2 Isobutyramid P2O5 200 _ 220oC (CH3)2CH C N + H2O Isobutyronitril
RCOOH + NH3
Succinimid
284
Nhiet
O NH
C Phtalimid O
C ch phn ng:
O R C NH2 Amid O + OBr -
2NaOH + Br2
O R C N Br H O
..
+ OH
R C N Br + OH
H
..
R C N Br + H2O .. O
..
.. R C N Br ..
R: C N + .. Chuyen v O
R C N+ ..
..
+ Br -
..
O=C=N_R Isocyanat
O=C=N_R + 2OH
Isocyanat
V d:
CH3CONH2 + 2NaOH + Br2 C6H5CONH2 + 2NaOH + Br2 C6H5CH2CONH2 +2NaOH+Br2 CH3NH2 + Na2CO3 + NaBr + H2O
285
6.1. Danh php nitril Danh php IUPAC: c tn hydrocarbon tng ng v thm nitril. Danh php thng thng: Gi tn ca gc acyl c s carbon tng ng v thm nitril. Gi tn gc hydrocarbon tng ng v thm cyanid
CH3_CN CH3CH2_CN C6H5_CN CH2=CH_CN
C N
Cyclopentylcyanid
Benzonitril Phenylcyanid
6.3. Cc phn ng ca nitril Thy phn nitril Trong mi trng acid hoc base thy phn nitril to acid hoc mui ca acid.
CH3 C N
+ H2O
O CH3 C NH2
+ H2O
- NH3
O CH3 C OH
Kh ha nitril Kh bng LiAlH4, NaBH4 hoc natri trong alcol to thnh amin bc nht
R C N 4H [LiAlHl4] R CH2 NH2
Tc dng vi hp cht c kim - RMgX (xem phn hp cht c kim). Cc arylcyanid - ArCN c th b trimer ho to hp cht d vng triazin.
Ar 3 Ar C N Arylcyanid N Ar N N 2,4,6-Triaryl-1,3,5-Triazin Ar
286
Bi tp
1. T cc acid sau:
a- CH3CH2CH2CH2CH2COOH c- CH2=CHCH2CH2COOH b- (CH3)2CHCH2CH2COOH d- BrCH2CH2COOH
Hy vit cng thc ester, amid, acylclorid, anhydrid v nitril ca acid tng ng. Gi tn nhng cht . 2. Gi tn cc hp cht sau: a. (CH3)2CHCH2CH2COOCH2CH(CH3)2 b. (CH3)3CCH2CH2CON(CH2CH3)2 c. (CH3CH2CH2CO)2O d C6H5CH2CN 3. Hy vit phn ng cc giai on thy phn acetamid trong mi trng acid 4. Thc hin s chuyn ha: Propionamid Ethylamin
Trnh by c ch phn ng .
287
Chng 22
HP CHT AMIN
Mc tiu 1. Gii thch c cu to ca cc amin v gi c tn chng theo danh php quc t. 2. Nu c ha tnh ca amin mch thng v amin thm ng thi nu c phng php phn bit cc bc ca amin thng cng nh amin thm. Ni dung 1. Cu to Amin l nhng hp cht c cc gc alkyl, gc aryl lin kt trc tip vi nguyn t nit. C th xem amin l dn xut ca amoniac (cng nh alcol, ether l dn xut ca nc). Amoniac Nc NH3 H2 O RNH2 ROH R2NH R2O R3 N R l gc alkyl hoc aryl - Ar
1.1. Phn loi amin Amin bc nht: C mt gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RNH2 Amin bc hai: C hai gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RR 'NH Amin bc ba: C ba gc hydrocarbon lin kt vi nguyn t nit: RR 'R''N Ion amoni bc 4: R4 N + 1.2. Cu trc khng gian ca amin Phn t amoniac c cu trc hnh thp. di lin kt N _H l 1.008 . Gc lin kt HNH l 1073. Nguyn t nit trng thi gn nh lai ha sp3 v to thnh 3 lin kt (sp3_s) gia 3 orbital sp3 ca nit vi orbital s ca 3 nguyn t hydro. Cp in t khng lin kt nm trn orbital sp3 th t. Cc amin cng c cu to nh th.
..
N H H H H
..
N H R H
..
N R' R R''
..
N R R'
Amoniac
Amin
288
Do cu trc kiu t din, amin vi cc gc R khc nhau c tnh i quang (chiral). Hai i quang d dng chuyn ha ln nhau. trng thi chuyn tip, nguyn t nit c trng thi lai ha sp2.
..
N C2H5 H CH3 C2H5
..
N
CH3 H
C2H5 N
CH3 H
..
Ethylmethylamin
Ethylmethylamin
Cp in t khng lin kt c vai tr quan trng trong tnh cht ha hc ca amin: tnh base v tnh i nhn. 2. Danh php C cc cch gi tn, ty thuc cch s dng thut ng amin. 2.1. Amin l tip v ng (suffixe). Gi tn cc gc hydrocarbon v thm amin
Tn gc hydrocarbon + amin
CH2CH3 CH2CH3 C6H4CH3 p
CH2CH3
C6H5
2.2. Theo danh php IUPAC Gi tn hydrocarbon tng ng v thm tip v ng amin
Tn hydrocarbon tng ng + amin
NH2 N(CH3)2 CH3 Benzenamin N,N-Dimethylbenzenamin 4-Methylbenzenamin NH2
2.3. Amin l tip u ng (prefixe) Theo danh php IUPAC. Gi tn hydrocarbon tng ng, thm tip u ng amino.
Amino + Tn hydrocarbon tng ng CH3NH2 CH2=CHCH2NH2 CH3CH2N(CH3)2 C6H5NHCH3
Aminometan
3-Amino-1-propen
Dimethylaminoetan Methylaminobenzen
289
Ch c tn cc gc:
C6H5NH_ CH3(C2H5)N_ p-CH3C6H4NH- C10H7NH-
-Naphtylamino
SO3H
2.4. Danh php cc amin thm Theo danh php IUPAC, quy c aminobenzen l anilin. Cc amin thm n gin c c tn theo anilin.
NH2 NH2 Br Anilin m-Bromoanilin N,N-dimethylanilin N(CH3)2
3. iu ch 3.1. Alkyl ha trc tip amoniac v cc amin khc Phn ng gia amoniac v alkylhalogenid bc nht to thnh amin bc nht. Phn ng xy ra theo c ch SN2.
CH3CH2Br + NH3 + CH3CHNH3Br + NaOH -NaBr -H2O CH3CH2NH2
Cc amin bc nht tc dng vi alkylhalogenid thu c amin bc hai. Tnh cht i nhn ca amin thm yu hn amin mch thng. Anilin tc dng vi alkyl halogenid ch yu thu c amin bc hai.
NH2 + C6H5CH2Cl Anilin Benzylclorid
-+ Cl NH2CH2C6H5
-NaCl -CO2 -H2O NaHCO3
NHCH2C6H5
Benzylphenylamoniclorid
Benzylphenylamin
290
3.2. Tng hp Gabriel. Alkyl ha khng trc tip Xut pht t phtalimid, alkylhalogenid s thu c alkylamin bc nht. Phn ng xy ra nh sau:
C C O N H + NaOH - H2O C C O N O
+ R_X -X-
C C
O NR O
H2O
HO -
R_NH2 +
O Phtalimid
Ion phtalimid
Alkylphtalimid
Alkylamin
Ion phtalimid l mt tc nhn i nhn, tc dng vi alkylhalogenid (RX) to alkylphtalimid. Alkylphtalimid b thy phn to alkyl amin bc nht. 3.3. Kh ha hp cht nitro Kh ha hp cht nitro to hp cht amin. Cht kh thng dng l kim loi trong mi trng acid, hoc hydro phn t c xc tc. ArNO2 + 3Fe + 6HCl
CH3 NO2
+ 2H2O
CH(CH3)2 2-Nitro-5-isopropyltoluen
CH(CH3)2
2-Methyl-5-isopropylanilin
y l phng php thng s dng iu ch cc amin thm. 3.4. Kh ha hp cht nitril (RC N) Kh ha hp cht nitril bng hydro phn t c xc tc hoc bng LiAlH4 trong mi trng ether to amin bc nht.
RC N H2 / xc tc hoc LiAlH4 RCH2 NH2
3.5. Kh ha hp cht imin (RCH =NH) Xut pht t aldehyd hoc ceton v amoniac thu c hp cht imin. Trong trng hp ny imin l hp cht khng bn d b kh ho v to thnh amin. Kh ha imin bng hydro phn t c xc tc.
RCHO + NH3
RCH=NH Aldimin + 2H2
RCH=NH + H2O
RCH2 NH2 Amin bc nht
xc tc
291
Xut pht t ceton v amoniac thu c cetimin (cetoimin). Kh ha cetimin thu c amin bc hai. 3.6. Kh ha hp cht amid (RCONH2) Kh ha hp cht amid bng LiAlH4 thu c amin.
RC O NH2 + LiAlH4 R CH2NH2 + H2O + Al3+ + Li+
+ ...
H O C N(CH3)2
+ LiAlH4
H CH2 N(CH3)2
+ ...
N,N-Dimethylcyclohexancarboxamid
N,N-Dimethylcyclohexylmetanamin
3.7. Phng php chuyn v Hofmann Cc amid tc dng vi halogen trong mi trng kim to amin. Phn ng qua giai on chuyn v Hofmann. CH3(CH2) 8CONH2 + Cl2 + HO- CH3 (CH2) 8NH2 + CO2 + HCl + Cl Decanamid Nonanamin C ch chuyn v Hofmann (xem phn amid). 4. Tnh cht l hc Cc amin aliphatic l nhng cht khng mu, tan trong nc. Cc amin c t 3 nguyn t carbon dng lng. tan trong nc gim khi phn t lng tng. Cc amin thm l cht lng hoc rn khng mu. B ha nu v en dn khi tip xc vi khng kh. Cc amin thm u c mi kh chu. Cc amin bc nht, bc hai c lin kt hydro gia cc phn t. V vy nhit si ca amin cao hn cc hydrocarbon tng ng. Tnh cht vt l ca amin c trnh by trong bng 22-1. Amin bc nht c nhit si cao hn amin bc hai v bc ba c cng trng lng phn t. Nguyn nhn l amin bc nht d to lin kt hydro gia cc phn t. 5. Tnh base ca amin Vi s hin din ca cp in t khng lin kt trn nguyn t nit, amin c xem l nhng base Lewis nh alcol, ether. Nhng m in ca nit nh hn oxy do amin c tnh base mnh hn alcol v ether.
292
tc - 92,5 - 96,0 - 124,0 - 80,6 - 50,0 - 11,5 - 83,0 6,2 - 5,7 2,5 - 27,7 - 43,6 43,7
ts - 6,5 7,4 3,5 16,6 55,8 89,5 48,7 184,4 196,3 192,5 199,7 203,2 200.4 185,0
pKa 10,62 10,77 9,80 10,63 10,93 10,87 10,58 4,58 4,85 5,06 4,39 4,69 5,12 -
Diphenylamin
-Naphtylamin
54,0 50,0
302,0 301,0
NH2
1-Aminonaphtalen
NH2
-Naphtylamin
2-Aminonaphtalen
50,0
306,0
+ RNH3 + H2O
Kb =
Ka =
C mi quan h Ka.Kb = 1O-14 v pKa + pKb = 14 Gi tr pKb ca mt s amin v gi tr pKa ca cc ion amoni tng ng (acid lin hp) c trnh by trong bng 22-2.
293
Cc arylamin c tnh base yu hn tnh base ca alkylamin. Trong dung dch nc c cn bng:
+ NH3 + H2O NH2 + + H3O
Ka = 2,5 . 10-5 M.
+ (CH3)2CHNH3 + H2O
pKa= 4,6
+ (CH3)2CHNH2 + H3O
Ka = 2,5 . 10-12 M.
pKa= 11,60
Tnh base ca anilin gim so vi amin mch thng l do hiu ng ht in t ca nhm phenyl v hiu ng lin hp - C ca nhm amin. Cp in t khng lin kt trn nit phn b vo nhn benzen theo cc cng thc gii hn sau:
NH2
..
+ NH2
+ NH2
+ NH2
Tnh base ca amin ph thuc cc nhm th v hiu ng khng gian. Cc nhm th y in t lm tng tnh base. Cc nhm th ht in t lm gim tnh base. Hiu ng khng gian c nh hng ng k n tnh base.
294
H Benzoyl Bromo Cloro Cyano Fluoro Iodo Methoxy Methyl Nitro Trifluoromethyl
4,60 3,58 3,52 2,75 3,57 3,60 4,23 4,72 2,47 3,20
4,60 2,17 3,86 3,98 1,74 4,65 3,78 5,34 5,10 1,00 2,75
6. Cc phn ng ca amin Cp in t khng lin kt trn nit lm cho amin c tnh base v tnh i nhn. V vy amin c phn ng th i nhn vi mt s cc cht c trung tm i in t. 6.1. Phn ng to amid Amin phn ng vi acid hu c v cc dn xut ca acid nh acylhalogenur RCOX to amid RCONH2.
RNH2 + R'COX NH2 + CH3COOH Anilin O CH2 CH C Cl Acryloylclorid NH2 C2H5O p-Phenetidin p-Etoxyanilin to R'CONHR to + HX
+ H2 O Acetanilid (N-phenylacetamid)
2 CH3NH2
O + CH2 CH C NHCH3 + CH3NH3Cl N-Methylacryloamid Methylamin clorhydrat NHCOCH3 C2H5O Phenacetin p-Etoxyacetanilid
+ CH3COONa HCl
(CH3CO)2O
295
6.2. Phn ng vi acid nitr (HNO2) Acid nitr phn ng vi amin mch thng v amin thm c cc bc khc nhau thng to ra cc sn phm khc nhau. 6.2.1. Vi amin bc nht Acid nitr phn ng vi amin bc nht mch thng to mui diazoni khng bn, phn hy thnh alcol v N2. Tng qut nh sau:
- 2H2O + RN N Cl RNH2 + O=N_ONa + 2HCl - NaCl Mui diazoni Amin bc nht
+
H2O
y l phn ng c bn ng dng nh lng nit trong cc acid amin. Acid nitr kh tn ti iu kin bnh thng. c c acid nitr phi s dng hn hp mui nitrit v acid ( NaNO2 + HCl). Trong thc t, amin bc nht mch thng tc dng vi acid nitr to hp cht mui diazoni khng bn phn hy thnh hn hp cc sn phm alcol, N2, alken v alkyl halogen. V d phn ng sau:
CH3(CH2)3NH2 NaNO2 HCl CH3(CH2)3OH + CH3CH2CHOHCH3+ CH3(CH2)3Cl + CH3CH2CHClCH3 5% 3% 25% 13% CH3 CH3 CH3 H + C C + CH3CH2CH=CH2 + C C + N2 H H H CH3 26% 3% 7%
C th gii thch cc c ch phn ng to thnh cc cht nh sau: Hp cht mui diazoni to thnh khng bn, phn hy thnh N2 v carbocation
CH3(CH2)3NH2 + NaNO2 + 2HCl + CH3CH2CH2CH2N Muoi diazoni N Cl + CH3CH2CH2CH2N N Cl + 2H2O +NaCl Butandiazoniclorid + CH3CH2CH2CH2 + Cl- + N2 Carbocation
-
Carbocation CH3CH2CH2CH2+ tc dng vi Cl to CH3CH2CH2CH2Cl v tc dng vi H2O to CH3CH2CH2CH2OH hoc chuyn v to carbocation bc hai CH3CH2CH+CH3.
+ CH3CH2CH2CH2 + CH3CH2CHCH3
Carbocation tc dng vi Cl- to CH3CH2CHClCH3 hoc vi H2O to CH3CH2CHOHCH3 hoc tch loi H+ v to 2-buten dng cis v trans.
296
+ CH3CH2CHCH3
Cl-
Amin thm bc nht tc dng vi acid nitr to mui diazoni t < 5C.
Ar_NH2 + NaNO2 + 2HCl Amin thm bac nhat + Ar_N N Cl + 2H2O + NaCl
Muoi arendiazoniclorid
Mui diazoni ca amin thm c nhiu ng dng (xem phn mui diazoni). 6.2.2. Amin bc hai Cc amin bc hai tc dng vi acid nitr to hp cht N-nitroso amin c mu vng
Ar R N H + O=N_ONa + HCl Ar R N N O + NaCl + H2O
Amin bc hai
N H + HO_N=O Piperidin
6.2.3. Amin bc ba Amin bc ba kh xy ra phn ng vi acid nitr. Cc alkylamin bc ba hu nh khng phn ng. Vi cc arylamin bc ba phn ng xy ra khng phi ti nit ca amin m xy ra phn ng th nhm chc nitroso vo v tr para so vi chc amin.
(CH3)2N H + HO_N=O (CH3)2N N=O + H2O
N,N-Dimethylanilin
p-Nitroso-N,N-dimethylanilin
6.3. Phn ng vi arylsulfonylclorid to sulfonamid Amin c bc khc nhau tc dng vi arylsulfonylclorid ArSO2Cl to thnh sn phm c kh nng tan khc nhau trong dung dch kim. Amin bc nht to sn phm tan trong kim (NaOH, KOH). RNH2 Amin bc nht + ArSO2Cl Arylsulfonylclorid ArSO2NHR + HCl Arylsulfonamid 297
Amin bc hai Arylsulfonamid I ha tan c vo dung dch NaOH v cn c mt hydro c tnh acid gn trn nit. Arylsulfonat II khng tan trong dung dch NaOH v khng c hydro ny. Amin bc ba khng tc dng vi arylsulfonylclorid S dng phn ng ny phn bit cc amin c bc khc nhau v to cc loi sulfamid khc nhau c nhiu ng dng trong dc phm. 6.4. Phn ng vi halogen. To N -Halogen amin Trong mi trng kim long, amin bc nht v amin bc hai tc dng vi halogen to N -halogen amin.
R NH2 Amin + X2 Na2CO3,H2O - HX + X2 - HX R N X
R NH X
N-Halogen alkylamin
X N,N-Dihalogen alkylamin
6.5. Phn ng oxy ha Qu trnh oxy ho ph thuc vo cu to ca amin v cht oxy ho. Amin mch thng bc nht b oxy ha to hn hp cc cht: oxim, nitrosoalkan, N-alkylhydroxylamin v nitroalkan.
RCH2_NH_OH RCH2 NH2 H2SO5 Amin [O] RCH=N_OH RCH2_N=O RCH2_NO2 N-Alkylhydroxyl amin Oxim Nitroso alkan Nitroalkan
298
R R" N R'
[O]
N Pyridin
H 2 O2 CH3COOH
+ N O N-Oxyd pyridin
Amin thm bc nht b oxy ha bng acid permonosulfuric (acid Caro HOOSO3H) to hp cht nitrosoaren Ar N = O. Anilin b oxy ha bng dung dch KMnO4 hoc bicromat kali K2Cr2O7 to hp cht 1,4-benzoquinon hoc cht mu "en anilin". 6.6. Phn ng th i in t vo nhn thm Chc amin l nhm th loi I. Amin thm c phn ng th vo nhn thm.
NH2 + 3 Br2 Anilin Br NH2 Br + 3HBr Br 2,4,6-Tribromanilin
Cl Acid 2-amino-3,5-diclorobenzoic
Nitro ha amin thm bc ba cho hiu sut cao trong mi trng acid acetic.
N(CH3)2 N(CH3)2 NO2 N(CH3)2 + NO2 + 2,4-Dinitro-N,N-Dimethylanilin NO2 N(CH3)2 NO2
HNO3 CH3COOH
N,N-Dimethylanilin
2-Nitro-N,N-Dimethylanilin
299
N(CH3)2
1-POCl3 2-H2O
CHO p-Dimethylaminobenzaldehyd
Khi thc hin phn ng th i in t vo amin thm, ngi ta thng phi bo v chc amin bng s acyl ha nhm amin.
NH2 CH3COOH CH3 CH3 NHCOCH3 Br2 CH3COOH NHCOCH3 Br HCl CH3 Alcol NH2 NaOH CH3 2-Brom-4-methylanilin Br
4-Methylanilin
6.7. Tch loi nhm amin - Phn ng tch loi Hofmann Amin n gin RNH2 khng b tch loi chc amin. Chuyn amin v dng hydroxy amoni bc 4 [(R)4N]+OH. Di tc dng ca nhit , hydroxy amoni bc 4 b nhit phn to amin bc 3 v alken.
+ HO- + H_CH2_CH2_NR3
HOH
+ CH2=CH2 + NR3
Khi tch loi to alken phi theo quy tc Hofmann l tch hydro nhm CH3 d hn hydro nhm RCH2.
CH3
N(CH3)3 OH
CH2 + 99%
6.8. Mt s phn ng khc ca amin Amin bc nht tc dng vi sulfur carbon to acid dithiocarbamid th nguyn t nit RNH -C(S)_SH, dn xut th ca thiour, th nguyn t nit RNH _C(S)_NHR. 7. Amin cha no c mt lin kt i - Enamin Chc amin gn trc tip vi carbon c lin kt i _C=C_NH2 gi l enamin. 300
Enamin
Imin
Khi nguyn t nit ca enamin l amin bc ba th enamin bn (khng c s h bin). Enamin bc ba c th iu ch:
O N
+
Cyclohexanon
Enamin rt nhy cm trong mi trng acid v d phn hy thnh hp cht carbonyl v amin.
N + H3O O
+
H
:NR2
NR2
+
N + CH2=CHCH2Br
Br -
O N Br H2O H H 2-allylcyclohexanon
8. Amin a chc Polyamin Cc amin a chc c nhiu ng dng dng mch thng hay vng.
NH2_CH2_CH2_NH2
Ethylendiamin
NH2
NH2
p-Phenylendiamin
301
o-Phenylendiamin
H N
N H
Piperazin
m-Phenylendiamin
NH2 NH2
1,8-Diaminonaphthalen
Cc polyamin th hin cc tnh cht c trng ca amin. o-Phenylendiamin tc dng vi acid nitr to hp cht vng benzotriazol.
NH2 NH2 N + HNO2 N + 2H2O N H Benzotriazol
o-Phenylendiamin
Bi tp
1. Amin c CTPT C5H13N , C6H13N a. Vit cng thc cu to ca cc amin. b. Gi tn cc amin theo danh php thng thng v IUPAC (amin l tip v ng, tip u ng). 2. Amin thm c CTPT C9H15N. a. Vit CTCT cc amin thm. b. Gi tn cc amin . 3. Hy iu ch cc amin theo phng php Gabriel. a. iu ch n -butylamin t n -butylbromid. b. iu ch benzylamin t toluen. 4. Vit phng trnh phn ng ca cc cht sau y vi acid nitr (NaNO2+ HCl). a. n-pentylamin, o-toluidin, -naphtylamin. b. ethylisopropylamin, N-ethylanilin. N-methylcyclohexylamin. c. N-methyl, N-ethyl-p-toluidin. 5. C cc cht sau: Anilin, p-aminophenol, 2-cyclohexenamin. Cho cc cht ln lt tc dng vi cc cht sau: a. Acid acetic b. Acroleylclorid c. Benzensulfonylclorid. d. Acetylbromid. 302
e. H2O2 6. Thc hin phn ng chuyn v Hofmann ca cc cht sau: a. CH3(CH2)7CH2CONH2. b. C6H5CH2CONH2 c. CH2=CHCH2CH2CONH2 7. Vit cc phn ng trong cc trng hp sau: a. N,N-dimethyl -2-pentanamin, CH3I, Ag2O, nhit b. N,N-dimethyl -1-octanamin, CH3I, Ag2O, nhit
303
Chng 23
Mc tiu 1. Gii thch c s hnh thnh cc loi hp cht nitro, isocyanat, ur, diazo. 2. Nu c mt s ha tnh ch yu ca chng. 3. Nu c mt s ng dng ca dn cht nitro trong tng hp hu c.
Ni dung
Ngoi hp cht amin cn c mt s nhm chc khc cha nit c trnh by trong bng 23-1.
Bng 23. Cc nhm chc cha nit
Cu to Nhm chc V d
Azoxy
Azoxybenzen
+ R N N R'
R_NH_NH2 R[NN]+ R2C=N2 R_CONH2
+ C6H5 N N C6H5
C6H5NHNH2 [C6H5NN]+ClCH2=N2 CH3CONH2
1. Hp cht nitro Hp cht nitro aliphatic tng i t gp. Hp cht nitro ca hydrocarbon thm c nhiu ng dng lm nguyn liu iu ch amin.
304
.. O :..
+ N
O O-
+ N
OO
Chc nitro l nhm ht in t, c hiu ng - C v - I 1.2. Nitroalkan (R_NO2) Nitroalkan c iu ch bng phng php nitro ha alkan theo c ch gc.
CH4 + HNO3
400oC
CH3NO2 + H2
Trong phng th nghim c th iu ch nitroalkan bng phn ng th gia hp cht alkylhalogen v mui nitrit.
I CH3(CH2)5CHCH3 + NaNO2 2-Iodooctan NO2 CH3(CH2)5CHCH3 + NaI 2-Nitrooctan
CH3NO2
pKa = 10,2
CH3CHCH3 NO2
pKa = 7,8
Cng nh acid carboxylic v ceton, hp cht nitroalkan c tnh acid yu. Base lin hp ca nitroalkan l nhng cht bn v c cng thc gii hn nh sau:
CH3 + N O H+ + CH2
ONitrometan ( acid)
+ N
+ N
+ N
Anion nitroalkan l tc nhn i nhn (c tnh a nhn), do cc nitro alkan tc dng vi aldehyd theo kiu aldol ha.
CH3(CH2)7CHO + CH3NO2 Nonanal HO OH CH3(CH2)7CHCH2NO2 80% 1-Nitro-2-decanol
CH CH NO2 Nitrostyren
305
1.3. Nitroaren (Ar_NO2) 1.3.1. iu ch nitroaren Phn ng th i in t l phng php c bn iu ch hp cht nitroaren. Trinitrobenzen c iu ch t trinitrotoluen (TNT).
NO2 CH3 NO2 NO2 COOH NO2 NO2 NO2
Na2Cr2O7
NO2 TNT
H2SO4 45-55oC
- CO2
NO2 1,3,5-Trinitrobenzen
1.3.2. Cc phn ng ca nitroaren Nhm nitro bn vng vi cc acid, cc cht oxy ha v cc tc nhn i in t. Phn ng quan trng ca hp cht nitroaren l phn ng kh to amin.
Ar_NO2 6[H] Ar_NH2 + 2H2O
Phn ng kh ha nitroaren qua nhiu giai on, to nhiu sn phm trung gian v ph thuc mi trng phn ng. Trong mi trng acid
NO2
2e- + 2H+
NO
2e- +
2H+
NHOH
2e- +
2H+
NH2
Nitrobenzen
- H2O
- H2O Nitrosobenzen
- H2O Anilin
Phenylhydroxylamin
Trong mi trng trung tnh Kh ha trong mi trng trung tnh to thnh arylhydroxylamin l ch yu. Trong mi trng kim. Kh ha trong mi trng kim to thnh cc sn phm trung gian.
As2O3 NO2 NaOH Zn NaOH H2NNH2 KOH ON N + Azoxybenzen 85%
N N
Azobenzen
84-86%
NH NH
Hydrazobenzen 80%
Dn xut nitroaren c ng dng trong dc phm l chloramphenicol. Chloramphenicol c 2 nguyn t carbon bt i xng cu hnh threo v erythro.
CH2OH HOCH HCNHCOCHCl2 CH2OH HCNHCOCHCl2 HCOH
NO2 Threo
Cloramphenicol
NO2 Erythro
2. Isocyanat, carbamat v ure 2.1. Isocyanat (R_N=C=O, Ar_N=C=O) Isocyanat l mui (ester) ca acid isocyanic H_N=C=O. ng phn ca acid isocyanic l acid cyanic H -O-CN.
HO C N Acid cyanic
Thay th nguyn t oxy bng nguyn t lu hunh thu c acid thioisocyanic R_N=C=O Alkylisocyanat Ar_N=C=O Arylisocyanat RO_CN Alkylcyanat ArO_CN Arylcyanat
Isocyanat l sn phm trung gian trong phn ng iu ch amin (chuyn v Hofmann). Isocyanat tc dng vi amin to ure.
H O H NCO + CH3NH2 Cyclohexylisocianat N C N CH3 N-Metyl , N'-Cyclohexylure
Khi c mt ca nc, isocyanat to thnh acid carbamic. Acid carbamic khng bn v phn hy thnh amin tng ng.
R NCO + H2O N-Alkyl isocyanat R NCOOH Acid N-alkyl carbamic R NH2 + CO2 Alkylamin
2.2. Carbamat - Uretan (H2N_COOR, RNH_COOAr) Carbamat hay l uretan l ester ca acid carbamic. Acid carbamic c cng thc cu to H2N_COOH. Cc dn xut ca acid carbamic c cc dng:
307
Thay hydro ca nhm acid bng gc hydrocarbon thu c ester carbamat hay uretan. C cc loi ester carbamat (uretan): H2N_COOR alkyl carbamat; H2N_COOAr arylcarbamat. Isocyanat tc dng vi alcol to ester carbamat
N C O + CH3OH Cyclohexyl isocyanat N-Methylcyclohexylcarbamat H O N C OCH3
Hp cht carbamat (uretan) c nhiu ng dng lm thuc tr su, iu ch cc polymer hay l polyuretan. 2.3. Ure (H2NCONH2) C th xem ure (H2NCONH2) nh l amid ca acid carbamic (H2NCOOH) Ure c cc dn xut alkyl, aryl ure.
R_NHCONH_R' Ar_NHCONH_Ar'
Thay th oxy ca ure bng S ta c thioure H2NCSNH2. Thay th oxy ca ure bng nhm NH ta c hp cht guanidin - H2NC (NH)NH2 Cng thc cu to ca guanidin:
H2N C H2N NH
Guanidin c tnh base. Kt hp vi proton to ion guanidin c cng thc gii hn:
H2N H2N
C NH Guanidin
+ H+
H2N H2N ..
..
+ C NH2
+ H2N H2N ..
C NH2
..
H2N H2N +
..
C NH2
..
Ion guanidin
C th xem cc acid isocyanic, acid carbamic, ure... l dn xut ca acid carbonic; Hydro hoc nhm OH ca acid carbonic c thay th bi cc nhm th tng ng.
308
3. Hp cht diazo v mui diazoni Hp cht diazo c cng thc tng qut: R2C=N2. 3.1. Diazometan (CH2=N2) Cu to in t ca diazometan chng t nguyn t carbon c tnh i nhn.
CH2=N2 Diazometan
CH3 C2H5O C
..
+ N
N:
N-nitroso-N-methyluretan
Diazometan
Cng c th iu ch diazometan t aldoxim v cloramin. Mui natri ca formaldoxim tc dng vi cloramin to thnh diazometan.
CH2=N-ONa + NH2Cl CH2
..
+ N
N:
+ NaCl + H2O
O: ..
..
+ CH2 N N :
O: .. - N2
+ C CH N
N: ..
O-
+ C CH N
N:
Diazoacetophenon
309
3.3. Hp cht mui diazoni [Ar_NN]+ Hp cht mui diazoni ca hydrcarbon thm bn vng nhit thp < 5C. Mui diazoni c nhiu ng dng trong iu ch cc nhm chc khc nhau. Cu to in t ca mui diazoni:
N
+ +
N:
..
N:
..
C6H5N2Cl:
p-CH3C6H4N2Br:
3.3.2. Cc phn ng ca mui diazoni C th chia cc phn ng ca hp cht mui diazoni thnh hai loi: Phn ng gii phng phn t N2. Phn ng ngng t khng gii phng phn t N2. a. Phn ng gii phng phn t N2 Phn ng thy phn khi c nhit . Dung dch mui diazoni, kh c nhit , to thnh phenol v kh N2.
NH2 + N2 Br CH3 Br HSO 4 +H O 2 OH
Br + N2
CH3
CH3
Ar_OH2+ + ArOH + H+
Cation aryl c kh nng tng tc vi cc cht i nhn v to thnh cc dn xut ca hydrocarbon thm. Phn ng Sandmeyer. iu ch ArCl, ArBr, ArCN Hp cht mui aryldiazoni tc dng vi cc cht CuCl, CuBr, CuCN to ra cc dn xut hydrocarbon thm tng ng gi l phn ng Sandmeyer.
310
+ N2
Cl -
Cl CuCl CH3 + N2
CH3
NH2
Cl
+ N2 NaNO2 HBr
Cl
Br -
Br CuBr
Cl + N2
+ N2
Cl -
CH3
CN
Benzonitril
SCN
Benzosulfocyanid
Hp cht nitril thu c l nguyn liu iu ch acid thm, amin thm. Phn ng th nhm diazoni bng nguyn t hydro. Acid hypophosphor H3PO2 kh ha mui aryldiazoni thnh aren.
+ N N: X H3PO2 , H2O ( Cu+) -N2 - HX -H3PO4
Phn ng trn c ngha trong tng hp cc cht hu c: Khng th brom ha trc tip acid benzoic thu c acid 2,4,6tribromobenzoic. V vy phi qua chc amin nh hng brom vo v tr thch hp sau loi chc amin qua mui diazoni.
311
Br
COOH Br Br NH2
NaNO2 H2SO4 - 5o c
Br
COOH Br Br
H3PO2 + o N2 HSO4 - 5 c
Br
COOH Br Br
b. Phn ng ngng t khng gii phng phn t N2 Ion aryldiazoni [ArNN]+ l tc nhn i in t, d tc dng vi cc cht c tnh i nhn nh phenol v amin thm. Ngng t vi amin thm
N N + ..
.. + N N ..
NH2
N N p-Aminoazobenzen
NH2
Trc tin ion phenyldiazoni tng tc vo nguyn t oxy ca phenol hoc nguyn t nit ca anilin, sau c s chuyn v v to sn phm. Phn ng ngng t ca aryldiazoni l c s iu ch cc cht mu.
N N + ..
.. + N N ..
N(CH3)2
N N
N(CH3)2+ H+
4-Dimethylaminoazobenzen
4-Dimetylaminoazobenzen chnh l heliantin cht ch th mu ng dng trong ha phn tch. Cc cht mu rt ph thuc vo pH. Ngng t vi cc phenol
N N + ..
.. + N N ..
OH
N N
OH
4-Hydroxyazobenzen HO NaO3S N N
+
HO NaO3S N N + H+
+
-naphtol
c. S dng mui diazoni trong tng hp cc cht hu c. iu ch p -nitrobenzaldehyd t benzaldehyd qua nhiu giai on nh sau: Chc aldehyd (formyl) nh hng meta. Khng th nitro ha trc tip benzaldehyd c p -Nitrobenzaldehyd m ch thu c m -Nitrobenzaldehyd.
312
NO2
NO2
Chc nitro chuyn ha thnh amin. Thay th chc amin bng cc chc khc qua giai on diazo ha. V d:
CHO 1-HNO3,H2SO4 2-Fe, HCl,H2O 3-NaNO2 ,H2SO4 , H2O CHO CHO + N2 CHO CN SH CHO I
CHO F CHO
Bi tp
1. Gi tn cc cht c CTCT sau:
abcd-
NO2 NCO N N
; CH3 ; NH2
OH
NO2 NCO
; NH2 ; C2H5_NCO
N N
NO2
NH2
+ Cl-
NH NH
OCH3
; CH3
NHOH
2. T benzen hy thc hin cc phn ng c phn ng Sandmeyer iu ch cc cht: clorobenzen, bromobenzen, acid benzoic, benzylamin, o-aminophenol. 313
Chng 24
Mc tiu 1. c c tn cc hp cht c S v P. 2. Nu c mt s tnh cht ha hc v ng dng ca chng trong tng hp hu c. Ni dung 1. Hp cht hu c c lu hunh Cc loi hp cht cha lu hunh trnh by trong bng 24-1
Bng 24.1: Cc loi hp cht c lu hunh
Loi hp cht Cng thc Loi hp cht Cng thc
Thiol , Mercaptan Sulfid Sulfoxyd Acid sulfenic Acid sulfinic Acid sulfonic Sulfohalogenid Sulffonylhalogenid Sulfinylhalogenid
Metanthiol, Methylmercaptan Diethylsulfid Dimethylsulfoxyd Acid1-propen sulfenic Metansulfinic Metansulfonic Benzensulfoclorid Benzensulfonylclorid Metansufinylclorid
CH3SH C2H5SC2H5
R S O
RSOH RSO2H RSO3H RSO2Hal RSOHal
CH3 S O
CH3
1.1 .Thiol v sulfid Thiol c Thioalcol R _SH v Thiophenol Ar _SH Nhm chc SH gi l chc Thiol hoc mercaptan Danh php Gi tn hydrocarbon tng ng v thm thiol. Gi tn gc hydrocarbon tng ng thm mercaptan i vi Thiophenol: C th gi Thio + tn ca phenol c s carbon tng ng hoc Mercaptoaren.
314
V d:
CH3CH2SH HSCH2CH2SH C6H5SH
CH3
2- Thiocresol .
SH
Phenylmetanthiol Benzylmercaptan
2-Mercaptotoluen
Metanthiol
Sulfid c cng thc R _S_R'. C th xem hp cht sulfid nh l hp cht ether, trong nguyn t oxy c thay th bi nguyn t lu hunh. Danh php: Gi tn cc gc hydrocarbon tng ng v thm sulfur. CH3CH2_S_CH2CH3 C6H5CH2_S_CH2CH3 p-CH3C6H4_S_C6H5 Diethylsulfid . Ethylbenzylsulfid. Phenyl p-tolylsulfid
Dimethylsulfid
Cc hp cht thiol v sulfid c nhiu ng dng trong y dc, cng nghip v nng nghip. Trong ha hc cc hp cht thiol c nhiu ng dng trong tng hp hu c. 1.2. Acid sulfonic Acid sulfonic cha nhm chc -SO3H . C cc loi acid sulfonic R_SO3H , Ar_SO3H
315
CH3CH2CH2
Acid 1- Propansulfonic
1.2.2. iu ch acid sulfonic Bng phng php sulfon ha hydrocarbon tng ng. iu ch cc dn xut ca acid sulfonic cng ging nh iu ch dn xut ca acid carborcylic. V d: Ar_SO3H Ar_SO2Cl Ar_SO2Cl + PCl5 + NH3 + ROH Ar_SO2Cl + POCl3 + HCl Ar_SO2_NH2 + HCl Ar_SO2_OR + HCl
CH3-SO3H CH3CH2-SO3H
167 -
SO3H
Acid p-Toluensulfonic 106.5 -
CH3
CH3 SO3H
SO3H
SO3H
Acid o-Toluensulfonic
67,5
Acid -Naphthalensulfonic
91,0
SO3H
Acid -Naphthalensulfonic
102,0
CH3SO2Cl
Metansulfonylclorid
160
316
Tn gi
tc
ts
Benzensulfonylclorid
14,5
246
p-Toluensulfonylclorid
CH3 SO2Cl
69,0
SO2Cl
-Naphthalensulfonylclorid
68,0
SO2Cl
-Naphthalensulfonylclorid
76,0
Benzensulfonamid; Benzensulfamid
SO2 NH2
SO2 NH2
156,0
-Naphthalensulfonamid ; -Naphthalensulfamid
28
SO2 OC2H5
Cc phn ng ca hp cht sulfonic c ng dng trong tng hp ha dc. Tng hp cc loi sulfamid trn c s phn ng:
Ar_SO2_Cl + H2N_R' Ar_SO2_NH_R' + HCl
S phong ph ca cc hp cht sulfamid l do gc Ar khc nhau. R'cng khc nhau v c nhiu loi khung hydrocarbon khc nhau. Trong sulfamid nguyn t hydro trong NH, NH2 c th thay th cc nguyn t khc lm tng kh nng ng dng ca sulfamid trong nhiu lnh vc khc nhau. Cloramin T v Dicloramin T c tc dng st trng:
317
CH3 CH3 + NH3 NaOCl ( HO-) - H2O Cloramin T SO2NCl Na CH3 2 NaOCl
CH3 + HOSO2Cl
CH3
- HCl
SO2Cl
- HCl
SO2NH2
- 2NaOH
Dicloramin T SO2NCl2
-HCl SO2Cl
Saccharin
Saccharin l imid ca acid 2-carboxybenzensulfonic hoc imid ca acid o-sulfobenzoic. Saccharin c ngt gp 550 ln ngt ca ng saccharose. 2. Hp cht cha phosphor Cc hp cht hu c cha phosphor nh l dn xut ca cc hp cht sau: Phosphin Phosphoran Acid phosphinic Acid phosphonic Acid phosphor Acid phosphoric PH3 PH5. (H3PO2) (H3PO3) (H3PO3) (H3PO4) HOH2P=O (HO)2HP=O (HO)3P (HO)3P=O (HO)2P(O)_O_(O)P(OH)2
Ngi ta chia hp cht hu c cha phosphor thnh 2 nhm: Hp cht c nguyn t phosphor lin kt trc tip vi nguyn t carbon P _C . Cc hp cht nguyn t phosphor khng lin kt trc tip vi carbon P _O_C 2.1. Phosphin Ging hp cht amin, phosphin c 3 loi: Monoalkyl RPH2 CH3CH2PH2 Ethylphosphin 6C6H5MgBr + 2PCl3 318 Dialkyl R2PH (CH3CH2CH2CH2)2PH Di n-butylphosphin Trialkylphosphin R3P (C6H5)3P Triphenylphosphin .
P OCH2CH3
Ester diethylphosphit
Ester Triethylphosphit
319
320