Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Mc lc Li ta: Thi i ca m ng ......................................................................... 4 Tp 1 - Tm hn m ng .................................................................................... 9 Chng 1: Cc c tnh chung ca m ng. Quy lut tm l hc v s ng nht tm hn ca m ng................................................................................ 9 Chng 2: Tnh cm v o c ca m ng ................................................14 Chng 3: Nhng tng, nhng lp lun v tr tng tng ca m ng ...25 Chng 4: Nhng hnh thc tn gio c trong tt c cc nim tin ca m ng ..........................................................................................................................30 Tp 2 - Cc quan im v c tin ca m ng ...................................................33 Chng 1: Nhng ng lc t xa ca cc c tin v quan im ca m ng .33 Chng 2: Nhng ng lc trc tip ca cc quan im ca m ng ............43 Chng 3: Nhng lnh o ca m ng v phng tin thuyt phc ca h .51 Chng 4: Ranh gii ca s thay i ca cc quan im nn tng v cc nhn xt ca m ng ..............................................................................................62 Tp 3 - Phn loi v m t cc dng khc nhau ca m ng ..............................69 ..............................................................................................................................69

Tm l hc m ng
LI GII THIU

Gustave Le Bon

Gustave Le Bon (1841 - 1931) l nh tm l hc x hi ni ting ngi Php vi l thuyt v m ng. ng vit v nhiu lnh vc v c nh hng rt ln trong x hi Php ng thi. Nhng tc phm nn tng nht ca Le Bon l Quy lut tm l v s tin ho ca cc dn tcch mng Php v tm l hc v cc cuc cch mng (La Rvolution franaise et la psychologie des rvolutions, 1912) v Tm l hc m ng (La Psychologie des foules, 1895). Cc tc phm khc ca Le Bon bao gm: Tm l hc v ch ngha x hi (Psychologie du socialisme, 1898), Bi hc tm l t cuc chin tranh chu u (Enseignements psychologiques de la guerre Europenne, 1915), Tm l hc thi i mi (La psychologie des temps nouveaux, 1920) v Mt th gii mt cn bng (Le dsquilibre du monde, 1924)... (Les Lois psychologiques de lvolution des peuples, 1894), C Le Bon tp trung nghin cu v tnh cch v tinh thn ca cc dn tc, nhng u th v qu trnh pht trin ca cc chng tc. ng t ln hng u khi nim v thc tp th m chnh Freud tha nhn vai tr ca n i vi cc nghin cu v phn tm hc ca mnh. Le Bon cho rng con ngi c xc nh bi nhng nhn t sinh hc v tm l hc. Trong nhng quy lut ln thng xuyn ch o s tin trin chung ca mi nn vn minh, nhng quy lut ph bin nht, kh quy gin nht c sinh ra t cu to tinh thn ca nhng chng tc (Quy lut tm l v s tin ho ca cc dn tc). Thc ra, mi dn tc u c mt cu to tinh thn c nh nh tnh cht gii phu hc ca n (sch dn), c biu hin trong tm hn n. Tt c cc th ch, nim tin, mi ngh thut ca mt dn tc, ch l mng li hu hnh trong tm hn v hnh ca n. Chng tc cng np bng trong mi c nhn cu thnh mt dn tc; n chi phi mi hnh ng, mi ham mun, mi xung nng ca anh ta, n to nn v thc tp th ca anh ta. Trong khi , thi i ca Le Bon chng kin bn cht di truyn ca chng tc b lung lay vi s ln mnh ca m ng v nhng bt n v chnh tr, x hi. ng tri nghim qua Cng x Paris nm 1871 v nghin cu rt k v cuc Cch mng Php nm 1789 v 1848. Nhng tri nghim y mang li kinh nghim thc tin cho vic hnh thnh t tng v m ng ca ng. T tng y c th hin r rt nht trong tc phm Tm l hc m ng. Theo Le Bon, nhng m ng lun b v thc tc ng, h x s nh ngi nguyn thu, ngi d man, khng c kh nng suy ngh, suy lun, m ch cm nhn bng hnh nh, bng s lin kt cc tng; h khng kin nh, tht thng, v i t trng thi nhit tnh cung lon nht n ngy di ng ngn nht. V li, do th tng ca mnh, nhng m ng y cn c mt th lnh, mt ngi cm u, k c th dn dt h v cho bn nng ca h mt ngha. Nhng ngi cm u hin nay cng c khuynh hng thay th quyn lc cng th quyn lc cng cng b cht vn v suy yu i. S bo ngc ca nhng ng ch mi ny lm m ng ngoan ngon vng li h hn c khi h tng vng li chnh quyn (Tm l hc m ng, tr.183). Vy nn, thi hin i c nh tnh bng s ln ngi ca nhng m ng c ngi cm u dn dt. V trong thi i hn lon v lo u y, bng vic nh mt l tng ca mnh, chng tc nh mt tm hn mnh v li tr thnh m ng. Nn vn minh chng c s c nh no, b ph mc cho mi ngu nhin. Bn tin nhn thnh b hong v nhng k d man tin ln (Tm l hc m ng, tr.309). Ngy nay, l thuyt ca Le Bon vn chu mt s ch trch. ng c coi l ngi t nn mng cho ch ngha quc gia hin i. Nhng d th no i na th Le Bon cng ch l con ca thi i ng. Ni lo s v nn bo lc, s honh hnh, chng khng b ca nhng m ng th hin rt r trong l thuyt ca ng. ng dng nh qu phng i v nguy c bo lc v s v l ca m ng. Tuy vy, cun sch ny thc s l tc phm quan trng v c nh hng ln ti t tng thi i ca Le Bon ni chung cng nh tm l hc hin i ni ring. D tn thnh hay phn i, d i ch Le Bon c phn cc oan, v nhng quan im, lun thuyt ca ng cn phi tranh lun, nhng NXB Tri thc cng xin mnh dn gii thiu tc phm ca Le Bon vi c gi Vit Nam nh mt ci nhn tham kho. Hn na, vic xem xt, tm hiu nhiu hc thuyt trn th gii, thm ch tri ngc, mu thun vi nhau thit ngh l iu rt hu ch cho cc sinh hot tri thc ca Vit Nam, lm a dng ho v phong ph thm tri thc ca ngi Vit

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nam. Trn tinh thn , chng ti s tip tc cho ra mt bn dch cun Tr tu m ng (The Wisdom of Crowds), mt trong nhng cun sch bn chy nht nm 2005, mang mt ci nhn khc vi ci nhn ca Le Bon v m ng, c gi c thm thng tin khch quan v ch ny. Trong khi c cun sch ny, xin c gi lu rng cm t ch ngha x hi (socialisme) m Le Bon nhc n y c hm l ch ngha x hi khng tng tn ti t th k XVI n th k XIX Ty u, ch khng ng ngha vi khi nim ch ngha x hi khoa hc ca Marx v Engels m Lenin vn dng xy dng nn Lin bang X vit v tr thnh nn tng t tng ca phe x hi ch ngha c hnh thnh sau Chin tranh th gii th hai. Xin trn trng gii thiu cng bn c!

Thng 6/2006 Nh xut bn Tri thc

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Li ta: Thi i ca m ng
S pht trin ca thi i ngy nay Nhng chn ng ln i trc nhng bc ngot vn ha, thot nhn dng nh chng c quyt nh bi nhng thay i quan trng v chnh tr: s xm lng ln nhau ca cc dn tc hoc s sp ca ca cc triu i. Song khi quan st chng k hn mt cht s pht hin thy ci nguyn nhn ng ng sau nhng ci dng nh l nguyn nhn kia mi chnh l nguyn nhn thc s, l s thay i mt cch su sc cc quan im ca dn chng. Nhng ci khng phi nhng chn ng lch s thc s, nhng chn ng lm cho ta ngc nhin bi s v i v cng mnh m ca n. Nhng s thay i duy nht c ngha - l nhng thay i ny sinh t s i mi v vn ha - xy ra bn trong cc quan im, bn trong cc khi nim v nim tin. Nhng s kin lch s ng l nhng tc ng nhn thy c ca nhng thay i v hnh trong tm tr con ngi. Nu nhng s kin to ln t xy ra, n cng c nguyn nhn ca n, l, trong mt chng tc khng c g bn vng hn l di sn tm t m n c k tha. Thi i hin nay to nn mt trong nhng thi im quyt nh, ti t duy con ngi cng trong qu trnh t thay i. Do nhng t tng ca qu kh mc d b ph v phn ln nhng vn cn rt mnh m, v nhng t tng cn c thay th chng li ang trong qu trnh hnh thnh, cho nn thi hin nay l chu k chuyn tip v hn lon. Ci g ri s sinh ra trong giai on tt yu m tng i ri lon ny, trong chc lt khng d dng ni c. Trn c s nhng nn tng t tng no x hi tng lai s c to dng nn? Chng ta cha bit. Nhng ngay by gi ta c th d on c rng, ci x hi tng lai trong t chc ca n s phi tnh ti mt quyn lc mi, l ch nhn ng tr nht thi nay: l quyn lc ca m ng. Trn ng hoang tn ca rt nhiu t tng mt thi c coi l chnh thng v gi y i vo d vng, bit bao nhiu loi quyn lc ln lt b cch mng bp, ch mt mnh quyn lc mi ny vn dy v dng nhng chng bao lu na n s mun nut chng nhng ci khc. Trong khi mi quan im c ca chng ta lung lay v bin mt, nhng tr ct xa ca x hi ni tip nhau sp , th quyn lc ca m ng l lc lng duy nht khng g c th e da c v uy quyn ca n ngy cng pht trin khng ngng. Thi i chng ta ang bc vo trn thc t s l thi i ca m ng. Trc y non mt th k nhng ng lc ch yu ca cc s kin nm trong chnh sch ban hnh ca cc nh nc v trong s tranh ginh gia cc lnh cha. kin ca m ng trong hu ht cc trng hp u chng c gi tr g. Ngy nay vic ban hnh chnh sch, nguyn vng c nhn ca cc nh lnh o v s tranh ginh gia h ch cn c rt t tc ng. Ting ni ca ngi dn chim u th. N quyt nh s hnh x ca vua. Trong tm hn ca m ng gi y s phn ca dn chng c nh ot ch khng cn trong nhng hi ngh ca cc lnh cha na.

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

S bc chn vo i sng chnh tr ca tng lp nhn dn, s chuyn bin khng ngng ca h thnh tng lp lnh o, l mt trong nhng du hiu ni bt nht ca thi k chuyn tip ca chng ta. Bc i ny ny khng c nh du bi quyn ph thng u phiu, l ci quyn mt thi gian di c rt t tc dng v bui u rt d b lo li. S ra i ca quyn lc m ng bt u trc ht t s lan truyn ca nhng lung t tng no , chm chp chim c u c mi ngi, sau qua s kt hp dn dn tng con ngi mt hin thc ha nhng quan im cho n lc ny vn cn l l thuyt. S lin kt to iu kin cho m ng xy dng nn nhng tng xut pht t nhng quyn li ca n, tuy rng chng c th cha ng hn nhng t nht cng hon ton c cn c v to iu kin cho h thc c sc mnh ca mnh. H lp nn nhng Syndicat, trong tt c nhng k c quyn b bin thnh n l, h lp nn nhng ch lao ng trong tt c lut php kinh t gim st iu kin lao ng v tin lng b b qua. H ui c nhng ngh vin khng c tinh thn lm vic, thiu tnh t ch ra khi ngh vin v h nhc nhng k thng ch bit lm ngi pht ngn cho nhng y ban m h tng bu ra. Gi y nhng i hi ca m ng ngy mt r rt hn v mc ch ca n l lt ton b x hi hin hnh, em vo th ch ngha cng sn dt nt, iu thng thng vn c trong tt c cc cng ng loi ngi thi tin s. Gim gi lm, tch thu hm m, ng st, x nghip v rung t, chia u thnh qu lao ng, tiu dit cc tng lp trn v quyn li ca tng lp nhn dn v.v...- l nhng i hi ca h. Cng t kh nng suy ngh mt cch hp l m ng cng c xu hng ln thin v hnh ng. T chc lm gia tng sc mnh ca h mt cch khng khip. Nhng tn iu mi xut hin, chng bao lu na chng s chim gi quyn lc ca nhng tn iu gi ci, c ngha l, th lc cai tr c on t rt lui khi mi cuc xung t. Quyn lc ti cao ca m ng s thay th cho quyn lc ti cao ca nh vua. Nhng vn s c gii t sn yu thch nht hin nay, nhng ngi vch ra mt cch r rng nht nhng hn ch trong t tng , nhng quan im thin cn, ch ngha hoi nghi tt c v tnh ch k nhiu khi qu ng ca m ng, hon ton sng st trc mt quyn lc mi ang r rng ln mnh, chng li s bi ri h hng ti ku gi mt cch tuyt vng nhng th lc o c ca nh th, ci m mt thi h lun nh gi thp. H bn ci v s ph sn ca khoa hc v nhc nh chng ta v nhng li dy ca thnh nhn. Nhng nhng k ci o mi ny qun mt mt iu rng, n trn nu thc s ph h h, s tc ng ca n vo tm hn h khng ging nh vo tm hn nhng k hu nh chng quan tm g n thnh thn. m ng ngy nay chn ngy thnh thn, ng tng gip h chi b v thanh ton nhng ng ch ca h ngy xa. Mi dng sng khng bao gi quay tr li ngun ca n. Khoa hc khng gy ra s ph sn v chng dnh dng g n s hn lon tinh thn hin nay cng nh khng lin quan g ti ci quyn lc mi sinh ra t bn trong s hn lon . N ha hn cho chng ta s tht hoc t nht nhng kin v cc mi lin quan m chng ta c th hiu; n cha bao gi ha hn vi chng ta v ha bnh v hnh phc. Trong s lnh lng cao ngo i vi tm t ca chng ta n chng h nghe chng ta than vn, chng c g c th ly li cho chng ta nhng o tng m n ph v. m ng l k tn ph vn ha

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Hin tng chung, th hin tt c cc dn tc cho ta thy s ln ln nhanh chng ca quyn lc m ng. Bt k n em li nhng g, chng ta s u phi chu ng n. Mi li kt ti ch l nhng cu chuyn v ch. C th s ln ngi ca m ng l mt trong nhng nc thang pht trin cui cng ca vn ha phng Ty, l s quay tr v ci thi hn lon v phng hng, thng l du hiu bo trc mt thi i mi huy hong ca x hi. Nhng lm cch no c th ngn cn n? Cho n nay r rng rng nhim v ca m ng nm trong ci cng cuc hy dit v i ny i vi nhng nn vn ha c. Lch s dy chng ta rng, trong khonh khc ti cc lc lng lnh mnh, xng sng ca x hi, mt i quyn thng tr, l lc s ph hy cui cng c thc hin bi m ng v thc v th bo, nhng k xng ng c gi l man r. Cho n nay tt c cc nn vn ha u do mt nhm nh nhng tr thc tiu biu nht to nn v nh hng, khng khi no chng c to nn bi m ng. m ng ch c sc mnh tn ph. S thng tr ca n lun c ngha l mt thi k ca s ph hoi. Vn ha cn phi c cc quy tc cht ch, coi trng vn minh, ci bin ti phm thnh ngi lng thin, c phng hng cho tng li v nhn chung phi c mt trnh gio dc cao - l nhng i hi m ng t n khng bao gi p ng ni. Ch c trang b sc mnh tn ph m ng ging nh nhng con vi trng, chng c nhim v y nhanh s phn hy nhng c th yu km hoc nhng xc cht. Nu mt khi ngi nh vn ha tr nn mc nt, m ng s l k lm gip cho n sp hon ton. Gi y nhim v chnh ca m ng l r. Bng nhin quyn lc m qung ca m ng trong giy lt tr thnh ci trit l duy nht ca lch s. Liu n cng s din ra nh vy i vi nn vn ha ca chng ta? S rng s th, tuy nhin ci chng ta cha bit. Chng ta phi bit chp nhn c th chu ng c s thng tr ca m ng, bi nhng cnh tay thiu thn trng s dn dn ko sp tt c cc ro cn c kh nng chng . Chng ta hiu ci m ng ny, v n ngi ta gi y ang ni rt nhiu. Nhng nh chuyn mn tm l hc, khng sng gn m ng, thng b qua khng ch n n, v nu c, h ch ch trng n nhng hnh ng lin quan ti ti c, l ci thuc vo kh nng ca n. R rng rng c nhiu m ng ti phm, nhng cng c nhng m ng o c, anh dng v cn c nhiu m ng kiu khc na. Ti c ca m ng ch to nn mt trng hp c bit trong cuc sng tm hn ca n v nhng ti c khng gip cho vic nhn ra bn cht tinh thn ca cuc sng tm hn m ng r hn so vi ca mt c nhn, nu nh ch bit n cc tnh xu ca n. Song r rng phi tha nhn rng: Tt c cc ng ch trn tri t, tt c nhng ngi lp nn cc tn gio v cc ch, cc thnh tng ca tt c cc tn ngng, nhng nh lnh o quc gia li lc v, trong mt phm v nh, nhng t trng ca mt b lc, tt c nhng ngi ny lun l nhng nh tm l mt cch v thc, trong bn nng h u c nhng hiu bit thng rt chc chn v tm hn m ng; bi c s hiu bit tt nh vy cho nn h mi c th d dng tr thnh nhng nh cm quyn. Napoleon nm bt mt cch tuyt diu tm hn m ng ca ngi Php, nhng ng ta cng thng hiu sai tm hn ca nhng chng tc khc l [1]. S thiu hiu bit ny a ng ta ti vic tin hnh chin tranh ti Ty Ban Nha, ti Nga, l bc m u cho s sp ca ng ta.

Tm l hc m ng
m ng v ngi lnh o quc gia

Gustave Le Bon

Kin thc tm l v m ng ngy nay l phng tin cui cng ca ngi lnh o quc gia, vi n cho d c th khng ch ng c m ng - iu ngy cng tr nn rt kh khn nhng t ra cng v mun t b n ch ng. Tm l m ng cho thy, s tc ng ca thit ch v lut php vo bn cht t nhin ca m ng c bit yu t nh th no, v n ch ra rng m ng khng c kh nng c nhng quan im ring ra sao, ngoi tr nhng iu c a vo t bn ngoi. Nhng lut l da trn lng tri thun ty khng th qun l c h. Ch c nhng n tng ngi ta cy t vo tm hn ca h mi c th quyn r h m thi. V d mt nh lp php khi mun ra mt iu lut thu mi liu c c php chn gii php v l thuyt l cng bng nht khng? Khng bao gi. iu lut bt cng bng nht m ng c th li cho l tt nht, nu nh n xut hin mt cch nh nhng v khng qu l liu. Bng cch ny cho d mt s tng thu gin tip c th cao cha tng thy nhng vn c m ng chp nhn. Nu nh hng ngy ta ch thu thm khong vi xu cho cc mt hng tiu dng, iu ny khng nh hng ti thi quen tiu dng ca h v h cng chng thy phin h g. Ngc li nu ngi ta tr mt ln vo lng hoc vo thu nhp mt khon tin thu tng ng, v l thuyt lm nh vy c th mi ln nh nhng hn cch thc kia nhng n vn gy nn s phn khng mnh m. Thay v mi ngy mt mt vi xu, iu ngi ta khng cm nhn thy, th vic ly i mt tng lng tin tng ng nhm ngy pht lng to ra cm gic nh b mt mt khon tin ln v c n tng rt mnh. Vic tiu tin ch c th khng cm thy, nu mi ngy ta dnh ra mt vi xu; Mt cung cch v kinh t nh vy th hin ci s lo xa, iu m m ng khng c kh nng. Th d trn lt t r rng ci tr tu ca m ng. H s khng thot khi tay nhng ngi hiu bit tm l nh Napoleon, nhng nhng nh lm lut, l nhng ngi khng quan tm n tm hn m ng, s khng bao gi hiu c h. Kinh nghim cha chng minh cho cc nh lm lut mt cch y c th thy c con ngi khng bao gi cho nhng quy nh thun ty l tnh dn dt. V l tm l hc m ng cn c th c ch cho nhiu lnh vc khc na. Nhng hiu bit ca n s soi sng nhiu hin tng lch s v kinh t, m thiu n chng s mi mi n mnh trong bng ti. Ngay c khi ch tha mn s t m ca chng ta, vic quyt nh nghin cu tm l hc m ng cng rt ng nn lm, bi rt chi l th v khi khm ph c nhng ng lc thc y hnh ng con ngi, ging nh khi khm ph ra nhng c tnh ca khong cht hoc ca cy ci. Vic nghin cu tm hn m ng ca chng ti s c th ch cung cp mt ci nhn ngn gn, mt bi tm tt nhng cng trnh nghin cu ca chng ti. Ngi ta khng c php i hi n nhng g nhiu hn l nhng s gi . Nhng ngi khc s kho st lnh vc ny tt hn [2]. Hin nay n vn l mnh t cn trinh trng cho chng ta cy xi. ____________________________

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

[1] Tuy nhin nhng c vn thng minh nht ca ng ta cng khng hiu vn tt hn. Talleyrand vit cho ng ta rng, Ty Ban Nha s cho n qun lnh ca ng ta nh nhng ngi gii phng. N n h nh nhng con th d. Mt nh tm l hc hiu bit v tnh di truyn bn nng ca chng tc c th d dng thy trc c s cho n thc t s nh th no. [2] Mt s t tc gi, chuyn tm nghin cu v tm l hc m ng, ch nng kho st v kha cnh ti phm ca n. Bi v ti ch cp mt cch ngn gn n lnh vc ny, cho nn ti gii thiu vi c gi nn c thm cc cng trnh ca Tarde v cc bi vit ca Sighele: "m ng ti c". Cng trnh cui cng khng h c mt tng no mi ca tc gi, nhng cho ra mt tm tt v nhng s kin m nhng nh tm l hc c th khai thc s dng. Tuy nhin nhng kt lun ca ti v ti phm v o c ca m ng hon ton tri ngc vi hai tc gi nu trn. Ngi ta s tm thy trong cc cng trnh khc nhau ca ti, c bit l trong bi vit "Tm l hc ca ch ngha x hi", mt vi kt qu t nhng quy lut chi phi tm l hc m ng. Nhng quy lut ny ngoi ra cng cn c th vn dng vo nhng lnh vc hon ton khc. ng gim c nhc vin hong gia ti Brussel, A. Gevaert, s dng nhng quy lut m ti din t vo trong mt lun vn v m nhc, vi ci tn rt chnh xc "Ngh thut m ng" do ng t ra, to nn mt ng dng c gi tr rt c bit. "Hai bi vit ca ng", ng gio tuyt vi ny vit trong lun vn gi cho ti, " gip cho ti gii quyt c mt vn m mi n trc y ti vn ngh l khng c li gii: ng dng c mt cch ng ngc nhin vi ht thy cc m ng, cm nhn c mt bn nhc, mi hoc c, trong nc hay nc ngoi, n gin hay phi hp vi iu kin l n phi c chi hay v cc nhc s phi c mt nhc trng nhit tnh". ng Gevaert ch ra rt chun, tai sao "mt tc phm, c cc nhc s ti ba xem xt v phi khi trong phng ring ca h s mi mi khng ai khc ngoi h hiu c, thng li c thnh gi trnh khng cao lnh hi mt cch d dng". Cng tuyt vi nh vy khi ng ta gii thch, ti sao nhng n tng thm m hu nh khng li du vt g.

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Tp 1 - Tm hn m ng
Chng 1: Cc c tnh chung ca m ng. Quy lut tm l hc v s ng nht tm hn ca m ng
c tnh ca m ng l g nhn t gc tm l hc - Mt tp hp ca nhiu phn t ring bit cha to nn m ng - Nhng c tnh ring ca mt m ng tm l - Khng i hng suy ngh v tnh cm ca tng c nhn thuc m ng v s lu m c tnh ca h - m ng lun b iu khin bi s v thc - Hot ng ca no b suy gim nhng u th cho h thn kinh thc vt - Gim st kh nng t duy v s thay i hon ton v tnh cm - S bin i tnh cm c th theo chiu hng tt ln hoc xu i so vi thnh phn to nn m ng. m ng u d tr nn anh dng hoc tn c nh nhau. m ng l g? Theo ngha thng thng m ng c ngha l mt s kt hp ca nhng c nhn bt k khng ph thuc vo dn tc, gii tnh v nguyn do kt hp. Theo quan im tm l hc khi nim "m ng" mang mt ngha hon ton khc. Trong nhng iu kin nht nh v ch m thi, mt tp hp nhng con ngi s c nhng c tnh hon ton khc bit vi nhng c tnh ca ring tng con ngi trong . C tnh c thc b bin mt, tnh cm v suy ngh ca mi c nhn u hng v mt pha. Mt tm hn chung c hnh thnh, n d nhin c th bin i, nhng hon ton l mt th loi xc nh. Ton b ci lc ny tr thnh, do cha tm ra c khi nim no din t tt hn ti tm gi n l "m ng c t chc", nu ai mun khc cng c th gi l m ng tm l. m ng l mt c th duy nht v chu tc ng ca quy lut ng nht tm hn m ng (loi de l'unite des foules). Hin tng, nhiu c nhn v tnh t hp li vi nhau, cng cha to cho n nhng c tnh ca mt m ng. Hng nghn ngi tnh c xut hin trn mt qung trng khng c mt mc ch nht nh s khng bao gi to nn c mt m ng theo ngha tm l hc. n c th c c nhng c tnh ring ca m ng cn phi c nhng tc ng kch thch, hnh thc v bn cht ca chng l iu chng ta cn nghin cu. S bin mt c tnh c thc v s xoay chuyn tnh cm, suy ngh v cng mt hng, l c hch khi u mt m ng tin ti c t chc, iu ny khng phi lc no cng i hi s c mt ng thi ca nhiu thnh vin ti mt a im duy nht. Hng ngn con ngi cch bit nhau, trong mt khonh khc no c th do nh hng ca mt tc ng tnh cm mnh m, mt s kin quc gia quan trng chng hn, s tip nhn nhng c tnh ca m ng tm l. Mt s tnh c no , lm cho h lin kt li vi nhau, nh vy cng cho cch hnh ng ca h nhanh chng tr nn ging cch hnh ng c dng c bit ca m ng. Trong nhng thi im lch s nht nh, ch cn mt nhm t ngi cng c th to nn mt m ng tm l, trong khi s t tp tnh c ca hng nghn con ngi c khi li khng th to ra c. Mt khc i lc c mt dn tc, khng thy c du hiu r rng v s lin kt di sc p ca cc tc ng no , cng tr thnh mt m ng.

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Mt khi m ng tm l c hnh thnh, n s bt u thu np nhng c tnh chung tm thi nhng c th nh r c. Cc c tnh chung ny kt hp thm vi nhng tnh cht c bit thay i ty thuc vo cc phn t cu thnh m ng, v qua lm thay i cu trc t duy ca n. m ng tm l nh vy c th c phn chia thnh nhiu loi. Nghin cu v s phn chia ny s cho chng ta thy, mt m ng hn tp, c ngha l mt tp hp bi nhng phn t khng cng loi vi mt m ng thun nht, ngha mt tp hp bi nhng phn t tng t nhau (cc mn phi, cc ng cp, cc giai cp) u c cng nhng c tnh chung ngoi ra chng cng c nhng c tnh ring, qua ngi ta c th phn bit gia chng vi nhau. Trc khi chng ta i vo kho st nhng loi m ng khc nhau, chng ta phi tin hnh kho st nhng c tnh chung ca chng. Chng ta s tin hnh ging nh khi nghin cu v t nhin, bng cch u tin ta miu t nhng c tnh chung ca cc thnh vin trong mt chng trc khi xem xt n nhng c tnh ring ca tng thnh phn, iu ny gip cho vic phn bit c cc ging v loi ca chng . Quy lut v s ng nht tm hn m ng Vic din t mt cch chnh xc tm hn m ng qu khng d, bi t chc ca n khng ch bin thin theo chng tc v cu trc ca m ng, m cn bin thin theo bn cht v mc ca s kch thch tc ng vo m ng . Tuy nhin kh khn kiu nh vy cng xut hin trong vic nghin cu v tm l bt k loi sinh vt no. Ch trong cc loi tiu thuyt, ch khng phi trong cuc sng thc t, cc c th mi c mt tnh cch bn vng. Ni ring s ng dng ca mi trng cng to nn nhng tnh cch ging nhau rt r rng. ch khc ti ch ra rng, tt c cc trng thi tinh thn u cha ng kh nng to thnh nhng tnh cch, chng c th bc l ra di tc ng ca s thay i mi trng mt cch t ngt. Th cho nn trong s nhng thnh vin hung d v tn bo nht ca quc hi vn c nhng cng dn tt, l nhng ngi trong hon cnh bnh thng c th l nhng nhn vin cng chng hin lnh hoc l nhng cng chc ng knh trng. Khi bo tp qua i h li tr v vi nhng tnh cch thng c ca mnh l nhng cng dn lng thin. Trong s nhng ngi nh vy Napoleon chn ra nhng by ti d bo nht. Do y ta khng th nghin cu c ht tt c cc nc pht trin trong s hnh thnh m ng, cho nn chng ta s tp trung s ch c bit vo trng thi ti t chc ca m ng hon thin. Bng cch ny ta thy m ng cui cng c th tr thnh ci g, d nhin n s khng cn l nh n trc y. Ch ring trong trng thi t chc mc pht trin ny nhng tnh cht hon ton mi v c bit s c cu thnh trn ci nn tng chng tc vng chc, y nh hng, v n tin hnh xoay chuyn tt c tnh cm, suy ngh ca ton th vo cng mt hng. Ch nh th thi cng lm sng t nhng g trn ti gi l quy lut ng nht tm hn ca m ng. m ng v c th ring bit c nhiu c im chung ging nhau, nhng ngc li c nhng c im duy nht ch ring m ng mi c. Trc ht chng ta mun nghin cu nhng tnh cht c bit, lm sng t ngha ca chng.

10

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

im ng ngc nhin nht ca m ng tm l l: cho d nhng thnh vin ring bit to nn m ng khc nhau kiu g, cho d li sng, vic lm, tnh cch, hc thc ca h ging nhau hoc khc nhau ra sao, ch cn qua s tr thnh m ng, tt c h s cng c mt kiu tm hn tp th, iu ny lm cho h cm nhn, suy ngh, hnh ng theo kiu hon ton khc hn khi h cn l nhng c th ring bit cm nhn, suy ngh v hnh ng. C nhng ngh v tnh cm nht nh ch xut hin hoc bin thnh hnh ng c th nhng c nhn gn b vi mt m ng. m ng tm l l mt th cht khng xc nh, c hnh thnh t nhng thnh phn khng ging nhau, lin kt vi nhau ti mt thi im nht inh, ging ht nh s lin kt ca nhng t bo sinh vt, t mt th cht mi c hnh thnh vi nhng tnh cht hon ton khc so vi nhng tnh cht ca tng thnh phn ring bit to nn n. Ngc li vi quan im ca Herbert Spencer, tht l lng i vi mt trit gia sc so li c quan im nh vy, trong nhm to nn m ng tuyt nhin khng c ci gi l tng hoc trung bnh ca cc thnh phn m ch c s kt hp v to nn nhng thnh phn mi, ht nh trong ha hc khi nhng thnh phn nht nh v d nh xt v axit kt hp vi nhau, mt cht mi c hnh thnh c nhng tnh cht hon ton khc hn vi nhng tnh cht ca cc thnh phn to ra n. m ng c iu khin bi s v thc. C th d dng xc nh c mc khc nhau gia mt c th ca m ng v mt c th ring bit, nhng khng th d dng pht hin ra nguyn nhn ca s khc nhau . t nht phn no c th xc nh c nhng nguyn nhn ny ngi ta trc ht phi nhc li nhng kt lun ca tm l hc hin i, rng khng ch trong i sng sinh vt, m ngay trong cc qu trnh nhn thc, nhng hin tng v thc cng ng mt vai tr quyt nh. i sng tinh thn c thc ch l mt phn rt nh so vi i sng tm hn v thc. Nh phn tch c ti nht, nh quan st sc so nht cng ch c th pht hin ra mt s rt nh nhng ng c c thc iu khin mnh. Nhng hnh ng c thc ca chng ta bt ngun t mt nn tng v thc, n l ci c to nn t nhng g c truyn li t th ny sang th h khc. Nhng nn tng ny mang trong n v s nhng du vt ca di truyn, t hnh thnh nn mt tm hn chng tc. ng sau nhng nguyn nhn c tha nhn i vi hnh ng ca chng ta, khng nghi ng g na cng cn c nhng nguyn nhn n m chng ta cha tha nhn; v ng sau nhng nguyn nhn n ny vn cn c nhng nguyn nhn n su hn na m chng ta cha bit. Phn ln nhng hnh ng hng ngy ca chng ta l kt qu tc ng ca nhng ng lc v thc nm ngoi s hiu bit ca chng ta. Qua nhng phn v thc, ci to nn nn tng ca tm hn chng tc, tt c nhng thnh vin ca chng tc tr nn ging nhau, ngc li qua nhng t cht c thc - nhng thnh qu ca gio dc, nhng tri hn c vn l c tnh di truyn - to nn s khc nhau gia h. Nhng con ngi c trnh khc bit nht, h tt c u c nhng ham mun, am m v tnh cm cc k ging nhau. Trong ton b nhng th thuc v i tng ca tnh cm nh: Tn gio, Chnh tr, o c, ng cm, c cm v.v... nhng con ngi u t nht rt t khi vt tri ln trn ci mc ca mt ngi bnh thng. Gia mt nh ton hc danh ting v anh th sa giy cho ng

11

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ta, v mt hiu bit c th cch nhau mt tri mt vc, nhng v mt tnh cch h chng khc g nhau hoc c khc nhau cng rt khng ng k. Chnh nhng tnh cch chung ny, b iu khin bi s v thc, v s ng cc thnh phn bnh thng ca mt chng tc u c nh nhau, s l ci chung ca m ng. Trong tm hn cng ng kh nng nhn bit s tr nn lu m v do dn n c tnh ca tng con ngi trong cng b lu m. S khc bit b nhn chm trong s ging nhau, v nhng c tnh v thc chim phn ni tri. Chnh s tp th ha nhng c tnh thng thng gii thch cho chng ta, ti sao m ng khng th thc hin c nhng hnh ng i hi phi c mt s hiu bit c bit. Nhng quyt nh xut pht t quyn li chung, c ra trong mt cuc hp ca nhng con ngi tuyt vi nhng khc bit nhau, cng chng hn g nhng quyt nh c xut trong mt cuc hp ca ton nhng ci u ngu dt. Trn thc t n ch to nn nhng ci chung t tt c nhng tnh cht chung tm thng. m ng khng tip nhn ci tr tu m ch tip nhn nhng ci tm thng vo n. Chng c chuyn nh ngi ta lun ni, "ton th gii nhiu tr tu hn Voltaire", s thc l Voltaire c nhiu tr tu hn "c th gii", nu hiu th gii y l m ng. Nu tng con ngi ca m ng t gii hn mnh trong s ha ng nhng tnh cch chung, th t ch to nn mt ci trung bnh, ch khng phi nh chng ta ni l h s to nn nhng c tnh ring mi. Vy nhng c tnh ring mi ny hnh thnh nh th no? Ti y chng ta s nghin cu n. S bin i tnh cm trong tng c nhn S xut hin nhng c tnh ring bit ca m ng c quyt nh bi nhiu nguyn nhn khc nhau. Nguyn nhn u tin ca cc nguyn nhn ny nm ch cc thnh vin ca m ng ch nguyn vi ci cm gic l s ng c mt sc mnh v ch, cho php n hin mnh cho bn nng, iu khi cha l thnh vin ca m ng n nht thit phi kim ch. N s cng sm tun theo bn nng mt khi, ln trong m ng con ngi tr nn khng tn tui v t cm gic chu trch nhim, ci lun gi cho cc c nhn khi i qu , hon ton bin mt. Nguyn nhn th hai l s ly nhim tinh thn (contagion mentale), cng l ci tc ng gy ra s xut hin cc nt c trng ca m ng v ng thi vo phng hng ca n. S ly nhim c th d dng nhn thy, nhng cha c th gii thch c; ngi ta phi xp n vo loi nhng hin tng nh kiu thi min, chng ta s xem xt nhng hin tng ny ngay by gi. Trong m ng mi mt tnh cm, mi mt hnh ng u c th ly nhim, v chc chn mc cao n ni thnh vin ca c th hy sinh mong mun c nhn cho mong mun ca c tp th. Tnh cht ny ngc vi tnh cch t nhin ca con ngi v con ngi ch c th lm c iu khi n l thnh vin ca m ng. Cn mt nguyn nhn th ba v l nguyn nhn quan trng nht, n lm cho thnh vin ca m ng bc l nhng c tnh c bit hon ton mu thun vi nhng c tnh ca nhng ngi khi h cha l thnh vin ca m ng: ti t tn nguyn nhn ny l tnh d b kch hot (suggestibilite'), hn na s ly nhim tinh thn ni n trn ch l mt tc ng ca n.

12

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

c th hiu c hin tng ny chng ta cn phi tin hnh mt s khm ph mi nht nh trong lnh vc tm l hc. Ngy nay chng ta bit rng, mt con ngi c th b a vo mt trng thi hon ton mt ht thc, lc ny n hnh ng v tun theo mi tc ng ca nh thi min, ngi ly i thc ca n, nhng hnh ng ca con ngi trong trng thi ny hon ton tri ngc vi nhng tnh cch v thi quen ca n lc bnh thng. Nhng quan st k cng hn dng nh c th chng minh rng, mt ngi, nm lu trong m ng v b n tc ng, chng bao lu na - ngi qua s bc pht tnh cm mt cch t pht hoc do mt nguyn nhn bt k cha bit n - s trong mt trng thi c bit, v tr nn m mn rt ging mt ngi b thi min. Do t lit v tm tr ngi b thi min tr thnh k n l ca nhng lc v thc trong n, l nhng lc m nh thi min c th iu khin mt cch ty . C tnh c thc hon ton b xa b, ch v kh nng xt on b bin mt, tt c cc tnh cm v suy ngh u chuyn sang trng thi c th b nh thi min tc ng. Thnh vin ca m ng cng s trong mt trng thi tng t nh trng thi trn. N khng cn c thc v nhng hnh ng ca n. Trong khi anh ta, nh nhng ngi b thi min, b mt i mt s kh nng no th nhng ngi khc trong m ng li b dn n mt trng thi cc k kch ng. Di tc ng ca ly nhim anh ta s lao vo mt hnh ng no vi mt s hung d khng cng li ni. V ci s d tn ny trong m ng cn kh cng li hn l khi b thi min, bi s kch hot, ging nhau i vi tt c mi ngi, do tc ng qua li s ngy cng mnh ln. Thnh vin ca m ng, nhng ngi c tnh cch mnh c th chng li cc tc ng vo n, ch l mt s nh v h s b ci dng chy ca m ng cun theo. Cng lm l h c th th nng nh vo nhng nh hng khc t lm xao lng mnh. Mt n tng hnh phc, mt hnh nh so snh ng lc nhiu khi ngn cn c m ng trc nhng hnh ng m mu. Nh vy thnh vin ca mt m ng c nhng c im chnh sau: Mt i c tnh c thc, c tnh v thc chim th thng phong, suy ngh v tnh cm b hng v mt hng bi kch hot v ly nhim, c xu hng nht quyt bin nhng tng b kch hot thnh hnh ng. Cc thnh vin lc ny khng cn l chnh h na, tt c tr thnh ngi my v khng cn lm ch c nhng hnh ng ca mnh. Ch ring s l mt thnh vin ca m ng, con ngi tt xung nhiu nc thang vn ha. L ngi c lp c th anh ta l mt k c hc, trong m ng anh ta l mt sinh vt hot ng theo bn nng, c ngha l mt k mi r. Anh ta c tnh kh bt thng, d di, hoang d nhng cng c s nhit tm v lng dng cm ca mt con ngi nguyn thy, anh ta cng ging n tnh d di do d b quyn r bi nhng li ni v tng, d b xi dc lm nhng hnh ng c th r rng xm phm vo nhng quyn li ca chnh anh ta. Thnh vin trong m ng ging nh ht ct trong ng ct, lun b gi cun i theo mi hng bt k. T nhng l do trn ta bi thm ra cc tuyn n khi mi mt bi thm vin l mt ngi c lp tuyn b phn i chng, quc hi chp nhn thng qua cc iu lut v cc ngh l nhng iu m mi mt ngh vin l mt ngi c lp ph nhn chng. Ly tng ngi ra mt th cc ngh vin l nhng ngi thng thi vi nhng thi quen d chu. Tp hp thnh m ng di tc ng ca nhng ngi cm u h khng mt cht lng l khi quyt nh hnh quyt nhng con ngi r rng v ti, bt chp nhng thit hi cho bn thn h vt b c quyn bt kh xm phm v tin hnh tr kh nhng thnh vin khc ca ngh vin.

13

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Khng ch trong hnh ng thnh vin ca m ng mi lch ra khi ci ti thng thng ca n. Trc khi n mt i mi c lp tnh, th tnh cm v suy ngh ca n b bin dng, k nh l, k keo kit bng tr thnh ngi ho phng, k nghi ng tr thnh c tin, k ng knh tr thnh ti phm, k hn nht tr thnh dng cm. S t b tt c nhng c quyn c ghi nhn ca mnh, hnh ng m gii qu tc lm trong giy pht hn hoan ca ci m v i 4.08.1789, chc chn s khng xy ra nu nh h l nhng con ngi c lp. T nhng quan st trn y c th rt ra kt lun rng, m ng khng thng minh hn mt con ngi c lp. Xt v mt tnh cm v v nhng hnh ng b chi phi bi tnh cm, trong nhng iu kin nht nh m ng cng c th tr nn tt hn hoc xu hn. iu hon ton ph thuc vo loi nh hng tc ng vo m ng. Ci ny cc tc gi chuyn nghin cu v m ng ch trn phng din ti phm hon ton khng nhn ra. D nhin cc m ng thng c tnh ti phm, nhng khng ch c th, n cng thng c c tnh qu cm. Ngi ta d dng lm cho m ng xng vo ch cht v s chin thng cho mt nim tin hoc mt l tng, ngi ta c v h ginh ly vinh quang v danh ting h, nh thi thp t chinh, mc cho i kht, vn xng ln gii phng m cha khi nhng k v thn, hoc nh hi nm 1793 c v h chin u bo v t ai ca t quc. Chc chn nhng hnh ng anh hng l v thc, nhng cng chnh nhng hnh ng ny lm nn lch s. Nu ngi ta ch mun ghi li nhng s kin v i c thc hin vi s tnh ton lnh lng vo s sch ca cc dn tc, th c l trong bin nin s th gii ch c rt t nhng s kin nh vy.

Chng 2: Tnh cm v o c ca m ng
Sau khi gii thiu chung v nhng c tnh tiu biu ca m ng by gi chng ta s i vo xem xt tng tnh cht c th. Nhiu tnh cht c bit ca m ng nh, tnh bc ng (impulsivit), tnh d b kch thch (irritabilit). khng th t duy mt cch lgic, thiu kh nng phn quyt v u c suy lun, tnh thi qu ca tnh cm ( exagration des sentiments) v nhiu th khc na, l nhng biu hin ca mt th cht ang giai on pht trin thp, ging nh ta quan st thy hoang th hoc tr nh. Ti ch lt qua mt cht v s ging nhau ny, bi nu trnh by k n s vt ra khi khun kh ca quyn sch. N cng khng cn thit i vi tt c nhng ai c hiu bit tt trong lnh vc tm l hc v ngi nguyn thy v cng khng cn thit vi nhng ai, khng bit mt cht g v lnh vc , v thc s khng mun tin. By gi ti s ln lt i vo nhng tnh cht d nhn thy phn ln cc m ng. 1. Tnh bc ng, tnh d thay i, tnh d b kch thch ca m ng Khi nghin cu nhng tnh cht c bn ca m ng chng ti nhn xt rng, m ng hu nh ch yu b iu khin bi s v thc. Hnh ng ca h b iu khin bi h thn kinh thc vt nhiu hn l bi no b. Nhng hnh ng c thc hin xt v mt trn vn c th l hon ho, nhng do bi chng khng c iu khin bi no b cho nn mi c nhn hnh ng ty theo nhng kch thch ngu nhin. m ng l qu bng chi bi tt c nhng kch thch t ngoi vo, s bin i khng ngng ca n phn nh ln iu ny. Th cho nn m ng chnh l n l ca nhng kch ng m n th nhn. Mt ngi c lp cng c th phi chu

14

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

cng nhng tc ng ging nh m ng, nhng c b no ca n ch cho thy nhng hu qu bt li nu phc tng nhng s kch ng ny nn n khng tun theo. Tm l hc gii thch iu ny nh sau, ngi c lp c kh nng ch ng nhng cm tnh ca n, m ng th khng c kh nng nh vy. Nhng loi thm kht c dng khc nhau m m ng tun theo ty vo mc kch thch ca n s c th l tn bo, anh dng, hn nht hoc cao qu, l nhng ci thng khng th no trnh c bi thc t kim ch nhng bc cho chng. Do bi nhng kch thch tc ng vo m ng thay i lin tc v h lun tun theo chng v th bn thn m ng d nhin cng s rt d bin i. Chnh v vy ta thy h trong pht chc c th chuyn t ch tn bo m mu nht sang anh dng hoc cam m nht. m ng d tr thnh ao ph nhng cng d tr thnh k t v o. Trong tim h trn y nhit huyt rt cn cho s chin thng ca mi mt nim tin. Ngi ta khng cn phi quay tr li ci thi ca nhng anh hng c th nhn ra c m ng c kh nng g. Khng bao gi h mc c sinh mng ca mnh trong mt cuc khi ngha, mi ch vi nm cch y khng lu, mt ng tng bng nhin c nhn dn yu mn, mt khi ng ta i hi, d dng c hng ngn ngi sn sng chm git v s nghip ca ng ta. m ng chng suy tnh bt c ci g. Di nh hng ca nhng kch ng trong giy pht h c th tri qua hng lot cc trng thi tnh cm tri ngc nhau. N ging nh nhng tn l trc gi, chng chao o mi phng v ri rng. Nghin cu nhng m ng cch mng no s cho php ta c c nhng v d v s bin i trong tnh cm ca h. Nhng s bin i ny lm cho s lnh o h tr nn kh khn, c bit khi nu nh mt phn ca cng quyn nm trong tay h. "Gi nh nhng i hi ca cuc sng hng ngy khng phi l mt dng lut l v hnh i vi cc tnh hung, th nhng chnh th dn ch cng s khng tn ti c.. Cho d m ng rt thm mun nhiu th, tuy nhin h cng khng mun gi chng tht lu. Ging nh vic khng c kh nng t duy, m ng khng th c mt ch bn b. m ng khng ch bc ng v hay bin i. Ging nh nhng con th hoang d, h khng cho php bt c mt vt cn no nm gia s thm mun v vic tha mn s thm mun , v h cng t cho php hn, khi ci s a s ca h m bo cho h mt cm gic quyn lc khng g chng li ni. i vi mt ngi trong m ng ci khi nim "khng c th" hon ton bin mt. Mt ngi c lp s thc c rng mt mnh n khng th chm la t chy mt cung in, khng th trn lt cc qun hng, ngay c trong ngh n cng khng h c mt cht ham mun lm nhng iu nh vy. L thnh vin ca m ng n thc c ci quyn lc m m ng trao cho n, v trong giy lt n s nghe theo s kch ng ri chm git v cp ph. Mt vt cn v tnh no s b p tan trong gin d. Nu c quan trong c th con ngi lin tc tip nhn s gin d, nh th ta c th coi gin d l trng thi bnh thng ca m ng b dn nn. Tnh d b kch thch, tnh bc ng, v d thay i ca m ng cng nh thc ca c mt dn tc, nhng ci chng ta cn cu, lun b bin i bi nhng tnh cch chng tc c bn. Chng to nn nhng ci nn vng chc cho s hnh thnh mi tnh cm ca chng ta. R rng

15

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

rng m ng d b kch thch, d bc ng, tuy nhin chng th hin nhiu mc khc nhau. V d, s khc nhau gia ging ngi thuc nhm La tinh v ging ngi thuc nhm Anglo-Saxon qu tht r rng. Nhng s kin gn y trong lch s ca chng ta l bng chng sng ng v iu ny. Nm 1870, ch vic cng b bc in tn tng trnh v vic mt v i s hnh nh b s nhc lm bng pht mt cn tc gin l nguyn nhn trc tip ca mt cuc chin khng khip. Mt vi nm sau cng v mt bc in tn t co mt tht bi nh b ti Langson li to nn mt cn tc gin dn ti vic gii tn ngay lp tc chnh ph. Cng thi gian, s tht bi nng n ca on qun vin chinh Anh ti Khatum ch gy nn mt xo ng nh nc Anh, v chng c b no t chc. khp ni m ng u n b (o l) v n b nht l m ng thuc nhm Latinh. Nhng ai da vo m ng s leo ln rt nhanh, tuy nhin h lc no cng nh k ng bn b vc trn ni Tarpeji, vi mt iu chc chn rng mt ngy no s b ri xung di. 2. Tnh d b tc ng v tnh nh d ca m ng Mt trong nhng c tnh ca m ng l tnh c bit d b tc ng v chng ti cng chng minh rng tnh cht ny ly lan rt mnh mi ch c ng ngi t tp; nguyn nhn ca n c gii thch bi s nh hng cc nhanh ca tm t tnh cm theo mt chiu no . Ngay c lc ngi ta tng rng gia m ng khng h c mt th lin kt no, thng cng l lc n ang trong tnh trng cng thng ch i, thun li cho vic tip nhn mt tc ng no vo n. Tc ng c th u tin s c thng bo n tt c cc b no qua ng ly nhim v xc nh lp tc hng tnh cm ca m ng. Trong ni tm ca nhng ngi b tc ng xut hin mt s thc dc phi bin nhanh tng thnh hnh ng. Bt k mc ch hnh ng l g, hoc thiu hy mt lu i, hoc hy sinh chnh bn thn mnh, m ng cng sn sng mt cch d dng. Tt c ph thuc vo kiu kch thch, khng cn nh trong trng hp ca mt ngi c lp, ty thuc vo nhng mi quan h gia hnh ng b thc p v chun mc ca l tr n c th cng li vic thc thi hnh ng . m ng, lun b lc trong cc ranh gii ca s v thc, lun ng theo mi nh hng, b nhng tnh cm mnh lit ca h kch thch, tnh cm mc ny l c tnh ca tt c sinh vt khng c kh nng s dng l tr, min dch vi tt c cc kiu ph phn, phi c mt s c tin qu mc bnh thng. Chng c g i vi n l khng c th, v ngi ta khng c php qun iu ny, nu nh mun hiu, v sao cc huyn thoi v nhng cu chuyn v l nht li c th d hnh thnh v lan truyn n nh vy [1]. S xut hin cc huyn thoi d lan truyn trong m ng khng ch hon ton do s c tin m cn do s bp mo khng khip cc s kin trong tr tng tng ca m ngi t tp li vi nhau. Mt s kin n gin, m ng cht nhn thy, lp tc s tr thnh mt s kin b bp mo. m ng t duy bng cc hnh nh, v khi mt hnh nh hin ln s ko theo mt chui cc hnh nh khc, khng h c mt mi lin h logic vi hnh nh u tin. Chng ta d dng hiu ra trng thi ny, mt khi chng ta ngm ngh xem chui cc lin tng c bit no lc to nn mt n tng trong ta. L tr ch cho thy s khng mch lc ca nhng hnh nh , nhng m ng khng n iu ny v trn thm gia gim c c t nhng tng tng mo m ca h vo trong s kin. m ng khng c kh nng phn bit c gia ci ch quan v ci khch quan. N lun coi nhng hnh nh xut hin trong tm thc ca n, ci thng chng ging g vi thc ti quan st c, l s thc.

16

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nhng s bp mo mt s kin bi m ng m chnh n l ngi chng kin c v nh rt nhiu v vi cc dng khc nhau, bi nhng con ngi trong m ng h c nhng tnh kh rt khc nhau. Th nhng khng phi nh vy. Tt c nhng s bp mo bi cc thnh vin ring l ca mt tp th do ly nhim u tr nn ging nhau v kiu cch v bn cht. S bp mp u tin bi mt thnh vin no s l ht nhn ca tc ng ly nhim. Trc khi thnh Georg hin linh trn tng thnh Jerusalem trc mt on qun thp t chinh chc chn ban u ch c mt ngi trong s h nhn ra ng ta. Qua tc ng v ly nhim iu nhim mu c loan truyn v tt c mi ngi u tip nhn. Qu trnh hnh thnh cc o gic xy ra nh vy, chng c mt thng xuyn trong lch s v dng nh c tt c nhng c im c in ca tnh xc thc, bi v n l nhng hin tng c chng nhn bi hng ngn con ngi. Nng lc tinh thn ca tng con ngi trong m ng khng h mu thun vi nguyn l c bn ny. Bi v nhng nng lc chng c ngha g. Trong khonh khc, khi m h tr thnh thnh vin ca m ng th ngi c hc cng nh ngi khng c hc u mt i kh nng quan st. Lp lun ny nghe chng c v v l. chng minh n, ngi ta phi lc li rt nhiu nhng hin tng lch s v nh th khng bit bao nhiu tp sch cho . Bi v ti khng mun c gi phi hng chu ci n tng v nhng lp lun khng c chng minh, cho nn ti s cung cp mt s v d m ti may mn tm ra c trong v s cc ti liu m ngi ta c th trch dn. Cc th d v nhng o gic tp th Trng hp sau y c chn bi v n rt c trng cho hin tng o gic tp th. N tc ng vo mt m ng gm nhiu thnh phn khc nhau, ngi c hc v ngi khng c hc. Trung y hi qun Julien Felix ghi li nhng g xy ra bn l cun tng trnh ca ng ta v cc dng hi lu v iu ny cng c ng li trong "Revue Scientifique". Khu trc hm "La Belle-Poule" ang tin hnh tm kim tu h tng "Le Berceau" b lc sau mt cn bo bin ln. Lc tri quang my tnh. Bng nhin mt thuyn vin bo ng c tu gp nn. Tt c thy th on hng mt v pha c ch, t thuyn vin n s quan trn tu ai cng u trng thy r rng mt xc tu y p ngi gp nn ang c nhng chic b ko i v trn c nhng c hiu cp cu ang vy vy. c Desfosss lin ra lnh th xung tin v pha xc tu cu nhng ngi b nn. Trn ng tip cn, tt c thy th v s quan trn xung ai cng u nhn thy "rt nhiu ngi ang chuyn ng hn lon, nhiu bn tay vy vy, v nghe thy v s nhng m thanh yu t kh hiu". Khi ti ni h chng thy g ngoi nhng thn cy vi nhng cnh l tri dt n t mt b bin gn . o gic bin mt trc mt bng chng hin nhin. Th d trn cho thy mt cch r rng qu trnh hnh thnh o gic tp th, nh chng ti miu t. Mt mt m ng ang trong trng thi ch cng thng; mt khc l s kch hot xut

17

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

pht t ngi lnh gc khi anh ta bo ng c tu b nn, mt s kch hot qua ly nhim tc ng n tt c nhng ngi c mt, t s quan n thy th. Mt m ng khng nht thit phi c tht nhiu ngi mi c th mt i kh nng nhn ng s vt v thay th nhng ci thc bng nhng o nh. S t hp ch vi ba ngi ring r cng to nn m ng; ngay c nhng nh thng thi tt c u c nhng c tnh m ng i vi nhng s vic nm ngoi lnh vc chuyn mn ca h. Nh tm l hc sc so Davey cung cp cho chng ta mt th d k l cho trng hp trn, n cng c thut li trong "Annales des Sciences psychiques" v vy cng ng c trnh by ti y. Davey tin hnh t chc mt cuc hp mt cc nh quan st xut sc, trong s c nh nghin cu ngi Anh ni ting Wallace, sau khi cho mi ngi xem k cc vt v h ty nim phong chng li, ng trnh din li cc hin tng c in v duy linh hc nh: Hin th hn ma, ghi li li hn ma ln bng v.v... Sau khi nhn c bn nhn xt ca nhng nh quan st c uy tn trn v bui trnh din, trong ni rng cc hin tng m h quan st thy ch c th l nhng hin tng siu t nhin, ng ta tit l cho h bit ch l nhng th thut n gin. "iu ngc nhin trong th nghim ny ca Davey", tc gi bi tng thut vit, "khng nm s thn phc ngh thut trnh din, m s c bit ng ngn ca bn tng thut vit bi nhng ngi khng quen vic lm chng. Bi v cc cc nhn chng thut li nhiu iu chnh xc nhng thc ra hon ton sai, th nhng nu ngi ta coi nhng iu thut li ca h l hon ton ng, th nhng g c thut li s a n kt qu l cc hin tng c miu t khng th no gii thch c rng l s nh la. Cc phng php do Davey ngh ra hon ton n gin, ngi ta ngc nhin v s thn nhin ca ng khi tin hnh chng, tuy nhin ng ta phi cn c mt sc mnh ch ng tinh thn ca m ng nh th no c th cng bc h dng nh phi nhn thy ci m thc ra h khng h thy. Sc mnh ny cc nh thi min ai cng c khi h vn vo ngi b thi min. Khi ta thy sc mnh tc ng vo nhng ci u u sng sut v khng c tin nh th no, th ta s hiu vic nh la cc m ng ca nhng con ngi bnh thng cng rt d dng ra sao. Li chng ca ph n v tr nh C rt nhiu th d tng t khng k ht. Cch y vi nm bo ch c ng mt cu chuyn v hai em gi nh b cht ui c vt ln t sng Sein. Hng chc ngi nhn ra tng tch hai em bng nhng khng nh chc chn nht. Trc nhng li chng khp nhau nh vy, cht t nghi ng cn li ca c quan iu tra hon ton bin mt v h lm giy chng t. Th nhng trong lc chuyn cc thi hi i lm l chn ct th tnh c ngi ta pht hin ra ngi c cn cc nh hai nn nhn trn vn ang sng v c hnh thc bn ngoi chng khc g hai nn nhn nh b kia. Nh trong nhiu th d trnh by s qu quyt ca nhn chng u tin, nn nhn ca o gic, c nh hng n tt c cc nhn chng khc. Trong nhng trng hp nh vy, xut pht im ca s nh hng lun l o gic c hnh thnh nn qua hi tng, c mc chnh xc nhiu t khc nhau ca tng nhn chng v ngoi ra l s ly nhim ca thng tin sai lch u tin. Nu nhn chng u tin l ngi nhy cm, thng ch cn mt c im, khng k tt c nhng im thc s ging nhau khc, ca nn nhn m anh ta ngh rng mnh bit l ai, v d mt vt so, mt c im no trn qun o, cng gi cho anh ta hnh nh ca mt ngi khc. Hnh nh tng tng lc ny c th tr

18

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

nn mt kiu ht nhn ca s kt tinh, n lan rng vo lnh vc l tr v lm t lit tt c c xt on. Ngi quan st lc ny khng cn nhn thy bn thn s vt m ch thy ci hnh nh xut hin trong tm hn anh ta. Bng cch gii thch nh vy cho trng hp, xy ra cng kh lu, v mt ngi m dng nh nhn ra xc cht ca con mnh, nh s trnh by sau y, lm sng t hai hnh thc tc ng, m qu trnh hnh thnh nn chng, ti cng cp n. "a tr c mt a tr khc nhn ra - n nhm. Mt chui nhng s nhn din sai lm bt u hnh thnh. V iu kh hiu xy ra. ng ci ngy ci xc cht c mt tr khc nhn ra, ngi n b khc tht: "Gii i, con ti i!". Ngi ta a b ti bn xc cht, b ta xem k o qun v vt so trn trn xc cht ri ni: "ng ri, y l thng con ng thng ca ti b mt tch t cui thng by. C k bt cc n v em i git". B ta l qun gia ph Rue de Four v tn l Chavandret. Ngi ta cng a em r ca b n ni xc cht v ngi ny cng qu quyt mt cch khng do d: "y l thng nh Philibert." Nhiu dn c ca khu ph, ngay c thy gio ca a tr vi bng chng chc chn l chic ph hiu trng hc, u cho rng ci xc l con ca nh Villette Philibert Chavandret. Th l: hng xm, em r, thy gio v c b m na u nhm. Su tun sau gc tch ca xc cht c xc nh. l mt a tr vng Bordeaux, b git v xc ca n c gi qua bu in n Paris [2]. Chng ta li c th khng nh rng, ci "nhn ra" ny thng xy ra phn ln n b v con tr, l nhng thnh phn d xc ng nht. ng thi n cng ni ln mt iu l nhng nhn chng nh vy rt t c gi tr trc ta. c bit nhng li khai t ming tr con khng bao gi nn quan tm ti. Cc quan ta lun lp i lp li, tui ngi ta khng bit ni di; l mt cu ni v v. Nu nh h c hc v tm l hc su hn mt cht h s hiu rng: hon ton ngc li, trong la tui ngi ta thng xuyn ni di. D nhin l s ni di chng tc hi g, nhng d sao n cng l ni di. Vic tuyn n mt k c ti c l lm theo kiu tung ng xu xem ra li cn xc ng hn l kiu da vo nhng chng c ca tr con nh vn thng xy ra. To nn nhng truyn thuyt Quay tr li nhng quan st c m ng tin hnh, chng ta kt lun nh sau, nhng quan st tp th u thuc vo loi c nhiu sai lm nht, v phn ln, n n gin ch l o gic ca mt c nhn, qua ly nhim tc ng n tt c nhng ngi khc. V s cc trng hp ch ra rng ngi ta phi rt cnh gic vi nng lc lm chng ca m ng. Hng nghn con ngi chng kin trn nh ni ting ca k binh ti Sedan, nhng tht khng th no bit c chnh xc ai l ngi ch huy trn nh ny t nhng tng thut tri ngc nhau ca cc nhn chng. Vin tng ngi Anh Wolseley chng minh trong quyn sch mi y ca ng ta rng, cho n nay nhng s kin quan trng nht trong trong trn Waterloo b xc nh mt cch nhm ln rt nhiu, mc d c hng trm nhn chng chng nhn nhng s kin [3] Tt c nhng v d trn cho thy, ti nhc li, nng lc lm chng ca m ng c t gi tr nh th no. Cc sch gio khoa v logic hc xp s trng hp ca mt s ng nhn chng thuc vo loi bng chng chc chn nht, c th dng khng nh mt s kin. Nhng nhng g chng ta bit c t tm l hc m ng ch cho thy, m ng v im ny rt nhm ln nh th no. Nhng s kin quan st c bi mt s ng ngi chc chn s l nhng s kin ng nghi ng nht. gii thch rng mt s kin xy ra ng nh vy v c ng thi

19

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

hng nghn con ngi xc nhn, c ngha l gii thch rng, ci thc ca s kin nhn chung rt khc bit vi nhng tng thut c cung cp. T trn y ta rt ra mt iu r rng rng, nhng tc phm lch s nn c coi l sn phm ca s h cu thun ty. l nhng bi vit tng tng v nhng s kin c quan st ti thm vo l nhng gii thch c nho nn v sau ny. Nu nh qu kh khng li cho chng ta nhng tng i k nim, nhng tc phm ngh thut v kin trc, th c l chng ta khng h bit thc ra n nh th no. Liu chng ta c bit, d ch mt cu thc s v cuc i ca nhng con ngi v i tng ng mt vai tr to ln trong lch s loi ngi? Nhiu kh nng l khng. Xt cho cng th chng ta rt t quan tm n cuc i thc ca nhng v nh th. Ch nhng anh hng trong truyn thuyt, ch khng phi nhng anh hng trong i thc lm nn n tng trong m ng. Tic rng cc truyn thuyt t n khng tn ti lu di. Tr tng tng ca con ngi s nho nn n ty theo thi i v chng tc. T c Jehova tn bo trong kinh thnh cho n c cha tri y tnh thng ca thnh Therese l c mt bc ln, v c Pht c knh trng Trung quc vi c Pht c yu mn n chng c cht g ging nhau. Khng cn phi c n c mt th k mi cho cc anh hng truyn thuyt trong tr tng tng ca m ng bin i; s bin i ny thng xy ra ch trong mt vi nm. Chng ta, trong nhng thng ngy ca cuc i cng tng chng kin truyn thuyt v mt trong nhng anh hng v i nht ca lch s, ch trong vng cha y nm mi nm thay i nhiu ln. Di thi Bourbon, Napoleon l mt nhn vt bnh d, d gn v ci m, l ngi bn ca dn ngho, nhng ngi nh mt nh th ni, s mi mi gi nhng k nim v ng ta trong nhng tp lu ti tn ca mnh. Ba mi nm sau ngi anh hng ng mn tr thnh mt tn bo cha, mt tn tim quyn, cp ot t do, mt k hy sinh mng sng ca ba triu sinh linh ch tha mn tham vng ca mnh. Nhiu th k ti, nhng nh nghin cu trong tng lai no , khi thy nhng tng thut tri ngc nhau v cng mt con ngi c th h s phi hoi nghi v cuc i ca v anh hng ny, nh chng ta thnh thong hoi nghi v cuc i ca Pht, v sau chng ta ch thy trong ng mt huyn thoi chi ngi hoc mt s tip ni ca truyn dn gian v ngi anh hng Hercules. R rng h s khng vng mc nhiu vi ni hoi nghi , bi v h c kin thc v tm l hc tt hn chng ta ngy nay, cho nn h s bit ngay rng lch s ch mun lu danh nhng huyn thoi. 3. Tnh thi qu (exagration) v tnh phin din (simplisme) ca tnh cm m ng Tt c cc tnh cm tt v xu m m ng th hin ra c hai c im chnh; chng rt n gin v rt thi qu. Cng nh trong nhiu trng hp khc, trong mi lin quan ny, thnh vin ca m ng s tr nn gn vi nhng sinh th nguyn thy. khng tn ti cc mc tnh cm, anh ta nhn s vt mt cch th thin, v khng h bit n cc thang bc chuyn tip. S thi qu ca tnh cm cng tr nn mnh m bi n lan truyn rt nhanh do s kch hot v ly nhim v do s thn phc m n nhn c lm gia tng mt cch ng k mc cng thng ca n. Tnh phin din v thi qu ca tnh cm m ng bo v n trnh khi nghi ngh v lng l. Ging nh ph n, n lp tc c th i n ht tm ca s vic. T mt s vic r rng l

20

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ng nghi tc khc tr thnh iu chc chn khng th lay chuyn. Mt mm mng nh ca c cm v d bu trong mnh, l ngi c lp n s cho qua, l thnh vin ca m ng lp tc chng ln nhanh thnh ni cm th man di. S d di trong tnh cm m ng, c hp li c bit t nhng con ngi khc bit, s gia tng mnh m bi do thiu vng bt k mt s chu trch nhim no. Vic chc chn khng b trng pht, l ci gia tng vi ln ca m ng, v thc v bo lc c ngha trong giy lt quyt nh bi m ng, em li cho tt c mi ngi nhng tnh cm v hnh ng m mt ngi c lp kh c th c c. Ha ln trong m ng, nhng k ngu mui, nhng k v hc v ganh ght mt i ci cm gic v tch s v bt lc ca h; thay th vo l thc v mt sc mnh th bo, khng bn b nhng cc k mnh m. Tht ng bun v s thi qu ca nhng tnh cm xu trong m ng khi dy nhng tn d ca bn nng, k tha t ngi nguyn thy, nhng ci m mt ngi c lp v c trch nhim do lo s b trng pht s km nn li. iu ny t n gii thch v sao m ng c xu hng bo lon nghim trng. Nu mt khi m ng c tc ng mt cch kho lo, n c th rt anh dng v sn sng hy sinh. Mc ca n c khi cn cao hn nhiu ln so vi mt c nhn c lp. Sp ti chng ta s c dp quay li im ny khi nghin cu v tnh o c ca m ng. Do m ng ch b kch ng bi nhng cm nhn thi qu, cho nn ngi din thuyt, nu mun li cun c h phi s dng nhng cch din t mnh m. Nhng ci thng thy mt nh din thuyt trong cc cuc hi hp ca dn chng l, phn i m , qu quyt n kia, lp i lp li, nhng tuyt i khng bao gi ng ta t cho php mnh c nu ra mt bng chng no. Cng chnh s thi qu trong tnh cm ny l ci m ng i hi nhng ngi anh hng ca h. Nhng tnh cch v o c tuyt vi ca nhng ngi anh hng phi lun lun c khuych i. Trong nh ht m ng i hi ngi anh hng ca mt bi kch phi dng cm, khn ngoan v o c, nhng iu trong i sng thc chng bao gi c c nh vy. Ngi ta c l khi ni v ci v ngoi c bit ca ngh thut sn khu. R rng rng n tn ti, nhng cc quy lut ca n chng h c lin quan g n l tr lnh mnh ca con ngi v vi logic hc. Ngh thut ni trc m ng, khng c g gh gm, nhng i hi phi c mt kh nng c bit. Trong khi c mt kch bn no ngi ta thng kh nh gi ng mc thnh cng ca n. Nhn chung bn thn cc gim c nh ht u rt khng chc chn v s thnh cng ca v kch khi ngi ta a cho h xem kch bn, bi c th nh gi c, h phi t bin thnh mt m ng. Nu chng ta c th xem xt k lng tng chi tit, chng ta cn c th ch cn ra nhng nh hng quan trng ca chng tc mt cch d dng. Mn bi kch lm say sa mt m ng ca mt vng no , thng li khng thnh cng hoc thnh cng rt hn ch mt vng khc, bi n khng sc li cun m khn gi mi. Ti khng cn phi c bit nhn mnh rng, s thi qu ca m ng ch din ra trong tnh cm v khng h din ra trong l tr. S thc con ngi ch cn l thnh vin ca m ng, nh

21

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ti tng ch, cng l mt s suy gim ng k nng lc l tr ca n. Trong cc cng trnh nghin cu v ti c ca m ng Tarde cng xc nh nh vy. 4. Tnh khng khoan dung, tnh c on v tnh bo th ca m ng m ng ch bit n nhng tnh cm n gin v thi qu. Cc kin, t tng, gio l truyn b vo n c nhanh chng tip nhn mt cch hoc nguyn kin khng cn xem xt, hoc b n vt b tt c cng nh c coi l tuyt i ng hoc tuyt i sai. i vi c tin cng vy, con ng tip nhn ca n thng khng qua s suy xt. Hn ai cng bit nhng gio l tn gio thiu tnh khoan dung nh th no v s ng tr ca n i vi tm hn ra sao. Bi m ng khng h c cht nghi ng i vi nhng g mt khi h coi l s tht hoc gi di, mt khc h li rt thc c sc mnh ca mnh, cho nn n rt ty tin v khng khoan dung. Mt con ngi c lp c th s chp nhn s i khng v tranh ci, nhng m ng khng bao gi cho php nh vy. Trong cc cuc hi hp cng cng ch mt cht tri t din gi lp tc l hng lot ting la ht chi ra vang ln, v nu din gi cn tip tc ngoan c s c lin nhng hnh ng tip theo, cui cng l vic li c ng ta xung. Nu khng c s rn e, bi s c mt ca cc nh chc trch lm cng tc bo v an ninh, nhiu khi ngi ta tin hnh b hi ng c din gi. Tnh c on v tnh khng khoan dung c hu ht cc m ng, nhng vi mc rt khc nhau, v y li ni ln khi nim c bn l chng tc, n iu khin tt c mi tnh cm v suy ngh. Tnh c on v khng khoan dung ca m ng Latinh c bit mnh, n ni, n gn nhng bp c hon ton ci tnh cm v t do c nhn rt mnh m ca ngi Anglo-Xason. m ng Latinh ch c mt tnh cm dnh cho s c lp hon ton i vi nhm tn ngng ca mnh, v coi s c lp l mt i hi phi cng bc cc tn ngng khc lp tc nhp vo tn ngng ca mnh. K t thi ta d gio, trong chng tc Latinh nhng ngi Jacobin tt c cc thi i cha bao gi bc sang mt khi nim t do no khc. Tnh c on v khng khoan dung i vi m ng l mt tnh cm ht sc r rng, h d dng chp nhn n cng nh d dng bin n thnh hnh ng. m ng tn sng quyn lc, ng thi nhng ci tt li thng b h cho l du hiu ca s yu ui, cho nn c tc ng rt t vo h. H chng bao gi c thin cm vi mt ng ch tt bng m ch c thin cm vi nhng ng vua chuyn ch thng tr h mt cch cng rn. Nu h thch ch p ln mt bo cha b lt , khi c ngha l, k bo cha mt ht quyn lc v b xp vo hng ng nhng k yu ui, ch ng b khinh b ch khng cn ng knh s na. Hnh nh c xa v mt ngi hng ca m ng lun lun c nhng tnh cch kiu Caesar. C mao ca ng ta lm h say m, quyn lc ca ng ta lm h knh trng, thanh gm ca ng ta lm h khip phc. Lun sn sng ni dy chng li mt chnh quyn yu km, ngc li m ng ci u mt cch n l trc mt quyn lc mnh. Nu chnh quyn b lung lay, khi m ng, vi c tnh lun tun theo nhng tnh cm cc oan nht, cng s lin tc chao o t thi cc v chnh ph sang n l v t n l sang v chnh ph. V li dng nh ngi ta hiu sai v tm l m ng, khi tin vo u th ca cc bn nng cch mng ca n. l v nhng hnh ng bo lc ca n lm cho ta hiu khng ng v im ny. S bc pht ca lng cng phn v hnh ng ph hoi lun ch xy ra trong mt khong thi gian ngn. m ng qu b chi phi bi ci v thc v do , c ngha l n qu

22

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

tun phc nhng nh hng c di truyn li t thi xa xa, l ci ng l ra n khng phi trung thnh n mc nh vy. Nu t n, chng bao lu ta s thy n khng cn c mun t kim ch, bn nng s bin n thnh mt k n l. Nhng ngi Jacobin cao ngo v cht phc nht hon ton nht tr vi Napoleon khi ng ta xa b mi quyn t do v cho bit nh th no l bn tay st ca ng ta. Lch s ca cch mng qun chng s hu nh khng th hiu ni, nu ngi ta nhm lm mt cch c bn v nhng ng lc bo th ca m ng. H thc ra ch mun thay i ci tn ca th ch, v thc hin s thay i , thnh thong h lm c nhng cuc cch mng c khi rt ln, nhng bn cht ca nhng th ch qu bp nght nhng i hi c tha k ca chng tc n ni n khng cn phi trung thnh vi nhng th ch na. S thay i lin tc ca m ng ch th hin nhng ci rt bn ngoi. Trn thc t h c ci bn nng bo th kh hiu ging nh tt c nhng ngi nguyn thy. H c mt lng tn knh cc truyn thuyt, mt ni cm ght v thc mi s i mi c th lm thay i cuc sng hin ti ca h. Gi nh nn dn ch vo ci thi pht minh ra my dt, my hi nc, tu la m c c quyn lc ging nh ngy nay ca n, th c l vic hin thc ha cc pht minh chng th xy ra. Cng may cho s tin b v vn ha, bi sau khi nhng pht minh khoa hc v k thut c hon tt, ci siu quyn lc ca m ng mi c sinh ra. 5. o c ca m ng Nu chng ta coi khi nim o c ng ngha vi s tn trng nhng tp tc x hi no v vi s kim ch thng xuyn nhng tham vng c nhn, th r rng rng, m ng qu l bn nng v qu khng chn chn c th tip nhn o l. Th nhng nu ta hiu khi nim o c l nhng tnh cch nht nh xut hin trong khonh khc nh, s hy sinh, s tn tm, lng v tha, s x thn, s cng tm th ta c th ni: m ng thng c th c mt t cch o c rt cao. Mt s t cc nh tm l hc, c tham gia nghin cu v m ng, ch ch n nhng hnh ng ti c ca n. V da vo mc thng xuyn ca cc hnh ng ti c nh vy h nh gi tnh cch o c ca m ng rt thp. Chc chn h u c nhng bng chng cho nhn nh : nhng ti sao nh vy? l ch bi v cc i hi hoang di mang tnh cch ph hoi, l di sn ca thi tin s, vn ln qut trong mi mt chng ta. i vi mt ngi c lp, s rt nguy him cho bn thn nu nh anh ta tha mn nhng i hi , nhng khi anh ta chm trong mt m ng khng c tnh trch nhim, do chc chn khng b trng pht, anh ta ph mc cho bn nng tha mn nhng g n mun. Bi v chng ta bnh thng khng th vn dng ci bn nng tn ph ny vo ng loi, cho nn chng ta tm s tha mn n sc vt. Ci th sn bn v s tn bo ca m ng cng c cng mt ngun gc nh vy. m ng, hnh h mt nn nhn khng c kh nng t v mt cch t t cho n cht, l mt bng chng cho s tn bo n mt ca h; i vi cc trit gia th s tn bo v mc cng ging nh s tn bo ca cc th sn, khi h t tp li vi nhau khoi ch nhn nhng con ch sn ang thi nhau x xc mt ch nai xu s. Nu mt khi m ng c kh nng chm git, t ph v tin hnh cc kiu ti c th n cng c kh nng c nhng hnh ng hin dng, hy sinh v c lng v tha, mc c khi cn cao

23

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

hn ca mt ngi c lp. S tc ng vo tng thnh vin ca m ng s c bit mnh, nu nh ta khu dy c h nhng tnh cm v nim kiu hnh v danh d, v tn gio v t quc. Lch s y dy nhng v d nh vy, nh ta tng thy trong cc cuc thp t chinh hoc on qun tnh nguyn vo nm 1793. Ch c tp th mi c th c nhng s hy sinh v qun mnh v i nh th. Bit bao nhiu m ng t b y vo chn hy sinh mt cch oanh lit v nhng nim tin v l tng m h chng hiu mt cht g v n! m ng khi lm chin, thng h chin u theo ting kn xung trn, ch khng phi v mt phn thng no. Quyn li c nhn trong m ng him c khi l mt ng lc mnh m, trong khi i vi mt ngi c lp n l s kch thch gn nh l duy nht. Qu thc khng phi v li ch bn thn, l ci a m ng vo bao nhiu trn chin, iu m vi l tr ca mnh h khng sao hiu ni, v trong nhng trn nh h b git mt cch d dng nh nhng ch chim chin chin b thi min bi nhng chic gng ca ngi th sn. Ngay c nhng tn v li bm sinh, c khi ch v l mt thnh vin ca m ng chng cng tr thnh nhng k rt tn trng cc quy tc o c. Taine ch ra rng, nhng tn t ca nhng ngy thng 9 [1792] em np ht tt c nhng trang sc, v tin thu lm c t cc nn nhn ca chng cho u ban cch mng, mc d vic bin th nhng th hon ton d dng. Ci m ng dn chng lc nhc, la ht v rch ri kia, khi trn vo cung in Tuilerie khng h cm i bt c mt th g cho d chng c th lm cho h hoa mt v gi tr ca chng l bnh m cho mi mt ngi trong nhiu ngy. S tha ha o c ca mt c nhn bi m ng chc chn khng phi l mt quy lut cng nhc, nhng n l iu ngi ta lin tc quan st thy, v ngay c trong nhng hon cnh khng kht khe nh ti trnh by trn y. Nh ti tng ni, m ng trong nh ht i hi nhng anh hng ca h trong cc v kch nhng phm hnh cao qu mc, v ngay c mt khi khn gi gm nhng ngi thuc tng lp thp, nhiu khi cng cho rng l qu l. Tay chi chuyn nghip, ch nh cha, k lang thang, k nghin th thao thng ku ca v mt kch cnh hi sm s hoc mt cu ni tc tu trong , th nhng so vi nhng g h thng s dng trong cc cuc ni chuyn hng ngy th chng qu l v hi. m ng thng tun theo nhng bn nng thp hn, tuy nhin cng c lc n t ra c nhng hnh ng cc k cao thng. Nu ni rng lng v tha, s hy sinh, s dng hin mt cch v iu kin cho mt l tng, ho huyn hoc thc t, l nhng nhn cch o c, th ta c th ni rng, m ng thng c mt nhn cch nh vy mc rt cao m ngay c nhng trit gia thng thi nht cng him khi t n c. D nhin h th hin nhng tnh cch mt cch v thc, nhng ci khng quan trng. Gi nh m ng cng suy tnh thit hn, th c l khng h c mt nn vn ha no c th ny n trn hnh tinh ca chng ta v loi ngi s mi khng bao gi c lch s. ______________________________ [1] Ai tng tham gia v vy chim Paris chc hn phi c chng kin nhiu trng hp c tin ca m ng vo nhng th cc k v l. Mt nh nn chy sng trn mt tng nh cao lp tc c coi l mt tn hiu bo cho nhng k bao vy. Sau hai giy suy ngh ngi ta nhn ngay ra khng th no nhn thy nh sng ca mt ngn nn cch xa n nhiu dm nh vy.

24

Tm l hc m ng
[2] "Eclair" ngy 21 thng 4 1895.

Gustave Le Bon

[3] Liu chng ta c bit, ch duy nht v mt trn nh, rng n xy ra nh th no? Ti rt nghi ng iu ny. Chng ta ch bit k chin thng v k chin bi, ngoi ra c l chng cn g na. Nhng g d'Harcourt vit v trn Solferimo m ng ta mt phn trc tip tham d v mt phn quan st thy ta c th vn dng cho tt c cc trn nh khc: "Nhng v tng (d nhin l c hng trm nhn chng xc nhn) lp nn cc bo co chnh thc; cc s quan c giao nhim v pht tn cc bo co ny sa i v quyt nh ni dung cui cng ca bo co; Tng tham mu trng xem xt v vit li. Ngi ta em bo co trnh thng ch, ng ta ht ln: "Ngi nhm ln hon ton!" v t mnh sa li bo co. Nguyn vn ban u ca bo co gi y hu nh chng cn g na." D'Hartcourt k chuyn ny chng minh rng khng th bit c s tht l nh th no nhng s kin hp dn nht v c quan st mt cch chnh xc nht. [4] Qua cng gii thch mt iu rng, mt s tc phm kch, b tt c cc gim c nh ht t chi, thnh thong li c bit thnh cng, nu tnh c c cng din. Thnh cng ca v "Pour la Couronne" ca Copp l mt iu ai cng bit, v ny hng chc nm tri mc d tc gi l mt ngi c danh lun b cc gim c nh ht t chi. "Charleys Tante" sau mt lot cc chi t c gii mi gii th trng chng khon chu chi trnh din v t 200 lt trnh din ti Php v trn mt nghn lt ti Anh. Nu khng c s gii thch nh dn rng cc gim c nh ht khng th t t mnh vo tm hn ca m ng, ta s khng hiu c, ti sao nhng con ngi c lp qu quyt, coi vic che giu nhng nhm ln l trng, li c th c nhng phn xt sai st nh vy.

Chng 3: Nhng tng, nhng lp lun v tr tng tng ca m ng

1. Nhng tng ca m ng Nhng nghin cu t mt cng trnh trc y ca ti v ngha ca cc tng i vi s pht trin ca cc dn tc chng minh rng, mi mt nn vn minh u pht trin da trn mt s t nhng tng nn tng, thng rt t khi i mi. y ti trnh by, cc tng ny bm cht vo tm hn ca m ng nh th no, n thm vo nhng tm hn mt cch kh nhc ra sao, v sau y n t n sc mnh nh th no. Ti cng ch ra rng, nhng bin i v i trong lch s thng xut pht t s thay i ca nhng tng nn tng ny. Do bi ti lun gii vn ny mt cch y , cho nn ti khng mun quay tr li na v ti ch mun gii hn trong mt vi li v nhng tng tip cn vo m ng v m ng tip nhn chng nhng dng no. Ngi ta c th phn nhng tng thnh hai loi. Thuc v loi th nht, chng ta thy l nhng tng tnh c v thong qua, chng sinh ra do mt nh hng tc thi: v d nh tnh cm dnh cho mt c nhn hoc mt hc thuyt. Thuc v loi th hai l nhng tng nn tng, c mi trng, di truyn v c tin to cho mt s bn vng lu di, v d nh cc gio l khi xa, nhng t tng dn ch v x hi ngy nay.

25

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Ngi ta c th v nhng t tng nn tng nh khi nc ca mt dng sng ang chm ri tri, nhng tng thong qua l nhng gn sng lun thay i trn b mt, n lm cho b mt sng ng mt d chng c gha g r rng hn l bn thn dng chy. Trong thi i ca chng ta, nhng quan im nn tng, m cha ng chng ta tng sng vi chng, ngy cng tr nn b lung lay v ng thi nhng thit ch da trn nhng tng cng b chn ng hon ton. Hng ngy c bit bao nhiu nhng tng thong qua ny sinh, nh ti ni v chng trn; nhng dng nh ch mt s t trong c th t c nh hng ng k. Nhng tng no m ng thch tip nhn mc lng, chng ch c th pht huy tc dng, nu khi m ng tip nhn chng, chng c mt hnh thc rt n gin v phn nh vo tm tr h di dng hnh nh. Khng c rng buc no ca s sp t mt cch logic, hay l s mch lc uc dng kt ni nhng hnh nh tng tng li vi nhau; chng c th thay th nhau nh nhng tm knh nh ca chic n chiu nhim mu (Larterna magica), c ngi trnh din ly ra t mt ci hp. Ngi ta cng s nhn thy trong m ng nhng s tng tng tri ngc nhau tip ni xut hin. Di tc ng ca mt trong nhng tng c cha sn trong u, m ng s tun theo mt mt ngh cht le ln v s thc hin nhng hnh ng rt khc nhau. S thiu vng hon ton kh nng xt on lm cho h khng th nhn ra c cc mu thun. Hin tng nh vy khng ch xut hin m ng. Ngi ta cng thy n nhiu con ngi c lp, v khng ch ngi nguyn thy. Ti cng quan st thy iu nhng ngi c hc theo o Hindu, ang theo hc v lm lun vn tin s ti cc trng i hc chu u chng ta. Nhng nn tng x hi v tn ngng vng chc m h c k tha khng h b suy chuyn, khi ngi ta ph ln chng mt lp quan im chu u xa l. Trong nhng c hi tnh c, nhng thnh phn ca ci nn tng s l ra, khi bng li ni khi bng hnh ng v lc cng mt con ngi cho thy c nhng mu thun rt r rng. D nhin nhng mu thun ny c v hnh thc nhiu hn l thc s, bi i vi mt ngi c lp ch nhng hnh nh c k tha mi mnh c th bin thnh nhng ng lc thc y nhng hnh vi ca n. Ch khi, con ngi do b lai ging t cc gen di truyn khc nhau, h mi c th bt cht c nhng hnh ng thc s mu thun vi nhau. y cng khng cn thit c bit nhn mnh n nhng hin tng nh vy, mc d chng c nhng ngha c bn i vi tm l hc. Theo ti ngh, c th hiu c chng ngi ta phi cn ti t nht mi nm i y v quan st. Bi nhng tng, ch vi cu trc rt n gin mi thm nhp c vo m ng, cho nn c th tr thnh bnh dn, d gn, chng phi t hon ton i dng. Nu l nhng tng trit hc hoc khoa hc cao siu, ngi ta c th nh ra nhng thay i c bn cn thit, tng bc mt, xung thp dn cho n khi thch hp vi m ng. Mc ca s thay i ny ph thuc rt nhiu vo chng tc to nn m ng , tuy nhin kiu no th n cng phi lun thu nh li v n gin hn. Bi th, theo quan im x hi hc, trong thc t khng c s cao thp ca cc tng, c ngha l khng c quan im ny cao hn quan im kia. Ch qua vic, mt tng c th n c vi m ng v pht huy tc ng, n phi tri qua qu trnh lt b tt c nhng g tng lm nn s v i, s cao siu ca n, cng ni ln iu .

26

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Gi tr ca mt tng xp theo th bc l hon ton v ngha; ch c tc ng ca n mi thc s l iu cn phi . Nhng tng thin cha gio thi trung c, nhng tng dn ch th k 18, nhng tng x hi ch ngha ngy nay chc chn rng khng th c mt th bc tht cao, v mt trit hc ngi ta c th coi chng l nhng nhm ln kh ng thng, nhng ngha ca chng v ang cc k to ln v s cn rt lu na chng vn l nhng phng tin c bn nht iu hnh mt nh nc. Nhng ngay c khi, nu nh tng tri qua s bin i m ng c th tip nhn, n cng ch s c tc ng, nu nh n - qua nhng bc khc nhau, nhng bc ny l g cn phi tip tc nghin cu thm - thm nhp c vo ci v thc ca m ng v tr nn tnh cm ca h. S bin chuyn ny thng thng ko di rt lu. Ngi ta khng c php tin rng, mt ngh ch cn qua chng minh c tnh ng n ca n l c th gy nn tc ng, ngay c i vi nhng ngi hiu bit. Ta s tin vo iu ny, khi ta thy, nhng bng chng sng t nht cng ch c mt nh hng rt nh b vo phn ng cc con ngi. Mt bng chng vng chc c th c mt ngi nghe c kinh nghim chp nhn, nhng ci v thc bn trong anh ta s nhanh chng a anh ta tr li ci quan im c ban u. Nu vi ngy sau gp li, anh ta s li nu ln nhng nghi vn mi vi nhng l l y ht nh th. Anh ta r rng b nhng nh hng ca cc quan nim trc y tc ng, nhng ci ln ln t tnh cm; v chnh chng nh hng ti ng c ca nhng li ni v hnh ng. Nu mt tng, khi n su c vo tm hn m ng, lc n s pht trin thnh mt quyn lc khng g chng li c, v to ra hng lot nhng tc ng. Cc tng trit hc dn n cuc cch mng Php phi cn n gn mt th k mi c th bm r vo tm hn nhng ngi dn. Ngi ta cng bit, n sinh ra mt s tn bo khng g ngn cn ni nh th no. Cuc tn cng ca ton dn nhm ginh li s cng bng x hi, hin thc ha nhng tng v nhn quyn v t do lm rung chuyn c chu u n tn gc r. Hai mi nm tri dn chng xng vo m chm ln nhau, chu u c nm mi th no l hy dit, ch c th so snh c vi nhng g m Dschingiskhan v Tamerlan lm. R rng hn bao gi ht, nhng g nhit thnh ca mt tng em li, ng l c kh nng lm i hng cc tnh cm. Cc tng cn phi c nhiu thi gian c th bm r vo m ng, v n cng cn khng t hn thi gian c th bin i khi . V mt tng, m ng cng lun lc hu hn nhiu th h so vi nhng nh khoa hc v trit hc. Ngy nay tt c nhng nh cm quyn u tha bit, c bao nhiu sai lm hin nm trong nhng tng nn tng, nhng ci m ti va cp n trn; nhng bi v nh hng ca nhng tng cn rt ln, cho nn cc nh cm quyn vn bt buc phi iu hnh t nc theo nhng tng nn tng , mc d t lu bn thn h khng cn tin vo s ng n ca chng na. 2. Lp lun ca m ng Ngi ta khng th qu quyt mt cch chc chn rng, m ng khng th b tc ng bi nhng suy lun. Nhng nhng l l h vn dng v nhng l l tc ng n h, dng nh nhn v mt logic n tm thng n ni ngi ta ch cn lm mt php so snh cng c th rt ra kt lun.

27

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nhng lp lut tm thng cng nh nhng lp lut su sc chng u da trn s lin kt cc tng: nhng nhng lin kt cc tng m m ng thc hin ch l s kt ni nhng g ging nhau v c th t. H kt ni nh ngi Eskimo, t kinh nghim bit rng, bng l mt vt th trong sut, tan trong ming v t rt ra kt lun rng thy tinh, do cng trong sut, nn n cng phi tan trong ming; Hoc nh ngi hoang d, h cho rng, nu h n tri tim ca mt k th dng cm th h s nhn c s dng cm ca n; hoc nh nhng ngi cng nhn, b ch ca h bc lt v t rt ra kt lun rng, tt c gii ch u l k bc lt. S kt ni cc s vt tng t, cho d chng ch c nhng biu hin ging nhau v b mt, v s khi qut ha mt cch vi v nhng trng hp ring bit l nhng c im trong logic ca m ng. Nhng kiu lp lun nh vy lun c cc thuyt gia kho ni s dng trc m ng. Mt chui nhng lp lun vng chc s l iu hon ton kh hiu i vi m ng, cho nn ta c th c php ni rng, h chng lp lun g c hoc lp lun sai v lp lun logic khng c tc ng g ti h. Thng chng ta hay b ngc nhin khi c nhng bi vit v nhng im yu trong mt bi pht biu no , th m n li c tc ng mnh m n ngi nghe; nhng ta qun mt rng, bi pht biu c lm ra li ko m ng, ch khng phi cho nhng trit gia c. Thuyt gia, ngi gn gi vi m ng, lun bit cch gi ln nhng hnh nh c th li cun h. Nu ng ta t c iu , c ngha l ng ta t c mc ch, v hng lot nhng li pht biu cng khng bng mt vi cu i vo lng ngi v em n nim tin cho h. Cng qu tha khi lu rng, s thiu kh nng lp lun ca m ng tc i ca h mi nng lc ph phn, c ngha l kh nng phn bit c gia ng v sai, kh nng a ra mt phn xt xc ng. Nhng lp lun m m ng chp nhn ch l nhng lp lun khin cng, khng bao gi c kim chng. Nhiu con ngi c lp v mt ny cng khng hn g m ng. S nh d khi khi qut ha nhng kin nht nh no ph thuc trc ht vo s thiu kh nng c th a ra mt kin ca chnh mnh trn c s ca nhng suy lun c bit phn ng cc con ngi. 3. Sc tng tng ca m ng Ging nh tt c nhng ai khng bit suy ngh mt cch logic, sc tng tng c bit ca m ng d dng to nn s xc ng cc k su sc. Nhng hnh nh hin ln trong tr c h bi mt ngi no , bi mt s kin, bi mt tai nn xy ra u sng ng gn nh l hin thc. m ng gn nh trong trng thi ca mt ngi ang ng, kh nng suy xt trong pht chc bi gt sang mt bn, nhng ch cho nhng hnh nh cc k mnh m hin ln trong u v sau chng cng s bin i rt nhanh mt khi s suy xt c nh xen tr li. m ng, khng c kh nng xem xt v suy ngh mt cch l gic, vi h chng c g l khng c th. Ngc li nhng ci khng c th nht thng li hay l ra r nht. Chnh v th m ng thng b nhng mt diu k v huyn thoi ca cc s kin tc ng mnh m nht. S diu k v huyn thoi qu ng l nhng tr ct ca mt nn vn ha. Ci o trong lch s lun c vai tr quan trng hn l ci thc. Ci khng thc lun c quyn ng trc ci thc.

28

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

m ng ch c th suy ngh qua hnh nh v ch cc hnh nh tc ng vo mnh. Ch c nhng hnh nh mi lm cho h khip s hoc say m v chng l nguyn nhn ca nhng hnh ng ca h. Chnh v th trong cc v kch khi to ra nhng hnh tng vi ng nt su m gy nn mt s tc ng cc mnh vo m ng. Vi m ng dn chng thnh Rom khi xa, bnh m v cc tr chi l l tng hnh phc. L tng ny rt t thay i trong dng chy ca thi gian. Khng c g kch ng tr tng tng ca m ng mnh m hn l mt v din sn khu. Tt c cc khn gi cm nhn ng thi mt tnh cm ging nhau, v nu nh n khng th ngay lp tc tr thnh hnh ng, th cng ch v ngi khn gi v thc cha th pht l s nghi ng rng anh ta li l nn nhn ca o gic, v khc, ci v nhng cuc phiu lu tng tng. Song thnh thong nhng tnh cm c khi dy bi cc hnh nh cng mnh c th bin thnh hnh ng, ging nh c tc ng bi s kch hot (suggestion) thng thng. Ngi ta cng tng k v nhng bui trnh din, trong din vin ng vai k phn bi, sau khi kt thc bui trnh din phi c bo v cn thn trnh s tn cng ca nhng khn gi vn cn ang cng phn trc hnh ng ti c dng nh l ca din vin n th hin trong v kch. iu ny theo kin ca ti l mt v d chnh xc nht v trng thi tinh thn ca m ng, v c bit l s nh d, d b tc ng. Ci khng c tht trong con mt h cng quan trng nh ci c tht. H c xu hng r rng l khng h phn bit bt c ci g. Quyn lc ca k chin thng v sc mnh ca nh nc c xy dng trn tr tng tng ca ngi dn. Nu ta gy c n tng trong tr tng tng , ta c th li ko c m ng i theo. Tt c nhng s kin c ngha trong lch s, s ra i ca o Pht, ca o Thin cha, o Hi, cc cuc ci cch, cc cuc cch mng v s bng n y e da ca ch ngha x hi trong thi i ca chng ta u l hu qu trc tip hoc gin tip ca nhng n tng mnh vo tr tng tng ca m ng. Cng th, nhng nguyn th quc gia trong mi thi i tt c cc nc, l nhng ngi chim c quyn thng tr tuyt i, u coi tr tng tng ca dn chng l cc ct tr ca quyn lc. Khng bao gi h c nh cai tr ngc vi nhng tr tng tng . "Ti kt thc cuc chin ti Vende, bi v ti tr thnh ngi cng gio", Napoleon ni nh vy trc hi ng quc gia, "ti chim gi c Ai cp, bi v ti tr thnh ngi theo o Hi, v ti chin thng nhng thy tu ngi bi v ti ng h s ton quyn ca gio hong. Khi ti cai tr ngi Do thi ti s cho xy li n th vua Salomon." T thi Alexander v Csar c l cha c mt con ngi v i no li bit cch gy n tng vo tm hn m ng nh Napoleon; mi quan tm thng xuyn ca Napoleon l s tc ng vo tm hn m ng. ng ta m n n trong chin thng, trong li ni, trong hnh ng, v trong tt c cc cng vic - ngay c khi nm ch cht ng ta vn cn m n iu . Lm th no c to nn n tng trong tr tng tng ca m ng? Chng ta s thy iu ny ngay by gi. Trong khi ch i ch c th ni rng, mc ch ny s khng bao gi t n c bng cch th tc ng vo suy ngh v l tr. Antonius khng cn n nhng s hng bin tru tng kch ng nhn dn chng li nhng k st hi Csar. ng ta ch c cho h nghe di chc v cho h xem thi hi ca Csar. Tt c nhng g lm kch ng tr tng tng ca m ng u th hin dng mt hnh nh c ng, r nt, khng cn c mt phng tin gii thch no i km v ch c mt vi s kin tuyt vi h tr nh: mt thng li ln, mt iu k l ln, mt ti c ln, mt nim hy vng ln.

29

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Chng lm cho s vt c tip nhn mt cch chp nhong v khng my may cn bit n n nh th no. Hng trm ti c nh hoc hng trm tai nn nh thng s chng gy nn mt cht tc ng ng k i vi tr tng tng ca m ng; th nhng n li b sc rt mnh bi duy nht mt ti c man r, mt ti nn thm thng, cho d mu c t hn nhiu so vi s mu ca tt c nhng tai nn nh cng li. i dch cm cch y vi nm lm cho nm nghn ngi Paris t vong trong vng vi tun, song ch gy nn cht t n tng ti tr tng tng ca dn chng. D nhin thm ha ny, trong ci ngha ng nht ca n, khng t bin thnh mt vi hnh nh thy c, m ch l nhng con s thng k trong cc bo co hng ngy. Mt tai ha ng l ra phi ly i nm ngn sinh mng nhng ch c nm trm ngi b cht, v ch ni trong mt ngy, ti mt a im cng cng, nhiu ngi nhn thy, gi s nh s sp ca thp Eiffel chng hn, s gy nn mt n tng kinh khng i vi c tng tng. S phng on v vic mt tch ca mt con tu vt i dng, m ngi ta nhm tng rng n b m ngoi bin xa, c bit kch thch tr tng tng ca m ng tm ngy lin. Cc con s thng k n gi cho thy, trong cng nhng nm c ti hng ngn chic tu ln b m. Th nhng m ng chng my may quan tm n nhng s tn tht mt cch t t nh vy, nhng tai nn xy ra theo mt kiu khc vi s ngi cht v lng hng ha b tn tht ln hn nhiu. Vy c th ni, khng phi t bn thn cc s kin kch thch tr tng tng ca dn chng, m l hnh thc v cung cch ca chng xy ra nh th no. Chng phi qua dn nn - nu ti c php ni nh vy - thnh mt hnh nh c ng tha mn v nm bt c tm tr. Ngh thut kch thch sc tng tng ca m ng cng chnh l ngh thut lnh o h.

Chng 4: Nhng hnh thc tn gio c trong tt c cc nim tin ca m ng

Nh chng ta thy, m ng khng h suy ngh, h tip nhn hoc vt b cc tng mt cch nhanh chng, khng dung th tranh lun v mu thun. m ng b t lit l tr bi nhng tc ng vo n v sau chng lm cho n ch mun nhanh chng chuyn qua hnh ng. Chng ti cng ch ra rng, m ng di nhng tc ng thch hp sn sng hy sinh cho mt tng m ngi ta lm cho n tin vo. Chng ti cui cng cng xc nh rng, m ng ch bit n nhng tnh cm qu khch v mnh lit. h s yu mn nhanh chng tr thnh s tn sng, s c cm va mi ny sinh lp tc bin thnh s cm th. Nhng c im chung ny lm cho ta mng tng ra c hnh thc ca cc nim tin ca h. Vic nghin cu su cc nim tin ca m ng, khng nhng trong thi i cc tn gio m c trong thi i ca cc cuc ni dy chnh tr ln v d nh xy ra trong th k va qua, cho thy, cc nim tin lun c nhng hnh thc c bit, khng c g c th ng hn khi gi chng l nhng nim tin mang tnh cm tn gio. Nhng tnh cm ny c nhng c trng rt n gin: tn sng mt ng c cho l cao c, khip s trc quyn lc bn trn, tun th mt cch m qung mnh lnh ca quyn lc , khng c kh nng nh gi nhng gio l ca n, c gng truyn b su rng nhng gio l , c xu hng coi tt c nhng ai khng chp nhn gio l l k th. Nhng tnh cm nh vy c th l dnh cho mt ng thnh v hnh no , cho mt hnh tng bng , cho mt anh hng hoc cho mt tng chnh tr - chng no n th hin nhng c trng nh trn, th n lun l nhng tnh cm kiu tn gio. Ci siu nhin v ci phi thng l nhng ci lun nhn thy

30

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

mi ni trong . m ng lc ny i lt mt tn ngng hoc mt lnh t bch chin bch thng, lm cho h say m, vi cng mt quyn lc huyn b. Khng ch ai cu nguyn trc Cha mi l ngi sng o, ngi sng cng l ngi m ngay c khi, bng tt c sc lc ca tr tu, tt c sc mnh ca ch, tt c s nng bng ca nim tin ch phc v cho mt quyn lc hoc mt con ngi, vi mc ch cho n tr thnh k dn li mi suy ngh v hnh ng ca mnh. Tnh cm kiu tn gio thng gn lin vi tnh khng khoan dung v s cung tn. N khng th thiu c tt c nhng ai tng nh mnh nm gi c b mt ca hnh phc di trn gian v trn thin ng. Hai tnh cht tm thy trong tt c cc nhm ngi hp li vi nhau khi h tn dng mt nim tin no . Ngi Jacobin trong nhng ngy kinh hong cng l nhng ngi rt sng o nh nhng ngi cng gio ta d gio, v s in lon tn bo ca h cng c cng mt ngun gc. Nhng c tin ca m ng mang tnh cht ca mt s tun th m qung, mt s khng khoan dung tn bo v mt nhu cu truyn b gn lin vi th tnh cm kiu tn gio, nh vy ta c th ni rng, tt c nhng c tin ca h c hnh thc tn gio. Ngi anh hng m m ng hn hoan cho n trong thc t l c cha tri ca h. Napoleon l mt ngi nh vy trong sut 15 nm lin, chng c thnh thn no li c c mt s sng bi nhit thnh nh vy; v cng chng c ai d dng a h vo ch cht n nh th. Nhng anh hng thn thnh v nhng thnh thn thin cha gio khng bao gi thc hin s thng tr ton din ln cc tm hn. (cha li ci cht cho h t quyt nh!) Tt c nhng ngi lp nn cc gio l v hc thuyt chnh tr, h lm nh vy ch vi l do rng, h hiu cch truyn vo m ng ci tnh cm tn gio cung nhit, n lm cho con ngi cm thy hnh phc trong s sng bi, v thc dc con ngi hin dng cuc sng cho thn tng ca mnh. N l nh vy tt c cc thi i. Trong quyn sch xinh xn cu mnh v x Gallien thuc ch La m, Fustel de Coulanges c bit ch ra rng, ch La m tn ti c hon ton khng phi do sc mnh bn thn m l do s ngng m theo kiu tn gio c ngm vo trong n. "Trong lch s hnh nh khng c trng hp no", ng ta c l, "mt chnh quyn b nhn dn cm ght, li tn ti c n nhng nm th k... Khng th no hiu ni, ch c 30 qun on li c th bt hng trm triu con ngi thun phc." H khut phc ch bi v, Hong l tng trng cho La m, c tt c tn th nh thnh. Ngay mt chn thm sn cng cc cng thy c bn th vua. "Bt c lc no ngi ta cng nhn thy t u n n u kia ca ch, trong tt c cc tm hn, mt tn gio ang hnh thnh, m c cha ca n chnh l nh vua. Mt vi nm trc cng nguyn ton x Galien, bao gm su mi thnh ph, chung nhau dng ln cho Augustus mt ngi n Lion... Nhng cha o ca n c chn t khp cc thnh ph ca Galien, l nhng bc ng knh u tin ca t nc... Ngi ta khng th cho rng tt c nhng ci l do s knh s hoc thn phc mt cch n l m thnh. C mt dn tc khng th u l n l, m n l nhng ba trm nm. Khng ch cc triu thn thn phc c Vua, m l Rom; v khng ch Rom, c Galien, Ty Ban Nha, Hy Lp v chu." Nhng ci khng ch l nhng quan nim m tn d oan ca mt thi i khc, l nhng ci xua ui l tr mt cch trit . Trong cuc chin vnh cu vi l tr cha bao gi tnh cm b

31

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

chin bi. Cho d m ng khng cn mun nghe nhng li ca thnh thn v tn gio na, l nhng th thng tr h trong mt thi gian di, nhng cha bao gi ngi ta li thy h dng ln nhiu tng i v ni th cng nh trong sut th k qua. Phong tro nng dn, ni ting vi tn gi Boulangismus, chng minh cho thy, bn nng tn gio ca m ng d c kh nng i mi nh th no. Ngy khng c mt qun lng no l khng thy c treo nh ca ngi anh hng. Ngi ta gn cho ng ta mt sc mnh c th xa tan mi s bt cng, mi th ti li, v hng ngn con ngi hin dng cho ng ta mng sng ca h. V tr no s dnh cho ng ta trong lch s, nu nh tnh cch ca ng ta cng theo kp nhng huyn thoi v ng ta! Tn gio khng c thnh thn: Ch ngha v thn Cng l mt iu nh v hi tha khi nhc li, m ng cn c mt tn gio. Bi tt c cc hc thuyt chnh tr, tn gio, x hi tm thy c m ng s tip th ch vi iu kin, rng chng phi mang mt hnh thc tn gio, trong khng tn ti bt k mt s tranh lun no. Nu mt khi c th vn ng c m ng tip nhn ch ngha v thn, th sau ch ngha ny s hon ton tr thnh s sc si khng khoan nhng ca mt tnh cm mang tnh tn gio, v chng bao lu s tr thnh s sng bi th hin nhng hnh thc bn ngoi ca n. Mt th d k quc v iu ny cho chng ta, l s pht trin ca mt nhm nh theo ch ngha thc chng. N ging nh bt k mt ngi no theo ch ngha h v, m cu chuyn ca n chng ta c Dostojewskij, mt con ngi cc k su sc k li, p tan nhng hnh tng thnh thn v thing ling trn bn th ni th phng, dp tt nhng ngn nn v khng mt cht lng l thay th nhng th b p nt bi nhng tc phm ca mt trit gia v thn; sau n thp li nhng ngn nn tt mt cch hon ton thnh knh. i tng ca nim tin tn gio trc ca n hon ton tr thnh mt i tng khc, th nhng liu ta c th qu quyt rng, tnh cm tn gio ca n cng thay i? Ti nhc li mt ln na: nhng s kin lch s no , v c th l nhng s kin quan trng nht, ta ch c th hiu c n, nn nh ta ch n hnh thc m cc nim tin ca m ng tip nhn. Nhiu hin tng x hi cn phi cho cc nh tm l hc nghin cu hn l cho cc nh khoa hc t nhin. Nh s hc Taine ca chng ta nghin cu v cch mng nh l mt nh khoa hc t nhin lm v nhiu ln khng pht hin ra c din bin thc s ca cc s kin. ng ta quan st s vic mt cch tuyt vi, nhng bi v khng bit y v tm l hc m ng, cho nn, l mt tc gi lng danh ng ta cng khng th no gii thch ni cc nguyn nhn ca chng. Bi v cc s kin m mu, tn bo v hn lon lm ng ta sng st, bi vy, dng nh i vi ng ta nhng anh hng trong cc thin s ca ln ch l mt by ngi hoang d ng kinh, bn mnh mt cch khng kim ch cho bn nng. Nhng hnh ng bo lc ca cch mng, nhng s chm git, cc nhu cu khuch trng, s tuyn chin vi tt c cc vua cha ca n ch c th gii thch c, nu ngi ta hiu ra, rng tt c ch phc v cho s cng c mt nim tin tn gio mi. Phong tro ci cnh tn gio, m thm st n Bartholomeus, cc cuc chin tranh gia cc tn gio, ta d gio, s kin ca nhng ngy khng khip... tt c u l nhng hin tng cng loi di tc ng ca tnh cm tn gio, n cn thit hy dit tt c, bng la v bng gm ao, nhng g cn tr s truyn b mt nim tin mi. Cch thc ca ta d gio l cch thc ca nhng con ngi c nim tin chn tht nht; h chng phi l nhng tn nu nh h lm khc i.

32

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nhng cuc cch mng, ging nh ti k, ch c th xy ra, nu tm hn m ng truyn cho chng sc sng. Nhng k bo quyn c on nht cng khng th to ra chng. Nhng nh s hc, nhng ngi ch cho chng ta thy ci m thm st n Bartholomeus l tc phm ca mt ng vua, h u c qu t hiu bit v tm l hc m ng cng nh v tm l ca cc v vua. Nhng s biu l kiu nh vy ch c th bt ngun t tm hn m ng. Quyn lc v bin ca mt k thng tr ty tin nht cng ch thc y hoc ngn cn cht t ci thi im xy ra. Khng, khng phi cc ng vua gy ra v tn st n Bartholomeus, gy ra nhng cuc chin tranh tn gio, v khng phi Robespierre, Danton hoc Saint-Just l nhng nguyn tc ca s kin "nhng ngy khng khip". ng sau nhng s kin nh vy ngi ta li lun tm thy ci tm hn m ng.

Tp 2 - Cc quan im v c tin ca m ng
Chng 1: Nhng ng lc t xa ca cc c tin v quan im ca m ng
Cho n y chng ta nghin cu v trng thi tinh thn ca m ng. Chng ta bit v cch h cm nhn, suy ngh, v cch h rt ra kt lun. By gi chng ta mun xem, quan im, c tin ca h hnh thnh v c cng c vng chc bng cch no. C hai kiu ng lc khc nhau quyt nh cc quan im v c tin : l cc ng lc trc tip v cc ng lc gin tip. Cc ng lc gin tip to cho m ng kh nng tip nhn nhng c tin nht nh no v ngn cn s thm nhp ca cc c tin khc. N chun b mnh t, trn ngi ta thy nhng tng bt chi nh ln, sc mnh v tc ng ca chng lm cho ta ngc nhin, nhng ch l c v nh bt cht. S bt pht v tr thnh hin thc ca cc tng no trong m ng thng th hin mt cch t ngt nhanh nh chp. Tuy nhin ch l tc ng b mt, nhng g ng sau n thng l c mt cng vic chun b lu di. Nhng cng vic lu di ny, nu khng c chng cc tng s mi l v dng, ng bn trn chng l nhng ng lc trc tip. Cc ng lc trc tip truyn s sng cho nim tin ca m ng - ngha l cung cp cho tng hnh dng ca n v gii phng n cng vi tt c nhng hu qu ca n. Nhng ng lc trc tip ny l c hi hnh thnh nhng quyt nh dn n s ni dy mt cch bng pht ca mt tp th - t dn n n ra s ni lon hoc mt quyt nh nh cng, s ni dy ny s a mt con ngi no vo v tr quyn lc c a s nht tr hoc n s h b mt chnh ph. Trong tt c cc s kin ln ca lch s ngi ta c th nhn thy nhng tc ng khng ngng ca hai loi ng lc ny. Mt trong nhng v d r rng nht ngi ta c th ly ra, chnh l cuc cch mng Php, ng lc gin tip ca n l nhng ph phn ca gii tr thc v sc p ca gii qu tc. Nhng tm hn ca m ng c chun b nh vy, cho nn rt d b khch ng bi nhng ng lc trc tip, v d nh nhng li hiu

33

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

triu ca cc nh din thuyt v s phn khng ca triu nh chng li c nhng ci cch khng quan trng. Nhng ng lc gin tip bao gm nhng yu t chung, l nn tng ca tt c cc c tin v quan im, l: chng tc, cc truyn thuyt, thi gian, cc th ch v gio dc. Chng ta s nghin cu tng vn mt. 1. Chng tc ng lc hng u cn phi phn tch chng tc, bi v ch ring n mang nhiu ngha hn tt c nhng th cn li. Ti kho st n y trong mt bi vit khc v thy rng khng cn phi quay tr li mt cch c th y. Ti ch ra trong bi vit , rng mt m ng lch s l ci g v nu nh nhng c im tnh cch ca n c hnh thnh, khi nhng t cht vn ha ca n, nhng c tin ca n, cc th ch ca n, ngh thut ca n, ngha l tm li, tt c mi yu t vn ha s to nn ci sc thi bn ngoi ca tm hn. Sc mnh ca tm hn ln n ni, khng c mt yu t no c th truyn c t mt dn tc ny sang mt dn tc khc m khng phi tri qua mt s bin i su sc nht [1]. Mi trng, cc hon cnh, cc s kin phn nh li nhng tc ng x hi nht thi. Chng c th l nhng tc ng quan trng, nhng nhng nh hng ny lun ch l nhng nh hng nht thi, nu n i lp vi nhng nh hng ca chng tc, ngha l, i lp vi ton b ph h. Chng ta s cn c c hi trong nhiu chng ca bi vit ny quay li vi vn nh hng ca chng tc v nhn ra rng, n mnh c th khng ch c nhng tnh cch c bit ca tm hn m ng. T dn n thc t, cc m ng thuc cc nc khc nhau c s khc bit rt ln trong c tin v cch ng x v cch thc h b tc ng cng khng ging nhau. 2. Cc truyn thuyt Truyn thuyt cha ng nhng tng, nhng i hi v tnh cm ca thi trc . N to nn s thng nht ca chng tc v ln chng ta vi tt c sc nng ca n. T khi phi thai hc ch ra nhng nh hng v cng ln ca qu kh vo s pht trin ca sinh vt, cc nh sinh vt hc i hng, v cc nh s hc cng s lm nh vy, nu nh nhng t duy kiu ny tip tc lan rng. Hin gi n vn cha c bit n mt cch y , v nhiu nh lnh o quc gia do vn cn dng li nhng quan im l thuyt ca th k trc, h tin rng, mt x hi c th tch ri khi qu kh ca n v c th t i mi t gc m ch cn duy nht da vo l tr. Dn tc l mt c th sinh hc c to nn t qu kh. Nh tt c cc c th khc n ch c th t thay i qua qu trnh tch ly t t nhng yu t di truyn. Nhng ngi lnh o thc s ca mt dn tc chnh l cc truyn thuyt; v nh ti nhiu ln nhc n, ch c nhng hnh thc bn ngoi mi d thay i. Khng c truyn thuyt, c ngha l khng c tm hn, s khng th c vn ha. S d nh th bi v, loi ngi, t khi n

34

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

xut hin trn th gii ny, c hai nhim v v i l to nn mt mng li nhng truyn thuyt v xa b chng khi ht tc dng. Khng c nn vn ha no li khng c nhng truyn thuyt gn cht vi n, v khng c s xa b chng mt cch t t s khng th c tin b. Kh khn ch, l tm c im cn bng gia bo tn v thay i. y cng l mt iu nan gii. Nu mt dn tc c nhiu dng h kin quyt bm gi ly nhng thi quen, nh th khng th no c s thay i, n ging nh Trung quc, s khng c kh nng tr nn hon thin. Ngay c nhng thay i bng v lc cng khng c tc ng g, bi v sau hoc l nhng mt xch b ging t s c chp ni tr li v qu kh s quay v a v thng tr mt cch khng thay i nh trc y hoc l nhng mnh t s nm ring r ri chng bao lu sau chng bin dng thnh mt s hn lon. Nh vy nhim v ca mt dn tc l phi gi dn nhng ci c trng ca qu kh bng cch dn dn thay i chng. Dn La m c i v dn Anh hin thi c l gn nh l nhng dn tc duy nht thc hin c nhim v ny. Chnh nhng m ng, v c th l nhng m ng c hp thnh t cc giai cp, l nhng k bo v mt cch kin tr nht nhng tng c lu truyn v chng li s thay i cc tng mt cch ngoan c nht. Ti cp n tnh bo th ca m ng v ch ra rng, nhiu cuc ni lon kt thc ch vi s thay i v ngn t. Khong cui th k 18, do c hin tng p ph cc nh th, sn ui v cht u gio s, n p cc biu tng cng gio ni chung, ngi ta tin rng nh vy nhng tng tn gio c b tc b ht quyn lc; th nhng ch vi nm sau, di p lc ca i hi chung, cc biu tng tn gio b xa b trc y c khi phc tr li [2]. Khng c th d no tt hn th ch ra quyn lc ca thi quen i vi tm hn m ng nh th no. Nhng thn tng kinh khng nht khng tr ng cc n i, v nhng k chuyn ch tn bo nht khng sng trong cc cung in. Nu qu nh vy chng rt d b lt . Nhng nhng ng ch v hnh thng tr tm hn chng ta, u thot khi mi s tn cng v ch b suy yu bi s hao mn t t ko di hng th k. 3. Thi gian Trong cc vn v cng ng cng nh cc vn v x hi, mt trong nhng yu t c tc ng mnh nht l thi gian. N qu tht l k sng to v ng thi cng l k tn ph v i. N lm nn nhng ngn ni t v s nhng ht bi li ti, v t nhng t bo b nh ca thi a cht xa xm n nng ln chn gi tr con ngi. S tc ng ca hng trm th k bin i bt k mt hin tng no. Ngi ta c l khi ni rng, nhng con kin, nu c thi gian, chng c th san bng c ngn Montblanc. Nu mt bn th no c sc mnh diu k c th thay i thi gian mt cch ty thch, n s c c ci quyn lc nh nhng tn tng gn cho cc thnh thn ca h. Tuy nhin y chng ta ch nghin cu v nh hng ca thi gian n cc quan im ca m ng. Di gc ny tc ng ca n cng v cng ln y nh vy. N bt cc th lc to ln nh nhng th lc ca m ng phi ph thuc vo n, nhng th lc m nu khng c n s khng th hnh thnh. N cho cc tn iu ny sinh v tn li. Cc tn iu tip nhn c sc mnh t n v cng chnh n li ly i sc mnh ca cc tn iu ny.

35

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Thi gian dn ng cho cc quan im v tn iu ca m ng, c ngha l to ra mnh t cho chng ny mm. T dn n, nhng tung no ch c th tr thnh thc hin trong mt khong thi gian nht nh, v sau khng th c na. Thi gian gom li v s nhng tn d ca cc tn iu v cm ngh, t hnh thnh nn nhng tng ca thi i. Chng khng ny mm mt cch tnh c hoc ty . Ci r ca chng nm su trong qu kh. Mt khi chng m hoa, ngha l hoa ca chng c c mt thi gian chun b, v c th hiu c ci ngun ca chng ngi ta phi lun i ngc tr li. Chng l nhng a con gi ca qu kh v l nhng ngi m ca tng lai, nhng li lun l n l ca thi gian. Chnh v th thi gian l thy hc thc s ca chng ta, v ngi ta ch cn c cho n iu hnh xem mi vt thay i nh th no. Ngy nay chng ta lo lng v nhng i hi ca m ng, v v nhng s tn ph, nhng o ln m n lm cho ta cm thy trc. Thi gian mnh n s ng ra lm li s cn bng. "Khng c trt t no", Lavisse vit rt chnh xc, "c lp nn trong mt ngy. Cc t chc chnh tr v x hi l nhng tc phm i hi phi c thi gian hng th k; ch ngha phong kin trc y tn ti mt cch khng hnh dng v ln xn hng bao th k cho n khi n tm c mt hng i; ch ngha qun ch tuyt i cng c hng th k mi c th c c nhng phng tin thng tr ph hp v cng tng xy ra nhng ri lon ln trong giai on chuyn tip ." 4. Cc th ch chnh tr v x hi Ci suy ngh, cc th ch c th gip loi b nhng iu t hi ca x hi, s tin b ca mt dn tc l kt qu ca s hon thin hin php v chnh quyn, v nhng thay i x hi c th t n qua cc sc lnh, l kiu suy ngh ni chung vn cn rt ph bin. Xut pht im ca cuc cch mng Php cng t mt ngh nh vy, v cc hc thuyt x hi hin i cng da trn n. Cc kinh nghim tip ni khng th my may lm suy chuyn cht no s in lon kinh khng ny. Cc nh trit hc v cc nh s hc c gng mt cch tuyt vng chng minh s v ngha ca n. D sao i na h ch ra mt cch d dng, rng tt c cc th ch u l nhng a con gi ca cc tng, tnh cm, v o c, v rng cc tng, cc tnh cm, cc o c s khng th bin i bi vic sa i nhng iu lut. Mt dn tc khng la chon cc th ch x hi mt cch ty tin, cng ging nh con ngi ta t c kh nng chn mu mt hoc mu tc. Cc th ch v cc hnh thc chnh ph l sn phm ca chng tc. Cn xa chng mi c th l k sng to ca mt thi i, chng ch l nhng k c thi i to nn. Ngi ta khng lnh o dn da theo tnh kh nht thi ca h m da theo tnh cch ca h. Vic xy dng mt trt t nh nc i hi thi gian hng th k, v trt t cng cn ti hng th k cho s bin i ca n. Cc th ch khng mang mt gi tr trc tip, bn thn n khng tt m cng chng xu. mt thi im n c th l tt i vi dn tc ny nhng li hon ton khng tt i vi mt dn tc khc. Dn chng nh vy tuyt nhin khng h c quyn lc thc s thay i cc th ch. Chc chn nhng cuc cch mng bng mi gi c th thay i tn ca chng, nhng ci ct li vn nguyn nh vy. Ci tn ch l mt nhn hiu trng rng, mt nh s hc quan tm ti cc gi tr thc ca cc s vic s khng cn n chng. Cho nn nc Anh[3], l mt nc dn ch nht th gii mc d n c mt chnh ph qun ch, trong khi cc nc M Latinh mc d cng c hin php dn ch nhng li b thng tr bi mt ch chuyn quyn cng rn nht. Khng

36

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

phi chnh ph, m tnh cch ca dn chng quyt nh s phn ca h. S tht ny trong mt bi vit trc y ti cng dn ra nhng v d chng minh. Phung ph thi gian cho vic xy dng hin php, ng l mt cuc phiu lu kiu tr con, mt thc tin xa hoa ph phim. S cn thit v thi gian s m nhn cng vic ca chng, ch cn ngi ta c mc chng iu hnh. Nh s hc v i Macaulay vit mt cu, m cc nh lnh o tt c cc nc M Latinh phi nn hc thuc lng, rng ngi Anglo-Xc son lm nh th. Sau khi nu ra nhng v d v cc iu lut, chng dng nh mang li ch li, nhn theo quan im ca l tr thun ty, nhng to nn mt s hn n ca nhng ci v l v mu thun, ng ta tin hnh so snh hng t cc hin php ca cc dn tc La tinh, b tht bi bi nhng bin ng chu u v chu M, vi hin php ca nc Anh v cui cng ch ra, rng hin php nc ny ch bin i rt t t, tng phn mt di tc ng ca s cn thit trc tip, nhng khng bao gi bi nhng c s l tr c tnh ton trc. "ng bao gi ch n trt t, m phi ch n tnh thit thc, ng bao gi xa b mt s ngoi l, ch v n l mt s ngoi l, ng bao gi a ra mt ci mi, tr khi cm thy khng th no chu ng ni, v nu phi i mi cng ch mc va xa i ci cm gic khng th chu ng c kia, ng bao gi ngh lm nhng g vt qu ci cn thit gii quyt mt vn n l ang c thc hin: l nhng quy tc chung, c vn dng t thi Johanne cho n thi ca Vitoria qua hn 250 nhim k quc hi ca chng ta." Ta phi bt u vi cc iu lut v th ch ca ln lt tng dn tc mt, ch ra xem n th hin n mc no cc i hi ca mt chng tc v ti sao phi khng nn thay i mt cch th bo. Ngi ta c th tranh lun v nhng u v khuyt im ca s tp trung ha mt cch trit l, nhng nu chng ta nhn thy, mt dn tc c hnh thnh t nhng chng tc nh th no, c gng c ngn nm tng bc t n s tp trung ha ra sao, nu chng ta khng nh rng, mt cuc cch mng v i, m mc ch ca n l p tan mi th ch ca qu kh, bt buc phi nhn ra, khng ch tha nhn s tp trung ha m cn phng i hn th na, nh vy chng ta c th ni rng, n l kt qu ca nhng tnh cn thit c c s, l mt kt qu trc tip ca thc ti v chng ta ch c th trch c s thiu tm nhn ca cc chnh tr gia, nhng ngi kch ng h ni dy. Nu gi s v mt s tnh c no quan im ca h chin thng, th thng li c ngha l tn hiu ca mt s v chnh ph ton din[4], hn na n s dn n mt s tp trung ha cn nng n hn trc y. T nhng iu trn y c th kt lun rng, ngi ta khng nn tm phng tin lm chuyn ng tm hn m ng mt cch lu di trong cc th ch. Mt s nc nht nh vi cc th ch dn ch, nh nc M chng hn, pht trin mt cch rc r, trong khi nhng nc khc, nh cc nc gc Ty ban nha, mc d c cc th ch v c bn ging nhau, nhng phi chm m trong s v chnh ph ng bun nht. Cc th ch ny khng ln quan g n ln ca mt dn tc ny cng nh chng lin quan g n s tn li ca mt dn tc khc. Cc dn tc lun lun b tnh cch ca h thng tr, v tt c cc th ch no khng ph hp mt cch mt thit vi tnh cch chng s chng khc g mt b i mn, mt s ha trang nht thi. D nhin cng c nhng cuc chin tranh m mu v nhng cuc cch mng long tri l t lp nn nhng th ch, m ngi ta gn cho chng mt sc mnh siu nhn nh l nhng php mu ca cc bc thnh thn c th ph php ra hnh phc. Trong mt ngha nht nh ta c th ni, rng: Cc th ch c tc ng vo tm hn m ng, bi v n to nn cc cuc ni dy nh vy. S tht l khng phi cc th ch tc ng nh th, bi v chng ta bit, rng n chin

37

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

thng hay tht bi, t n chng c gi tr g. Nu chng ta theo di chui cc thng li ca n, chng ta theo di ch nhng o nh. 5. Ging dy v gio dc Gi v tr hng u trong cc tng ch o ca thi i chng ta l tng, rng ging dy c mt kt qu nht nh lm cho con ngi tt ln v khng nhng th cn c th lm cho chng tr nn ging nhau. Ch bng cch lp i lp li, cu ny cui cng tr thnh mt trong nhng cu khng g lay chuyn ni ca nn dn ch. N tr nn bt kh xm phm ging nh nhng gio l mt thi ca nh th. Nhng im ny, cng nh nhiu im khc na, cc tng ca nn dn ch tri ngc mt cch r nt nht i vi nhng kt qu v nhng kinh nghim thu lm c t tm l hc. Nhiu trit gia u t, c bit trong c Herbert Spencer, c th chng minh mt cch d dng, rng vic ging dy khng lm cho con ngi tr nn o c hn cng chng lm cho n hnh phc hn, vic ging dy khng lm thay i bn nng cng nh ham mun ca con ngi, v nu khng c tin hnh tt n thm ch cn gy hi nhiu hn l lm li. Cc chuyn gia thng k xc nhn quan im ny, bng cch h ch ra, rng s lng ti phm tng ln cng vi s m rng phm vi ging dy hoc t nht l vi mt kiu ging dy no ; rng k th ti t nht ca x hi, nhng k v chnh ph, thng xut thn t nhng trng hc tt nht. Mt cng chc ta n cp cao, ng Adolphe Guillot, tng trnh, rng hin nay c tnh c khong ba ngn ti phm c hc trn mt ngn ti phm khng c hc, v trong khong thi gian nm mi nm qua s ti phm tng t 227 ln n 552 trn tng s mt nghn dn, c ngha l chng tng khong 133%. ng ta, trong s nht tr vi cc ng nghip khc, cng pht hin ra, rng s lng ti phm c bit tng tng lp tr, nhng ngi theo hc ti cc trng min ph bt buc thay v hc trng t. D nhin khng bao gi ai li khng nh, rng s ging dy c tin hnh tt khng th em li nhng kt qu thc tin, c ch, ch t nu khng phi trn phng din o c th cng c th trn phng din m ra cc kh nng ngh nghip. ng tic l, v c bit trong ba mi nm li y, cc dn tc La tinh xy dng nn gio dc ca h trn nhng c s hon ton sai lm v mc d c nhng phn tch ca nhng b c thng thi, h vn c bm gi ly nhng sai lm ng bun ca h. Bn thn ti trong cc bi vit khc nhau [5] ch ra, rng nn gio dc ca chng ta hin nay bin s ng nhng con ngi, c m bo chuyn hc hnh, tr nn k th ca x hi, vi s lng ng gp nhiu ln nhng k theo ui ch ngha x hi, mt hnh thc x hi ti t nht. Mi nguy trc ht ca nn gio dc ny, chnh xc ra l nn gio dc ca cc dn tc La tinh, nm s nhm ln c bn v mt tm l hc, nhng tng rng tri thc pht trin ln t s hc thuc lng nhng g c trong sch gio khoa. Thm ch ngi ta c gng hc cng nhiu n mc c th, v t trng ph thng cho n vic lm bng tin s hoc thi quc gia, con ngi tr tui t nhi vo u mnh ni dung ca hng ng sch v, m khng h t luyn tp kh nng phn xt hoc nng lc c kt ca mnh. S hc tp i vi anh ta l c thuc lng v vng li. "Hc bi, l phi bit mt cch thuc lng ng php hoc mt phn on, nhc li tri chy, v lm theo ng", nguyn b trng gio dc Jules Simon vit, " l mt kiu gio dc

38

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

k quc, trong mi mt c gng ch nhm chng minh cho nim tin vo s khng bao gi sai lm ca gio vin v n dn n vic h thp v lm suy gim nng lc ca chng ta." Gi nh gio dc kiu ch mi l iu v tch s, th ta cn c th chp nhn n v tic cho nhng a tr bt hnh, ng l c hc nhng ci cn thit hn th ngi ta li dy chng v gia ph ca nhng ngi con ca dng h Chlotar, v nhng cuc chin tranh gia Neustria v Austrasia hoc v nhng s phn tch trong ng vt hc; nhng u ch c th, n cn to nn mt nguy c nghim trng hn nhiu, n gy ra nhng k c gio dc kiu nh vy mt s phn khng mnh m chng li nhng quan h, m t chng sinh, v to nn mt ham mun mnh lit nhm thot ra khi cc mi quan h.. Cng nhn khng mun l ngi cng nhn na, nng dn khng mun mi l nng dn v nhng ngi tng lp thp cui cng trong x hi nhn thy, i vi con em ca h s khng cn kh nng pht trin no khc ngoi con ng lm cng chc vi mt ng lng m bo. ng l phi chun b cho con ngi hnh trang i vo cuc sng, th trng hc ch chun b cho h vo c nhng v tr ca h thng cng quyn, m ngi ta chng cn c cht n lc no cng c c kt qu. N to ra ngay trc chn ca bc thang x hi mt o qun chng i, bt mn vi s phn ca mnh, v lun sn sng ni lon; v bn trn cc bc thang l tng lp t sn ca chng ta, mt tng lp bng quang, ng thi li hay nghi ng v cung tn, c mt s tin tng qu mc vo s bo h ca nh nc, ci m h cng thng xuyn chi bi, bi v h lun tha nhng sai lm ca mnh cho chnh ph v khng h c kh nng lm mt ci g m khng c s ch bo ca cp trn. Nh nc ch c th s dng ht mt s nh cc tr l, cho h lm vic vi s gip ca cch ti liu hng dn v tr lng cho cng vic ca h, s cn li s khng c vic lm. N bt buc phi chn ra trong nhng ngi u tin nui n v coi nhng ngi cn li l k th. T ngn n gc ca kim t thp x hi hin nay tch t mt i qun ng o nhng tr l trong tt c cc c quan khc nhau. Mt thng gia phi rt kh nhc khi i tm mt ngi thay th trong m , nhng trong khi li c hng ngn ngi chu chc c vo c cc v tr bnh thng nht ca chn cng quyn. Ch tnh ring trong b gio dc c n hng hai chc ngn gio vin khng c cng vic, h ch cc cng vic trn ng rung hoc cng xng v ch c bm cho c nh nc c th sng qua ngy. Bi s lng c chn vo lm vic hn ch, cho nn mc nhin s ngi bt mn s cc ln. H sn sng tham gia vo bt k cuc cch mng no, bt k k lnh o l ai v vi mc ch g. S tip th nhng kin thc v b l mt phng tin chc chn gy nn s phn n con ngi[6]. Gio dc c in v gio dc hng nghip R rng l qu mun chng li mt tro lu nh vy. Ch c mnh kinh nghim, l ngi thy cui cng, s m nhn vic ch ra cho chng ta nhng sai lm ca bn thn. Mt mnh n mnh, chng minh cho chng ta thy s cn thit phi thay th nhng sch gio khoa ng kinh tm ca chng ta, thay th nhng k thi thm hi bng mt s gio dc hng nghip, khuyn khch c v thanh nin tr li vi ng rung vi cng xng, vi s nghip khai ha thuc a, l nhng ci ngy nay b sao nhng. Gio dc hng nghip, l ci c tinh thn khai sng c v, l ci ng cha chng ta ngy xa tng tip nhn, v l ci m nhng dn tc, ngy nay vi lng quyt tm, vi nng lc hnh ng, v vi u c kinh doanh ang thng tr th gii, c thc dn gi. Trong nhng trang kh c bit cc tc phm ca mnh, t na

39

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ti s dn ra mt s im c bn lm v d, ng Taine ch ra mt cch r rng, rng nn gio dc ca chng ta hi xa cng gn ging nh nn gio dc ca nc Anh hoc nc M hin nay, v qua nhng so snh quan trng gia h thng gio dc La tinh vi h thng gio dc Anglo-Xcson, ng ta ch ra mt cch rt r rng nhng kt qu ca hai h thng gio dc. Hnh nh ngi ta vn ang cn c th chp nhn mi ni kh chu i vi nn gio dc c in ca chng ta, ngay c khi nu nh n ch o to ra nhng k mt gc v nhng k bt mn, v thm ch khi m s tip th mt cch qua loa cc kin thc, nhc li mt cch khng sai st nhng g trong sch gio khoa u c coi l nn tng cho s nng cao kin thc. C phi thc s nh vy khng? Khng phi th! Nng lc phn xt, kinh nghim, nng lc hnh ng v t cch l nhng iu kin thnh cng trong cuc sng, l nhng ci khng th hc c t sch v. Sch v l nhng th cn thit tra cu, tuy nhin s hon ton v tch s khi phi nh c mt on di trong u. Rng gio dc hng nghip lm cho tr tu pht trin mc m gio dc c in khng th no t ti, c Taine ch ra rt r trong nhng dng vit sau: "Cc tng ch hnh thnh nn trong mi trng t nhin v thc t ca n. Nhng mm mng ca chng s c nui nng bi v s nhng n tng cm nhn c, l nhng ci m ngi thanh nin trai tr tip th hng ngy cng xng, hm m, ta n, ni lm vic, bn cng, bnh vin, trong lc quan st cc cng c lao ng, cc nguyn vt liu, v trong hot ng kinh doanh, khi c mt khch hng, khi c mt ca nhng ngi th, khi cng vic c tin hnh tt hoc khng tt, khi kinh doanh c hiu qu hoc thua l. Tt c nhng ci l nhng cm nhn nho nh c bit ca cp mt, ca i tai, ca hai bn tay v c ca mi v na, chng c tip nhn v x l mt cch khng c , chng t sp t mt cch trt t trong anh ta, ri sau sm hoc mun chng truyn cho anh ta nhng cm hng v nhng mi lin kt mi, v s n gin ha, v s tit kim, s hon ho hoc v s pht minh. Tt c nhng mi lin kt qu bu ny, l nhng iu kin cn phi c khuyn khch v khng th thiu gip cho thanh nin Php pht trin, th nhng chng b cp i v li ng vo lc ci tui rc r nht: by hoc tm nm anh ta b nht trong trng hc, b cch ly khi kinh nghim trc tip ca bn thn, ci kinh nghim thc s cho anh ta mt khi nim chnh xc v sng ng v cc s vt, v con ngi v nhng hnh thc ng x khc nhau." "...t nht chn trong mi thanh nin tiu ph thi gian v cng sc nhiu nm tri, l nhng nm thng rc r nht, quan trng nht, v r rng l nhng nm quyt nh nht ca cuc i: ta c tr i trc ht khong mt na hoc hai phn ba trong s h tham gia k thi tuyn, ti cho l khng iu kin i thi; thm vo , trong s iu kin c thi v trng tuyn, c mt na hoc hai phn ba phi xt lai. Ngi ta trng ch h qu nhiu, khi i hi h vo mt ngy nht nh trn gh nh trng hoc trc bng en trong sut hai gi lin phi cung cp hng ng kin thc c nh th h l mt ti liu tham kho sng v tt c mi hiu bit ca loi ngi, Qu nhin ngy hm trong hai gi ng h h gn nh l mt ti liu tra kho sng vy, th nhng ch mt thng sau h khng cn c nh th na. Nu thi li ngay h s khng th ; Nhng ci tr nh ca h hp th c l qu nhiu, kh tiu ha v lin tc trt ra khi u c h, v h khng np thm c ci g mi na. Nng lc tr tu ca h b suy gim, ngun sinh lc di do cn kit, con ngi vo giai on kt thc ca s pht trin xut hin. Nu anh ta i lm v lp gia nh, anh ta s ph mc cho s xoay vn, sng trong mt vng trn khp kn khng bit n bao gi ra khi, anh ta c th trong cng s ca mnh, thc hin u u cng vic mt cch khng sai st v khng h c nh vt ra khi phm vi . l

40

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ci kt qu trung bnh; ci thu c khng b li ni ci tn ph. Anh v M, ni m tnh hnh cng ging nh Php hi trc nm 1789, h thc hin mt tin trnh hon ton ngc li v thnh qu t c cho thy ngy sau ln hn ngy trc." Nh s hc tuyt vi ny tip theo ch cho chng ta thy s khc bit gia h thng gio dc ca chng ta so vi h thng gio dc Anglo-Xcson. s ging dy khng da trn sch v m da trn chnh s vt. V d nh, ngi k thut vin s c o to ngay trong x nghip ch khng phi trong trng hc; mi ngi c th t n chnh ci trnh ph hp vi kh nng nhn thc ca mnh, tr nn ngi cng nhn hoc th c, nu nh anh ta khng c kh nng tip tc i ln, v tr nn k s, nu nh kh nng ca anh ta cho php. Phng php ny, i vi ton b x hi n dn ch v thit thc hn l kiu, t hng i ca cuc i con ngi ph thuc vo mt k thi ko di nhiu gi ng h m anh ta phi tham gia vo tui mi tm ti hai mi. "Trong bnh vin, trong hm m, trong nh my, trong cng vic kin trc, cng vic ca lut s, ngi hc tr tiu chun nhp hc, trong nhng nm tui tr ca i mnh s tri qua thi gian hc ngh v lm th, tng t nh mt th k cho mt vn phng hoc mt th sn trong cng xng bn ta. Trc v cho n khi vo lm anh ta c th tham gia mt vi kha hc c bn, trong anh ta lin tc thu lm cc kt qu quan st bi p cho mnh cc kin thc c s ph hp. Ty theo kh nng, trong thi gian ri anh ta c th theo hc thm cc kha hc v k thut kt hp vi kinh nghim hng ngy ty theo mc ca n. Trong cch o to nh vy kh nng thc tin t n s ln ln v pht trin n mt tng ng vi nng lc ca hc tr c th cho php t c, v ph hp vi s i hi ca cng vic trong tng lai, iu m ngay t by gi anh ta c bit mun vn ti. Bng cch nh vy thanh nin Anh v M nhanh chng pht huy c tt c nhng g c trong kh nng ca mnh. Vi hai mi lm tui, v nu iu kin thun li c th s sm hn, anh ta tr thnh mt ngi th c ch, hn th na c th l mt nh kinh doanh c lp, anh ta khng ch l mt ci bnh rng nh m cn c th l mt ng c. Php, ni m nn gio dc ch yu hot ng theo hng ngc li, v vi mi mt th h con ngi ngy cng tr nn Trung quc hn, lm mt i mt lc lng lao ng v cng ln." Cc trit gia i n kt lun nh sau v quan h bt cp ngy cng tng ca nn gio dc ca cc dn tc La tinh chng ta i vi cuc sng: "Trong c ba cp gio dc, tui nhi ng, tui thiu nin, tui thanh nin, s chun b v mt l thuyt ngy cng b ko di trn gh nh trng v b ko di t nhng sch gio khoa dn n s qu ti, qua cc k thi, qua phm hm khoa hc, chng ch, vn bng, v bi phng tin ti, do vn dng phng php ging dy khng t nhin, phn x hi, do loi b mt cch qu ng vic dy thc hnh, do vic hc ni tr, do rn luyn mt cch gi to v do nhi nht kin thc mt cch cng nhc, do lm vic qu sc khng ch n tng lai, n tui tc v ngha v sp phi thc hin ca ngi n ng, do khng n th gii hin thc, ni m ngi thanh nin sp sa bc vo, khng n ci x hi bao quanh anh ta, ci x hi anh ta phi thch nghi, ci x hi ngay t u anh ta khng mun t b n, do khng n s u tranh sinh tn ca con ngi, iu anh ta cn phi c chun b trc, c v trang, c thc hnh v ti luyn t bo v mnh v ng vng. S trang b khng th thiu c , ci phi t n , cng l ci quan trng hn tt c, ri nng lc tr tu lnh mnh ca con ngi,

41

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ca ch v thn kinh vng vng: ht thy khng c c trong trng hc ca chng ta; m hon ton ngc li: ng l lm cho con ngi c nng lc hn, n lm thui cht nng lc ca h i v tr trc mt v trong tng li. Chnh v th sau khi t gi trng hc bc vo cuc i, nhng bc i u tin ca h vo mi trng thc tin khng khc g hn l hng lot nhng tht bi au n, chng lm anh ta thng tn v trong mt thi gian di anh ta b suy sp v tn ph. l mt cuc th nghim nguy him v khc nghit, n lm lch chuyn s cn bng ca l tr v o c v rt nhiu kh nng s khng th no ly li cn bng c na. S tht vng xy ra qu t ngt v ton din, s la o tr nn qu ln v s kinh tm tr thnh qu khng khip [7]. Trong phn trn chng ta i lch khi vn tm l hc m ng? Chc chn l khng. Nu chng ta mun hiu v nhng tng v nhng quan im m ngy hm nay vn ang cn l nhng mm mng nhng ngy mai chng s mc ln, th chng ta phi cn bit n mnh t cung cp cho chng s chun b nh th no. Nn gio dc m thanh nin ca mt quc gia c tn hng, cho php chng ta d on c phn no s phn ca t nc . S gio dc c p dng cho th h hin nay l minh chng cho mt linh cm tm ti nht. Gn lin vi s gio dc v ging dy, tm hn m ng s tr nn cao qu hoc b thui cht. Cho nn cn thit phi ch ra ci h thng hin nay nho nn h nh th no v ch ra ci m ng nhng k th , v cm ang dn tr nn mt i qun bt mn v cng ln ra sao, mt i qun sn sng tun theo tt c mi tc ng bi nhng k mun ci to th gii v bi nhng thuyt gia. Ngy nay nh trng o to nn nhng con ngi bt mn, nhng k v chnh ph v n ang chun b cho thi i tn li ca cc dn tc Latinh. ______________________________ [1] Bi hc thuyt ny cn rt mi v nu khng c n ta s vn cha hiu c lch s, cho nn ti dnh ch cho n nhiu chng trong tc phm ca ti mang tn "Cc nh lut ca pht trin dn tc". c gi qua s nhn thy, mc d b v ngoi che lp, k c ngn ng ln tn gio, ln cc loi ngh thut, hoc bt k mt yu t ngh thut no u khng th khng b bin i khi c truyn t dn tc ny sang dn tc khc. [2] Bo co ca ngh vin gi Fourcroy, m Taine ly lm v d, ch ra rt r mt ny: "Nhng g ngi ta thy nhng cuc l ch nht v i nh th chng minh rng, m ng ngi Php mun quay tr li vi nhng tp tc c, v ci thi chng li ci mong mun ny ca dn tc khng cn na. m ng con ngi thy cn phi c tn gio, c mt thn tng v cc gio s. Mt s nhm ln ca mt vi trit gia, iu m bn thn ti cng lm phi, l tin vo kh nng ca mt s gio dc, ch cn n ph cp l c th ph v nhng nh kin tn gio: chng l ngun an i i vi nhiu ni bt hnh... Do vy ngi ta khng nn ng chm n nhng gio s, nhng ni th phng v thn tng ca m ng dn chng." [3] iu ny c tha nhn ngay c M bi nhng ngi cng ha kin quyt nht. T bo M "Forum" nhn xt v kin ny, v ti cng ng li trong "Review of Reviews" thng 12 1894: "Ngay c nhng k th si mu nht ca gii qu tc cng khng c php qun rng, ngy nay nc Anh l mt nc dn ch nht th gii, quyn ca mi mt con ngi c ch trng v n c nhiu t do nht."

42

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

[4] Nu ngi ta so snh s bt ng su sc gia tn gio v chnh tr, ci lm nn s chia ct gia nhiu vng nc Php, vi xu hng ly khai xut hin trong thi i cch mng v trong thi k kt thc cuc chin tranh Php-c, ta s thy, rng cc chng tc khc nhau, sng trn t nc chng ta, cn lu na mi c th ha hp. S tp trung ha y quyn lc v s to nn cc c quan gi to nhm mc ch trn ln cc tnh thnh xa kia vo nhau, chc chn l nhng cng vic c ch nht ca cch mng. Gi nh s tn quyn, ci m nhng ci u thin cn hm nay ra r ni, c th thnh cng, th n s dn n nhng cuc chin tranh m mu khng th lm ln. Khng nhn ra c iu , c ngha l lch s ca chng ta hon ton b lng qun. [5] xem thm trong "Tm l hc ca ch ngha x hi", "Tm l hc gio dc" [6] V li cng khng phi l hin tng c bit ch cc dn tc Latinh, ngi ta cng thy hin tng nh vy Trung quc, chng c hnh thnh t th bc cht ch ca h thng quan li, v u ngh lm quan t n c bng thi c nh ch chng ta, th i hi duy nht l ni mt cch tri chy nhng g c trong cc sch gio khoa. i qun nhng nh gio tht nghip Trung quc ngy nay ang l mt tai ha thc s. n cng vy, t khi ngi Anh m trng ch bo ngi bn x, ch khng phi gio dc, mt ng cp c bit ca nhng ngi c hc, ng cp Babus, hnh thnh, v tr nn k th khng khoan nhng ca ca chnh quyn Anh, nu nh h khng nhn c ch lm. Tc ng u tin ca vic ging dy ng cp Babus, bt k sau c cng vic hay khng, l s xung dc mt cch c bit v o c.V im ny ti trnh by rt tng tn trong quyn "Vn ha n ". Tt c cc tc gi tng ti thm tiu lc a ny u c chung mt nhn xt nh vy. [7] Taine, Le rgime moderne II, 1894. - gn nh l nhng trang cui cng Taine vit. Chng tm tt li mt cch tuyt vi cc kt qu ca nhng kinh nghim lu nm ca mt nh t tng ln. Gio dc l phng tin duy nht ca chng ta c th tc ng cht t n tm hn m ng, v ngh n li rt bun, khi m hu nh chng c ai Php c th hiu c, rng nn gio dc hin nay ca chng ta l nguyn nhn kinh khng ca mt s mo m. ng l phi nng tm ca tui tr ln th n li dm h xung v lm cho h thi ra.

Chng 2: Nhng ng lc trc tip ca cc quan im ca m ng

Chng ta xc nh ra nhng ng lc gin tip v nhng ng lc c tc dng chun b, nhng tc ng trang b cho m ng mt kh nng tip th c bit, bng cch chng to iu kin cho cc tnh cm v tng ny n. By gi chng ta s phi nghin cu v cc ng lc c th tc ng trc tip n hnh ng. Trong chng tip theo chng ta s thy cc ng lc ny c s dng nh th no c th pht huy ht tc dng ca chng. Phn u tin ca tc phm ny bn v tnh cm, cc tng v nim tin ca mt tp th (collectivits). T nhn thc v chng, r rng bng nhng cch thc thng thng ngi ta c th xc nh ra cc phng tin tc ng vo tm hn m ng. Chng ta tng bit, ci g to nn n tng trong tr tng tng ca m ng, chng ta lm quen vi sc mnh ca s truyn nhim ca cc tc ng, c bit l nhng tc ng no xut hin di dng hnh nh. Nhng bi cc tc ng c th xy ra c nhng ngun gc hon ton khc nhau, cho nn cng c th cc yu t c kh nng tc ng c vo m ng cng rt l khc bit; do vy ngi ta cn phi kho st chng mt cch ring r. m ng ging nh con Sphinx trong huyn thoi c: nhng cu hi

43

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

m cc nh tm l hc ca chng t ra cho chng ta, hoc chng ta phi tr li hoc t cho chng nut chng mnh. 1. Hnh nh, ngn t v cc thnh ng Trong khi nghin cu v tr tng tng ca m ng chng ta tm ra, rng h b kch ng thng qua cc hnh nh. Nhng hnh nh ny khng phi lc no cng c sn s dng, nhng ngi ta c th to ra chng bng cch vn dng mt cch kho lo nhng ngn t hoc cc thnh ng. Nu chng c dng mt cch ngh thut, c th ni rng chng thc s c mt sc mnh huyn b, ging nh sc mnh xa nay thng c gn cho nhng ngi tinh thng v o thut. N khi dy trong m ng nhng cn bo t khng khip v cng c th xoa du chng. Bng xng ca nhng ngi tng l nn nhn ca sc mnh ngn t v thnh ng ngi ta c th lm nn nhng kim t thp cao hn kim t thp ca thi i Cheop khi xa. Sc mnh ca ngn t gn lin vi hnh nh m n gi ln v hon ton khng ph thuc vo ngha tht ca n. Nhng ngn t kh c th ct ngha thng l nhng ngn t c tc ng mnh m nht. V d nh khi nim dn ch, ch ngha x hi, bnh ng, t do... m ngha ca chng rt khng xc nh, cho d s dng n c tp giy dy cng khng lun ht ngha ca chng. Song i lin vi nhng m tit ngn gn ca chng l mt sc mnh huyn b thc s, c nh l n cha ng gii php cho tt c mi vn . trong n l s tm lc mt cch sng ng nhng hoi bo v thc khc nhau v nim hy vng chng s tr thnh hin thc. Vi l tr v nhng lun chng ngi ta khng th chng li c nhng ngn t v thnh ng no . Ngi ta thnh tm pht ngn chng trc m ng v ng thi vi mt thi hon ton tn knh, mt t th u hi ci xung. Nhiu ngi s cm nhn thy c chng nhng sc mnh t nhin hoc nhng quyn lc siu phm. N khi dy bn trong cc tm hn nhng hnh nh v i v khng xc nh, nhng chnh ci khng xc nh ny lm cho n tr nn m o v tng thm sc mnh huyn b. Chng c th so snh c vi mi thnh thn khng khip khut mnh sau nhng in th m tt c nhng k sng tn u run s khi tin li gn. Bi v nhng hnh nh c gi nn qua ngn t khng ph thuc vo ngha ca chng, cho nn chng bin i t thi i ny sang thi i khc, t dn tc ny sang dn tc khc m vn gi nguyn hnh dng ca chng. Gn vi mt ngn t nht nh thng l mt hnh nh: ngn t ch l ci nt bm chung gi n ra. Khng phi ngn t v thnh ng no cng cha ng mt sc mnh gi nn hnh nh, v cng c nhng ngn t b hao mn khi s dng v sau chng khng cn sc gi nn mt ci g. Chng ch cn l ting vng trng rng, v ch li duy nht l lm cho tt c nhng ai s dng n phi mt cng suy ngh. Vi mt kho d tr nh nhng thnh ng v nhng iu so rng hc c lc cn tr, chng ta c tt c nhng g cn thit khng cn phi mt cng suy ngh m vn i sut c cuc i. Nu quan st mt ngn ng no , ta s thy, rng cc ngn t hp nn ngn ng bin i tng i chm theo thi gian; nhng nhng hnh nh n gi ln hoc nhng ngha ngi ta t ng sau n li bin i khng ngng. V mt cng trnh khc ti cng i n kt lun, rng vic dch chnh xc mt ngn ng, c bit l nhng ngn ng cht, hon ton l iu khng th c. Thc t chng ta lm g, khi chng ta mun chuyn mt s din t t ting

44

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Php sang ting Latinh, ting Hylp hoc ting Sankrit, hoc ngay c khi chng ta ch th hiu mt cun sch c vit cch y hng th k bng chnh ngn ng ca chng ta? Chng ta n gin gn nhng hnh nh v nhng tng tng m cuc sng hin i to nn trong tr c ca chng ta vo nhng khi nim nhng hnh nh hon ton khc, l nhng ci c cuc sng thi xa phn nh vo tm hn ca chng tc, m iu kin sng ca h thi chng c g ging vi ca chng ta hin nay. Nhng ngi sng thi i cch mng tin vo vic bt chc nhng ngi Hy lp v La m, nn ch gn cho nhng ngn t c nhng ngha m chng cha bao gi c. C s ging nhau no gia cc th ch thi Hylp v nhng th ch hin ti vi cng mt tn gi khng sai mt ch? Mt th ch cng ha thi khc v ci g so vi mt th ch, v c bn mang tnh qu tc, da trn lin minh ca nhiu bo cha nh, thng tr mt m ng n l v hon ton ph thuc? Nhng tng lp qu tc a phng ny c xy dng trn s chim hu n l v s khng th tn ti c ni mt giy nu khng c n. V lm th no hai ch t do li c th c c cng mt ngha nh trong thi i ca chng ta, khi m thi i ngy , cha h dm ngh n t do t tng v cng cha h bit v s phm thng no ln hn v thm ch him khi l nhng cuc tranh ci v v thnh thn, v cc iu lut v o c cng dn? T t quc trong tm hn ca ngi Athen hoc Sparta c ngha l tnh yu i vi Athen v Sparta, nhng khng th l nh vy i vi ngi Hy lp, mt t nc gm nhiu nc nh hp li lin tc nh chim v tranh ginh ln nhau. Cng mt t s c mt ngha nh th no nhng b lc cnh tranh ln nhau vng Gallie khi xa, khc nhau v chng tc, ting ni v tn gio, ni b Ceasar chim ot mt cch d dng bi v ng ta lun c s lin minh vi h? Rm, mnh n trao cho Galie mt t quc bng cch lm cho vng ny c mt s thng nht v chnh tr v tn gio. Song ta cng khng cn phi quay ngc tr li qu kh qu xa, ch cn xp x hai th k v trc cng : liu ngi ta c tin rng t t quc ca nhng hong t nc Php, nhng ngi ging nh dng di Cond v i lin kt vi k th chng li chnh nhng ng ch ca mnh, li c cng mt ngha nh chng ta thng hiu ngy nay? V cng mt tn gi "ngi nhp c" chc phi c mt ngha hon ton khc hn by gi? H tin rng phi bit trng quy tc danh d, nu nh h khng chin chng Php, v h tun theo iu qu thc u ng ch sng ch thc l t quc, v cch nhn ca h da vo lut nng n, l iu lut rng buc h vo vi ch n ch khng phi vi t nc. Khng th no k ht s t ng theo thi gian thay i mt cch cn bn ngha ca chng nh vy. Chng ta phi c gng rt nhiu mi c th hiu c ngha ca chng trc y. Ngi ta phi c nhiu, v thc s l nh vy, ch duy c th hiu c ch "ng Vua" v "gia nh vua cha" mang ngha g trong con mt ca ng cha chng ta. Cho nn i vi nhng khi nim kh hn th phi bit rng n s nh th no! Cc ngn t nh th ch c nhng ngha mang tnh thay i v nht thi. Nhng ngha ny bin i cng vi cc thi i v cc dn tc. Nu mun chng tc ng c vo m ng, th chng ta phi hiu c ngha ca chng ngay ti thi im n c ginh cho h, ch khng phi mt ngha no ca n trc y hoc l ngha ch ginh cho nhng c nhn c nhn thc hon ton c bit. Ngn t cng sng ng ta nh tng. Nh vy nu mt khi m ng do nhng bin i v chnh tr hoc do s thay i tn ngng dn n s gh tm su sc nhng hnh nh c gi nn bi mt ngn t no , th lc

45

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

nhim v u tin ca ngi lnh o nh nc chn chnh l phi thay i cc quan h, m khng-nh ch iu ny-ng chm n bn thn s vt, bi v nhng ci c quan h vi mt trng thi tnh thn c di truyn li v khng kht n n mc rt kh c th thay i chng. ng Tocqueville thng thi nhc nh, rng cng vic ca tng ti v ca triu nh trc ht l phi t cho phn ln cc th ch ca qu kh nhng ci tn gi mi, sau l nhng khi nim tng gi nn trong tr tng tng ca m ng nhng hnh nh ng cm ght phi c thay th bng nhng khi nim khc, m s mi m ca chng lm cho nhng hnh nh kia khng th xut hin tr li c na. Khi nim "Taille" s c thay bng thu c bn, khi nim "Gabelle " c gi l thu mui, thu tiu th th c gi l thu gin tip v thu hi quan, thay v thu th c, thu ngi lm s tr thnh thu doanh nghip v.v... Mt trong nhng nhim v quan trng nht ca lnh o nh nc l nhng th m tn gi c ca chng lm m ng gh tm phi c thay th bng nhng ci tn gn gi vi dn chng hoc t nht cng khng mang mt ngha g. Quyn lc ca ngn t mnh n ni, ch cn kho chn nhng ci tn cng c th lm cho m ng chp nhn c nhng s vic ng cm ght nht. Taine ch ra rt ch l, rng nhng ngi Jacobin nghe theo ting gi ca nhng t ng rt ph bin thi nh "t do" "bc i" bt mt ch chuyn ch, t ny l ra ch xng ng ginh cho ch ca vng quyn Dahomey, phi chu mt cnh xt x cng khai nh ta d gio v chu cnh hnh quyt hng lot ging nh thi xa Mexico. Ngh thut lnh o ca chnh quyn ging nh ngh thut ca cc lut s ch l phi hiu cch lm ch cc ngn t. l mt ngh thut kh, bi trong cng mt x hi, nhng ngn t ging nhau i vi cc thnh phn x hi khc nhau thng mang nhng ngha hon ton khc nhau. H c v s dng cng mt t, nhng ni ra khng cng mt th ting. Trong cc v d trn y chng ta c bit quan st ring r yu t thi gian l nguyn nhn chnh lm thay i ngha ca cc ngn t. Nu chng ta ch thm yu t chng tc, chng ta s thy, rng trong cng mt thi gian cc dn tc c cng vn ha, nhng khc chng tc, nhng t ging nhau thng tng ng vi nhng hnh dung hon ton khc nhau. Nhng s khc nhau ny nu ngi ta khng i y i , n nhiu ch khc nhau, s khng th bit n v hiu c, v bi vy ti cng khng c nhn mnh v chng. Ti ch gii hn s nhc nh, rng chnh ngay nhng t thng thng nht, nhng dn tc khc nhau, chng c ngha khc bit nht. V d nh cc khi nim "dn ch" v "ch ngha x hi" thng c s dng nhiu hin nay. Trong thc t cc dn tc Latinh v Anglo-Xcson chng tng ng vi nhng hnh dung hon ton tri ngc v ni dung v hnh nh. cc dn tc Latinh khi nim "dn ch" trc ht mang ngha loi b nhng ch v quyt tm ca c nhn trc nh nc. Nh nc ngy cng phi ti nng hn, n phi lnh o, phi tp trung ha, phi c quyn ha, phi sn xut. Tt c mi thnh phn u phi ph thuc vo nh nc v khng c ngoi l ngay c i vi nhng k qu khch, nhng phn t x hi ch ngha, nhng k theo ch ngha qun ch. cc dn tc Anglo-Xcson c th l nc M, cng chnh khi nim y nhng ngc li n mang ngha ca mt s khuych trng nng nhit nht v c vng v nhn cch c nhn, v s rt lui ca nh nc n mc c th, ngi ta khng cho nh nc lnh o mt ci g ngoi tr cng an, qun i v ngoi giao, thm ch gio dc cng khng chu s lnh o ca nh nc. Cng mt t hai dn tc ny mang mt ngha hon ton khc nhau nh th y[1].

46

Tm l hc m ng
2. o tng

Gustave Le Bon

Ngay t bui bnh minh ca vn ha, cc dn tc lun lun phi chu nh hng ca cc o tng . H to nn cho cc ng sng to ra nhng o tng cc n i, cc tc phm hi ha v in th nhiu nht. Xa kia l nhng o tng tn gio, ngy nay l nhng o tng trit hc - tuy nhin bao gi ngi ta cng tm thy nhng k thng tr kinh khng ny nh cao ca tt c cc nn vn ha, chng ln lt ni tip nhau ny n trn hnh tinh ca chng ta. Nhn danh chng, n i Chaldas v Aicp, cc nh th thi trung c mc ln sng sng, nhn danh chng khp chu u trc y mt th k b o ln. Khng c mt quan im chnh tr, ngh thut, x hi no ca chng ta li khng mang trn mnh du n quyn th ca chng. Thng con ngi vt b n xung vi mt ci gi ca nhng cuc o ln khng khip, nhng ri c v nh l nh mnh h li dng n ln tr li. Khng c n c l con ngi khng th li ng sau mnh nhng ci tn bo nguyn thy, v khng c n con ngi chng bao lu s li quay tr li vi ci tn bo . Khng nghi ng g na l nhng ci bng trng rng, nhng nhng ngi con gi ca nhng gic m ca chng ta p buc cc dn tc lm nn tt c nhng g rng r ca ngh thut v nhng g v i ca vn ha. "Nu ngi ta c th em tt c cc tc phm ngh thut, cc tng i trong cc vin bo tng v trong cc th vin, nhng th m s tn ti ca chng l nh c nh hng ca tn gio, p tan v ph nt ri em cht ng trc sn nh th, th hi s cn li nhng g t nhng gic m v i ca loi ngi?, mt tc gi khi tng kt cc kin thc ca chng ta vit nh vy. "Quyn tn ti ca cc thnh thn, ca nhng anh hng v nh th nm ch, tt c h cho con ngi d phn vo nhng hy vng v nhng o tng, khng c chng con ngi khng th no sng ni. C mt thi gian di c v nh cc nh khoa hc m nhim cng vic ny. H t tc b uy tn ca mnh i vi nhng tm hn i tng, bi v h khng cam m ha hn v khng gii la di." Nhiu trit gia ca th k trc ch tm mt cch nhit tnh trong vn xa b nhng o nh ca tn gio, chnh tr v x hi, nhng o nh m ng cha ta tng sng chung trong nhiu th k. S xa b ny lm tc nghn nhng ci ngun ca hy vng v dng hin. ng sau qui vt Chimeras c cng t h tm thy nhng th lc t nhin m qung, chng chng li s yu ui mt cch khng mt mi v khng h bit n mt cht thng hi. Mc d vi tt c cc tin b ca mnh trit hc vn khng c kh nng trng ra cho m ng mt tng c th m hoc h. Bi m ng khng th thiu c nhng o tng nn, nh nhng con thiu thn lao vo la, h tnh nguyn hin dng mnh cho nhng thuyt gia, nhng ngi cung cp cho h cc o tng. S tht khng bao gi l ng lc to ln i vi s pht trin ca cc dn tc, m l s lm ln. V ngy nay nu ch ngha x hi nhn thy sc lc ca n ln mnh, iu c gii thch, rng n th hin ci o tng duy nht vn cn ang tip tc sng. Nhng lun chng khoa hc khng th ngn cn s pht trin ca n. Sc mnh ch yu ca n nm ch, n c nhng ci u c nhm ln v hin thc bo v, dm ha hn mt cch lnh lng vi h v hnh phc. Nhng o tng x hi ngy nay ang thng tr trn tt c nhng nt c qu kh tch t li, v tng lai s thuc v chng. m ng khng bao gi khao kht s tht. H quay lng li vi thc t m h khng thch v a thn tng ha nhng sai lm nu nh chng c th quyn r c h. Ai bit cch la di h, k d tr thnh ng ch ca h, ai nh khai sng h, k s lun tr thnh nn nhn ca h.

47

Tm l hc m ng
3. Kinh nghim

Gustave Le Bon

Kinh nghim gn nh l phng tin c hiu qu duy nht c th gieo cy s tht vo tm hn m ng v ph v nhng o tng ang dn tr nn nguy him. c nh vy kinh nghim phi da trn mt nn tng rng v thng cn phi c nhc li lin tc. Nhng kinh nghim m mt th h thu thp c i vi th h tip theo thng l v gi tr, chnh v th vic ly nhng s kin lch s ra lm minh chng khng em li tc dng g. ch li duy nht ca chng l ch ra, rng cc kinh nghim mi mt thi i phi cn c nhc li mc no, c th t c mt nh hng no v em n kt qu, cho d cng ch l vic xa b mt sai lm ny sinh trong tm hn m ng. Th k ca chng ta v th k trc y khng nghi ng g na, chng s c cc nh s hc ca tng li gi l thi i ca nhng kinh nghim k quc. Khng c mt thi i no li c th c c nhiu nh vy. Mt kinh nghim v i nht l cuc cch mng Php. c th pht hin ra, rng ngi ta khng th ci to mt x hi mt cch trit vi nhng phng tin ca l tr thun ty, cn phi c n hng triu con ngi bi git hi v c chu u b co xi trong sut hai chc nm tri. c th chng minh cho chng ta thy bng kinh nghim, rng Caesar ln ngi vi mt ci gi t chng no i vi nhng ngi dn tng tung h ng, phi cn n nhng kinh nghim tn ph trong vng hai chc nm, nhng kinh nghim, mc d chng rt d hiu nhng dng nh khng lm cho ngi ta tin. Mc cho ci kinh nghim th nht ly i hai triu mng sng v mt cuc xm lng ca k th, kinh nghim th hai vn tip tc xy ra vi s tan hoang ca t nc v dn n s cn thit phi c mt i qun thng trc. Kinh nghim th ba sut na xy ra sau khng lu v chc chn s xy ra vo mt ngy no . c th chng minh cho chng ta, rng i qun c ng o khng phi, nh ngi ta dy chng ta hi trc nm 1870, l i qun cn v quc gia hin lnh[2], cn phi c mt cuc chin khng khip, lm chng ta thit hi khng bit bao nhiu m k. c th nhn thc c, rng mt h thng bo h thu quan lm cho nhng dn tc vn dng n tn t nh th no, s cn thit phi c nhiu kinh nghim au n na. Nhng th d kiu nh vy c th k ra khng bao gi ht. 4. L tr Khi im li cc yu t c kh nng lm kch thch c m ng, chng ta c th hn ch khng nhc ti l tr, nu nh khng phi bt buc phi ch ra mt tiu cc trong cc nh hng ca n. T lu ta xc nh, rng m ng khng th b tc ng bi nhng bng chng lgic v kh nng ca n ch c th hiu nhng tng c lin kt vi nhau mt cch th thin. Chnh v th nhng din thuyt gia, bit cch tc ng vo h, u nhm ti tnh cm ch khng h nhm vo l tr ca h. Cc quy lut v l gc chng c cht tc ng no vo m ng [3]. c th lm cho m ng tin, u tin ta phi phn tch mt cch t m nhng tnh cm tha mn tm hn h, phi to nn c ci cm gic l ta ang chia s tnh cm vi h, sau mi tm cch thay i h, bng cch s dng nhng lin kt tng c m ch gi nn nhng hnh nh c mt sc thuyt phc no ; hn na nu cn thit ta c th phi t b nh ca mnh v

48

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

iu c bn y l phi on nhn ra c tc khc nhng phn ng tnh cm m ta gi nn h. S cn thit rng ta phi thay i cch thc th hin mt cch nhanh chng ty theo kt qu thu c, l li tuyn n cho s tht bi ngay t u ca nhng bi din vn chun b trc v c hc thuc lng. Din gi no ch i theo lung suy ngh ca mnh, ch khng phi ca ngi nghe ch ring vic thi cng s dn ti vic b mt i bt k cc nh hng no. Nhng b c lgic, quen vi s rt ra nhng kt lun tng i ngn gn mt cch tun t ca l tr, s khng th t kim ch lng mong mun ca mnh vo vic vn dng kiu thuyt phc nh vy khi tip xc vi m ng, v do h phi lun lun ngc nhin v nhng tht bi ca nhng lun c ca mnh. "Nhng kt lun ton hc thng thng da trn s suy lun, c ngha l xy dng trn chui cc s tng ng, l iu cn thit", mt nh l gic hc vit... "S cn thit ca chng c th p buc ngay c mt khi v c cng phi tha nhn, nu nh n c th hiu c chui cc s tng ng", chc chn l nh vy; nhng m ng khng th no c kh nng lnh hi iu hoc thm ch c th hiu c n ging nh l khi v c. V d, ta th thuyt phc mt ngi nguyn thy, mt ngi hoang d hoc mt a tr con bng nhng lp lun lgic, lc ta s nhn thy rng nhng kiu cch thuyt phc nh vy mang li kt qu rt t nh th no. Ngi ta khng cn n mt ln h thp mnh xung nh mt ngi nguyn thy mi c th hiu c s bt lc ca lgic trong cuc chin chng li tnh cm. Chng ta hy ch cn nh li nhng nh kin tn gio, nhng kiu nh kin tri ngc hn vi tnh lgic n gin nht, t bo tn mt cch ngoan c trong sut bao th k ra sao. Gn sut hai ngn nm nhng b c sng ln nht phi chu khut phc trc nhng lut l ca chng, v ch mi n thi hin i h mi dng nh c th dm nghi ng v tnh trung thc ca chng.Thi trung c v thi phc hng cng khng thiu nhng b c thng mnh, nhng khng h c mt ai trong s m l tr vch ra c cho n nhng kha cnh tr con trong nhng iu m tn ca n v khi dy cho d ch mt cht nghi ng vo s c c ca ma qu hoc vo s cn thit phi tin hnh ha thiu nhng ngi b coi l ph thy. C phi m ng khng bao gi c dn dt bi l tr l mt iu ng tic? Chng ti khng dm khng nh ci iu nh vy. L tr ca con ngi dng nh khng th t c n vic dn dt loi ngi, vi cng mt nhit huyt v vi cng mt s lnh lng, i trn nhng qy o ca vn ha, trong cc hnh nh gi to ca chng li cun n. Nhng hnh nh gi to l cc sn phm ca s v thc, l nhng ci dn dt chng ta, v chng c l l nhng ci cn thit phi c. Mi mt ging ni giu kn trong trng thi tinh thn ca n cc quy lut v s phn ca mnh, v c th n tun theo quy lut do bi mt bn nng khng th nhm ln c ngay c khi nu nh nhng biu l khng hp l ca chng xut hin. Dng nh thnh thong cc dn tc c v nh phi chu khut phc cc sc mnh thn b no , ging nh nhng sc mnh lm cho qu u tr thnh cy si hoc bt cc sao chi phi bay theo qu o ca n. Mt cht t i m chng ta c th nghin cu v nhng sc mnh , cn phi c tm trong tin trnh pht trin chung ca cc dn tc v khng phi trong cc s vic ring bit, m s pht trin nh vy c v nh th hin ra. Nu gi s ngi ta ch quan st nhng hin tng ring l , th c v nh lch s ch yu l do nhng s tnh c ng ngn to nn. Kh m tin c rng, mt ngi th mc km hiu bit vng Galia trong sut hai nghn nm li c th

49

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

tr thnh mt v thnh quyn lc v bin, nhn danh ng ta nhng nn vn ha tiu biu nht c to dng; cng kh c th tin c, mt vi by ngi rp ri b vng sa mc li c th chim c phn ln th gii Hy lp-La m c; v cui cng l kh c th no tin c, rng chu u gi ci v c mt trt t n nh mt trung y pho binh bnh thng li c th lm c ci vic ch ng mt s ln cc dn tc v triu i. Vy cho nn chng ta hy nhng l tr li cho cc nh trit hc, nhng chng ta cng khng i hi h phi khng nn can thip qu nhiu vo s iu hnh nhng con ngi. Khng phi nh c, m thng l mc cho l tr, nhng tnh cm nh danh d, chi b, nim tin tn gio, nim kiu hnh v tnh yu t quc, l nhng ci cho mi n hm nay vn l nhng lc y v i ca tt c cc nn vn ha. ______________________________ [1] Trong quyn "Cc quy lut tm l ca s pht trin ca cc dn tc" ti ch r s khc bit gia tng ca cc dn tc Latinh v cc dn tc Anglo-Xcson v khi nim dn ch. [2] Quan im ca m ng trong trng hp ny to thnh bi nhng lin kt th thin gia nhng s vt tng t nhau, m c ch vn hnh ca n trc y ti gii thch. Do v trc y i cn v quc gia ca chng ta gm nhng cng dn bnh thng lng thin cha h c tin n tin s v khng c coi l quan trng, cho nn iu ny to ra mt cm gic, rng tt c nhng g c tn tng t nh vy, cng s c hnh nh tng t v dn n cng c nh gi l khng c g ng s. S nhm ln ca m ng khi , cng ging nh quan im chung thi y l nhng iu c gii lnh o chia s. Trong mt din vn, ngy 31 thng 12 nm 1867 ng Thier trc cc i biu quc hi lp li iu ca mt ngi lnh o nh nc, l ngi thng chy theo quan im ca m ng nh sau, Ph ngoi mt i qun thng trc vi s lng ng tng ng vi qun ta, ch c thm mt i cn v quc gia y nh kiu ca chng ta tng c v do vy khng ng k - l mt nhn nh cng ng nh th li tin tri ni ting ca cng chnh nh lnh o v tng lai m m ca ngnh ng st. [3] Quan st u tin ca ti v ngh thut tc ng vo m ng v v nhng phng tin tr gip yu t m Logc hc trong mi lin quan ny cung cp, c thc hin trong thi gian Paris b phong ta, ng vo ngy ti nhn thy thng ch V... c gii n Louvre, tr s ca chnh quyn khi , bi mt m ng dn chng tc gin, h c v nh pht hin thy ng ta mt cch bt ng trong khi ang nh ly cp s pho i bn cho qun Ph. Mt thnh vin chnh ph, G.P..., l thuyt gia rt ni ting, xut hin ph d m ng ang i phi hnh quyt ngay lp tc k b bt. Ti trng ch din gi s chng mnh s v l ca nhng li buc ti bng cch s khng nh, rng v thng ch b kt ti kia chnh l cng trnh s ca pho i, v nhng ti liu thit k ca n c th mua c tt c cc hiu sch. Nhng ti phi ht sc kinh ngc-lc ti cn rt tr-v li ph d hon ton khc hn: "Cng l phi c thc thi", ng ta ku gi m ng, trong khi bc ti gn k b bt, "v s c thc thi mt cch khng khoan nhng. Hy cho chnh ph ca hi ng bo v quc gia thc hin cng vic cho cc bn; ngay sau y chng ti s bt nht k b kt ti." m ng lp tc du xung bi dng nh h c tha mn v sau t ng gii tn, cn v thng ch n khong mi lm pht sau c mt ti nh mnh. Chc chn l ng ta s b nh cht ngay lp

50

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

tc, nu nh ngi bo v ng ta s dng nhng l l lgic trc m ng ang cm phn, nhng l l m tui tr ca ti nhn thy rt hp l.

Chng 3: Nhng lnh o ca m ng v phng tin thuyt phc ca h

Chng ta bit n trng thi tinh thn ca m ng, v chng ta gi y cng bit nhng sc mnh no tc ng vo h. By gi chng ta phi nghin cu vic cc sc mnh ny cn phi c vn dng nh th no v do ai chng c chuyn thnh hnh ng mang li li ch. 1. Lnh o ca m ng Chng no mt s nht nh nhng sinh vt sng t tp li vi nhau, tt c s nh nhau, bt k l mt by th hoc mt tp hp nhng con ngi, chng u thn phc mt cch t nguyn mt th lnh, c ngha l mt lnh a. Trong m ng con ngi, lnh o gi mt vi tr ni bt. ch ca n l ht nhn m quanh cc quan im hnh thnh nn v cn bng ln nhau. m ng l mt by n, nu khng c ngi chn dt chng s chng bit lm g. Rt nhiu khi lnh o lc u cng ch l k b lnh o, bn thn n b m hoc bi ci tng m sau ny chnh n s tr thnh thnh tng ca ci tng . N hi lng vi ci tng n ni dng nh tt c nhng tng khc u bin mt v i vi n bt k mt quan im tri ngc no cng u b cho l sai lm hoc l s m tn. Tht vy, v d nh Robespierre, ngi b nhng tng ca chnh mnh m hoc n ni, truyn b chng ng ta dng n c phng tin ca ta d gio. Phn nhiu cc lnh o khng phi l nh t tng, m l nhng con ngi ca hnh ng. H t c ci nhn sc so v cng khng th khc c, bi v s sc so nhn chung s dn n trng thi nghi ng v khng hnh ng. c bit ngi ta hay thy h trong s nhng ngi bn tnh, nhng ngi d b kch ng, nhng ngi na in lon, ang ranh gii ca s mt tr. Cho d ci tng c bo v hoc ci mc ch theo ui nht nho nh th no, trong s chng li nim tin ca h tt c nhng g lgic u phi tht bi. S khinh b hoc ngc i chng my may tc ng n h hoc ch cng kch thch h nhiu hn. Quyn li c nhn, quyn li gia nh, tt c u b hy sinh. Ngay c bn nng sng cn h cng b dp tt, v ch c t v o thng i vi h mi l ci phn thng duy nht phi phn u t n. Sc mnh nim tin ca h em li cho nhng li h ni mt sc kch ng ln. m ng lun nghe theo nhng ngi c ch mnh. Nhng c th tp hp nn m ng s b tc i ton b ch v quay theo mt cch bn nng k s hu ch. Cc dn tc cha bao gi thiu lnh o, nhng nhng ngi lnh o khng phi ai cng c c nhng nim tin mnh m c th tr nn thnh tng . Thng l nhng thuyt gia kho lo, ch theo ui nguyn vng c nhn ca mnh, v bng s la phnh h tm cch quyn r nhng bn nng thp hn. nh hng m h to ra thng ch nm li bn ngoi. Nhng ngi c sc thuyt phc ln, tng nng tm hn m ng ln, nh Peter ca Amiens, nh Lutther, nh Savonarola, nh nhng nh cch mng, ch phn khch sau khi bn thn h c khch l bi mt nim tin. Sau d nhin h c th to ra trong cc tm hn mt quyn lc ng

51

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

s c tn gi l nim tin v ci quyn lc n lm cho con ngi ta hon ton tr thnh n l cho c m ca n. Khi dy nim tin, d l nim tin v tn gio, chnh tr hoc x hi, hay l nim tin vo mt con ngi hoc mt tng, l vai tr c bit ca mt lnh o ln. Trong tt c sc mnh, m con ngi c s dng, th nim tin lun l mt sc mnh c ngha nht, v c l khi kinh thnh coi n l mt sc mnh di non. Trao cho con ngi nim tin, c ngha l lm cho sc mnh ca n tng gp mi ln. Nhng s kin lch s ln cng thng hay c lm nn bi nhng tn khng tn tui, nhng ngi chng c g ngoi nim tin. Khng phi cc nh trit hc, cc nh thng thi, v trn ht khng phi nhng k hoi nghi to nn nhng tn gio ln, l nhng tn gio ng tr th gii v ng tr nhng ch v i tri rng t na a cu ny sang na a cu khc. Song nhng v d nh vy ch hp vi nhng lnh o ln v s ny rt him, n ni lch s c th m c con s ca h mt cch d dng. H to nn nh cao ca mt i ng c sp xp gim dn, bt u bn trn l nhng ngi c bm cht lnh o v tr xung cho ti ngi cng nhn bn di, l k trong mt qun ru m mit khi thuc ln lt ng vin c v nhng ng ch ca mnh, bng cch lp i lp li lin tc nhng li ni khun so kh hiu, m theo anh ta chng s lm cho tt c mi c m v hy vng tr thnh hin thc. Trong tt c cc tng lp x hi, t cao nht cho n thp nht, con ngi, chng no n khng cn ng ring mt mnh, n s rt d sa vo vng cng ta ca mt nh lnh o. Phn ng cc con ngi, c bit l m ng dn chng, bn ngoi lnh vc ngh nghip ca h, h hon ton khng bit mt cht g cho r rng v ng n. H khng c kh nng t iu khin mnh; v vy lnh o phc v h vi t cch l ngi ch li. Bt qu, tt nhin l khng hon ton, lnh o c th c thay th bi bo ch, chng to cho c gi cc quan im v cung cp cho h nhng li ni khun so, m khi vn dng chng phi mt cng suy ngh. S thng tr ca cc lnh o cc k tn bo v uy tn ca h c c cng ch nh vo s tn bo ny. Ngi ta thng thy h d dng to c s thun phc trong tng lp cng nhn khch ng nht m khng cn phi s dng bt c mt phng tin g ngoi uy tn ca mnh. H n nh s gi lm vic, mc tin cng, h ra quyt nh nh cng cng nh thi gian bt u v kt thc ca n. Ngy nay cc lnh o t b dn dn vic s dng bo lc, chng no m ngi ta c th ni xin v lm cho h yu mm. Bng s cai tr s dng bo lc nhng ng ch mi ny t c s tun phc ca m ng i vi h mt cch d dng hn l bt k mt chnh quyn no. Nu t nhin lnh o vt bin mt v khng c ai thay th ngay lp tc, m ng s tr li l mt tp hp ri rc v khng c sc khng c. Trong cuc nh cng ca nhn vin xe but ti Paris ch cn bt gi hai lnh o ca h l kt thc ngay tc khc cuc nh cng. Khng phi s i hi v t do, m l lng nhit tnh phc v lun ng tr trong tm hn m ng. S thi thc phi vng li ca n ln n ni, n quy phc mt cch bn nng tt c nhng ai tuyn b l ng ch ca n. Phn loi lnh o

52

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Trong mt lp cc lnh ao ta c th tin hnh mt s phn loi c ranh gii rt r rng. C mt loi gm nhng ngi cng quyt, ch mnh nhng khng bn b. C loi khc, thng him thy hn nhiu, l nhng ngi c ch mnh m v bn b. Loi th nht rt si ni, dng cm v to bo. Loi ny thch hp c bit i vi vic lnh o nhng trn t kch, h c th li ko m ng bt chp nguy him v h c th lm cho nhng tn binh tr tr nn nhng ngi anh hng. V d Ney v Murat trong ch th nht l nhng ngi nh vy. Gabribaldi thi i chng ta cng th, ng l mt k giang h khng c ti nhng cng quyt, ngy y ch vi mt nhm th h trong tay chim lnh c quc vng Neapal mc d t nc ny c c mt i qun nghim chnh bo v. Nhng cho d s cng quyt ca nhng lnh o nh vy c ln bao nhiu th n cng ch l nht thi v ko di khng qu ci m h to nn. Khi nhng anh hng tr v vi cuc sng i thng, h, trc kia l nhng ngi mt thi y mu la, gi y li l nhng bng chng ng ngc nhin ca s yu ui. H dng nh khng c kh nng suy ngm v khng th bit th no l phi trong nhng mi quan h n gin nht, sau khi trc h tng bit cch lnh o nhng ngi khc mt cch hiu qu nh th no. Nhng lnh o loi ny ch c th thc hin tt cc nhim v ca h mt khi nu nh bn thn h cng lun nhn c s lnh o v khch l, lun cm thy c mt i hoc mt tng trn mnh v lun phi tun th chnh xc mi nguyn tc hot ng. Lp lnh o th hai, l nhng ngi c ch bn b, mc d s xut hin ca h t ho nhong, nhng h c mt nh hng mang nhiu ngha hn nhiu. Thuc vo nhng ngi ny l nhng ngi sng lp ra cc tn gio hoc nhng ngi lm nn cc thnh tu v i nh: Paulus, Mohammed, Kolumbus, Lesseps. C th h thng minh, ti d hoc bnh thng, nhng th gii lun hy sinh v h. ch bn b m h c, l mt tnh cch v cng him v v cng mnh m, mi ci u phi thn phc n. Ngi ta khng bao gi hiu c ht nhng g m mt ch mnh m v bn b c th lm nn. Khng c g c th ngn cn c n, c t nhin ln thnh thn ln con ngi. Th d mi y nht m mt k s ni ting em li cho chng ta, l th du v mt con ngi tng tch hai phn lc a ra khi nhau v thc hin cuc th nghim m t ba ngn nm nay nhng k thng tr ln nht u khng thc hin ni. V sau ng ta b tht bi trong mt cng cuc tng t, ng ta gi v cng vi tui gi tt c u li tn ngay c ch cng vy. c th chng minh cho sc mnh ca ch, ngi ta ch cn k li mt cch chi tit tt c nhng kh khn phi vt qua khi o knh Suez l . Mt nhn chng, bc s Cazalis, tm tt li trong my dng cm ng v vic thc hin cng trnh v i ny, nhng dng miu t v tc gi bt t ca cng trnh. "ng k li tng ngy, ng phi vt qua nhng g, m trc ht l nhng ci khng c th ng ta lm cho chng tr nn c th, trn ht l s phn khng, nhng i hi chng li ng ta, s chua cht, tai nn, mi mt, tuy nhin chng khng bao gi c th lm cho ng ta nn lng v t lit; ng ta ngh ti nc Anh, t nc chng li ng ta, tn cng ng ta khng ngng ngh, ng ta nh n Ai cp v Php, nhng nc ngp ngng chm tr, nh n lnh s qun Php, ni cn tr nhng cng vic ban u nhiu hn tt c nhng ai khc, v ngi ta chng li ng nh th no bng cch b kht khng cp nc cho cng nhn tc ng vo h; sau ng ta ni v b hi qun v v nhng k s, v tt c

53

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

nhng ai c kinh nghim v hiu bit mt cch su sc v chuyn ngnh ca h, nhng ngi d nhin thc c tt c cc i th v v mt l thuyt h tin vo kt qu tht bi m h tnh ton v d on, nh ngi ta tng d on v nht thc s xy ra trong mt ngy hoc mt gi no ." Gi nh c mt quyn sch thut li cuc i ca tt c nhng v lnh o v i th c l cng khng c nhiu nhng tn tui trong , nhng ci tn ny s ng v tr hng u ca nhng s kin quan trng nht ca vn ha v lch s. 2. Phng tin tc ng ca lnh o: S khng nh, s lp li, s truyn nhim Nu cp n vic tc th li ko m ng v quyt nh h phi lm mt ci g , v d nh cp ph mt cung in, chm git bo v mt c im kin c hoc mt chin ly, ngi ta phi to ra mt nh hng tht nhanh vo h. Cch hiu qu nht l dn ra mt v d. Tuy nhin sau nht thit phi lm cng tc chun b cho m ng v nhng tnh cnh nht nh no v c bit l k mun li ko h phi c mt tnh cch m lt sau ti s gi l s nh hng phn tch. Song nu l s cp n vic lm cho nhng tng, nhng tn iu ngm mt cch t t vo tm hn m ng, v d nh nhng hc thuyt x hi hin i, th ngi lnh o phi vn dng nhiu phng php khc nhau. C th h s dng ch yu ba loi: s khng inh, s lp li, v s truyn lan hoc truyn nhim (contagion). Tc ng ca chng tng i chm, nhng kt qu t c rt lu bn. S khng inh mt cch thun ty v n gin, khng khng km theo nguyn do v khng c bt k bng chng no l phng tin chc chn nht, lm cho mt tng ngm c vo tm hn m ng. S khng nh cng chc nch, cng t nguyn do hoc bng chng, n s cng to nn ni knh s. Cc vn bn tn gio v cc sch lut ca tt c cc thi i tt c u s dng nhng khng nh n gin. Nhng lnh o quc gia, c trao trng trch gii quyt mt vn v chnh tr, u bit n gi tr ca s khng nh. S khng nh sau ch c nh hng thc s, nu nh n lun c lp li, v phi c gng lun s dng cng mt cch din t. Napoleon ni, ch c mt cch pht ngn gi cm ng ch nht l s lp li. iu lp li bm rt vng trong u c con ngi n mc cui cng n c coi nh l mt s tht hin nhin. Ta s hiu nh hng ca s lp li vo m ng mt cch thc s, nu ta thy n tc ng nh th no i vi ngay c nhng ci u thng thi nht. S lp li cui cng s n su vo tn nhng vng ca v thc, l ni x l cc nguyn nhn dn n nhng hnh ng ca chng ta. Sau mt khong thi gian, nu chng ta qun mt ai l tc gi ca s khng nh lun c lp li , cng l lc ta tin vo iu . Tc ng ca qung co cng xy ra theo kiu cch tng t. Nu chng ta c i c li mt trm ln, rng loi Schocolade tt nht l loi Schocolade X, nh vy ta c cm tng nh c nghe thy iu y thng xuyn v cui cng ta tin rng n thc s l nh vy. Hng ngn vn bn chng thc thuyt phc ta mnh n ni ta phi tin, rng loi thuc bt Y c nhng nhn vt c tn tui s dng cha khi cc cn bnh him ngho nht, v cui cng chnh chng ta, nu cng b mc phi ci bnh kinh khng , ta cng s rt mun th dng loi thuc . Nu hng ngy chng ta c thy trong cng mt t bo, rng A l mt thng la o t lu v B l mt ngi n ng chnh trc, cui

54

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

cng chng ta s tin vo iu , tuy nhin vi gi thit chng ta cng thng khng c nhng t bo khc m trong ng iu ngc li, c ngha l tnh cch ca hai nhn vt kia i ch cho nhau. Khng nh v lp li mnh chng cng mnh c th chng chi li ln nhau. Nu mt s khng nh lun c nhc li nhiu v chc nch, ging nh trng hp mt s cc doanh nghip ti chnh no , loi hay mua t bt k mt i th cnh tranh no, s to nn ci m ngi ta gi l dng kin (currant d'opinion), v thm vo l ci c ch hng mnh ca s truyn nhim. Trong ni b m ng, cc tng, tnh cm, nhng s kch ng, cc tn iu c ly lan vi mt tc nhanh chng nh ca cc loi vi trng. Hin tng nh vy cng c quan st thy sc vt, khi chng sng thnh by. S gm mng n ca mt con nga nht trong chung chng my chc s c nhng con ngc khc cng chung bt chc. Mt s git mnh, hay mt ng tc hong lon ca mt con cu no s nhanh chng lan ra c n. S truyn nhim ca tnh cm l gii cho ci hin tng hong lon bt cht kia. Cc ri lon thn kinh, nh s in r chng hn, cng lan truyn theo cch ly nhim. Mt hin tng quen bit l nhng thy thuc tr bnh tm thn rt hay b bnh mt tr. Ngi ta cng c k v cc bnh thn kinh, nh chng bnh s khong rng chng hn, rng n c th truyn t ngi sang th vt. S truyn nhim khng i hi bt buc cc c nhn phi c mt ti cng mt a im, n cng c th xy ra t xa di nh hng ca cc s kin nht nh, chng lm cho mi thn tr u hng v mt pha v to nn nhng tnh cht ring bit ca mt m ng, c bit l, nu nh chng c chun b t trc bi nhng yu t gin tip nh tng ni n phn trn. V d nh s bng n ca cuc cch mng 1848, khi u Pairis, mt cch bt ng lan rng ra ton b chu u v lm sp nhiu nn qun ch [1]. S bt chc m ngi ta cho rng n c nh hng ln vo cc hin tng x hi, thc ra ch l mt tc ng n gin ca s truyn nhim. Do ti ni n vai tr ca n mt ch khc, cho nn y ti gii hn trong vic nhc li nhng g m ti cch y nhiu nm tng ni n, v nhng g m t n nay c cc tc gi khc nu ra: "Ging nh ng vt con ngi v mt t nhin n l mt sinh vt c tnh bt chc. Vic bt chc i vi n l mt nhu cu, song phi nh rng ch vi iu kin, l nhng ci d bt chc; quyn lc ca cc loi mt cng xut pht t nhu cu bt chc ny. Vng, c th ch l nhng quan nim, tng, cc din gii vn hc hoc n gin ch l trang phc, c bao nhiu ngi dm trn chy khi s thng tr ca chng. Khng phi vi cc chng c lp lun, m l qua nhng gng in hnh ngi ta iu khin m ng. Trong mi mt thi i, mt s nh trong s h li du n ca mnh, v m ng bt chc nhng ci mt cch v thc. Tuy nhin nhng ngi trong ci s nh khng c php c mt khong cch qu xa cc tng truyn thng. S bt chc khi s tr nn kh khn v v vy nh hng ca n gn nh khng c my. Chnh v th nhng ngi qu ni tri trong thi ca h hu nh khng c nh hng rt t. Ci khong cch n qu ln. Cng v l do ny cho nn cc dn tc chu u ch c nh hng khng ng k ti cc dn tc phng ng, mc d h c rt nhiu ci u vit." "Tc ng phi hp ca qu kh v s bt chc ln nhau lm cho con ngi trong mt nc v trong cng mt thi i cui cng tr nn ging nhau n ni ngay c nhng ngi m ngha

55

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

v c bit ca h l trnh s bt chc, nh cc nh trit hc, cc gio s, cc nh vn, th t tng v sc thi ca h vn c s ging nhau nh ca mt gia nh, v nhn vo ta c th nhn ra tc khc h thuc vo thi i no. Ch qua trao i ngn vi mt ngi no cng nhn bit cn k s thch c ca n, cc hot ng thng xuyn v mi trng trong n sng [2]. S truyn nhim mnh n ni n c th p buc con ngi phi chp nhn khng ch nhng quan im m cn c nhng cch thc cm nhn nht nh. N to ra s khinh thng nhng tc phm vn ha, chng hn nh i vi v kch "Nhng ngi nh g thng" v vi nm sau cng chnh n lm cho ci s vu khng bn thu nht trc kia ca n tr nn mt iu tuyt vi. S gic ng v nim tin ca m ng ch lan ta c bng con ng truyn nhim, khng bao gi bng nhng lp lun ca l tr. Qua s khng nh, s lp li v s truyn nhim xy ra trong qun ru lm cho nhng khi nim hin nay ca ngi cng nhn tr nn vng chc, v nim tin ca m ng trong tt c cc thi u c to nn theo kiu nh vy. Mt cch chnh xc, Renan so snh nhng ngi thnh lp ra nh th thin cha gio vi "nhng ngi lm cng tc x hi, truyn b nhng tng t qun ru ny sang qun ru khc". V Voltaire trong mi lin quan n thin cha gio cng nhn inh, "hn mt trm nm ch ton mt l du th du thc bm theo n". Trong cc th d tng t nh dn, s truyn nhim, nu mt khi n hon ton tc ng c vo tng lp dn chng pha di, n s chuyn hng, v tc ng vo tng lp bn trn. Ngy nay chng ta thy, cc hc thuyt x hi ch ngha ang bt u tn cng vo tng lp bn trn ny v c l h s l nn nhn u tin ca n. Ngay c quyn li c nhn cng phi nhng bc cho c ch truyn nhim. Bi th, mt quan im tr thnh ph cp cui cng cng s p buc nhng tng lp cao nht, cho d s v ngha ca nhng quan im thng th r rng n mc no. S tc ng ca tng lp x hi bn di vo tng lp trn s li cng k quc hn khi nhng quan nim v lng tin ca m ng t nhiu ngy cng b nh hng bi mt tng cao siu, tng m ngay i vi mi trng sinh ra n li hu nh thng khng c tc ng g. Nhng ngi lnh o b n dch bi ci tng cao siu , chim ot n lm ca mnh, sau lm cho n bin dng v lp nn mt hi kn, hi kn ny li bp mo n ln na v truyn b n vo m ng, l k tip tc qu trnh bp mo kiu nh vy. Nu n mt lc no n tr thnh mt s tht i chng, lc y bng cch no n s quay tr li vi ci ngun ca mnh v s tc ng vo tng lp bn trn ca mt dn tc. Tha nhn rng cui cng th tr tu cng s lnh o th gii, nhng m n lnh o th gii t xa. K sng to ra nhng tng t lu tr v th gii bn kia, khi cui cng cc tng ca h cng chin thng, l kt qu ca cc qu trnh m ti m t trn y. 3. Uy lc (le prestige) Mt quyn lc to ln cui cng lm cho cc tng, c truyn b rng khp qua khng nh, lp li v truyn nhim mt sc mnh huyn b n dng no, quyn lc c tn l uy lc.

56

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Tt c nhng g ang ng tr th gii, c th l tng hoc con ngi, s d chng t c iu ch yu l nh vo mt sc mnh khng g ngn cn ni c tn gi l uy lc. Chc chn rng chng ta tt c u bit n ngha ca khi nim uy lc (prestige), nhng ngi ta vn dng n vi nhiu hnh thc khc nhau n ni khng d dng g c th din t n theo mt cch no khc. Uy lc ha ng vi mt tnh cm nht nh no nh s khm phc hoc s knh s, thm ch n cn ly nhng tnh cm lm nn tng, nhng n cng c th tn ti c lp khng cn n chng. Nhng ngi cht thng li l nhng ngi c nhiu uy lc nht, c ngha l nhng con ngi m ta khng cn cm thy s hi na nh: Alexander i , Csar, Mohammed, Buddad. Mt khc dng nh nhng con ngi hoc hnh tng m chng ta khng h ngng m, v d nh nhng v thn gh tm trong cc cha chin trong lng t n cng c mt uy lc cc mnh. Uy lc thc ra l mt kiu quyn r, m mt ngi c tn tui, mt tc phm, hoc mt tng vn dng n vo chng ta. S quyn r ny lm t lit mi kh nng nhn xt ca chng ta v lm cho tm hn chng trn ngp s ngc nhin v knh phc. Nhng tnh cm c gi nn kiu nh vy cng l iu khng th no gii thch ni ging nh tt c mi th tnh cm khc, nhng dng nh chng u thuc v cng mt dng tng t nh s kch hot do mt nh thi min iu khin. Uy lc l sui ngun ln ca tt c mi quyn hnh. Cc thnh thn, cc vua cha v ph n nu khng c n c l chng bao gi h c th iu khin c ai. Ngi ta c th gom tt c cc loi uy lc vo hai nhm chnh: nhm uy lc thu lm c v nhm uy lc c nhn. Nhm thu lm c l nhm cc uy lc sinh ra t danh ting, t s giu c v uy tn. N c th khng ph thuc g vo nhm uy lc c nhn. Nhm uy lc c nhn ngc li l mt ci g thuc v c nhn v n c th tn ti cng vi uy tn, danh ting v giu c hoc nh chng m tr nn mnh m, nhng uy lc c nhn cng hon ton c th tn ti c lp khng h ph thuc vo nhng th . Uy lc thu lm c hoc gi to l th uy lc ph bin nht. Ch cn, ai c nhn mt chc v no , c mt ti sn no , mt chc danh no , cng to nn mt vng ho quang rc r ca cc nh hng, cho d gi tr c nhn ca n thp b chng no. Mt ngi lnh trong b qun phc, mt quan ta trong b o chong mu lun c mt uy lc. Pascal gii thch s cn thit ca o chong v tc gi ca cc quan ta mt cch rt chnh xc: khng c chng h s mt i mt phn rt ln uy quyn. K theo ch ngha x hi c tnh cch d tn nht cng giao ng trc ci nhn ca mt v lnh cha hoc mt b tc, v c th la c mt nh bun mt cch ty thch th ch cn qung mt chc danh ging nh th l [3]. Uy lc, nh ti ni trn y, c vn dng bi cc c nhn; ngi ta c th t uy lc bn cnh c nhn , l ci do cc quan im, cc tc phm vn hc hoc do ngh thut v.v... to nn. N ch da trn s lp li c tch cp. Do v, lch s, lch s vn hc, v lch s ngh thut ch l s nhc li ca cng mt nh gi, m khng ai mun kim chng li n, th cho nn cui cng l ai cng lp i lp li nhng iu m h tng hc trong nh trng. C nhng ci tn, nhng s vt nht nh chng c ai dm ng n chng. i vi mt c gi hin i th thin anh hng ca ca Homer l mt s ngn ngm cc khng c g bn ci thm, nhng th hi ai dm ni ra ci iu ? n Parthenon trong trng thi hin nay ch l mt s nt chng c g th v, nhng n c mt uy lc n ni khi ngm nhn n ngi ta bt buc phi ng thi xem xt tt c mi ci i theo ca cc hi c lch s. L tnh cht ring bit ca uy lc,

57

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

khi n ngn cn cc s vt c nhn nhn nh bn thn ca chng, v khi n lm t lit mi kh nng phn xt ca chng ta. Cc m ng lun lun, cn ngi c lp th phn ln, c i hi phi c nhng quan im s dng c ngay. S thng th ca cc quan im ny khng ph thuc vo s thc hoc s nhm ln cha ng trong chng, m hon ton v duy nht ch l do da vo uy lc ca chng. By gi ti chuyn qua uy lc c nhn. N c s cu thnh hon ton khc so vi cc uy lc gi to hoc thu lm. N khng ph thuc vo tt c cc loi chc danh, tt c cc kiu uy tn. S t nhng ngi c uy lc kiu nh vy c mt tc ng thc s l thu ht v mu nhim vo mi trng xung quanh h, v c vo s bnh ng x hi na, v ngi ta tun phc h nh nhng con th hoang d thun phc k ch ng chng, nhng k m chng d dng nut chng. Nhng v d v uy lc c nhn Nhng lnh o ln ca m ng nh Buddha, Jesus, Mohammed, Jeanne d'Arc, Napoleon u c mt nh hng kiu nh vy tm vc cao v c bit qua h to nn cho mnh mt uy tn ln. H khng cho php ai gii ngha v cc thnh thn, cc anh hng v cc gio l, chng no h cho php nh vy cng c ngha l h t o h chn mnh. Nhng nhn cch ln, nh ti nu trn, h c c ci quyn lc m hoc ngay c t trc khi h tr nn ni ting, v nu khng c n h cng khng th no ni ting c. V d, r rng, rng Napoleon trn nh cao vinh quang ca mnh ring vi quyn lc c c ng ta to cho bn thn mt nh hng cc k ln, nhng nhng nh hng mt phn ng ta c sn t nhng ngy u ca con ng s nghip, khi m ng ta cha c cht quyn lc trong tay v vn cn l mt k hon ton v danh. Khi m ng ta cn l mt ng tng khng ting tm, c tin c gi chc t lnh qun i , ng ta phi i mt vi cc tng lnh th l, nhng ngi ch mu t chc mt cuc n tip ph u y e da ginh cho ng ta, v h coi ng ta l mt k t nhp non nt v l ngi m b ch huy cp trn p h phi phc tng. Nhng ngay t pht u tin ca ln tip xc u tin, khng c nhng li khun so, khng c nhng c ch, khng c s e da, ch vi mt ci nhn u tin ca mt con ngi v i trong tng lai tt c h dng nh lp tc b thun phc. Taine thut li cho chng ta theo hi tng ca nhng ngi ng thi v cuc gip mt th v : "Cc tng lnh s on, trong s h c Augereau, mt con ngi dng cm v tng tri, tnh cch th l, lun hnh din vi tm vc cao ln v tnh qu cm ca mnh, h cng tin vo i bn doanh v u c chung nh chng i k nh con mi ni ln, c ngi ta c n t Paris. Theo mi ngi c nghe t li th Augereau lc ny kh th rt th nghch, ngay t u th hin s hn xc: mt thng nnh b Barras, mt vin tng ca s kin Vendmiaire, mt vin tng ca ng ph m ngi ta nhm tng l mt con ln nhi bng, bi v lc no n cng ngh, n cn phi c mt khun mt nh nhn v n phi lun lm sao cho xng vi ci danh mt nh ton hc, mt k m mng. H s n tip v Bonapart cho h ch i. Cui cng ng ta xut hin, kim eo bn mnh, u i m, ph bin k hoch, ra mnh lnh v sau t bit. Augereau cm nh hn sut bui, mi n khi ra ngoi mi bng tnh v ly li c thi quen chi bi hng ngy ca mnh, ng ta v Massena ng vi nhau mt im, ng l ci vin tng qu qui chot con ny dy cho h th no l l ; ng ta khng th no t gii thch ni ci nh hng, m ngay t nh mt u tin ng ta cm thy mnh b bp nh th no."

58

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Khi Napoleon tr thnh mt con ngi v i, nh hng ca ng ta ln dn theo vi vinh quang m ng ta t c, n c th snh ngang vi nh hng m nhng bc thnh thn khi tcng vo tn ca h vy. Tng Vandamme, mt nh cch mng tng tri, cn th bo v nng ny hn c Augereau, ni trong mt ngy ca nm 1815 vi thng ch d'Ornano khi h cng bc ln cu thang ca in Tuileries: "Bn thn mn, ci thng qu ny c nh l n dng php m hoc i vi ti, khng th hiu ra sao na. N lm ti m hoc n mc khng cn cm thy s hi mt ci g ngay c thnh thn ln ma qu, c ng cnh n l li thy mnh bt u run ln nh tr con, v cm thy nh n c th p c mnh chui qua l kim nhy vo la vy." Kiu m hoc nh vy, tt c mi ngi gn gi vi Napolenon u b ng ta tc ng [4]. Davoust ni, khi ng ta ni v lng trung thnh ca Maret v ca ng ta: "Nu hong ni vi hai chng ta: Quyn li chnh tr ca ti i hi phi ph hy Paris m khng cho mt ai bit v ri khi thnh ph, th Maret, mnh tin chc l anh ta s gi b mt iu y; nhng anh ta c l khng km c vic phi vi phm iu quyt nh cho gia nh ri khi thnh ph. Nhng ti th s l s phn bi mt ci g , nn c l phi cho v v cc con ti li trong thnh ph." Ngi ta phi ngh ti s m hoc ca ci quyn lc ng ngc nhin , nu mun hiu cuc hi hng tuyt diu t o Elba, s chim lnh mt cch nhanh chng ton b nc Php bi mt con ngi n c, phi chin u chng li tt c mi lc lng c t chc ca mt t nc rng ln, mt con ngi m ngi ta cho rng qu mi mt vi s chuyn ch ca n. Ch cn mt ci nhn, tt c nhng tng lnh c c ti v th bt cho c ng ta u tr nn thun phc khng mt cht chng i. "Napoleon ln o Elba hu nh c mt mnh v tr thnh mt k k t nn ca o nh ny thuc quc vng Php", tng Wolseley vit, "v t chn ng ta khi u cuc lt ton b chnh th Php trong vng mt vi tun khng h c s mu tr thnh ng vua chnh thc; c bao gi quyn lc c nhn ca mt con ngi xng ng thn phc hn th? ng kinh ngc lm sao ci quyn lc m ng ta vn dng t bui ban u cho n pht cui ca cuc i chinh chin, v y l trn cui cng, ngay c i vi ng minh, bng cch ng ta p h chp nhn nhng quyt nh ca mnh; ch mt cht xu na thi l ng ta c th nghin nt h!" Uy lc ca ng ta vn cn sau khi ng qua i v n tip tc ln ln. N gip cho ngi chu khng tn tui ca ng ta tr thnh hong . Ngy nay qua s t im li cc huyn thoi v ng ngi ta thy c ci bng v i ny cn mnh m dng no. Hnh h con ngi, tn st c triu mng sng, dn n ht cuc xm lng ny n cuc xm lng khc ca k th, tt c nhng ci cc bn u c php, nu nh cc bn c uy lc v c ti gi cho uy lc lun tn ti. Chc chn y ti nu ra mt trng hp ngoi l c bit, nhng n thch hp cho vic hiu bit qu trnh pht trin ca cc tn gio ln, cc hc thuyt v cc ch. Khng c ci sc mnh, m uy lc tc ng vo m ng, s pht trin c l vn l iu cha hiu c. nh mt uy lc

59

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nhng uy lc khng ch hnh thnh nn t uy tn c nhn, t vinh quang chin trn, t s s hi tn gio, n cng c th c mt ngun gc khng mang mt ngha no c v tuy th n cng rt mnh m. Th k 19 cho ta nhiu th d v iu ny. Mt th d trong , m th gii sau y thnh thong cn nhc n, l cu chuyn v mt ngi n ng ni ting, lm thay i b mt ca tri t v cc quan h bun bn gia cc dn tc, bng cch ng ta tch hai phn chu lc ra khi nhau. ng ta hon tt cng cuc ca mnh vi mt ch v cng ln, nhng ng thi cng nh c vo s m hoc m ng ta tc ng ti mi trng xung quanh mnh. c th chin thng s nht tr ca nhng ngi chng i, m ng ta nhn thy trc , ng ta ch cn xut hin, ni ngn gn v i phng nh th b ng ta b ba m, cui cng li tr nn nhng ngi bn ca ng. Dn chng Anh chng li d nh ca ng ta vi c mt s gin d; ng ta ch cn xut hin Anh l c th ly li c mi s ng h ca h. Sau ny, khi ng ta n Southampton, cc nh th chung mi khi ng i qua. Khi chin thng tt c, con ngi v cng vic, ng ta tin rng chng cn c g c th ngn cn c ng v ng ta li mun tip tc vn dng nhng phng cch nh th cho vic o tip knh Panama. Nhng ci nim tin c th di ni, ch c th thc s di c ni, nu nh ni khng qu cao. Nhng ngn ni phn khng v ci tai ha tip ni t ph nt nim vinh quang sng ta mt thi bao quanh ngi anh hng. Cuc i ca ng ta l mt bi hc v ci nh hng sinh ra v ri li c th mt i nh th no. Khi ng ta c th snh vai c vi nhng ngi anh hng ca lch s, cng l lc ng ta b nh cm quyn ca t nc ng chp cho ci m l k ph hoi b i. Sau khi qua i quan ti ca ng c ch i trong c n, qua nhng m ng th , h hng. Ch c nhng nguyn th ngoi quc tng nh n ng v gi li knh ving [5]. Song nhng th d khc nhau, c dn ra nh trn, ch th hin nhng trng hp c bit. c th lp lun mt cch chnh xc v tm l hc ca uy lc, chng phi c t vo v tr bin ca mt dy cc v d gm nhng ngi sng lp lp ra cc tn gio cho n nhng cng dn bnh thng, nhng ngi tm cch gy nh hng n hng xm ca mnh qua ngay c vi mt b qun o mi hoc mt danh hiu no . Gia nhng thnh phn ngoi cng ca dy ny l tt c cc loi uy lc trong tt c mi lnh vc vn ha khc nhau: khoa hc, cc th loi ngh thut, vn hc v.v..., v iu cho thy uy lc l nguyn t c bn to nn s tin tng. Sinh th, tng hoc s vic no c uy lc pht ta, do nh hng qua truyn nhim ca chng, lp tc chng s c bt chc, v chng s quyt nh kiu cm nhn, cch thc din t ngh i vi c mt th h con ngi. Hn na s bt chc thng xy ra mt cch v thc, v chnh iu ny lm cho n tr nn hon ho. Nhng ha s hin i, phc ch li nhng nhng tranh c mng mu m nht v nhng t th cng nhc c v bi nhng con ngi nguyn thy no , khng bit g n ngun cm hng ca chng, h qu tin vo tnh trung thc ca h, n ni ngi ta c l s mi vn ch bit v nhng mt u tr v cha hon thin ca chng, gi nh nu khng c mt bc thy xut sc lm sng li loi hnh ngh thut . Nhng k bt chc theo mu ca mt ngh s phc ch danh ting, khi ph ln phng v ca h nhng bng mu tm, hn khng nhn thy ci mu tm trong t nhin nh ngi ta trc nm mi nm nhn, nhng r rng h b nh hng bi ci n tng c nhn c bit ca mt ha s, ngi c mt uy lc ln. Trong tt c cc lnh vc ngh thut u c th d dng ch ra nhng v d kiu nh vy.

60

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Ta thy, nh trnh by trn y, rng c th c rt nhiu yu t tham d vo s hnh thnh nn uy lc. Mt trong nhng yu t thng l s thnh cng. Mi mt con ngi t c s thnh cng, mi mt tng tr nn thng th, nhng ci cng ng c knh trng. Uy lc bin i lun ng vo ci thi im xy ra s tht bi. Ngi anh hng, ngy hm qua cn c m ng tung h, ngy mai s b chnh h ph nh nu nh s ca ng ta n. Uy lc cng ln, th s i chiu cng mnh lit. m ng lc coi ngi anh hng tht th cng ch cn l k bng vai phi la vi h v h s tr th cho ci s tng phi thn phc k hn mnh, m gi y i vi n h chng cn cht knh trng no na. Khi m Robespierre ra lnh cht u nhng ng nghip v s ng cc ng ch ca ng ta, ng ta ang c mt uy lc v cng ln. S x dch mt s kin biu quyt ly i ca ng lp tc ci uy lc , v sau m ng i theo sau ng n on u i vi v s li nguyn ra y nh ngy trc h tng lm i vi nhng nn nhn ca ng ta. Cc tn lun p nt trong cn tc gin nhng hnh tng thnh thn ca h trc . S tht bi b pht hin lm cho uy lc mt i nhanh chng. N cng c th b hao mn, do vic ngi ta bn lun v n; iu ny xy ra chm hn, nhng chc chn. Ci uy lc mt khi b em ra bn lun s khng cn l uy lc na. Thnh thn v con ngi, k no c thc v vic gi cho uy lc ca mnh tn ti di lu, s khng bao gi dung th cho cc kiu bn lun. Ai mun c m ng ngng m, ngi lc no cng phi nn gi mt khong cch i vi h. ______________________________ [1] Xem thm cc bi vit cui ca ti: "Tm l chnh tr hc", " kin v quan im", "Cuc cch mng Php v Tm l hc ca cc cuc cch mng". [2] Gustave le Bon. Con ngi v cc hnh thi x hi. 1881. Tp 2, tr. 116. [3] Ngi ta thy kiu tc ng ca chc danh, bng chong danh d, v ng phc vo m ng tt c cc nc, ngay c nhng ni m s yu chung i vi c lp c nhn ny n mt cch mnh m. lm sng t iu ny, ti dn ra y mt on th v trong quyn sch mi gn y ca mt du khch, ni v nh hng ca tnh cch c nhn Anh: "Nhiu cuc gp g khc nhau lm cho ti c th tin vo s ngy ngt ca nhng ngi Anh bnh thng khi c tip xc vi mt nh qu tc hoc qua ci nhn ca ng ta." "Vi iu kin l s ph trng ca ng ta phi tng xng vi chc danh ca ng, h yu mn ng ta ngay t giy pht u, v vi s c mt ca ng ta h chp nhn tt c mi th ca ng ta vi mt nim sung sng. Ngi ta thy h mt ln v cm ng, khi ng ta tin li gn, v khi ng ta ni chuyn vi h, n li cng lm tng thm ci cm gic hnh phc, tng thm sc trn khun mt h, v n lm cho nh mt ca h rc sng lung linh. H c nh vua trong mu ca mnh, ta c th ni nh vy, nh ngi Ty ban nha c cc iu nhy, ngi c c m nhc v ngi Php c cch mng. S say m ca h dnh cho nga v cho Shekespeare cng khng c nng nhit nh th, s bng lng v hnh din v iu cng thp hn. Quyn sch v qu tc c bn ra vi s lng ln, v ngi ta thy chng trong tay tt c mi ngi ging nh l quyn kinh thnh vy.

61

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

[4] Hong hon ton lng bit tc ng ca mnh mnh n u v bit cch lm gia tng n, bng cch ng ta i x vi nhng bc danh ting quanh mnh cn ti t hn l i x vi nhng ngi chn b, m trong m h khng t ngi l nhng ngh vin ni ting n ni c chu u phi khip s. Nhng tng thut ng thi vit y ry cc s kin kiu nh vy. Ngy n Napoleon trong mt hi ngh ca hi ng nh nc, mng Beugnot mt cch th l chng khc g cch ngi ta hnh x i vi mt k hu vng v: "Th no by gi h ng, ci u n n v i, ng tm thy li ci u ca ng cha? p li, Beugnot, mt k cao ln nh ct c, ci gp mnh tht thp, v ngi n ng nh con kia gi tay ko tai anh chng to ln, nh Beugnot vit: "mt du hiu ca s khch l ngy ngt, mt c ch tin cy ca mt ca mt ng ch ni nng n cn". Nhng th d nh vy cho thy mt khi nim r rng v mc nht nho m uy lc c th to nn; n lm cho ta hiu c s khinh b v cng ln ca nhng k chuyn ch i vi nhng con ngi xung quanh ng ta. [5] Mt t bo nc ngoi, t "Neue Freie Presse" ca th nc o, nhn s kin Lesseps qua i c nhng nhn xt rt sc so v mt tm l, thy cng nn c trch dn ra y: "Sau v kt n Ferdinands von Lesseps ngi ta khng cn c quyn ngc nhin g v ci kt cc bun thm ca Chiristoph Columbus na. Nu Lesseps l mt k la o, th mi s la di cao qu u phi l ti phm. Nu thi thng c th ngi ta vinh danh ng vi vng nguyt qu v cho ng ta ung cn chn nc tin trn nh Olymp, bi v ng ta lm thay i din mo th gii v thc hin mt cng trnh hon thin tc phm ca to ha. Qua vic kt n Lesseps ng chnh n ca ta phc thm tr thnh bt t, bi dn chng s mi mi li tn ci con ngi, khng bit s trc s x v ca thi i v vic trng cho mt ng gi khm rm b o t, m cuc i ng ta mang li vinh quang cho nhng ngi cng thi." "Ngi ta lun ni vi chng ta v khng c b cong lut php, li ng ci ni m s cm th mt cch quan liu chng li tt c nhng s mnh v i v to bo ang ng tr. Nhn dn cn n nhng ngi n ng dng cm, tin chnh mnh v khng ch trng n ci ti chinh phc tt c nhng g kh khn tr ngi. Thin ti khng th thn trng, vi s thn trng s khng bao gi ni rng c ci gii hn hot ng ca loi ngi. ... Ferdinand von Lesseps bit n ci say sa ca s chin thng v ci ng cay ca s tht bi: Suez v Panama. y tnh nt chng li o c ca thnh cng. Khi m Lesseps ni lin c hai i dng, tt c cc lnh cha v cc dn tc t lng knh trng ng; ngy nay, do ng b tai nn m tu ti vch vng Cordillerie, ng bng chc tr thnh k la o b i. l cuc chin ca cc giai cp trong x hi, nhng k quan liu bt mn v nhng quan chc, s dng lut php tr th nhng ai mun vn ln trn nhng ngi khc. Nhng nh lp php hin nay tr nn rt kh ni khi gip mt vi nhng tng to ln ca tr tu loi ngi, dn chng li cng hiu v n it hn, v cng t nh nc cm thy d dng chng minh c Stanley l mt k m st v Lesseps l mt tn la o."

Chng 4: Ranh gii ca s thay i ca cc quan im nn tng v cc nhn xt ca m ng

1. Cc quan im nn tng khng thay i (croyances fixes)

62

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

C mt s tng ng khng kht gia cc c im hnh thi hc v cc c im tm l hc ca cc loi sinh vt. Trong cch c tnh hnh thi hc ta thy c nhng yu t nht nh bt bin hoc nu khng cng ch bin i rt t, c khi phi cn n c mt nin i a cht chng c th bin i. Bn cnh nhng yu t bt bin, khng lp li ny cn c nhng yu rt linh ng d c th b mi trng, ngh thut nui dng trng trt lm cho thay i, s thay i ny che y nhng c tnh c bn ca n trc nhng ngi quan st hi ht. Hin tng nh vy ta cng gp trong th gii o c. Bn cch nhng thnh phn tm hn khng thay i ca mt ging ni tn ti nhng yu t chuyn ng v thay i. Chnh v th trong khi nghin cu cc quan im v nim ca mt dn tc chng ta nhn ra c mt nn tng vng chc, trn n l nhiu quan im khc c ng, chng ging nh mt lp bi ct d b thi bay ph ln trn mt tng . Nh th cc quan im nn tng v cc nim ca m ng s to nn hai nhm tch bit nhau rt r rng. C mt nhm gm nhng ngh nn tng lu bn, tn ti nhiu th k v trn chng ny sinh ra c mt nn vn ha. V d nh nhng t tng phong kin, nhng tng ca thin cha gio, ca phong tro ci cch v ngy nay l cc t tng dn tc c bn, cc tng dn ch v x hi. Mt nhm khc bao gm nhng quan im lun bin i nhanh chng, chng phn ln c suy dn ra t cc tng chung, chng l nhng quan im sinh ra v mt i trong mi mt thi i: V d nh, cc hc thuyt, ngh thut v vn hc tiu biu cho mt thi i v ch ngha lng mn, ch ngha t nhin sinh ra v.v... Thay i nh mt qun o, chng bin ng ging nh nhng con sng nh lin tc sinh ra ri mt i trn b mt mt h nc. S lng cc tng nn tng khng ln. S sinh ra v mt i ca chng to nn nhng nh cao trong lch s mi mt chng tc. Chng l b khung thc s ca nn vn ha. Cc quan im thong qua d dng bm vo tm hn m ng, nhng chng c th tr thnh mt nim tin vng chc trong l mt iu rt kh, v vic xa b chng ra khi cng kh mc tng t, nu nh chng mt ln n su bm cht. Chc chn ngi ta c th thay i chng vi gi ca mt cuc cch mng bo lc, v cng ch khi nu nh nim tin ng tr tm hn m ng gn nh tn li hon ton. Cch mng sau gip cho vic vt b hon ton quan im nn tng, iu m ngi ta gn nh sp phi t b, bi lin tc b quyn lc ca thi quen ngn cn. Khi u ca cc cuc cch mng cng l s kt thc ca cc quan im nn tng. Mt quan im ln s b kt n t hnh ng vo ci ngy m hm ngi ta bt u tin hnh tranh ci v gi tr ca n. Do bi mi mt quan im nn tng ch l mt o tng, cho nn n ch c th tn ti cho n chng no n bt u b kim chng. Nhng d mt quan im nn tng c b lung lay mnh, nhng th ch xy dng trn c s ca n vn bo ton quyn lc v quyn lc ch bin mt i mt cch t t. n chng no n khng cn quyn lc na, tt c nhng g c n chng s sp hon ton. Cha tng c mt dn tc no c php thay i cc quan im nn tng ca n m ng thi khng phi chu s kt n rng lm o ln tt c mi thnh phn ca nn vn ha ca n.

63

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Nn vn ha s c ci to li cho n chng no n tip nhn mt quan im nn tng chung mi v cho n lc bt qu l phi chu sng chung trong s hn lon. Cc quan im nn tng chung l nhng tr ct cn thit ca cc nn vn ha. Chng cung cp cho cc tng phng hng v mt mnh chng khu gi ln lng tm trong sch v to dng nn tinh thn trch nhim. Cc dn tc lun cm thy ch li trong vic to nn nhng quan im nn tng chung v hiu mt cch bn nng, rng s mt i ca chng l du hiu ca thi im sp . S tn sng cung nhit i vi Roma ca nhng ngi dn thnh Roma l nim tin gip cho h tr nn ng ch ca th gii. Khi nim tin cht i, cng l lc Roma li tn. Ch n khi nhng k tn bo, nhng k ph hy vn ha Roma t c mt vi quan im nn tng thng nht chung lc h mi c c mt s ng thun no v mi c th vt qua c s hn lon. Cng c l khi m cc dn tc lun hp tp trong vic bo v cc nim tin ca h. S hp tp ny cng ng trch theo quan im trit hc, nhng trong cuc sng ca cc dn tc n li c coi l mt phm cht tt. thit lp nn tng cho cc nim tin chung hoc bo tn chng, thi trung c ngi ta dng ln nhiu dn ha thiu, v nhiu nh pht minh, nhiu nh ci cch tng trnh c n p th li phi cht trong s tuyt vng. bo v nhng nim tin , th gii lin tc li b o ln, hng triu nhn mng b phi thy ni chin trn v n s cn tip tc nh th. Chng ti ni, rng vic a vo mt quan im nn tng chung s gp nhng tr ngi ln; nhng nu nh n mt khi bt r th quyn lc ca n cn lu mi c th b ph trut, v cho d v mt trit hc n c th sai, tuy nhin n vn c ln t c nhng ci u thng thi nht. Chng phi rng cc dn tc chu u t th k 15 tng coi cc huyn thoi tn gio l s tht, nhng huyn thoi m khi quan st k cng tn bo chng khc g chuyn hoang tng v Moloch? S v ngha gh rn ca cu chuyn hoang tng v mt ng thnh, do bi mt nhn vt ca ng ta to ra khng tun phc mnh nn ng ta tr th bng cch hnh h con ca nhn vt mt cch khng khip, th m nhiu th k tri qua vn chng c ai pht hin ra iu . Nhng ci u v i nh Galilei, Newton, Leibnitz, khng h c mt giy pht no ngh li, rng cn phi nghi ng v s tht ca nhng loi huyn thoi nh vy. Chng bng chng no thuyt phc hn l s m hoc, c gy nn bi nhng t tng nn tng chung, nhng cng khng c g xu hn l nhng gii hn ng xu h ca tr tu ca chng ta. Chng no tm hn m ng c cy vo mt hc thuyt mi, n s tc ng vo cc th ch, vo cc loi hnh ngh thut v o c. S thng tr ca n i vi tm hn khng h c gii hn. Nhng con ngi ca hnh ng ch ngh n vic hin thc ha ca chng, nh lp php th ch ngh n vic ng dng chng, trit gia, ngh s, nh vn th ch ngh n vic lo cho n chuyn ha thnh cc hnh thc khc nhau. Qua cc quan im nn tng chung con ngi bao bc quanh mnh mt mng li gm cc truyn thuyt, cc quan im v cc thi quen, v h khng th no thot ra khi c khi n v con ngi ngy cng tr nn ging nhau hn. Ngay c ci u c lp nht cng khng h ngh n chuyn phi thot ra khi ci mng li . K chuyn ch chnh hiu nht thng tr nhng tm hn mt cch v thc, bi v mt mnh chng th chng cn phi dit tr. Tiberius, Dschingiskhan, Napoleon r rng u l nhng k chuyn ch, nhng Mose, Buddha, Jesus,

64

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Mohammed, Luther t trong m ca h h cng thc thi mt s thng tr khng km phn su rng i vi nhng tm hn. Mt k chuyn ch c th b lt bi mt m mu cu kt, nhng bn c th lm c g i vi mt nim tin cm r vng chc? Trong cuc chin khc lit chng li nh th thin cha gio, cuc cch mng v i ca chng ta thua cuc, cho d c v nh n c s ng h ca m ng v cho d n s dng cc phng tin hy dit mt cch tn bo nh nhng phng tin ca ta d gio. K chuyn ch duy nht thc cht ca loi ngi lun chnh l nhng ci bng ca nhng k cht hoc l nhng o tng m chnh nhng k to nn. Ti nhc li: S v ngha v mt trit l ca mt quan im nn tng chung no khng bao gi l vt cn i vi s chin thng ca n. S chin thng thm ch dng nh ch c th c c, nu nh n cha ng trong mnh mt s v ngha y b mt no . S ngho nn tr tu mt cch r rng ca cc hc thuyt x hi ch ngha hin nay cng khng th ngn cn c vic n n su vo tm hn m ng. S bt cp thc s ca n so vi cc nim tin tn gio duy nht l ch: do v l tng hnh phc, m cc nim tin tn gio t ra pha trc, ch c th tr thnh hin thc trong cuc i tng lai, chnh v vy m khng mt ai c th bn lun v s hin thc ha chng; Nhng bi cc l tng hnh phc x hi ch ngha cn phi c thc hin ngay trn tri t ny, cho nn s ph phim ca nhng li ha hn ng thi cng xut hin cng ngy vi cuc th nghim hin thc ha u tin, v nim tin mi cng v th m mt i tt c mi nh hng. Quyn lc ca n ch ln mnh ng cho n ci ngy m m n c hin thc ha. V v vy ci tn gio mi, cng nh mi tn gio khc trc y, u tin n tin hnh nhng hot ng tn ph, m sau ny, cng nh cc tn gio , n khng th m nhim c tip tc ci vai tr sng to. 2. Nhng quan nim khng bt bin ca m ng Bn trn nhng quan im nn tng, m chng ta bn v quyn lc ca chng, l mt lp nhng phn xt, kin, tng, suy ngh, chng lin tc sinh ra v bin i. Chng ta trc cng xc nh rng nhng s thay i ny ca cc quan nim thng xy ra trn b mt nhiu hn l trong bn cht ca chng v lun mang du n ca cc c tnh ging ni. V d nh khi chng ta quan st cc t chc nh nc ca chng ta, chng ta s nhn thy cc thnh phn dng nh tri ngc nhau: ngi theo ch ngha qun ch, ngi thuc trng phi cc oan, ngi theo ch ngha quc, ch ngha x hi... u hon ton c cng chung nhng l tng, m mnh chng v duy nht chng da trn trng thi tinh thn ca ging ni chng ta, bi v cng cng mt tn gi, nhng ging ni khc nhau chng th hin mt l tng hon ton tri ngc. Khng phi ci tn ca quan im m cng chng phi nhng thch nghi gi to ca n lm cho bn cht vn thay i. Nhn dn trong thi k cch mng, nhng ngi c ni n y ry trong vn hc La tinh, nhng ngi b nc cng ha La m xua ui, tip nhn lut php, h thng chnh quyn, v cc nghi thc ca n nhng khng v vy m h tr nn nhng ngi La m, bi v h b bao trm bi s thng tr ca mt o gic lch s v i. Nhim v ca cc nh trit hc l phi nghin cu xem ci g nm bn di nhng ci dng nh l bin i ca cc nim tin c v trong dng xoy ca v s nhng quan nim, kin, phi tm ra c nhng chuyn ng c quyt nh bi nhng quan im nn tng v tm hn ging ni. Khng c ci thc o trit hc ny ngi ta c th tin, rng m ng thay i cc

65

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

nim tin tn gio v trit hc mt cch thng xuyn v thc s. Ton b lch s chnh tr, lch s tn gio, lch s ngh thut v vn hc c v nh chng minh cho thc t . Chng ta hy xem xt mt giai on ngn trong lch s ca chnh mnh, c th t nm 1790 n nm 1820, khong thi gian c bng cuc i mt con ngi. Chng ta thy trong khong thi gian ny, m ng khi u theo ch ngha qun ch, sau l cch mng, ri theo ch ngha quc v cui cng li quay tr li vi ch ngha qun ch. i vi tn gio cng trong cng khong thi gian , t thin cha gio sang v thn, sau sang ch ngha thn thnh v cui cng li quay tr v vi thin cha gio vi mt hnh thc kht khe nht. V khng ch c ring m ng, ngay c nhng ngi lnh o cng c nhng bin chuyn nh vy. Ngi ta thy nhng ngh vin ln, vn l k th khng i tri chung ca ch vua cha, h khng c mun bit n thnh thn v qu s, th nhng h cc cung phc v Napoleon mt cch tn ty v di thi Louis XVIII trong cc bui l thnh h l nhng ngi vc nhng cy nn mt cch ngoan o nh th no. y, hy xem cc quan nim ca m ng bin i ra sao trong vng 70 nm! "La perfide Albion" [khi nim ch nn ngoi giao xo tr ca nc Anh hay nc Anh xo tr] hi u th k ny do nh hng bi di sn ca Napoleon li tr thnh k ng minh ca nc Php; Nc Nga, l nc hai ln c chin tranh vi chng ta v rt vui mng trc s phn khng may ca chng ta ln cui y, bng nhin li c coi l bn hu. Trong vn hc, ngh thut, trong trit hc s thay i cn xy ra nhanh chng hn nhiu. Ch ngha ln mn, ch ngha t nhin, ch ngha thn b v.v... thay i nhau xut hin ri bin mt mt cch nhanh chng. Nhng ngh s v nh vn ngy hm qua cn ang c ngng m, ngy mai y s c th rt b coi thng. Vy chng ta s nhn thy g, nu nh chng ta nghin cu v nhng thay i c v nh su sc ? Tt c mi quan im khng ph hp vi cc quan im v cc tnh cm nn tng u khng th tn ti lu di v nhng g lch dng cui cng cng s quay tr v vi ci dng chnh quen thuc ca chng. Nhng quan im, khng gn lin vi cc nim tin c bn, vi tnh cm ca ging ni v nh vy s khng th bn vng, s b tiu tan bi cc bin c, nu khng mun ni rng, bi nhng thay i nh nht ca cc mi quan h. Nhng quan im nh vy c sinh ra vi s tr gip ca tc ng kch hat (suggestion) v truyn nhim, chng lun rt khng bn vng v s xut hin cng nh s bin i ca chng xy ra rt mau chng ging nh nhng g ct nh trn bi bin c gi to nn. Con s nhng nim khng bn vng ca m ng ngy nay nhiu hn bao gi ht, v bt ngun t ba nguyn nhn c th sau y. Th nht, cc gio l c ngy cng b mt i nh hng ca chng v khng cn c th nh hng c cho nim nh trc y. S li tt ca ton b cc nim tin m ng cho v s cc quan im c bit, khng c qu kh ln tng lai. Th hai, quyn lc ca m ng ngy cng ln mnh v ngy cng khng c i trng, nn tnh chuyn ng cc ln ca cc tng, m ta nhn thy trong chng, c th t do ny n.

66

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Th ba, bo ch pht trin rng ri nh mi y cung cho m ng mt cch lin tc cc kin tri ngc nhau. Nhng tc ng, c lc c to nn bi chng th chng bao lu li b nhng tc ng ngc li lm cho mt i. Khng c mt nim no c lan ta mt cch thc s v tt c ch l tm thi. Chng cht trc khi c bit n mt cch y c th tr thnh nhng nim chung.

D lun qun chng v bo ch T v s nhng nguyn nhn xut hin mt hin tng hon ton mi m trong lch s th gii, rt c c trng cho thi i hin nay; ti mun ni v s bt lc ca chnh ph trong vic nh hng d lun qun chng. Ngy xa, v ci ngy xa ny cch y cng khng ly g lm lu lm, d lun qun chng c nh hnh bi cc hot ng ca chnh ph, bi cc nh hng ca s t nh vn v mt s hon ton t i cc t bo. Ngy nay cc nh vn mt i tt c cc nh hng ca mnh, v bo ch ch cn phn nh li d lun ca qun chng. Cn phn ca cc v lnh o quc gia, th by gi h chng h ngh n vic nh hng d lun na m ch lo sao lm theo d lun. S s hi trc d lun qun chng ca h qu l kinh khng v n cp i ca h mi s kin nh. kin ca m ng t ra ngy cng c xu hng tr nn ngi iu hnh quan trng i vi chnh tr. N c th lm c c ci vic p t nhng i hi, kiu nh mi y xy ra ti nc Nga, nhng p t m chng ta thy u sinh ra hu nh ch t mt phng tro qun chng. Cng l mt du hiu rt ring bit ca thi i chng ta, khi m cc gio hong, cc vua cha phi s dng n vic ly kin ca cc i din bo ch c th trnh by nhng suy ngh ca mnh v mt s vic nht nh no cho ph hp vi nhn xt ca m ng. Ngy xa ngi ta ni, chnh tr khng phi l cng vic ca tnh cm. Liu ngy nay ngi ta cn c th ni c nh vy na khng, nu nh ta nhn thy, rng n cho cc ngh bt cht ca mt m ng khng bit g n l tr v ch bit n duy tnh iu khin? Bo ch, l ngi nh hng d lun trc kia, cng ging nh chnh ph, chng phi mm yu i di quyn lc ca m ng. Tt nhin chng vn cn l mt quyn lc quan trng, nhng r rng bi v n ch thun ty l s phn nh li d lun qun chng v s bin i khng ngng ca h. N tr thnh mt phng tin thng tin n gin v t b cng vic truyn b mt tng hoc mt hc thuyt no . N chy theo mi thay i ca cc ci u ca cng chng, n t trao cho mnh mt trch nhim nh th, bi nu khng nh vy n s c nguy c b cc bin php cnh tranh ca i th lm mt i ngun c gi. Nhng t bo xa c nh hng mnh v ng knh trng ca mt thi, m nhng cu ni ca th h trc y c vit trong c ngi ta nghe mt mt cch thnh knh nh nhng li sm truyn, chng bin mt hoc tr thnh nhng mu tin c bao bc xung quanh bi nhng s kin vt vnh, nhng chuyn x hi tm pho hoc nhng qung co lm n. C t bo no ngy nay c th t n giu c khi m n cho php nhng nh vn ng kin ca ring h? V nhng

67

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

kin nh vy c cht trng lng no trong s cc c gi, nhng ngi ch mun bit nhng tin tc vt vnh v c ch tiu khin v ch nh hi nhng tnh ton sau mi mt li khuyn mi? S ph bnh khng cn c ci quyn lc em li s thng li cho mt quyn sch hoc mt v kch. N ch em li ci hi nhiu hn l lm li. Cc t bo thc c s v dng ca bt k cc kin ring bit no n chng hn ch dn dn cc kin ph bnh v vn hc v ch cho ng mi tn ca cc cun sch v bn cnh l mt hoc hai dng gii thiu v chng, v trong vng 20 nm ti y vic ph bnh ngh thut chc chn cng s c i x kiu nh vy. S nghe ngng d lun qun chng l mi quan tm chnh ca bo ch v chnh ph hin nay. S kin no c nh hng nh th no vo qu trnh d tho mt mt iu lut, vo mi mt bi din vn l iu rt c gi tr bit i vi h. Vic ny khng hon ton d dng, v khng c g c th bin i v chuyn ng nhiu nh suy ngh ca m ng. Ngi ta c th chng kin, h hm nay nguyn ra nhng g m hm qua h tng tung h tn thng. Kt qu cui cng ca s mt phng hng hon ton ca d lun v s ng thi mt i ca cc nim tin c bn l s tan v i vi tt c cc quan im v s v cm ngy cng tng ca m ng, ging nh l mt ngi chng li tt c nhng g khng ng chm n li ch st nch ca anh ta. Cc hc thuyt khoa hc, nh hc thuyt ch ngha x hi chng hn, chng thc ra ch c c nhng k ng h trong tng lp thp, t hc, v d tng lp th m, tng lp cng nhn trong cng xng. Nhng ngi tiu t sn, nhng th th cng c hc u nghi ng v khng tin tng. Nhng din bin t ba mi nm tr li y tht ng ngc nhin. Trc y cng chng ly g lm lu, cc quan nim cn c mt hng chung. Chng c rt ra t vic chp nhn mt vi cc quan im nn tng. Ch cn mang danh mt ngi qun ch l trn cc lnh vc lch s v khoa hc thy c s trung thnh vi nhng quan im nht nh c ranh gii r rng cn nh nu l ngi theo trng phi cng ha anh s trung thnh vi nhng i hi hon ton ngc li. Mt ngi theo ch ngha qun ch bit chnh xc rng con ngi khng h bt ngun t loi kh, v mt ngi theo trng phi cng ha cng bit mt cch khng km phn chnh xc rng con ngi khng phi c ngun gc t . Trong khi ngi qun ch gh tm cch mng th ngi theo trng phi cng ha li hn hoan khi ni v cch mng. C nhng ci tn nh Robespierre, Marat cn phi c nhc n vi mt thi knh trng, cng c nhng ci tn khc nh Csar, Augustus, Napoleon ch c th ni ra trong s ph bng. Cho n tng trn cng l Sorbonne [i hc danh ting Php] u b bao trm bi mt quan nim lch s kiu tr con nh vy. Ngy nay bt k quan nim no cng b s bn lun v m x lm mt i ci uy lc ca n, cc tr chng ca n tr nn khng vng vng v v th ch c mt s rt t cc quan nim cn tn ti c, cng l mt s rt t cn c th lm cho ta say sa tip nhn. Con ngi hin i ngy cng b sa vo tnh trng bng quan, v cm. Chng ta khng mun qu thng tic cho s kit qu mt cch ph bin ca cc quan im. Chng l mt hin tng mo m trong i sng ca cc dn tc, iu ny chng c g phi bn ci. Chc chn rng mt li ni ca nhng con ngi vin kin, ca cc thnh tng , ca cc nh lnh o i vi nhng ngi tin theo c sc mnh hon ton khc vi li ni ca nhng

68

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

k chng i, nhng nh ph bnh v nhng k v cm, nhng chng ta khng c php qun rng, mt quan im duy nht mt khi t uy lc tr nn p o, vi s tr gip ca quyn lc m ng n s nhanh chng c c mt sc mnh tn bo, khng bao lu tt c s phi thn phc n v sau ci thi ca t do ngn lun c l s ra i cha bit n khi no tr li. Thnh thong m ng cng t ra l mt ng ch hin ha, kiu nh Heliogabal [thn mt tri] v Tiberius [vua th hai ca ch Rom] lu lu cng mt ln nh vy, nhng h cng c ci tnh cch rt tht thng. Nu mt nn vn ha n chn mui ri vo tay h, n s tr nn trn tri trc qu nhiu nhng bin c, nhiu hn c nhng g m n n tri qua. Nu c mt ci g c th ngn cn c ci gi pht sp ca n, th ch c th l tnh bin i mt cch c bit cc mnh ca cc quan nim v s v cm ngy cng tng ca m ng i vi tt c cc quan im nn tng chung. ________________________________ [1] Tnh tn bo theo ngha trit hc, d nhin l phi hiu nh th. Trong thc t chng to nn mt nn vn ha hon ton mi v lm cho con ngi thy c thin ng ca mng m, ca hy vng y quyn r m n cha h bao gi c bit ti.

Tp 3 - Phn loi v m t cc dng khc nhau ca m ng

Chng 1: Phn loi m ng
Trong bi vit ny cho n nay chng ta xc nh c nhng c tnh chung m cc m ng u c. Tip n chng ta cn phi nghin cu n nhng c tnh ring bit c l tin cho nhng c tnh chung ny ty theo chng loi ca cc tp th. Trc ht chng ta hy xy dng mt s phn loi ngn gn cho cc m ng. Xut pht im ca chng ta l tp hp n gin (la simple multitude). Lp di cng ca n s hnh thnh nn khi n c tp hp bi cc phn t ring bit ca nhiu ging ni khc nhau. Si dy rng buc chung duy nht gia chng l ch ca ngi lnh o, ci t nhiu c tn trng. C th ly cc by l man r c xut x khc nhau trong sut nhiu th k tng tn ph ch Rm lm v d cho dng m ng ny. Bn trn ci m ng khng c mi lin kt l m ng vi nhng c trng chung to bi nh hng ca mt s yu t no v cui cng lm nn mt chng tc. Chng thnh thong cng tip nhn mt vi c im c bit ca m ng nhng thng th s tip nhn lun b cc c tnh ring ca ging ni cn tr. Cc loi m ng khc nhau quan st thy cc dn tc c phn thnh cc nhm sau:

69

Tm l hc m ng
A. m ng khng ng nht (foules htrognes):

Gustave Le Bon

1. Khng danh tnh (v d: S t tp trn ng ph) 2. Khng c danh tnh (v d: on bi thm, ngh vin)
B. m ng ng nht (foules homognes):

1. Cc nhm, hi kn (chnh tr, tn gio v cc loi hi nhm khc) 2. ng cp (qun i, cha o, cng nhn v.v... 3. Giai cp (t snm, nng dn v.v...)
Chng ti ch trnh by ngn gn cc tnh cht khc bit ca cc dng khc nhau ny ca m ng. V chi tit c th tm hiu thm trong cc bi vit mi y ca ti. 1. m ng khng ng nht Nhng nt c bn ca tp th ny chng ta nghin cu n. Chng c to thnh t nhng phn t ring bit bt k no , ngh nghip hoc trnh hiu bit khng l vn quan trng. Chng ta ch ra y, rng trng thi tm hn ca nhng con ngi trong m ng khng ging vi trng thi lc h cn l mt con ngi ring l, v cho n trc khi xy ra s khc bit ny trnh nhn thc cng khng cu vn c tnh hnh. Chng ta cng nhn thy, trnh hiu bit khng ng mt vai tr no trong m ng. Ch c nhng tnh cm v thc l c th c tc ng trong chng. Mt yu t c bn, l ging ni, gip cho chng ta c th phn loi mt cch tng i r rng cc m ng khng ng nht khc nhau. Chng ta li mt ln na quay tr li vi vn ging ni v ch ra, rng n l yu t mnh m nht c c ci quyn lc quyt nh hnh ng ca con ngi. Tc ng ca n cng th hin trong cc tnh cht ca m ng. Mt tp hp c to thnh t cc c nhn khc nhau ring bit bt k no , c th l ngi Anh hoc l ngi Trung quc, s rt khc bit so vi mt m ng khc c to thnh t ngi Nga hoc ngi Php hoc ngi Ty ban nha. S khc bit su sc, hnh thnh nn bi cu trc tinh thn c tha k trong cch cm nhn v suy ngh ca con ngi, s th hin ra mt cch r rng, nu trong mt iu kin nht nh, tuy nhin l rt t khi xy ra, cc dn tc ring bit khc nhau tao thnh mt m ng, cho d dng nh cc mi quan tm ca h rt ging nhau. S c gng ca nhng ngi x hi ch ngha trong vic lin kt rng ri cc i din ca gii cng nhn ca tt c cc nc li vi nhau, lun kt thc vi mt s bt ha kch kit. Mt m ng Latinh, bt k thuc loi bo th hay cch mng, bao gi cng tm n nh nc tha mn nhng yu cu ca h. H lun ng theo hng tp trung hn l hng qun ch. Mt m ng ngi Anh hoc ngi M ngc li khng bit n nh nc v ch da vo sc lc ca chnh mnh.

70

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Mt m ng ngi Php coi trng trc ht l s bnh ng, cn m ng ngi Anh th li coi trng trc ht l s t do. S khc bit v ging ni ny to nn nhiu dng m ng c s lng gn nh s lng cc dn tc. Tm hn ging ni nh vy n quyt nh hon ton tm hn m ng. N l mt nguyn t c bn mnh m, quyt nh s giao ng ca tm hn m ng. Nhng tnh cht thp hn ca m ng cng t th hin r khi tm hn m ng tr nn mnh m hn. l quy lut c bn. Nh nc ca m ng hay s thng tr ca m ng ng ngha vi vic quay tr li thi i d man. Qua vic tip nhn mt tm hn vng chc ging ni t bo v mnh trc nhng bo lc thiu suy ngh v vt qua c tnh trng d man. Vic phn loi duy nht i vi m ng khng ng nht m khng s dng n yu t ging ni ca n l s phn loi theo m ng khng danh tnh, nh m ng ca ng ph, v theo m ng c danh tnh, v d nh cc hi ng c vn v ta bi thm. S thiu vng cm gic v tinh thn trch nhim trong nhm th nht v s c mt ca n trong nhm th hai khin cho hnh ng ca hai nhm ny thng i theo nhng hng khc nhau. 2. m ng ng nht m ng ng nht trc tin bao gm cc hi on, cc tng lp c quyn v cc giai cp. Cc hi on c coi l mc ban u trong s t chc ca cc m ng ng nht. N bao gm nhng thnh phn ring l m gio dc, ngh nghip, mi trng sng ca h thng rt khc nhau v nim tin l s lin kt gia h vi nhau, v d nh cc hi nhm tn gio hoc chnh tr. Tng lp c quyn uc coi l mc t chc cao nht m m ng c th to ra. Trong khi cc hi on gm nhng ngi rt khc nhau v ngh nghip, trnh v mi trng sng v h lin kt li vi nhau ch bi nim tin th tng lp c quyn bao gm ch nhng c nhn c cng mt ngh nghip v do cng c mt s gio dc, o to tng i ging nhau v gn nh c cng mt kiu hnh x trong cuc sng. V d nh tng lp qun s hoc tng lp cc thy tu. Giai cp c hnh thnh nn t nhng c nhn c xut x khc nhau, h khng ging nh nhng thnh phn ca mt hi on l c chung nim tin, h cng khng c cng chung mt ngh nghip nh nhng thnh phn trong tng lp c quyn, ci chung m h c l nhng quan tm v cc quyn li nht nh, h c mt li sng v c dy d mt cch tng i ging nhau. V d cho trng hp ny l cc giai cp nh t sn, nng dn v.v... Do bi trong bi ny ti ch nghin cu v m ng khng ng nht, cho nn ti ch cp n mt vi dng ca m ng loi ny khi cn phi dn ra mt s v d. 3. Ci gi l m ng ti phm Bi m ng sau mt khong thi gian b kch thch s ri vo trng thi ca mt ngi my n gin v v thc, n nm di s tc ng ca cc nh hng, v vy c v nh rt kh c th gi tn n l m ng ti phm trong bt k mt trng hp no. Tuy nhin ti vn gi nguyn

71

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ci tn khng r rng ny bi n thng c s dng trong cc nghin cu v tm l hc. Chc chn c nhng hnh ng ca m ng l ti phm, nhng cng ch nh l nhng hnh ng ca mt con h n tht mt ngi theo o Hindu, sau khi vn cho l con ca n xem chn ch ri mi x xc. m ng ti phm thng thng l hu qu ca s kch hot (sugestion) mnh v nhng c nhn can d vo sau u tin rng h thc hin mt ngha vu. cng l iu khng c trong cc trng hp phm ti thng thng. Lch s ti phm ca m ng s cho ta nhn thy r rng iu . Mt th d tiu biu l s git hi gim c ngc Bastille, du Launay. Sau khi chim c ngc m ng gin d vy quanh ng gim c v nh ng ta t mi pha. Ngi ta ngh treo c ng ta, cht u ng ta hoc buc v ng sau cho nga ko. Trong khi tm cch vng thot khi m ng ng v tnh phi mt ngi no trong s ng vy quanh. Lp tc c ngi ngh k b c php ct c ng ta v m ng reo h hng ng. "Ci ng u bp tht nghip n, cng ch v t m m ln n ch ngc Bastille xem xem y ang xy ra chuyn g, v ti y ng ta tin, rng l mt hnh ng yu nc, bi v tt c mi ngi cng u c mt ngh nh vy, v thm ch ng ta cn tin rng s c khen thng hoc c nhn hun chng, nu nh ng ta git mt con qui vt. Ngi ta trao cho ng ta mt thanh kim, v ng ta nhm vo ci cn c trn tri kia m chm xung; nhng do bi thanh kim qu cn, chm khng th t, ng ta lin rt con dao eo trong mnh v kt thc thng li cuc gii phu (bi l u bp nn ng ta rt tho vic pha tht)." y ci c ch, tng c nhc ti trc y trong bi vit ny, th hin mt cch rt r rng: l s tun phc mt nh hng, m tc ng ca n cng mnh m khi n c sinh ra t m ng, n to nn nim tin cho k git ngi v tnh cao c ca hnh ng , v k git ngi cng tr nn t nhin hn khi c nhng ngi ng ch ca n c v mt cch nhit tnh. Mt hnh ng kiu nh vy v mt lut php c th b quy l ti phm nhng v mt tm l hc th khng c th. Nhng c tnh chung ca ci gi l m ng ti phm cng ging ht nh nhng c tnh chung ca mi m ng, l nhng iu chng ta tng xc nh, l: tnh d b tc ng, tnh nh d, tnh dao ng qu ng gia tnh cm tt v xu, s ni bt ca nhng tnh cch o c nht nh v.v... Tt c nhng c tnh chng ta u nhn thy nhng ngi n ng ca nhng ngy thng chn, nhng con ngi li trong lch s ca chng ta nhng hi c chn ng tm hn mnh m nht. Tuy nhin h cng th hin nhiu nt ging vi nhng k ch mu gy ra s kin "m n Bartholomeus". Chi tit ca s kin ny ti trch dn t tng trnh ca Taine, c vit theo hi c ca nhng ngi ng thi. Cng khng th bit c mt cch r rng ai l ngi ra lnh hoc ch th cho vic th tiu cc t binh, nhm dn sch cc nh t. C th l Danton hoc mt ai khc, iu ny cng khng quan trng; chng ta y ch quan tm n ci nh hng cc k ln m m ng tip nhn to nn mt cuc tm mu. Mt on ao ph gm khong ba trm ngi, mt dng c bn ca m ng khng ng loi. Ngoi tr mt s t nhng ngi n my chuyn nghip th s cn li trong h bao gm cc nh bun v cc th th cng thuc cc ngnh ngh, nh th giy, th ngui, th lm tc gi, th

72

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

n, vin chc, qun nhn v.v... Do nh hng sau khi tip nhn s kch hot, ging nh ng u bp k trn, ton b nhng ngi ny u hon ton tin rng h ang thc thi mt ngha v i vi t quc. H ng vai hai chc trch cng mt lc, mt ca quan ta v mt ca ao ph, khng h c mt cht g cm thy mnh l k ti phm. Nhn thc c mt cch su sc tm quan trng ca nhim v c trao, trc ht h t lp nn ci gi l ta n, v iu ny lp tc th hin ci tr tu hn hp v cng l ci cm nhn rt chi hn ch v lut php ca m ng. Do s lng b co qu ln cho nn ban u mt quyt nh c ban ra: qu tc, cha o, s quan, ngi hu ca nh vua, c ngha l tt c nhng ai trong con mt ca mt ngi yu nc chn chnh ch vi ngh nghip ca h l bng chng chng minh cho ti li ca h, th u cn phi em i th tiu tt khng c xt x g c. Ngoi ra ngi ta cn phn quyt da trn hnh dng v uy tn na. Bng cch ci lng tm khng c ch bo ca m ng c tha mn, v h c th ung dung thc thi lut php, cng nh cho cc bn nng tn bo t do pht trin nhng th lun ny n mt cch mnh m trong m ng, m s hnh thnh ca chng ti ni mt ch no trong y. Bn thn h cng khng ngn cn c s biu l nhng tnh cm tri ngc nhau - ci ny cng l quy lut v d nh s a cm cng y nh s tn bo ca h u th hin ra mc ti hn. "H c mt s ng cm nhit thnh v nhng thi rt cm ng ca nhng ngi cng nhn Paris. Khi mt nhn vin lin bang bit c ngi ta nhng ngi t kht nc n nay hai mi su ting, ng ta lin ni gin v ra lnh lp tc em vin cai ngc ra x t, ch n khi nhng ngi t tha thit van xin vin cai ngc kia mi khng b mt mng. Nu mt ngi t no c ta (ta lu ng) tuyn n v ti, anh ta s c nhng lnh canh v cc ao ph m hn thm thit v nhit thnh chc mng." Sau ngi ta li quay tr li vi cng vic hnh quyt. Trong sut cuc tm mu lc no cng c mt bu khng kh vui mng v phn khi. Ngi ta nhy ma ca ht xung quanh nhng xc cht, ginh ch ngi cho cc "qu b" ang sung sng ngm cnh nhng nh qu tc b git. Cc c ch lch s c bit khc cng tip tc c ph din. Khi mt ao ph than phin rng cc qu b phi ng qu xa nn khng th theo ri tng tn cnh hnh quyt cc nh qu tc v ch c mt s t ngi c mt c chim ngng cnh , iu ny c tha nhn l ng nn ngi ta quyt nh sau cc nn nhn phi i mt vng gia hai hng t ko di ni kh au ca h, thay v chm dt n mt cch nhanh chng bng mt nht gm. Trong ngc Bastill ton b cc t nhn phi ci b ht qun o, h b hnh h n tan nt xng tht, nhng ai sng st cn cht lnh ln lin b gii quyt tip bng cch b rch bng. Nhng k t git ngi u l nhng k rt c lng tm v tha nhn mi l l o c, s tn ti ca nhng iu nh vy trong tri tim m ng chng ti cng tng ch ra. H np li tt c tin bc v trang sc ca cc nn nhn trn bn ca y ban. Tt c cc hnh ng ca h th hin r mt dng km pht trin ca t duy, cng l mt c im ca m ng. V nh vy mt ai sau khi lm tht khong mt ngn hai n ngn ri k th ca nhn dn bng nhin c ch - s hng hi ca ngi lp tc c hc theo v trong cc nh t khc, nhng ngi n my, nhng nng dn lm thu, nhng t nhn tr, ng l nhng k v dng v tt nht l th tiu ht. V li trong s h th no cng c ai l k th ca nhn dn, v d nh b Delarue, v ga ca mt ngi pha ch c dc:" B ny t ra rt tc gin v b nht t; nu lm c b ta s t tri c thnh ph Paris; chnh b ta ni nh vy, t hnh ngay lp tc." Bng chng qu l thuyt phc, v hng lot ngi b hnh quyt, c n khong nm mi tr nh tui t mi hai n mi by, chng c th cng l k th ca nhn dn v do vy cn phi th tiu ht.

73

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Sau mt tun lm vic tt c cc bin php c thc hin v m t c php m n s ngh ngi. Do bi h tin chc rng h phc v t quc mt cch tt p cho nn h i hi nhng k cm quyn phi thng cng cho h, ngy c ngi cn i c hun chng. Lch s ca cng x Paris nm 1870 cng cho thy c nhng hin tng tng t. nh hng ngy cng tng ca m ng v s thoi lui ca cc qun lc khc trc n chc chn rng s cn to thm nhiu s kin khc kiu nh vy. 4. m ng c tri m ng c tri l nhng ngi tham gia bu c la chn nhng ngi vo cc v tr cng quyn, h to nn nhng m ng khng ng nht; do v nhng m ng ny ch pht huy tc dng i vi mt vn hon ton xc nh, c th l trong vic la chn trong s nhiu cc ng c vin, cho nn chng ch th hin mt vi c tnh ca trong s nhng c tnh ca m ng c m t trc y. c bit ni bt l kh nng nhn xt rt thp, sau l thiu s suy ngh mang tnh ph phn, s d bi kch ng, nh d, n gin. Ngi ta cng nhn ra trong cc quyt nh ca h c nh hng ca ngi lnh o v tc ng ca nhng ng lc c m t trc y nh: s qu quyt, s lp li, uy lc v truyn nhim. Chng ta hy xem xt vic lm cch no ginh c s ng h ca m ng ny. Tm l ca h c th xc nh c qua nhng phng php tin cy ca tm l hc. Tnh cht u tin l ng c vin phi c mt uy lc nht nh. Uy lc c nhn ch c th c thay th bi s giu c. Ti nng v ngay c thn ng cng khng phi l iu kin tin quyt cho thnh cng. Do vy uy lc c nhn ca ng c vin s mang mt ngha quyt inh c th t c thng li mt cch khng bn ci. iu thc t l mt lp cc c tri xut thn phn ln t cng nhn hoc nng dn thng khng la chn nhng ngi ca h lm i din c gii thch l do nhng ngi ng ch ngang hng vi h khng h c uy lc. H bu cho nhng ngi ging h hu nh thng ch bi nhng l do rt ph, v d nh chn ra mt nhn vt c v th cao c th lm i trng vi mt ng ch cng rn, bi v h cm thy cng ngy cng b ph thuc vo ng ch v tng rng lm nh vy c th nhanh chng p o c ng ta. Tuy nhin vic ng c vin c mt uy lc cng cha chc m bo thnh cng. C tri rt thch ngi ta tng bc s thm kht v tnh t cao t i ca h. ng c vin v vy phi khng phi ngi ngn g trong vic tng bc h ht c v ha hn nhng iu tuyt vi. i vi tng lp cng nhn th vic chi ra nhng ng ch ca h c l khng bit th no l . i vi i th cnh tranh ngc li lun phi tm cch trit tiu, bng cch s dng cc phng php khng nh, lp li v truyn nhim chng minh rng n chnh l mt k tin hn nht nht, ai cng bit rng n tng phm ti nhiu ln. Khi ni v bn thn khng cn thit phi chng ra mt ci g c v nh mt bng chng. Nu i th l mt k hiu bit t v tm l hc n s th tm mi bng chng xc ng phn bin thay v cng s dng mt cch n gin nhng qu quyt mang tnh vu khng hoc tin hnh vu khng phn n, v chnh v th n s hu nh khng c hy vng chin thng. Vn bn cc mc tiu s thc hin ca cc ng c vin khng nn vit mt cch cng quyt l phi lm ci g, bi nh vy sau ny cc i th c th s da vo bt b, nhng khi ph

74

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

bin cc mc tiu bng ni ming th vic ni qu khng bao gi c th nn gi l . Nhng ci cch c bit nn y ra xa trong tng lai. i vi hin ti lm nh vy n c c tc dng rt ln nhng i vi tng lai th chng b rng buc bi ci g. Cc c tri thc ra sau ny h cng chng g n chuyn xem ng c vin c gi ng nhng li ha hn hay khng, v cng chng nh li nhng g lm cho h phn khch m b phiu v nhng g c v nh l nhng l do a n quyt nh cho s la chn ca h. y chng ta li nhn thy c mt tt c cc phng tin quyn r nh tng c m t trn y. Chng ta cng s li gp li tc ng ca li ni v thnh ng m chng ta tng bn v ci sc mnh mnh lit ca n. Ngi din thuyt bit cch x s vi m ng s c th dn dt h ty . Nhng khi nim nh: ch ngha t bn thi nt, nhng k bc lt u cng, nhng ngi cng nhn tuyt vi, x hi ha cc loi ti sn v.v... lun to nn c mt tc ng ging nhau tuy c c i i cht. Tuy nhin ng c vin no pht hin ra mt thnh ng mi nhng khng mang bt k mt ngha nht nh no v v th c th p ng c vi cc nim mong c khc nhau, anh ta chc chn nht nh s thng li. Cuc cch mng Ty ban nha m mu nm 1873 sinh ra t nhng li ni m hoc, a ngha m mi mt ngi u c th hiu theo cch ca mnh. Mt tc gi ng thi thut li s ra i ca nhng cu thnh ng kiu nh vy bng mt cch thc rt ng nh cho nn cng xng ng c dn ra y lm v d: "Nhng k cc oan pht hin ra rng mt nn cng ha thng nht chnh l mt ch qun ch c che y, v c th va lng h phi Cortes ng ku gi thnh lp nn cng ha lin minh m khng h ni phi biu quyt cho ci g, v ngay c nhng ngi ng trong s h khng c mt ai c th ni r h b phiu cho ci g. Nhng thnh ng lm m hoc c th gii, ngi ta ngy ngt, say sa trong s m sng. S thng tr ca o c v hnh phc nh th c thit lp di trn gian. Mt ngi cng ha, b k th ca anh ta khng chp nhn l ng minh, cm thy nh l mt s lng nhc bng nhng cu chi cht ngi. Trn ng ph ngi ta n vi nhau bng nhng t: "Salud y republica federal". Sau ngi ta ngm nga nhng bi ht ca ngi s v k lut bt kh xm phm v s t nh bng mnh ca cc binh s. Hi ci g l "nn cng ha lin minh"? Ngi th hiu l s bnh ng gia cc tnh l, l s t chc nh nc kiu nc M hoc l s loi b nn hnh chnh thng nht, ngi khc th li hiu l s loi b tt c cc t chc hnh php, l khi u ca mt cuc thanh ton ln v mt x hi. Nhng ngi x hi ch ngha Barcelona v Andalusie rao ging v s c lp khng gii hn ca cc n v hnh chnh v i phi thnh lp hng chc ngn n v hnh chnh kiu nh vy trn ton ci Ty ban nha, nhng n v ny c quyn t t ra lut php ring v ng thi bi b cng an cng nh qun i. Chng bao lu sau cc cuc ni dy cc tnh pha nam lan khp t thnh ph n n thnh ph kia, t lng n n lng kia. Chng no mt n v hnh chnh cng b "pronunciamento" (tuyn ngn) ca n th vn quan tm u tin s l vic ph hy cc trm in tn v h thng xe la ct t lin lc vi cc vng xung quanh v vi th Madrid. Ngay c vng khn kh nht cng t nu ring cho cho mnh. Ch ngha lin bang nhng ch cho mt ch ngha vng min y tang thng v cht chc, khp mi ni ngi ta hn hoan n cho cnh u ri mu chy." Nhng g lin quan n s tc ng ca cc suy lun lgic vo suy ngh ca cc c tri m ngi ta khng nhn thy, chng qua l v ngi ta khng bao gi c cc bi tng thut v cc cuc miting tranh c. ngi ta ginh cho nhau nhng khng nh, nhng cu chi v thnh

75

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

thong c nhng c m na, nhng khng bao gi c s lp lun. Khng kh ch yn lng i cht khi mt ngi tham d kh knh no lng vng t mun t ra mt s cu hi rm ri cho cc ng c vin, nhng cu hi lm cho khn gi khoi ch. Tuy nhin s tha mn ca i phng cng ko di khng lu bi chng bao lu m thanh ca ngi ang din thuyt s b chm trong ting la ca nhng k phn i. Bi tng tht sau y m t dng thng thy ca cc cuc hp cng cng c c kt t hng trm bi vit tng t xut hin trn cc mt bo: "Khi ban t chc ly kin bu ra ch ta cng l lc bo t bt u. Nhng k v chnh ph lp tc chim gi khn i, ot ly bc ni. Nhng ngi x hi ch ngha khng c kch lit, ngi ta xng vo nhau, chi bi nhau, cho nhau gin ip l k t lt v nhng g tng t... mt ai m u mu chy ra. Cui cng trong ci m ln xn cng c c mt ban iu hnh tm chp nhn v nh vy bc din thuyt lc ny thuc v ng ch X. K din thuyt tn cng nhng ngi x hi ch ngha mt cch cay c n ni h phi ngt li anh ta v ht ln: " Thng ngu, k cp, thng u" v.v... ng ch X lin phn cng bng cch a ra nhng bng chng chng minh nhng ngi x hi ch ngha l nhng k "n n" hoc l nhng "thng h". "ng quc t lao ng ti qua triu tp mt cuc hp ti phng hp ca cc thng gia ng Rue Faubourg-du-Temple bn v l k nim ngy 1 thng 5... Khu hiu hnh ng l: thanh thn v yn lng. ng ch G... nhn xt nhng k x hi ch ngha l mt bn "ngu ngc" "la o". Nhng li ny l nguyn nhn gy nn s chi ra ca ngi nghe, h xng vo nhau; bn, gh, gh bng m nhim vai tr ca chng v.v..." ng c tin rng nhng va chm kiu ny ch l mt dng ring bit ca cc c tri v khng ph thuc vo a v x hi ca h. Trong bt k mt cuc miting bu c no, v trong gi nh ch gm ton nhng ngi c trnh i hc, th s va chm gia h vi nhau cng s d xy ra mt dng tng t. Ti ni, rng nhng con ngi khi tr thnh thnh vin ca m ng h s c xu hng c chung mt mc tr tu ging nhau, chng ta s tm ra nhng v d chng minh cho iu ny. Sau y l mt bng chng c rt ra t mt bn tng thut v mt cuc miting ch gm cc sinh vin: "Cng v ti s ln xn cng tng. Ti khng ngh c mt din gi no li c th ni trn hai cu m khng b ngt li gia chng. Lin tc vang ln nhng ting la ht t gc bn ny hoc t gc bn kia, hoc t mi pha cng mt lc; ting v tay tn thng, ting hut so; nhng s tranh ci quyt lit gia nhng ngi tham gia ch tm ngh ly sc v trong khong thi gian gy gc c vung ln y e da trong ting dm xung sn theo nhp. Nhng cu ht gin d tip ni nhng k ph quy: Ct ra ngoi kia! Ct khi din n! ng C... trt xung u hi on hng lot nhng tnh t thi tha v gh tm nh: ng s, u gi, mua chuc, y hn th v ng tuyn b s tiu dit h v.v..."

76

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Ngi ta t hi, trong mt quang cnh nh vy lm sao c th to nn c mt chnh kin cho mt c tri? Nhng c th t ra mt cu hi kiu nh th ngi ta phi dng hin mnh cho mt o tng ng ngc nhin vt ln trn mc ca t do lm va lng mt tp th. m ng ch c nhng quan im uc cy t ngoi vo v khng bao gi c c nhng quan im mang l tnh trong n. Nhng quan im nh vy v quyt nh b phiu ca c tri nm trong tay y ban bu c m lnh o ca n thng l mt vi ch qun c nh hng ln n nhng ngi cng nhn, v cng chnh l nhng ngi cho h ghi s n. "ng c bit y ban bu c l g khng?", Scherer, mt ngi bo v nhit thnh nn dn ch, vit, "n gin qu l cha kha vo cc c quan nh nc, l phn quan trng nht ca b my chnh tr. Nc Php ngy nay c lnh o bi cc y ban." [1] V nh th cng khng c g l kh c th tc ng vo h, nu nh ng c vin ch cn tng i chp nhn c v c y cc phng tin. Theo s th nhn ca pha chi tin th ch cn ba triu l c th tin hnh thng li nhiu cuc tranh c ca tng Boulanger. Tt c l tm l hc v m ng c tri. N ging ht nh tm l hc ca cc m ng khc. Khng tt hn m cng chng xu hn. Quyn ph thng u phiu Ti hon ton khng mun rt ra nhng kt lun chng li quyn ph thng u phiu t nhng iu vit trn y. Nu ti c th quyt nh c kh nng ca n, th ti s vn gi nguyn trng nh hin gi, v chnh bi nhng nguyn nhn thc t ny sinh trong nghin cu v tm l hc m ng v t nhng nguyn nhn ti s tip tc tranh lun, nu nh mt khi ti nh li nhng khim khuyt ca n. Nhng khim khuyt ca quyn ph thng u phiu p vo mt ta mt cch r rng khng c g phi nghi ng. iu khng th ph nhn, l cc nn vn ha u l sn phm ca mt thiu s nhng ci u ni tri; h to nn ci ngn ca kim t thp, cng tr xung di chng cng rng ra tng ng vi gi tr tinh thn gim dn v th hin nhng tng lp thp ca mt dn tc. Mc to ln ca mt nn vn ha khng th ph thuc vo quyn b phiu ca cc phn t bn di mt tp th hon ton khng mang mt ngha g ngoi con s. R rng rng vic biu quyt ca mt m ng qu tht thng rt nguy him. N lm cho chng ta bao ln tn tht bi cc cuc xm lc t bn ngoi v vi s chin thng ca ch ngha x hi chng ta chc chn s cn phi tr gi t gp bi cho nhng sng kin ca s cai tr bi nhn dn. Nhng nhng s ph phn nh vy, v mt l thuyt khng c g ch trch, tuy nhin trong thc tin chng b mt ht sc lc, nu nh ngi ta nh n ci sc mnh khng g ngn cn ni ca nhng tng mt khi tr thnh nhng tn iu. Hc thuyt cai tr ca m ng, theo quan im trit hc cng kh bin h nh vic bin h cho nhng tn iu tn gio thi trung c, nhng ngy nay n t n mt quyn lc khng gii hn. Chnh v vy cho nn n cng bt kh xm phm nh nhng tng tn gio ca chng ta mt thi. Chng ta hy hnh dung mt ngi hin i c suy ngh t do, do mt tc ng huyn diu no c a tr v tt tn su thm ca thi trung c. Nu anh ta khi pht hin ra nhng quyn lc khng gii hn ca cc tng tn gio ang ng tr, liu ta c tin, rng anh s tm cch chng li chng? Liu anh ta c ngh l phi chi b s tn ti ca ma qu v chi b ngy hi cc qun

77

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

ma, mt khi anh ta ri vo tay cc quan ta, nhng ngi mun thiu sng anh ta v theo h anh ta phm phi ti lin kt vi ma qu v tham gia vo ngy hi ca qun ma? Ngi ta khng ngh n chuyn bn ci chng li quyn lc ca m ng y nh khng c chuyn bn ci chng li mt cn bo lc vy. Hc thuyt v ph thng u phiu ngy nay c c ci quyn lc nh ngy xa gio l thin cha gio tng c. Cc din gi v cc nh vn ni v n vi mt nim knh trng xen ln vi s tn dng, l nhng iu m ngay c Luise XIV cng cha c bit ti. Ngi ta phi ch theo di n nh tng theo di tt c cc gio iu. Thi gian mnh n s tc ng vo chng. Hn na s cng chng c g khi tn cng hc thuyt ny bi v bn thn n c nhng l do r rng ring cho n. "Trong thi i bnh ng", Tocqueville ni rt chnh xc, "khng ai tin ai, bi tt c u ging nhau; nhng chnh ci s ging nhau ny em li cho h mt nim tin gn nh v hn vo s phn xt ca tp th. Bi v c l no s tht li khng phi nm pha a s ch v tt c c cng chung mt cch nhn nhn." Liu ngi ta c c php cho rng s biu quyt ca m ng c gii hn bi quyn biu quyt ca nhng ngi c nng lc - nu ngi ta mun vy - l mt phng php tt hn? Ti khng mt pht giy no c th tin vo iu v c th l v nhng l do nh ti trnh by trn v v s v ngha v mt tr tu ca mt tp th, cho d chng c hp thnh mt cch nh th no. Ti nhc li: trong m ng mi con ngi tr nn ging nhau cho nn s biu quyt ca bn mi ngi c trnh hc vn i hc v nhng vn chung cng khng hn g biu quyt ca bn mi anh gnh nc thu. Ti hon ton tin mt cch chc chn, rng khng c mt cuc b phiu no m ngi ta thng s dng quyn ph thng u phiu tin hnh, ging nh vic ci cch ch qun ch chng hn, li c th c c kt qu khc hn, nu nh nhng ngi tham gia bu c ch bao gm nhng con ngi thng thi v c hc. Ngi ta hc hi ngi Hy lp, cc nh ton hc, nhng kin thc tr thnh cc kin trc s, cc bc s th y, cc lut gia, nhng khng h c c s nhn nhn c bit trong cc vn tnh cm. Tt c cc nh kinh t quc dn ca chng ta u l nhng con ngi rt thng thi, phn ng h l gio s hoc tt nghip i hc. Nu hin nay ang c mt vn chung duy nht, v d nh h thng bo h thu quan, th hi rng h c thng nht vi nhau? Trc cc vn x hi y ry nhng yu t khng r rng v b nh hng bi nhng logic ngm v logic tnh cm th s thiu hiu bit ca tt c mi ngi s c san u cho nhau. Nu nh khi nhng c tri ch c lp nn t nhng con ngi lnh mnh v hiu bit th kt qu cng khng hn g ca nhng c tri hin nay. H cng vn cho l tr b tnh cm hoc tinh thn b ng li cun. Chng ta do vy chng nhng khng h bt i cht kh khn no so vi hin nay m li cn thm vo trn s chuyn ch tn bo ca cc ng cp. Cho d l quyn bu c ph thng hay gii hn, cho d n xy ra mt nc cng ha hay l mt nc qun ch, cho d n xy ra Php, B, Hy lp, B o nha hay Ty ban nha, khp mi ni quyn bu c ca m ng u tng t v thng phn nh nhng i hi v thc v nhng nhu cu ca ging ni. Mc trung bnh ca nhng ngi trng c i vi mt mt dn tc n th hin mc trung bnh ca tm hn chng tc ca dn tc , l ci c gi li hu nh nguyn vn t th h ny qua th h khc.

78

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

V nh vy chng ta li quay tr li vi khi nim c bn l khi nim ging ni, khi nim m ta lin tc gp phi, v ta cng gp nhng tng khc c hnh thnh nn t , rng trong cuc sng ca cc dn tc nhng thit ch v cc dng chnh quyn ch ng mt vai tr khng ng k. Cc dn tc ch yu c dn dt bi tm hn ging ni, c ngha l bi s tch t ca cc yu t di truyn m kt qu ca s tch t l to nn tm hn ca ging ni. Ging ni v c cu vn hnh ca cc nhu cu hng ngy: chnh l nhng quyn lc y b n iu hnh lch s ca chng ta. 5. Quc hi Quc hi thuc vo nhm m ng khng ng nht, c danh tnh. Mc d thnh phn ca n thay i ty theo thi i v dn tc, nhng lun c rt nhiu nhng c tnh ging nhau. nh hng ca ging ni trong trng hp ny tuy cng lm cho s ging nhau gim i t nhiu trng thy, nhng vn khng th ngn cn c cc c tnh hnh thnh. Quc hi ti cc nc khc nhau nh Hy lp, , B o nha, Ty ban nha, Php v M t ra rt ging nhau trong cc cuc thng lng v biu quyt v u cho cc chnh ph phi mt mnh chin u vi vi chnh cc kh khn . V li cc chnh ph ngh vin u mang trong mnh n l tng ca cc dn tc vn minh hin i. N l s th hin nhng ngh sai v mt tm l nhng li c mi ngi chp nhn, rng kh nng mt tp hp ca nhiu con ngi ra mt quyt nh thng minh v c lp trong mt trng hp no s ln hn nhiu so vi tp hp ca mt s t ngi. Trong quc hi ta cng tm thy li nhng c tnh ca m ng, l: tnh phin din ca cc tng, tnh d b kch ng, tnh d b li cun, tnh dao ng mnh v tnh cm, chu nh hng qu ln ca lnh o. Nhng do s hp thnh c bit ca n, m ng ngh vin cng c nhng c tnh ring bit. Chng ta s xc nh ra chng ngay by gi. D nhin tn ch, mc ch ca mi mt ng l khc nhau; nhng ch ring bi s hp nht ca cc thnh phn thnh m ng nhng phn t ring bit trong h s c xu hng nh gi qu cao nhng tn ch mc ch v c gng thc y chng n tn gii hn ca nhng hu qu. Hn na quc hi ch yu i din cho nhng quan im cc oan nht. Dng hon thin nht ca s phin din ca quc hi c nhng ngi Jacobin hin thc ha trong cuc cch mng Php v i. Do bi h, tt c u l nhng ngi gio iu v suy lun l gic, trong u y p nhng s tm thng v so rng, v th h c gng mt cch v t khi vn dng v thc hnh mt cch cng nhc cc tn ch, mc ch; v ngi ta c l khi qu quyt, rng h tri qua cch mng m khng h nhn thy n. H o tng, rng vi mt vi tn iu l c th ci to c mt x hi t gc ln ngn v c th em li mt nn vn ha tinh t trn mt nc thang vt qu t lu ca s pht trin x hi. S phin din hon ton kiu nh vy cng th hin trong cc phng tin m h s dng t n c m ca mnh. Nhng thc t h ch ch trng n s ph nt mt cch tn bo nhng g lm h kh chu. V li tt c h, nhng ngi Girondin, ng th m, nhng thnh vin cu lc b Thermidor u say sa v cng mt tng nh vy.

79

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

m ng ngh vin rt d b tc ng v s kch hot xy ra y cng ging nh cc m ng khc khi m chng chu s tc ng ca mt lnh o c uy lc. D c ti nng nh Demosthenes cng khng th thay i c s biu quyt ca mt ngh vin v cc vn ca h thng bo h thu quan v quyn u tin sn xut ru - l biu hin ca cc i hi t nhng c tri c nh hng ln. Nhng tc ng cp thit ca c tri c mt trng lng n ni tt c nhng tc ng khc s b b qua v mt s kin nh bt buc trong cc quan im s c duy tr [2]. Nhng i vi cc vn chung, nh s h b mt b trng, s b sung mt thu mi v.v... l nhng trng hp khng h c nhng quan im xc nh sn v s kch hot lc ny c th gy ra tc ng, cho d khng mnh m nh i vi cc m ng thng thng. Mi mt ng c ngi lnh o ring, tc ng ca n i lc c nh hng mnh nh nhau. Nh vy c ngha l ngi ngh vin phi ng gia nhng tc ng tri ngc nhau v v th khng th trnh c chuyn ng ta s b dao ng. y thnh thong ngi ta thy ng ta ch sau 15 pht biu quyt hon ton ngc li v ng vi vic thm mt iu khon ph vo mt iu lut m tc dng ca vic thm vo ny thc ra lm mt hiu lc ca iu lut : v d nh trong cng nghip iu lut tuyn chn v sa thi nhn cng, v sau l nhng ph lc lm cho cc bin php kia gn nh tr nn khng chnh ng. Bi th mt ngh vin trong mi mt nhim k bn cnh nhng quan im rt kin nh cn c nhng quan im khc rt yu mm. Nhng do v v c bn cc vn chung chim a s cho nn s do d cng l iu ph bin, hn na n c nui dng bi s s hi thng xuyn trc vic khng tha mn c cc i hi ca c tri, l nhng nh hng ngm m ngi lnh o lun phi bit cch gi sao cho cn bng. V nh th trong cc cuc ging co, nu nhng ngi tham gia ngay t u khng c nhng quan im c thit lp mt cch chc chn th ngi lnh o s l ngi lm ch tnh hnh. Vai tr v quyn lc ca lnh o R rng cn phi c nhng ngi lnh o, bi ngi ta thy h trong tt c cc c quan u no ca cc ng phi trong tt c cc nc. H l nhng ng ch thc s ca cc quc hi. Tt c nhng ngi t hp li thnh mt m ng s chng bit lm g nu khng c mt ngi lnh o, chnh v th cho nn kt qu cc biu quyt nhn chung ch l s th hin quan im ca mt s nh. Ti nhc li: hiu qu tc ng ca nhng nh lnh o ch yu l do uy lc ca hc ch rt t khi do nhng lp lun. Nu v mt l do no h b mt i ci uy lc th cng l lc h cng khng cn c th tc ng g c na. Ci uy lc lnh o ch yu l uy lc ca c nhn v hon ton khng lin quan g n tn tui hoc danh ting. Jules Simon cung cp cho chng ta mt v d hon ton k quc v vn ny, khi ng ta ni v nhng ng ln trong quc hi m ng ta tng chng kin: "Cn hai thng na n l ng quang Luis Napoleon vn khng l g.

80

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Victor Hugo bc ln bc din thuyt. Tuy nhin ng ta chng thu c kt qu no. Ngi ta nghe ng nh h nghe Felix Pyat, nhng c iu ng ta khng c h tn thng nhiu nh Pyat. "Ti khng khoi ci tng ca ng ta", Vaulabelle ni vi ti v Felix Pyat, "nhng ng ta l mt nh vn ln v ng thi l mt nh hng bin ca nc Php." Mt tr tu him c v mnh lit ca mt Edgar Quinet cng khng lm c g hn. ng ta ch qun chng n nhn trc lc khai mc cuc hp, nhng trong cuc hp th li khng. Cc cuc miting chnh tr l nhng ch trn th gii m nh ho quang ca s thng thi t c gi tr nht. y ngi ta ch lo lm sao ni nng cho ph hp vi thi cuc v a im, v lm sao th hin c s cng hin ca h ginh cho ng phi ch khng phi cho t quc. Chnh iu ny lm cho Lamatine nm 1848 v Thiers nm 1871 t c s tn nhim m ng l ra tm quan trong v cp thit ca vn n mi l ng c thc y. Khi mi him nguy qua i, s s hi cng bin mt cng vi nim bit n." Ti ch vit li ci ch trong n thun ch v nhng s kin xy ra ch khng v mun gii thch chng, nhng s kin ch chng t mt vn tm l bnh thng. Mt m ng s mt i lp tc ci c im tr thnh m ng, nu n bt u i hi cc lnh o tr cng, cho d l l s phc v ca n l cho t quc hoc cho ng . m ng, n thun phc uy lc ca lnh o m khng h cm thy phi c c li lc hoc phi c n n. Ngi lnh o, c uy lc cng s c c ci quyn lc gn nh tuyt i. Ngi ta tng bit c ngh vin nh c uy lc nn t n nh hng cc ln, nhng ch do v mc phi vn ti chnh m chu mt i ci nh hng c c t bao nm nay. Ch cn mt du hiu ca ng ta l c th c mt b trng b h b. Mt nh vn vit nhng dng sau v tm nh hng ca ng ta: "ng C... chng ta c bit mang n v phi mua Tongkin vi ci gi t gp ba ln gi thc ca n, v chng ta ch c c mt v tr khng h chc chn Madagaskar, v b cp mt c mt vng t vng h lu sng Niger, v chng ta mt i quyn thng tr Ai cp. Cc l thuyt ca ng C... lm chng ta mt i nhiu vng lnh th hn l s tht bi ca Napoleon I." Chng ta khng phi v th m tc gin lnh o qu mc. R rng l chng ta phi chu ci gi qu t, nhng mt phn ln nh hng ca lnh o lin quan ti s chiu theo kin qun chng, l ci m trong cc thuc a hon ton khng phi l kin ca ngy hm nay. Rt him khi mt lnh o vt ln trc c kin ca qun chng, m ngc li n hu nh lc no cng vui lng chp nhn nhng sai lm ca h. Ngh thut din thuyt ca lnh o Phng tin thuyt phc ca lnh o, ngoi tr uy lc ra, l nhng yu t m chng ta cp n nhiu ln. c th vn dng chng mt cch kho lo, ngi lnh o t nht v thc cng phi nm bt c tm l m ng v bit cch i thoi vi h nh th no. M trc ht n phi nhn thc c mc huyn diu ca ngn t ca cc thnh ng cng nh ca cc hnh tng. N phi c mt kh nng hng bin c bit, xut pht t nhng khng nh quyt lit khng cn phi chng minh v rt n tng c bao bc bi nhng hnh nh c tnh phn quyt

81

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

hon ton chung chung. Kiu hng bin nh vy ta c th thy khp cc cuc hp, hi ngh, v ngay c trong quc hi Anh ni m c coi l c khng kh dung ha nht trong tt c cc quc hi. "Chng ti c th lin tc quan st cc k thng tho ca h vin", nh trit hc ngi Anh Maine vit, " tt c cc cuc thng tho xy ra trong khng kh trao i ca nhng ngn t th l v mt m ch, xc phm v rt yu v mt so rng. Kiu pht ngn ny ca dng pht ngn thng thy gy nn mt tc ng rt ng ngc nhin vo sc tng tng ca mt nn dn ch thun ty. N lun d dng t c s ng tnh ca m ng bng nhng qu quyt chung chung c nhn mnh bi nhng ngn t ngn gn, mc d chng khng h cha ng mt cht s tht no v vic hin thc ha chng c th hon ton chng bao gi lm c." Cu trch dn ch ra mt iu l khng nn coi thng ngha ca cc ngn t ch cht . Chng ta cng tng nhn mnh khng t ln v quyn lc c bit ca cc ngn t v thnh ng, rng chng cn phi c la chn sao cho c th gi nn c nhng hnh nh sng ng. Cu ni sau ca mt lnh o trong mt cuc hp cho ta thy mt v d tng i y v vn ny: "Ri s n ci ngy m hm nhng ngh vin c li ni nh nh s c ngi chung tu vi nhng k v chnh ph git ngi trn con ng i y bit x n x s ca cc loi bnh st, khi h s c dp ni chuyn vi nhau v t th hin l hai mt b tr ca mt trt t x hi." Ci hnh tng c a ra qu r rng v chnh xc, v tt c cc i th ca ngi din thuyt u cm thy b nh trng. H bng thy hin ra trc mt ci x s ca cc loi bnh st, thy ci tu a h ti , bi khng l h cng thuc vo lp b c lp mt cch rt m m cc nh chnh tr ang b e da? Mt cm gic s hi ngm ngm nh vy cng s xm nhp vo nhng ngh vin bo th, khi h b nhng li ni mp m ca Robespierres t nhiu mang tnh da dm v vic ln my chm v h lin tc li tng bc trc ng ta do sc p ca ni s hi . Tt c nhng ngi lnh o u c xu hng sa vo nhng s thi phng s vic n mc k qui nht. Nh din thuyt m ti dn ra trong th d trn y, c th khng nh mt iu m khng h c s phn khng no, rng nhng ch nh bng v cc thy tu tr tin cho bn nh bom, v cc hi ng qun tr ca cc tp on ti chnh ln xng ng phi chu cc hnh pht nh nhng tn v chnh ph. Nhng bin php nh vy lc no cng c c nhng tc ng vo m ng. S qu quyt khng s bao gi l qu mnh m, ging ni s khng bao gi b coi l qu e da. Khng c g c th lm cho ngi nghe s hi. Chnh nhng ci tri ngc lm cho h s b coi l nhng k phn bi hoc ng phm. Kh nng hng bin c bit ny, nh ni, n lun p o trong mi cuc hi hp, nhng thi im cp thit chng ch c ngn gn v r rng hn m thi. V mt ny cng s rt th v khi c li nhng li pht biu ca nhng nh cch mng. H cm nhn thy c trch nhim phi lin tc ngng gia chng nguyn ra nhng hnh ng ti c v ca ngi nhng hnh ng o c; sau h th hin mong c chng i li nhng k chuyn ch v th rng t do hay l cht. Nhng ngi c mt tt c u ng dy hoan h nh v bo v sau li ngi xung mt cch rt yn tm.

82

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Thnh thong cng c mt lnh o thng minh v c hc, nhng iu ny ch c hi cho ng ta hn l c li. S thng minh gip cho nm bit c cc mi lin quan ca tt c cc s vt, gip cho vic hiu v gii thch chng, nhng cng l iu lm cho ngi ta tr nn yu ui v suy gim nng lc cng nh sc mnh ca nim tin mt cch ng k, bi nim tin vng chc l nhng ci m cc thnh tng cn phi c. Nhng lnh o ln ca cc thi i, ch yu l ca nhng thi i cch mng, u rt km thng minh nhng li gy ra c tc ng cc k ln. Din vn ca mt trong nhng ngi ni ting trong s h, Robespierre, thng l r nhng im khng mch lc. Nu ngi ta c n, h s khng tm ra c nhng l gii c th chp nhn tng xng vi vai tr cc k to ln ca mt nh chuyn ch y quyn lc: "Kiu ni so rng v kiu din t quanh qun trong vic gio dc php hng bin v ging dy v ngn ng Latinh nhm mc ch phc v cho mt tm hn con tr hn l cho mt tm hn phng lng, mt tm hn dng nh trong tn cng cng nh trong phng ng ch yu t gii hn mnh ci "hy tip cn" ca hc tr. Khng c mt tng, khng c mt hnh vi, khng c mt sng kin - l s bun t mc cao nht. Ngi ta ngng c mt cch chua xt v c hng phi th di '' mt ci vi Camille Desmoulins ng yu." Ngi ta git mnh khi ngh n ci quyn lc ca mt con ngi t n bng cch bit cch bao bc quanh mnh mt uy lc qua vic kt ni nim tin mnh lit vi s c bit gii hn v mt tr tu . Nhng chnh l nhng tin cn thit c th b ng nhng tr ngi v c th mun mt ci g. Theo bn nng m ng nhn ra con ngi y nim tin ny mt v cha t m h cn n. Thng li ca mt bi din thuyt c trnh by quc hi ph thuc hu nh hon ton vo uy lc ca din gi, khng bao gi ph thuc vo l l m n a ra. Mt din gi khng tn tui m din vn ca ng ta c nhng lp lun tt v cng ch ton l lp lun s khng c cht hy vng g cho d ch c ngi ta ch nghe. Mt nguyn ngh vin, ng Descubes, m t hnh nh ca mt ngh vin khng c uy th qua nhng dng nh sau: "C khi no ng ta bc ln bc din thuyt, ng ta li rt ra t cp ti liu ca mnh mt tp dy giy t dy cm, ng ta by chng ra nghim chnh trc mt v bt u mt phong thi hon ton t tin. ng ta t tn dng nim tin m ng ta tm c nhm truyn t n vo tm hn ngi nghe. ng ta cn nhc cc lun c ca mnh, nht y vo nhng s liu nhng lun chng v tin rng mnh c l. Bt k s phn khng no cng phi tan bin trc s r rng ca nhng iu ng ta trnh by. ng ta bt u trong nim tin rng l phi ang nm pha mnh v tin rng ng nghip s ch nghe ng, nhng ngi chc chn khng c mong mun g hn l c php nghing mnh trc nhng s tht. ng ta ni - v lp tc ng ta ly lm l trc nhng chuyn ng v s n o ni ln trong phng hp, ng ta ngc nhin v hi bc xc.

83

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Ti sao khng ai chu im lng th nh? Ti sao mi ngi li khng tp trung nghe? Nhng ngi ang ni chuyn vi nhau kia h ngh v nhng g? C l do cp thit no khin ngi kia ri b ch ca mnh? Trn mt ng ta bt u xut hin nhng nt khng yn tm; ng ta nhn trn, ri nn lng. Ch ta phi c li ng vin ng ta mi li tip tc ct ging. Li vn cnh mt trt t nh lc trc. ng ta c gng to ging, cnh mt trt t li cng gia tng. Ting n o xung quanh ng ta ngy cng ln. Bn thn ng ta cng chng cn nghe thy mnh ni g, v ng ta im lng, sau ng ta c gng tip tc ni chng no cn c th, bi v ng ta s, nu im lng lc ny rt c nguy c u s vang ln li ngh " ri, xung thi". S n o n mc khng th chu ng ni. Nhng mi nguy ca ch ngha ngh vin (Parliamentarianism) Parliamentarianism, parlementarisme. Danh t ny theo ngha rng, nhm ch ton b nn dn ch hin i, bao gm c hai hnh thc: ch ngh vin (parliamentary system, rgime parlementaire) kiu Anh v ch Tng thng (presidential system, rgime prsidentiel) kiu M. Mc d c nhiu kh khn trong cch thc hot ng, cc k hp quc hi to nn mt hnh thc lnh o t nc tt nht m cc dn tc cho n nay tm ra, nhm trc ht bng cch c th nht thot ra khi ch thng tr ca c nhn k c ti. Chng cho d dng g cng l iu l tng i vi mt chnh ph, nu khng t ra cng l i vi cc trit gia, nhng nh t tng, nh vn, ngh s v cc nh bc hc, tm li l i vi tt c nhng ai thuc v tng lp nh cao ca nn vn ha. Trong cc mi him nguy thc ra ch tim n hai iu cn phi c c bit ch : l s lng ph qu ng v mt ti chnh v s gii hn t do c nhn ngy cng gia tng. Mi nguy th nht l hu qu tt yu ca cc i hi v ca s thin cn trong cch nhn ca m ng c tri. Nu mt ngh vin quc hi trnh mt kin ngh m n r rng ph hp vi mt nguyn vng mang tnh dn ch, v d nh vic chm sc v gi cho tt c nhng ngi lao ng hoc vic tng ph cp cho nhng ngi iu khin tn hiu xe la, cho gio vin v.v..., th lc c nhng ngh vin khc do v lo s trc nhng c tri ng h mnh cho nn khng dm th hin ra rng h nh gi thp ch li ca ngh trn qua vic khng chp thun n. H bit chc, ngh trn nu c thc hin s lm cho ngn sch nh nc b qu ti v ng nhin s dn n vic bt buc phi tng thu. Th nhng n lc biu quyt h chp thun n khng cht do d. Trong khi nhng hu qu ca vic gia tng chi tiu ngn sch cn nm xa tng lai v nh vy i vi h nhng tc ng kh chu t cha th xy ra ngay c, ngc li hu qu ca vic khng chp thun h c th cm nhn ngay lp tc vo nhng ngy sau , khi phi ng ra i cht trc c tri ca mnh. Tip ngay theo nguyn nhn u tin lm cng thng vn chi tiu ny l mt nguyn nhn khc cng khng km phn quyt nh: l ngha v phi chp thun mi khon chi cho nhng nhu cu thun ty cng cng. Khng c mt ngh vin no c th chng li nhng nhu cu ny, bi chng th hin nhng i hi ca m ng c tri v bi mi mt ngh vin ch c th t c nhng ci cn thit nht cho n v bu c ca h nu nh h chp nhn nhng ngh

84

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

tng ng ca cc ngh vin khc. Mi nguy him th hai c nhc n trn y l s hn ch khng trnh khi ca t do gy ra bi ngh vin, iu ny thc ra kh nhn thy, nhng l mt thc t. N l hu qu ca hng lot nhng o lut lun mang tnh gii hn, m cc tc ng ca chng nhng ngh vin thin cn khng nhn ra v h cm thy phi c ngha v chp thun chng. Mi nguy him ny phi thuc vo loi khng trnh khi c, bi ngay Anh, l ni m chc chn c mt dng chnh ph ngh vin thuc loi hon ho nht v cc ngh vin t ra l nhng ngi c lp i vi cc c tri, th nhng c v nh cng khng th trnh khi c iu ny . ng Spencer tng ch ra trong mt bi vit trc y, rng hu qu nht nh phi dn n s gia tng ca hin tng cc t do thc s dng nh ngy cng t i . Trong mt bi vit sau t lu. "n c chng li nh nc", ng ta li nhc li nhn nh trn v ni v ngh vin Anh nh sau: "T ci thi im nhng nh lp php Anh i ng theo con ng m ti d on. Nhng bin php c on, chng c nhn rng mt cch nhanh chng, chng lin tc nhm ti vic gii hn t do c nhn m c th l hai cch thc: mi mt nm cng c nhiu cc o lut c ban hnh m tnh cht ca chng l gii hn t do hot ng ca cng dn v bt buc h phi lm nhng g m trc y h c th lm mt cch ty thch hoc b qua. ng thi gnh nng ngy cng chng cht, c bit l nhng khon chi tiu cng m ngay t u chng hn ch s t do, qua vic ct gim mt phn thu nhp ca cng dn m ng l ra ci phn trc y h c th s dng mt cch ty thch v lm gia tng ci phn b ly i chi tiu cho nhng ty theo cch nh gi c th l tt p ca cc quan chc." S gii hn t do ngy cng tng kiu ny c tt c cc nc trong mt cch thc c bit, m Spencer khng ch ra: S to nn hng lot nhng bin php mang tnh lut php theo kiu gii hn nhng ci chung tt nhin s dn n vic gia tng con s, quyn lc v nh hng ca cc quan chc, nhng ngi c trao nhim v thc thi nhng bin php . Quyn lc ca h cng ln khi m tng lp quan chc tr nn l tng lp duy nht v trch nhim, khng nhit tnh v c b nhim sut i, thot ra khi s thay i lin tc ca chnh quyn. V gi y khng c bo lc no cng rn hn ci bo lc th hin ba hnh thi nh vy. Vic lin tc to ra nhng iu lut v nhng bin php gii hn bc cht ly nhng biu hin khng c ngha nht ca cuc sng bng nhng nghi thc phc tp dn n kt qu thm hi l lnh vc trong ngi cng dn c php chuyn ng mt cch t do ngy cng b thu hp li. L nn nhn ca s sai lm, rng cng nhiu iu lut th t do v bnh ng cng c m bo tt hn, dn ti cc dn tc ch cng t tri cht mnh hn khi lm iu . H qung vo mnh nhng th khng c ngha l khng b tr gi. quen vi vic trng bt k ci ch no vo c, dt khot h s i n ch, i tm nhng ci ch v cui cng l mt ht tt c cn nguyn v sc mnh. H lc ch cn l nhng ci bng khng c sc khng, ch cn l nhng c my t ng, khng ch, khng phn khng v khng sc lc. Nu mt khi con ngi khng cn thy mt sinh lc no trong n, lc n s phi i tm kim mt ni khc. Vi s gia tng ngy cng ln ca s v cm v bt lc ca cng dn dn ti bt buc phi gia tng hn na tm quan trng ca chnh ph. Chnh ph v th bt buc phi c

85

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

thm u c khi xng, u c kinh doanh v lnh o, l nhng ci m ngi cng dn b mt i. Chnh ph phi t chc kinh doanh, phi lnh o, phi bo v. V nh th nh nc bng nhin tr thnh mt ng thnh ton nng. Tuy nhin kinh nghim ch ra rng, quyn lc ca mt ng thnh kiu nh vy chng nhng khng bn vng m cng chng h mnh. Vic gii hn t do mt cch lin tc mt s dn tc, mc cho s lin kt lng lo gia h gy cho h mt cm gic t do, c v dng nh l hu qu ca tui tc ca h v cng nh tui tc ca chnh ph. N l mt du hiu ban u ca s thoi ha m cho n nay khng mt dn tc no c th trnh khi. Nu ngi ta t nhng bi hc ca qu kh rt ra nhng kt lun v phn xt ty theo nhng du hiu th hin khp mi ni th s c nhiu nn vn ha hin i ca chng ta ang nc thang ca s gi ci cao nht, v ang trn ng thoi ha. C nhng hnh thi pht trin nht inh dng nh i vi tt c cc dn tc u phi tri qua, bi qu trnh nh vy lp li rt nhiu ln trong lch s. Vic m t c im ca cc nc thang pht trin ny hon ton c th d dng lm c mt cch khi qut, v vi s tm tt nh vy s kt thc bi vit ny ca chng ti y. Kt qu mang tnh lch s trit hc Nu chng ta quan st nhng nt chnh v s ln ln v tiu vong ca cc nn vn ha trong qu kh, chng ta s thy nhng iu sau y: Trong s bng tnh ca cc nn vn ha ny, mt by on nhng con ngi c ngun gc khc nhau, tnh c quy t li qua cc cuc hnh trnh, qua nhng cuc tn cng v xm chim. T nhng dng mu khc nhau, t nhng ngn ng khc nhau v cng nh t nhng quan im khc nhau khng c g khc hn chnh nhng lut l ca mt t trng l si dy rng buc nhng con ngi nh th li vi nhau. Trong mt m hn n, nhng c im tm l ca m ng th hin mc cao nht. Chng bc l nhng quan h nht thi nh lng qu cm, s yu ui, nhng hot ng bn nng v nhng hnh vi bo lc. Khng c g trong s c chiu hng lu di. H chnh l nhng k hoang d man r. Sau thi gian hon tt tc phm ca mnh. S ng nht ca mi trng, s lai ging thng xuyn, nhu cu ca mt i sng tp th dn dn pht huy tc ng. Nhng thnh phn khc nhau ca m ng bt u ha ng vo nhau v hnh thnh nn mt ging ni, c ngha l mt hp thnh ca nhng tnh cch v nhng tnh cm chung, chng ngy cng cng c s vng chc qua di truyn. m ng tr thnh mt dn tc, v ci dn tc vn ln thot khi tnh trng d man. Tuy nhin ch c th li hon ton sau n tnh trng d man, mt khi qua nhng c gng di lu, tri qua nhng on trng tranh u lin tc khng ngng ngh, mt l tng c t n. Ci cu thnh nn l tng khng phi l iu quan trng. Cho d n l s sng bi Rom, l quyn lc ca Athen hoc s chin thng ca Alah, n phi t n trng thi trong , tt c cc thnh phn ring bit ca ging ni, nhng phn t t nguyn tham gia, phi c mt s thng nht hon ton v cm nhn v t duy.

86

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

Gi y mt nn vn ha mi ra i vi nhng thit ch, nhng hnh thc tn ngng v ngh thut ca n. B li cun bi c m hoi bo ging ni dn dn t c tt c nhng g l ho quang, sc mnh v v a. R rng rng i khi h s l mt m ng, nhng ng ng sau nhng tnh cht chuyn ng v thay i ca m ng s l mt kt cu vng chc ca tm hn ging ni, ci xc nh mc giao ng ca mt dn tc v iu tit s thng ging. Sau khi hon thin cng cuc to ha ca ca mnh thi gian bt u vi cng cuc tn ph, c thnh thn ln con ngi u khng trnh khi. Nu nn vn ha t n mt nh cao no ca quyn lc v s phong ph, lc n s ngng pht trin v khi n ngng pht trin cng l lc n nhanh chng chuyn qua li tn. Chng bao lu ting chung bo hiu s gi ci s im. Gi pht khng trnh khi ny lun c bo hiu bi s m nht ca ci l tng mt thi tng nng tm hn ging ni ln. mc ln khi m l tng li tn, cc hnh th tn gio, chnh tr v x hi c lp nn t n cng bt u lung lay. Vi s tan bin l tng ca mnh ngy cng tng ging ni lin tc mt i nhng ci lm cho n gn b li vi nhau, mt i nhng ci lm nn s thng nht v sc mnh ca n. Nhn cch v hiu bit ca mi mt ngi ring bit c th ln ln, nhng ng thi vi n, thay vo ch tnh v k tp th ca ging ni l s ny n qu ng ca tnh ch k c nhn, ci lun i cng vi s suy yu cc tnh cch v gim thiu nng lc hot ng. Ci mt thi c coi l mt dn tc, l mt s thng nht, l mt khi cui cng s tr nn mt m nhng k ring bit chng cn lin quan g n nhau v ch c kt dnh li mt cch nhn to qua nhng truyn thuyt v cc thit ch. iu xy ra sau l nhng con ngi, b tch ri khi nhau do bi cc li sng v i hi ca h, s tr nn khng cn t ch v h i phi c ch dn ngay c trong nhng hnh ng khng c ngha nht, v rng nh nc phi m rng nh hng ca n trn mi lnh vc. Cng vi vic mt i hon ton l tng c trc y, ging ni cui cng cng s mt i c tm hn, lc n ch cn l mt tp hp gm nhng con ngi c c, v nh tha ban u, h tr v l mt m ng. m ng th hin tt c nhng c tnh khng bn vng, nht thi v khng c tng lai. Nn vn ha mt i tt c s bn vng v n u hng mi s tn cng. m ng h tin chim u th, s d man mi r xut hin. Cho n y nn vn ha vn cn t ra sng ln bi n vn cn gi c ci v b ngoi tng c to nn t mt qu kh lu di, nhng thc ra n l mt ngi nh mc rung, khng cn c g chng , v s sp tan tnh ngay t cn bo u tin. T d man mi r c c m hoi bo dn dt tr thnh mt nn vn ha, sau , chng no nim m c ny khng cn sc lc, cng l giy pht ca s suy tn v ci cht - cuc sng ca cc dn tc lun chuyn ng trong ci vng lun hi nh vy. ________________________________ [1] Cc y ban, c th l cc cu lc b, cc tp on v.v... c l l nhng ci to nn mi nguy him ng s nht m chng e da chng ta qua quyn lc ca m ng. Chng qu l dng khng ph thuc c nhn nht v do vy cng l mnh m nht ca bo lc cai tr. Nhng lnh

87

Tm l hc m ng

Gustave Le Bon

o ca cc y ban, nhng ngi pht ngn v hnh ng c v nh nhn danh mt tp th, l nhng ngi hon ton c thot khi mi trch nhim v c th c php lm tt c. K chuyn ch tn bo nht cng khng bao gi, cho d ch l trong m, dm quyt nh vic y bit x nh y ban tng quyt nh. H thu nh quc hi li, ng ra l ct xn n, ng Barras ni nh vy. Chng no cn c php ni nhn danh quc hi th Robespierre cn l mt ng ch quyn lc khng gii hn. Ci ngy m k c ti kinh tm t b h mt cch ch k th cng l suy tn ca n. S thng tr ca m ng c ngha l s thng tr ca cc y ban, v cng chnh l l s thng tr ca ngi lnh o y ban . Mt k chuyn ch tn bo hn th ngi ta kh c th tng tng ra. [2] Trn nhng quan im nh vy c xc nh t trc do bi cc i hi ca c, mt ngh vin gi ca nc Anh t nh gi mt cch r rng nh sau: "Trong sut nm mi nm ti c mt Westminster ti tng nghe hng ngn li pht biu v ch c mt s t trong lm ti thay i quan im; nhng khng c mt bt c iu no c nh hng n s biu quyt ca ti c."

88