You are on page 1of 308

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

I CNG V

PH N I VI SINH V T H C MI TR NG
CHNG I

HNH THI, C U T O V CC C TNH C B N C A VI SINH V T


1.1. C I M CHUNG C A VI SINH V T Vi sinh v t l m t th gi i sinh v t v cng nh b m ta khng th quan st th y b ng m t th ng. N phn b kh p m i ni, trong d i nh ng t, trong n c, trong su tm t i c a i khng kh, trong th c ph m ... N c m t

dng. Bo t c a n tung bay trn nh ng t ng cao c a b u kh quy n, chu du theo nh ng m my. N s ng c trn knh, trn da, trn gi y, trn nh ng thi t b b ng kim lo i ... Vi sinh v t ng vai tr v cng quan tr ng trong thin nhin cng nh trong cu c s ng c a con ng i. N bi n m thnh trong t tr ng, n lm giu ch t h u c t, n tham gia vo t t c cc vng tu n hon v t ch t trong t nhin. N l

cc khu quan tr ng trong chu i th c n c a cc h sinh thi. N ng vai tr quy t nh trong qu trnh t lm s ch cc mi tr ng t nhin. T xa xa, con ng i bi t s d ng vi sinh v t trong i s ng hng ngy. u ng d ng Cc qu trnh lm r u, lm d m, lm tng, mu i chua th c ph m ... c a vi sinh v t, th vi c ng d ng n trong s n xu t v v cc d c ph m quan tr ng khc ...

c tnh sinh h c c a cc nhm vi sinh v t. Khi khoa h c pht tri n, bi t r vai tr i s ng ngy cng r ng ri v c hi u qu l n. V d nh vi c ch vacxin phng b nh, s n xu t ch t khng sinh c bi t trong b o v mi tr ng, ng i ta c h i. S d ng vi c s d ng vi sinh v t lm s ch mi tr ng, x l cc ch t th i h i cho mi tr ng, b o v m i cn b ng sinh thi. Trong thin nhin ngoi nh ng nhm vi sinh v t c ch nh trn, cn c nh ng nhm vi sinh v t gy h i. V d nh cc nhm vi sinh v t gy b nh cho ng i, ng v t v th c v t, cc nhm vi sinh v t gy nhi m th c ph m, nhi m t v khng kh ... N u n m v ng c s sinh h c c a t t c cc a ra c nh ng bi n php khoa h c pht cc ngu n n c,

sinh v t trong vi c ch t o phn bn sinh h c, thu c b o v th c v t khng gy

qu trnh c l i hay c h i trn, ta s

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

huy nh ng m t c l i v h n ch nh ng m t gy h i c a vi sinh v t, trong b o v mi tr ng. Vi sinh v t (microorganisms) l tn g i chung Virut (Virus) l nhm vi sinh v t

c bi t l

ch t t c cc sinh v t c

hnh th b nh , mu n th y r c ng i ta ph i s d ng t i knh hi n vi. c bi t, chng nh b t i m c ch c th quan st c qua knh hi n vi i n t (eletron microscope). Virut cha c c c u trc t bo. Cc vi sinh v t khc th ng l n bo ho c a bo nhng c c u trc n gi n v cha phn ho thnh cc c quan sinh d ng (vegetative organs). Vi sinh v t khng ph i l m t nhm ring bi t trong sinh gi i. Chng th m ch thu c v nhi u gi i (kingdom) sinh v t khc nhau. Gi a cc nhm c th khng c quan h m t thi t v i nhau. Chng c chung nh ng 1. Kch th c nh b M t con ng i kh th y c r nh ng v t nh hn 1mm. V y m vi sinh v t th ng c o b ng micromet (m, micrometre), virut th ng c o b ng nanomet (nm, nanometre). 1 m = 10-3 mm; 1 nm = 10-6 mm, 1A (angstrom) = 10-7 mm. V vi sinh v t c kch th c nh b cho nn di n tch b m t c a m t t p on vi sinh v t h t s c l n. Ch ng h n s l ng c u khu n chi m th tch 1 cm3 c di n tch b m t l 6m2. 2. H p thu nhi u, chuy n ho nhanh Vi sinh v t tuy nh b ch t trong sinh gi i nhng nng l c h p thu v chuy n ho c a chng c th v t xa cc sinh v t b c cao. Ch ng h n vi khu n lactic (Lactobacillus) trong 1 gi c th phn gi i m t l ng ng lactoz n ng hn 1000 - 10000 l n kh i l ng c a chng. N u tnh s l O2 m m i mg ch t kh c a c th sinh v t tiu hao trong 1 gi (bi u th l - QO2) th v t l 0,5 - 4, t ch c gan v th n (Sacharomyces cerevisiae) l 110, vi sinh v t d n nh trong ho t m l ho c m r th c n m men r u vi ng v t l 10 - 20, cn c i m sau y:

vi khu n thu c chi Pseudomonas l 1200,

khu n thu c chi Azotobacter l 2000. Nng l c chuy n ho sinh ho m nh m c a n nh ng tc d ng h t s c l n lao c a chng trong thin nhin cng ng s ng c a con ng i.

3. Sinh tr ng nhanh, pht tri n m nh

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

So v i cc sinh v t khc th vi sinh v t c t c

sinh tr ng v sinh si n y

n c c k l n. Vi khu n Escherichia coli trong cc i u ki n thch h p c kho ng 12 - 20 pht l i phn c t m t l n. N u l y th i gian th h (generation time) l 20 pht th m i gi phn c t 3 l n, 24 gi phn c t 72 l n, t m t t bo ban us sinh ra 4.722.366.500.000.000.000.000 t bo (n ng 4711 t n!). T t nhin trong th c t khng th t o ra cc i u ki n sinh tr ng l t ng nh v y c cho nn s l ng vi khu n thu c trong 1ml d ch nui c y th ng ch Khi nui c y ta nh n th y t c Nostoc l 23 gi . 4. Nng l c thch ng m nh v d pht sinh bi n d Nng l c thch ng c a vi sinh v t v t r t xa so v i i ch t ng v t v th c v t. i u ho trao Trong qu trnh ti n ho lu di vi sinh v t t o cho mnh nh ng c ch tt im c 108 109 t bo. Th i gian th h c a n m men Saccharomyces cerevisiae l 120 pht. thu nh n sinh kh i (biomass) giu protein ph c v chn nui ng i sinh t ng h p (biosynthesis) c a n m men ny cao hn c a b

t i 100.000 l n. Th i gian th h c a t o Chlorella l 7 gi , c a vi khu n lam

thch ng c v i nh ng i u ki n s ng r t b t l i. Ng i ta nh n th y s

l ng enzim thch ng chi m t i 10% l ng ch a protein trong t bo vi sinh v t. S thch ng c a vi sinh v t nhi u khi v t qu tr t ng t ng c a con ng i. Ph n l n vi sinh v t c th gi nguyn s c s ng nhi t nhi t c a nit l ng (-1960C), th m ch nhi t 32% NaCl c a hydro l ng (- 2530C). M t s vi sinh v t c th sinh tr ng

2500C, th m ch 3000C. M t s vi sinh v t c th thch nghi v i n ng khu n Thiobacillus denitrificans c th sinh tr ng radiodurans c th ch u c c ng

(mu i n). Vi khu n Thiobacillus thioxidans c th sinh tr ng pH = 0,5 trong khi vi pH = 10,7. Vi khu n Micrococus ni su nh t trong b c x t i 750.000 rad.

i dng (11034 m) ni c p l c t i 1103,4 atm v n th y c vi sinh v t sinh s ng. Nhi u vi sinh v t thch nghi v i i u ki n s ng hon ton thi u oxi (vi sinh v t k kh b t bu c - obligate anaerobes). M t s n m s i c th pht tri n thnh vng dy ngay trong b ngm xc c n ng phenol r t cao. Vi sinh v t r t d pht sinh bi n d b i v th ng l n bo, n b i, sinh s n nhanh, s l ng nhi u, ti p xc tr c ti p v i mi tr ng s ng. T n s bi n d vi sinh v t th ng l 10-5 - 10-10. Hnh th c bi n d th ng g p l (genemutation) v d n n nh ng thay t bi n gen i ch t, i v hnh thi, c u t o, ki u trao

L Xun Phng s n ph m trao ch

VI SINH V T H C MI TR NG

i ch t, tnh khng nguyn, tnh

khng ... Ch ng h n khi m i tm

th y kh nng sinh ch t khng sinh c a n m s i Penicillium chrysogenum ng i ta t t i s n l ng 20 n v penixilin trong 1ml d ch ln men. Ngy nay trong t t i nng su t 100.000 n v /ml. Bn iv i cc nh my s n xu t penixilin ng i ta

c nh cc bi n d c l i, vi sinh v t cng th ng sinh ra nh ng bi n d c h i Staphylococcusaureus khng thu c phn l p c 1996 tng ln n trn 97%. n 10.000.000 - 200.000.000 n v . kh p m i ni trn tri

nhn lo i, ch ng h n bi n d v tnh khng thu c. Nm 1946 t l cc ch ng b nh vi n l kho ng 14%, nm

Ng i ta ch tim cho b nh nhn m i ngy kho ng 100.000 n v penixilin, ngy nay c lc ph i tim Vi sinh v t phn b ng i, v t li u, t bi n khi 5. Phn b r ng, ch ng lo i nhi u t. Chng c m t trn c th dng, n n c bi n ... ng v t, th c v t, trong t, trong n c, trong khng kh, trn m i

n ni cao, t n c ng t, n c ng m cho

Trong ng ru t c a ng i th ng c khng d i 100 - 400 loi sinh v t khc nhau, chng chi m t i 1/3 kh i l ng kh c a phn. Chi m s l ng cao nh t trong ng ru t c a ng i l vi khu n Bacteroides fragilis, chng
10 11

t t i s l ng

10 - 10 /g phn (g p 100 - 1000 l n s l ng vi khu n Escherichia coli). su 10.000 m c a ng Thi Bnh Dng, ni hon ton t i tm, l nh l o v c p su t r t cao ng i ta v n pht hi n th y c kho ng 1 tri u - 10 t vi khu n/ml (ch y u l vi khu n lu hunh).

Vi khu n

ng v t nguyn sinh

Vi t o

Vi n m

(T bo nhn s)

(T bo nhn chu n)

Vi sinh v t nguyn thu


Hnh 1.1. S pht sinh cc nhm vi sinh v t 6. Vi sinh v t c vai tr to l n i v i h sinh thi cng nh s ng con ng i iv i i

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

- Vi khu n v vi n m l sinh v t phn gi i cc ch t h u c thnh cc ch t v c trong chu trnh chuy n ho v t ch t c a h sinh thi. - M t s vi khu n, vi n m cng nh m t s ng v t nguyn sinh l nh ng tc nhn gy nhi u b nh cho cy tr ng, v t nui cng nh con ng i. - M t s vi khu n v vi n m ph hu lng th c th c ph m, v t li u xy d ng, ki n trc, cng nghi p, m thu t. - Vi sinh v t mang l i l i ch cho con ng i trong nhi u lnh v c cng ngh ch bi n th c ph m, d c ph m, cng ngh sinh h c v mi tr ng. 1.2. CC NHM VI SINH V T CHNH Vi sinh v t v cng phong ph c v thnh ph n v s l ng. Chng bao g m cc nhm khc nhau c v c bi t khc nhau v D a vo c tnh khc nhau v hnh d ng, kch th c, c u t o c tnh sinh l, sinh ho.

c i m c u t o t bo, ng i ta chia ra lm 3 nhm l n:

- Nhm cha c c u t o t bo bao g m cc lo i virus. - Nhm c c u t o t bo nhng cha c c u trc nhn r rng (c u trc nhn nguyn thu ) g i l nhm Procaryotes, bao g m vi khu n, x khu n v t o lam. - Nhm c c u t o t bo, c c u trc nhn ph c t p g i l Eukaryotes bao g m n m men, n m s i (g i chung l vi n m) m t s n bo. 1.2.1. Virus 1.2.1.1. c i m chung Virus l nhm vi sinh v t cha c c u t o t bo, c kch th c v cng nh b, c th chui qua mng l c vi khu n. Nh c s pht tri n nhanh chng c a k thu t hi n vi i n t , siu ly tm, nui c y t bo ... nh ng thnh t u nghin c u v virus c y m nh, pht tri n thnh m t ngnh khoa h c g i l virus h c. c l p m ph i s ng k sinh trong cc t bo n t bo ng v t, th c v t v ng i, gy cc lo i b nh hi m Virus khng c kh nng s ng khc t vi khu n cho ngho cho cc ng v t nguyn sinh v t o

i t ng m chng k sinh. V d nh b nh AIDS.

Virus l nhm vi sinh v t c pht hi n ra sau cng trong cc nhm vi sinh v t chnh v kch th c nh b v cch s ng k sinh c a chng. Ng i pht hi n ra virus l n u tin l nh bc h c ng i Nga - Ivanpski. ng l m t chuyn gia nghin c u v b nh kh m cy thu c l. Khi nghin c u v b nh ny ng pht

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

hi n ra r ng: D ch l c c a l cy b b nh khi cho qua mng l c vi khu n v n c kh nng gy b nh. T ng rt ra k t lu n: Nguyn nhn gy b nh m thu c l ph i l m t lo i sinh v t nh hn vi khu n. Pht hi n ny c cng b nm 1892, 6 nm sau, nm 1898, nh khoa h c ng i H Lan Beijerinck cng nghin c u v b nh kh m thu c l v c nh ng k t qu tng t , ng v ng i. t tn m m gy b nh kh m thu c ng v t l l virus. Ti p ng i ta pht hi n ra m t s virus khc gy b nh cho khu n th (Bacteriophage). 1.2.1.2. Hnh thi v c u trc c a virus 1.2.1.2.1. Hnh thi v kch th c Virus c kch th c r t nh b, c th l t qua mng l c vi khu n, ch c th quan st chng qua knh hi n vi i n t . Kch th c t 20 x 30 nanomet (1 nm = 10-6 mm) Nh k thu t hi n vi i n t , ng i ta pht hi n ra 3 lo i hnh thi chung nh t c a virus. l hnh c u, hnh que v hnh tinh trng. Hnh que i n hnh l virus v i c u trc m i n v g i l capxome. Lo i hnh c u i n hnh l m t s virus ki u i x ng 4 m t, 8 m t ho c 20 m t. Lo i c hnh d ng tinh trng ph bi n hn c l cc virus k sinh trn vi khu n g i l th c khi n th ho c Phage. Lo i hnh d ng ny ph n i x ng kh i ph n ui l c c u trc i x ng xo n. 1.2.1.2.2. C u trc i n hnh c a virus Ki u c u trc ph c t p nh t c a virus l c u trc c a th c khu n th (Phage). Sau y ta nghin c u c u trc c a th c khu n th T4 k sinh trn vi khu n E. Coli. Th c khu n th T4 c 3 ph n: u, c v ui. u c d ng lng knh 6 c nh, ng knh 65 nm di 95 nm, c u t o b i protein t o thnh v capsit, v capsit c c u t o b i 212 n v capsome. Bn trong ph n s i c phn t l ng 1,2.108. C l m t a 6 c nh ng knh 37,5 nm c 6 s i tua g i l tua c . ui u c ch a m t phn t AND 2 u c c u trc ng v t. Cc n v c u trc x p teo m thu c l (virus VTL), chng c hnh que di i x ng xo n. Cc n v c u trc x p theo hnh xo n quanh 1 tr c, n 150 x 300

n nm 1915 pht hi n ra virus k sinh trn vi khu n, g i l th c

L Xun Phng l m t ng r ng c bao b c b i bao ui, bao ui c c u t o protein t o thnh v Capxit, kch th c 8 x 95 nm. Ph n r ng trong ui g i l tr c ng knh 2,5 - 3,5 nm.

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.2. C u trc n c a th c khu n th (Phage) Ph n cu i cng c a ui l m t a g c hnh 6 c nh gi ng nh a c t m c ra 6 s i gai g i l chn bm. Hnh trn l c u trc i n hnh c a th c khu n th T4. D a trn c u trc c b n , thin nhin t o ra hng trm hng nghn lo i virus khc nhau. V d nh ph n li khng ph i l t t c cc virus u ch a AND, c r t nhi u lo i ch a ARN, ch y u l cc virus th c v t. Chnh t lo i ny ng i ta pht hi n ra qu trnh sao chp ng c thng tin di truy n : ARN - AND. Sau y l c i m kch th c v c u trc c a m t s virus i n hnh: B ng 1.1 Virus VR VR u ma m thu c l VR cm VR khoai ty TKT T4 Axit nucleic AND ARN ARN ARN AND Ki u i x ng Kch th c (nm) 230 x 300 80 x 200 200 x 300 480 x 500 u : 65 x 95 ui : 8 x 95 Kh i Xo n Xo n Xo n Kh i v xo n

Trong thnh ph n Protein c a virus c 2 lo i - Protein c u trc v Protein men. Protein c u trc c u t o nn v capxit t cc n v hnh thi capxome v v trong m t s lo i virus c v trong. Protein men bao g m men ATP - aza v men ATP - aza c ch c nng phn hu ATP gi i phng nng l ng cho virus co rt lc xm nh p vo t bo ch . Lizozym c ch c nng phn hu mng t bo v t ch Lizozym.

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.3 So snh kch th c c a virut v i phn t s ng v vi khu n h ng c u

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.4 : C u trc c a cc lo i vi rt khc nhau

L Xun Phng 1.2.4. M t s virus i n hnh

VI SINH V T H C MI TR NG

D a vo hnh thi ngoi c a virus ng i ta chia virus lm 3 lo i: hnh tr xo n, hnh kh i a i n v d ng ph i h p. Ring hnh kh i a di n chng ta xt 2 i di n virus A n v virus tr n l HIV l m t d ng virus c v b c. Cn virus hnh tr xo n chng ta nghin c u l phag T2 l m t lo i phag i di n l virus kh m thu c l v d ng ph i h p E.Coli.

Hnh 1.5. Virus kh m thu c l (TMV)

Hnh 1.6. Hnh thi v c u trc phn t c a HIV

Hinhg 1.7 c. Virut c a E. coli (Phag)

10

L Xun Phng 1.2.1.3. Qu trnh ho t

VI SINH V T H C MI TR NG

ng c a virus trong t bo ch c l p, chng s ng k sinh trong t bo s ng.

Virus khng c kh nng s ng

K t qu c a qu trnh k sinh c th x y ra 2 kh nng: Kh nng th nh t l ph v t bo lm t bo ch t v ti p t c xm nh p r i ph v cc t bo ln c n. Kh nng th 2 l t o thnh tr ng thi ti m tan trong t bo ch , ngha l t m th i khng ph v t bo m ch ho t i u ki n mi tr ng nh t ng sinh s n cng nh p i u v i t bo ch . nh ng nh, tr ng thi ti m tan c th bi n thnh tr ng thi tan c, nh ng virus c c.

ph v t bo. Nh ng virus c kh nng ph v t bo g i virus kh nng t o nn tr ng thi ti m tan g i l virus khng 1.2.1.3.1. Qu trnh ho t Qu trnh c a virus ng c a virus c c chia lm 4 giai o n: ng, chng

- Giai o n h p th c a h t virus t do trn t bo ch : Cc h t virus t do t n t i ngoi t bo khng c kh nng ho t tr ng thi ti m sinh g i l h t Virion. Khi g p t bo ch , ph thu c vo t n s va ch m gi a h t virion v t bo, va ch m cng nhi u cng c kh nng tm ra cc i m th c m trn b m t t bo g i l cc receptor. Lc i m th c m c a t bo ch v g c ui c a virus k t h p v i nhau theo c ch khng nguyn - khng th nh c thnh ph n ho h c ph h p v i nhau. K t qu l virus bm ch t ln b m t t bo ch . M i lo i virus c kh nng h p th ln m t ho c vi lo i t bo nh t - Giai o n xm h p c a virus vo t bo ch : Qu trnh xm nh p c a virus vo t bo ch x y ra theo nhi u c ch khc nhau ph thu c vo t ng lo i virus v t bo ch . th c khu n th T4 sau khi virus bm vo i m th c m c a t bo ch , n ti t ra men Lizozym thu phn thnh t bo vi khu n. Sau d i tc d ng c a ATP - aza bao ui c a phage co rt lm cho tr ui xuyn qua thnh t bo v ngoi. nh d u. ng v t, sau phn t ADN c bm vo bn trong t bo ch . V capxit v n n m Ng i ta ch ng minh c c ch trn nh phng php nguyn t Ngoi c ch trn cn c m t s c ch khc: m t s virus nh. i u ny gi i thch c nh. t i sao m i lo i virus ch gy b nh cho m t vi lo i nh t

khi ti t ra men phn hu thnh t bo ch , ton b h t virion l t vo trong t bo, sau cc men bn trong t bo m i ti n hnh phn hu v Capxit gi i phng ADN. Ng i ta g i l qu trnh ny l qu trnh c i o. M t s t bo ch l i c

11

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

kh nng bao b c virion r i nu t theo ki u th c bo. Sau c qu trnh c i o gi i phng ADN c a virus. - Giai o n sinh s n c a virus trong t bo ch (sao chp v nhn ln). Qu trnh sinh s n c a virus cn g i l s nhn ln c a chng. hi n y l v n r t h p d n c a sinh h c phn t trong th i gian g n y. B ng cc phng php i ng i ta lm sng t qu trnh nhn ln c a virus. Sau khi phn t ADN nh u qu trnh u c a virus l t vo t bo ch , qu trnh t ng h p ADN c a t bo ch l p t c b ch . Sau qu trnh t ng h p protein c a t bo cng ng ng v b t h p

t ng h p cc enzym ny cn g i l protein s m v n l nh ng protein c t ng u tin sau qu trnh xm nh p. Khi cc enzym ny c hon thnh, b t xc tc cho qu trnh t ng h p ADN c a virus b ng nguyn li u ADN c a t bo ch b phn hu . Sau khi cc phn t ADN virus c t ng h p nh t nh qu trnh ny ng ng v b t n m t s l ng u qu trnh t ng h p Protein mu n bao g m

v Capxit c a virus v cc enzym c trong thnh ph n c a virus tr ng thnh. Cc qu trnh ny c ti n hnh do s i u khi n c a b gen virus. Nh v y, 2 ph n v v li virus c t ng h p ring bi t. - Giai o n l p rp h t virus v gi i phng chng ra kh i t bo: Giai o n ny cn g i l s chn c a virus. Sau khi cc b ph n c a virus c t ng h p ring bi t (axit nucleic, v capxit, bao ui, a g c, lng ui) cc thnh ph n l p rp l i v i nhau thnh h t virus tr ng thnh, k t thc th i k ti m n, t c l th i k trong t bo cha xu t hi n virus tr ng thnh. Th i k ti m n ko di bao lu tu thu c t ng lo i virus/ Trong nhi u tr ng h p cc virus tr ng thnh ti t men lizozym phn hu thnh t bo v ra ngoi, t bo b ph v . Cc virus con ti p t c xm nh p vo cc t bo xung quang v ph v chng. m t s virus, virus tr ng u tin v n ti p thnh khng ph v t bo m chui ra qua l lin bo sang t bo bn c nh ho c c phng thch nh qu trnh o th i c a t bo. Trong t bo t c qu trnh t ng h p virus m i. hng lo t. ho t l qu trnh ho t c. ng c a virus khng ng c a virus c 2 c ch , t bo ch s m mu n cng b ch t c. Sau y ta nghin c u qu trnh

1.2.1.3.2. Qu trnh ho t

ng c a virus khng

12

L Xun Phng Virus khng

VI SINH V T H C MI TR NG

c cn g i l virus n ho, ho t

ng c a n khng lm ch t t

bo ch m ch gy nn tr ng thi ti m tan, g i l tr ng thi Lyzogen. Virus s ng chung v i t bo ch , sinh s n cng nh p i u v i n. Hi n t ng Lyzogen c pht hi n trn vi khu n, cc phage ny c g i l phage n ho ho c prophage. T bo c ch a prophage c kh nng mi n d ch v i cc phage khc. Nguyn nhn c a hi n t ng ny l do prophage c kh nng t ng h p nn cc protein c tc d ng km hm s nhn ln c a virus l cng nh v n thn prophage. M t s tc nhn h p ch t km hm trn, d n t bi n lm m t ho t tnh ho c lm ng ng s t ng n s thay i tr ng thi Lyzogen, t c l bi n tr ng c v t t bi n cn ph thu c vo h c i m nui c y. B i

thi ti m tan thnh tr ng thi tan. Lc phage n ho bi n thnh phage bo ch s b ph v . Qu trnh ny ngoi tc nhn gen c a prophage v tr ng thi sinh l c a t bo cng nh

v y, cng m t loi vi khu n, c nh ng ch ng c m ng v i phage, c ch ng khng. Khi nui chung hai ch ng v i nhau trn mi tr ng th ch a c th th y r nh ng v t b tan trong th m vi khu n khng b tan. Trong i u ki n t nhin, t n s bi n tr ng thi ti m tan thnh tr ng thi tan ch l 10-2 - 10-5.

13

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

NHN LN C A VIRUS TRONG T BO CH

Hnh 1.8 Cc giai o n xm nhi m v pht tri n c a phag

14

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

1.2.1.4. Hi n t ng Interference v ng d ng c a n Interference l hi n t ng khi gy nhi m m t lo i virus cho t bo th vi c gy nhi m virus khc s b c th c ch . Hi n t ng c ch ny khng c tnh c hi u i v i virus. Cc virus hon ton khc nhau c th c ch nhau, v d virus AND i v i virus iv i

c ch s xm nhi m c a virus ARN v ng c l i. M t virus b lm b t c hi u i v i loi thu c t bo ch . Ch t t bo g th khng c tc d ng

ho i b i tia c c tm v n c kh nng gy ra hi n t ng Interference s ng. Song hi n t ng ny l i c tnh

c ch g i l Interferon sinh ra b i t bo thu c loi no th ch c tc d ng cc t bo thu c lo i y. V d Interferon sinh ra c ch t bo b ho c l n. Interferon l m t lo i protein

c bi t c sinh ra trong t bo sau khi b khng

nhi m virus. Chnh n c ch qu trnh t ng h p ARN c a virus l , t vo t bo nhng khng pht tri n nhn ln c. C ng nhi m l n th 2, th ng kho ng 2 gi th c tc d ng.

th c qu trnh t ng h p AND hay protein. B i v y m virus l c th xm nh p c a hi n t ng ny ph n lc gy thu c vo s l ng virus gy nhi m l n th 1 v th i gian t lc

Ng i ta ng d ng hi n t ng Interference trong vi c phng ch ng b nh do virus gy nn. Ch t Interferon c th v n khng c tnh ch . 1.2.1.5. ngha khoa h c v th c ti n c a virus - ngha khoa h c Virus c c u t o v cng n gi n, i n hnh cho s s ng h c hi n m c d i t id a c hi u c ch r ng ri nhi u lo i virus khc nhau c hi u i v i t bo i v i virus m ch c tnh

bo. B i th m n tr thnh m hnh l t ng c a sinh h c phn t v di truy n i. R t nhi u thnh t u c a sinh h c phn t v di truy n h c hi n c tnh di truy n mong mu n. trn m hnh virus. V d nh vi c dng virus ny sang t bo khc, t o nn cc chuy n cc gen c n thi t t t bo

15

L Xun Phng - ngha th c ti n R t nhi u b nh t t c a con ng i, l virus. gy ra l r t kh khn v ph c t p.

VI SINH V T H C MI TR NG

ng v t, th c v t m nguyn nhn gy ra

c i m s ng c a virus l k sinh trn t bo, b i v y ch a b nh do virus i v i ng i m t trong nh ng cn b nh nguy

hi m nh t hi n nay l AIDS do virus HIV gy ra. Lo i virus ny lm suy gi m kh nng mi n d ch lm cho ng i b b nh AIDS c th ch t b i b t c m t b nh thng th ng no khc m bnh th ng c th c th ch ng ch u c. nghi p, h u h t cc b nh nguy hi m cho cy tr ng nng su t ma mng, nhi u khi b th t thu hon ton. Tuy nhin, c th ng d ng hi n t ng Interference ch cc vacxin ch ng ch m t lo i i v i nng u do virus gy ra lm gi m

virus gy b nh. Vacxin ny u vi t hn vacxin ch t vi khu n vacxin c th phng nhi u b nh virus khc nhau. Ngoi ra, ng i ta cn dng cc virus gy b nh cn trng trng c h i m v n gi

tiu di t cn

c cc lo i cn trng khc trong m i cn b ng sinh thi. i u nh h ng khng

l m t u i m ng k so v i cc thu c ho h c di t cn trng c kh nng tiu di t nhi u lo i cn trng m t lc, c c ch l n c h i. nh n cn b ng sinh thi trong thin nhin. 1.2.2. Vi khu n (Bacteria) Vi khu n l nhm vi sinh v t c c u t o t bo nhng cha c c u trc nhn ph c t p, thu c nhm Prokaryotes. Nhn t bo ch g m m t chu i AND khng c thnh ph n protein khng c mng nhn. 1.2.2.1. Hnh thi v kch th c Vi khu n c nhi u hnh thi khc nhau: hnh c u, hnh que, hnh xo n, hnh d u ph y, hnh s i ... Kch th c thay i tu theo cc lo i hnh v trong m t lo i hnh kch th c cng khc nhau. So v i virus, kch th c c a vi khu n l n hn nhi u, c th quan st vi khu n d i knh hi n vi quang h c. D a vo lo i hnh c th chia ra m t s nhm sau:

16

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.9. Cc hnh d ng chnh c a vi khu n - C u khu n 1, 2, 3, 4, 5 - Tr c khu n 6, 7, 8, 9 - Xo n khu n 10, 11, 12 1. C u khu n (Coccus - t ti ng Hy L p Kokkos - h t qu ): l lo i vi khu n c hnh c u. Nhng c nhi u lo i khng h n hnh c u th d nh hnh ng n n n nh ph c u khu n Diplococcus pneumoniae ho c h t c ph (l u c u khu n Neisseria gonorrhoeae). Kch th c c a vi khu n th ng thay c tnh chung c a c u khu n: i trong kho ng 0,5 (1 = 10-3 mm). Tu theo t ng loi m chng c nh ng d ng khc nhau.

17

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

- T bo hnh c u c th

ng ring r hay lin k t v i nhau.

- C nhi u loi c kh nng gy b nh cho ng i v gia sc - Khng c c quan di ng. Gi ng Monococcus

- Khng t o thnh bo t . Gi ng Monococcus Th ng ng ring l t ng t bo m t, a s chng thu c lo i ho i sinh. Th ng th y chng s ng trong t, n c v trong khng kh (Th d nh Micrococcus agilis, M. roseus, M. luteus) Gi ng Diplococcus (T ti ng Hy L p - Diplos - thnh i) phn cch theo m t m t ph ng xc nh v dnh nhau thnh t ng i m t. Trong s ny c m t s c kh nng gy b nh nh gi ng Neisseria - L u c u khu n N meningitidis gonorrhoeae - No m c u khu n). Gi ng Tetracoccus Th ng lin k t v i nhau thnh t ng nhm 4 t bo m t. Chng th ng gy b nh cho ng i v m t s c th gy b nh cho ng v t. Gi ng Streptococcus T ti ng Hy L p (Streptos - chu i) chng phn cch theo m t m t ph ng xc nh v dnh v i nhau thnh t ng chu i m t di. Th d nh Streptococcus lactic. Strep-pyogenes. Gi ng Sarcina Gi ng Streptococcus

Gi ng Diplococcus

Gi ng Tetracoccus

Gi ng Staphitococcus

18

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Gi ng Sarcina T ti ng Hy L p Saricio - gi hng. Phn cch theo 3 m t ph ng tr c giao v i nhau, t o thnh nh ng kh i t 8 - 16 t bo (ho c nhi u hn n a). Trong khng kh chng ta th ng g p m t s loi nh Sarcinalutea, Sarcina auratiaca. Chng th ng nhi m vo cc mi tr ng trong phng th nghi m v t o thnh mu vng. Gi ng Staphilococcus T ti ng Hy L p Staphile - chm nho. Th ng chng lin k t v i nhau thnh nh ng m trng nh chm nho. Chng phn cch theo m t m t ph ng b t k v sau dnh l i v i nhau thnh t ng m nh hnh chm nho. Bn c nh cc loi ho i sinh cn c m t s loi gy b nh Emidermidis ...) 2. Tr c khu n L tn chung ch t t c cc vi khu n c hnh que. Kch th c c a chng th ng t 0,5 - 1,0 x 1 - 4 . Th ng g p cc loi tr c khu n sau y: - Bacillus (Vi t t t l Bac) tr c khu n gram dng, sinh bo t . Chi u ngang c a bo t khng v t qu chi u ngang c a t bo. V th khi t o thnh bo t t bo khng thay kh khng b t bu c. - Bacterium (vi t t t l Bact) Tr c khu n gram m khng sinh bo t . Th ng c tin mao m c xung quanh t bo ng i ta g i l chu mao. Cc gi ng Serratia Salmonella, Shigella, Erwina, u c hnh thi gi ng Bacterium. Pseudomonas (Vi t t t l P.s) i hnh d ng chng th ng thu c loi hi u kh ho c k Bacterium (Vi t t t l Bact) Bacillus (Vi t t t l Bac) ng i v ng v t (Staph. Curcreus, Staph.

19

L Xun Phng - Pseudomonas (vi t t t l Ps)

VI SINH V T H C MI TR NG

`Tr c khu n gram m, khng sinh bo t , c m t tin mao (ho c m t chm tin mao) m t u. Chng th ng sinh ra s c t . Cc gi ng Xanthomonas. Photobacterium, Azotomonas, Aeromonas, Zymononas, Protaminobacter, Alginomonas, Mycoplazma, Halobacterium, Methanomonas, Hydroginomonas, Carloxydomonas, Acetobater, Nitrosomonas, Nitrobacter - Corynebacterium Khng sinh bo t , hnh d ng v kch th c thay (Corynebacterium diphtheriae) c b t mu qu t . M t s hai i kh nhi u. Khi nhu m mu t bo th ng t o thnh cc o n nh b t mu khc nhau. Tr c khu n b ch c u u lm t bo c hnh d ng gi ng khc c hnh thi gi ng Corynebacterium g m c Listeria, u c hnh thi gi ng Pseudomonas.

Erysipelothric, Microbacterium, Cellulomonas, Arthrobacter. - Clostridium (Vi t t t l Cl, ti ng Hy L p Kloster - con thoi) Th ng l tr c khu n gram dng. Kch th c th ng vo kho ng 0,4 - 1 x3- 8 Sinh bo t , chi u ngang c a bo t th ng l n hn chi u ngang c a t bo, do lm t bo c hnh thoi hay hnh di tr ng. Chng th ng thu c lo i k kh b t bu c, c nhi u loi c ch. Th d nh cc loi c nh nit. M t s loi khc gy b nh. - Ph y khu n L tn chung ch cc vi khu n hnh que u n cong gi ng nh d u ph y. Gi ng i n hnh l gi ng Vibro (T Vibrare - dao ch La tinh gi ng ng nhanh). M t s
Ph y khu n Vibrio Vi khu n Clostridium

Th d vi khu n u n vn ... Cl. Botulium

ph y khu n c kh nng phn gi i xenluloza (Cellvibrio, Cellfalcicula) ho c c kh nng kh sunfat (Desulfovibrio). Xo n khu n

20

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Spirillum - T ch Spira - Hnh cong, xo n g m t t c cc vi khu n c hai vng xo n tr ln. L lo i gram dng, di mao m c nh. i 0,5 - 3,0 - 5 - 40. ng c nh c m t hay nhi u tin

a s chng thu c lo i ho i sinh, m t s r t t c kh nng gy b nh (SP. Minus) c kch th c thay

Xo n khu n

21

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

C u khu n

Tr c khu n

Xo n khu n

Xo n th

Cu n S i Cc nhm hnh thi ch y u c a vi khu n

Ch p qua knh hi n vi i n t qut t trn xu ng: Lin c u khu n, T c u khu n, Lin tr c khu n

Hnh 1.11 Cc lo i vi khu n

22

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

1. Thnh t b 2. Mng t bo ch t 3. Th nhn 4. Mezoxom 5. Ch t d tr 6. T bo ch t 7. Bo t 8. Tim mao 9. Khu n mao 10. Khu n mao gi i tnh 11. Bao nh y 12. T ng d ch nh y

- C u t o chung + c u t o

c bi t

Hnh 1.12 M hnh c u trc t bo vi khu n

G+

GOMP (Protein mng ngoi) Lipoprotein Protein c ch t ho c Protein l Kho ng nguyn 0


LPS (lipopoliSaccarit - Phot pholipit Khng gian chu ch t Petidoglican Khng gian chu ch t Mng t bo ch t

Peotidoglican Axit teicoic thnh t bo Axit teicoic mng t bo L p khng gian chu ch t

Hnh 1.12 M hnh c u c a thnh t bo vi khu n G+ v vi khu n G-

23

L Xun Phng 1.2.2.2. C u t o t bo 1. Thnh t bo

VI SINH V T H C MI TR NG

Thnh t bo l l p ngoi cng bao b c vi khu n, gi cho chng c hnh d ng nh t nh, chi m 15 - 30% tr ng l ng kh c a t bo. Thnh t bo c nh ng ch c nng sinh l r t quan tr ng nh duy tr hnh thi t bo v p su t th m th u bn trong t bo, b o v t bo tr c nh ng tc nhn v t l, ho h c c a mi tr ng, th c hi n vi c tch i n Phage v ch a n i b m t t bo. Thnh t bo chnh l ni bm c a c t . C m t s vi khu n khng c t c a m t s vi khu n c

c thnh t bo (Micoplasma), m t s tr ng h p vi khu n b ph v thnh t bo m v n s ng (Protoplast ...) Thnh ph n ho h c c a thnh t bo vi khu n r t ph c t p, bao g m nhi u h p ch t khc nhau nh Peptidoglycan, Polisaccarit, Protein, Lipoprotein, Axit tecoic, Lipoit v.v.... D a vo tnh ch t ho h c c a thnh t bo v tnh ch t b t mu c a n, ng i ta chia ra lm 2 lo i Gram + v Gram -. V i cng m t phng php nhu m nh nhau, trong c hai lo i thu c nhu m Cristal Violet mu tm v Fushsin mu h ng, vi khu n gram + b t mu tm, vi khu n gram - b t mu h ng. Nguyn nhn l do c u t o thnh t bo c a hai lo i khc nhau. Ngoi hai lo i trn, cn c lo i gram bi n i (gram variable) c kh nng bi n i t gram + sang gram - v ng c l i. Sau y l s c u t o c a thnh t bo vi khu n E.coli.
L p Lipoproteit L p Lipopolisaccarit Cc phn t protein L p Glycoproteit Mng nguyn sinh ch t

Hnh 1.13. C u t o thnh t bo vi khu n 2. V nh y (Capsul) Nhi u lo i vi khu n bn ngoi thnh t bo cn c m t l p v dy hay l p d ch nhy. Kch th c c a l p v nhy khc nhau tu theo loi vi khu n. hnh thnh l p v nhy dy hn chnh b n thn t bo. vi khu n Azotobacter chroococum khi pht tri n trn mi tr ng giu hydrat cacbon c th

24

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

V nhy c tc d ng b o v vi khu n trnh tc d ng th c bo c a b ch c u. Chnh v th m m t s vi khu n gy b nh ch khi c l p v nhy m i c kh nng gy b nh. Khi m t l p v nhy, l p t c b b ch c u tiu di t khi xm nh p vo c th ch . Vi khu n c v nhy t o thnh khu n l c trn bng khi m c trn mi tr ng th ch g i l d ng S, ng c l i d ng R c khu n l c x x.

Hnh 1.14. V nhy c a Klebsialla pneumoniae trong su t hi n R trn n n en m c V nhy cn l m t ni d tr cc ch t dinh d ng. Khi nui c y vi khu n c v nhy trn mi tr ng ngho dinh d ng, l p v nhy b tiu bi n d n do b s d ng lm ch t dinh d ng. m t s vi khu n v nhy c dng bm vo gi th . Cc ch t trong v as nhy l do thnh t bo ti t ra, thnh ph n c a n tu thu c vo lo i vi khu n. Thnh ph n ho h c c a v nhy quy t nh tnh khng nguyn c a vi khu n.

tr ng h p v nhy c c u t o b i polysaccarit, i khi c c u t o b i polypeptit. 3. Mng t bo ch t (Cell membran) Mng t bo ch t cn g i l mng nguyn sinh ch t l m t l p mng n m d i thnh t bo, c khu n. Mng t bo ch t c nhi u ch c nng quan tr ng: Duy tr p su t th m th u c a t bo, trao m b o vi c ch ng tch lu ch t dinh d ng v th i cc s n ph m i ch t ra kh i t bo. Mng t bo ch t l ni sinh t ng h p m t s thnh c bi t l thnh ph n c a thnh t bo v v nhy, l ni ch a m t dy kho ng 4 - 5 nm, chi m 10 - 15% tr ng l ng t bo vi

ph n c a t bo,

s men quan tr ng nh Permeaza, ATP-aza v.v... Mng t bo ch t cn l ni ti n hnh qu trnh h h p v quang h p ( vi khu n quang d ng).

25

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Thnh ph n ho h c c a mng t bo ch t n gi n hn c a thnh t bo nhi u. Bao g m photpholipit v protein v protein s p x p thnh 3 l p: l p gi a l photpholipit bao g m hai l p phn m i phn t g m 1 n c v m t quay ra ngoi, Protein. u ch a hydratcacbon, u ch a g c photphat ho u ho n c c a hai l p phn t photpholipit

y ch a cc men v n chuy n Pecmeaza. Hai l p ngoi v trong v

Protein

Photpholi pit Protein


Hnh 1.15. C u t o mng t bo ch t c a vi khu n Mng t bo ch t cn l ni g n c a nhi m s c th . Ngoi hai thnh ph n chnh trn, mng t glycolipit, v.v... 4. T bo ch t (Cytoplast) T bo ch t l thnh ph n chnh c a t bo vi khu n, l m t kh i ch t keo bn l ng ch a 80 - 90% n c, cn l i l protein, hydratcacbon, lipit, axit nucleic v.v... H keo c tnh ch t d th , tr ng thi phn tn, lun lun bi n vo i u ki n mi tr ng. Khi cn non t bo ch t c c u t o gi ng nhau. Khi gi do xu t hi n khng bo v cc th thi l n nh n, b t mu khng 5. Mezoxom Mezoxom l m t th hnh c u trong gi ng nh ci bong bng g m nhi u l p mng cu n l i v i nhau, c ng knh kho ng 250 nm. Mezoxom ch xu t hi n khi t bo phn chia, n c vai tr quan tr ng trong vi c phn chia t bo v hnh thnh vch ngn ngang. nhi u loi vi khu n, Mezoxom l m t thnh ph n c a mng t bo ch t pht tri n n su vo t bo ch t. M t s enzym phn hu ch t khng sinh nh Penixilinaza c sinh ra t Mexozom. i ph thu c ng ch t, b t mu bo ch t cn ch a m t s ch t khc nh hydratcacbon,

n nh p, t bo ch t c tr ng

u. T bo ch t l ni ch a c c quan quan tr ng

c a t bo nh: nhn t bo, Mezoxom, Riboxom v cc h t khc.

26

L Xun Phng 6. Riboxom

VI SINH V T H C MI TR NG

Riboxom l ni t ng h p protein c a t bo, ch a ch y u l ARN v protein. Ngoi ra c ch a m t t lipit, v m t s ch t khong. Riboxom c ng knh kho ng 200A, c u t o b i 2 ti u th - 1 l n, 1 nh . Ti u th l n c h ng s l ng l 50S, ti u th nh 30S (1S = 1-13 cm/giy)

200 A 50 S 30 S 70 S
M i t bo vi khu n c trn 1000 riboxom, trong th i k pht tri n m nh c a n, s l ng riboxom tng ln. Khng ph i t t c cc riboxom u tr ng thi ho t ng. Ch kho ng 5 - 10% riboxom tham gia vo qu trnh t ng h p protein. Chng lin k t nhau thnh m t chu i g i l polyxom nh s i ARN thng tin. Trong qu trnh t ng h p protein, cc riboxom tr t d c theo s i ARN thng tin nh ki u c thng tin. Qua m i b c c, m t axit amin l i c g n thm vo chu i polypeptit. 8. Th nhn (Nuclear body) Vi khu n thu c lo i procaryotic, b i v y c u t o nhn r t n gi n, cha c mng nhn. Th nhn vi khu n ch g m m t nhi m s c th hnh vng do m t phn t AND c u t o nn dnh m t u vo mng t bo ch t khng c thnh ph n protein nh nhn t bo b c cao. Chi u di phn t AND th ng g p 1000 l n chi u di t bo, mang ton b thng tin di truy n c a t bo vi khu n. Ngoi nhi m s c th , m t s vi khu n cn c Plasmic, l nh ng phn t AND hnh vng kn kch th c nh , mang thng tin di truy n, c kh nng sao chp nh ng vi khu n khng thu c, b i cc gen n m trn cc plasmic ny. c l p. nh c tnh khng thu c th ng c quy

10. Cc h t khc trong t bo

27

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Trong t bo vi khu n ngoi cc c u trc ni trn cn c m t s h t m s l ng v thnh ph n c a n khng nh t nh. S c m t c a chng ph thu c vo i u ki n mi tr ng v vo giai o n pht tri n c a vi khu n. Nhi u lo i h t c tnh ch t nh ch t d tr , c hnh thnh khi t bo t ng h p th a cc ch t v c tiu hao khi t bo c n bi t, trong t bo c a m t s n. Cc h t ny bao g m h t hydratcacbon, h t c vi khu n gy b nh cho cn trng (Bacillus n kh nng gy b nh cn trng c a vi khu n. polyphotphat v c, cc gi t lipit, lu hunh, cc tinh th Ca v cc h t s c t .

thurigiensis) cn c cc tinh th di t cn trng c hnh thoi ho c hnh kh i. S c m t c a cc tinh th ny lin quan Ng i ta l i d ng trng gy h i. 11. Tin mao v nhung mao Tin mao l nh ng c quan di cc vi khu n thay ng c a vi khu n, nhng khng ph i t t c u c tin mao. Tin mao th ng c chi u r ng 10 - 25 m, chi u di m t c c c a t bo, lo i c 2 c tnh ny nghin c u, s n xu t ra nh ng ch ph m di t cn

i tu theo loi vi khu n. S l ng tin mao cng ph thu c vo loi vi

khu n. Lo i c 1 tin mao g i l n mao, m c ra

g i l song mao m c ra t m t c c t bo, lo i c nhi u g i l chm mao cng m c ra t m t c c t bo, c lo i m c ra t hai c c c a t bo. Lo i m c quanh mnh thnh m t vnh ai nh chi c th t lng c lng g i l chu mao. Cc vi sinh v t khc nhau c s l ng v s s p x p cc tin mao trn t bo khc nhau.

Hnh 1.16. Cc ki u t bo vi khu n c tin mao n mao khu n: 1, 2, 4, 11 Chm mao khu n: 3, 5, 6, 12, 13 Chu mao khu n: 7, 8, 9, 10

28

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Tin mao c b n ch t protein, b phn gi i nhi t 600C ho c mi tr ng axit. Tu theo ki u tin mao m vi khu n c cc ki u di ng khc nhau. Lo i n mao di ng theo hnh sin, lo i chm mao di ng theo ki u xoy trn c v.v.... - Nhung mao: Khc v i tin mao, nhung mao khng ph i l c quan di tng di n ti p xc v i th c n, ngoi ra cn dng h p gi a hai vi khu n. 10. Bo t (Spore) Bo t l m t hnh th c ti m sinh c a vi khu n. Khi g p i u ki n kh khn, vi khu n c kh nng hnh thnh bo t . Bo t c hnh thnh bn trong t bo, c khi to hn kch th c t bo lm t bo phnh ra so v i bnh th ng. V d nh Clostridium, khi hnh thnh bo t , t bo hnh thnh hnh di tr ng ho c hnh thoi. Bo t c 3 l p v b c, nh ng l p v b c ny trnh cho bo t nh ng tc mi tr ng nh: nhi t , pH, tc ng c a men, v.v.... nhi t ng c a 1000C trong khi bm vo gi th . ng

c a vi khu n. Chng l nh ng s i lng m c kh p b m t c a m t s vi khu n, lm m t s vi khu n, nhung mao cn c dng lm c u n i nguyn sinh ch t trong qu trnh ti p

cc t bo dinh d ng b tiu di t th bo t Bacillus cereus c th ch u c 2,5 pht, Bacillus subtilis th m ch ch u c 180 pht. Bo t c a vi khu n gy ng c 1800C v n s ng c t i 10 pht. Trong phenol 5% t bo dinh d ng ch t n 15 ngy. ngay trong khi bo t c th s ng c

S d bo t c th c kh nng ch u c nh ng i u ki n kh khn v n c c u t o khc v i t bo. N c trong bo t ph n l n n c trong t bo thi khng ho t dinh d ng. Th d nh tr ng thi lin k t, trong khi tr ng tr ng thi t do. Cc enzym trong t bo ph n l n bo t c hm l ng ion Ca++ cao hn v.v... n nay cn c nhi u tranh

ng. Cc thnh ph n ho h c khc c a bo t cng khc v i t bo

Nguyn nhn c a vi c hnh thnh bo t cho lu n.

M t s cho r ng t bo hnh thnh bo t khi g p i u ki n kh khn nh m t n t i qua th i k kh khn . Nhng m t s ng i khc cho r ng: S hnh thnh bo t l m t hnh th c i m i t bo do s k t h p c a cc ph n nguyn sinh ch t i m i, ki n ny d a trn m t m t s mi tr ng dinh d ng t t bo t trong qu trnh hnh thnh bo t m t bo c s th nghi m bc b lu n thuy t trn.

29

L Xun Phng l i c hnh thnh nhi u hn t, ngay

VI SINH V T H C MI TR NG

mi tr ng ngho dinh d ng.

a s vi sinh v t

nh ng i u ki n b t l i cng khng th y hnh thnh bo t .

Bo t khi g p i u ki n thu n l i th n y m m thnh t bo dinh d ng, bo t th ng n y m m nh ng i u ki n nh t m t c c, c khi n y m m c hai pha. M t s vi khu n nh c th b m t kh nng hnh thnh bo t .

Hnh 1.17. Hnh d ng t bo vi khu n mang bo t

30

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.18a. Bao nhy c a vi khu n

31

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.18b. Riboxom c a vi khu n

Hnh 1.18c. Th nhn

vi khu n ( nh ch p qua knh hi n

vi i n t lt c t m ng qua t bo E.coli)

32

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.19. S

c u trc t bo vi khu n

Hnh 1.20. S khc nhau gi a mng t bo vi khu n Gr (-) v vi khu n Gr (+)

33

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.21. So snh t bo vi khu n G+ v G-

34

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.22. Chuy n

ng c a vi khu n theo ho h ng

ng

Hnh 1.23. Bo t vi khu n bacillus megatherium 1. o bo t 2. V bo t 3. Mng ngoi 4. Thnh li (core wall) 5. AND; 6. Riboxom

35

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.24. Cc giai o n c a qu trnh hnh thnh bo t

36

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.25. Sinh s n c a vi khu n

37

L Xun Phng 1.2.2.3. Sinh s n c a vi khu n

VI SINH V T H C MI TR NG

Vi khu n sinh s n ch y u b ng hnh th c nhn i t bo. T m t t bo m phn c t thnh 2 t bo con. T bo con c hnh thnh sau m t th i gian sinh tr ng nh t th h . V sinh s n h u tnh vi khu n, ng i ta ch m i pht hi n ra hnh th c ti p h p gi a hai t bo, h gen c a t bo cho s qua c u nguyn sinh ch t chuy n sang t bo nh n, th ng ch chuy n m t ph n. T bo nh n c thm m t ph n h gen c a th cho khi phn c t s sinh ra nh ng t bo m i mang bo. C quan i m cho r ng: bo t cng l m t hnh th c sinh s n v bo c a vi khu n. V lc t bo bnh th ng n y m m t bo t , n c khng cn nh tr c n a. 1.2.2.4. ngha th c ti n c a vi khu n Vi khu n chi m a s trong cc vi sinh v t, c nh ng m u chi m t i 90%, b i v y n ng vai tr quy t t vi khu n t v nh trong cc qu trnh chuy n ho ng v t, th c im it im i c tnh lai gi a hai t nh l i ti n hnh phn c t. B ng hnh th c , s l ng t bo tng ln n 30 pht l i cho ra m t theo c p s nhn. Tu t ng loi vi khu n, c kho ng 10

v t ch t. Vi khu n tham gia vo h u h t cc vng tu n hon v t ch t trong trong thin nhin. Tuy v y, r t nhi u vi khu n gy b nh cho ng i v nng nghi p. Ngy nay v i nh ng thnh t u c a khoa h c hi n phng b nh, s d ng ch t khng sinh v.v... 1.2.3. X khu n (Actinomycetes)

v t, gy nn nh ng t n th t nghim tr ng v s c kho con ng i cng nh s n xu t i, ng i ta tm ra nh ng bi n php h n ch tc h i do vi khu n gy ra, v d nh vi c ch vacxin

X khu n thu c nhm Procaryotes, c c u t o nhn n gi n gi ng nh vi khu n. Tuy v y, a s t bno x khu n l i c c u t o d ng s i, phn nhnh ph c t p v c nhi u mu s c gi ng nh n m m c. 1.2.3.1. Hnh thi v kch th c a s x khu n c c u t o d ng s i, cc s i k t v i nhau t o thnh khu n l c c nhi u mu s c khc nhau: tr ng, vng, nu, tm, xm v.v.... Mu s c c a x khu n l m t c i m phn lo i quan tr ng. ng knh s i c a x khu n kho ng t 0,1 - 0,5 m. C th phn bi t c hai lo i s i khc nhau.

38

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

S i kh sinh l h s i m c trn b m t mi tr ng t o thnh b m t c a khu n l c x khu n. T y pht sinh ra bo t . S i c ch t l s i c m su vo mi y cng l tr ng lm nhi m v h p thu ch t dinh d ng. S i c ch t sinh ra s c t th m vo mi tr ng, s c t ny th ng c mu khc v i mu c a s i kh sinh. m t c i m phn lo i quan tr ng. M t s x khu n khng c s i kh sinh m ch c s i c ch t, lo i s i ny lm cho b m t x khu n nh n v kh tch ra khi c y truy n. Lo i ch c s i kh sinh th ng c l i, r t d tch ton b khu n l c kh i mi tr ng. Khu n l c x khu n th ng r n ch c, x x, c th c d ng da, d ng ph n, d ng nhung, d ng vi ph thu c vo kch th c bo t . Tr ng h p khng c s i kh sinh khu n l c c d ng mng d o. Kch th c khu n l c thay l x khu n), m t s c d ng nh ng vng trn nh. Nguyn nhn c a hi n t ng vng trn i tu loi x khu n v tu i u ki n nui c y. Khu n l c th ng c d ng phng x (v th m g i ng tm cch nhau m t kho ng nh t ng tm l do x khu n sinh ra ch t

c ch sinh tr ng, khi s i m c qua vng ny chng sinh tr ng y u i, qua c vng c ch t c ch chng l i sinh tr ng m nh thnh vng ti p theo, vng ny l i sinh ra ch t c ch sinh tr ng st v i n khi n khu n ty l i pht tri n y u i. C th t o thnh khu n l c c d ng cc vng trn 1.2.3.2. C u t o t bo Khu n l c x khu n tuy c d ng s i phn nhnh ph c tap an xen nhau nhng ton b h s i ch l m t t bo c nhi u nhn, khng c vch ngn ngang. Gi ng nh vi khu n, nhn thu c lo i n gi n, khng c mng nhn. Thnh t bo x khu n gi ng v i thnh t bo vi khu n gram +. Mng t bo ch t dy kho ng 50 nm v c c u trc tng t nh mng t bo ch t c a vi khu n. Nhn khng c c u trc i n hnh, ch l nh ng nhi m s c th khng c mng. Khi cn non, ton b t bo ch c m t nhi m s c th sau hnh thnh nhi u h t r i rc trong ton b h khu n ty (g i l h t Cromatin). ng tm.

1.2.3.3. Sinh s n

39

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

X khu n sinh s n sinh d ng b ng bo t . Bo t

c hnh thnh trn cc

nhnh phn ho t khu n ty kh sinh g i l cu ng sinh bo t . Cu ng sinh bo t cc loi x khu n c kch th c v hnh d ng khc nhau. C loi di t i 100 - 200 nm, c loi ch kho ng 20 - 30 nm. C loi c u trc theo hnh l n sng, c loi l xo hay xo n c. S p x p c a cc cu ng sinh bo t cng khc nhau. Chng c th s p x p theo ki u m c n, m c i, m c vng ho c t ng chm. d ng c a cu ng sinh bo t l m t tiu chu n phn lo i x khu n. c i m hnh

Bo t

c hnh thnh t

cu n sinh bo t

theo ki u k t

o n

(fragmentation) ho c c t khc (segmentation). - Ki u k t o n: H t cromatin trong cu ng sinh bo t b ng c phn chia thnh nhi u h t phn

u d c theo s i cu ng sinh bo t . Sau t bo ch t t p trung bao b c

quang m i h t cromatin g i l ti n bo t . Ti n bo t hnh thnh mng t o thnh bo t n m trng cu ng sinh bo t . Bo t th ng c hnh c u ho c van, c gi i phng khi mng cu ng sinh bo t b phn gi i ho c b tch ra. - Ki u c t khc: H t cromatin phn chia phn b ng u d c theo cu ng sinh bo t . Sau u c t bo ch t. Bo t

gi a cc h t hnh thnh vch ngn ngang, m i ph n

hnh thnh theo ki u ny th ng c hnh vin tr ho c hnh que.

40

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.26 hnh d ng cu n bo t x khu n Strep.Griseus

Ngoi hnh th c sinh s n b ng bo t , x khu n cn c th sinh s n b ng khu n ty. Cc o n khu n ty gy ra mi tr ng pht tri n thnh h khu n ty. Thu c nhm Procaryotes ngoi x khu n v vi khu n cn c nim vi khu n, xo n th , ricketsia v Mycoplasma. Cc nhm ny u c c u t o nhn n gi n. C u t o t i. bo v ho t tnh sinh l c nhi u sai khc. V d nh Mycoplasma c kch th c r t nh b so v i vi khu n, khng c mng t bo, v th hnh d ng lun bi n Ricketsia cng c kch th c nh b, s ng k sinh b t bu c v.v... 1.2.3.4. ngha th c ti n c a x khu n X khu n l nhm vi sinh v t phn b r ng ri trong cc qu trnh phn gi i cc h p ch t h u c trong gp ph n khp kn vng tu n hon v t ch t trong t nhin. sinh ch t khng sinh. t, chng tham gia vo c tnh ny cn c

t nh xenluloza, tinh b t v.v....

ng d ng trong qu trnh ch bi n phn hu rc v.v... Nhi u x khu n c kh nng c i m ny c s d ng trong nghin c u s n xu t cc ch t khng sinh dng trong y h c, nng nghi p v b o qu n th c ph m.

41

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.27. Cc d ng bo t

x khu n

Hnh 1.28 C u trc c a khu n ti cp: t bo ch t pm: mng t bo ch t cw: thnh t bo

x khu n

se:vch ngn ri: riboxom re: ch t d tr 42

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.29. M t s d ng bo t - Bo t n (monosporouss)

x khu n

Hnh 1.30. S hnh thnh bo t trong bao bo t (Sporangia)

x khu n

43

L Xun Phng 1.2.4. Vi n m

VI SINH V T H C MI TR NG

Vi n m l nhm n m c kch th c hi n vi. Vi n m khc v i vi khu n v x khu n, chng c c u t o nhn i n hnh, v v y chng c x p vo nhm Eukaryotes. Vi n m g m 2 nhm l n - N m men v n m s i, n m men c c u trc n bo, n m s i c c u trc a bo. N m s i cn g i l n m m c. Vi n m c x p lo i trong gi i n m (Fungi) bao g m c cc n m l n. 1.2.4.1. N m men (Yeas) 1.2.4.1.1. Hnh thi v kch th c N m men th ng c hnh c u ho c hnh b u d c, m t s lo i c hnh que v m t s hnh d ng khc. Kch th c trung bnh c a n m men l 3 - 5 x 5 - 10m. M t s loi n m men sau khi phn c t b ng phng php n y ch i, t bo con khng r i kh i t bo m v l i ti p t c m c ch i. B i v y n c hnh thi gi ng nh cy xng r ng khi quan st d i knh hi n vi.

Hnh 1.31 N m Saccharomyces Cerevisiea 1.2.4.1.2. C u t o t bo Khc v i vi khu n v x khu n, n m men c c u t o t bo kh ph c t p, g n gi ng nh t bo th c v t. C - Thnh t bo Thnh t bo n m men c c u t o b i hai l p phn t bao g m 90% l h p ch t glucan v mannan, ph n cn l i l protein, lipit v glucozamin. Glucan l h p ch t cao phn t c a D - Glucoza, mannan l h p ch t cao phn t c a D - Manoza. y cc c u t o thnh t bo, mng t bo ch t, t bo ch t, ty th , riboxom, nhn, khng bo v cc h t d tr .

44

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Trn thnh t bo c nhi u l , qua cc ch t dinh d ng c h p thu v cc s n ph m c a qu trnh trao i ch t c th i ra. - Mng nguyn sinh ch t Mng nguyn sinh ch t c a t bo n m men dy kho ng 8 nm c c u t o tng t nh mng nguyn sinh ch t c a vi khu n. T bo ch t c a n m men cng tng t nh t bo ch t c a vi khu n, nh t c a t bo ch t cao hn c a n c 800 l n. Nhn t bo n m men l nhn i n hnh, c mng nhn, bn trong l ch t d ch nhn c ch a h ch nhn. Cng nh nhn t bo c a vi sinh v t b c cao, nhn t bo n m men ngoi AND cn c protein v nhi u lo i men. H ch nhn c a t bo n m men khng ph i ch g m m t phn t AND nh nhi m s c th phn. Qu trnh gin phn g m 4 giai o n nh vi khu n m c c u t o i n hnh v c qu trnh phn bo nguyn nhi m cn g i l gin vi sinh v t b c cao. S l ng Saccharomyces n b i c a n c n = 17

nhi m s c th trong t bo n m men khc nhau tu lo i n m men. serevisiae l nhm n m men phn b r ng ri nh t, th S. serevisiae cn c t 50 - Ty th : Khc v i vi khu n, n m men c ty th gi ng nh

nhi m s c th , th l ng b i c 2n = 34. Ngoi nhi m s c th ra, trong nhn t bo n 100 plasmic c c u t o l 1 phn t AND hnh vng c l p, mang thng tin di truy n. t bo b c cao, l kn c kch th c 2 m, c kh nng sao chp

c quan sinh nng l ng c a t bo. Ty th n m men c hnh b u d c, c bao b c b i hai l p mng, mng trong g p khc thnh nhi u t m rng l c h c nhi u ng nh lm cho di n tch b m t c a mng trong tng ln. C u trc c a hai l p mng ty th gi ng c u trc c a mng nguyn sinh ch t. Trn b m t c a mng trong c dnh v s cc h t nh hnh c u. Cc h t ny c ch c nng sinh nng l ng v gi i phng nng l ng c a ty th . Trong ty th cn c m t phn t AND c c u trc hnh vng, c kh nng t sao chp. Nh ng t bi n t o ra t bo n m men khng c AND ty th lm cho t bo n m men pht tri n r t y u, khu n l c nh b. Trong ty th cn c c cc thnh ph n c n cho qu trnh t ng h p protein nh riboxom, cc lo i ARN v cc lo i enzym c n thi t cho s t ng h p protein. Cc thnh ph n ny khng gi ng v i cc thnh ph n tng t c a t bo n m men nhng l i r t gi ng c a vi khu n. AND c a ty th r t nh nn ch c th mang m t m t ng h p cho m t s

45

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

protein c a ty th , s cn l i do t bo t ng h p r i a vo ty th . Ng i ta ch ng minh c qu trnh t t ng h p protein c a ty th . Qu trnh ny b km hm b i cloramfenicol gi ng nh vi khu n, trong khi ch t khng sinh ny khng t bo n m men. km hm c qu trnh t ng h p protein

- Riboxom c a t bo n m men c hai lo i : lo i 80S g m 2 ti u th 60S v 40S n m trong t bo ch t, m t s khc g n v i mng t bo ch t. M t s nghin c u ch ng minh r ng: cc riboxom g n v i mng t bo ch t c ho t tnh t ng h p protein cao hn. lo i 70S l lo i riboxom c trong ti th . Ngoi cc c quan trn, n m men cn c khng bo v cc h t d tr nh h t Volutin, h t ny khng nh ng mang vai tr ch t d tr m cn dng lm ngu n nng l ng cho nhi u qu trnh sinh ho h c c a t bo. Ngoi h t Volutin trong t bo cn c cc h t d tr khc nh glycogen v lipit. M t s n m men c kh nng hnh thnh m t l ng l n lipit. - Bo t : Nhi u n m men c kh nng hnh thnh bo t , l m t hnh th c sinh s n c a n m men. C 2 lo i bo t : bo t b n v bo t ti. Bo t ti l nh ng bo t c hnh thnh trong m t ti nh cn g i l nang. Trong nang n 12 bo t . Phng th c hnh thnh ti ph au khi i di n. l m t hnh th ng ch a t 1-8 bo t , i khi

thu c vo hnh th c sinh s n c a n m men. Bo t b n l nh ng bo t hnh thnh nh nng l ng c a t bo b n m nh v pha a petri, vi ngy sau th y xu t hi n trn n p h p pha 1.2.4.1.3. Sinh s n 3 n m men c 3 hnh th c sinh s n

th c pht tn bo t . C th quan st bo t b n b ng cch nui c y n m men trn i di n thnh m t l p m m . em n p h p soi d i knh hi n vi s th y r cc bo t .

- Sinh s n sinh d ng : l hnh th c sinh s n n gi n nh t c a n m men. C 2 hnh th c sinh s n sinh d ng: n y ch i v hnh th c ngang phn i t bo nh vi khu n. hnh th c n y ch i, t m t c c c a t bo m n y ch i thnh m t t bo con, sau hnh thnh vch ngn ngang gi a hai t bo. T bo cn c th tch kh i t bo m ho c c th dnh v i t bo m v l i ti p t c n y ch i lm cho n m men gi ng nh hnh d ng cy xng r ng tai nh . - Sinh s n n tnh: b ng hai hnh th c bo t ti v bo t b n nh ni ph n bo t .

46

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

- Sinh s n h u tnh: do hai t bo n m men k t h p v i nhau hnh thnh h p t . H p t phn chia thnh cc bo t n m trong nang, nang chn bo t h p c pht tn ra ngoi. N u 2 t bo n m men c hnh thi kch th c gi ng nhau ti p h p v i nhau th c g i l ti p ng giao. N u 2 t bo n m men khc nhau th g i l ti p h p d giao. Trong chu trnh s ng c a nhi u loi n m men, c s k t h p cc hnh th c sinh s n khc nhau. Sau y l qu trnh sinh s n c a S. serevisiae - m t loi n m men phn b r ng ri trong thin nhin. Chu trnh s ng c a n m men ny c 2 giai o n n b i v l ng b i. u tin t bo sinh d ng on b i (n) sinh si n y n ic at theo l i n y ch i. Sau 2 t bo n b i k t h p v i nhau, c s trao

bo ch t v nhn hnh thnh t bo l ng b i (2n). T bo l ng b i l i n y ch i (sinh s n sinh d ng) thnh nhi u t bo l ng b i khc, cu i cng hnh thnh h p t . Nhn c a h p t phn chia gi m nhi m thnh 4 nhn n b i. M i nhn n b i c bao b c nguyn sinh ch t, hnh thnh mng, t o thnh 4 bo t n m trong m t ti g i l bo t ti. Khi ti v , bo t ra ngoi pht tri n thnh t bo dinh d ng v l i phn chia theo l i ny r i ti p t c chu trnh s ng. Ngoi hnh th c sinh s n nh S. serevisiae, m t s loi n m men khc c nh ng hnh th c sinh s n v c b n cng gi ng nh trn nhng c m t s sai khc. V d nh l Schizosaccharomyces octosporus h p t l ng b i phn chia 3 l n, l n u gi m nhi m sinh ra 8 bo t n m trong nang.

Hnh 1.32. Chu trnh sinh s n c a n m men

47

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.33. Cc ki u n y ch i v cc hnh d ng c a t bo, bo t E. Khu n ti gi; J. Bo t tr n F. Khu n ti; G. Bo t

n m men

A. N y ch i nhi u c c; B. N y ch i n c c; C. N y ch i l ng c c; D. Phn c t t; H. N i bo t ; I. Bo t b n;

48

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

1.2.4.1.4. ngha th c ti n c a n m men N m men l nhm vi sinh v t phn b r ng ri trong thin nhin, n tham gia vo cc qu trnh chuy n ho v t ch t, phn hu ch t h u c trong nghi p v cc ngnh khc. t. Ho t tnh sinh l c a nhi u loi n m men c ng d ng trong cng nghi p th c ph m, nng c bi t trong qu trnh s n xu t cc lo i r u, c n, c bi t l axit amin khng n c gi i kht ln men, lm th c n gia sc ... Ngoi ho t tnh sinh l, b n thn t bo n m men c r t nhi u lo i vitamin v cc axit amin, thay th . c tnh ny c dng th c n dng cho ng i cng c th ch t o t n m men. 1.2.4.2. N m m c (n m s i) N m m c cng thu c nhm vi n m, c kch th c hi n vi. Khc v i n m men, c khng ph i l nh ng t bo ring bi t m l m t h s i ph c t p, a bo c mu s c phong ph. 1.2.4.2.1. Hnh thi v kch th c N m m c c c u t o hnh s i phn nhnh, t o thnh m t h s i ch ng ch t pht tri n r t nhanh g i l khu n ti th hay h s i n m. Chi u ngang c a khu n ti thay i t 3 - 10 m. N m m c cng c 2 lo i khu n ti: khu n ti kh sinh m c trn y sinh ra nh ng c quan sinh s n. Khu n ti c ch m c su b m t mi tr ng, t vo mi tr ng. Khu n l c c a n m m c cng c nhi u mu s c nh khu n l c x khu n. Khu n l c n m m c khc v i x khu n hn x khu n ch n pht tri n nhanh hn, th ng to ch n pht tri n nhanh hn, th ng to hn khu n l c x khu n ch t o th c n gia sc t n m men, th m ch

nhi u l n. D ng x p hn do kch thch khu n ti to hn. Th ng th m i khu n l c sau 3 ngy pht tri n c kch th c 5 - 10 mm, trong khi khu n l c x khu n ch kho ng 0,5 - 2 mm. 1.2.4.2.2. C u t o t bo Cng nh n m men, n m m c c c u t o t bo i n hnh nh n m men. i u sai khc c b n gi a n m m c v n m men l sinh v t b c cao. Thnh ph n ho h c v ch c nng c a cc c u trc ny cng tng t nh t ch c t bo. N m men ch l nh ng t bo ring r ho c x p v i nhau theo ki u cy xng r ng nh ni ph n trn. N m m c c t ch c t bo ph c t p hn, tr

49

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

m t s n m m c b c th p c c u t o n bo phn nhnh. th p ny, c th l m t h s i nhi u nhn khng c vch ngn.

nh ng n m m c b c

a s n m m c c c u t o a bo, t o thnh nh ng t ch c khc nhau nh s i kh sinh, s i c ch t. S i c ch t c a n m m c khng n gi n nh m ph c t p hn. C nh ng loi c s i c ch t gi ng nh r chm r gi , v d nh Aspergillus niger. s i c ch t t o thnh nh ng c u trc c bi t g i l vi ht. x khu n th c v t g i l

nh ng loi n m m c k sinh trn th c v t,

m t s loi n m m c, cc s i n m n i v i nhau thng qua cc c u n i, cc c u n i hnh thnh gi a cc s i n m g n nhau g i l s h p n i do c hi n t ng 2 kh i nguyn sinh ch t tr n l n v i nhau. c th l m t hnh th c lai dinh d ng. M t s loi n m m c c c u t o g n gi ng m th c v t g i l m gi . l cc t ch c s i x p g m cc s i n m x p song song v i nhau t o thnh m t t ch c s i x p. Ngoi t ch c s i x p cn c t ch c mng m ng gi g n gi ng nh mng m ng th c v t b c cao. Chng g m nh ng t bo c kch th c x p x nhau hnh th m v h ch n m. Th mc u sinh ra cc c quan sinh s n c a n m u, kch th c tu b u d c, x p l i v i nhau. Hai t ch c trn c t o b i nhi u khu n ti k t l i v i nhau, t theo loi, t d i 1 mm n vi cm.

m c. H ch n m th ng c hnh trn ho c hnh b u d c khng

c bi t c loi c kch th c h ch n m t i vi

ch c cm. H ch n m l m t t ch c gip cho n m s ng qua nh ng i u ki n ngo i c nh b t l i. S i n m t n t i trong h ch khng pht tri n. Khi g p i u ki n thu n l i h ch s n y m m v pht tri n bnh th ng. 1.2.4.2.3. Sinh s n N m m c c 3 hnh th c sinh s n chnh a. Sinh s n dinh d ng - Sinh s n dinh d ng b ng khu n ti: l hnh th c t m t khu n ti gy ra nh ng o n nh , nh ng o n nh ny pht tri n thnh m t h khu n ti. - Sinh s n dinh d ng b ng h ch n m: nh ni ph n ph n trn. - Sinh s n dinh d ng b ng bo t dy: trn ph n gi a c a khu n ti ho c u khu n ti hnh thnh t bo c mng d y bao b c, bn trong ch a nhi u ch t d tr . G p i u ki n thu n l i bo t d y s n y m m thnh m t h s i n m. Bo t d y th ng l n bo, i khi l 2 ho c nhi u t bo. b. Sinh s n v tnh

50

L Xun Phng Sinh s n v tnh

VI SINH V T H C MI TR NG

n m m c c hai hnh th c:

- Bo t kn: l bo t hnh thnh trong m t nang kn. T m t khu n ti m c ln cu ng nang, cu ng nang th ng c ng knh l n hn ng knh khu n ti. Cu ng nang c lo i phn nhnh v c lo i khng phn nhnh. Trn cu ng nang hnh thnh nang bo t . Cu ng nang c ph n n su vo trong nang g i l nang tr . Nang tr c hnh d ng khc nhau tu loi. mao, khi nang v bo t (Zoospore). S khc nhau gi a bo t dy sinh s n dinh d ng v bo t kn sinh s n v tnh: bo t d y chnh l m t ho c m t vi t bo trong m t s i n m hnh thnh mng d y b c l i. Bo t kn ph c t p hn, c c quan mang bo t l nang, c nang tr , cu ng nang ... - Bo t nh: l hnh th c bo t c hnh thnh bn ngoi c quan sinh bo t ch khng n m trong nang kn. Hnh th c ny c nhi u lo i khc nhau. C lo i bo t n m hon ton bn ngoi c quan sinh bo t . T s i n m m c ln cu ng sinh bo t , cu ng sinh bo t c th phn nhnh ho c khng. T nh c a cu ng sinh bo t b ng cch phn c t cng m t lc t m t s i thnh nhi u bo t . C lo i m c ch i thnh bo t th nh t r i bo t th nh t l i m c ch i thnh bo t th hai, c nh th t o thnh chu i, trong chu i ki u ny bo t chu i non nh t, bo t cc bo t trong bo t tng t nh t sinh ra c c lin ti p m c ra t nh cu ng sinh bo t cu i st cu ng sinh bo t gi nh t, g i l chu i g c gi. C lo i y d n thnh m t chu i u tin g i l chu i g c non. m t s loi, bo t n m trong nang c tin ng trong n c g i l ng bo t c kh nng di

cu i chu i c sinh ra

m t s loi bo t n m trong th bnh, phng th c sinh bo t cng c ch trn (phn c t cng m t lc, chu i g c nh, chu i g c non). y d n ra kh i mi ng bnh. Khc v i bo t kn, nang ph i v ra c i m khc c b n l cu ng sinh v bo t n m trong m t th hinh bnh, cc bo bo t m i ra ngoi c. Ngoi cc hnh th c trn cn m t s hnh th c khc n a. Trn cng m t loi n m m c c th c nhi u hnh th c sinh s n khc nhau. V d nh Fusarium c bo t dy v bo t lo i n m. c. Sinh s n h u tnh nh. Cch pht sinh bo t khc nhau cng c th c cng m t

51

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

N m m c c 3 hnh th c sinh s n h u tnh -

ng giao, di giao v ti p h p.

ng giao: T s i khu n ti sinh ra cc ti giao t trong c ch a giao t .

Cc giao t sau khi ra kh i ti k t h p v i nhau thnh h p t . H p t phn chia gi m nhi m thnh cc bo t . M i bo t khi c gi i phng ra t h p t c th pht sinh thnh s i n m. Cc giao t v ti giao t hon ton gi ng nhau gi a c th c v c th ci. - D giao: l tr ng h p cc giao t v ti giao t khc nhau. trong ch a non c u. C quan sinh s n c th c v ci l p n m non (Oomycestes) c quan sinh s n ci g i l non kh c g i l hng kh c hnh ng cong. C

th c nhi u hng kh m c h ng v pha non kh, trong hng kh ch a cc tinh trng. Khi hng kh m c vn t i non kh, t hng kh t o thnh cc ng xuyn qua tinh trng vo th tinh non c u t o thnh non bo t . Non bo t thnh s i n m m c. c bao b c b i m t mng dy, sau m t th i gian phn chia gi m nhi m v pht tri n

Hnh 1.34. Sinh s n h u tnh: D giao - Ti p h p: Hnh th c sinh s n th ng c n m ti p h p. T 2 khu n ti khc

nhau g i l s i m v s i dng m c ra 2 m u l i g i l nguyn ph i nang. Cc nguyn ph i nang m c h ng vo nhau d n d n hnh thnh mng ngn v i khu n ti sinh ra n t o thnh t bo a nhn. Hai t bo a nhn ti p h p v i nhau t o thnh

52

L Xun Phng h pt

VI SINH V T H C MI TR NG

a nhn g i l bo t ti p h p c mng d y. H p t sau m t th i gian n y u ng m m sau pht tri n thnh m t nang v tnh ng m m tr thnh cu ng nang gi ng nh tr ng h p hnh

m m m c thnh m t ng m m. ch a nh ng bo t .

thnh bo t kn. Sau m t th i gian nang v gi i phng bo t ra ngoi. M i bo t pht tri n thnh m t s i n m. Ngoi cc hnh th c sinh s n i n hnh trn, l pn m m (Basidiomycetes). n m m c cn c hnh th c l m t s loi thu c sinh s n ph n no ph c t p hn, g n gi ng v i th c v t. 2.4.2.4. ngha th c ti n c a n m m c N m m c (hay n m s i) l m t nhm vi sinh v t phn b r ng ri trong thin nhin. Chng tham gia tch c c vo cc qu trnh chuy n ho v t ch t, khp kn cc vng tu n hon v t ch t trong t nhin. Kh nng chuy n ho v t ch t c a chng c ng d ng trong nhi u ngnh, v t li u, n mr s t c bi t l ch bi n th c ph m (lm r u, lm tng, n c ch m v.v....). M t khc, c nhi u lo i n m m c m c trn cc nguyn, dng, th c ph m ... ph h ng ho c lm gi m ch t l ng c a chng. M t ng v t th c v t (b nh lang ben, v y n n ng i, th c v t v.v...). trn, thu c v cc vi sinh v t c i t ng c a vi sinh v t h c cn c cc nhm t o ng v t nh trng roi, amip v.v... s loi cn gy b nh cho ng i,

Ngoi cc nhm vi sinh v t chnh m t kch th c hi n vi c th x p vo n bo g i l vi t o, cc nhm nguyn sinh phong ph, chng phn b

T t c nh ng sinh v t nh b ni trn t o thnh th gi i vi sinh v t v cng kh p m i ni trn hnh tinh chng ta. Chng tham gia nh v t b o v s cn b ng vo cc qu trnh chuy n ho v t ch t, khp kn cc vng tu n hon v t ch t trong thin nhin, lm cho s cn b ng v t ch t c n sinh thi. Ng i ta c th s d ng nhi u nhm vi sinh v t vo m c ch b o v mi tr ng. V d nh nhm vi sinh v t phn hu ch t h u c trong rc th i, nhm vi sinh v t phn hu cc ch t c h i thnh ch t khng c. Trong cng ngh x l ch t th i b ng phng php sinh h c c s d ng r t nhi u nhm vi sinh v t khc nhau. Vi sinh v t cn c ng d ng trong nhi u ngnh s n xu t nh ch t o phn bn sinh h c, thu c b o v th c v t sinh h c ... nh m m c ch thay th cc ch t ho h c c h i v i mi tr ng. S phn b r ng ri c a vi sinh v t trong cc mi nh vo kh nng t lm s ch mi tr ng , tr ng t nhin ng vai tr quy t

53

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

cng v i nh ng y u t l h c, ho h c v sinh h c khc. Vi sinh v t ng vai tr quan tr ng trong vi c lm nn kh nng ch u t i c a mi tr ng, chnh l kh nng t lm s ch mi tr ng, gi cho mi tr ng t nhin khng b nhi m. Tuy nhin, bn c nh nh ng nhm vi sinh v t c kh nng lm s ch mi tr ng, l i c nh ng nhm gy nhi m mi tr ng. v t gy cc b nh v cng nguy hi m cho ng i, chnh l nhm cc vi sinh ng v t v th c v t.

54

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.35. S hnh thnh

ng bo t v cc ki u

ng bo t

55

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.36. Cc lo i bo t ti

56

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.37. Cc lo i bo t tr n

57

L Xun Phng

VI SINH V T H C MI TR NG

Hnh 1.38. Qu trnh hnh thnh bo t ti (t A

n J)

58

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG II

SINH L I CNG VI SINH VT


2.1. DINH DNG CA VI SINH VT 2.1.1. Thnh phn t bo ca vi sinh vt Cc cht dinh dng i vi vi sinh vt l bt k cht no c vi sinh vt hp th t mi trng xung quanh v c chng s dng lm nguyn liu cung cp cho cc qu trnh sinh tng hp to ra cc thnh phn ca t bo hoc cung cp cho cc qu trnh trao i nng lng. Qu trnh hp th cc cht dinh dng tho mn mi nhu cu sinh trng v pht trin c gi l qu trnh dinh dng. Hiu bit v qu trnh dinh dng l c s tt yu c th nghin cu, ng dng hoc c ch vi sinh vt. Khng phi mi thnh phn ca mi trng nui cy vi sinh vt u c coi l cht dinh dng. Mt s cht rn cn thit cho vi sinh vt nhng ch lm nhim v bo m cc iu kin thch hp v th oxi ho - kh, v pH, v p sut thm thu, v cn bng ln ... Cht dinh dng phi l nhng hp cht c tham gia vo cc qu trnh trao i cht ni bo. Thnh phn ho hc ca t bo vi sinh vt quyt nh nhu cu dinh dng ca chng. Thnh phn ho hc cu to bi cc nguyn t C, H, O, N, cc nguyn t khong a lng v cc nguyn t khong vi lng. Ch ring cc nguyn t C, H, O, N, P, S, K. Na chim n 98% khi lng kh ca t bo vi khun E.Coli. Bng 2.1. Thnh phn cc nguyn t ch yu ca t bo vi khun E.Coli (S.E.Luria) Nguyn t C O N H P S K % Cht kh 50 20 14 8 3 1 1 Nguyn t Na Ca Mg Cl Fe Cc nguyn t khc 0,3 % Cht kh 1,0 0,5 0,5 0,2

59

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Lng cha cc nguyn t cc vi sinh vt khc nhau l khng ging nhau. cc iu kin nui cy khc nhau, cc giai on khc nhau lng cha cc nguyn t trong cng mt loi vi sinh vt cng khng ging nhau. Trong t bo vi sinh vt cc hp cht c phn thnh 2 nhm ln: (1). Nc v cc mui khong; (2). Cc cht hu c. Bng 2.2. Cc nhm hp cht ch yu ca t bo vi khun E. Coli
Loi hp cht Nc Protein ADN ARN Hidrat C Lipit Cht hu c phn t nh Cc phn t v c

Lng cha (%)

70

15

2.1.1.1. Nc v mui khong Nc chim m 70 - 90% khi lung c th sinh vt. Tt c cc phn ng xy ra trong t bo vi sinh vt u i hi c s tn ti ca nc. vi khun lng cha nc thng l 70 - 85%, nm si thng l 85 - 90%. T c xa ngi ta bit s dng phng php sy kh thc phm nh ch s pht trin ca vi sinh vt. Vic s dng mui hoc ng bo qun thc phm chng qua cng ch nhm to ra mt s kh cn sinh l khng thch hp cho s pht trin ca vi sinh vt. Yu cu ca vi sinh vt i vi nc c biu th mt cch nh lng bng hot ng ca nc (water activity, aw) trong mi trng. hot ng ca nc cn c gi l th nng ca nc (water potential, pw):
aw = p pO

y p l p lc hi ca dung dch cn pO l p lc hi nc. Nc nguyn cht c aw = 1, nc bin c aw = 0,980, mu ngi c aw = 0,995, c mui c aw = 0,750; ko, mc c aw = 0,700. Mi sinh vt thng c mt tr s aw ti thch v mt tr s aw ti thiu. Mt s sinh vt c th pht trin c trong mi trng c tr s aw rt thp, ngi ta gi chng l cc vi sinh vt chu p (osmophyl). Chng hn aw c th chp nhn c ca Saccharomyces rouxii l 0,850; ca Saccharomyces bailii; ca Pennicillium l 0,800; ca Halobacterium, Halococcus l 0,750; ca Xeromyces bisporus l 0,700 ... Phn nc c th tham gia vo cc qu trnh trao i cht ca vi sinh vt c gi l nc t do. a phn nc trong t bo vi sinh vt tn ti dng nc t do.

60

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nc kt hp l phn nc lin kt vi cc hp cht hu c cao phn t trong t bo (protein, lipit, hidrat cacbon ...). Nc lin kt mt kh nng ho tan v lu ng. Mui khong chim khong 2 - 5% khi lng kh ca t bo. Chng thng tn ti di dng cc mui sunphat, photphat, cacbonat, clorua ... Trong t bo chng thng dng cc ion. Dng cation chng hn nh Mg2+, Ca2+, K+, Na+ ... Dng anion
chng hn nh HPO2 , SO2 , HCO3 , Cl- ... Cc ion trong t bo vi sinh vt lun tn ti 4 4 nhng t l nht nh nhm duy tr pH v lc thm thu thch hp cho tng loi

vi sinh vt. Bng 2.3. Mc aw thp nht i vi mt s vi sinh vt S th t 1 2 3 4 5 Nhm vi sinh vt Phn ln vi khun gram (-) Phn ln vi khun gram (+) Phn ln nm men Phn ln nm si Vi khun a mn aw thp nht 0,97 0,90 0,88 0,80 0,75

C th hn ta c th tham kho bng sau v kh nng pht trin ca vi sinh vt nhng gi tr aw khc nhau. Bng 2.4. Kh nng pht trin ca vi sinh vt gi tr aw ti thiu khc nhau S th t 1 2 3 4 5 Vi sinh vt Cania scottii Trichosporon pullulans Candida zeylanoides Staphylococcus aureus Atternaria citri aw 0,92 0,91 0,90 0,86 0,84

2.1.1.2. Cht hu c Cht hu c trong t bo vi sinh vt ch yu cu to bi cc nguyn t C, H, O, N, P, S ... Ring 4 nguyn t C, H, O, N chim ti 90 - 97% ton b cht kh ca t bo. l cc nguyn t ch cht cu to nn protein, axit nucleic, lipit, hidrat cacbon. Trong t bo vi khun cc hp cht i phn t thng chim ti 96% khi

61

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

lng kh, cc cht n phn t ch chim c 3,5% cn cc ion v c ch c 1% m thi. Bng 2.5. Thnh phn ho hc ca mt t bo vi khun (F.C Neidhardt, 1987) Phn t Nc Tng s cc i phn t Protein Polisaccarit Lipit ADN ARN Tng s cc n phn t Axit amin v tin th ng v tin th Nucleotic v tin th Cc ion v c Tng cng % khi lng kh (1) 96 55 5 9,1 3,1 20,5 3,5 0,5 2 0,5 1 100 S phn t/ t bo 1 24.609.802 khong 2500 2.350.000 khong 1850 4.300 2 (2) 22.000.000 4 (3) 2,1 1 255.500 khong 660 khong 350 khong 100 khong 50 khong 200 18 S loi phn t

Ch thch : (1) khi lng kh ca 1 t bo vi khun E.Coli ang sinh trng mnh l 2,8 x 10-13 g. (2) : Peptidoglican v glicogen (3) : l 4 loi photpholipit, mi loi c nhiu nhm khc nhau ph thuc vo thnh phn axit bo. a. Protein : cu to ch yu bi cc nguyn t : C (50 - 55%), O (21 - 24%), N (15 - 18%), H (6,5 - 7,3%), S (0 - 0,24%), ngoi ra cn c th c mt lng rt nh cc nguyn t khc nhau P, Fe, Zn, Cu, Mn, Ca ...

62

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Protein c to thnh t cc axit amin. Khi hnh thnh protein cc axit amin ni lin vi nhau qua lin kt peptit (lin kt cng ho tr). Lin kt ny (-CO-NH-) c to thnh do phn ng kt hp gia
O + nhm -cacboxyl C ca mt axit amin ny vi nhm -amin ( H3N-) ca mt O

axit amin khc v loi i mt phn t nc :

NH2 H C COOH H

NH3+ C COO-

R Dng khng ion ho ca axit amin O


+

R Dng ion lng cc ca axit amin O + H3N


+

H3N

CH R1
+

C O
-

CH

C O
-

O H3N CH C NH CH C

Tu s lng axit amin lin kt vi nhau m ta c cc dipeptit, tripeptit, tetrapeptot, pentapeptit ... T phn t c 15 lin kt peptit tr ln ta gi l polipeptit. Polipeptit ny cn c gi l protein. C lc 1 protein c to thnh do vi polipeptit lin kt li vi nhau. C 20 loi axit amin tham gia vo cu trc ca protein, s gc axit amin l rt ln v vy c th to ra c ti 2018 loi protein khc nhau (hin bit r cu trc 3 chiu ca khang trn 100 loi protein). Cc protein ny c th c xp loi theo hnh dng, theo cu trc hoc theo chc nng. Axit amin oligopeptit (dipeptit, tripeptit ...) Polipeptit Protein

63

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Xp loi theo hnh dng : - Protein hnh si - Protein hnh cu - Xp loi theo cu trc : - Protein n gin - Protein phc tp (protein kt hp) Nucleoprotein (Protein + axit nucleic) Glicoprotein (Protein + hidrat cacbon) Mucoprotein (Protein + mucopolisaccarit) Photphoprotein (Protein + axit photphoric) Cromoprotein (Protein + hp cht c mu) Metaloprotein (Protein + kim loi) - Xp loi theo chc nng - Protein phi hot tnh (kin to, d tr ...) - Protein hot tnh (xc tc, vn ti, chuyn ng, truyn xung thn kinh, iu ho, bo v ...) Trong t bo vi sinh vt ngoi protein, peptit cn c c nhng axit amin trng thi t do. Axit nucleic cu to ch yu bi N (1 - 16%), P (9 - 10%), phn cn li l C, H, O. Cn c vo ng pentoz trong phn t m axit nucleic c chia thnh 2 loi: ADN (axit deoxiribonucleic, cha deoxiriboz) v ARN (axit ribonucleic, cha riboz). Cc sn phm thu phn ca 2 loi axit nucleic ny l nh sau: Axit photphoric ARN Polinucleotit Nucleotit Nucleozit Baz nit D - Riboz

64

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Adenin (A) - Guanin (G) - Uraxin (G) - Xitozin (X) Axit photphoric ADN Polinucleotit Nucleotit Nucleozit Baz nit - Adenin (A) - Guanin (G) - Timin (T) - Xitozin (X) T l G + X cc vi sinh vt khc nhau l c th khng ging nhau. y l mt ch tiu quan trng c s dng trong phn loi vi sinh vt trong giai on hin nay. b. Hydrat cacbon (cu to bi C, H, O) vi sinh vt c th chia thnh 3 nhm: - Monosaccarit: + Pentoz : riboz, deoxiriboz + Hexoz : glucoz, fructoz, galactoz - Oligosaccarit: + Disaccarit : saccaroz, lactoz, maltoz ... + Trisaccarit : rafinoz ... - Poligosaccarit : tinh bt, glixerin, dextrin, xenluloz, axit hialuronic ... c. Lipit trong t bo vi sinh vt thng c 2 nhm: lipit n gin v lipit phc tp (lipoit). - Lipit n gin (este ca glixerin v axit bo): ch yu l triaxinglixerol. - Lipit phc tp: + Photpholipit : ch yu l photphoglixerit ... + Glicolipit : galactozylglixerit, sulfoglucozylglixerit ... D - 2 - Deoxiriboz

65

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

C nhng loi nm men lng lipit cha ti 50 - 60% lipit. Photpholipit kt hp vi protein to thnh lipoprotein. Chng tham gia vo cu trc ca mng t bo cht, mng ti th ... d. Vitamin : C s khc nhau rt ln trong nhu cu ca vi sinh vt. C nhng vi sinh vt t dng cht sinh trng (auxoautotroph) chng c th t tng hp ra cc vitamin cn thit. Nhng cng c nhiu loi vi sinh vt d dng cht sinh trng (auxoheterotroph), chng i hi phi cung cp t hoc nhiu loi vitamin khc nhau. Vai tr ca mt s vitamin trong hot ng sng ca vi sinh vt c hiu tm tt nh sau : Bng 2.6. Vai tr ca vitamin i vi vi sinh vt Vitamin Tiamin (avevrin, B1) Riboflavin (lactoflavin, B2) Axit pantotenic (B3) Dng coenzim Tiamin pirophotphat (TPP) Flavinmononucleotit (FMN), Coenzim A flavin adenin Oxi ho ketoaxit v tham gia vo trao i cht ca axit bo Niaxin (a. nicotinic, Nicotin adenin nicotinamin, B5) Piridoxin piridoxamin, B6) Biotin (B7, H) B9, M, Bc ...) Biotin Axit folic (folaxin, Axit tetrahidrofolic Dinucleotit (NAD) v NADP Chuyn amin, kh amin, kh cacboxyl raxemin ho axit amin Chuyn CO2 v nhm cacboxilic Chuyn n v 1 cacbon Chuyn cacboxilic (Axit B10) Xianocobalamin Metilxianocobalamit Chuyn nhm metyl APAB Axit tetrahidrofolic Chuyn n v 1 cacbon CO2 cc nhm (pirdoxal, Piridoxal photphat Kh hydro v chuyn hydro dinucleotit (FAD) Chc nng Oxi ho v kh cacboxyl cc ketoaxit, chuyn nhm aldeit Chuyn hydro

paraaminobenzoic,

66

L Xun Phng (cobalamin, B12) Axit lipoic Axit ascocbic (Vitamin C) Ecgocanxiferol (Vitamin D2) 1,25 Lipoamit

VI SINH VT HC MI TRNG

Chuyn nhm axyl v nguyn t hydro L cofacto trong hydroxyl ho dihidroxicole- Trao i canxi v photpho

canxiferol

2.1.2. Cc ngun dinh dng chnh ca vi sinh vt 2.1.2.1. Ngun thc n cacbon ca vi sinh vt Cn c vo ngun thc n cacbon m ngi ta chia vi sinh vt thnh cc nhm sinh l sau y: * Nhm 1: T dng - T dng quang nng. Ngun C l CO2, ngun nng lng l nh sng. - T dng ho nng. Ngun C l CO2, ngun nng lng l mt s hp cht v c n gin. * Nhm 2: D dng - D dng quang nng Ngun C l cht hu c ..., ngun nng lng l nh sng, v d vi khun khng lu hunh mu ta. - D dng ho nng: Ngun C l cht hu c, ngun nng lng l t s chuyn ho trao i cht ca cht nguyn sinh ca mt c th khc. V d ng vt nguyn sinh, nm, mt s vi khun.

- Hoi sinh: Ngun C l cht hu c. Ngun nng lng l t s trao i cht ca cht nguyn sinh cc xc hu c. V d nhiu nm, vi khun. - K sinh :

67

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ngun C l cht hu c. Ngun nng lng l ly t cc t chc hoc dch th ca mt c th sng. V d cc vi sinh vt gy bnh cho ngi, ng vt, thc vt. Nh vy l tu nhm vi sinh vt m ngun cacbon c cung cp c th l cht v c (CO2, NaHCO3, CaCO3 ...) hoc cht hu c. Gi tr dinh dng v kh nng hp th cc ngun thc n cacbon khc nhau ph thuc vo 2 yu t : mt l thnh phn ho hc v tnh cht sinh l ca ngun thc n ny, hai l c im sinh l ca tng loi vi sinh vt. Trn th gii hu nh khng c hp cht cacbon hu c no m khng b hoc nhm vi sinh vt ny hoc nhm vi sinh vt khc phn gii. Khng t vi sinh vt c th ng ha c c cc hp cht cacbon rt bn vng nh cao su, cht do, du m, parafin, kh thin nhin. Ngay focmon l mt ho cht dit khun rt mnh nhng cng c nhm nm si s dng lm thc n. Nhiu cht hu c v khng tan c trong nc hoc v c khi lng phn t qu ln cho nn trc khi c hp th, vi sinh vt phi tit ra cc enzim thu phn (amilaza, xenlulaza, pectinaza, lipaza ...) chuyn ho chng thnh cc hp cht d hp th (ng, axit amin, axit bo ...) Ngi ta thng s dng ng lm thc n cacbon khi nui cy phn ln cc vi sinh vt d dng. Cn ch rng ng n nhit cao c th b chuyn ho thnh loi hp cht c mu ti gi l ng chy rt kh hp th. Trong mi trng kim sau khi kh trng ng cn d b axit ho v lm bin i pH mi trng. trnh cc hin tng ny khi kh trng mi trng cha ng ngi ta thng ch hp p lc 0,5 atm (112,50C) v duy tr trong 30 pht. Vi cc loi ng n tt nht l nn s dng phng php hp gin on (phng php Tyndal) hoc lc ring dung dch ng (thng dng nng 20%) bng nn lc hoc mng lc vi khun sau mi dng thao tc v trng b sung vo cc mi trng kh trng. Khi ch to cc mi trng cha tinh bt trc ht phi h ho tinh bt nhit 60 - 700C sau un si ri mi a i kh trng ni hp p lc. Xenluloz c a vo cc mi trng nui cy vi sinh vt phn gii xenluloz di dng giy lc, bng hoc cc loi bt xenluloz (cellulose powder, avicel ...)

68

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khi s dng lipit, parafin, du m ... lm ngun cacbon nui cy mt s loi vi sinh vt phi thng kh mnh cho tng git nh c th tip xc c vi thnh t bo tng vi sinh vt. nui cy cc loi vi sinh vt khc nhau ngi ta dng cc nng ng khng ging nhau. Vi vi khun, x khun ngi ta thng dng 0,5 - 0,2% ng cn i vi nm men, nm si li thng dng 3 - 10% ng. Hu ht vi sinh vt ch ng ho c cc loi ng dng ng phn D. Cng may l phn ln cc ng phn ca ng n trong t nhin u l thuc loi D ch khng phi loi L. Cc hp cht hu c cha c C v N (pepton, nc tht, nc chit ng, nc chit nm men, nc chit i mch, nc chit gi u ...) c th s dng va lm ngun C va lm ngun N i vi vi sinh vt. Phm vi ng ho cc ngun thc n cacbon ca tng loi vi sinh vt c th rt khc nhau. C thc nghim cho thy loi vi khun Pseudomonas cepacia c th ng ho trn 90 loi ngun thc n cacbon khc nhau, trong khi cc vi khun sinh mtan ch c th ng ho c CO2 v vi loi hp cht cha 1C hoc 2C m thi. Vi vi sinh vt d dng ngun thc n cacbon lm c hai chc nng : ngun dinh dng v ngun nng lng. Mt s vi khun d dng, nht l cc vi khun gy bnh sng trong mu, trong cc t chc hoc trong rut ca ngi v ng vt mun sinh trng c ngoi ngun cacbon hu c cn cn phi c cung cp mt lng nh CO2 th mi pht trin c. Trong cng nghip ln men ngun r ng l ngun cacbon r tin v rt thch hp s dng i vi nhiu loi vi sinh vt khc nhau. Bng 2.7. Thnh phn ho hc ca r ng ma v r ng c ci Thnh phn ng tng s Cht hu c khc ng T l % % R ng c ci 48 - 52 12 - 17 R ng ma 48 - 56 9 - 12

69

L Xun Phng Protein (N x 6,25) Kali Canxi Magie Photpho Biotin Axit pantotenic Inozitol Tiamin % % % % % Mg/kg Mg/kg Mg/kg Mg/kg

VI SINH VT HC MI TRNG

6 - 10 2,0 - 7,0 0,1 - 0,5 khong 0,09 0,02 - 0,07 0,02 - 0,15 50 - 110 5000 - 8000 khong 1,3

2-4 1,5 - 5,0 0,4 - 0,8 khong 0,06 0,6 - 2,0 1,0 - 3,0 15 -55 2500 - 6000 khong 1,8

2.1.2.2. Ngun thc n Nit ca vi sinh vt Ngun Nit d hp th nht i vi vi sinh vt l NH3 v NH4+. Trc y c quan im cho rng mt s vi khun khng c kh nng ng ho mui amon. Quan im ny khng ng. Ngy nay ngi ta cho rng tt c cc loi vi sinh vt u c kh nng s dng mui amon. i khi c nhng loi vi sinh vt khng pht trin c trn cc mi trng cha mui amon th nguyn nhn khng phi bn thn gc NH4+ m l chua sinh l do cc mui ny to ra. Sau khi ng ha gc NH4+ trong mi trng s tch lu cc anion v c (SO42-, HPO42-, Cl- ...) v v th m lm h thp rt nhiu tr s pH ca mi trng. Mui amon ca cc axit hu c t lm chua mi trng hn do c lc c s dng nhiu hn (mc du t hn). Ure l ngun thc n nit trung tnh v mt sinh l. Khi b phn gii bi enzim ureaza, ure s gii phng thnh NH3 v CO2. Phn NH3 c vi sinh vt s dng m khng lm chua mi trng nh i vi cc mui amon : NH2 - CO - NH2 + H2O
ureaza

2NH3 + CO2

Nhiu khi nui cy vi sinh vt bng ngun nit l ure ngi ta phi b sung thm mui amon (nh amon sunfat chng hn). S d nh vy l bi v phi c thc n nit d hp th cho vi sinh vt pht trin th mi c th sn sinh ra c ureaza thy phn ure. Cng c loi vi sinh vt s d khng pht trin c trn mi trng ch c ngun thc n nit l mui amon khng phi v khng ng ho c mui ny m l

70

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

do chng i hi phi c cung cp thm mt vi loi axit amin khng thay th no . Mui nitrat l ngun thc n nit thch hp i vi nhiu loi to, nm si v x khun nhng t thch hp i vi nhiu loi nm men v vi khin. Sau khi vi sinh vt s dng ht gc NO3- cc ion kim loi cn li (K+, Na+, Mg2+ ...) s lm kim ho mi trng. trnh hin tng ny ngi ta thng s dng mui NH4NO3 lm ngun nit cho nhiu loi vi sinh vt. Tuy nhin gc NH4+ thng b hp th nhanh hn, ri mi hp th n gc NO3-. Ngun nit c d tr nhiu nht trong t nhin l ngun kh nit t do (N2) trong kh quyn. Chng chim t l rt cao trong khng kh (75,5% theo khi lng hoc 78,16% theo th tch). S lng nit trong lp kh quyn bn trn mi ha t ai nhiu ti 85000 tn, cn tng s nit trong c kh quyn l khong 4.000.000.000.000.000 tn. Trong kh Nit (N2) hai nguyn t N lin kt vi nhau bng 3 dy ni rt bn vng (N N). Nng lng ca 3 dy ni ny cao ti 225 kcal/M. Chnh v vy m N2 rt kh kt hp vi cc nguyn t khc v nit c rt nhiu chung quanh ta m c ngi, c ng vt ln cy trng u lun lun thiu thn thc n nit. Chng hn nh my phn m ho hc, mun lm cho N2 lin kt c vi N2 to thnh NH3 ngi ta phi dng mt nhit l 5000C v mt p sut cao ti 350 atm. a s vi sinh vt khng c kh nng ng ho N2 trong khng kh. Tuy nhin c nhng vi sinh vt c th chuyn ho N2 thnh NH3 nh hot ng xc tc ca mt h thng enzim c tn gi l nitrogenaza. Ngi ta gi cc vi sinh vt ny l vi sinh vt c nh nit (nitrogen - fixing microorganisms) cn qu trnh ny c gi l qu trnh c nh nit (nitrogen fixation). Chng ta s xem xt qu trnh ny mt chng khc. Vi sinh vt cn c kh nng ng ho rt tt nit cha trong cc thc n hu c. Cc thc n ny s va l ngun cacbon va l ngun nit cung cp cho vi sinh vt. Vi sinh vt khng c kh nng hp th trc tip cc protein cao phn t. Ch c cc polipeptit cha khng qu 5 gc axit amin mi c th di truyn trc tip qua mng t bo cht ca vi sinh vt. Rt nhiu vi sinh vt c kh nng sn sinh proteaza xc tc vic thu phn protein thnh cc hp cht phn t thp c kh nng xm nhp vo t bo vi sinh vt.

71

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ngun nit hu c thng c s dng nui cy vi sinh vt l pepton loi ch phm thu phn khng trit ca mt ngun protein no y. Chng khc nhau v lng cha cc loi polipeptit v lng cha axit amin t do. V axit amin ngi ta nhn thy c th c ba quan h khc nhau i vi tng loi vi sinh vt. C nhng loi vi sinh vt khng cn i hi phi c cung cp bt k loi axit amin no. Chng c kh nng tng hp ra ton b cc axit amin m chng cn thit t NH4+ v cc cht hu c khng cha nit. Ngi ta gi nhm vi sinh vt ny l nhm t dng amin. C nhng loi vi sinh vt ngc li bt buc phi c cung cp mt hoc nhiu axit amin m chng cn thit. Chng khng c kh nng t tng hp ra c cc axit amin ny. Ngi ta gi chng l nhm d dng amin. Loi th ba l loi cc vi sinh vt khng c cc axit amin trong mi trng vn pht trin c, nhng nu c mt mt s axit amin no th s pht trin ca chng s c tng cng hn nhiu. Nhu cu v axit amin ca cc loi vi sinh vt khc nhau l rt khc nhau. Trong khi cc loi ng vt khc nhau rt xa thng cng ch c nhu cu ging nhau v cc axit amin th gia cc loi vi sinh vt rt ging nhau v hnh thi v rt gn nhau v v tr phn loi li c th i hi rt khc nhau v cc axit amin. Cc axit amin m c th sinh vt i hi phi c cung cp (cng tc l cc axit amin m c th sinh vt khng t tng hp c) gi l cc axit amin khng thay th. Danh sch cc axit amin khng thay th i vi mi loi sinh vt c gi l aminogram ca loi y. Aminogram ca vi sinh vt rt khc nhau. Nhiu loi vi khun tu thuc nhm d dng amin nhng ch i hi 1 - 2 loi axit amin no . Trong khi c loi vi sinh vt nu khng c cung cp y 17 - 18 loi axit amin th khng th pht trin c. Khng c cc axit amin khng thay th chung cho tt c cc vi sinh vt. Ci l cn thit vi loi vi sinh vt ny c th l hon ton khng cn thit i vi loi vi sinh vt khc. i vi a s cc loi vi khun ngi ta thng nui cy c thnh phn nh sau : Pepton Cao tht NaCl Nc ct 5g 3g 8g 1000 ml

72

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nu lm mi trng c th b sung thm 15 - 20g thch (tu theo cht lng ca thch). Tuy vy c nhng vi sinh vt nui cy c ta phi chun b mi trng vi rt nhiu thnh phn khc nhau. Cc ng phn axit amin dy D thng khng c vi sinh vt hp th. Chng thng manh tnh c tnh i vi t bo. Ngi ta bit cc D - axit amin c th c mt trong mt s loi cht khng sinh (nh gramixidin, polimixin, actonomixin ...). Ch c mt s loi nm mc c cha enzim raxemaza mi c kh nng chuyn ho D axit amin thnh L -axit amin. tm hiu mi quan h vi axit amin ca mt chng vi sinh vt no trc ht ngi ta cy chng vi sinh vt ny ln mt mi trng dinh dng c ngun Nit duy nht l mui amon. Nu chng pht trin c th chng t chng thuc nhm t dng amin. Nu chng khng pht trin c v sau khi b sung hn dch axit amin (dch thu phn cazein c trn thm triptophan) li pht trin tt chng t chng thuc nhm d dng amin. Nu b sung hn dch axit amin ri m chng vn khng pht trin c th phi tm xem cn nhng nhu cu no khc cha c p ng (v ngun cacbon, v vitamin, v cht khong, v pH, v th xi ho kh ca mi trng). Mun bit r mi quan h ca mt chng vi sinh vt vi tng loi axit amin ring bit, ngi ta phi s dng nhng mi trng c cha y ngun thc n cacbon, khong, vitamin ( dng ho cht tinh khit) nhng khng cha axit amin. Ln lt b sung tng loi axit amin vo mi trng v theo di nh hng ca chng i vi s pht trin ca chng vi sinh vt ny. Cng c th da vo mi trng mt hn dch y cc axit amin v cc hn dch loi b m cch phn bit tng axit amin mt. Theo di s pht trin ca vi sinh vt s xc nh c nhu cu ca chng i vi tng loi axit amin. Kt qu thc nghim trnh by trong bng di y cho thy trong s cc vi sinh vt d dng amin tu loi, thm ch tu tng typ khc nhau, m c nhng mi quan h rt khc nhau i vi cc axit amin. Ni chung cc vi khun gy bnh, vi khun gy thi, vi khun lactic (sng trong sa) ... thng i hi phi c cung cp nhiu axit amin c sn. Cc loi vi khun thng sng trong t (Azotobacter, Clostridium pasteurianum, cc vi khun t dng ho nng ...) c kh nng t tng hp tt c cc axit amin cn thit i vi chng. Nm

73

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

mc, nm men v x khun cng thng khng i hi cc axit amin c sn. Tuy nhin s c mt ca cc axit amin trong mi trng s lm nng cao tc pht trin ca chng.

74

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bng 2.8. Mi quan h ca VSV vi cc axit amin khc nhau


LOI SINH VT Loi axit amin Staphyng vt c v lococcus gy tan mu Lactobacterium casei Streptococc us faecalis HY PW8 Corynebacterium diphtheria Staphytococcus aureus

Lizin Acginin Histidin Phenylatanin Tirozin Triptophan Prolin Glixin Alanin Valin Lxin Izolxin Xerin Treonin Xixtein Metionin Axit asparaginic Axit glutamic

+ (+) + + + + + + + + -

+ + + + + + + + + + + + + + + + + -

(+) + (+) + + + (+) + + (+) + (+) + (+) + +

+ + (+) + + + + + + + (+) + +

+ + + + + + + +

+ + + + +

+ + -

Ghi ch :

+ (+)

: Cn thit : Khng cn thit : C tc dng kch thch

75

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nhiu loi vi sinh vt c kh nng dng mt loi axit amin no lm ngun thc n nit duy nht. Chng s phn gii axit amin ny thnh NH3 ri sau t tng hp nn hng lot cc axit amin khc. C nhng chng vi sinh vt biu hin mi quan h rt mt thit gia nng ca mt axit amin no trong mi trng v mc pht trin ca chng. Ngi ta gi chng l nhng vi sinh vt ch th v dng chng trong vic nh lng axit amin. 2.1.2.3. Ngun thc n khong ca vi sinh vt Khi s dng cc mi trng thin nhin nui cy vi sinh vt ngi ta thng khng cn thit b sung cc nguyn t khong. Trong nguyn liu dng lm cc mi trng ny (khoai ty, nc tht, sa, huyt thanh, peptn, gi u ...) thng c cha cc nguyn t khong cn thit i vi vi sinh vt. Ngc li khi lm cc mi trng tng hp (dng nguyn liu l ho cht) bt buc phi b sung cc nguyn t khong cn thit. Nhng nguyn t khong m vi sinh vt i hi phi c cung cp vi liu lng ln c gi l cc nguyn t i lng. Cn nhng nguyn t khong m vi sinh vt ch i hi vi nhng liu lng rt nh c gi l cc nguyn t vi lng. Nng cn thit ca tng nguyn t vi lng trong mi trng thng ch vo khon 10-6 - 10-8M. Hm lng cc cht khong cha trong nguyn sinh cht vi sinh vt thng thay i tu loi, tu giai on pht trin v tu iu kin nui cy. Thnh phn khong ca t bo cc loi vi sinh vt khc nhau thng l chnh lch nhau rt nhiu. Chng hn c nghin c (Mesrobiana v Peuneska, 1963) cho bit thnh phn khong mt s vi khun gy bnh nh sau (% cht khong) : P2O5 K2O SO3 CaO 4,93 - 74,38 2,4 - 39,8 0,5 - 28,8 0,3 - 14,0 Na2O Cl MgO 0,2 - 28,08 0,03 - 43,69 0,12 - 12,0

Nhu cu ca vi sinh vt cng khng ging nhau i vi tu loi, tu giai on pht trin. Ngi ta nhn thy nng cn thit v cc mui khong i vi vi khun, nm v x khun thng thay i trong cc phm vi sau y :

76

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bng 2.9. Nng cn thit v mui khong ca vi sinh vt Mui khong K2HPO4 KH2PO4 MgSO4. 7H2O MnSO4. 4H2O FeSO4. 7H2O Na2MO4 ZnSO4 . 7H2O CoCl2 CaCl2 CaSO4. 5H2O Nng cn thit (g/l) i vi vi khun 0,2 - 0,5 0,2 - 0,5 0,1 - 0,2 0,005 - 0,01 0,005 - 0,01 0,001 - 0,05 ti 0,03 0,01 - 0,03 0,001 - 0,005 i vi nm v x khun 1-2 1-2 0,2 - 0,5 0,02 - 0,1 0,05 - 0,02 0,01 - 0,02 0,02 - 0,1 ti 0,06 0,02 - 0,1 0,01 - 0,05

Thnh phn mi trng c th thay i tu theo mt s tnh ton no sao cho nng chung ca mi cation hoc mi anion ph hp vi s lng nu ln trong bng ni trn. - P bao gi cng chim t l cao nht trong s cc nguyn t khong ca t bo vi sinh vt (nhiu khi P chim n 50% so vi tng s cht khong). P c mt trong cu to ca nhiu thnh phn quan trng ca t bo (axit nucleic, photphoprotein, photpholipit, nhiu coenzim quan trng nh ADP, ATP, UDP, UTP, XDP, XTP, NAD, NADP, Flavin ... ; mt s vitamin nh tiamin, biotin ...) m bo ngun dinh dng photpho, ngi ta thng s dng cc loi photphat v c. Vic b sung photphat (nht l photphat kali) vo cc mi trng dinh dng ngoi tc dng cung cp P cn c tc dng to ra tnh m ca mi trng. Vi cc t l thch hp hn hp mui KH2PO4 v K2HPO4 c th to ra nhng mc pH n nh trong khong pH = 4,5 - 8,0 trong mi trng axit K2HPO4 s to ra ion H+ : HPO42- + H2O H2PO4H2PO4- + OHHPO42- + H+

77

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- S cng l mt nguyn t khong quan trng trong t bo vi sinh vt. S cmt trong mt s axit amin (xixtin, xixtein, metionin), mt s vitamin (biton, tiamin ...). xixtin, xixtein v mt tripeptit l glutation khng nhng tham gia vo cu trc protein m cn c vai tr quan trng trong cc qu trnh oxi ho kh. Vic chuyn nhm sunphidrin thnh nhm disunphit c vai tr rt ln trong qu trnh chuyn in t t nguyn liu h hp n oxi phn t. 2RSH RS - SR + 2H Cc hp cht hu c c cha lu hunh dng oxi ho thng c tc dng c i vi t bo vi sinh vt (c th k ti trng hp streptoxit v cc sunphamit khc). Trong khi cc mui sunphat v c vi nguyn t lu hunh cng trng thi oxi ho th li c c th vi sinh vt ng ho rt tt. Mt s vi sinh vt c th dng c S2O32- (tiosunphat) lm ngun thc n lu hunh. Mt s vi sinh vt khc li i hi cc thc n cha lu hunh dng kh (H2S, xixtin, xixtein ...) - Fe l nguyn t rt cn thit gip vi sinh vt c th tng hp mt s men loi pocphirin cha st (nh xitocrom, xitocromoxidaza, peroxidaza, catataza ...). Nguyn t nit ca 4 nhn piron nh cc lin kt ho hc thng thng l cc lin jt ho hc ph. Mt s vi sinh vt t dng quang nng cn s dng st tng hp ra cc sc t quang hp c cu trc pocphirin (clorophin, bacterioclorophin). - Mg l nguyn t c vi sinh vt i hi cng vi lng kh cao (10-3 - 104

M). Mg mang tnh cht mt cofacto, chng tham gia vo nhiu phn ng enzim c

lin quan n cc qu trnh photphoryl ho (chuyn H3PO4 t mt hp cht hu c ny sang mt hp cht hu c khc). Mg2+ c th lm hot ho cc hexokinaza, ATP-aza, pirophotphataza, photphopheraza, transaxetylaza, photphoglucomutaza, cacboxylaza, enolaza, cc men trao i protein, cc men oxi ho kh ca chu trnh Krebs (tt c khong trn 80 enzim khc nhau). Mg2+ cn c vai tr quan trng trong vic lm lin kt cc tiu phn riboxom vi nhau. - Ca mc du l nguyn t t tham gia vo vic xy dng nn cc hp cht hu c nhng n c vai tr ng k trong vic xy dng cc cu trc tinh vi ca t bo. Canxi ng vai tr cu ni trung gian gia nhiu thnh phn quan trng ca t bo sng (nh gia ADN v protein trong nhn, gia cc nucleotit vi nhau, gia ARN v protein trong riboxom). Canxi rt cn thit i vi vic hnh thnh cc cu trc khng gian n nh ca nhiu bo quan nh riboxom, ti th, nhn ...

78

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Zn cng l mt cofacto tham gia vo nhiu qu trnh enzim. Zn c tc dng ng k trong vic hot ho cc enzim nh cacboanhidraza, enolaza, photphataza kim, pirphtphataza, lxitinaza .. - Mn c cha trong mt s enzim h hp. Mn cng c vai tr quan trng trong vic lm hot ho mt s enzim nh photphomonoesteraza, cacboxylaza, ATP-aza, hidroxylamin reductaza, acginaza, aminopeptidaza, enolaza, photphoglucomutaza ... Vic hot ho cc enzim khng phi lc no cng mang tnh cht c hiu. Ly v d nh enzim izoxitratliaza (tch t vi khun Pseudomonas aeruginosa) c th c hot ho bi nhiu ion khc nhau (Mg2+, Mn2+, Fe2+ hoc Co2+). C trng hp mt ion kim loi ny li c tc dng i vi mt ion kim loi khc. Chng hn ion Na+ c th lm c ch s pht trin ca vi khun Lactobacillus casei nhng tc dng c ch ny c th b mt i nu b sung thm vo mi trng cc ion K+ chc rng c s cnh tranh gia hai ion ny trong vic lin kt vi cc enzim hoc coenzim. Cng c nhng nguyn t ho hc ta cha hiu r v vai tr sinh l ca chng. Trong s cc nguyn t ny phi k n Kali. - K l nguyn t chim mt t l kh cao trong thnh phn khong ca t bo vi sinh vt, nhng cho n nay ngi ta cha thy Kali tham gia vo bt k thnh phn no ca nguyn sinh cht, cng cha tm thy bt k enzim no c cha K. Ngi ta nhn thy Kali thng tn ti trong dng ion K+ mt ngoi cu trc t bo. Kali lm tng ngm nc ca cc h thng keo do nh hng n cc qu trnh trao i cht, nht l cc qu trnh tng hp. Kali c th cn tham gia vo qu trnh tng hp mt s vitamin (nh tiamin ...) v c nhng nh hng ng k n qu trnh h hp ca t bo vi sinh vt. - Na v Cl cng l cc nguyn t m nhiu vi sinh vt i hi vi lng khng nh, nhng cho n nay ngi ta vn cn bit rt t v vai tr sinh l ca chng. Hm lng Na v Cl c bit cao trong t bo cc vi sinh vt a mn sng trong nc bin, t vng ven bin hoc sng trn cc loi thc phm p mn. Cc vi sinh vt c th c chia thnh 3 nhm : nhm a mn, thch hp pht trin trn mi trng cha 2 5% (khi lng : th tch) NaCl, nhm a mn va, thch hp pht trin trn mi trng cha 5 - 20% NaCl v nhm a mn cao, thch hp pht trin trn mi trng cha n 20 - 30% NaCl.

79

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bnh thng khi nui cy vi sinh vt, ngi ta khng cn b sung cc nguyn t vi lng. Nhng nguyn t ny thng c sn trong nc my, trong cc ho cht dng lm mi trng hoc c ln ngay trong thu tinh ca cc dng c nui cy. Trong mt s trng hp c th ngi ta phi b sung cc nguyn t vi lng vo mi trng nui cy vi sinh vt. Chng hn b sung Zn vo cc mi trng nui cy nm mc, b sung Co vo cc mi trng nui cy vi sinh vt tng hp vitamin B12, b sung B v Mo vo mi trng nui cy cc vi sinh vt c nh m ... S tn ti mt cch d tha cc nguyn t khong l khng cn thit v c th dn n nhng nh hng xu. Chng hn vic tha P c th lm gim thp hiu sut tch lu mt s cht khng sinh, tha Fe s lm cn tr qu trnh tch lu vitamin B2 hoc vitamin B12. 2.1.2.4. Nhu cu v cht sinh trng ca vi sinh vt Vn mt s vi sinh vt mun pht trin cn phi c cung cp nhng cht sinh trng no tht ra c L. Pasteur pht hin t khong cc nm 1859 1864. Pasteur nui cy vi sinh vt trn cc mi trng cha thc n cacbon (ng, ru, axit hu c), mui amon v mt s mui khong khc. ng nhn thy vi sinh vt pht trin rt yu. Nhng nu b sung thm mt t nc chit cc nguyn liu thin nhin vo cc mi trng ni trn th s pht trin ca vi sinh vt s tng ln rt nhiu. V bn cht th hin nay ta xc nh c phn ln cc vitamin l nhng thnh phn ca coenzim. Nhng hp cht hu c c bn cht phi protein tham gia vo nhng bin i do enzim xc tc vi tnh cht l nhng yu t ph hp khng th thiu c. Tuy nhin, khi nim cht sinh trng i vi vi sinh vt khng hon ton ging nh khi nim vitamin i vi c th ngi v ng vt. i vi vi sinh vt th cht sinh trng l mt khi nim rt linh ng. N ch c ngha l nhng cht hu c cn thit i vi hot ng sng m mt loi vi sinh vt no khng t tng hp c ra chng t cc cht khc. Tu thuc vo kh nng sinh tng hp ca tng loi vi sinh vt m cng mt cht c th l hon ton khng cn thit (nu vi sinh vt ny t tng hp n) c th l c tc dng kch thch sinh trng (nu vi sinh vt no t tng hp c nhng nhanh chng tiu th ht) hoc c th l rt cn thit i vi qu trnh sinh trng pht trin, ging nh l trng hp cc vitamin i vi ngi v ng vt (nu vi sinh vt ny hon ton khng c kh nng t tng hp c ra n).

80

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nh vy l nhng cht c coi l cht sinh trng ca loi vi sinh vt ny hon ton c th khng phi l cht sinh trng i vi mt loi vi sinh vt khc. Hu nh khng c cht no l cht sinh trng chung i vi tt c cc loi vi sinh vt. c im ca mi trng sng mt mt nh hng n kh nng tng hp cht sinh trng ca vi sinh vt, mt khc nh hng n c im trao i cht ca chng. Chnh thng qua cc nh hng ny m mi trng sng ca tng loi vi sinh vt gp phn quyt nh nhu cu ca chng v cc cht sinh trng. Khi sng lu di trong cc mi trng thiu cc cht sinh trng, vi sinh vt s dn dn to ra c kh nng t tng hp cc cht sinh trng m chng cn thit. Mt khc do sng trong cc iu kin mi trng khc nhau, cc loi vi sinh vt s c th c nhng kiu trao i cht khc nhau cng c ngha l i hi cc h thng enzim khc nhau (do i hi cc cht sinh trng khc nhau). Vic mt loi vi sinh vt khng i hi mt cht sinh trng no c th do hai nguyn nhn : mt l vi sinh vt ny khng t tng hp ra c cht sinh trng , hai l trong qu trnh trao i cht ca loi vi sinh vt ny khng c s tham gia ca loi coenzim cha cht sinh trng . Cng mt loi sinh vt nhng nu nui cy trong cc iu kin khc nhau cng c th c nhng nhu cu khc nhau v cht sinh trng. Chng hn nm mc Mucor rouxii c chng minh l ch cn biotin v tiamin khi pht trin trong iu kin k kh. Khi nui cy trong iu kin hiu kh, chng s t tng hp ra c cc cht sinh trng ny. iu kin pH v nhit ca mi trng nhiu khi cng nh hng r rt n nhu cu v cht sinh trng ca vi sinh vt. S c mt ca mt s cht dinh dng c khi cng nh hng n nhu cu v cht sinh trng ca vi sinh vt. Chng hn vic i hi axit pantotenic ca mt s vi sinh vt (v d vi khun bch hu Corynebacterium diphtheriae) c th tho mn khi ch cn cung cp cho chng alanin. Chng c th t tng hp c axit pnatonic m nh chng ta bit axit pnatotenic cu to t axit pnatonic v -alanin. Nhng sinh vt no c th t tc v mt cht sinh trng c gi l cc vi sinh vt t dng cht sinh trng, cn ngc li nhng vi sinh vt i hi phi c cunh cp mt hoc nhiu cht sinh trng c gi l cc vi sinh vt d dng cht sinh trng. Hoc c th dng thm mt khi nim khc l : Tt c cc vi sinh vt d dng amin v d dng cht sinh trng c xp chung vo nhm dinh dng cht sinh trng cn tt c cc vi sinh vt c th pht trin c m khng cn i

81

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

hi bt k mt axit amin hoc mt cht sinh trng no th c xp vo nhm nguyn sinh dng. Thng thng cc cht c coi l cht sinh trng i vi mt loi no c th thuc v mt trong cc loi sau y : cc gc kim purin, pirimidin v cc dn xut ca chng, cc axit bo v cc thnh phn ca mng t bo, cc vitamin thng thng ... 2.1.3. Cc kiu dinh dng vi sinh vt Vi sinh vt c th s dng cc ngun c cht rt khc nhau tn ti v pht trin. Bi vy c rt nhiu kiu dinh dng khc nhau da vo ngun cht dinh dng hoc da vo kiu trao i nng lng. 2.1.3.1. Da vo ngun cht dinh dng + Ngun dinh dng cacbon a. T dng cacbon : Cc vi sinh vt thuc kiu dinh dng ny c kh nng ng ho CO2 hoc cc mui cacbonat to nn cc hp cht cacbon hu c ca c th. Mt s loi nh vi khun nitrat ho ch c th sng trn ngun cacbpn v c l CO2 hoc mui cacbonat gi l t dng bt buc. Mt s c kh nng sng trn ngun cacbon v c hoc hu c gi l t dng khng bt buc. b. D dng cacbon Cc vi sinh vt thuc kiu dinh dng ny khng c kh nng ng ho cc hp cht cacbon v c nh CO2, mui cacbonat. Ngun dinh dng cacbon bt buc i vi chng phi l cc hp cht hu c, thng l cc loi ng n. Nhm ny li c chia lm 2 nhm da vo nhu cu cc cht hu c : nhm Protptroph ch yu cu mt ngun ng duy nht v cc loi mui khong. Nhm Auxotroph ngoi ng v cc loi mui khong cn i hi cc cht sinh trng nht nh nh vitamin, axit amin hay cc baz purin hoc purimidin. + Ngun dinh dng nit : c. T dng amin Cc vi sinh vt thuc nhm t dng amin c kh nng t tng hp cc axit amin ca c th t cc ngun nit v c hoc hu c, cc mui amon ca axit hu c thch hp hn mui amn ca axit v c. V cc mui amn v c, sau khi phn NH4+ c vi sinh vt hp th, phn anion cn li nh SO42-, Cl- s kt hp vi ion H+ c trong mi trng to thnh cc axit lm cho pH mi trng gim xung. Thuc

82

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhm t dng amin bao gm mt s nhm nh nhm vi khun c nh nit, nhm vi khun amn ho, nitrat ho v.v... d. D dng amin Cc vi sinh vt thuc kiu dinh dng ny khng c kh nng t tng hp cc axit amin cho c th m phi hp th cc axit amin c sn t mi trng. Thuc nhm ny gm c cc vi khun k sinh v cc vi khun gy thi ho kh. Chng c kh nng tit ra men poteaza phn hu phn t protein thnh cc axit amin ri hp th vo t bo. 2.1.3.2. Da vo ngun nng lng Da vo ngun nng lng ngi ta cn chia cc kiu dinh dng ca vi sinh vt ra cc loi sau : + Dinh dng quang nng (quang dng) Vi sinh vt thuc nhm ny c kh nng s dng trc tip nng lng ca nh sng mt tri. Thuc nhm ny li c 2 nhm nh : a. Dinh dng quang nng v c : cn gi l t dng quang nng. Vi sinh vt thuc nhm ny c kh nng dng cc cht v c ngoi bo lm ngun cung cp electron cho qu trnh to nng lng ca t bo. Thuc nhm ny bao gm cc loi vi khun lu hunh. Chng s dng cc hp cht lu hunh lm ngun cung cp electron trong cc phn ng to thnh ATP ca c th. b. Dinh dng quang nng hu c : Vi sinh vt thuc nhm ny c kh nng dng cc cht hu c lm ngun cung cp eletron cho qu trnh hnh thnh ATP ca t bo. Vi sinh vt thuc c 2 nhm trn u c sc t quang hp, chnh nh sc t quang hp m vi sinh vt thuc nhm ny c kh nng hp thu nng lng mt tri, chuyn ho thnh nng lng ho hc tch lu trong phn t ATP. Sc t quang hp vi khun khng phi clorofil nh cy xanh m bao gm nhiu loi khc nhau nh Bacterilchlorifil a, b, c, d ... mi loi c mt ph hp th nh sng ring. + Dinh dng ho nng (ho dng) Vi sinh vt thuc kiu dinh dng ho nng c kh nng s dng nng lng cha trong cc hp cht ho hc c trong mi trng to thnh ngun nng lng ca bn thn. c. Dinh dng ho nng v c

83

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi sinh vt thuc kiu dinh dng ho nng v c cn gi l nhm t dng ho nng. N c kh nng s dng nng lng sinh ra trong qu trnh xy ho mt cht v c no ng ha CO2 trong khng kh to thnh cc cht hu c ca t bo. Trong trng hp ny cht cho eletron l cht v c, cht nhn eletron l oxy hoc mt cht v c khc. Trong s cc vi khun ho kh thuc nhm ny c Nitrosomonas, Nitrobacter, Thiobacillus ..., vi khun k kh gm c : Thiobacillus denitrificant, Micrococcus denitroficans ... d. Dinh dng ho nng hu c Vi sinh vt thuc kiu dinh dng ny cn gi l nhm d dng ho nng. Chng s dng hp cht hu c trong mi trng lm c cht oxy ho sinh nng lng. Trong trng hp ny, cht cho eletron l cht hu c. Cht nhn eletron o nhng vi sinh vt ho kh l oxy, nhng vi sinh vt k kh l cht hu c hoc v c. trng hp cht nhn eletron l cht hu c ngi ta thng gi l qu trnh ln men. Trng hp cht nhn eletron l cht v c ngi ta mi ch pht hin 2 loi vi khun : vi khun phn natri ho, cht nhn in t l NO3-, vi khun phn sunfat ho cht nhn in t l SO42-. Hai trng hp ny cn gi l h hp nitrat v h hp sunfat. Bng 2.10. Cc kiu dinh dng vi sinh vt Ngun Kiu dinh dng Ngun nng lng cacbon ch yu 1. Quang t dng nh sng 2. Quang d dng 3. Ho t dng nh sng CO2 Cht hu c To, cc vi khun quang hp Vi khun ta, vi khun lc Cht v c (NH4+, NO2-, CO2 H2, H2S, Fe ..) 4. Ho d dng Cht hu c Cht hu c
2+

V d

Vi khun nitrat ho, vi khun xi ho lu hunh, vi khun hir ... Hu ht vi sinh vt

2.1.4. C ch vn chuyn thc n vo t bo vi sinh vt

84

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trong qu trnh sng vi sinh vt thng xuyn hp th cc cht dinh dng t mi trng v thi cc sn phm trao i cht vo mi trng. Mng t bo cht chnh l ni iu chnh s ra vo ca cc cht khc nhau. C hai c ch chnh trong vic vn chuyn cc cht qua mng. 1. Khuch tn n gin: Cc cht i qua mng theo c ch ny da trn s chnh lch nng hoc s chnh lch in th gia hai pha ca mng. S khuch tn ny khng cn n nng lng ca t bo. Ch c mt s cht i qua mng theo c ch ny: nc, O2, CO2, axit bo v mt s cht tan trong lipit. 2. Khuch tn xc tin: Tc l vn chuyn nh Pecmeaza: Theo c ch vn chuyn ny, cc cht i qua mng phi c lin kt vi phn t vn chuyn gi l Pecmeaza c bn cht protein. C hai loi vn chuyn nh Pecmeaza: a. Vn chuyn th ng: Kiu vn chuyn ny khng tiu tn nng lng ca t bo. Cc cht ho tan (S) lin kt thun nghch vi phn t Pecmeaza (P) thnh phc hp cht ho tan Pecmeaza, PS phc hp ny i qua mng nh s chnh lch nng ca cht ho tan . Kiu vn chuyn ny cn gi l vn chuyn "xui dng". Trong s vn chuyn th ng P c di ng thun nghch hoc dng n c (P) hoc dng phc hp vi S (PS), hng di chuyn ca S ph thuc vo nng ca S hai pha ca mng. b. Vn chuyn ch ng Kiu vn chuyn ny cn c nng lng ca t bo, n din ra theo kiu "ngc dng"; Nng lng tiu th do ATP hnh thnh trong meazoxom hoc t bo cht cung cp nng lng chuyn ho n. Mt Pecmeaza c th lm c hai nhim v vn chuyn ch ng v vn chuyn th ng, tu theo s c mt hay vng mt ca ATP. Trong s vn chuyn ch ng c ATP cung cp nng lng P b chuyn thnh dng Pi bt hot pha bn trong mng c i lc rt thp i vi S. Sau khi S c tch khi phc hp PS v c chuyn vo t bo cht Pi li c chuyn thnh P hot ng pha ngoi ca mng nh mt phn ng cung cp nng lng no .

85

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Pha trong Vn chuyn th ng S Vn chuyn ch ng ATP Pv + ADP S P: Pecmeaza S: Cht c vn chuyn Pv: Phophat v c P=P

Mng Pha ngoi P PS Pi PO PS p

Pi: Hot ho li

86

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trong t bo

Ch thch: Nng cht cn vn chuyn ngoi t bo hnh (a) nh hn nhiu so vi hnh (b), nhng do s lng protein vn chuyn tng i n nh do hiu sut vn chuyn nh nhau.

Hnh (a) Hnh (b)


Hnh 2.1. Qu trnh khuch tn xc tin

Mng Ngoi t bo Trong t bo Mng Ngoi t bo 87

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 2.2. Vi khun sn sinh enzim phn gii cc thc n hu c cao phn t trc khi hp th

88

L Xun Phng
Khuch tn n gin

VI SINH VT HC MI TRNG Trn mng

Hnh 2.3. Bn kiu vn chuyn cht dinh dng vo t bo Ch thch v kiu vn nhm: khc vi kiu vn chuyn ch ng ch cht ho tan trc v sau qu trnh chuyn vn c bin i kt cu (HPr - heat - stable carrier protein - protein vn chuyn bn nhit, PEP = photphoenolpiruvat, PA - axit piruvic)

89

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2.2. TRAO I CHT V TRAO I NNG LNG CA VI SINH VT Trao i cht l qu trnh hp thu thc n t mi trng vo c th, ch bin n thnh cc cht ca c th v thi cc sn phm cui cng ra mi trng. Qu trnh hp thu cc cht dinh dng gi l qu trnh dinh dng. Qu trnh ch bin cc cht dinh dng thnh cc cht ca c th gi l qu trnh ng ho. Qu trnh phn hu cc thnh phn ca c th gi l qu trnh d ho. Qu trnh oxy ho cc cht dinh dng to ra nng lng c gi l qu trnh trao i nng lng. V vi sinh vt khng c m d tr nn chng phi oxy ho trc tip cc cht dinh dng to ra nng lng. Trao i cht v trao i nng lng lin quan cht ch vi nhau. C th vi sinh vt mun to ra nng lng hot ng sng phi da vo ngun dinh dng c hp thu do qu trnh trao i cht. Qu trnh trao i cht thc hin c l nh vo nng lng ca t bo. Hai qu trnh ny c nhng c trng ring bit tu theo c im sng ca tng nhm vi sinh vt. - Nhm sinh dng quang nng c kh nng s dng trc tip nng lng ca nh sng mt tri ng ho CO2 to thnh cht hu c ca c th. - Nhm dinh dng ho nng v c s dng nng lng sinh ra trong qu trnh oxy ho mt cht v c no ng ho CO2 trong khng kh. - Nhm dinh dng ho nng hu c s dng cht hu c lm cht xy ho sinh nng lng. Trong nhm ny, nhm ho kh c qu trnh xy ho nng lng km theo vic lin kt vi xy ca khng kh.
Nguyn liu xy dng Nguyn liu nng lng Cc cht dinh dng hu c + H20 Oxy khng kh Sinh khi H20 CO2

90

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nhm k kh c qu trnh xy ho sinh nng lng khng km theo vic lin kt vi xy ca khng kh (cht nhn in t khng phi l oxy m l mt cht hu c hoc mt cht v c). Trng hp cht nhn in t l cht hu c.
Nguyn liu xy dng Sinh khi Cc sn phm trao i cht

Cc cht dinh dng hu c + H20 Nguyn liu nng lng

Sinh khi

Trng hp cht nhn in t l cht v c.


NO3 H hp Nitrat N2 Cht cho Hydro SO4 H hp Sulphat H2S

Nng lng gii phng ra t cc phn ng oxy ho trong cc qu trnh trn c gi li trong mt s hp cht giu nng lng ca t bo, ph bin nht l ATP. Nng lng trong phn t ny c tch lu lin kt cao nng gia P v O (Bi vy cn gi l qu trnh photphoryl ho). Khi cn n nng lng, ATP c oxy ho gii phng nng lng. Nh trn l nhng khi nim c bn nht v cc qu trnh trao i cht v trao i nng lng vi sinh vt. c c hai qu trnh ny phi c qu trnh dinh dng. Tt c cc qu trnh trn l c s vi sinh vt hc ca cc qu trnh chuyn ho vt cht trong cc mi trng t nhin. Nh s chuyn ho vt cht m s cn bng vt cht c gi vng. T c c s cn bng sinh thi trong mi trng t nhin.

91

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ng ho nh sng

D ho Chuyn ng

Oxy ho cc hp cht ho hc

Nhit

Hnh 2.4. Bin dng nng lng vi khun Bng 2.11. Cc dng chuyn ho chnh Cht cho Hydro Cht nhn Hydro Oxy (H hp) Cht v c Ho dng v c Nhm 1 Ho dng v c hiu kh Cht hu c Ho dng hu c Nhm 3 Ho dng hu c hiu kh Cht v c (H hp hiu kh) Nhm 2 Ho dng v c ym kh Nhm 4 Ho dng hu c ym kh Nhm 5 C kh nng ln men (Ln men) Hp cht hu c

92

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bng 2.12. Cc dng dinh dng chnh ca vi sinh vt CC DNG DINH DNG CHNH Vi sinh vt t dng, quang hp v c NGUN NNG LNG HYDRO/ IN T, CACBON Nng lng nh sng Cht v c cho hydro/ in t Ngun cacbon l CO2 Vi sinh vt d dng, quang hp hu c Nng lng nh sng Cht hu c cho hydro/ in t Ngun ccbon hu c (CO2 c th c s dng) Vi sinh vt t dng, ho dng v c Ngun nng lng ho hc (v c) Cht v c cho hydro/ in t Ngun cacbon l CO2 Vi sinh vt t dng, ho dng hu c Ngun nng lng ho hc (hu c) Cht hu c cho hydro/ in t Ngun cacbon hu c To Vi khun ta v lc s dng S Vi khun lam Vi khun ta khng s dng c lu hunh Vi khun lc khng s dng c lu hunh Vi khun oxy ho lu hunh Vi khun oxy ho hydro Vi khun nitrit ho Vi khun st Nguyn sinh ng vt Myctes a s cc vi sinh vt khng quang hp VI SINH VT - I DIN

93

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2.3. NH HNG CC YU T BN NGOI N HOT NG CA VI SINH VT Trong qu trnh pht trin v sinh sn vi sinh vt chu tc ng ca nhiu yu t bn ngoi. Ta c th chia s tc ng nh sau: - nh hng cc yu t l hc - nh hng cc yu t ho hc - nh hng cc yu t sinh hc 2.3.1. nh hng ca nhng yu t l hc 2.3.1.1. nh hng ca nhit pht trin mi mt sinh vt pht trin trong mt khong nhit nht nh. Ngoi khong nhit ra vi sinh vt s b hn ch s pht trin. Trong nhiu ti liu cho thy rng nhiu vi sinh vt c th pht trin trong khong nhit di -180 1400C. Tu theo mc chu nhit ca chng m ngi ta c mt s khi nim nh sau: - Nhit ti u: L nhit vi sinh vt pht trin thun li nht. - Nhit cao nht: L mc nhit gii hn ti a. vi sinh vt vn pht trin nhng ht sc chm v yu. Nu qu gii hn th vi sinh vt s b tiu dit. - Nhit thp nht: l mc nhit thp m vi sinh vt vn tn ti, pht trin rt yu. Nu qu mc vi sinh vt s b tiu dit. Phn ln vi sinh vt gy bnh pht trin tt nhit 35 - 370C. Mt s nm men v nm mc nui cy trong phng th nghim pht trin tt 26 - 320C. Nhit thng gy cho vi sinh vt nhng chiu hng sau. i vi nhit thp thng khng gy cht vi sinh vt ngay m n tc ng ln kh nng chuyn ho cc hp cht, lm c ch hot ng ca cc h enzym, lm thay i kh nng trao i cht ca chng, v th lm vi sinh vt mt kh nng pht trin v sinh sn. Nhiu trng hp vi sinh vt s b cht. Kh nng gy cht ca chng ht sc t t ch khng xy ra t ngt nh nhit cao. Da vo c tnh ny m ngi ta tin hnh ct gi thc phm nhit thp, bo qun ging vi sinh vt nhit thp. i vi nhit cao. Nhit cao thng gy cht vi sinh vt mt cch nhanh chng. a s vi sinh vt b cht 60 - 800C. Mt s kh cht nhit cao hn. c

94

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

bit bo t c kh nng tn ti nhit > 1000C. Nhit cao thng gy bin tnh protit, lm h enzym lp tc khng hot ng c, vi sinh vt d dng b tiu dit. - Li dng c im ny, ngi ta tin hnh nhng phng pho sy kh thc phm, phng php thanh trng. Nh thanh trng Pasteur, tit trng Tindal, v.v... Theo quan h ca vi sinh vt i vi nhit ngi ta chia ra lm nhng nhm khc nhau nh sau: Nhm a lnh: Bao gm nhng vi sinh vt c kh nng pht trin nhit lnh. a s nhng vi sinh vt pht trin trong iu kin lnh, nh qu trnh tin ho ca chng m cc vi sinh vt quen vi iu kin lnh ri. Th d nh vi khun pht sng, vi khun sng trong m h lnh. Nhit ti u cho chng pht trin l 15 200C. Nhit cao nht cho chng tn ti l 30 - 350C, v nhit thp nht ca chng l 00C c khi l -60C. Mt s nm mc c kh nng tn ti -110C. Nhm vi sinh vt a m: Pht trin nhit trung bnh. Thuc nhm ny thng thy nhng vi khun gy bn, vi khun gy bnh. Nhit ti u cho chng pht trin l 25 - 360C. Ti thiu l 100C v ti a l 43 - 500C. Nhm vi sinh vt a nng: Thng pht trin nhit tng i cao. Nhit ti u cho chng pht trin l 50 - 600C. Ti thiu l 350C v ti a l 800C. Thuc nhm ny gm c nhng vi sinh vt pht trin ng tiu ho ng vt, pht trin trn b mt t lun c nh sng mt tri, trong ngun nc lun lun nng. Bng 2.13. Phn loi vi sinh vt theo nh hng ca nhit S TT 1 2 3 Nhm vi sinh vt a nng a m a lnh (-5) 5 (-5) 5 12 15 25 30 15 20 30 35 Nhit ti thiu 40 450C 5 15 Nhit ti u 55 750C 30 40 Nhit ti a 60 700C 40 47

3.1 a lnh bt buc 3.2 a lnh khng bt buc 2.3.1.2. nh hng ca m

m khng kh, m vt liu hay m mi trng cng nh hng rt ln n s pht trin v sinh sn ca vi sinh vt. a s vi sinh vt pht trin tt m khng kh 80% v m mi trng > 20%. Nu h thp m s lm ri lon qu

95

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

trnh sinh l bnh thng ca vi sinh vt. m l mt trong nhng yu t lm cho vi sinh vt tip nhn thc n d dng. Nh c m tt m cc cht dinh dng d thm nhp vo c th, cc h enzym thu phn mi hot ng c. Nu m qu thp xy ra hin tng thay i trng thi ca nguyn sinh cht. T thy i trng thi nh vy dn ti vi sinh vt khng pht trin c. Li dng c im ny ngi ta tin hnh nhng phng php sy kh, phi kh lm gim m nguyn liu. Lm kh khng kh hn ch s pht trin ca vi sinh vt hay nhng vt liu cn bo qun nhng iu kin kh ro cho vi sinh vt t ph hoi. 2.3.1.3. nh hng ca nh sng nh hng mt tri chiu ri xung t, nhng vi sinh vt pht trin trn b mt t u b tiu dit, tr nhng vi khun t dng quang nng. Thng thng chng b tiu dit rt nhanh trong vi pht n 1 gi. Cc vi sinh vt gy bnh thng nhy cm vi nh sng hn nhng vi sinh vt gy thi. Tc dng chiu sng ph thuc vo bc sng ca tia sng. Bc sng cng ngn, kh nng tc dng quang ho cng mnh cng lm vi sinh vt d b tiu dit. Li dng c tnh ny m ngi ta thng phi nng cc dng c cn bo qun, mt mt lm gim m, mt mt tiu dit nhng vi sinh vt trn b mt. Hai na, nhiu ngi tm nng, mt trong nhng yu cu l lm h vi sinh vt trn da b tiu dit. 2.3.1.4. nh hng tia t ngoi Tia t ngoi c kh nng tiu dit vi sinh vt rt nhanh. Chnh v th m ngy nay ngi ta s dng tia t ngoi nh mt trong nhng phng thc tit trng trong nghin cu hay trong sn xut. 2.3.1.5. nh hng phng x, Roghen Tia phng x v tia rghen trong khi chiu x mc d trong thi gian rt ngn cng lm c ch v tiu dit vi sinh vt. Mt khc cng c nhiu vi sinh vt c kh nng bn vng vi iu kin chiu x ny.

2.3.1.6. nh hng ca cht ho tan (p sut)

96

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nng ho tan thng gy p sut thm thu ln mng t bo vi sinh vt. y thng xy ra hai trng hp. Trng hp th nht: Trng hp cht ho tan trong mi trng qu cao. Trong t bo vi sinh vt xy ra hin tng, tch nc ra ngoi mi trng. V th t bo xy ra hin tng mt nc hay l teo nguyn sinh cht (hay co nguyn sinh cht). V th lm thay i kh nng trao i cht ca t bo, lm t bo d b cht. Trng hp th hai: T bo vi sinh vt c kh nng thch ng vi iu kin p sut thm thu mi trng thay i. Trong iu kin xut hin s tch lu trong dch bo nhng mui khong hoc l nhng cht ho tan lm iu ha p sut trong v ngoi t bo. y l hin tng t iu chnh p sut ca vi sinh vt. ng dng hin tng ny ngi ta thng tin hnh mui chua rau qu v mui tht hoc ngm ng. a s vi sinh vt gy thi b c ch nng mui 5 - 10% (th d Proteus vulgaris, Bac. Mesentericus). V th nng mui 5 - 10% c kh nng bo qun mt s sn phm thc phm. Trong thc t ngi ta dng nhiu hn. Tht thng cho 30%, da chut 12 - 15%, c 20%, cn i vi nng ng th cao hn, c th ln 40%. Mt s vi sinh vt khc c kh nng tn ti nng 80%. 2.3.2. nh hng ca cc yu t ho hc Cc cht ho hc tc dng ln vi sinh vt khc nhau hon ton khc nhau. Ta xt mt s nh hng c bn sau: 2.3.2.1. nh hng ca nng ion hydro (pH) Phn ng pH mi trng tc ng trc tip ln vi sinh vt. Ion hydro nm trong thnh phn mi trng lm thay i trng thi din tch ca thnh t bo. Tu theo nng ca chng m lm tng hoc gim kh nng thm thu ca t bo i vi nhng ion nht nh. Mt khc chng cng lm c ch phn no cc enzym c mt trn thnh t bo. S pht trin ca vi sinh vt ch c th rt nghim ngt axit hay kim. i vi vi khun thun li nht l chng pht trin trong mi trng trung tnh hoc kim yu. i vi nm men v nm mc th pht trin mi trng axit yu. Nu nng hydro trong dung dch vt qu mc bnh thng i vi vi sinh vt no th s sng b c ch. Th d nh trong qu trnh lm da chua, axit

97

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

dn dn tng ln lm tiu dit nhng vi khun gy thi, sau nhng vi khun lactic. S thay i pH mi trng c th gy ra thay i kiu ln men hay c tnh ln men. Trong iu kin phng th nghim phn ln chng ta s dng nhng mi trng c pH i vi vi khun 7 - 7,6; i vi nm men v nm mc 3,0 - 6,0. Bng 2.13. nh hng pH i vi mt s vi sinh vt LOI VI SINH VT Saccharomyces cerevisiae Streptococus lactic Lactobacterinus casei E. coli Clostr.amylobacter Vi khun gy thi Bac. Mesentericeus Clostr. Putrificum Vi khun c nh m Azotobacter chroccoccum Vi khun nitrat Nitrosomonas Nitrosobacter Nm mc 3,9 3,9 1,2 7,7 - 7,9 6,8 - 7,3 1,7 - 7,7 9,7 13,0 9,2 - 11,1 5,6 65 - 7,8 8,8 - 9,2 5,8 4,2 6,8 7,5 - 8,5 8,5 9,4 pH mi trng axit ti thiu 4 4,0 - 5,1 3,0 - 3,9 4,4 5,7 6,5 - 7,8 6,9 - 7,3 Ti u 5,8 Kim ti thiu 6,8 7,9 7,1 7,8

ng dng nh hng ca pH: Hin nay ngi ta ng dng nh hng ny trong sn xut cng nh trong chn ging vi sinh vt ch yu to iu kin cho vi sinh vt c li pht trin v c ch s pht trin ca vi sinh vt c hi. Th d nh trong i sng ngi ta thng hay ngm dm, dm dm. l mt trong nhng cch bo qun. 2.3.2.2. nh hng ca cht c, cc cht dit khun

98

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nhiu cht c ho hc c kh nng tiu dit vi sinh vt. Kh nng tc dng ny c mt ngha rt ln trong k thut vi sinh vt hc. C ch tc dng ca chng khc nhau, ni chung khng ng nht, n ph thuc vo bn cht ho hc ca cht dit vi sinh vt, ph thuc vo tng loi vi sinh vt. Th d: Este, alcol, dung dch kim yu tc dng lm tan cht lipoit c trong thnh phn t bo. Mui kim loi nng, km, axit, phocmanlin lm ng t protein, lm thay i thnh phn bo tng ca vi sinh vt. Axit nitric, clo, bt clo, permanganat kali, cc cht hu c oxy ho mnh c kh nng ph hu hn t bo vi sinh vt, cn cc cht khc nh glyxerin, nng ng v nng mui cao gy p sut thm thu. Cc cht c ng dng trong k thut tiu dit vi sinh vt cn gi l cht dit khun. Hot tnh dit khun ca cc cht ho hc ph thuc trc tin vo cu to, nng cht, thi gian tc dng ca n i vi vi sinh vt, loi vi sinh vt, thnh phn ho l ca mi trng v nhit ca mi trng . ng dng: Cc cht dit khun c ng dng trong cng nghip thc phm phi m bo nhng yu cu c bn sau: 1. Tc dng dit khun mnh nng nh. 2. C kh nng tan trong nc 3. Cht dit khun khng c c mi, v v khng gy c hi cho ngi. 4. Bn vng trong bt k iu kin bo qun no. 5. Khng gy tc dng ph hu dng c cha cng nh thit b k thut. i vi vt dng dit khun m th dng cht ho hc dng dung dch, huyn ph hay bt cn cht kh th dng dng kh hoc dng hi. Cc cht ha hc thng c ng dng dit khun nh sau: * Kim v mui - NaOH 0,1% vi pH = 10, trong nng ny vi sinh vt b tiu dit trong 1 - 2 pht nhit 400C (khng c dng vi thit b lm bng nhm). - NaCO3 1% hay 0,5% thng s dng nhit 550C. * Halogen v nhng dn xut

99

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Clor: y l cht dit khun rt mnh. N c th s dng dng nc hay dng kh. Tc dng ca chng ln t bo dinh dng, ln bo t khng ng u. Nng rt nh cng tiu dit vi sinh vt. Phn ng Clor vi nc theo c ch sau: Cl2 + H2O HOCl + HCl Ngoi ClO2 ra tc dng dit vi sinh vt cn c O v HCl HOCl HCl + O Kh nng tc dng ca Clor ln trc khun ng rut xem bng sau: Bng 2.14. Kh nng tc dng ca Clo ln vi sinh vt Thi gian tng tc (pht) 0 1 2 5 Lng vi sinh vt trong 1ml nc ph thuc nng Clo mg/l 0,5 1.800.000 13.900 6.000 4.500 1,0 1.800.000 1.940 970 640 2,0 1.800.000 350 24 15 4,0 1.800.000 285 8 5

- Bt Clo CaOCl2 l dng hypoclorit c ng dng nhiu trong cng nghip. Thng thng s dng nng 2%. - Antifocmin thng c ng dng nhiu trong sn xut bia. Antifocmin c iu ch t ba thnh phn bt Clor, hydroxit canxi, hydroxit natri. * Hp cht kim loi nng Thng s dng nhiu l thu ngn, ng v bc. Chng dng cc hp cht hu c hay v c. Cc cht ny ch yu l lm ng t protein ca vi sinh vt. Clorua thu ngn. Thng s dng trng thi dung dch nng 1/10000. Nu nng 1/1000 s tiu dit nhng t bo dinh dng trong vng 1 - 30 pht. V nng 1/500 tiu dit bo t vi sinh vt. Cc hp cht bc. Thng s dng nhiu dng khc nhau. Trong y hc ngi ta s dng nitrat bc. Trong cng nghip thc phm ngi ta s dng mt s hp cht khc. C ch tc dng ch yu l do bc tc dng ln t bo nng 1:10.000.000.000. * Phenol v nhng dn xut ca chng

100

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Thng s dng rt nhiu nhng u xut khc nhau ca phenol. A. Cacbonlic (C6H5OH). Thng s dng vi pha long 1:100. nng ny phn ln nhng t bo dinh dng b tiu dit sau 5 - 10 pht. Trong nng dung dch 2 0 5% tiu dit nhiu t bo gy bnh. * Cc cht kh Thng s dng nhiu cht kh khc nhau. Rt nhiu cht kh c kh nng tiu dit vi sinh vt. Foocmalin. C ch tc dng ca chng l ln nhm amin ca protit vi sinh vt dn ti lm bin tnh chng. Nng phocmalin 5% tiu dit bo t sau 30 pht - 2% sau 60 pht, 1% sau 2 gi. dit khun thng s dng dung dch 2% c iu ch t dung dch 40% focmalin. Ngoi ra ngi ta cn s dng SO2 v mt s cht khc trong cng nghip nc ung. 2.3.2.4. Cc sn phm trao i cht Trong qu trnh sinh trng v pht trin ca vi sinh vt cng nh nhiu sinh vt khc c hai qu trnh ng ho v d ho. Hai qu trnh ny lun lun song song tn ti. Do qu trnh d ho m nhiu sn phm trao i cht ca chng c tc dng ngc li qu trnh ng ho. Cc sn phm trao i cht thng c tc dng rt c hi i vi vi sinh vt. Bnh thng cc vi sinh vt ly cc cht dinh dng trong mi trng ng thi thi cc cht cn b ra xung quanh. Cc cht thi ny mt mt gy c ch cc qu trnh hp th thc n ca vi sinh vt. Cc sn phm trao i cht bao bc xung quanh t bo to thnh mt lp lm cho cc cht dinh dng khng chui vo trong t bo c. Mt khc chnh cc sn phm trao i cht ny gy tc ng c ch sinh tng hp cc h enzym v lm c ch hot ng ca enzym. Hiu c tc dng ny ngi ta tin hnh nui vi sinh vt thu sinh khi phi ci tin nhiu cch lm sn phm trao i cht t gy c hi i vi vi sinh vt. Cc bin php nh sau: 1. Khuy trn l mt trong nhng phng php lm cc thnh phn trao i cht khng bm xung quanh t bo, khng c ch hot ng ca vi sinh vt.

101

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2. Thi kh cng c tc dng tng t, ng thi y nhanh cc cht kh c hi ra khi mi trng. 3. Tin hnh nui cy lin tc lm thay i thnh phn mi trng nui cy, lm gim nng cc cht thi ca vi sinh vt trong mi trng. 2.3.3. nh hng cc yu t sinh hc Ngoi tc dng ca cc yu t bn ngoi, bn thn gia cc vi sinh vt cng c tc dng qua li. S tc dng qua li ny xy ra mun hinh mun v. T to ra nhng mi quan h. 2.3.3.1. Quan h cng sinh L hin tng trong cng mt mi trng c hai hay nhiu c th ca hai hay nhiu loi cng sinh trng, cng pht trin cng sinh sn m khng gy nh hng xu ln nhau. Th d nh vi khun v cy h u, th d nh nm men v vi khun Lactic. Vi khun Lactic lm axit ho mi trng to iu kin thun li cho nm men pht trin. Nm men pht trin lm giu cc cht trong mi trng cho vi khun pht trin. Trong cc cht lu nht l vitamin v cc hp cht cha nit. 2.3.3.2. Quan h i khng L hin tng m trong cng mt iu kin mi trng c mt loi vi vinh vt ny trong qu trnh sinh trng, pht trin s ln t loi khc, lm cho loi kia b tiu dit. Th d nh mt s vi sinh vt to thnh cht khng sinh tiu dit loi khc. 2.3.3.3. Quan h k sinh y l mi quan h gia hai c th sng, mt loi ny sng bm vo loi khc. Loi ny pht trin ln v s lm loi kia b tiu dit. Th d nh virus i vi cc vi sinh vt khc (Thc khun th, virus ca ng vt v thc vt). 2.3.4. Qu trnh sinh trng v pht trin Qu trnh sinh trng v pht trin l c tnh ca vi sinh vt sng. Cng nh cc sinh vt khc, vi sinh vt s tng kch thc t bo v tng nhanh khi lng t bo chung (Ngi ta gi l sinh khi - biomass). Sinh trng v pht trin thng khng phi lc no cng din ra cng mt lc, ngha l s lng t bo khng phi lc no cng t l thun vi sinh khi to thnh. iu d nhn thy nht l trong mi trng ngho cht dinh dng, t bo vn c kh

102

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nng sinh sn tng s lng t bo nhng kch thc t bo ny nh hn rt nhiu trong iu kin y cht dinh dng. 2.3.4.1. S sinh trng Trong iu kin mi trng nui cy y cht dinh dng v trong iu kin nui cy thch hp, t bo vi sinh vt tng nhanh v kch thc ng thi sinh khi c tch lu nhiu. C nhiu phng php kim tra s sinh trng ca vi sinh vt trong qu trnh nui cy. Nhng phng php c trnh by nh sau: - o kch thc t bo non v t bo trng thnh. - Xc nh sinh khi ti v sinh khi kh bng phng php ly tm v cn xc nh trng lng. - Xc nh hm lng nit tng s hoc xc nh lng cacbon tng s. - Xc nh cc qu trnh trao i cht thng qua cc cu t tham gia qu trnh nh lng oxy tiu hao, lng CO2 sn sinh ra v cc sn phm ca qu trnh ln men. 2.3.4.2. S pht trin Cc vi sinh vt sinh sn bng phng php nhn i thng cho lng sinh khi rt ln sau mt thi gian ngn. Trong trng hp sinh sn theo phng php ny th trong dch nui cy s khng c t bo gi. V rng t bo c phn chia thnh hai, c nh vy t bo lc no cng trng thi ang pht trin. Ta ch pht hin t bo gi trong trng hp mi trng thiu cht dinh dng v t bo vi sinh vt khng c kh nng sinh sn na. Ring i vi nm men hin tng pht trin t bo gi rt r. Nm men sinh sn bng cch ny chi. Khi chi non tch khi t bo m sng c lp th ni tch trn t bo m to thnh mt vt nh vt so. Vt so ny s khng c kh nng to ra chi mi. C nh vy t bo nm men m s chuyn thnh t bo gi theo thi gian. xc nh kh nng pht trin ca vi sinh vt hin nay ngi ta dng nhiu phng php khc nhau: - Xc nh nh s lng t bo bng phng php m trc tip trn knh hin vi hay gin tip trn mt thch.

103

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- o c ca t bo trong dung dch nui cy trn c s xy dng mt th chun ca mt t bo. - Tnh thi gian mt th h (mt ln sinh sn). Thi gian cho mt ln phn chia t bo gi l thi gian th h G. G c biu din theo cng thc sau: G = t1 t 0
n

Trong : G t0 t1 n : L thi gian phn chia t bo : Thi gian bt u phn chia : Thi gian kt thc phn chia : s ln phn chia

S ln phn chia (n) c tnh theo cng thc sau: n = lg B1 lg B 2


lg 2

Trong : B1 B0 tnh nh sau: C=


lg B1 lg B 0 n = t1 t 0 lg 2 ( t 1 t 0 )

: S lng t bo sau nui cy : S lng t bo bt u nui cy

S ln phn chia trong 1 gi (C) hay cn gi l hng s tc phn chia c

Mi quan h gia thi gian th h G v hng s tc C c biu din nh sau: G= 1


C

Th nht l cht dinh dng trong mi trng gim v dn n ht. Vi sinh vt khng cht dinh dng duy tr qu trnh trao i cht. Th hai t bo n giai on gi. Th ba l sn phm trao i cht trong mi trng qu nhiu gy c ch qu trnh trao i cht ca t bo. Nu mc ch ca qu trnh nui cy l thu nhn cc sn phm trao i cht th nn kt thc pha ny. * Hin tng sinh trng kp Hin tng ny xy ra khi mi trng cha ngun cacbon gm mt hn hp ca hai cht hu c khc nhau. Lc u vi sinh vt ng ho cht hu c no chng

104

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

thy thch hp nht. Mt khc sn phm v c cht mt s km hm cc enzym ca c cht 2. Qu trnh ny i hi mt thi gian nht nh. V th, ta thy xut hin hai pha lag v hai pha log. Ta c th xem th hnh 2.6 * Sinh trng v pht trin trong nui cy lin tc Phng php nui cy lin tc l phng php ngi ta cho dng mi trng mi lin tc vo trong qu trnh ln men, ng thi s ly lin tc sn phm ca qu trnh ln men ra khi h thng ln men. Trong phng php ny ngi ta gi th tch ln men trong thit b ln men khng thay i, bng cch iu chnh tc mi trng mi vo v sn phm cui ca qu trnh ln men. Tc ny thng khng thay i. Vi sinh vt pht trin trong mi trng nui cy lin tc s c mt quy lut ring. Qu trnh tng sinh khi trong mt quy lut ring. Qu trnh tng sinh khi trong mi trng ln men lin tc cng tri qua giai on thch ng ban u (pha lag) v giai on tng sinh khi (pha log). Nhng sau tng lng sinh khi s khng thay i. Ta c th xem th sinh trng sau:

Hnh 2.6. Sinh trng kp ca vi sinh vt

Hnh 2.7. Sinh trng v pht trin trong sinh cy 2.3.4.3. Cc giai on sinh trng v pht trin ca vi nui vt tnh trong mi trng cy lin tc

105

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Phng php nui cy tnh hay phng php nui cy theo chu k l phng php nui cy mi trng dinh dng c gi nguyn khi bt u nui cy n khi kt thc qu trnh nui cy m khng cho thm cht dinh dng mi vo. ng thi sn phm ca qu trnh ln men ch ly ra khi ht qu trnh nui cy. S pht trin v sinh trng ca vi sinh vt trong h kn tun theo mt quy lut nht nh. Biu th quy lut sinh trng v pht trin trong h kn ny bng mt th ngi ta gi l th sinh trng n hay ng cong sinh trng n. S sinh trng v pht trin ca vi sinh vt trong h kn ny phi tri qua 4 giai on sau: Giai on th nht (1): Giai on ny cn gi l pha lag - Pha tin pht. giai on ny c tnh t lc bt u nui cy n lc bt u thy s sinh trng v pht trin nhanh.

S lng t bo v sinh khi


2

Thi gian

Hnh 2.5. ng cong sinh trng ca vi sinh vt giai on ny vi sinh vt cha tin hnh sinh sn m ch xy ra qu trnh thch nghi vi mi trng nui cy. Kch thc cc t bo bt u tng dn do s trao i cht vi mi trng rt mnh. Thi gian pha ny ngn hay di ph thuc rt nhiu vo tui sinh l ca ging vi sinh vt a vo nui cy v cht lng ca thnh phn mi trng.

106

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Giai on th hai (2): cn gi l pha cp s hay pha log. Pha ny c biu hin r nt bi tc sinh sn ca vi sinh vt t cc i. T bo va sinh sn mnh, va tng sinh khi. Pha ny c biu th nh mt cp s nhn, n tng theo phng trnh: B1 = B0.2n Trong pha ny cc cht dinh dng gim i rt nhanh do s ng ho chng bi v vi sinh vt pht trin rt mnh. giai on ny vi sinh vt tin hnh tng hp enzym vi s lng v cht lng rt cao. V th nu mc ch ca qu trnh nui cy l thu nhn cc cht c hot tnh sinh hc hoc t bo c kh nng hot ng mnh, ngi ta thng kt thc qu trnh cui giai on log ny. Giai on th ba (3): L giai on cn bng hay pha n nh. Trong pha ny qun th vi sinh vt trng thi cn bng ng. Tng s t bo mi sinh ra bao gi cng gn bng tng s t bo cht i. Cc cht dinh dng trong mi trng nui cy gim mt cch r rt. Cc cht to ra do qu trnh trao i cht c tch lu trong mi trng rt ln. Sinh khi chung trong pha ny t c l cao nht trong qu trnh nui cy. V th nu mc ch nui cy l ch thu tng sinh khi th nn kt thc gia pha n nh. Giai on th t (4): Cn gi l pha t vong. Trong pha ny s lng t bo sinh ra v t bo cht khng cn bng. S lng t bo cht tng rt nhanh.

107

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG III

S PHN B CA VI SINH VT TRONG MI TRNG T NHIN


3.1. MI TRNG T V S PHN B CA VI SINH VT TRONG T 3.1.1. Mi trng t Mi trng t l c mt th gii - mt h sinh thi phc tp c hnh thnh qua nhiu qu trnh sinh hc, vt l v ho hc. S tch lu cc cht hu c u tin trn b mt m l nh cc vi sinh vt t dng. l cc vi sinh vt sng bng cht v c, phn hu cc cht v c, tng hp nn cc cht hu c cu c th mnh. Khi cc vi sinh vt cht i, mt lng cc cht hu c c tch lu li. vi sinh vt d dng nh cc cht hu c m sng. Sau cc thc vt bc thp nh to, ru, a y bt u mc trn tng cht hu c u tin . Khi lp thc vt ny cht i, cc vi sinh vt d dng s phn hu chng lm cho lp cht hu c cng thm phong ph. Nh m cc thc vt bc cao c th pht trin. L cnh ca thc vt bc cao rng xung li cung cp mt lng ln cht hu c lm cho cc loi vi sinh vt d dng pht trin mnh m. Cc t bo vi sinh vt ny li l ngun thc n ca cc nhm nguyn sinh ng vt nh trng roi, amip ... Nguyn sinh ng vt li l thc n ca cc ng vt khc trong t nh giun, nhuyn th, cn trng ... Cc ng vt ny trong qu trnh sng cng tit ra cc cht hu c v bn thn chng khi cht i cng l mt ngun hu c ln cho vi sinh vt v thc vt pht trin. Cc loi sinh vt c tc ng ln nhau nh th trong nhng iu kin mi trng nht nh nh m, nhit , cht dinh dng, nng lng mt tri ... to thnh mt h sinh thi t v cng phong ph m khng c n th khng th c s sng, khng th c t trng trt - ngun nui sng con ngi. Vy h sinh thi t l mt th thng nht bao gm cc nhm sinh vt sng trong t, c quan h tng h ln nhau di tc ng ca mi trng sng, c s trao i vt cht v nng lng. Trong h sinh thi t, vi sinh vt ng vai tr quan trng , chng chim i a s v thnh phn cng nh s lng so vi cc sinh vt khc. t l mi trng thch hp nht i vi vi sinh vt, bi vy n l ni c tr rng ri nht ca vi sinh vt, c v thnh phn cng nh s lng so vi cc mi trng khc. S d nh vy v trong t ni chung v trong t trng trt ni ring c

108

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

mt khi lng ln cht hu c. l ngun thc n cho cc nhm vi sinh vt d dng, v d nh nhm vi sinh vt cc hp cht cc bon hu c, nhm vi sinh vt phn hu cc hp cht Nit hu c ... Cc cht v c c trong t cng l ngun dinh dng cho cc nhm vi sinh vt t dng. l cc nhm phn hu cc cht v c, chuyn ho cc cht hp cht S, P, Fe ... Cc cht dinh dng khng nhng tp trung nhiu tng t m cn phn tn xung cc tng t su. Bi vy cc tng t khc nhau, s phn b vi sinh vt khc nhau ph thuc vo hm lng cc cht dinh dng. Mc thong kh ca t cng l mt iu kin nh hng n s phn b ca vi sinh vt. Cc nhm ho kh pht trin nhiu ni c nng xy cao. Nhng ni ym kh, hm lng oxy thp thng phn b nhiu loi vi sinh vt k kh. m v nhit trong t cng nh hng n s pht trin ca vi sinh vt t. t vng nhit i thng c m 70 - 80% v nhit 200C - 300C. l nhit v m thch hp vi a s vi sinh vt. Bi vy trong mi gram t thng c hng chc triu n hng t t bo vi sinh vt bao gm nhiu nhm, khc nhau v v tr phn loi cng nh hot tnh sinh l, sinh ho. l c mt th gii phong ph cha trong mt nm t nh b m bnh thng ta khng th hnh dung ra c. Chng ta c th tng tng: mt nm t l mt vng quc bao gm cc sc tc khc nhau sng chen chc, tp np v hot ng si ni. 3.1.2. S phn b ca vi sinh vt trong t v mi quan h gia cc nhm vi sinh vt 3.1.2.1. S phn b ca vi sinh vt trong t Vi sinh vt l nhng c th nh b d dng pht tn nh gi, nc v cc sinh vt khc. Bi vy n c th di chuyn mt cch d dng n mi ni trong thin nhin. Nht l nhng vi sinh vt c bo t, bo t ca chng c kh nng sng tim sinh trong cc iu kin kh khn. Khi gp iu kin thun li, chng li pht trin, sinh si. Bi vy trn tri t ny, nu c mt loi sinh vt no phn b rng ri nht, phong ph nht th chnh l vi sinh vt. N phn b khp mi ni. Tuy nhin, t l ni vi sinh vt c tr nhiu nht so vi cc mi trng khc. S phn b ca vi sinh vt t cn gi l khu h vi sinh vt t. Chng bao gm cc nhm c c tnh hnh thi, sinh l v sinh ho rt khc nhau. Cc nhm vi sinh vt chnh c tr trong t bao gm: Vi khun, Vi nm, X

109

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khun, Virus, To, Nguyn sinh ng vt. Trong vi khun l nhm chim nhiu nht v s lng. Chng bao gm vi khun ho kh, vi khun k kh, vi khun t dng, vi khun d dng ... Nu chia theo cc ngun dinh dng th li c nhm t dng cacbon, t dng amin, d dng amin, vi khun c nh nit v.v... S lng v thnh phn vi sinh vt trong t thay i kh nhiu. Trc ht s lng v thnh phn vi sinh vt trn b mt t rt t do ngay trn b mt t m khng phi l thch hp cho vi sinh vt pht trin, hai na b mt t b mt tri chiu ri nn vi sinh vt b tiu dit. S lng v thnh phn vi sinh vt thy nhiu hn khi chiu su t 10 - 20 cm so vi b mt, tng lp ny m va thch hp, cc cht dinh dng tch lu nhiu, khng b tc dng ca nh sng mt tri nn vi sinh vt pht trin nhanh, cc qu trnh chuyn ho quan trng trong t ch yu xy ra trong tng t ny. S lng v thnh phn vi sinh vt s gim i khi su ca t hn 30 cm v su 4 - 5m hu nh rt t (tr trng hp t c mch nc ngm). R rng l vi sinh vt tng t ny phi l loi ym kh ng thi phi chu c p sut ln mi pht trin c. Hai na lp t ny hu nh cc cht hu c rt him. S lng v thnh phn vi sinh vt trong t cn thay i tu cht t, ni t nhiu cht hu c, giu cht mn c m thch hp vi sinh vt pht trin mnh, th d m ly, ng nc trng, ao h, khc sng cht, cng rnh, ... Cn nhng ni t c , t c ct s lng v thnh phn vi sinh vt t hn. Li dng s c mt ca vi sinh vt trong t m ngi ta phn lp, tuyn chn, ng thi duy tr nhng chuyn ho c li phc v cho cuc sng. Bng 3.1. Lng vi khun trong t xc nh theo chiu su t Chiu su t (cm) 3-8 20 - 25 35 - 40 65 - 75 135- 145 Vi khun 9.750.000 2.179.000 570.000 11.000 1.400 X khun 2.080.000 245.000 49.000 5.000 Nm mc 119.000 50.000 14.000 6.000 3.000 Rong to 25.000 5.000 500 100

Theo nhiu ti liu ng tin cy th trung bnh trong t vi khun chim khong 90% tng s. X khun chim khong 8%, vi nm 1%, cn li 1% l to, nguyn sinh

110

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ng vt. T l ny thay i tu theo cc loi t khc nhau cng nh khu vc a l, tng t, thi v, ch canh tc v,v... nhng t c y cht dinh dng, thong kh tt, nhit , m v pH thch hp th vi sinh vt pht trin nhiu v s lng v thnh phn. S pht trin ca vi sinh vt li chnh l nhn t lm cho t thm ph nhiu, mu m. Bi vy, khi nh gi ph nhiu ca t phi tnh n thnh phn v s lng vi sinh vt. Nu ch tnh n hm lng cht hu c th kh gii thch c ti sao mt vng t chim trng hm lng cht hu c, cht mn, m, ln u cao m cy trng pht trin li km. l do iu kin ym kh ca t hn ch cc loi vi sinh vt ho kh pht trin lm cho cc cht hu c khng c phn gii. Cc dng cht kh tiu i vi cy trng khng c chuyn thnh dng d tiu. Cc cht c tch lu trong t trong qu trnh trao i cht ca cy cng khng c phn gii nh vi sinh vt, gy nh hng xu n cy trng. S phn b ca vi sinh vt trong t c th chia ra theo cc kiu phn loi sau y: 1. Phn b theo chiu su: Qun th vi sinh vt thng tp trung nhiu nht tng canh tc. l ni tp trung r cy, cht dinh dng, c cng chiu sng, nhit , m thch hp nht. S lng vi sinh vt gim dn theo tng t, cng xung su cng t vi sinh vt. Theo s liu ca Hong Lng Vit: tng t 9 - 20 cm ca t i Mc Chu - Sn La c ti 70,3 triu vi sinh vt trong 1 gram t. Tng t 20 - 40 cm c cha 48,6 triu, tng 40 - 80cm c 45,8 triu, tng 80 - 120cm c cha 40,7 triu. Ring i vi t bc mu, do hin tng ra tri, tng 0 - 20 cm t cht hu c hn tng 20 - 40cm. Bi vy tng ny s lng vi sinh vt nhiu hn tng trn. Sau gim dn cc tng di. Thnh phn vi sinh vt cng thay i theo tng t: vi khun ho kh, vi nm, x khun thng tp trung tng mt v tng ny c nhiu oxy. Cng xung su, cc nhm vi sinh vt ho kh cng gim mnh. Ngc li, cc nhm vi khun k kh nh vi khun phn nitrat ho pht trin mnh su 20 - 40cm. vng kh hu nhit i nng m thng c qu trnh ra tri, xi mn nn tng 0 - 20cm d bin ng, tng 20 - 40cm n nh hn. 2. Phn b theo cc loi t

111

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc loi t khc nhau c iu kin dinh dng, m, thong kh, pH khc nhau. Bi vy s phn b ca vi sinh vt cng khc nhau. t la nc, tnh trng ngp nc lu ngy lm nh hng n thng kh, ch nhit, cht dinh dng ... Ch c m lp mng trn, khong 0 - 3 cm l c qu trnh oxy ho, tng di qu trnh kh oxy chim u th. Bi vy, trong t la nc c loi vi sinh vt k kh pht trin mnh. V d nh vi khun amn ho, vi khun phn nitrat ho. Ngc li, cc loi vi sinh vt ho kh nh vi khun nitrat ho, vi khun c nh nit, vi nm v x khun u rt t. T l gia vi khun hiu kh/ ym kh lun lun nh hn 1. t trng mu, khng kh lu thng tt, qu trnh xy ho chim u th, bi th cc loi sinh vt ho kh pht trin mnh, vi sinh vt ym kh pht trin yu. T l gia vi khun ho kh v ym kh thng ln hn 1, c trng hp t ti 4 - 5. t giu cht dinh dng nh ph sa sng Hng, s lng vi sinh vt tng s rt cao. Ngc li, vng t bc mu H Bc c s lng vi sinh vt t nht. + Phn b theo cy trng i vi tt c cc loi cy trng, vng r cy l vng vi sinh vt pht trin mnh nht so vi vng khng c r. S d nh th v r cy cung cp mt lng ln cht hu c khi n cht i. Khi cn sng, bn thn r cy cng thng xuyn tit ra cc cht hu c lm ngun dinh dngcho vi sinh vt. R cy cn lm cho t thong kh, gi c m. Tt c nhng nhn t lm cho s lng vi sinh vt vng r pht trin mnh hn vng ngoi r. Tuy nhin, mi loi cy trng trong qu trnh sng ca n thng tit qua b r nhng cht khc nhau. B r khi cht i cng c thnh phn cc cht khc nhau. Thnh phn v s lng cc cht hu c tit ra t b r quyt nh thnh phn v s lng vi sinh vt sng trong vng r . V d nh vng r cy h u thng phn b nhm vi khun c nh nit cng sinh cn vng r La l ni c tr ca cc nhm c nh nit t do hoc ni sinh ... S lng v thnh phn vi sinh vt cng thay i theo cc giai on pht trin ca cy trng. t vng ph sa sng Hng, s lng vi sinh vt t cc i giai on la hi nhanh, nhnh, giai on ny l cy la sinh trng mnh. Bi vy thnh phn v s lng cht hu c tit qua b r cng ln - l ngun dinh dng cho vi sinh vt vng r. S lng vi sinh vt t cc tiu thi k la chn. Thnh phn vi sinh vt cng bin ng theo cc giai on pht trin ca cy ph hp vi hm lng cc cht tit qua b r.

112

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

3.1.2.2. Mi quan h gia cc nhm vi sinh vt trong t S phn b ca vi sinh vt trong t v cng phong ph c v s lng cng nh thnh phn. Trong qu trnh sng chung nh th, chng c mt mi quan h tng h v cng cht ch. Da vo tnh cht ca cc loi quan h gia cc nhm vi sinh vt, ngi ta chia ra lm 4 loi quan h: k sinh, cng sinh, h sinh v khng sinh. 1. Quan h k sinh: Quan h k sinh l hin tng vi sinh vt ny sng k sinh trn vi sinh vt, hon ton n bm v gy hi cho vt ch. V d nh cc loi virus sng k sinh trong t bo vi khun hoc mt vi loi vi khun sng k sinh trn vi nm. Cc loi vi khun c nh nit cng sinh thng hay b mt loi thc khun th k sinh v tiu dit. Khi nui cy vi khun Rhizobium trn mi trng dch th thng c hin tng mi trng ang c tr nn trong. Nguyn nhn l do thc khun th xm nhp v lm tan tt c cc t bo vi khun - gi l hin tng sinh tan. Khi nui cy vi khun trn mi trng c cng c hin tng nh vy. Cc thc khun th ny tn ti trong t trng cy h u lm nh hng rt ln n qu trnh hnh thnh nt sn cy u. 2. Quan h cng sinh: Quan h cng sinh l quan h hai bn cng c li, bn ny khng th thiu bn kia trong qu trnh sng. vi sinh vt ngi ta t quan st thy quan h cng sinh. C mt s gi thit cho rng: Ty th - c quan h hp ca t bo vi nm chnh l mt vi khun cng sinh vi vi nm. Gi thit da trn cu to ca ty th c c b my ADN ring bit, c th t sao chp nh mt c th c lp. Gi thit ny cn cha c cng nhn hon ton. Li c gi thit cho rng: Cc plasmid c trong vi nm v vi khun chnh l s cng sinh gia virus v vi nm hay vi khun . V d nh cc plasmid mang gen khng thuc mang li mi li cho vi khun ch l khng c thuc khng sinh. V th m hai bn cng c li v gi l quan h cng sinh.

3. Quan h h sinh: Quan h h sinh l quan h hai bn cng c li nhng khng nht thit phi c nhau mi sng c nh quan h cng sinh. Quan h ny thng thy trong s sng ca vi sinh vt vng r. V d nh mi quan h gia nm mc phn hu tinh bt thnh

113

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ng v nhm vi khun phn gii loi ng . Mi quan h gia nhm vi khun phn gii photpho v nhm vi khun phn gii protein cng l quan h h sinh, trong nhm th nht cung cp P cho nhm th hai v nhm th hai cung cp N cho nhm th nht. 4. Quan h khng sinh: Quan h khng sinh l mi quan h i khng ln nhau gia hai nhm vi sinh vt. Loi ny thng tiu dit loi kia hoc hn ch qu trnh sng ca n. V d in hnh l x khun khng sinh v nhm vi khun mn cm vi cht khng sinh do x khun sinh ra. Khi nui cy 2 nhm ny trn mi trng thch a, ta c th thy r hin tng khng sinh: xung quang ni x khun c mt vng v khun, ti vi khun khng mc c. Ngi ta cn c vo ng knh ca vng v khun m nh gi kh nng sinh khng sinh ca x khun. Tt c cc mi quan h trn y ca khu h vi sinh vt t to nn nhng h sinh thi v cng phong ph trong tng loi t. Chng lm nn mu m ca t, thay i tnh cht l ho ca t v t nh hng n cy trng. 3.1.3. Mi quan h gia t, vi sinh vt v thc vt 3.1.3.1. Quan h gia t v vi sinh vt t t c kt cu t nhng ht nh lin kt vi nhau thnh cu trc on lp ca t. Vy yu t no lin kt cc ht t vi nhau. C quan im cho rng vi sinh vt ng vai tr gin tip trong s lin kt cc ht t vi nhau. Hot ng ca vi sinh vt, nht l nhm ho kh hnh thnh nn mt thnh phn ca mn l axit humic. Cc mui ca axit humic tc dng vi ion Canxi to thnh mt cht do gn kt nhng ht t vi nhau. Sau ny ngi ta tm ra vai tr trc tip ca vi sinh vt trong vic to thnh kt cu t: Trong qu trnh phn gii cht hu c, nm mc v x khun pht trin mt h khun ti kh ln trong t. Khi nm mc v x khun cht i, vi khun phn gii chng to thnh cc cht do c kh nng kt dnh cc ht t vi nhau. Bn thn vi khun cht i v t phn hu cng to thnh cc cht kt dnh. Ngoi ra lp dch nhy bao quanh cc vi khun c v nhy cng c kh nng kt dnh cc ht t vi nhau. Genxe - mt nh nghin cu v kt cu nhn xt rng: khi bn vo t nhng cht nh Xenluloza v Protein th kt cu ca t c ci thin. l do vi sinh vt

114

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

phn gii xenluloza v protein pht trin mnh m, cc sn phm phn gii ca chng v cc cht tit trong qu trnh sng ca chng lin kt cc ht t vi nhau to nn cu trc t. Rudacop khi nghin cu v kt cu on lp t trng cy h u kt lun rng: Nhn t kt dnh cc ht t trong t trng cy h u chnh l mt sn phm kt hp gia axit galactorunic v sn phm t dung gii ca vi khun Clostridium polymyxa. Axit galactorenic l sn phm ca thc vt c hnh thnh di tc dng ca enzym protopectinaza do vi khun tit ra. Cc cht kt dnh to thnh kt cu t cn c gi l mn hot tnh. Nh vy mn khng nhng l ni tch lu cht hu c lm nn ph nhiu ca t m cn l nhn t to nn kt cu t. S hnh thnh v phn gii mn u do vi sinh vt ng vai tr tch cc. V vy cc iu kin ngoi cnh nh hng n vi sinh vt cng nh hng n hm lng mn trong t. c bit nc ra trong vng nhit i nng m, s hot ng ca vi sinh vt rt mnh nh hng rt ln n s tch lu v phn gii mn. Cc bin php canh tc nh cy ba, xi xo, bn phn ... u nh hng trc tip n vi sinh vt v qua nh hng n hm lng mn trong t. 1. Tc ng ca s cy xi, o trn t n vi sinh vt t Cy xi, o trn c tc dng iu ho cht dinh dng, lm t thong kh to iu kin cho vi sinh vt pht trin mnh. Theo th nghim ca Mitxustin v Nhiacp, cc phng php cy xi khc nhau c nh hng r rt n s lng v thnh phn vi sinh vt. T cng cc qu trnh sinh hc trong t cng khc nhau. Khi xi lp t canh tc nhng khng lt mt, s lng vi sinh vt cng nh cng hot ng c tng ln nhng khng nhiu bng xi t c lt mt hoc cy su. Tuy nhin khng phi t no cng theo quy lut , i vi t ng ngp, quy lut trn th hin r hn trong khi t ct nh kh hn th vic xi xo khng hp l li lm gim lng vi sinh vt. 2. Tc ng ca phn bn n vi sinh vt t Khi ta bn cc loi phn hu c v v c vo t, phn tc dng nhanh hay chm n cy trng l nh hot ng ca vi sinh vt. Vi sinh vt phn gii hu c thnh dng v c cho cy trng hp th, bin dng v c kh tan thnh d tan ... Ngc li cc loi phn bn cng nh hng n sinh trng v pht trin ca vi sinh vt trong t.

115

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Phn hu c nh phn chung, phn xanh, bn ao ... c bit lm tng s lng vi sinh vt v bn thn trong c mt s lng ln vi sinh vt. Cht hu c vo t li lm tng s lng vi sinh vt sn c trong t, c bit l vi sinh vt phn gii xenluloza, phn gii protein v nguyn sinh ng vt. Tuy vy, cc loi phn hu c khc nhau tc ng n s pht trin ca vi sinh vt t cc mc khc nhau tu thuc vo t l C/N ca phn bn. Phn v c cng c tc dng thc y s sinh trng v pht trin ca vi sinh vt t v n c cc nguyn t N, P, K, Ca, vi lng rt cn thit cho vi sinh vt. c bit l khi bn phi hp cc loi phn v c vi phn hu c s lm tng s lng vi sinh vt ln t 3 - 4 ln so vi bn phn khong n thun, c bit l cc vi khun Azotobacter, vi khun amn ho, nitrat ho, phn gii xenluloza. Khi trong t c nhiu phn hu c th vic bn cc loi phn v c c tc dng kch thch hot ng phn gii cht hu c ca vi sinh vt. Bn vi c tc dng ci thin tnh cht l ho ca t, lm tng cng hot ng ca vi sinh vt, nht l i vi t chua, mn, bc mu. 3. Tc ng ca ch nc i vi vi sinh vt: i a s cc loi vi khun c ch u pht trin mnh m m 60 - 80%. m qu thp hoc qu cao u c ch vi sinh vt. Ch c nm mc v x khun l c th pht trin c iu kin kh. cc rung la nc cc loi vi khun thch hp vi m cao, tuy nhin nhng rung c tnh thm nc cao c lm i, s pht trin vi sinh vt cng tt hn. c bit l cn i c t l gia hai loi ho kh v ym kh. 4. Tc ng n ch canh tc khc ti vi sinh vt Ngoi cc ch phn bn, nc, lm t, cc ch canh tc khc cng c tc dng r rt ti hot ng ca vi sinh vt. V d nh ch lun canh cy trng. Mi loi cy trng u c mt khu h vi sinh vt c trng sng trong vng r ca n. Bi vy lun canh cy trng lm cho khu h vi sinh vt t cn i v phong ph hn. Ngi ta thng lun canh cc loi cy trng khc vi cy h u tng cng hm lng m cho t. Cc loi thuc ho hc tr su, dit c gy tc ng c hi ti vi sinh vt cng nh h sinh thi t ni chung. Vic dng cc loi thuc ho hc lm nhim mi trng t, tiu dit phn lm cc loi vi sinh vt v ng vt nguyn sinh trong t.

116

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Tt c nhng bin php canh tc ni trn c nh hng trc tip v su sc n s pht trin ca vi sinh vt trong t, t nh hng n qu trnh hot ng sinh hc, c th l s chuyn ho cc cht hu c v v c trong t, nh hng n qu trnh hnh thnh mn v kt cu t. Nhng yu t ny li nh hng trc tip n cy trng. Bi vy, vic nghin cu t sao cho thch hp vi nng sut cy trng khng th b qua yu t sinh hc t. 3.1.3.2. Mi quan h gia vi sinh vt v thc vt Mi loi cy u c mt khu h vi sinh vt vng r c trng cho cy bi v r thc vt thng tit ra mt lng ln cc cht hu c v v c, cc cht sinh trng ..., thnh phn v s lng ca cc cht khc nhau ty loi cy. Nhng cht tit ca r c nh hng quan trng n vi sinh vt vng r. Trn b mt v lp t nm st r cha nhiu cht dinh dng nn tp trung vi sinh vt vi s lng ln. Cng xa r s lng vi sinh vt cng gim i. Thnh phn vi sinh vt vng r khng nhng ph thuc vo loi cy trng m cn ph thuc vo thi k pht trin ca cy. Vi sinh vt phn gii xenluloza c rt t khi cy cn non nhng khi cy gi th rt nhiu. iu chng t vi sinh vt khng nhng s dng cc cht tit ca r m cn phn hu r khi r cy gi, cht i. Vi sinh vt sng trong vng r c quan h mt thit vi cy, chng s dng nhng cht tit ca cy lm cht dinh dng, ng thi cung cp cht dinh dng cho cy qua qu trnh hot ng phn gii ca mnh. Vi sinh vt cn tit ra cc vitamin v cht sinh trng c li i vi cy trng. Bn cnh c rt nhiu vi sinh vt gy bnh cho cy, c nhng loi c ch s sinh trng ca cy, c nhng loi tn ph ma mng nghim trng. Trong khu h vi sinh vt vng r ngoi nhng nhm vi sinh vt c ch, c rt nhiu vi sinh vt gy bnh cy. l mi quan h k sinh ca vi sinh vt trn thc vt. Nhm vi sinh vt gy bnh cy thuc loi d dng, sng nh vo cht hu c ca thc vt ang sng ( khc vi nhm hoi sinh- sng trn nhng t bo thc vt cht). Hng nm bnh cy gy thit hi to ln cho sn xut nng nghip. Vi sinh vt gy bnh khng ch lm gim sn lng m cn lm gim phm cht nng sn. Vi sinh vt s dng cc cht hu c ca cy bng cch tit ra cc loi men phn hu

117

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

chng. Trong qu trnh sng chng tit ra cc cht c lm cy cht. V d nh c t Lycomarasmin do nm Fusarium heterosporum tit ra c th lm cy cht. Vi sinh vt gy bnh c kh nng tn ti trong t hoc trn tn d thc vt t v ny qua v khc di dng bo t hoc cc dng tim sinh khc gi l ngun bnh tim tng. T ngun bnh tim tng vi sinh vt c pht tn i khp ni nh gi, nc ma, dng c lao ng, ng vt v ngi, c bit l qua cn trng mi gii. Qua cc con ng ngun bnh ly lan sang cc kho v bt u xm nhim vo cy khi gp iu kin thun li. Cc bo t nm trn b mt cy khi gp m v nhit thch hp s ny mm v xm nhp vo cy. Sau khi xaam nhp vo cy chng bt u s dng cc cht ca cy v tit cht c lm cy suy yu hoc cht. Qua qu trnh hot ng ca vi sinh vt cy b thay i cc qu trnh sinh l, sinh ho, sau thay i v cu to v hnh thi t bo cui cng l xut hin nhng triu chng bnh nh nhng m trn l, trn thn. Nu blnh xut hin b mch th biu hin triu chng ho l, ho thn ...Sau mt thi gian pht trin vi sinh vt bt u hnh thnh c quan sinh sn mc ra ngoi b mt ca cy v t li lan truyn i. trnh bnh cho cy ngi ta dng nhiu bin php ho hc, bin php sinh vt hc, bin php tng hp bo v cy trng ... Ngy nay ngi ta hn ch vic chng bnh bng ho hc v bin php ny thng ph hoi s cn bng sinh thi, nhim mi trng. Cc bin php sinh hc ang c nghin cu v p dng ngy cng nhiu do nhng u im ca n. l nhng bin php dng vi sinh vt chng cn trng hi cy. Mt bin php hin i ang c nghin cu v p dng na l to cho cy nhng c tnh chng chu mi bng bin php cng ngh sinh hc - truyn gen chng chu cho cy. Ngi ta to c nhng ging thuc l chng chu bnh virus hoc nhng ging khoai ty, c chua chng bnh vi khun nh vic cy gen ca mt loi vi khun no c kh nng chng bnh vo t bo thc vt. 3.2. MI TRNG NC V S PHN B CA VI SINH VT TRONG NC 3.2.1. Mi trng nc Tt c nhng ni c cha nc trn b mt hay di lng t u c coi l mi trng nc. V d nh ao, h, sng, bin, nc ngm ... Nhng a im cha nc cn gi l cc thu vc. Trong cc thu vc khc nhau, tnh cht ho hc v vt l rt khc nhau. Bi vy mi trng sng tng thu vc u c c trng ring bit v s phn b ca vi sinh vt ph thuc vo nhng c trng ring bit .

118

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Nc ngm c trong nhng lp t nm di mt t do cc ngun nc khc thm vo. Nc ngm c hm lng mui khong khc nhau tu tng vng, c vng cha nhiu CaCO3 gi l nc cng, c vng cha t CaCO3 gi l nc mm. Ni chung nc ngm rt ngho cht dinh dng do c lc qua cc tng t. - Nc b mt bao gm sui, sng, h, bin. Sui c to thnh nhng ni nc ngm chy ra b mt t hoc t khe ca cc ni . Tu theo vng a l nc sui c th rt khc nhau v nhit v thnh phn ho hc. C nhng sui nc nng chy ra t cc vng ni la hoc t su ln. C nhng sui c thnh phn cht khong in hnh c tc dng cha bnh. Tu theo thnh phn v hm lng cht khong m ngi ta phn bit sui mn, sui chua, sui st, sui lu hunh ... Sng c lng nc nhiu hn sui. Tnh cht l hc v ha hc ca sng cng khc nhau tu thuc vo vng a l. Sng vng ng bng thng giu cht dinh dng hn vng ni nhng li b nhim hn do cht thi cng nghip v sinh hot. H l nhng vng trng ngp y nc trong t lin. Tnh cht l hc v ho hc ca cc loi h cng rt khc nhau. H cc vng ni c ngun nc ngm chy ra v h vng ng bng khc nhau rt ln v nhit cng nh thnh phn cht dinh dng. Ngay trong mt h cng c s phn tng, mi tng li c mt iu kin mi trng khc nhau. C nhng h c nng mui cao gi l h nc mn, nng mui c th ln ti 28%. Bin bao ph gn 3/4 b mt tri t, khc vi cc thu vc trong t lin in hnh v hm lng mui cao ti 35%. Ngoi ra bin cn c thnh phn cc cht khong khc vi cc thu vc trong t lin. Cc vng bin v cc tng ca bin cng c cc c trng mi trng khc nhau. Th d nh v nhit , p lc thu tnh, nh sng, pH, thnh phn ho hc ... Tt c nhng yu t khc nhau u nh hng trc tip n s phn b ca vi sinh vt trong cc mi trng nc. 3.2.2. S phn b ca vi sinh vt trong cc mi trng nc Vi sinh vt c mt khp ni trong cc ngun nc. S phn b ca chng hon ton khng ng nht m rt khc nhau tu thuc vo c trng ca tng loi mi trng. Cc yu t mi trng quan trng quyt nh s phn b ca vi sinh vt l hm lng mui, cht hu c, pH, nhit v nh sng. Ngun nhim vi sinh vt cng rt quan trng v ngoi nhng nhm chuyn sng nc ta cn c nhng nhm nhim t cc mi trng khc vo. V d nh t t, t cht thi ca ngi v ng vt.

119

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nc nguyn cht khng phi l ngun mi trng thun li cho vi sinh vt pht trin, v nc nguyn cht khng phi l mi trng giu dinh dng. Trong nc c ho tan nhiu cht hu c v mui khong khc nhau. Nhng cht ho tan ny rt thun li cho vi sinh vt sinh trng v pht trin. Vi sinh vt trong nc c a t nhiu ngun khc nhau: - C th t t do bi bay ln, ngun nc ny ch yu b nhim vi sinh vt trn b mt. - C th do nc ma sau khi chy qua nhng vng t khc nhau cuns theo nhiu vi sinh vt ni nc chy qua. - Do nc ngm hoc ngun nc khc qua nhng ni nhim bn nghim trng. - S lng v thnh phn vi sinh vt thy trong nc mang c trng vng t b nhim m nc chy qua. mi trng nc ngt, c bit l nhng ni lun c s nhim khun t t, hu ht cc nhm vi sinh vt c trong t u c mt trong nc, tuy nhin vi t l khc bit. Nc ngm v nc sui thng ngho vi sinh vt nht do nhng ni ny ngho cht dinh dng. Trong cc sui c hm lng st cao thng cha cc vi khun st nh Leptothrix ochracea. cc sui cha lu hunh thng c mt nhm vi khun lu hunh mu lc hoc mu ta. Nhng nhm ny u thuc loi t dng ho nng v quang nng. nhng sui nc nng thng ch tn ti cc nhm vi khun a nhit nh Leptothrix thermalis. ao, h v sng do hm lng cht dinh dng cao hn nc ngm v sui nn s lng v thnh phn vi sinh vt phong ph hn nhiu. Ngoi nhng vi sinh vt t dng cn c rt nhiu cc nhm vi sinh vt d dng c kh nng phn hu cc cht hu c. Hu ht cc nhm vi sinh vt trong t u c mt y. nhng ni b nhim bn bi nc thi sinh hot cn c mt cc vi khun ng rut v cc vi sinh vt gy bnh khc. Tuy nhng vi khun ny ch sng trong nc mt thi gian nht nh nhng ngun nc thi li c vo thng xuyn nn lc no chng cng c mt. y chnh l ngun nhim vi sinh nguy him i vi sc kho con ngi. nhng thu vc c ngun nc thi cng nghip vo th thnh phn vi sinh vt cng b nh hng theo cc hng khc nhau tu thuc vo tnh cht ca

120

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nc thi. Nhng ngun nc thi c cha nhiu axit thng lm tiu dit cc nhm vi sinh vt a trung tnh c trong thu vc. Tuy cng l mi trng nc ngt nhng s phn b ca vi sinh vt h v sng rt khc nhau. cc h ngho dinh dng, t l vi khun c kh nng hnh thnh bo t thng cao hn so vi nhm khng c bo t. cc tng h khc nhau s phn b ca vi sinh vt cng khc nhau. tng mt nhiu nh sng hn thng c nhng nhm vi sinh vt t dng quang nng. Di y h giu cht hu c thng c cc nhm vi khun d dng phn gii cht hu c. nhng tng y c s phn hu cht hu c mnh tiu th nhiu xy to ra nhng vng khng c xy ho tan th ch c mt nhm k kh bt buc khng c kh nng tn ti khi c oxy. mi trng nc mn bao gm h nc mn v bin, s phn b ca vi sinh vth khc hn so vi mi trng nc ngt do nng mui nhng ni ny cao. Tu thuc vo thnh phn v nng mui, thnh phn v s lng vi sinh vt cng khc nhau rt nhiu. Tuy nhin tt c u thuc nhm a mn t c mt mi trng nc ngt. C nhng nhm pht trin c nhng mi trng c nng mui cao gi l nhm a mn cc oan. Nhm ny c mt c cc rung mui v cc thc phm p mui. i din ca nhm ny l Halobacterium c th sng c dung dnh mui bo ho. C nhng nhm a mn va phi sng nng mui t 5 n 20%, nhm a mn yu sng c nng di 5%. Ngoi ra c nhng nhm chu mn sng c mi trng c nng mui thp, ng thi cng c th sng mi trng nc ngt. Cc vi sinh vt sng trong mi trng nc mn ni chung c kh nng s dng cht dinh dng c nng rt thp. Chng pht trin chm hn nhiu so vi vi sinh vt t. Chng thng bm vo cc ht ph sa sng. Vi sinh vt bin thng thuc nhm a lnh, c th sng c nhit t 0 n 40C. Chng thng c kh nng chu c p lc ln nht l nhng vng bin su. Ni chung cc nhm vi sinh vt sng cc ngun nc khc nhau rt a dng v hnh thi cng nh hot tnh sinh hc. Chng tham gia vo vic chuyn ho vt cht cng nh cc vi sinh vt sng trong mi trng t. trong mi trng nc cng c mt y cc nhm tham gia vo cc chu trnh chuyn ho cc hp cht cacbon, nit v cc cht khong khc. Mi quan h gia cc nhm vi nhau cng rt phc tp, cng c cc quan h k sinh, cng sinh, h sinh, khng sinh nh trong mi trng t. C

121

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

quan im cho rng vi sinh vt sng trong mi trng nc v t u c chung mt ngun gc ban u. Do qu trnh sng trong nhng mi trng khc nhau m chng c nhng bin i thch nghi. Ch cn mt tc nhn t bin cng c th bin t dng ny sang dng khc do c th v b my di truyn ca vi sinh vt rt n gin so vi nhng sinh vt bc cao. Ngy nay cc ngun nc, ngay c nc ngm v nc bin nhng mc khc nhau b nhim do cc ngun cht thi khc nhau. Do khu h vi sinh vt b nh hng rt nhiu v do kh nng t lm sch cc ngun nc do hot ng phn gii ca vi sinh vt cng b nh hng 3.3. MI TRNG KHNG KH V S PHN B CA VI SINH VT TRONG KHNG KH 3.3.1. Mi trng khng kh Mi trng kh khng phi l ng nht, tu tng vng khc nhau, mi trng kh rt khc nhau v thnh phn cc loi kh. Th d nh thnh phn oxy, nit, CO2 v cc hp cht bay hi khc nh H2S, SO2 v.v... Mi trng kh cn khc nhau v nhit , m v nh sng ... nhng vng khng kh trong lnh nh vng ni, t l kh O2 thng cao. nhng vng khng kh b nhim, t l cc kh c nh H2S, SO2, CO2 ... thng cao, nht l cc thnh ph v cc khu cng nghip.

3.3.2. S phn b ca vi sinh vt trong khng kh S phn b ca vi sinh vt trong khng kh cng khc nhau tu tng vng. Khng kh khng phi l mi trng sng ca vi sinh vt. Tuy nhin trong khng kh c rt nhiu vi sinh vt tn ti. Ngun gc ca nhng vi sinh vt ny l t t, t nc, t con ngi, ng vt, thc vt, theo gi, theo bi pht tn i khp ni trong khng kh. Mt ht bi c th mang theo rt nhiu vi sinh vt, c bit l nhng vi sinh vt c bo t c kh nng tn ti lu trong khng kh. Nu l nhng vi sinh vt gy bnh th chnh l ngun gy bnh c trong khng kh. V d nh cc vi khun gy bnh ng h hp c th tn ti lu trong khng kh. Khi ngi kho ht phi khng kh c nhim khun s c kh nng nhim bnh. Nhng vi khun gy bnh thc vt nh nm r st c th theo gi bay i v ly bnh cho cc cnh ng rt xa ngun bnh. S phn b ca vi sinh vt trong mi trng khng kh ph thuc vo 3 yu t sau: 1. Ph thuc kh hu trong nm Thng vo ma ng, lng vi sinh vt hu nh t nht so vi cc ma khc trong nm. Ngc li lng vi sinh vt nhiu nht vo ma h. C l do m khng

122

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

kh, nhit cao, gi ma, do cc hot ng khc ca thin nhin. Theo kt qu nghin cu ca Omelansku lng vi sinh vt trong cc ma thay i nh sau (s lng trung bnh trong 10 nm). Bng 3.2. Lng vi sinh vt trong 1m3 khng kh Vi khun Nm mc Ma ng 4305 1345 Ma xun 8080 2275 Ma h 9845 2500 Ma thu 5665 2185 2. Ph thuc vng a l - Lng vi sinh vt gn khu quc l c nhiu xe qua li bao gi cng nhiu vi sinh vt trong khng kh hn vng ni khc. - Khng kh vng ni v vng bin bao gi cng t vi sinh vt hn vng khc. c bit trong khng kh ngoi bin lng vi sinh vt rt t. - Ngoi ra n cn ph thuc chiu cao lp khng kh. Khng kh cng cao so vi mt t, lng vi sinh vt cng t, kt qu nghin cu trn bu tri Matxcva cho thy: Bng 3.3. Lng vi sinh vt trong mt lt khng kh cao (m) Lng t bo 500 2,3 1000 1,5 2000 0,5 5000 - 7000 Lng vi sinh vt t hn 3 - 4 ln 3. Ph thuc hot ng sng ca con ngi Con ngi v ng vt l mt trong nhng nguyn nhn gy nn nhim khng kh. Th d nh trong giao thng, vn ti, trong chn nui, trong sn xut cng nng nghip, do bnh tt hoc do cc hot ng khc ca con ngi v ng vt m lng vi sinh vt tng hay gim. Kt qu th nghim trong mt nh my bnh m thy rng lng vi sinh vt/1m3 khng kh. Bng 3.4. Vi khun (th/m3kk) Phn xng Nm mc (th/m3kk) Bt 4250 2450 Nho bt 700 360 Ln men 650 810 Nui nm men 410 720 To hnh 830 1160 Nng bnh 750 950 Bo qun 2370 1410 Kt qu chung cho thy khu vc SX khc nhau cho thy lng vi sinh vt trong khng kh khc nhau. Bng 3.5. Lng vi sinh vt/1m3 khng kh cc vng khc nhau Ni chn nui 1.000.000 - 2.000.000

123

L Xun Phng Khu c x ng ph Cng vin trong thnh ph Ngoi bin

VI SINH VT HC MI TRNG

20.000 5.000 200 1-2

124

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 3.3. earth (Tri t): the principal layers and compartments of the earth (cc lp chnh v cc quyn ca Tri t)

125

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG IV KH NNG CHUYN HA VT CHT CA VI SINH VT TRONG CC MI TRNG T NHIN


S chuyn ho vt cht lin tc ca vi sinh vt trong mi trng t nhin chnh l yu t quyt nh ca s tn ti mi trng sng xung quanh chng ta. Trong thin nhin vt cht lun lun chuyn ho t dng ny sang dng khc to thnh nhng vng tun hon vt cht. S sng c c trn hnh tinh chng ta chnh nh s lun chuyn . Trong cc khu ca cc chu trnh chuyn ha vt cht, vi sinh vt ng vai tr v cng quan trng. Cc nhm vi sinh vt khc nhau tham gia vo cc khu chuyn ho khc nhau. Nu nh vng mt mt nhm no th ton b qu trnh chuyn ho s b dng li, iu ny s nh hng n ton b h sinh thi v s tn ti ca cc loi sinh vt trong h sinh thi ph thuc vo ngun thc n c trong mi trng. 4.1. KH NNG CHUYN HO CC HP CHT CACBON TRONG MI TRNG T NHIN 4.1.1. Vng tun hon cacbon trong t nhin Carbon cycle chu trnh cacbon : S chu chuyn ca nguyn t cacbon gia c th v mi trng nh hot ng sng ca cc sinh vt trong h sinh thi. Cacbon ioxit ( CO2) trong kh quyn hay trong nc c sinh vt t dng hp th v bin i thnh cc hp cht hu c phc tp nh hyrat cacbon, protein, lipit ... thng qua qu trnh quang hp v nhng phn ng sinh ho. Mt phn cc cht c to thnh cu trc nn c th thc vt. Thc vt c ng vt hay cc sinh vt d dng s dng, sau , cc cht bi tit cng nh xc cht ca sinh vt b vi khun phn hu n giai on cui cng ( giai on khng ho ) tr li Cacbon ioxit cho mi trng.

126

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 4.1

127

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

4.1.2. Vai tr ca vi sinh vt trong vng tun hon cacbon Cacbon trong t nhin nm rt nhiu dng hp cht khc nhau, t cc hp cht v c n cc hp cht hu c. Cc dng ny khng bt bin m lun lun chuyn ho t dng ny sang dng khc, khp kn thnh mt chu trnh chuyn ho hoc vng tun hon cacbon trong t nhin. Vi sinh vt ng mt vai tr quan trng trong mt s khu chuyn ho ca vng tun hon ny.

Cacbon Thc vt

Cacbon ng vt

Cht hu c trong t Vi sinh vt

CO2
Hnh 4.1.2 Cc hp cht cacbon hu c cha trong ng vt, thc vt, vi sinh vt, khi cc vi sinh vt ny cht i s li mt lng cht hu c khng l trong t. Nh hot ng ca cc nhm vi sinh vt d dng cacbon sng trong t, cc cht hu c ny dn dn b phn hu to thnh CO2. CO2 c thc vt v vi sinh vt s dng trong qu trnh quang hp li bin thnh cc hp cht cacbon hu c ca c th thc vt. ng vt v con ngi s dng cacbon hu c ca thc vt bin thnh cacbon hu c ca ng vt v ngi. Ngi, ng vt, thc vt u thi ra CO2 trong qu trnh sng, ng thi khi cht i li trong t mt lng cht hu c, vi sinh vt li b phn hu n. C th trong t nhin cc dng hp cht cacbon c chuyn ho lin tc. Di y ta xt n cc qu trnh chuyn ho chnh m vi sinh vt tham gia. 4.1.3 S phn gii mt s cc hp cht cacbon do vi sinh vt 1. S phn gii xenluloza

128

L Xun Phng a.. Xenluloza trong t nhin

VI SINH VT HC MI TRNG

Xenluloza l thnh phn ch yu ca mng t bo thc vt. cy bng, xenluloza chim ti 90% trng lng kh, cc loi cy g ni chung xenluloza chim 40 - 50%. Hng ngy, hng gi, mt lng ln xenluloza c tch lu li trong t do cc sn phm tng hp ca thc vt thi ra, cy ci cht i, cnh l rng xung. Mt phn khng nh do con ngi thi ra di dng rc ri, giy vn, phoi bo, mn ca v.v.... Nu khng c qu trnh phn gii ca vi sinh vt th lng cht hu c khng l ny s trn ngp tri t. Xenluloza c cu to dng si, c cu trc phn t l 1 polimer mch thng, mi n v l mt disaccarrit gi l xenlobioza. Xenlobioza c cu trc t 2 phn t D - glucoza. Cu trc bc 2 v bc 3 rt phc tp thnh cu trc dng lp gn vi nhau bng lc lin kt hydro. Lc lin kt hydro trng hp nhiu ln nn rt bn vng, bi vy xenluloza l hp cht kh phn gii. Dch tiu ho ca ngi v ng vt khng th tiu ho c chng. ng vt nhai li tiu ho c xenluloza l nh khu h vi sinh vt sng trong d dy c. b. C ch ca qu trnh phn gii xenluloza nh vi sinh vt Xenluloza l mt c cht khng ho tan, kh phn gii. Bi vy vi sinh vt phn hu xenluloza phi c mt h enzym gi l h enzym xenlulaza bao gm 4 enzym khc nhau. Enzym C1 c tc dng ct t lin kt hydro, bin dng xenluloza t nhin c cu hnh khng gian thnh dng xenluloza v nh hnh, enzym ny gi l xenlobiohydrolaza. Enzym th hai l Endoglucanaza c kh nng ct t cc lin kt - 1,4 bn trong phn t to thnh nhng chui di. Enzym th 3 l Exo - gluconaza tin hnh phn gii cc chui trn thnh disaccarit gi l xenlobioza. C hai loi enzym Endo v Exo - gluconaza c gi l Cx. Enzym th 4 l - glucosidaza tin hnh thy phn xenlobioza thnh glucoza.

129

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Xenluloza t nhin

C1

Xenluloza V nh hnh

Cx

- glucosidaza Xenlobioza Glucoza

c. Vi sinh vt phn hu xeluloza Trong thin nhin c nhiu nhm vi sinh vt c kh nng phn hu xenluloza nh c h enzym xenluloza ngoi bo. Trong vi nm l nhm c kh nng phn gii mnh v n tit ra mi trng mt lng ln enzym y cc thnh phn. Cc nm mc c hot tnh phn gii xenluloza ng ch l Tricoderma. Hu ht cc loi thuc chi Tricoderma sng hot sinh trong t v u c kh nng phn hu xenluloza. Chng tin hnh phn hu cc tn d ca thc vt li trong t, gp phn chuyn ho mt lng cht hu c khng l. Tricoderma cn sng trn tre, na, g to thnh lp mc mu xanh ph hu cc vt liu trn. Trong nhm vi nm ngoi Tricoderma cn c nhiu ging khc c kh nng phn gii xenluloza nh Aspergillus, Fusarium. Mucor ... Nhiu loi vi khun cng c kh nng phn hu xenluloza, tuy nhin cng khng mnh bng vi nm. Nguyn nhn l do s lng enzym tit ra mi trng ca vi khun thng nh hn, thnh phn cc loi enzym khng y . Thng trong t c t loi vi khun c kh nng tit ra y 4 loi enzy, trong h enzym xenlulaza. Nhm ny tit ra mt loi enzym trong h enzym xenlulaza. Nhm ny tit ra mt loi enzym, nhm khc tit ra cc loi khc, chng phi hp vi nhau phn gii c cht trong mi quan h h sinh. Nhm vi khun hiu kh bao gm Pseudomonas, Xenllulomonas, Achromobacter. Nhm vi khun k kh bao gm Clostridium v c bit l nhm vi khun sng trong d c ca ng vt nhai li. Chnh nh nhm vi khun nu m tru b c th s dng c xenluloza c trong c, rm r lm thc n. l nhng cu khun thuc chi Ruminococcus c kh nng phn hu xenluloza thnh ng v cc axit hu c. Ngoi vi nm v vi khun, x khun v nim vi khun cng c kh nng phn hu xenluloza. Ngi ta thng s dng x khun c bit l chi Streptomyces trong vic phn hu rc thi sinh hot. Nhng x khun ny thng thuc nhm a nng, sinh trng, pht trin tt nht nhit 45 - 500C rt thch hp vi qu trnh rc thi.

130

L Xun Phng 2. S phn gii tinh bt a. Tinh bt trong t nhin

VI SINH VT HC MI TRNG

Tinh bt l cht d tr ch yu l ca thc vt, bi vy n chim mt t l ln trong thc vt, c bit l trong nhng cy c c. Trong t bo thc vt, n tn ti dng ccht tinh bt. Khi thc vt cht i, tn d thc ch lu trong t mt lng ln tinh bt. Nhm vi sinh vt phn hu tinh bt sng t s tin hnh phn hu cht hu c ny thnh nhng hp cht n gin, ch yu l ng v it hu c. Tinh bt gm 2 thnh phn amilo v amipectin. Amilo l nhng chui khng phn nhnh bao gm hnh trm n v glucoza lin kt vi nhau bng dy ni 1,4 glucozit. Amilopectin l cc chui phn nhnh; cc n v glucoza lin kt vi nhau bng dy ni 1,4 v 1,6 glucozit (lin kt 1.6 glucozit ti nhng ch phn nhnh). Amilopectin chnh l dng lin kt ca cc amilo thng chim 10 -30%, amilopectin chim 30 - 70%. c bit c mt s dng tinh bt mt vi loi cy ch cha mt trong hai thnh phn amilo hoc amilope/ctin. b. C ch ca qu trnh phn gii tinh bt nh vi sinh vt Vi sinh vt phn gii tinh bt c kh nng tit ra mi trng h enzym amilaza bao gm 4 enzym: * - amilaza c kh nng tc ng vo bt k mi lin kt 1,4 glucozit no trong phn t tinh bt. Bi th - amilaza cn c gi l endoamilaza. Di tc ng ca - amilaza phn t tinh bt c ct thnh nhiu on ngn gi l s dch ho tinh bt. Sn phm ca s dch ho thng l cc ng 3 cacbon gi l Mantotrioza. * - amilaza ch c kh nng ct t mi lin kt 1,4 glucozit cui phn t tinh bt bi th cn gi l exoamilaza. Sn phm ca - amilaza thng l ng disaccarit matoza. * Amilo 1,6 glucosidaza c kh nng ct t mi lin kt 1,6 glucosit ti nhng ch phn nhnh ca amilopectin.

131

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

* Glucoamilaza phn gii tinh bt thnh glucoza v cc oligosaccarit. Enzym ny c kh nng phn ct c hai loi lin kt 1,4 v 1,6 glucozit. Di tc ng ca 4 loi enzym trn, phn t tinh bt c phn gii thnh ng glucoza.

amilaza Amilo 2,6 glucosidaza Glucoamila za amilaza amilaza

Glucoamila amilaza za amilaza


c. Vi sinh vt phn gii tinh bt

amilaza

amilaza

Trong t c nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn gii tinh bt. Mt s vi sinh vt c kh nng tit ra mi trng y cc loi enzym trong h enzym amilaza. V d nh mt s vi nm bao gm mt s loi trong cc chi Aspergillus, Fusarius, Rhizopus ... Trong nhm vi khun c mt s loi thuc chi Bacillus, Cytophaga, Pseudomonas ... X khun cng c mt s chi c kh nng phn hu tinh bt. a s cc vi sinh vt khng c kh nng tit y h enzym amilaza phn hu tinh bt. Chng ch c th tit ra mi trng mt hoc mt vi men trong h . V d nh cc loi Aspergillus candidus, A.niger, A.oryzae, Bacillus subtilis, B. mesenterices, Clostridium pasteurianum, C. butiricum ... ch c kh nng tit ra mi trng mt loi enzym - amilaza. Cc loi Aspergillus oryzae, Clostridium acetobutilicum ... ch tit ra mi trng - amiloza. Mt s loi khc ch c kh nng tit ra mi trng enzym glucoamilaza. Cc nhm ny cng tc vi nhau trong qu trnh phn hu tinh bt thnh ng. Trong sn xut ngi ta thng s dng cc nhm vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt. V d nh cc loi nm mc thng c dng giai on u ca qu trnh lm ru, tc l giai on thu phn tinh bt thnh ng. Trong ch bin rc

132

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

thi hu c ngi ta cng s dng nhng chng vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt phn hu tinh bt c trong thnh phn rc hu c. 3. S phn gii ng n phn trn chng ta thy kt qu ca qu trnh phn gii xenluloza v tinh bt u to thnh ng n (ng 6 cacbon). ng n tch lu li trong t s c tip tc phn gii cc nhm vi sinh vt phn gii ng. C hai nhm vi sinh vt phn gii ng: nhm ho kh v nhm ln men. A. S phn gii ng nh cc qu trnh ln men Sn phm ca s phn gii ng nh cc qu trnh ln men l nhng cht hu c cha c oxy ho trit . Da vo cc sn phm sinh ra ngi ta t tn cho cc qu trnh : 1. Qu trnh ln men etylic Qu trnh ln men etylic cn c gi l qu trnh ln men ru. Sn phm ca qu trnh l ru etylic v CO2. Di tc dng ca mt h thng enzym sinh ra bi vi sinh vt, glucoza c chuyn ho theo con ng Embden - Mayerhof to thnh pyruvat. Pyruvat di tc dng ca men piruvat decacboxylaza v tiamin pirophotphat s kh cacboxyl to thnh axetaldehyt. Axetaldehyt s b kh thnh ru etylic. chnh l c ch ca qu trnh ln men ru, qu trnh ny ngoi tc dng ca h thng enzym do vi sinh vt tit ra cn i hi s tham gia ca photphat v c. 2C6H12O6 + 2H3PO4 2CO2 + 2CH3CH2OH + 2H2O + fructoza 1,6 diphotphat l kiu ln men ru bnh thung. Khi c mt ca NaHCO3 hay Na2HPO4 qu trnh ln men s sinh ra mt sn phm khc l Glyxerin ng thi hn ch s sn ra ru etylic. Nhiu loi vi sinh vt c kh nng ln men ru, trong mnh nht l c ngha kinh t nht l nm men Saccharomyces cerevisiae. Ngi ta thng ng dng qu trnh ln men ru sn xut ru, bia nc gii kht ln men. Khi s dng ngun tinh bt ch to ru th ngi ta phi tin hnh 2 bc, bc 1 l qu trnh phn hu tinh bt thnh ng thng dng cc loi nm mc phn hu tinh bt. Bc 2 mi l qu trnh ln men ng thnh ru thng s dng nm men. rt ngn v n gin ho qu trnh, mt s nh nghin cu ang tin hnh ghp gen phn

133

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

hu tinh bt mt loi nm mc c kh nng phn hu tinh bt vo Saccharomyces serevisiae. Qu trnh ln men ru cn c s dng trong cng nghip lm bnh m, CO2 sinh ra trong qu trnh ln men c tc dng lm n bt m. Cc nm men c kh nng ln men ru cn c dng trong vic men thc n. Thc n gia sc c men c hng v thm ngon kch thch tiu ho ca gia sc. 2. Qu trnh ln men Lactic Qu trnh phn gii glucoza thnh axit lactic c gi l qu trnh ln men lactic. C 2 loi ln men lactic ng hnh v ln men lactic d hnh. s ln men lactic ng hnh glucoza b phn gii theo con ng Embden Mayerhof to thnh axit pyruvic, axit pyruvic kh thnh axit lactic.

2CH3COCOOH

axit pyruvic

NAD.H NAD+ C6H12O6 Glucoza 2CH3CHOHCOOH axit lactic

Qu trnh ln men lactic ng hnh c thc hin bi nhm vi khun Lactobacterium v Streptococcus.

s ln men lactic d hnh glucoza b phn gii theo con ng pentozophotphat. Sn phm ca qu trnh ln men ngoi axit lactic cn c ru etylic, axit axetic v glyxerin. C6H12O6 CH3CHOHCOOH + CH3COOH + CH3CH2OH a. lactic glyxerin
Vi khun lactic thng i hi nhiu loi cht sinh trng, chng kh c th pht trin trn mi trng tng hp m ch c th sng trn mi trng c cc cht

a. axetic

ru etylic

+ CH2OHCHOHCH2OH + CO2 + Q

134

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

hu c nh nc chit nm men, sa, mu v.v... Chng thng phn b trn thc vt hoc xc thc vt, trong sa, cc sn phm ca sa, trong rut ngi v ng vt. Qu trnh ln men lactic c ng dng ch to axit lactic, mui rau qu, ch bin sa chua v.v... Rau qu c mui, sa bin thnh sa chua sau qu trnh ln men lactic u c tc dng tiu ho rt tt. Vic chua thc n gia sc cng da trn s ln men lactic. Trong qu trnh mui da, p sut thm thu do mui to ra s lm cho cht dch bn trong t bo rau i ra ngoi. Vi khun lactic c sn trong khng kh s dng dch t bo sng, lc u cng c c nhng vi khun hoi sinh khc, sau do axit lactic sinh ra lm h pH, c ch cc vi khun khc. n mt pH nht nh vi khun lactic cng b c ch, lc s xut hin vng da l mt loi nm men chu pH thp. Nm men ny phn hu axit lactic thnh CO2 v H2O lm cho da gim chua, cc loi vi khun hoi sinh do pH ln cao li pht trin tr li lm cho da b kh. Ngoi cc qu trnh ln men ru, ln men lactic ni trn, trong thin nhin cn c nhiu nhm vi sinh vt tin hnh phn gii ng nh cc qu trnh ln men khc. V d nh s ln men propionic, sn phm ca qu trnh l axit propionic, s ln men focmic, ln men butiric, ln men metan ... sn phm ca qu trnh l axit focmic, ru butiric, kh mtan ... cc nhm vi khun trn u phn b rng ri trong t v tin hnh phn gii ng n thnh cc sn phm khc nhau. l s phn gii ng nh cc qu trnh ln men. B. S phn gii ng nh cc qu trnh oxy ho Ngoi cc qu trnh ln men, trong thin nhin cn c cc nhm vi sinh vt c kh nng phn gii ng bng con ng oxy ho. l cc nhm vi sinh vt ho kh c kh nng phn hu trit ng glucoza thnh CO2 v H2O qua chu trnh Crebs (c gio trnh sinh ho hc). Sn phm ca cc qu trnh ho kh khng phi l cc cht hu c nh cc qu trnh ln men m l CO2 v H2O. Nh vy nh cc nhm vi sinh vt khc nhau m ng glucoza c sinh ra trong s phn gii xenluloza v tinh bt li c phn gii tip tc. Cc sn phm ca qu trnh phn gii ng do ln men cng c tip tc phn gii. V d nh ru etylic l sn phm ca qu trnh ln men ru s c nhm vi khun axetic chuyn ho thnh axit axetic, chnh l c ch ca qu trnh sn xut dm n v.v... Cc hp cht cacbon hu c trong t c cc nhm vi sinh vt khc nhau phn hu cui cng thnh CO2 v H2O. CO2 v H2O li c nhm vi khun dinh dng quang nng v thc vt ng ho thnh cht hu c, khp kn vng tun hon cacbon, nu nh khng c s hot ng ca cc nhm vi sinh vt trong t th vng tun hon cacbon khng th khp kn, cc cht hu c khng c phn hu v lc tai ha sinh thi s xy ra dn n s khng hong sinh cu, s sng trn tri t s khng th tip din. 3. S c nh CO2

135

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

L qu trnh quang hp ca cy xanh v vi sinh vt t dng quang nng. Qu trnh ny chuyn ho CO2 thnh cht hu c - sn phm ca qu trnh quang hp. Tm li, cc nhm vi sinh vt tham gia trong qu trnh chuyn ho cc hp cht cacbon gp phn khp kn vng tun hon vt cht, gi mi cn bng vt cht trong thin nhin. T gi c s cn bng sinh thi trong cc mi trng t nhin. S phn b rng ri ca cc nhm vi sinh vt chuyn ho cc hp cht cacbon cn gp phn lm sch mi trng, khi mi trng b nhim cc hp cht hu c cha cacbon. Ngi ta s dng nhng nhm vi sinh vt ny trong vic x l cht thi c cha cc hp cht cacbon hu c nh xenluloza, tinh bt v.v... 4.2. KH NNG CHUYN HO CC HP CHT NIT TRONG MI TRNG T NHIN CA VI SINH VT 4.2.1. Vng tun hon nit trong t nhin

136

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 4.2.1. Nitrogen cycle Chu trnh nit

137

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nitrogen cycle chu trnh nit s tun hon ca nit gia cc sinh vt v mi trng. Nit dng kh trong kh quyn ch c s dng trc tip bi mt s vi sinh vt (clostridium) v mt s to lam (nostoc). Chng bin i nit thnh dng amon, nitrit v nitrat, nhng cht ny sau c gii phng vo t bi cc qu trnh bi tit v phn gii. C mt cch khc ni t kh quyn c c nh l nh cc tia la in ca sm st. Phn ln thc vt ch c th s dng nit di dng nitrat, tr mt s thc vt cng sinh vi vi khun nt sn Rhizobium hoc cc sinh vt khc to nt sn ca r. Khi thc vt v ng vt cht th nit hu c trong chng bin i tr li thnh dng nitrat trong qu trnh gi l nitrat ho. Mt phn nitrat ny c thc vt hp th, cn mt phn b mt do qu trnh kh nitrit v qu tnh ra tri. S tng cng s dng phn bn trong nng nghip (nitrat amon) hin nay tr thnh mt nhn t quan trng trong chu trnh nit .x.nitrogen fixation. 4.2.2. Vai tr ca vi sinh vt trong vng tun hon Nit Trong cc mi trng t nhin, nit tn ti cc dng khc nhau, t nit phn t dng kh cho n cc hp cht hu c phc tp c trong c th ng, thc vt v con ngi. Trong c th sinh vt, nit tn ti ch yu di dng cc hp cht m hu c nh protein, axit amin. Khi c th sinh vt cht i, lng nit hu c ny tn ti trong t. Di tc dng ca cc nhm vi sinh vt hoi sinh, protein c phn gii thnh cc axit amin. Cc axit amin li c mt nhm vi sinh vt phn gii thnh NH3 hoc NH4+ gi l nhm vi khun amn ho. Qu trnh ny cn gi l s khong ho cht hu c v qua nit hu c c chuyn thnh dng nit khong. Dng NH4+ s c chuyn ho thnh dng NO3- nh nhm vi khun nitrat ho. Cc hp cht nitrat li c chuyn ho thnh dng nit phn t, qu trnh ny gi l s phn nitrat ho c thc hin bi nhm vi khun phn nitrat. Kh nit s c c nh li trong t bo vi khun v t bo thc vt sau chuyn ho thnh dng nit hu c nh nhm vi khun c nh nit. Nh vy, vng tun hon nit c khp kn. Trong hu ht cc khu chuyn ho ca vng tun hon u c s tham gia ca cc nhm vi sinh vt khc nhau. Nu s hot ng ca mt nhm no ngng li, ton b s chuyn ho ca vng tun hon cng s b nh hng nghim trng.

138

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cht hu c trong t Vi sinh vt

N2 Thc vt ng vt NH3; NH4+

NO3Hnh 4.2.2 4.2.3. Qu trnh amn ho Trong thin nhin tn ti nhiu dng hp cht nit hu c nh protein, axit amin, axit nucleic, ur ... Cc hp cht ny i vo t t ngun xc ng, thc vt, cc loi phn chung, phn xanh, rc ri. Thc vt khng th ng ho c dng nit hu c phc tp nh trn, n ch c th s dng c sau qu trnh amn ho. Qua qu trnh amn ho, cc dng nit hu c c chuyn ho thnh dng NH4+ hoc NH3. 4.2.3.1. S amn ho ur Ur c trong thnh phn nc tiu ca ngi v ng vt, chim khong 2,2% nc tiu. Ur cha ti 46,6% nit, v th n l mt ngun dinh dng m tt vi cy trng. Tuy nhin, thc vt khng th ng ho trc tip Ur m phi qua qu trnh amn ho. Qu trnh amiin ho Ur chia ra lm 2 giai on, giai on u di tc dng ca enzym ureaza tit ra bi cc vi sinh vt Ur s b thu phn to thnh mui cacbonat amoni, giai on 2 cacbonat amoni chuyn ho thnh NH3, CO2 v H2O: CO(NH2)2 + 2H2O Ur (NH4)2CO3 2NH3 + CO2 + H2O Cacbonat amoni Trong nc tiu cn c axit uric, tn ti trong t mt thi gian axit uric s b phn gii thnh ur v axit tactronic. Sau ur s tip tc b phn gii thnh NH3. (NH4)2CO3

139

L Xun Phng NH CO NH CO C C NH

VI SINH VT HC MI TRNG

O + 4H2O CO(NH2)2 + HOOC - CHOH - COOH NH ur axit tactronic Axit uric

Nhm vi sinh vt phn gii Ur v axit uric cn c kh nng amn ho cyanamid canxi l mt loi phn bn ho hc. Cht ny sau khi i vo t cng b chuyn ho thnh Ur ri sau qua qu trnh amn ho c chuyn thnh NH3: CN - Nca + 2H2O CN - NH2 + Ca(OH)2 CN - NH2 + H2O CO(NH2)2 Nhiu loi vi khun c kh nng amn ho Ur, chng u tit ra enzym ureaza. Trong c mt s loi c hot tnh phn gii cao nh Planosarcina ureae, Micrococcus ureae, Bacillus amylovorum, Proteus vulgaris ... Mt s loi vi khun c kh nng amn ho Ur. a s vi sinh vt phn gii Ur thuc nhm ho kh hoc k kh khng bt buc, chng a pH trung tnh hoc hi kim. Bi vy khi s dng Ur lm phn bn ngi ta thng kt hp vi bn vi hoc tro, ng thi xi xo lm thong t. 4.2.3.2. S amn ho protein Khc vi ln men, c cht ca qu trnh thi ra l protein. Protein l mt trong nhng thnh phn quan trng ca xc ng vt, thc vt v vi sinh vt. Protein thng cha khong 15,0 - 17,6% nit (tnh theo cht kh). Nu nh tng lng cacbon trong c th cc sinh vt sng trn mt t l vo khong 700 t tn th tng lng nit t ra cng ti 10 - 25 t tn. Trong lp t su 30 cm bao quanh Tri t ngi ta cn thy thng xuyn c khong 3 - 7,5 t tn nit m phn ln l tn ti trong cc hp cht hu c cha nit. S phn gii cc hp cht hu c cha nit c ngha rt ln i vi nng nghip v i vi vng tun hon vt cht trong t nhin. Ngi ta cn gi l qu trnh phn gii ny l qu trnh amn ho. Mun phn gii protein, cng ging nh i vi cc hp cht cao phn t khc, u tin vi sinh vt phi tit ra cc enzym phn gii protein ngoi bo v lm chuyn ho protein thnh cc hp cht c phn t nh hn (cc polipeptit v cc oligopeptit).

140

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc cht ny hoc tip xc c phn hu thnh axit amin nh cc peptidaza ngoi bo, hoc c xm nhp ngay vo t bo vi sinh vt sau mi chuyn ho thnh axit amin. Mt phn cc axit amin ny c vi sinh vt s dng trong qu trnh tng hp protein ca chng, mt phn khc c tip tc phn gii theo nhng con ng khc nhau sinh NH3, CO2 v nhiu sn phm trung gian khc. Nhng vi sinh vt khng c kh nng sinh ra cc enzym phn gii protein ngoi bo r rng l khng c kh nng ng ho c cc loi protein thin nhin. Chng ch c th s dng c cc sn phm thu phn ca protein (polipeptit, oligopeptit, axit amin) Protein
Enzim phn gii protein ngoi bo

Polipeptit Oligopeptit

peptidaza

Axit amin

Cc axit amin ni bo

Kh amin v phn gii Kh amin mch cacbon

Trc tip s dng trong qu trnh sinh tng hp protein + Mt s axit amin b deamin ho bi VSV nh enzym deaminaza, 1 s phn Chuyn amin v phn gii cacbon

ng, mt trong nhng sn phm cui cng l amn, v d: Alamin + O2


Ala-deaminoza

Pipreva + NH3

i vi cc axit amin c vng nh Triptophan, khi phn gii s to thnh cc hp cht c mi thi nh Indo vScaton. Khi phn gii cc axit amin cha S nh Metionin, Xistin, vi sinh vt gii phng ra H2S, cht ny c i vi cy trng. Mt s hp cht amin sinh ra trong qu trnh amn ho c tc dng c i vi ngi v ng vt. V d nh histamin, acmatin ... chnh l nguyn nhn b nhim c khi n tht c thiu thi hoc tht hp qu lu ( nhim thc phm). T l C : N trong t rt quan trng i vi nhm vi sinh vt phn hu protein. Nu nh t l ny qu cao, trong t qu t m vi sinh vt s tranh chp thc n m i vi cy trng, chng phn hu c bao nhiu l hp th ht vo t bo. Nu t l C : N qu thp, m d tha, qu trnh pha hu s chm li, cy trng khng c m khong m hp th. Nhiu cng trnh nghin cu rt ra t l C:N bng 20 l thch hp nht cho qu trnh amn ho protein, c li nht i vi cy trng. Nhiu vi sinh vt c kh nng amn ho protein. Trong nhm vi khun c Bacillus mycoides, Bacillus mesentericus, B. subtilis, Pseudomonas fluorescens, Clostridium sporogenes ... X khun c Streptomyces rimosus, Stretomyces griseus ... Vi nm c Aspergillus oryzae, A. flavour, A. niger, Penicilium camemberti v.v....

141

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ngoi protein v ure, nhiu loi vi sinh vt c kh nag amn ho kitin l mt hp cht cacbon cha gc amin. Kitin l thnh phn ca v nhiu loi cn trng, gip xc. Hng nm kitin c tch lu li trong t vi mt lng khng nh. Nhm vi sinh vt phn hu kitin c kh nng tit enzym kitinaza v kitobiaza phn hu phn t kitin thnh cc gc n phn t, sau gc amin c amn ho to thnh NH3.

Hnh 4.2.3 Nhm vi khun amn ho prtit

142

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bng 4.1: Vi sinh vt gy thi Nhm vi sinh vt Dng phn hu Kiu gy thi K kh (Ym kh) Bacillus putrificus Bacillus histolytics Bacillus coligenes Phn hu peptit Bacillus Ventriculosus Bacillus orbiculus Phn hu axit amin Bacillus faccalis Algaligenes Proteus zenkirii Nhm vi sinh vt Phn hu protein c enzym hn hp B. perfrigenes B. sporogenes Phn hu peptit B. bifidus B. acidophilus B. butyricus Phn hu axit amin B. lactic aerogen B. aminophilus B. coligenes 4.2.4. Qu trnh nitrat ho Sau qu trnh amn ho, NH3 c hnh thnh mt phn c cy trng hp th, mt phn phn ng vi cc anion trong t to thnh cc mui amn. Mt phn cc mui amn cng c cy trng v vi sinh vt hp th. Phn cn li c oxy ho thnh dng nitrat gi l qu trnh nitrat ho. Trc kia ngi ta cho rng qu trnh nitrat ho l mt qu trnh ho hc thun tu. Sau ny ngi ta mi tm ra bn cht vi sinh vt hc ca n. Nhm vi sinh vt tin hnh qu trnh ny gi chung l nhm vi khun nitrat ho bao gm hai nhm tin hnh 2 giai on ca qu trnh. Giai on oxy Streptococus Straphylococcus Proteus vulgaris Hiu kh Bacillus pyocyaneum Bacillus mensentericus

Nhm cc vi sinh Phn hu protein vt c enzym n

143

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ho NH4+ thnh NO2- gi l giai on nitrat ho, giai on oxy ho NO2- thnh NO3gi l giai on nitrat ho. 4.2.4.1. Giai on nitrit ho Qu trnh oxy ho NH4+ to thnh NO2+ c tin hnh bi nhm vi khun nitrit ho. Chng thuc nhm vi sinh vt t dng ho nng c kh nng oxy ho NH4+ bng oxy khng kh v to ra nng lng: NH4+ + 3/2 O2 NO2+ + H2O + 2H + Nng lng Nng lng ny dng ng ho CO2 Cacbon hu c Enzym xc tc cho qu trnh ny l cc enzym ca qu trnh h hp ho kh. Nhm vi khun nitrit ho bao gm 4 chi khc nhau: Nitrozomonas, Nitrozocystis, Nitrozolobus v Nitrosospira chng u thuc loi t dng bt buc, khng c kh nng sng trn mi trng thch. Bi vy phn lp chng rt kh, phi dng silicagen thay cho thch. 4.2.4.2. Giai on nitrat ha Qu trnh oxy ho NO2- thnh NO3- c thc hin bi nhm vi khun nitrat. Chng cng l nhng vi sinh vt t dng ho nng c kh nng oxy ho NO2- to thnh nng lng. Nng lng ny c dng ng ho CO2 to thnh ng. NO2- + 1/2 O2 NO3- + Nng lng Nhm vi khun tin hnh oxy ho NO2- thnh NO3- bao gm 3 chi khc nhau; Niitrobacter, Nitrospira v Nitrococcus. Ngoi nhm vi khun t dng ho nng ni trn, trong t cn c mt s loi vi sinh vt d dng cng tin hnh qu trnh nitrat ho. l cc loi vi khun v x khun thuc cc chi Pseudomonas, Corynebacterium, Streptomyces ... Qu trnh nitrat ho l mt khu quan trng trong vng tun hon nit, nhng i vi nng nghip n c nhiu iu bt li: Dng m nitrat thng d b ra tri xung cc tng su, d b i vo qu trnh phn nitrat ho to thnh kh nit lm cho t mt m. Anion NO3- thng kt hp vi ion H+ trong t to thnh HNO3 lm cho pH t gim xung rt bt li i vi cy trng. Hn na, lng NO3 d tha trong t c cy trng hp thu nhiu lm cho hm lng nitrat trong sn phm lng thc, thc phm cao gy c cho ngi. Bi vy ngy nay ngi ta thng hn ch vic bn phn m ho hc c gc nitrat.

144

L Xun Phng 4.2.5. Qu trnh phn nitrat ha

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc hp cht m dng nitrat trong t rt d b kh bin thnh nit phn t. Qu trnh ny gi l qu trnh phn nitrat ho. N khc vi qu trnh oxy ho nitrat to thnh NH4+ cn gi l qu trnh amn ho. C th phn bit hai qu trnh trn qua s sau: Qu trnh amn ho nitrat do mt s vi khun d dng tin hnh trong iu kin hiu kh c chc nng cung cp NH4+ cho t bo vi khun tng hp axit amin. Amn ho Nitrat NH2OH Hydroxylamin NO3 NO2 NO N2O Peroxyt Nit Phn nitrat ho Phn ng kh NO3 N2 ch xy ra trong iu kin k kh. NO3- l cht nhn in t cui cng trong chui h hp k kh, nng lng to ra c dng tng hp nn ATP. Nhm vi sinh vt thc hin qu trnh phn nitrat ho phn b rng ri trong t. Thuc nhm t dng ho nng c Thibacillus denitrificans, Hydrogenomonas agilis ... Thuc nhm d dng c Pseudomonas denitrificant, Micrococcus denitrificanas ... sng trong iu kin k kh (ngp nc). i vi nng nghip qu trnh phn nitrat ho l mt qu trnh bt li v n l cho t mt m. Qu trnh ny xy ra mnh trong iu kin k kh. Oxy c tc dng c ch cc enzym xc tc cho qu trnh kh nitrat, l cc enzym nitrat reductaza v nitrit reductaza. cc rung la nc ngi ta thng lm c xc bn hn ch qu trnh ny, ng thi bn m amn ch khng bn m nitrat. Trong cc mi trng t nhin ngoi qu trnh phn nitrat sinh hc ni trn cn c qu trnh phn nitrat ho hc thng xy ra pH < 5,5. Cc qu trnh ny khng c s tham gia ca vi sinh vt: NH4Cl + HNO2 N2 + HCl + H2O N2 NH3

145

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

R - NH2 + HNO2 N2 + R - OH + H2O R - CH(NH2)COOH + HNO2 R - CHOHCOOH + N2 + H2O R - CO - NH2 + HNO2 R - COOH + N2 + H2O 4.2.6. Qu trnh c nh Nit phn t Kh nit chim khong 76% bu khng kh bao quanh chng ta, trn mi hecta t trng lng ca n nng ti 80.000 tn. Kh nit thng xuyn c hnh thnh v b sung vo khng kh do qu trnh phn nitrat ho. Con ngi, ng vt, thc vt u cn m, song sng gia bu khng kh mnh mng m nh vy tuyt i a s sinh vt u khng s dng trc tip kh nit. Ch c nhm sinh vt c nh nit l c kh nng ny. Hng nm nhu cu ca cy trng trn ton th gii i vi nit l hng trm triu tn. Tuy nhin, phn bn ho hc ch p ng c khong 30%. Lng cn li l do qu trnh c nh nit phn t cung cp. 4.2.6.1. C ch ca qu trnh c nh nit phn t Nit phn t c cu to t 2 nguyn t nit ni vi nhau bng 3 dy ni N N. ph v c 3 dy ni ny bng phng php ho hc cn phi tin hnh nhit v p sut rt cao. V d nh mun to thnh xianamit canxi l mt loi phn m ho hc ngi ta phi tin hnh phn ng gia nit phn t v cacbit canxi nhit 1000 - 11000C.
0 CaC2 + N2 1000 C CaCN2 + C

Nu mun lin kt nit vi hydro to thnh amoniac th phn ng phi c tin hnh nhit 6000C v p sut 1000at vi nhng cht xc tc t tin. Trong khi nhm vi khun c nh nit c th bin kh nit thnh hp cht m cc iu kin bnh thng v nhit v p sut. Vy c ch c nh ca n l nh th no? l iu cc nh khoa hc nghin cu trong lnh vc ny ht sc quan tm. T trc ti nay c rt nhiu gi thit v c ch ca qu trnh c nh m sinh hc. a s nh nghin cu u thng nht cho rng: Qu trnh c nh nit sinh hc l mt qu trnh kh N2 thnh NH3 di tc dng ca men nitrogenaza sinh ra bi vi sinh vt.

Nitrogenaza

146

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

N2 + 6e + 12ATP + 12 H2O 2NH4+ + 12 ADP + 12P + 4 H+ Nitrogenaza c chit xut ra t Azotobacter vinelandii - 1loi vi khun c nh nit sng t do trong t. Nitrogenaza bao gm hai thnh phn khc nhau, 1 thnh phn gm protein v Fe, 1 thnh phn gm protein, Fe, Mo. Electron ca cc cht kh s i vo thnh phn th 1 ca nitrogenza (phn c cha protein v st) sau c chuyn sang thnh phn th 2, qua electron c hot ho c th phn ng vi N2. N2 cng i qua 2 thnh phn ca nitrogeneza v c hot ho. Hydro c hot ho nh cc enzymca h thng hydrogenaza. Nng lng dng trong qu trnh ny l ATP ca t bo. Cui cng NH3 c hnh thnh. C th tm tt trong s sau: Feredoxin dng oxy ho Electron Feredoxin dng kh ATP NH3 N2 ADP ATP

Enzym nitrogenaza ngoi tc dng kh N2 thnh NH3 cn c kh nng xc tc cho vic kh mt s cht khc. V d nh n c th kh axetylen thnh etylen. Phn ng kh axetylen ngy nay c dng xc nh hot tnh nitrogenaza. Azotobater l loi vi khun hiu kh, song qu trnh c nh nit li l mt qu trnh kh iu kin khng c oxy. Hai iu kin tri ngc nhau c tho mn di vi mt t bo l do Azotobacter c nhiu mng lipoporotein. Bn ngoi mng l nhng men h hp hot ng, s dng oxy hnh thnh ATP v lm cho oxy khng thm vo pha trong mng, ni c nitrogenaza tin hnh c nh nit iu kin k kh. NH3 c hnh thnh n mt mc no s km hm s hot ng ca nitrogenaza, n chnh l yu t iu ho hot tnh ca enzym. vi khun c nh nit sng cng sinh vi cy b u, c ch c nh nit c phn no phc tp hn v n c lin quan n thc vt. Vai tr ca thc vt y chnh l s hnh thnh Leghemoglobin, cht ny ng vai tr chui chuyn in t t qu trnh quang hp ca cy vo nitrogenaza ca vi khun. Enzym nitrogenaza ca vi

147

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khun nt sn sng cng sinh vi cy u cng c cu trc ging nh nitrogenaza ca vi khun c nh nit sng t do trong t. Mi quan h gia thc vt v vi khun trong qu trnh c nh nit cng sinh c th biu din bi s sau: N2 Qu trnh quang hp ca cy e Leghemoglobin e ATP Nitrogenaza Qu trnh sinh nng ca vi khun lng ca vi khun

NH3

Tuy nhin gn y c mt s tc gi cho rng, qu trnh c nh nit phn t xy ra t bo thc vt ch khng xy ra t bo vi khun. Nhng tc gi ny da vo kt qu th nghim dng nguyn t phng x N15 thy n xut hin ch yu mng t bo thc vt trong khi xut hin rt t t bo vi khun. 4.2.6.2. Vi sinh vt c nh nit Nhiu loi vi sinh vt c kh nng c nh nit phn t. Chng bao gm 3 nhm chnh: Nhm vi khun c nh nit cng sinh, nhm vi khun c nh nit sng t do v nhm vi to c nh nit. y chng ta ch nghin cu k 2 nhm u. 1. Vi khun c nh nit cng sinh vi cy b u + c im chung Vi khun c dnh nit cng sinh vi cy b u cn gi l vi khun nt sn. Chng hnh thnh nhng nt sn r cy, i khi c thn cy phn gn vi t v c tr trong . Ti nt sn, vi khun tin hnh qu trnh c nh nit, sn phm c nh c mt phn s dng cho vi khun v mt phn s dng cho cy. Nhng sn phm quang hp ca cy cng mt phn c cung cp cho vi khun. Chnh v th m quan h gia vi khun v cy l quan h cng sinh hai bn cng c li. T nm 1886 Hellrigel v Wilfarth pht hin ra kh nng c nh nit ca cy u Ho Lan bng th nghim trng trn ct cy kiu mch v cy u Ho Lan. Sau khi kt thc th nghim ngi ta tin hnh nh lng m tng s 2 chu ct v nhn thy: chu ct trng cy u Ho Lan c hm lng nit tng ln so vi ban u cn chu ct trng kiu mch th lng nit gim i. Nghin cu su hn na ngi ta thy lng m ch tng ln khi t trng cy u khng kh trng v nt sn c hnh thnh trn r cy u. T ngi ta kt lun rng: cy u Ho Lan khi cng sinh vi mt loi vi khun sng trong nt sn th s c kh nng c dnh nit khng kh. n nm 1888 Beijerinck phn lp c vi khun nt sn, nm 1889 vi khun nt sn c t tn l Rhizobium. Lc u ngi ta da vo cy u m vi khun

148

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

cng sinh t tn loi cho chng. V d nh loi Rhizobium leguminosarum cng sinh vi cy u Ho Lan, loi Rhizobium trifolii cng sinh vi cy c ba l. Gn y ngi ta chia vi khun nt sn thnh hai nhm, nhm sinh trng nhanh v nhm sinh trng chm da vo thi gian xut hin khun lc trn mi trng nui cy. Nhm sinh trng nhanh khun lc xut hin sau 3 - 5 ngy, c ng knh 2 - 4mm thuc chi Rhizobium. Nhm sinh trng chm khun lc xut hin sau 5 - 7 ngy nui cy, c ng knh khng qu 1mm thuc chi Bradirhizobium. Trong qu trnh pht trin vi khun nt sn thng c s thay i hnh thi. Lc cn non, a s cc loi c hnh que, c kh nng di ng bng n mao, chm mao hoc chu mao tu tng loi. Sau tr thnh dng gi khun c hnh que phn nhnh, mt kh nng di ng. dng ny, vi khun nt sn c kh nng c nh nit. Khi gi dng hnh que phn nhnh phn ct to thnh dng hnh cu nh. Vi khun nt sn thuc loi ho kh, a pH trung tnh hoc hi kim, thch hp vi nhit 28 - 300C, m 60 - 80%. Chng c kh nng ng ho cc ngun cacbon khc nhau nh cc loi ng n, ng kp, axit hu c, glyxerin v.v... i vi ngun nit, khi cng sinh vi cy u, vi khun nt sn c kh nng s dng nit khng kh. Khi sng tim sinh trong t hoc c nui cy trn mi trng, chng mt kh nng c nh nit. Lc chng ng ho cc ngun nit sn c, nht l cc ngun amn v nitrat. Chng c th ng ho tt cc loi axit amin, mt s c th ng ho peptn. Ngoi ngun dinh dng cacbon v nit, vi khun nt sn cn cn cc loi cht khong, trong quan trng nht l photpho. Khi nui vi khun nt sn mi trng c sn ngun m lu ngy, chng s mt kh nng xm nhim v hnh thnh nt sn. l iu cn ch trong vic gi ging vi khun nt sn. + S hnh thnh nt sn v quan h cng sinh ca vi khun nt sn vi cy b u. Quan h cng sinh gia vi khun nt sn v cy u to thnh mt th sinh l hon chnh. Ch trong quan h cng sinh ny, chng mi c kh nng s dng nit ca khng kh. Khi tch ra, c cy u v vi khun u khng th s dng nit t do, khng phi tt c cc cy thuc b u u c kh nng cng sinh vi vi khun nt sn m ch khong 9% trong chng. Kh nng hnh thnh nt sn cy u khng nhng ph thuc vo vi khun c trong t m cn ph thuc vo cc iu kin ngoi cnh khc nhau. V m, a s cy u c th hnh thnh nt sn trong phm vi m t 40 - 80%, trong m ti thch l 60 - 70%. Tuy nhin, cng c nhng trng hp ngoi l, v d nh cy in thanh c th hnh thnh nt sn trong iu kin t ngp nc. thong kh ca t cng nh hng n s hnh thnh v cht lng nt sn. Thng nt sn ch hnh thnh phn r nng, phn r su rt t nt sn. Nguyn nhn l do tnh ho kh ca vi khun nt sn, thiu Oxy s lm gim cng trao i nng lng v kh nng xm nhp vo r cy. i vi cy, thiu Oxy cng lm gim s hnh thnh sc t Leghemoglobin. Nhng nt sn hu hiu c mu hng chnh l mu ca sc t ny.

149

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nhit thch hp nht vi hot ng ca vi khun nt sn l 240C, di 100C nt sn vn c th hnh thnh nhng hiu qu c nh nit gim. nhit 360C cy u pht trin tt nhng cng c nh nit li km. pH mi trng cng nh hng n s hnh thnh v cht lng nt sn. C loi ch hnh thnh nt sn pH t 6,8 n 7,4 c loi c kh nng hnh thnh nt sn pH rng hn t 4,6 n 7,5. Tnh c hiu l mt c im quan trng trong quan h cng sinh gia vi khun nt sn v cy u. Mt loi vi khun nt sn ch c kh nng cng sinh vi mt hoc vi loi u. Cng c mt s loi vi khun c kh nng hnh thnh nt sn cy u khng c hiu vi n nhng s lng nt sn t v kh nng c nh nit km. Tuy nhin c tnh ny gip cho vi khun nt sn c th tn ti nhng ni khng c cy u c hiu i vi n. Tnh c hiu gia vi khun v cy u c quyt nh bi h gen ca chng. Bi vy ngi ta c th ci bin tnh c hiu bng cc tc nhn t bin hoc c th dng k ngh di truyn ci bin h gen quy nh c hiu cng sinh. Qu trnh hnh thnh nt sn c bt u t s xm nhp ca vi khun vo r cy. Vi khun thng xm nhp vo r cy qua cc lng ht hoc vt thng v r. Cy u thng tit ra nhng cht kch thch sinh trng ca vi khun nt sn tng ng, l cc hp cht gluxit, cc axit amin v.v... Mun xm nhim tt, mt ca vi khun trong vng r phi t ti 104 t bo trong 1 gram t. Nu x l vi ht u th mi ht u loi nh cn 500 - 1000 t bo vi khun, ht u loi to cn khong 70.000 t bo. Khi mt vi khun pht trin ti mt mc nht nh n s kch thch cy u tit ra enzym poligalactorunaza c tc dng phn gii thnh lng ht vi khun qua xm nhp vo. ng vi khun xm nhp c to thnh do tc pht trin ca vi khun (sinh trng n u, xm nhp n y) hnh thnh mt "dy xm nhp" c bao quanh bi mt lp nhy do cc cht ca vi khun tit ra trong qu trnh pht trin. giai on ny phn ng ca cy i vi vi khun tng t nh i vi vt k sinh, bi vy tc tin su vo nhu m ca dy xm nhp rt chm do phn ng ca cy - ch khong 5 - 8 m/h. Khng phi tt c cc dy xm nhp u tin ti nhu m r m ch mt s trong chng. Chnh v th hnh thnh nt sn cn mt vi khun ln. Khi ti lp nhu m, vi khun kch thch t bo nhu m pht trin thnh vng m phn sinh. T vng m phn sinh t bo phn chia rt mnh v hnh thnh 3 loi t bo chuyn ho: V nt sn l lp t bo nm di lp v r bao bc quanh nt sn; M cha vi khun gm nhng t bo b nhim vi khun nm xen k vi cc t bo khng nhim vi khun. Nhng t bo cha vi khun c kch thc ln hn t bo khng cha vi khun ti 8 ln, c nhng m cha vi khun ton b cc t bo u b nhim vi khun. Loi t bo chuyn ho th 3 l cc mch dn t h r vo nt sn. y chnh l con ng dn truyn cc sn phm ca qu trnh c nh nit cho cy v cc sn phm quang hp ca cy cho nt sn. Ti cc t bo cha vi khun, vi khun nt sn xm nhp vo t bo cht ti y chng phn ct rt nhanh. T dng hnh que s chuyn sang dng hnh que phn nhnh

150

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

gi l dng gi khun th. Chnh dng gi khun th nym vi khun bt u tin hnh qu trnh c nh nit. Thi k cy ra hoa l thi k nt sn hnh thnh nhiu nht v c hiu qu c nh nit mnh nht. Hiu qu c nh nit thng th hin nhng nt sn c kch thc ln v c mu hng ca Leghemoglobin. nhng cy u c i sng ngn t 1 nm tr xung, n giai on cui cng ca thi k pht trin, mu hng ca sc t Leghemoglobin chuyn thnh mu lc. Lc kt thc qu trnh c nh nit, dng gi khun th phn ct thnh nhng t bo hnh cu. Khi cy u cht, vi khun nt sn sng tim sinh trong t ch n v u nm sau. Tuy nhin, c mt vi cy h u nh cy in thanh ht trn khng thy xut hin dng gi khun. nhng cy u 1 nm v nhng cy u lu nm (thn g) cng c s khc nhau v tnh cht nt sn. ca lc, cy u tng, nt sn hu hiu (c kh nng c nh nit) thng c mu hng, kch thc ln, thng nm trn r chnh trong khi nt sn v hiu c mu lc, kch thc nh, thng nm trn r ph. Tuy nhin mt s cy u lu nm li khng theo quy lut . V d nh cy keo tai tng dng trng rng, nt sn hu hiu c c r ph v khng c mu hng. - ng dng ca vi khun nt sn T lu ngi ta bit s dng vi khun nt sn sn xut ch phm. Nitragin bn cho cy u. Nitragin l mt loi phn vi sinh vt c hiu qu kh r rt so vi cc loi phn vi sinh vt khc. Nitragin c sn xut bng cch nhn ging vi khun nt sn trong mi trng thch hp. Khi t c mt s lng nht nh th cho hp th vo cht mang. Cht mang c th l t hoc than bn, trong 1 gram cht mang cn cha khong > 109 t bo vi khun. Vic bo qun ch phm tng i kh v vi khun nt sn khng c kh nng hnh thnh bo t, n s b cht dn. nng cao cht lng ca ch phm ngi ta thng b sung vo cht mang mt s cht dinh dng nh ng Saccaroza v.v... Khi s dng Nitragin bn cho cy u cn ch n iu kin mi trng m no cho vi khun nt sn sau khi vo t s pht huy c tc dng. Hm lng nit trong t rt quan trng, nht l nit d tiu. Khi lng nit d tiu t n mt mc nht nh s km hm qu trnh c nh nit ca vi khun nt sn. Bi th ngi ta ch bn mt t phn m trong giai on u kch thch cy u pht trin. Hm lng P v K d tiu trong t cng rt quan trng i vi hot ng ca vi khun nt sn, thiu P v K vi khun nt sn pht trin yu. Cc nguyn t vi lng nh Mo, B, Cu, Co cng rt cn thit cho qu trnh c nh nit. Ngoi ra cn cn ch n m, thong kh, nhit v pH ca t khi s dng Nitragin. Mi quan h ln nhau gia cc nhm vi sinh vt trong t cng rt quan trng i vi vi khun nt sn. Trong t c nhng nhm vi sinh vt sng h sinh vi vi khun nt sn. Nhng cng c nhm i khng, v d nh x khun v virus. Mt s x khun sinh khng th c th c ch hoc tiu dit vi khun nt sn. Mt s virus c kh nng xm nhim v ph v t bo vi khun. Bi v khi s dng Nitragin cn phi ch n cc iu kin ngoi cnh. c bit khng nn phun thuc tr su cng mt lc vi bn Nitragin cng nh cc loi phn vi sinh khc.

151

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2. Vi khun c nh nit sng t do trong t Ngoi vi khun nt sn l loi c dnh nit cng sinh, trong t cn c nhm vi sinh vt nit sng t do, khng cng sinh vi thc vt. Trong s ny chng ta nghin cu my nhm chnh sau y: + Azotobacter Azotobacter c pht hin t nm 1901 do Beijerinck - l mt loi vi khun hiu kh, khng sinh bo t, c kh nng c nh nit phn t, sng t do trong t. Khi nui cy Azotobacter trong mi trng nhn to chng biu hin c tnh a hnh: khi cn non chng c dng trc khun hnh que, c tin mao, c kh nng di ng. Khi gi Azotobacter mt kh nng di ng, t bo chuyn thnh dng hnh cu, xung quanh c bao bc bi mt lp v nhy. Mt s loi Azotobacter c kh nng hnh thnh nang xc v sng tim sinh trong , khi gp iu kin thun li nang xc v, t bo li sinh trng pht trin. Nang xc l mt hnh thc tn ti ca Azotobacter n khng phi l bo t. Mt nang xc c th bao bc mt s t bo bn trong. Khun lc ca Azotobacter lc non c mu trng c. Khi gi chuyn thnh mu vng lc hoc mu nu. Trong t, nht l t la, thng c ph bin nhng loi Azotobacter sau: - Azotobacter chroococcum: c kh nng di ng lc cn non, khi gi c kh nng hnh thnh nang xc. Khun lc lc gi c sc t mu nu hoc mu en khng khuch tn vo mi trng. -Azotobater beijerinckii: khng c kh nng di ng, c kh nng hnh thnh nang xc. Khun lc lc gi c mu vng hoc nu sng, sc t khng khuch tn vo mi trng. - Azotobacter vinelandii: c kh nng di ng v hnh thnh nang xc. Khun lc mu lc hunh quang, sc t khuch tn vo mi trng. - Azotobacter agilis: c kh nng di ng, khng to thnh nang xc, khun lc mu vng lc hunh quang, sc t khuch tn vo mi trng. Azotobacter c kh nng ng ho nhiu loi ng khc nhau, nht l cc sn phm phn gii ca xenluloz. Bi vy, t c bn phn xanh, rm r, rc ri rt tt cho s pht trin ca Azotobacter. S pht trin v kh nng c nh nit ca Azotobacter ph thuc rt nhiu vo hm lng photpho d tiu trong mi trng. Ngoi ra, canxi v cc nguyn t vi lng nh B, Mo, Fe, Mn cng rt cn thit i vi Azotobacter. Mt vi nguyn t phng x c tc dng kch thch sinh trng i vi Azotobacter. Azotobacter thch hp nht vi pH = 7,2 - 8,2 song chng c th pht trin c pH t 4,5 - 9,0. Chng thch hp vi nhit t 25 n 300C. Azotobacter d c nghin cu ch to phn vi sinh vt bn cho la, mt s ni chng c th hin hiu qu tt nhng khng ph bin bng phn vi khun nt sn Nitragin. Ch phm ch to t Azotobacter c gi l Azotobacterin.

152

L Xun Phng + Clostridium

VI SINH VT HC MI TRNG

Clostridium c pht hin t nm 1893, l mt loi vi khun k kh sng t do trong t. Khc vi Azotobacter n c kh nng hnh thnh bo t. Loi ph bin nht trong t l Clostridium pasteurianum c hnh que ngn, khi cn non c kh nng di ng bi tin mao. Khi gi mt kh nng di ng. Khi hnh thnh bo t thng c hnh con thoi do bo t hnh thnh ln hn kch thc t bo. Clostridium c kh nng ng ho nhiu ngun cacbon khc nhau nh cc loi n, ru, tinh bt ... N thuc loi k kh nn cc sn phm trao i cht ca n thng l cc loi axit hu c, butanol, etanol, axeton v.v.... l cc sn phm cha c oxy ho hon ton. P v K v 2 nguyn t rt cn thit cho s pht trin v c nh nit ca Clostridium. Ngoi ra cc nguyn t vi lng nh Mo, Co, Cu, Mn cng rt cn thit i vi Clostridium. Clostridium c kh nng pht trin pH = 4,7 - 8,5. Bo t ca chng c th chu c nhit cao, c th sng c 1 gi nhit 800C. Mt s loi cn c th chu c nhit 1000C trong 30 pht. Ngoi 2 nhm vi khun c nh nit sng cng sinh vi thc vt v sng t do trong t nh ni trn, cn c mt s vi khun c kh nng c nh nit sng trn b mt r v n su vo lp t chc b mt r ca mt s loi cy ho tho nh la, ng, ma ... l mt loi vi khun c dng xon c pht hin t nm 1974 thuc chi Azospirillum. T 1974 n nay Azospirillum c nghin cu nhiu trn th gii. Vit Nam cng c nhng nghin cu bc u v ng dng ch phm Azospirillum nhm mc ch nng cao sn lng ca cc cy ho tho ni trn. Ngoi cc nhm vi khun c nh nit ni trn ra, cn c mt s loi to n bo cng c kh nng c nh nit. V d nh to lam sng t do v to lam sng cng sinh trong bo hoa du. Cc loi ny cng ng gp khng nh vo qu trnh c nh nit khng kh.

153

Vi khun nt sn t tp u lng ht ca r Dy xm nhp

L Xun Phng

Lng ht r cy cong li

S xm nhp ca vi khun nt sn qua vo r cy b u

S to thnh nt sn r cy b u

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi khun kch thch t bo vng ny phn ct v to ra nt sn

154

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bo hoa du (Azolla)

Vi khun lam Anabaena

155

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nt sn r cy b Du

Nt sn thn cy in thanh (Sesbania nostrata)

S hnh thnh nt sn cy b u

156

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi khun Azotobacter

Chu trnh pht trin ca Clostridium Pasteurrlamum

157

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

a. Nt sn cy Alnus glutinosa to thnh do s cng sinh vi Frankia b. Bn phi : cc t bo Frankia trong nt sn cy Comptonia peregrina

a. Vi khun lam Anabacna. T bo d hnh (ln hn) l ni thc hin qu trnh c nh nit

Cc vi khun sng cng sinh


158

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

4.3. KH NNG CHUYN HO CC HP CHT PHOTPHO TRONG MI TRNG T NHIN CA VI SINH VT 4.3.1. Vng tun hon photpho trong t nhin Trong t nhin, P nm trong nhiu dng hp cht khc nhau. P hu c c trong c th ng vt v thc vt, c tch lu trong t khi ng vt v thc vt cht i. Nhng hp cht photpho hu c ny c vi sinh vt phn gii to thnh cc hp cht photpho v c kh tan, mt s t c to thnh dng d tan. Cc hp cht photpho v c kh tan cn c ngun gc t nhng qung thin nhin nh apatit, photphorit, photpho st, photphat nhm ... Nhng hp cht ny rt kh ho tan v cy trng khng th hp th trc tip c. Cy trng ch c th hp thu c khi chng c chuyn ho thnh dng d tan. Qu trnh ny c thc hin mt phn quan trng l nh nhm vi sinh vt phn hy ln v c. Cc mui ca axit photphoric dng d tan c cy trng hp ph v chuyn thnh cc hp cht photpho hu c trong c th thc vt. ng vt v ngi s dng cc sn phm thc vt lm thc n li bin photpho hu c ca thc vt thnh P hu c ca ng vt v ngi. Ngi, ng vt v thc vt cht i li P hu c trong t. Vng tun hon ca cc dng hp cht photpho trong t nhin c th din ra. Vi sinh vt ng mt vai tr quan trng trong vng tun hon . Nu nh thiu s hot ng ca mt nhm vi sinh vt no th s chuyn ho ca vng tun hon s b nh hng nghim trng. Vng tun hon ca cc dng photpho trong t nhin c biu din trong s sau:

P v c d tan

P v c kh tan Phn P (Cht bi tit)

P v c trong t P hu c Thc vt

P hu c ng vt 159

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

4.3.2. S phn gii ln hu c do vi sinh vt Cc hp cht ln hu c trong t c ngun gc t xc ng vt, thc vt, phn xanh, phn chung ... Hp cht ln hu c quan trng nht c phn gii ra t t bo sinh vt l Nucleoproteit. Nucleoproteit c trong thnh phn nhn t bo. Nh tc ng ca cc nhm vi sinh vt hoi sinh trong t, cht ny tch ra khi thnh phn t bo v c phn gii thnh 2 phn: Protein v nuclein. Protein s i vo vng chuyn ho cc hp cht nit, Nuclein s i vo vng chuyn ho cc hp cht photpho.

Nucleoproteit Nuclein Axit Nucleic Protein

Adenin

Guamin

Timin

Xytozin

C5H10O5

H3PO4

S chuyn ho cc hp cht photpho hu c thnh mui ca H3PO4 c thc hin bi nhm vi sinh vt phn hu photpho hu c. Nhng vi sinh vt ny c kh nng tit ra enzym photphataza xc tc cho qu trnh phn gii. Nhm vi sinh vt phn gii photpho hu c c pht hin t nm 1911 do J. Stoklasa, ng phn lp uc 3 loi vi khun c kh nng phn hu photpho hu c u thuc ging Bacillus. Sau ng nui cy nhng vi khun ny trong mi trng ch c axit nucleic lm ngun P v N duy nht v nhn thy lng ln c phn gii t 15 n 23%. Nu b sung vo mi trng mt t (NH4)2SO4 th lng ln c phn gii tng ln. Nm 1952 Menkina phn lp c vi khun Bacillus megatherium var. photphaticum c kh nng phn hu ln hu c cao. Sau , ngi ta tm ra nhiu loi vi sinh vt khc c kh nng phn hu ln hu c theo s tng qut sau: Nucleoproteit Nuclein a. nucleic H3PO4 Lxitin Glyxerophotphat H3PO4

160

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

H3PO4 thng phn ng vi cc kim loi trong t to thnh cc mui photphat kh tan nh Ca3(PO4)2, FePO4, AlPO4 ... Vi sinh vt phn gii lu hu c ch yu thuc 2 chi: Bacillus v Pseudomonas. Cc loi c kh nng phn gii mnh l B. megatherium, B. mycoides v Pseudomonas sp. Ngy nay, ngi ta pht hin thy mt s x khun v vi nm cng c kh nng phn gii photpho hu c. 4.3.2. S phn gii ln v c do vi sinh vt Cc hp cht ln v c c hnh thnh do qu trnh phn gii ln hu c (cn gi l qu trnh khong ho ln hu c) phn ln l cc mui photphat kh tan. Cy trng khng th hp thu c nhng dng kh tan ny. Cc hp cht ln kh tan cn nm trong cc cht khong thin nhin nh cc m Apatit, photphoric ... Nu khng c qu trnh phn gii cc hp cht photpho kh tan bin thnh dng d tan th hm lng photpho tng s trong t du c nhiu cng tr thnh v dng. V c ch ca qu trnh phn gii photpho v c do vi sinh vt cho n nay vn cn nhiu tranh ci. Nhng i a s cc nh nghin cu u cho rng: s sn sinh axit trong qa trnh sng ca mt s nhm vi sinh vt lm cho n c kh nng chuyn cc hp cht photpho t dng kh tan sang dng c th ho tan. a s cc vi sinh vt c kh nng phn gii ln v c u sinh CO2 trong qu trnh sng, CO2 s phn ng vi H2O c trong mi trng to thnh H2CO3. H2CO3 s phn ng vi photphat kh tan to thnh photphat d tan theo phng trnh sau: Ca(PO4)2 + 4H2CO3 + H2O > Ca(H2PO4)2 + H2O + 2 Ca(HCO3)2 Dng kh tan Dng d tan Dng d tan

Cc vi khun nitrat ho sng trong t cng c kh nng phn gii ln v c do n c kh nng chuyn NH3 thnh NO2- ri NO3. NO3 s phn ng vi photphat kh tan to thnh dng d tan: Ca3(PO4)2 + 4 HNO3 Ca(H2PO4)2 + 2 Ca(NO3)2

161

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc vi khun sulfat ho cng c kh nng phn gii photphat kh tan do s to thnh H2SO4 trong qu trnh sng. Ca3(PO4)2 + 2 H2SO4 Ca(H2PO4)2 + 2 CaSO4 Ngoi ra cc nhm vi sinh vt c kh nng to thnh cc axit hu c trong qu trnh sng cng c th lm cho dng photphat kh tan chuyn thnh dng d tan. Tuyt i a s cc vi sinh vt phn hu ln v c trong qu trnh sng u lm gim pH ca mi trng. Tuy nhin, gn y c mt vi tc gi cng b tm ra mt vi chng vi khun phn gii ln m trong qu trnh nui cy khng lm gim pH mi trng. Rt nhiu vi sinh vt c kh nng phn gii ln v c, trong nhm vi khun c nghin cu nhiu hn c. Cc loi c kh nng phn gii mnh l Bacillus megatherium, B. butyricus, B. mycoides, Pseudomonas radiobacter, P. gracilis ... Trong nhm vi nm th Aspergillus niger c kh nng phn gii mnh nht. Ngoi ra mt s x khun cng c kh nng phn gii ln v c. 4.4. KH NNG CHUYN HO CC HP CHT LU HUNH TRONG MI TRNG T NHIN CA VI SINH VT 4.4.1. Vng tun hon lu hunh trong t nhin Cng nh photpho, lu hunh l mt trong nhng cht dinh dng quan trng ca cy trng. Trong t n thng dng cc hp cht mui v c nh CaSO4, Na2SO4, FeS2, Na2S ... mt s dng hu c. Trong c th sinh vt, S nm trong thnh phn ca cc axit amin cha lu hunh nh metionin, xystein v trong nhiu loi enzym quan trng. Thc vt ht cc hp cht S v c trong t ch yu di dng SO42- v chuyn sang dng S hu c ca t bo. ng vt v ngi s dng thc vt lm thc n v cng bin S ca thc vt thnh S ca ng vt v ngi. Khi ng thc vt cht i li mt lng lu hunh hu c trong t. Nh s phn gii ca vi sinh vt, S hu c s c chuyn ho thnh H2S. H2S v cc hp cht v c khc c trong t s c oxy ho bi cc nhm vi khun t dng thnh S v SO42-, mt phn c to thnh S hu c ca t bo sinh vt. SO42- li c thc vt hp th, c th vng chuyn ho cc hp cht lu hunh din ra lin tc. Trong cc nhm vi sinh vt ng mt vai tr quan trng khng th thiu c.

162

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

SO42S hu c thc vt S S hu c ng vt H2S


4.4.2. S oxy ha cc hp cht lu hunh 4.4.2.1. S oxy ho cc hp cht lu hunh do vi khun t dng ho nng Trong nhm vi khun t dng ho nng c mt s loi c kh nng oxy ho cc hp cht lu hunh v c nh Thiosulfat, kh sulfua hydro v lu hunh nguyn cht thnh dng SO42- theo cc phng trnh sau: 2H2S + O2 2S + 3O2 + 2H2O 5Na2S2O3 + H2O + 4O2 2 H2O + 2S + Q 2H2SO4 + Q 5Na2SO4 + 2S2 + H2SO4 + Q

H2SO4 sinh ra lm pH t h xung (dit tr c bnh thi do Streptomyces gy ra v bnh gh khoai ty do pH thp vi khun khng sng c). Nng lng sinh ra trong qu trnh oxy ho trn c vi sinh vt s dng ng ho CO2 to thnh ng. ng thi mt s t hp cht dng S cng c ng ho to thnh S hu c ca t bo vi khun. Cc loi vi khun c kh nng oxy ho cc hp cht lu hunh theo phng thc trn l Thiobacillus thioparus v Thiobacillus thioxidans. C 2 loi ny u sng c pH thp, thng l pH = 3, i khi pH = 1 - 1,5 hai loi ny vn c th pht trin. Nh c im ny m ngi ta dng 2 loi vi khun trn lm tng ho tan ca apatit. Ngoi 2 loi vi khun trn cn c 2 loi vi khun khc c kh nng oxy ho cc hp cht S v c, l Thiobacillus denitrificans v Begiatra minima. Thiobacillus denitrificans c kh nng va kh nitrat va oxy ho S theo cc phng trnh sau: 5S + 6KNO3 + 2CaCO3 3K2SO4 + 2CaSO4 + 2CO2 + 2N2 + Q

163

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi khun Begiatra minima c th oxy ho H2S hoc S. Trong iu kin c nhiu H2S n s oxy ho H2S to thnh S tch ly trong t bo. Trong iu kin thiu H2S cc ht S s c oxy ho n khi S d tr ht th vi khun cht hoc trng thi tim sinh. 4.4.2.2. S oxy ho cc hp cht S do vi khun t dng quang nng Mt s nhm vi khun t dng quang nng c kh nng oxy ho H2S to thnh SO42-. H2S ng vai tr cht cho in t trong qu trnh quang hp ca vi khun. Cc vi khun thuc h Thiodaceae chlorobacteriae thng oxy ho H2S to C6H12O6, H2SO4 v S. nhm vi khun trn, S c hnh thnh khng tch lu trong c th m ngoi mi trng. 4.4.3. S kh cc hp cht S v c do vi sinh vt Ngoi qu trnh oxy ho, trong t cn c qu trnh kh cc hp cht S v c thnh H2S. Qu trnh ny cn gi l qu trnh phn sulfat ho. Qu trnh ny c tin hnh iu kin k kh, nhng tng nc su. Nhm vi sinh vt tin hnh qu trnh ny gi l nhm vi khun phn sulfat ho: C6H12O6 + 3H2SO4 6CO2 + 6H2O + 3H2S + Q y cht hu c ng vai tr cung cp hydro trong qu trnh kh SO4 c th l ng hoc cc axit hu c hoc cc hp cht hu c khc. H2SO4 s b kh dn ti H2S theo s sau: + 2H + 2H + 2H + 2H H2SO4 H2SO3 H2SO2 H2SO H2S Qu trnh phn sulfat ho dn n vic tch lu H2S trong mi trng lm nhim mi trng, nh hng n i sng ca thc vt v ng vt trong mi trng . La mc trong iu kin ym kh c qu trnh phn sulfat ho mnh s b en r v nh hng xu n sinh trng v pht trin.

164

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG V

NHIM VI SINH VT
5.1. NGUYN NHN CA VN NHIM VI SINH Vi sinh vt ngoi nhng nhm tham gia vo cc chu trnh chuyn ho vt cht c li cho mi trng sinh thi cn c nhng nhm gy bnh cho con ngi, ng vt, thc vt. Nhng nhm vi sinh vt gy bnh c bit l nhm gy bnh cho con ngi khi tn ti qu nhiu trong mi trng sng s l ngun ly bnh nguy him. Mi trng c tn ti nhiu vi sinh vt gy bnh gi l mi trng b nhim vi sinh. Con ngi sng trong mi trng nhim vi sinh s c kh nng b cc bnh truyn nhim nh cc bnh ng h hp (lao, vim ph qun ...), cc bnh ng rut (t, l, thng hn ...) Nguyn nhn ca s nhim vi sinh phi k n 2 ngun gy nhim quan trng. l cht thi ca cc bnh vin v cht thi sinh hot. 5.1.1. Vn cht thi ca cc bnh vin Bnh vin l ni tp trung cc loi vi sinh vt gy bnh do cc bnh nhn mang vo. Trong qu trnh iu tr, nhng vi sinh vt gy bnh ny khng ch nm trong c th bnh nhn m cn c nhn ln trong cc phng xt nghim vi trng. Sau mi ln xt nghim vi trng tuy c tin hnh kh trng ton b dng c th nghim song vic tn ti cc vi sinh vt gy bnh trong cht thi bnh vin l khng th trnh khi. Nhng cht thi ny c a ra mi trng v l mt trong nhng ngun nhim vi sinh cho mi trng xung quanh. Kt qu th nghim v vic xc nh thnh phn vi sinh vt trong mi trng xung quanh cc bnh vin c x l cht thi v khng x l cht thi c s khc nhau r rt. nhng bnh vin cht thi c a thng ra mi trng khng qua x l vi sinh vt gy bnh chim mt t l cao. Tuy mt s vi sinh vt gy bnh cho c th con ngi khng th tn ti lu trong mi trng ngoi c th nhng s thi lin tc vo mi trng khin cho mi trng xung quanh bnh vin lc no cng pht hin thy nhng nhm vi sinh vt . Bn cnh c nhng nhm vi khun c bo t nh vi khun lao c th tn ti rt lu trong mi trng nc khi nhim vo c th con ngi. 5.1.2. Vn cht thi sinh hot v v sinh th

161

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cht thi sinh hot bao gm rc ri hng ngy con ngi thi ra trong nhng hot ng sng nh thc n tha, giy vn, bao b ng thc n ... Bn cnh cn mt ngun cht thi sinh hot quan trng na l phn v nc tiu. Khu h sinh vt ng rut ca con ngi v cng phong ph, trong c rt nhiu vi sinh vt gy bnh. Ton b nhng vi sinh vt c thi ra ngoi theo phn. Phn v nc tiu trc khi a vo ngun nc thi chung ca thnh ph ch c x l bng phng php c hc tc l lc qua cc b lc cha si v ct. Bi vy trong ngun nc thi sinh hot cha rt nhiu vi sinh vt gy bnh. chnh l ngun gy nhim vi sinh cho mi trng sng. Bn cnh rc sinh hot hng ngy do con ngi thi ra nh thc n tha, giy vn, bao b cha thc n, phn ch, mo, chut cht ... Bn thn n va l ngun vi sinh vt gy bnh va l ngun dinh dng cho vi sinh vt t khng kh v cc mi trng khc ri vo sinh sng, pht trin, trong c nhng vi sinh vt gy bnh. c bit nhng ng rc tn ti thng xuyn ti cc im dn c hoc cc ch khng c thu dn ht l nhng nhim vi sinh nghim trng. Cc th nghim nghin cu thnh phn vi sinh vt trong nhng ng rc pht hin thy c mt rt nhiu cc nhm gy bnh cho ngi v ng vt. 5.2. NHIM TRNG V KH NNG CHNG CA C TH Vi sinh vt gy bnh c trong cc mi trng b nhim vi sinh l ngun nhim bnh cho con ngi sng trong mi trng . Rt nhiu bnh c kh nng ly lan t ngi ny sang ngi khc gi l bnh truyn nhim. Nhng ngi khng phi sng trong mi trng b nhim vi sinh nhng tip xc vi ngi bnh cng s b nhim bnh. Vi sinh vt t nhng ngi b bnh pht tn ra mi trng xung quanh li tip tc gy nhim mi trng. Bi vy vn v sinh mi trng l v cng quan trng, n c tc dng gim bt tc dng ca nhng bnh tn ti trong mi trng. 5.2.1. S nhim trng v kh nng gy bnh ca vi sinh vt Nhim trng l hin tng vi sinh vt gy bnh xm nhp vo c th con ngi, ng vt, thc vt hoc vi sinh vt (virus xm nhp vo vi khun v cc vi sinh vt khc). y ch ni v hin tng nhim trng ngi. Nhim trng c th lm cho con ngi b nhim nh, b bnh nng hoc khng th hin bnh tu thuc vo phn ng ca c th hay cn gi l kh nng min dch ca c th.

162

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi sinh vt gy bnh cho con ngi thuc nhm sng k sinh. Chng sng k sinh trong cc c quan ni tng hoc trn b mt c th con ngi. Khi sng trong cc c quan ni tng chng c kh nng gy bnh cho cc c quan . V d nh bnh gan, bnh d dy, bnh phi ... Khi sng trn b mt c th chng gy nn nhng bnh ngoi da. C nhng nhm sng k sinh bt buc c ngha l ch c th sng c quan m n k sinh, khng c kh nng sng ngoi mi trng. C nhm k sinh khng bt buc cn gi l k sinh tu nghi, chng c kh nng sng mt thi gian nht nh ngoi c th, trong mi trng t hoc nc khi c iu kin li vo c th. Khi vi sinh vt gy bnh nhim vo c th con ngi, n c th dn n gy bnh, cng c th tn ti trong c th m khng gy bnh. Kh nng gy bnh ph thuc vo 3 yu t chnh: c lc ca vi sinh vt, s lng xm nhp v ng xm nhp ca chng. 1. c lc c lc ca vi sinh vt gy bnh ph thuc vo nhiu yu t trong 2 yu t quan trng nht l tnh cht ca c t tit ra trong qu trnh sng ca vi sinh vt v kh nng sinh trng, pht trin ca vi sinh vt trong c th ch. + c t: l nhng cht c sinh ra trong qu trnh sng ca vi sinh vt gy bnh. Chng c th tit ra mi trng xung quanh gi l ngoi c t. Nhng cht c khng tit ra mi trng xung quanh m ch c gii phng khi t bo vi sinh vt b tan r gi l ni c t. - Ngoi c t ni chung rt c, ch cn mt liu lng rt nh cng c th gy cht. Ngoi c t ca vi khun gy c tht c tnh c cao nht. Nhng vi khun khc c ngoi c t l vi khun bch hu, un vn, l, lin cu khun ... Vi khun sau khi xm nhp vo c th thng khu tr mt c quan nht nh, sau trong qu trnh sng chng tit ra ngoi c t lan ra khp c th v lm tn thng cc c quan ni tng. V d c t ca vi khun un vn v vi khun c tht gy ri lon thn kinh, c t ca vi khun bch hu lm cn tr c quan h hp ... i vi nhng vi khun sinh ra ngoi c t, nghin cu c t ngi ta nui vi khun trong mi trng thch hp cho chng pht trin mnh ri dng phng php lc tch ring t bo v ngoi c t. Ngi ta thng lm mt tnh c ca ngoi c t sn xut vacxin phng bnh. C th lm mt tnh c ca ngoi c t bng formol 3 -5% nhit 38 - 400C trong thi gian 1 thng, cht ny gi l gii c t. Gii c t khng c nhng vn c tnh khng nguyn nn c th dng lm

163

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

vacxin phng bnh. Ngoi c t thng c bn cht l protein v hu ht cc nhm vi khun sinh ngoi c t u thuc nhm gram dng. - Ni c t gy c yu hn ngoi c t. Tnh gy c ca ni c t khng c c trng ring bit nh ngoi c t. Hu ht chng u gy ra nhng biu hin chung ging nhau nh st cao, ri lon tim mch, gim s lng bch cu, ri lon tiu ho ... Cc vi sinh vt sinh ra ni c t thng thuc nhm vi khun gram m, v d nh nhm trc khun ng rut. Khc vi ngoi c t, ni c t c thnh phn phc tp hn, thng l mt phc hp ca Gluxit - Lipit - Protein, chu c nhit cao (1000C trong 30 - 60 pht) trong khi ngoi c t thng mt hot tnh nhit cao. Ni c t khng th ch c thnh gii c t. Ni c t ch c gii phng ra khi t bo vi khun khi t bo cht, b phn hy. Bi vy nhng bnh nhn b bnh do vi khun sinh ni c t d b chong gy cht t ngt khi ni c t c gii phng t vo lc vi khun cht hng lot. trnh trng hp ny, trong iu tr i vi nhng bnh do vi khun gram m gy ra, cc bc s thng rt cn thn khi dng khng sinh liu cao. nh gi c lc ca cc chng vi sinh gy bnh, ngi ta quy nh mt s n v o c lc, c 2 n v thng c dng l liu gy cht ti thiu v liu gy cht 50%. Liu gy cht ti thiu (MLD) l liu lng nh nht ca c t hoc vi sinh vt gy ra c t lm cht ng vt th nghim trong mt thi gian nht nh. Trong thc nghim y hc, cn c nhng quy nh c th hn i vi liu gy cht ti thiu. V d nh trng lng ca con vt th nghim, ng nhim vi khun gy bnh ... Liu gy cht 50% (LD50) l liu lng nh nht ca c t hoc vi sinh vt sinh ra c t lm cht 50% ng vt th nghim trong mt thi gian nht nh. Ngi ta c th lm tng hoc lm gim c lc ca vi sinh vt gy bnh trong nhng trng hp cn thit. V d nh khi ch vacxin phng bnh cn thit phi lm gim c lc hoc mt c lc to ra mt chng vi sinh vt khng cn kh nng gy bnh nhng vn cn tnh khng nguyn. Ngi ta thng lm gim c lc bng cch cy truyn vi sinh vt nhiu ln vo nhng mi trng ngho cht dinh dng, pH, nhit ... khng thch hp vi n. Ngc li mun lm tng c lc cn cy truyn lin tc vo ng vt m vi sinh vt sng k sinh. Mun c nh c lc, ngha l gi nguyn tnh c cn nui vi sinh vt trong nhng mi trng c bit v gi

164

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhit thp, tt nht l gi trong nit lng. nhit thp, vi sinh vt s gi nguyn tnh trng, khng sinh trng, pht trin, b my di truyn hu nh khng bin i. Bi vy m tnh c c gi nguyn. 2. S lng vi sinh vt Kh nng gy bnh ca vi sinh vt khng nhng ch ph thuc vo c lc ca n m cn ph thuc vo s lng vi sinh vt thm nhp vo c th. Ch khi c mt s lng ln vi sinh vt mi c th vt qua c s chng ca h min dch c th ch. Nu s lng t, vi sinh vt s nhanh chng b bch cu ca c th ch tiu dit. S lng ti thiu vi sinh vt gy bnh cho c th ch ph thuc vo c lc. Nu c lc cao ch cn mt s t vi sinh vt cng gy c bnh, nu c lc thp cn s lng nhiu. 3. ng thm nhp vo c th Kh nng gy bnh ca vi sinh vt khng nhng ch ph thuc vo c lc, s lng vi sinh vt, m cn ph thuc vo ng xm nhp ca chng vo c th ch. Mi mt loi vi sinh vt gy bnh c mt ng xm nhp thch hp v thng ch khi xm nhp theo ng chng mi c kh nng gy bnh. V d nh vi khun lao ch gy bnh khi xm nhp qua ng h hp. Vi khun t, l, ch gy bnh khi qua ng tiu ho. Virus HIV ch gy bnh khi xm nhp qua ng mu ... Tuy nhin cng c mt s vi sinh vt gy bnh ngoi con ng xm nhp chnh chng cng c th gy bnh khi xm nhp qua con ng khc. V d nh vi khun dch hch gy bnh ch yu khi xm nhp qua ng mu do b cht truyn. Nhng trong mt s trng hp chng cng c th gy bnh c khi xm nhp qua ng h hp. Nhng nhm vi sinh vt gy bnh c kh nng gy bnh qua nhiu ng xm nhp l nhng nhm v cng nguy him. 5.2.2. Kh nng chng ca c th Nh trn l cc yu t quan trng to nn kh nng nhim bnh ca vi sinh vt gy bnh. Nhng vi sinh vt gy bnh hi nhng yu t trn khi xm nhp vo c th con ngi s c kh nng gy bnh. Song con ngi c b bnh hay khng li cn ph thuc vo kh nng chng ca c th. Cng b nhim vi sinh vt gy bnh nhng c ngi b bnh nng, c ngi b bnh nh, c ngi khng b bnh. Trng hp nhng ngi b nhim vi sinh vt gy bnh nhng khng b bnh, vi sinh vt s

165

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

tn ti trong c th. Khi sc chng ca c th yu i chng li tip tc tn cng v gy bnh. Sc chng ca c th ph thuc vo nhiu yu t nh kh nng min dch, trng thi sc kho, trng thi tinh thn, tui, hon cnh t nhin, hon cnh x hi ... 5.2.2.1. Kh nng min dch ca c th Kh nng min dch l kh nng bo v s ton vn ca c th chng li s xm nhp ca cc vt th l. * Khng nguyn: Nhng vt th l khi xm nhp vo c th nu c kh nng kch thch c th c th p ng min dch ng thi c kh nng kt hp c hiu vi khng th tng ng c gi l khng nguyn. Khng nguyn c th l cc vi sinh vt nh vi khun, virus, c th l cc polypeptit tng hp, cng c th l cc t chc t bo (trong trng hp ghp m). * Khng th: c sinh ra trong qu trnh p ng min dch, khi c khng nguyn xm nhp vo c th. Khng th c kh nng kt hp c hiu vi khng nguyn lm v hiu ho khng nguyn. C 2 loi khng th: khng th dch th l nhng khng th ho tan c th lu hnh trong cc dch ni mi ca c th; khng th t bo l nhng khng th khng ho tan m ch nm trn mng t bo. H thng p ng min dch ca c th gm c min dch t nhin v min dch c hiu. - Min dch t nhin cn gi l min dch khng c hiu l mt h thng bo v c th c t khi sinh ra. N bao gm hng ro vt l nh da v nim mc c nhim v bao bc bn ngoi, bo v c th; Hng ro ho hc nh m hi, nc mt v cc cht tit khc c tc dng tit trng; hng ro t bo l h thng quan trng v phc tp nht trong h thng min dch t nhin. N bao gm cc i thc bo, tiu thc bo c kh nng bt gi v lm tiu tan cc t bo v vt l. Ngoi ra c tnh di truyn ca tng c th cng lm cho n c th mn cm vi loi vi sinh vt gy bnh ny m khng mn cm vi loi khc. - Min dch c hiu l h thng p ng c hiu ca c th khi c vt l mang tnh khng nguyn xm nhp. Kt qu ca qu trnh p ng c hiu ny l hnh thnh nn nhng cht chng li khng nguyn gi l khng th. Nu khng th sinh ra l khng th dch th th qu trnh min dch c gi l min dch dch th. Nu

166

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khng th sinh ra l khng th t bo th qu trnh min dch gi l min dch t bo. S kt hp khng nguyn - khng th l c trng ca min dch c hiu, mc ch cui cng l loi khng nguyn ra khi c th qua con ng i thc bo. Phc hp khng nguyn - khng th s lm cho i thc bo d tip cn v tin hnh qu trnh thc bo (nut). y cng l mi lin quan mt thit gia hai qu trnh min dch c hiu v min dch t nhin. Khi khng nguyn xm nhp c th, cc i thc bo khng nhng ch bt gi, lm tiu tan, m cn trnh din n vi cc t bo nhn din khng nguyn thuc h thng min dch c hiu. Sau khi h thng min dch c hiu sinh ra khng th kt hp vi khng nguyn, i thc bo thuc h thng min dch t nhin tip tc nut cc phc hp khng nguyn - khng th. 5.2.2.2. Trng thi ca c th Sc chng ca c th i vi s nhim trng khng nhng ch ph thuc vo kh nng min dch ca c th m cn ph thuc vo trng thi c th. C th hon ton kho mnh s c h thng min dch tt, vi sinh vt nhim vo khng th gy bnh. Khi c th suy yu, c bit l do thiu dinh dng hoc dinh dng khng cn bn (ch n tht, khng n rau ...) h thng min dch suy yu rt d b bnh. c bit l nhng vi sinh vt nhim vo c th trong thi gian kho mnh gy tc hi c gp dp c th yu s sinh si ny n v gy thnh bnh. Trng thi tinh thn cng v cng quan trng. Tinh thn kho mnh, lc quan, yu i kh b nhim bnh hn so vi tinh thn chn nn, bun ru. Tui cng lin quan n s nhim bnh v pht bnh do vi sinh vt, mi tui mn cm vi mt s bnh nht nh. V d nh tr con d b bnh ng tiu ho, ngi gi d b vim phi v.v... 5.2.2.3. Mi trng sng Mi trng sng cng rt nh hng n sc chng ca c th i vi vi sinh vt gy bnh. Mi trng t nhin bao gm nhng yu t thuc v kh hu nh nhit , m; yu t a l nh ni l ng bng hay min ni, thnh ph hay nng thn ...; yu t v sinh mi trng nh mi trng trong sch hay nhim v.v... V d vo ma ng, sc chng ca c th i vi bnh cm yu hn ma h. Ngc li vo ma h s d b nhim nhng bnh ng rut nh t, l, thng hn v.v... Mi trng x hi cng v cng quan trng, trong mt x hi tt p, cuc sng tinh thn v vt cht c chm lo, con ngi c sng trong tnh thng yu

167

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ca gia nh v x hi s c sc chng vi bnh tt tt. Ngc li nu sng trong mi trng x hi xu, sc chng ca con ngi i vi bnh tt cng km hn. 5.3. MT S VI SINH VT GY BNH CHNH Vi sinh vt gy bnh cho ngi phn b rng ri trong thin nhin. Trong t, trong nc, trong khng kh u pht hin thy nhng nhm vi sinh vt gy bnh, c bit l nhng mi trng b nhim vi sinh, nhng ni rc ri tn ng, nhng khu vc xung quanh bnh vin ... Hu ht nhng vi sinh vt gy bnh khng tn ti c lu mi trng ngoi c th v chng thuc nhm k sinh. Tuy nhin cc ngun vi sinh vt gy bnh thng xuyn pht tn ra mi trng xung quanh, nht l nhng ni v sinh mi trng khng tt v ngun gy bnh khng c x l trc khi thi ra mi trng. c bit l nhng nhm vi sinh vt c kh nng hnh thnh bo t, chng c th sng tim sinh trong bo t mt thi gian rt lu trc khi xm nhp vo c th. Di y gii thiu mt s nhm vi sinh vt gy bnh chnh thng thy xut hin trong nhng mi trng b nhim vi sinh. 5.3.1. Nhm vi khun gy bnh ng rut Nhm vi khun gy bnh ng rut hu ht c dng hnh que nn cn gi l trc khun ng rut, thuc h Enterobacteriaceae, c mt s c im chung nh sau: - Khng c kh nng hnh thnh bo t. - Nhum gram m. - C kh nng kh natri thnh nitrit. - S dng glucoza v mt s ng khc theo c ch ln men. - Thng sng rut ngi v mt s ng vt, khi sng trong rut chng c th trng thi gy bnh hoc khng gy bnh. C nhiu ging khc nhau song quan trng nht l 3 ging: Escherichia, Salmonella v Shigella. 5.3.1.1. Trc khun i trng Escherichia coli Escherichia coli l mt loi trc khun sng thng xuyn trong rut ngi v mt s ng vt c Eschrich pht hin ra t nm 1885. Chng chim ti 80% vi khun hiu kh sng rut. Bnh thng chng khng gy bnh, khi c th suy yu

168

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

mt s chng c kh nng gy bnh. trong rut chng sng i khng vi mt s vi khun khc nh Salmonella v Shigella (thng hn v l) nh c kh nng to ra mt loi cht c ch c tn l Colixin. Chng cn c kh nng tng hp mt s vitamin thuc nhm B, E v K. V th khi khng gy bnh chng c li cho ng rut nh hn ch c mt s vi khun gy bnh khc, gi th cn bng sinh thi trong rut v sinh tng hp mt s vitamin. E. coli c thi ra mi trng theo phn, do chim ti 80% vi khun hiu kh trong rut v lun gi th cn bng sinh thi nn E. coli c chn lm vi sinh vt ch th nhim. C ngha l u c E. coli chng t c nhim phn v c nhim cc loi vi sinh vt gy bnh khc. Nu phn khng c x l tt, mi trng xung quanh nh t, nc, thc phm s b nhim. nh gi mc nhim vi sinh ngi ta tin hnh kim nghim cc mu t, nc, thc phm ... Cn c vo kt qu ca ch s coli, tc l s lng E. coli trong 1 lt nc hay 1 gram cht rn nh gi mc nhim. Theo tiu chun quc t th nc c gi l nc sch, khng nhim khi ch c coli l 0 - 5. 1. c im sinh hc ca E.coli - c im hnh thi v cu to: E. coli c hnh que, hai u trn, kch thc di ngn khc nhau, thng t 2 - 3 micromet x 0,5 micromet. Thng ng ring r tng t bo, cng c khi ghp tng i mt, c khi kt vi nhau thnh tng m hoc 1 chui ngn. Thng c tim mao mc khp b mt, c kh nng di ng. Khng c kh nng hnh thnh bo t, c kh nng hnh thnh gip mc (v nhy) khi gp mi trng dinh dng tt. Nhum gram m. - Tnh cht nui cy: D nui cy, c th mc c trn mi trng hiu kh cng nh k kh. Mc c nhit t 5 - 400C, thch hp nht 370C. C th sng c pH 5,5 - 8,0, thch hp nht pH 7 - 7,2. Trn mi trng thch thng c khun lc dng S (nhn bng, b u). i khi hnh thnh khun lc dng R (nhn nheo) hoc dng M (nhy). Hnh 5.1. E. Coli (nh chp qua knh hin vi in t)

169

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khun lc c mu xm, c. Trong mi trng lng, sau 1 - 2 ngy nui cy thng lm c mi trng, c vng trn b mt hoc dnh quanh thnh ng, to thnh cn lng xung y. C kh nng ln men ng lactoza khc vi mt s nhm gy bnh ng rut khc thng khng c kh nng ln men ng Lactoza. Ngoi ra cn c kh nng ln men mt s ng khc nh Glucoza, Galactoza v.v... Khi ln men c sinh kh lm si bt mi trng. Ngi ta thng dng phn ng metyl pht hin E. Coli: Nui cy trong mi trng c ng Glucoza nhit 370C. Sau 48 gi nui cy nh vi git dung dch Metyl 1% pha trong cn 600. Nu mi trng tr thnh mu l phn ng dng tnh, nu mi trng tr thnh mu vng l m tnh. E. Coli c phn ng metyl dng tnh. E. Coli cn c kh nng sinh Indol (Phn ng Indol dng tnh), khng c kh nng s dng Xitral (Phn ng Xitral m tnh). - Sc khng: E. Coli d b tiu dit bi cc thuc st trng thng thng, sc khng yu E.coli thng b tiu dit nhit 600C trong 30 pht. D b tiu dit bi cc thut st trng thng thng. 2. Kh nng gy bnh Bnh thng E. Coli sng trong rut ngi khng gy bnh. Khi c th suy yu mt s chng tr nn gy bnh. E.Coli khng nhng ch gy bnh ng rut nh a chy, kit l m cn c th gy mt s bnh khc nh vim ng tit niu, vim gan, vim ph qun, vim mng phi v.v... c t ca E. Coli thuc loi ni c t, c kh nng chu nhit. c bit c mt s chng t bin c kh nng sinh ngoi c t, c kh nng tc ng ln t bo thn kinh. Mun phng bnh do E.Coli gy ra cn gi v sinh n ung, c bit cn cc bin php x l phn trnh nhim ra mi trng. 5.3.1.2. Trc khun l (Shigella) Shigella l mt nhm vi khun gy bnh ng rut c pht hin do Grigoriep nm 1891 bao gm rt nhiu loi khc nhau. Shigella sng trong ng rut ca ngi v mt s ng vt. S lng ca chng t hn E. Coli rt nhiu v thng xuyn b c ch bi E.Coli. Nu cn bng sinh thi trong rut c gi vng vi thnh

170

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

phn Shigella chim t l thp th c th v hi. Nhng mt iu kin no th cn bng sinh thi b ph v, s lng Shigella tr nn nhiu th c th s b bnh do Shigella gy ra. 1. c im sinh hc ca Shigella - c im hnh thi v cu to: Shigella c hnh que ngn, 2 u trn, kch thc thng t 1 - 3m x 0,5m. Shigella khng c kh nng hnh thnh bo t cng nh gip mc, khng c tim mao v tin mao bi th khng c kh nng di ng. Nhum gram m. - Tnh cht nui cy: D nui cy, mc c trn cc mi trng thng thng, va hiu kh, va k kh. Trn mi trng thch, khun lc c dng S (nhn bng, b u) hi li. Khun lc trong v nh hn khun lc ca Salmonella. C th mc c nhit 80C - 400C nhng thch hp nht nhit 370C. Mc c pH 6,5 8,8, thch hp nht pH 7 - 8. Hnh 5.2 S.sonnel (nh chp qua knh hin vi in t

C kh nng ln men ng glucoza nhng khng to thnh bt kh. a s khng c kh nng ln men ng Lactoza, mantoza, Saccharoza. Shigella khng c men phn gii Ur, khng lm lng Gelatin, khng sinh H2S, tu tng loi c phn ng Indol dng tnh hoc m tnh. - Sc khng: Shigella c sc khng yu, b tiu dit di nh sng mt tri trong vng 30 pht, nhit 60% trong 10 - 30 pht. B cht ngay nng Phenol 5%. Shigella d b tiu dit do cnh tranh vi cc vi sinh vt khc trong mi trng t nhin, tuy nhin c th sng c trong nc khng c nhiu tp khun khong 6 thng, chu c nhit thp. qun o ngi bnh, vi khun l sng c khong 1 tun, trong sa sng c kh lu, Bi vy khi ung sa ti khng kh trng rt d b nhim Shigella. - Kh nng bin d di truyn:

171

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khi gp nhng tc nhn gy t bin hoc iu kin mi trng khng thun li, vi khun Shigella d b bin i dng khun lc t dng S sang dng R tc l mt kh nng hnh thnh gip mc (lp v nhy bao quanh vi khun). Do cng khng cn kh nng gy bnh na v khi vi khun mt lp v nhy bao bc xung quanh, s d b bch cu nut chng khi xm nhp vo c th ch. Ngc li, t dng R khng gy bnh nu gp iu kin mi trng thch hp c th bin thnh dng S. 2. Kh nng gy bnh Shigella l nguyn nhn gy bnh l trc khun ngi (khc vi bnh l Amip do Amip gy ra) thng gy thnh dch vo ma h do n ung mt v sinh. Vi khun t phn ngi bnh xm nhp vo mi trng, gp iu kin nhit v m thch hp ca ma h s c kh nng tn ti lu v xm nhp vo ngi kho qua ng tiu ho. Vi khun thng khu tr nim mc i trng kch thch i trng, gy ra bnh l. Ngoi ra mt s loi cn c kh nng gy bnh vim d dy v rut tr em. Bnh l do Shigella gy ra rt d b ti pht v c th tr thnh bnh mn tnh. c t ca Shigella hu ht l ni c t, ch c mt s loi c kh nng sinh ngoi c t. Ni c t ca Shigella thuc loi mnh, chu c nhit bn vng nhit 1000C. Ngoi c t cng thuc loi mnh, c kh nng tc dng n h thn kinh nhng khng chu c nhit . Mun phng bnh do vi khun l Shigella gy ra cn gi v sinh mi trng v v sinh thc phm. Khng phn ca ngi b bnh xm nhp vo mi trng xung quanh, t s nhim vo thc phm v i vo ngi lnh qua ng tiu ho. Cn cch ly ngi bnh kp thi. 5.3.1.3. Trc khun thng hn Salmonella Salmonella thuc nhm vi khun gy bnh ng rut c pht hin t nm 1885 do Salmon ti M. Salmonella thng xuyn sinh sng trong ng rut ca ngi v mt s ng vt. Chng b cnh tranh bi E.coli v thng b E.coli tiu dit. Bi vy khi trong rut c nhiu E.coli s hn ch tc dng gy bnh ca Salmonella. mt iu kin no , th cn bng sinh thi trong rut b ph v, s lng E.coli suy gim, lc Salmonella s pht trin v gy bnh.

172

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 5.3. Salmonella (nh chp qua knh hin vi in t) 1. c tnh sinh hc - c im hnh thi v cu to: Salmonella l vi khun c hnh que ngn, kch thc trung bnh khong 1 - 3 x 0,5 micromet, khng c kh nng hnh thnh bo t v gip mc. C nhiu tim mao bao quanh t bo, c kh nng di ng. Nhum gram m, thng bt mu thuc nhum 2 u. - Tnh cht nui cy: Thuc loi d nui cy, mc tt cc mi trng thng thng, mc c iu kin hiu kh hoc k kh. Pht trin tt nhit 370C v pH trung tnh. Trn mi trng thch thng to thnh khun lc dng S i khi c dng R, kch thc khun lc thng ln (2 - 4mm) tr mt vi chng cho khun lc nh. Khun lc thng c mu trng c. Khi nui cy trong mi trng lng, trng hp khun lc dng S n lm cho mi trng c u, trng hp khun lc dng R n to thnh dng ht ng y ng bn trong. C kh nng ln men Glucoza c sinh bt kh (tr mt vi chng c bit khng c kh nng ny). Khng c kh nng ln men Lactoza, Sachoraza. C kh nng sinh H2S, khng sinh Indol, khng lm lng Gelatin. C kh nng kh Nitrat thnh Nitrit, mc c mi trng c ngun cacbon duy nht l xitrat natri. - Sc khng: Salmonella c sc khng tt, c th sng mi trng ngoi c th trong thi gian lu. Trong t hoc nc c th sng c 2 - 3 tun, trong nc tn ti c 2 - 3 thng. C th tn ti c nhit 1000C trong 5 pht mi b tiu dit, 600C sng c 10 - 20 pht. B dit bi Phenol 5%, Cloramin 1% v Clorua thu

173

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ngn 0,2% trong 5 pht. trong rut, Samonella cng b c ch bi E.Coli nn s lng lun lun chim t l thp. Tuy nhin chng li c kh nng khng vi mt s cht nng m E.Coli b tiu dit. V d nh xanh Briang, xanh Malachit ... Ngi ta thng dng nhng cht ny km hm vi khun E.Coli khi cn phn lp Salmonella. - Kh nng bin d di truyn: Ging nh Shigella, vi khun Salmonella cng c kh nng bin d khun lc t dng S sang dng R v ngc li. Bi vy, chng c th bin i t dng gy bnh sang dng khng gy bnh nht l khi nui cy lu ngy trong ng ging. 2. Kh nng gy bnh Salmonella l nguyn nhn gy bnh thng hn, ph thng hn v bnh nhim c do n ung. C nhng chng ch gy bnh ngi, c nhng chng gy bnh ng vt, c mt s chng c kh nng gy bnh c ngi v ng vt. Vi khun xm nhp vo c th qua ng tiu ho, khi vo n rut non n chui qua nim mc rut ti cc hch bch huyt th t li v pht trin . Khi pht trin ti mt s lng nht nh, t bo vi khun b dung gii v gii phng hng lot ni c t. Ni c t theo mu ti no gy ra trng thi st li b, sau gy ra hin tng try tim mch. Ni c t cn tc dng vo dy thn kinh giao cm bng gy ra y hi, chng bng, i ngoi nhiu ln. l nhng tc hi ca bnh thng hn v ph thng hn. Salmonella cn c kh nng gy bnh a chy do nhim c n ung, bnh ny vi khun thng khng vo mu. Ngoi ra Salmonella cn c kh nng gy bnh vim d dy v rut, vim mng no, vim xng. Mun phng bnh do Salmonella gy ra cn gi v sinh n ung, gi v sinh mi trng, x l phn, khng nhim phn, nht l phn ca ngi bnh. Gi gn v sinh thc phm, khng git m sc vt b bnh lm thc phm. Trn y ch m t 3 nhm vi khun gy bnh ng rut thng gp. Ngoi 3 nhm trn, cn rt nhiu nhm khc na thuc vi khun ng rut c th gy nhng bnh him ngho. V d nh bnh t do vi khun Vibrio chlerae gy ra c th lm cht ngi hng lot khi xy ra dch t. phng chng cc loi bnh ng rut cn phi
Hnh 5.4 Vibrio (nh chp qua knh hin vi in t

174

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

gi gn v sinh mi trng, v sinh thc phm, khng mi trng v thc phm b nhim. Nhng ngun gy nhim cn phi c x l tt trc khi thi ra mi trng. V pha con ngi, mun trnh bnh ng rut phi gi gn v sinh n ung, gi gn sc kho, sao cho h sinh thi vi sinh vt trong ng rut c cn bng. Trong ng rut ca ngi kho mnh, nhm vi sinh vt c ch chim u th. l nhng nhm c kh nng sinh cc loi vitamin, cc loi enzym gip cho qu trnh tiu ho, ng thi sinh ra cc cht c ch cc nhm vi sinh vt gy bnh. Khi s cn bng sinh thi trong rut b ph v, nhm c ch suy gim, nhm gy bnh tng ln, c th s b nhim bnh. Nn nh rng h sinh thi ng rut khng nhng ch bao gm cc nhm vi sinh vt m cn c c cc nhm ng vt khng xng v nguyn sinh ng vt nh cc loi giun, sp, amip ... Cc nhm k sinh ny lm cho c th suy yu cng d b nhim bnh do vi sinh vt gy ra. 5.3.2. Nhm vi khun gy bnh ng h hp Nhm vi khun gy bnh ng h hp l nguyn nhn ca cc bnh thuc ng h hp nh lao phi, vim ph qun, vim hng, p xe phi ... Nhm vi khun nu c hnh dng khc nhau nh hnh que, hnh cu ... Khc vi nhm vi khun ng rut, a s vi khun ng h hp c tnh cht bt mu gram dng. Nhm ny sng k sinh trong ng h hp ca ngi v ng vt, truyn bnh qua ng h hp. C kh nng tn ti trong khng kh v cc mi trng khc mt thi gian nht nh trc khi xm nhp vo ng h hp ca c th ch. Nhng mi trng b nhim vi khun ng h hp thng nm xung quanh cc bnh vin chuyn khoa nh bnh vin lao. Vi khun ng h hp cn theo ngi bnh pht tn i khp ni v c th tn ti kh lu trong mi trng. Nhm vi khun gy bnh ng h hp bao gm nhiu ging, loi. y ch ni n 3 loi thng gp l Mycbacterium tuberculosis (trc khun lao), Diplococcus pneumoniae (cu khun phi) v Corynebacterium diphteriae (trc khun bch hu). 5.3.2.1. Trc khun lao (Mycobacterium tuberculosis) Trc khun lao do Robert Koch tm ra nm 1882, l nguyn nhn gy ra bnh lao phi ngi v cc bnh lao khc nh lao hch, lao xng, lao thn v.v... trong quan trng v ph bin nht l lao phi. Bnh lao phi trc y rt kh cha. Sau khi tm ra nhng loi thuc cha tr c hiu bnh lao b y li. Song, thi gian gn y, bnh lao c nguy c quay tr li tn ph sc kho con ngi. Nht l khi bnh lao

175

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhim vo c th ca ngi mc bnh AIDS th pht huy tc dng, rt nhanh chng dn n t vong. 1. c im sinh hc - Hnh thi v cu to: Vi khun lao c hnh que mnh, v th gi l trc khun lao. Kch thc trung bnh 1 - 4 x 0,3 - 0,6 micromet. i khi c dng hnh cu v kch thc rt nh b c th chui qua mng lc vi khun. Cc t bo vi khun thng dnh vo nhau thnh hnh ch V, Y, N, cng c khi ng ring l tng t bo. Vi khin lao thng khng c lng (tim mao v tin mao) nn khng c kh nng di ng, khng c kh nng hnh thnh bo t v gip mc. Bt u Gram dng, nhng rt kh thy r. - Tnh cht nui cy: Vi khun lao thuc loi hiu kh bt buc, khng th sng c mi trng k kh. Sng c nhit 240C - 420C, thch hp nht 370C v pH 6,7 - 7,0. Vi khun lao mc chm, kh nui cy, khng mc c nhng mi trng nui cy thng thng. Mun mc tt cn phi b sung vo mi trng lng trng, sa, Asparagin ... Khi nui cy trn mi trng thch khun lc c dng R (x x, c np nhn), nu chuyn sang dng S th khng cn tnh c. Khi nui cy trn mi trng lng, vi khun lao mc thnh vng rn reo trn b mt mi trng. - Sc khng: Trc khun lao c sc khng cao i vi ho cht nh cc cht st trng, cn, axit kim ... cn phi c thi gian lu v nng cao mi tiu dit c. Ngc li i vi nhit v tia t ngoi vi khun lao d b tiu dit. Di nh sng mt tri chiu thng vi khun lao sng c 50 pht. mi trng ngoi c th chng sng c rt lu nu m. V d nh trong rc m c th sng ti 4 thng, trong m ca ngi bnh c th sng c 2 thng, trong qun o hoc sch v ca ngi bnh c th sng c ti 3 thng. Vi khun lao c th tn ti hng thng, hng nm trong nc nu khng c nh sng mt tri chiu vo. - Kh nng bin d di truyn:

176

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi khun lao c kh nng bin d khun lc t dng R sang dng S v ngc li. dng R n c tnh c, cn dng S mt tnh c cng nh nhiu vi khun gy bnh khc, vi khun lao cng c nhng t bin khng thuc lm cho n quen vi nhng thuc cha tr cn gi l nhn thuc. Khi gp phi nhng chng nhn thuc ny s rt kh cha tr. 2. Kh nng gy bnh: Vi khun khi xm nhp vo c th c th khu tr v gy bnh rt nhiu c quan ni tng nh phi, rut, bng quang, mng no, xng khp v.v... Song, ph bin nht l gy bnh phi. Nhng ti phi c vi khun lao c tr v pht trin s b hoi t. Khi chiu X Quang nhng vt hoi t ny hin ln rt r. Xung quanh ni khu tr ca vi khun thng c hng ro bch cu ca c th c nhim v ngn cn khng cho vi khun lan trn ra ngoi. Tuy nhin, nhiu trng hp vi khun vn chui qua hng ro bch cu xm nhp vo mu v cc c quan ni tng khc. c t ca vi khun lao thuc loi ni c t, trong thnh phn cu to c axit mycoilic l cht c tc dng chng li bch cu ca c th ch. Ngoi ra cn c tc dng gy c cho c th. Vi khun lao cn c kh nng sinh ra cht Tubeculin. Cht ny khi tim di da nhng ngi nhim khun lao s c phn ng sng gi l phn ng Mng-tu thng dng pht hin ngi c b nhim vi khun lao hay khng. Bnh lao ly lan ch yu qua ng h hp. Khi ngi b bnh lao ho, khc m. Vi khun pht tn vo khng kh, ngi lnh ht phi s b nhim khun. Bnh lao cng c th truyn qua ng tiu ho, khi n ung chung bt, a vi ngi b bnh cng d b nhim lao. Ngi kho mnh nhim vi khun lao c th khng b bnh hoc b bnh nh gi l s nhim. Khi c th suy yu bnh lao d pht trin, nht l nhng ngi b suy gim min dch do mc bnh AIDS. Bnh lao sau mt thi gian b y li nay c nguy c quay tr li. S ngi b bnh lao ngy cng nhiu trong thi gian gn y. Nguyn nhn l nhng chng vi khun c t bin khng thuc ngy cng ph bin. Nhng chng ny quen vi nhng thuc cha tr thng thng khin cho nhng thuc ny khng cn tc dng na. Mun phng chng bnh lao cn phi gi gn v sinh mi trng. Nhng ngi bnh phi c thc v sinh, khng truyn bnh cho nhng ngi xung quanh.

177

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

chng hin tng quen thuc phi ung thuc liu lng. Cn gi cho c th kho mnh, h min dch tt s phng chng c bnh lao. 5.3.2.2. Cu khun phi (Diplococcus pneumoniae) Cu khun phi l nhm vi khun gy ra cc bnh vim phi, vim ph qun, vim hng. Ngoi ra cn c th gy bnh nhiu c quan khc nh vim tai gia, vim amidan, vim khp, vim no, vim xoang mi v.v.... 1. c im sinh hc - c im hnh thi v cu to Cu khun phi c hnh cu khng u, mt u trn, mt u thng ko di nh hnh ngn nn. Thng ghp tng i mt, hai u trn dnh nhau, gi l song cu khun. Cng c khi ng ring r hoc xp thnh chui ngn. Cu khun phi khng c kh nng hnh thnh bo t c kh nng hnh thnh gip mc, khng c kh nng di ng, bt u Gram dng. - Tnh cht nui cy: Kh nui cy trn mi trng thng thng, mc tt trn mi trng c b sung huyt thanh mu, dch m. Pht trin tt nhit 370C v pH 7,5 - 7,8. C kh nng mc trn mi trng hiu kh v k kh. C kh nng ln men ng Glucoza, Lactoza, Sacharoza, Mantoza ... Khi nui cy trn mi trng c cc loi ng trn, cu khun phi mc rt nhanh, gii phng nhiu axit hu c do qu trnh ln men ng, cc axit hu c do qu trnh ln men ng, cc axit hu c lm pH mi trng gim khin vi khun b cht. Bi vy khi nui cy cn hn ch t l ng trong mi trng. Trn mi trng thch, cu khun phi mc thnh khun lc dng S, trn, nh, trong nh git sng. - Sc khng: Cu khun phi c sc khng yu, khng chu c, nhit cao, b tiu dit nhit 600C trong vng 30 pht v cc cht st trng thng thng. Tuy nhin cu khun phi chu c nhit thp, c th tn ti vi thng ngoi mi trng, nht l trong m, m ca ngi bnh. - Kh nng bin d di truyn:

178

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

C kh nng bin d khun lc t dng S sang dng R v ngc li, dng R mt kh nng gy bnh. C kh nng sinh ra nhng t bin khng thuc. 2. Kh nng gy bnh Cu khun phi khi nhim vo ng h hp thng gy ra nhng bnh ngay ti gi l nhim bnh cc b. V d nh bnh vim phi, ph qun, hng v.v... Ngoi ra t ng h hp vi khun c th xm nhp vo ng mu, lan truyn khp cc c quan ni tng nh no, tim, thn, khp, xoang mi, tai gia, mt ... v gy bnh ti cc c quan . c t ca cu khun phi thuc loi ni c t yu. Cu khun phi cn c kh nng gy ra nhim trng th pht, tc l gy nhim trng sau mt s bnh nh cm, si, ho g tr em. Mun phng chng bnh do cu khun phi gy ra cn gi v sinh mi trng, gi cho c th kho mnh, chng b nhim lnh vo ma ng. Ngoi ra cng nh mt s bnh nhim trng khc, cn ung vacxin phng bnh. 5.3.2.3. Trc khun bch hu (Corinebacterium diphteriae) Vi khun bch hu do Klebs pht hin nm 1883, l nguyn nhn gy bnh bch hu ch yu tr em. N to thnh mng trng bao bc yt hu v kh qun gy kh th i khi tc th dn n t vong. 1. c im sinh hc - Hnh thi v cu to Vi khun bch hu c hnh que thng hoc hi cong, hai u phnh to ging hnh qu t. Kch thc di ngn khc nhau, trung bnh 1 - 6 x 0,3 - 0,8 micromet. Vi khun bch hu khng c kh nng di ng, khng sinh bo t v gip mc, bt mu gram dng. Thng sp xp dnh nhau thnh hnh ch V, L, Y hoc gn song song tai 2 u nh hng ro. Ngoi dng hai u trn cn c nhng bin hnhnh qu l, hnh chu, vt ... - Tnh cht nui cy: Vi khun bch hu thuc loi hiu kh, d nui, mc tt mi trng c huyt thanh hoc mu. Pht trin tt nhit 34 - 370C v pH 7,8 - 8,4. Khi nui cy trn mi trng mc rt nhanh so vi nhng vi khun gy bnh khc. Trn mi trng thch mc thnh khun lc mu xm nht, khun lc nh, trn, li, b nhn u.

179

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

C kh nng ln men khng sinh kh ng Glucoza, Mantoza, Galactoza, Mantoza, Dextrin. Khng ln men Lactoza, Sacaroza v Manit. C kh nng kh nitrat, khng sinh H2S, khng lm lng Gelatin. - Sc khng Vi khun bch hu c sc khng mnh so vi nhng vi khun khng sinh bo t khc. Chu c nhit thp, m thp, b tiu dit bi nh sng mt tri chm hn nhiu loi khc. Chu c nhit 95 - 1000C trong 15 pht. Kh b tiu dit bi cc thut st trng thng thng. C kh nng tn ti ngoi mi trng, trong qun o bnh nhn ti 5 - 6 thng. 2. Kh nng gy bnh Vi khun bch hu xm nhp vo c th qua ng h hp, vo ti yt hu th khu tr li v gy bnh . Thng l tr em d mc bnh. Ti ni c tr vi khun lm lot thnh hu v thanh qun, to thnh mng bao ph khp nim mc, che knkh qun gy kh th. ng thi tit c t lan trn theo mu ti h thn kinh lm lit cc dy thn knh s no v lm xung huyt tuyn thng thn. c t ca vi khun bch hu thuc loi ngoi c t mnh, 1mg cha ti 1000 DML (liu gy cht ti thiu) i vi chut lang. Mun phng chng bnh bch hu cho tr em phi tim vacxin phng bnh. 5.4. MT S VI KHUN GY BNH KHC: 5.4.1. Cu khun mng no (Neiseria meningitidis) 1. c im sinh hc - Hnh thi v cu to: Cu khun mng no c hnh cu dt 1 pha, thng xp tng i mt, u dt dnh vo nhau. Khng c kh nng di ng, khng c kh nng hnh thnh bo t v gip mc, bt u gram m. Khi nui cy lu ngy thng kh bt mu, hnh dng bin i. - Tnh cht nui cy: Cu khun mng no thuc loi kh nui cy, khng mc c mi trng thng thng. Mun mc tt cn b sung vo mi trng mt s axit amin, huyt thanh hoc mu. Cu khun mng no thuc loi hiu kh bt buc, khng th sng mi trng khng c oxy. Nhit thch hp l 36 - 370C, pH thch hp l 7,2.

180

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trn mi trng thch cu khun mng no mc thnh khun lc hnh trn, nh, b u, mu xanh xm. Trn mi trng dch th lm c mi trng. C kh nng ln men ng Glucoza, Mantoza, khng ln men cc ng Arabinoza, Ramnoza, Manit .... - Sc khng: Vi khun mng no c sc khng yu. D b tiu dit bi nh sng mt tri, nhit 550C trong 30 pht l b cht. D b tiu dit bi cc cht st trng thng thng. Sau khi ra khi c th ch tn ti c 3 - 4 gi trong bnh phm/ 2. Kh nng gy bnh Cu khun mng no l nguyn nhn gy bnh vim mng no thng gp tr em, thng gy thnh dch, ly lan qua ng h hp. Ngoi bnh vim mng no, cu khun mng no cn c kh nng gy bnh vim mng phi c m, vim mng tim, vim khp c m, vim mi hng cp ... c t ca cu khun mng no thuc loi c t, ch gii phng khi t bo b dung gii. Mun phng trnh bnh do cu khun mng no gy ra cn gi gn v sinh mi trng, cch ly ngi bnh, tim phng vacxin. 5.4.2. Trc khun dch hch (Pasteurella pestic hoc Yersinia pestic) Trc khun dch hch c phn lp t ngi b bnh dch hch vo nm 1894 do Yersin v Kitasato. N l nguyn nhn gy bnh dch hch truyn nhim cho loi gm nhm nh chut. Bnh c th truyn t chut sang ngi qua b cht ca chut, l mt loi cn trng ht mu. Bnh dch hch l mt loi bnh truyn nhim nguy him, c th gy cht ngi hng lot. 1. c im sinh hc - c im hnh thi v cu to: Vi khun dch hch c hnh dng trc khun 2 u trn. Cng c khi c hnh bu dc hoc hnh cu. Khng c kh nng di ng, khng hnh thnh bo t. C kh nng hnh thnh gip mc khi mi trng giu dinh dng, bt mu gram m, r nht 2 u t bo. Thng ng ring r hoc xp thnh chui ngn. - Tnh cht nui cy: Trc khun dch hch thuc loi va hiu kh va k kh. C th mc c bin nhit rng, t 5 - 370C, thch hp nht l 280C, pH thch hp t 6,9 - 7,2.

181

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khi nui cy trc khun dch hch cn b sung cht kch thch nh Natri sunfit, dch mu v.v... Trc khun dch hch c kh nng ln men khng sinh kh cc loi ng Glucoza, Galactoa, Anabinoa ... Mt s chng c kh nng kh Nitrat thnh Nitrit. Trn mi trng thch, trc khun dch hch mc thnh khun lc dng R, b khun lc nhn nheo, gia c mu en sm, xung quanh sng hn. Trong mi trng dch th vi khun mc thnh vng, c si r xung pha di vng, y mi trng to thnh mt lp cn xp nh bng. - Sc khng: Trc khun dch hch c sc khng yu, b tiu dit nhit 700C sau 10 pht, khng chu c nh sng mt tri chiu trc tip. B tiu dit bi cc cht st trng thng thng nh Cloramin 5%, Creson 5%, Axit phenic 5% ... c th tn ti 8 10 ngy mi trng ngoi c th, 00C c th sng c 6 thng. 2. Kh nng gy bnh Vi khun dch hch thuc loi truyn nhim nguy him. Thng gy thnh dch loi gm nhm. T loi gm nhm nh chut d dng truyn sang ngi qua ng mu do b cht t. Khi chut cht, b cht ca chut lin nhy sang ngi v t lm ngi b ly bnh. c t ca vi khun dch hch gm c 2 loi ngoi c t v ni c t, c 2 loi u c c lc rt cao, c kh nng xuyn qua da lnh ca ngi kho mnh. c t ca vi khun dch hch c th gy ra 3 th bnh khc nhau: th hch, th phi v th mu. - Th hch: l th thng gp nht, bnh nhn b ni hch bn, nch, hm. Sau mt thi gian hch b lot, hoi t, t l cht t 70 - 90%. - Th phi: Vi khun khu tr phi gy ra bnh ho ra m v mu, st cao, nu khng iu tr kp thi t l t vong ti 100%. Khi th ny, vi khun s lan truyn qua ng h hp sang ngi lnh. - Th mu: L hu qu ca th hch v th phi, vi khun sau khi khu tr hch phi s i vo mu gy nn nhim trng mu, bnh nhn c th cht sau vi ngy b nhim trng mu.

182

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Mun phng chng bnh do trc khun dch hch gy ra cn phi dit chut, dit b cht. Khi pht hin chut cht nhiu phi bo ngay cho c quan phng dch. Cn tim vacxin phng bnh. Mun tiu dit chut cn phi gi cn bng sinh thi, bo v cc loi th ch ca chut nh mo, rn, c mo ... ni no cn bng sinh thi b ph v do mo, rn b n tht th chut s pht trin, khng nhng gy dch bnh m cn ph hoi ma mng, kho tng v.v... Khi cn phi ch ng dit chut th khng nn dng cht c ho hc lm b chut v nhng cht s gy nhim mi trng. Chut b cht do b nu ch, mo n phi cng b cht. Ch nn dng thuc sinh hc lm b chut v dng nhng phng php th cng nh hun khi, t by v.v... 5.4.3. Trc khun c tht (Clostridium botulinum) Trc khun c tht l mt loi vi khun hoi sinh thng sng trong thc phm tht ti sng hoc hp lu ngy, gy ng c cho ngi. Vi khun c tht c phn lp t nm 1896 do Van Ermenghem. 1. c im sinh hc - c im hnh thi v cu to Vi khun c tht c hnh dng trc khun 2 u trn, kch thc trung bnh 0,9 - 1,2 x 4 - 8 micromet. C lng bao quanh t bo nhng t di ng. Khng c kh nng hnh thnh gip mc, c kh nng hnh thnh bo t, bo t thng c hnh bu dc. Nhum mu gram dng. Thng ng ring l hoc sp xp tng i mt, i khi nh thnh chui ngn. - Tnh cht nui cy: Vi khun c tht thuc loi k kh bt buc khng sng c khi c oxy. Nhit thch hp l 34 - 350C, pH thch hp: 7,4 - 7,6. C kh nng ln men sinh kh cc loi ng Glucoza, Fructoza, Ramnoza Manit, c kh nng sinh H2S.

Hnh 1.3 C.botulinum (nh chp qua knh hin vi in t)

183

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trn mi trng c mc thnh khun lc to, mu xm nht, c 2 dng S v R. Trong mi trng dch th lm c u mi trng, to thnh cn di y mi trng. - Sc khng Khi th dinh dng (khng hnh thnh bo t) c sc khng yu, b tiu dit bi cc cht st trng thng thng, cht nhit 600C trong 30 pht. th bo t th c sc khng rt cao, sng c nhiu nm trong mi trng. nhit 1000C vn sng c 1 - 2 gi, 1200C sng c 20 - 30 pht. Dung dch Formalin 20% chu ng c 24 gi, HCl 10% b tiu dit sau 1 gi. 2. Kh nng gy bnh Vi khun c tht khi sng trong thc n s sn sinh ra ngoi c t c c lc mnh nht trong cc loi c t ca vi khun. N cng l cht c sinh hc mnh nht, khng b ph hu bi dch tiu ho, trong hp c th tn ti t 6 - 8 thng. Khi ngi n phi thc phm c ngoi c t ca vi khun c tht s b nhim bnh, ngoi c t c tc ng ln h thn kinh trung ng gy ra lit h hp, lit tim ri cht trong vng 36 - 48 gi. Mun phng chng vi khun c tht cn gi v sinh thc phm. Trong qu trnh sn xut hp phi kh trng k, khng s dng hp qu hn quy nh, khi n phi un k ... Trn y gii thiu mt s vi khun gy bnh thng gp, c mt hu ht nhng mi trng b nhim vi sinh. Chng l nguyn nhn gy ra cc bnh truyn nhim ngi v mt s ng vt, i khi gy thnh dch pht trin din rng. c bit l nhng ni v sinh mi trng khng c ch . c bit nguy him l nhng chng vi khun quen vi thuc khng sinh do c nhng t bin khng thuc xy ra trong b my di truyn. Nhng chng ny c kh nng khng mt hoc nhiu loi khng sinh cng mt lc khin cho s iu tr v cng kh khn phc tp. Nhng vi khun gy bnh phn ln u c kh nng tn ti mt thi gian mi trng ngoi c th. Bi vy phng php phng bnh tt nht l gi v sinh mi trng, x l tt cc ngun cht thi c nhim vi sinh, c bit l cht thi bnh vin. 5.4.3.1. Nhm virus gy bnh ngi

184

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Virus l mt tc nhn gy bnh v cng nguy him. Khc vi vi khun chng cha c cu to t bo v ch c kh nng sng k sinh trong t bo sng. Tuy nhin chng vn c th tn ti mi trng ngoi c th di dng ht virion. Khi gp iu kin thun li, chng li xm nhp vo t bo ch v sinh si pht trin, gy ra nhng cn bnh him ngho. Da trn cu to ca b my di truyn, ngi ta chia ra 2 nhm: Adeno virus l nhm virus c b my di truyn l 1 phn t AND. V d nh virus u ma, thu u, virus zona v mt s virus gy bnh ng h hp khc. Nhm th 2 Myxo virus l nhm virus gy bnh c b my di truyn l 1 phn t ARN. V d nh virus HIV, virus bi lit, virus di ... Di y gii thiu mt s virus gy bnh nguy him i din cho 2 nhm trn. 5.4.3.2 Virus HIV (Human immune deficienney virus) Virus HIV l nguyn nhn gy bnh AIDS c pht hin t nm 1983. Tuy nhin theo t chc Y t th gii th bnh ny pht thnh dch ln u tin vo nm 1970, v kh nng xut hin bnh cn c th sm hn na ti mt s a im thuc Chu Phi. Bnh AIDS l mt loi bnh lm suy gim kh nng min dch t bo t c th d mc bnh bi cc loi bnh nhim trng khc gi l nhim trng c hi. Khi c th b bnh AIDS th khng cn kh nng chng li cc bnh nhim trng thng thng v c kh nng t vong v nhng bnh nhim trng c hi . 1. c im sinh hc Virus HIV c hnh cu hoc a din, b my di truyn l mt phn t ARN. Bi vy qu trnh di truyn ca n c giai on phin m ngc t ARN AND sau khi thm nhp vo t bo ch gi l AND tin virus. Qu trnh ny c thc hin nh enzym c hiu - Reverse - transcriptase. Sau AND tin virus tip tc cc qu trnh ph hoi t bo ch ging nh nhng virus c b my di truyn l AND. Cng c trng hp AND tin virus hi nhp vi b my di truyn ca t bo ch trng thi tim sinh khng ph v t bo (trng thi lyzogen). Hin nay ngi ta mi pht hin c 3 nhm chnh ca b my di truyn nh virus HIV: GAG, ENL, POL v mt s gen khc nh S, G, F ... GAG : nhm gen quyt nh tnh khng nguyn ca virus HIV ENL : nhm gen quyt nh s hnh thnh v protein ca virus.

185

L Xun Phng S Q F

VI SINH VT HC MI TRNG

: nhm gen quyt nh kh nng sao chp, nhn ln ca virus : nhm gen quyt nh s c ch qu trnh sao chp : cha r chc nng

5.4.3.3. Virus di Virus di l nguyn nhn gy ra bnh di ngi v mt s ng vt, ch yu l ch. Dch ch di thng xy ra vo ma h. l mt loi bnh vin no nguy him m khi pht bnh th t l t vong rt cao. nc ta, bnh di kh ph bin thng ly t ch sang ngi qua vt cn. 1. c im sinh hc Virus di c hnh bu dc, kch thc trung bnh khong 60 x 150 nanomet. B my di truyn l mt phn t ARN, bi vy trong qu trnh di truyn cng c giai on sao chp ngc t ARN ADN ging nh virus HIV. Virus di c tnh khng cao, dng Virion (dng tn ti ngoi t bo, khng c kh nng pht trin) nu l nhit phng chng c th tn ti 1 - 2 tun. Bi vy nhng dng hoc mi trng c dnh nc bt ca ch di hoc ngi bnh di chnh l ngun ly bnh nguy him. nhit 40C (nhit thng thng trong t lnh) n c th sng c vi thng. 600C sng c 5 pht, 1000C cht sau 1 - 2 pht. B tiu dit nhanh bi tia cc tm v cc cht st trng thng thng nh Cloramin 3 - 5%, Formalin 1% v.v... 2. Kh nng gy bnh Virus di xm nhp vo ngi qua vt cn ca ch b bnh di. T da virus i theo ng dy thn kinh ln n no. Chng pht trin mt s khu thn kinh nh hnh tu v gy ra vim no, ti cc t bo thn kinh b hu hoi gy ra s co tht c hu khi nut. Bi vy bnh nhn di rt s nc, khi ung nc cc c co tht gy ra au n. Sau virus lan truyn trong h thng thn kinh lm lit trung tm h hp, tim mch, cui cng l lit ton thn. Bnh nhn thng cht giai on lit c quan h hp. 3. Kh nng gy bnh Virus HIV khi nhim vo c th s xm nhp vo h thng min dch t bo ca c th ch, l cc t bo Lymph T. c th kho mnh, cc t bo Lymph T thuc h thng min dch c kh nng sinh ra khng th chng li cc vt l xm

186

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhp vo c th (khng nguyn). Khi c th b nhim virus HIV, virus s tn cng vo t bo lymph T khin n khng th sn sinh ra khng th c na. C th l chng bm vo cc im th cm c hiu (Receptor c hiu) trn b mt t bo lymph T, chnh l cc phn t CD4, ri tin hnh qu trnh ph hu t bo lm cho h thng min dch b suy gim. Khi kh nng min dch ca c th b suy gim, c th khng cn kh nng chng li cc bnh nhim trng khc (gi l nhim trng c hi). Trong cc bnh nhim trng c hi c bit nguy him l bnh lao. Bnh lao khi kt hp vi HIV s tin trin cc k nhanh chng, nht l nhng chng vi khun lao khng thuc. Thi gian bnh ca bnh nhn b nhim HIV kh lu, trung bnh 5 nm, nhiu trng hp qu 5 nm vn cha th hin bnh. Nguyn nhn c th l do virus HIV sau khi xm nhp vo c th trng thi tim sinh trong t bo (Lyzogen). Khi trng thi Lyzogen b ph v, virus mi bt u pht trin v gy bnh. Virus HIV lan truyn ch yu qua ng mu, ng tnh dc, ng ly t m sang bo thai. Mt s nh nghin cu cho rng, virus HIV cn c th ly qua cc ng khc na. Mun phng chng bnh AIDS cn sng lnh mnh, khng tim chch ma tu, khng dng chung kim tim vi ngi bnh. Trong hot ng y t c lin quan n vn truyn bnh qua mu nh cha rng, tim chch v.v... cn kh trng dng c trit . Tt nht l s dng loi dng c ch dng 1 ln. Nu ngi m nhim HIV khng nn sinh con. Thi gian t khi virus xm nhp c th n khi pht lnh thay i t 15 ngy n 3 thng, c trng hp lu hn ph thuc vo s lng virus l v tr vt cn c gn trung ng thn kinh hay khng. Virus t trung ng thn kinh pht trin theo dy thn kinh n tuyn nc bt. Bi vy trong nc bt ca ch di v ngi b bnh di c rt nhiu virus, chnh l ngun nhim nguy him. Mun phng chng bnh di cn tim phng vacxin di cho ch, nht l vo ma h. Khi b ch cn phi n ngay c s y t tim phng. Nu c ch di cht, phi lm sch v sinh mi trng, kh trng cc ly nhim, khng cho virus di lan truyn. 5.4.3.4. Virus cm Virus cm l nguyn nhn gy ra bnh cm thc s, khc vi nhng bnh c triu chng tng t nh cm do cc virus khc gy ra. Bnh cm l mt bnh tuy t

187

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khi dn n t vong nhng n l hi n sc kho v kh nng lao ng. Nht l nhng khi n pht thnh dch lm cho mt t l ln ngi lao ng phi ngh m, nh hng ln n sn xut v cc cng vic khc. Triu chng ca bnh in hnh l st cao, s mi, nhc u, au xng, mt mi ton thn. Trn th gii xy ra mt s dch cm pht trin trn din rng c tnh cht xuyn quc gia. V d nh dch cm Ty Ban Nha, xut pht t Ty Ban Nha lan ra khp Chu u v Chu lm cho 500 triu ngi mc bnh vo nhng nm 1918 1919. Dch cm Hng Kng xy ra nm 1968 - 1970 lan ra ton th gii, n nc ta vo u nm 1970 lm cho 1,6 triu ngi mc bnh, tnh ring trn cc tnh min Bc - Vit Nam. 1. c tnh sinh hc Virus cm c hnh cu, ng knh trung bnh vo khong 80 - 100 nanomet, thng ng ring r, i khi dnh vo nhau thnh hnh si ch. B my di truyn l mt phn t ARN ging nh virus HIV v virus di. Bi vy trong qu trnh sao chp nhn ln cng c giai on sao chp ngc ARN ADN. Virus cm c nhiu chng khc nhau, cn gi l cc tuyp khc nhau nh Tuyp A, B, C ... S hnh thnh cc typ khc nhau do kh nng bin d ca virus t 1 typ ban u. Virus cm typ A thng gy nn dch cm din rng, trong typ A li c cc phn typ (A1, A2, A3 ...) do qu trnh bin d to thnh. Thng cc typ v phn typ khc nhau cu to v protein, t khi khc nhau phn li ARN. Virus cm c sc khng km mi trng ngoi c th vi nhit trong phng 200C virus ch sng c vi gi. Virus cm d b tiu dit bi nh sng mt tri v cc thuc st trng thng thng. 40C sng c 2 - 3 tun, 00C sng c vi thng. 2. Kh nng gy bnh Virus cm xm nhp vo c th qua ng h hp. Ngi b bnh cm ho v ht hi khin virus pht tn vo khng kh, ngi lnh ht phi khng kh nhim bi virus cm s b nhim virus. Virus vo ng h hp, khu tr nim mc, pht trin mnh lm cc t bo nim mc ng h hp b hu hoi v bong ra gy ho, ht hi. S pht trin ca virus, cc cht c do chng o thi v cc sn phm ca t bo nim mc b hu hoi lm cho ton thn b ri lon sinh ra mt mi, st cao, nhc u ... Mt s trng hp virus khng ch khu tr nim mc ng h hp m lan vo

188

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

phi gy vim phi. Virus lm cho c th suy yu, h thng min dch yu d b nhim trng cc bnh khc nh vim xoang, vim ph qun ... Thi gian t khi c th b nhim virus cm n khi pht bnh rt nhanh, ch trong vng 48 gi. Bnh ko di thng t 5 - 7 ngy, i khi hng tun lm cho c th mt mi, km sc lao ng. Mun phng chng bnh cm di virus cm gy ra cn ung vacxin phng bnh. Khi c dch cm cn cch ly ngi bnh, lm sch v sinh mi trng nht l mi trng kh, khng cho virus cm tn ti lu trong khng kh d b nhim vo ngi lnh. Virus cm c kh nng bin d mnh, to thnh nhiu typ khc nhau, bi vy vacxin phng cm thng b v hiu ho khi xut hin 1 typ mi. Ngi ta khc phc nhc im ny bng cch ch to Interferon l mt loi protein c sinh ra khi t bo b nhim virus. Interferon c tc dng c ch nhiu loi virus khc nhau khc vi khng th c hiu ch c ch c mt loi tng ng. Interferon c tc ng gin tip ln virus gy bnh - N kch thch t bo sinh ra mt protein khc gi l Protein khng virus. Protein ny c kh nng c ch qu trnh to thnh ARN v protein ca virus (do c ch qu trnh phin dch m). Bi vy s dng Interferon c th chng li nhiu typ virus cm bin chng khc nhau m vacxin khng c kh nng . Tuy nhin Interferon ch c tc dng i vi t bo thuc loi sn sinh ra n (Interferon sn sinh ra bi t bo ca ngi ch c tc dng ngi, khng tc dng th, g ... v ngc li). Kh nng sn sinh Interferon thng c tng ln khi c mt Vitamin C. Bi vy khi b cm hoc b cc bnh nhim virus ni chung ngoi vic iu tr bng cc loi thuc c hiu nn ung km vitamin C. 5.4.3.5. Virus u ma Virus u ma l nguyn nhn gy ra bnh u ma rt nguy him v t l t vong ca bnh ny rt cao. Hn na bnh u ma thng li di chng trn da nhng vt so lm gim thm m, gy chn thng tinh thn cho nhng ngi b bnh. Bnh u ma nc ta hin nay coi nh c thanh ton, rt t xut hin. Tuy nhin bt k lc no n cng c th xut hin tr li hoc ly lan t cc nc khc sang. 1. c im sinh hc

189

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Virus u ma c hnh vin gch, mp t, khng c gc, cnh. Kch thc vo loi ln hn nhiu so vi cc virus khc - trung bnh khong 100 x 230 nanomet. C th quan st di knh hin vi thng khi nhum bng thuc nhum c hiu. Khc vi cc loi virus c m t phn trn, virus u ma c cu to b my di truyn l mt phn t ADN. Bi vy trong qu trnh di truyn khng c giai on phin m ngc. Virus u ma c sc khng cao, nhit trong phng (20 - 250C) n c th tn ti c 3 - 4 thng, nht l trong cc vy mn c kh. chnh l ngun ly nhim rt nguy him. 600C virus sng c 15 pht, 500C sng c 2 gi. 00C sng c nhiu nm. C th chu c Ete. B tiu dit bi tia cc tm v mt s thuc st trng nh Cloraminm, axit phenic ... 2. Kh nng gy bnh Virus thu u xm nhp vo c th qua ng h hp bt u nhn ln . Sau vo mu v pht trin manh h thng tun hon, nht l cc hch lymph gy st cao. Sau virus lan truyn n da, nim mc, no, to thnh nhng nt u da v nim mc. Nt u sau mt thi gian pht trin kh i v bong vy li nhiu vt so trn da. Ngi bnh thng cht trong giai on cui ca mn u. Virus t ngi bnh lan truyn ra mi trng xung quanh qua ng h hp v cc cht thi nh nc tiu, phn, m, vy mn u ... Virus c th tn ti trong mi trng mt thi gian v ly lan vo ngi lnh. Bnh u ma c tnh min dch sut i, ngha l sau khi b bnh mt ln thng khng b li. Mun phng trnh bnh thu u cn tim vacxin phng bnh, gi gn v sinh mi trng. c bit l khi c ngi b bnh cn cch ly, x l tt cc cht thi ca ngi bnh tiu dit ngun nhim. 5.4.3.6. Virus thu u v bnh Zona Virus thu u l nguyn nhn gy ra bnh thu u tr em v bnh zona ngi ln. y l loi bnh lnh, khng li di chng, t dn n t vong nh bnh u ma. Tuy nhin, bnh zona ngi ln thng gy nn vim sng sau tu sng, v cc nhnh thn kinh cm gic gy ra au n kh chu. 1. c im sinh hc

190

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Virus thu u c hnh cu, kch thc ln tng ng vi virus u ma. B my di truyn cng l mt phn t ADN nh virus u ma. Virus u ma c sc khng yu, b tiu dit nhanh chng bi nh sng mt tri v tia cc tm. D dng b tiu dit bi nhit , nhit thp cng rt kh bo qun. ng ging vi khun trong t lnh nhit ng bng nu a ra cy truyn nhit phng ri a tr li nhit lnh rt d b cht. 2. Kh nng gy bnh Virus thu u xm nhp vo c th qua ng h hp, t ng h hp i vo mu ti da v nim mc khu tr ti gy nn nhng nt u c dng mn nc trong nn gi l thu u. Sau 1 tun th mn kh dn v bong vy khng li so. Bnh thu u cng c tnh min dch lu di nh bnh u ma. ngi ln, virus thu u gy ra bnh zona, thng xut hin thnh mn p da vng dy thn kinh lin sn gy cm gic au, kh chu. Bnh ly qua ng h hp v ng tip xc qua da. Mun phng chng bnh thu u cn tim phng vacxin, khng cho tr em tip xc vi ngi b bnh zona. Trn y l mt s virus gy bnh thng gp, i din cho 2 nhm chnh: nhm b my di truyn l ADN v nhm c b my di truyn l ARN. Trong thin nhin cn rt nhiu cc virus gy bnh khc na, gy ra rt nhiu bnh cho ngi, ng vt v thc vt. Tt c chng sng k sinh trong cc t bo t vi khun n ng vt, thc vt v ngi. mi trng ngoi t bo, chng tn ti di dng virion - l nhng ht tim sinh khng pht trin. Nhng ht ny khi nhim vo c th li xm nhp vo t bo v gy bnh. Bi vy mun phng chng nhng bnh do virus gy cng nh vi khun gy ra cn gi gn v sinh mi trng. X l tt cht thi ca ngi bnh khng ngun bnh xm nhp vo mi trng gy nhim mi trng xung quanh. c bit l cht thi bnh vin phi c x l tht tt. Tuyt nhin khng dng bin php chn lp i vi loi cht thi c bit nguy him ny. Bi v khi chn lp, cc vi sinh vt s i vo mi trng t, t t s i vo nc ngm lm nhim ngun nc ngm m t trc vn c coi l ngun nc sch ngi dn thng dng khng qua x l (o ging ly nc n, ung, tm ra ...) 5.5. VI SINH VT CH TH NHIM

191

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nh trn ni, nhng nhm vi sinh vt c kh nng gy bnh t t nguy him nh thu u n c bit nguy him nh AIDS thuc cc chng, loi, nhm ... rt khc nhau. T cc virus cha c cu to t bo n vi khun c cu to t bo nhng cha in hnh, n cc vi nm c cu to t bo in hnh u c th l nguyn nhn ca cc bnh tt. Tt c nhng vi sinh vt gy bnh ny u l ngun nhim vi sinh cho cc mi trng nh t, nc, khng kh v thc phm. Tuy nhin, khi mun xc nh mt mi trng no c b nhim vi sinh hay khng, ngi ta khng th kho st s tn ti ca tt c cc nhm vi sinh vt gy bnh m ch kho st mt vi i din no . Nhng i din gi l vi sinh vt ch th nhim. Trong nhng iu kin thng thng, xc nh ch tiu nhim vi sinh ngi ta kho st s c mt ca cc nhm sau: 5.5.1. Escherichia coli E. Coli cn gi l trc khun i trng, sng trong rut ngi v mt s ng vt. Bnh thng khng gy bnh nhng mt s iu kin nht nh c kh nng gy nhiu loi bnh khc nhau. E. Coli chim ti 80% tng s vi sinh vt sng trong rut ngi v lun gi th cn bng sinh thi trong rut. Bi vy u c mt E.Coli vi mt s lng qu mc cho php chng t mi trng b nhim, v s tn ti ca E. Coli cng ni ln kh nng tn ti ca cc nhm vi sinh vt gy bnh khc c trong ng rut. S lng vi khun E.Coli c trong 1 lt nc c gi l ch s coli. Nc c gi l nc sch khi c ch s coli t 0 - 5 (tiu chun quc t). Ngoi ra ngi ta cn xc nh mt s ch tiu khc c lin quan n ch s coli xc nh mc nhim vi sinh: - Total coliform (tng s vi khun dng coli) Ch tiu Total coliform ni ln s lng vi khun dng coli c chung mt s tnh cht v nui cy nh hiu kh, kh nng ln men ng lactoza ... - Fecal coliform: ch s ny ni ln s lng vi khun dng coli c trong phn ngi v mt s ng vt. Khi mt mi trng c s lng Fecal coliform vt qu mc cho php chng t mi trng b nhim phn. 5.5.2. Streptococcus

192

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

xc nh mc nhim vi sinh ngoi vic xc nh cc ch tiu c lin quan n E. Coli ngi ta cn tin hnh xc nh s lng Streptococcus. l cc loi lin cu khun bao gm nhiu loi khc nhau c kh nng gy nhiu loi bnh ngi nh cc bnh vim ng h hp, vim tai gia, vim khp gy m cc vt thng v.v... Streptococcus thng c nhiu trong phn. Bi vy s c mt ca nhm ny mt s lng qu mc quy nh ngoi vic ni ln s nhim vi sinh ni chung, cn ni ln kh nng b nhim phn ca mi trng. c bit khi mun xc nh mc nhim phn, ngi ta xc nh s lng nhm fecal Streptococcus (Lin cu khun c trong phn). 5.5.3. Clostridium Clostridium l mt nhm vi khun k kh c trong phn ngi v mt s ng vt. Bi vy n cng c dng lm mt ch tiu nh gi mc nhim phn. Tuy nhin nhm ny t gy bnh. Trong 3 nhm vi sinh vt ch th nhim trn, quan trng nht l Escherichia coli thng c dng nh mc nhim m trng. Tuy nhin, ch tiu ny ch ni ln mc nhim vi sinh vt gy bnh ni chung, cn thit phi xc nh mt s nhm vi sinh vt gy bnh khc. c bit l mi trng xung quanh bnh vin v cht thi bnh vin. Nh trn l ni v cc vi sinh vt ch th nhim. nh gi mc nhim mi trng ni chung, ngoi ch tiu vi sinh vt cn c cc ch tiu v to, ng vt khng xng sng, cn trng, c v.v.... Ring v mt vi sinh vt hc, cc ch tiu ni trn l nh gi mc nhim mi trng do vi sinh vt gy bnh.

193

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

PHN II VSV V CC QU TRNH SINH HC TRONG CNG NGH MI TRNG


CHNG VI

C S SINH HC CA QU TRNH X L NHIM MI TRNG


6.1 TNH HNH NHIM MI TRNG HIN NAY 6.1.1 nhim do nc thi sinh hot Nc ta c nn kinh t cha pht trin, h tng c s cn cha c pht trin theo mt quy hoch khoa hc, h thng t lm sch ca knh rch, sng ngi b hu hoi nn nc thi sinh hot gy nhim nghim trng. Ch ring thnh ph H Ch Minh vi khong 3,95 triu dn ni thnh hng ngy thi ra mi trng khong 350.000 m3 nc thi sinh hot. Nc thi sinyh hot ny c thnh phn gy nhim cao hn tiu chun rt nhiu. Theo kt qu phn tch, ta c mt s liu trung bnh nh sau : PH BOD COD : 98 - 260 mg/l : 146 - 447 mg/l : 6,5 - 7,2

Cn l lng > 100 mg/l Nc thi phn ln cha c x l trc khi vo knh. Phn tch mu nc ti knh Tn Ho cho thy : PH BOD COD SS E.coli : 4,7 - 6,8 : 140 - 204 mg/l : 129 - 4241 mg/l : 91 - 662 mg/l : 6 - 14.000 tb/l

6.1.2 nhim do nc thi cng nghip Nc thi cng nghip c cha nhiu kim loi nng, cc cht mu du m, cc cht hu c. S gy ra nhim bn mi trng do nc thi cng nghip phc tp hn nc thi sinh hot rt nhiu. V th vic x l chng gp khng t kh khn. Phn ln cc nh my x nghip khng qua x l s b m thi nc thi trc tip xung cc 195

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

knh rch gy nn tnh trng hi thi, lm bin mu nc, lm cht cc thu sn, lm kh nng t lm sch ca knh rch gim r rt, c ni khng th t lm sch c ... 6.1.3 nhim do rc thi : Mi trng khng ch b nhim bi nc thi sinh hot v nc thi cng nghip, mi trng cn b nhim bi nhiu ngun khc. Trong ng quan tm nht l rc sinh hot. Phn ln cc thnh ph Vit Nam chua c mt cng ngh hon chnh x l rc thi sinh hot. Do vic nhim do rc thi cng ngy cng tr nn trm trng. Ch ring thnh ph H Ch Minh mi ngy thi ra mi trng 3.500 tn rc, s rc ny lun l ngun gy ra bao nhiu phin toi cho cuc sng. Rc sinh hot ca chng ta chim > 60% l rc hu c. V th sinh vt gy bnh pht trin rt mnh. 6.2 NGUYN L C BN CA CC QU TRNH 6.2.1 X l sinh hc nc thi Nu khng b nh hng nghim trng bi cc cht c hi trong nc thi, cc knh rch ao, h c kh nng t lm sch nh hot ng sng ca vi sinh vt. Cc qu trnh c bn xy ra theo phn ng sau : Vi sinh vt Cht hu c + O2 + NH3 Sinh khi + CO2 + H2O

Phn hu Vinh sinh vt Cht hu c + O2 ng ho Hin nay c hai phng php x l nc thi bng cng ngh sinh hc : hiu kh v ym kh 6.2.2 X l nc thi trong iu kin hiu kh Qu trnh phn gii cc cht hu c trong iu kin hiu kh c th tm tt nh sau: Vi khun Cht hu c + O2 CO2 + H2O + Sinh khi vi khun Cc cht dinh dng Hoc l : Vi khun Cht hu c + O2 Cc sn phm xy ho Cc cht dinh dng 196 Cc sn + phm tng hp
Nng lng t do

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Theo Eckenfekler W.W v Connon D.J th qu trnh phn hu cc cht hu c trong iu kin hiu kh c thc hin bi phn ng sau : 1. xy ho cc cht hu c CxHyOz + O2 CxHyOz + O2
Enzym

CO2 + H2O + AH Sinh khi vi khun + CO2 + H2O +

2. Tng hp xy dng t bo
Enzym

C5H7NO2 - H 3. xy ho cht liu t bo (t xy ho) T bo vi khun C5H7NO2


Enzym

CO2 + H2O + NH3 H

H nng lng c thi ra hoc hp th vo iu kin thc hin qu trnh x l sinh hc: m bo lin tc cung cp xy Lng cc nguyn t dinh dng cn thit cho qu trnh sinh ho xy ra trong qu trnh ln men. Nng cc cht hu c cho php qu trnh ln men. Nng cho php ca cc cht c hi pH thch hp Nhit nc thi trong khong hot ng ca vi sinh vt. Tham gia trong qu trnh phn gii cc cht hu c trong nc thi gm 3 nhm vi sinh vt. - Nhm vi sinh vt phn hu cc hp cht mch h, ru, aldehyt axeton, cc axit. - Nhm vi sinh vt tham gia phn hu cc hp cht thm: benzen, Phol, Toluen, Xilen. - Nhm cc vi sinh vt xy ho dy polimetyl (hydrocacbon du la) paralin. Ngoi lng vi sinh vt c sn trong cc ngun nc thi, ngi ta cn cung cp thm cc loi vi sinh vt c chn lc k theo cc dng ging sau: * Bn hot tnh. Loi bn tham gia x l t nhin cc knh rch, ao, h. Loi bn ny c hot ho vi sinh vt trc khi a vo s dng. * Nhn ging vi sinh vt ring dng lng v cho thm vo thit b x l hoc h x l theo mt t l nht nh. * Nhn ging vi sinh vt ring dng bt kh v cho thm vo thit b x l hoc h x l theo mt t l nht nh. 197

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

* Gn vi sinh vt trn mt cht mang no (Phng php c nh t bo) v x l lin tc. 6.2.3 X l trong iu kin ym kh Trong iu kin ym kh vi sinh vt phn gii cc hp cht hu c qua 2 giai on: * Giai on thu phn cc cht hu c s b thu phn di tc dng ca cc enzym vi sinh vt. Sn phm cui cng ca qu trnh s l cc cht kh ch yu l CO2 v CH4. Giai on ny ngi ta gi l giai on to kh. Theo Eckenfelder qu trnh ln men ym kh cht thi c chia lm 3 giai on. * Giai on ln men axit. Nhng hydrat cacbon (ng, tinh bt, cht x) d b phn hu v to thnh cc axit hu c (axit axetic, axit butyric propionic) pH gim xung < 5 c km mi thi. * Giai on chm dt ln men axit cc cht hu c tip tc c phn gii to thnh cc cht kh khc nhau nh CO2, N2, CH4, H2 ... pH ca mi trng dn dn tng ln. Mi thi ra rt kh chu do thnh phn ca H2S, indol, scatol, v mecaptan. Bn c mu en, nht, v to bi ni ln trn b mt. * Giai on ln men kim Hay giai on ln men metan. Cc sn phm trung gian, ch yu l xelluloza, axit bo, cc hp cht cha nit tip tc b phn hu v to rt nhiu kh CO2, CH4, pH mi trng tip tc tng ln v chuyn sang dng kim. 6.2.4 X l rc sinh hot: Rc sinh hot cha trn 60% l rc hu c. m rc v ma nng l 45 - 60%, ma ma c th trn 80%. m cao lm pht sinh nhiu vi sinh vt. Rc sau khi c loi b cc thnh phn khng hu c s c ln men. Hin nay c ba phng php x l rc bng vi sinh vt. - Phng php chn rc: Rc c thu gom li ri em chn xung t. trnh rui, mui, cn trng ngi ta ph ln rc mt lp dy 30 - 50 cm dt, hoc than bn hoc ct. Thng dng than bn c hiu qu tt hn v than bn c kh nng hp th mi. Qu trnh ny (composting) ko di hng nm tri. Di tc dng ca vi sinh vt cc cht xenluloza, lingin, hemixelluloza b phn hu to thnh mn. Nhit khi tng dn c khi t ti 75%. Sau thi gian ngi ta ly ra sng lm phn bn. - Phng php c o trn: Phng php ny da trn s hot ng mnh ca cc loi vi sinh vt hiu kh. Thng ngi ta cho rc vo cc thng quay. Thng quay ny gi l cc thng sinh ho. C s xo trn thng xuyn ca h thng quay v thi khng kh lin tc vo. Thi gian phn hu rc rt nhanh. Nhit trong thng quay thng cao hn 65oC. Sau mt hti gian khong 24 gi = 48 gi quay lin tc, rc c phn hu cha hon ton. Sau rc c m ra phn loi v thnh tng ng ngoi tri, ln men t nhin cho n mc ht v em lm phn bn. u im ca phng php ny l nhanh, d t ng v c gii ho. - Phng php th cng c o trn: Phng php ny c ci tin trn c s phng php c truyn ca dn. Trong phng php ny c cung cp ging vi sinh vt ging lm rc chng phn hu hn. Cc ging vi sinh vt thng s dng l cc loi 198

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nm mc, Bacillus v x khun. u im ca phng php ny l d thc hin v c th ph bin cho nng dn thc hin i tr c. 6.3 MT S LOI VI SINH VT S DNG TRONG X L NHIM MI TRNG Hin nay, Vit Nam trong cng tc x l cht thi tn ti v c s dng ph bin mt s chng loi vi sinh vt hu hiu nh : vi sinh vt phn gii xenluloza, protein, lignin, tinh bt ... C th c cc loi chnh l : 1. Vi sinh vt hu hiu EM : c ngun gc t Nht Bn do Trung tm chuyn giao Cng ngh Vit - Nht, B Khoa hc, Cng ngh a vo th nghim Vit Nam. 2. Vi sinh vt Emuni v vi sinh vt xenluloza: l ch phm ca Trung tm ng dng Vi sinh vt thuc i hc Quc gia H Ni. 3. Vi sinh vt Micromic 3: l chng loi vi sinh vt ca Vin Cng ngh Sinh hc, Trung tm Khoa hc T nhin v Cng ngh Quc gia. 4. Chng loi vi sinh vt ca Trung tm ng dng Vi sinh vt thuc Trng i hc Quc gia H Ni. 6.3.1 Ch phm vi sinh vt hu hiu EM : 6.3.1.1 c tnh k thut ca EM: Em s cp (EM gc) l dung dch c mu nu vi mi d chu, c v ngt chua, pH ca EM t mc di 3,5. Nu c mi nng hoc thi th pH > 4, khi EM gc b hng khng s dng c. EM gc l vi sinh vt khng hot ng. V vy, EM gc cn hot ng bng cch cung cp nc v thc n, bng cch thm nc v r ng. S dng dung dch EM pha long gi l EMtc, x l mi trng, phun cho cy trng, vt nui. Bokashi l mt dng ca EM trng thi bt, y l cht hu c ln men v tng t nh phn trn compost. Nhng n c chun b bng cch ln men cht hu c EM. N c th s dng c t ngy th 3 n ngy th 14. Sau khi ln men Bokashi c th dng cho sn xut, cy trng, thm ch cho c cht hu c cha b phn hu trong thnh phn phn trn. Khi Bokashi bn vo t, cht hu c c th s dng nh l thc n cho vi sinh vt v c tc dng lm tng lng vi sinh vt hu hiu trong t cng nh nui dng cy trng. Bokashi c phn nhm thnh Bokashi a kh v k kh theo cc quy tnh sn xut. 6.3.1.2 Cc vi sinh vt chnh trong EM a. Vi khun quang hp b. Vi khun axit lactic c. Cc men. d. X khun e. Nm men 199

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Mi loi vi sinh vt trn c chc nng quan trng ring. Tuy nhin, vi khun quang hp l xng sng hot ng ca EM v n h tr hot ng ca cc vi sinh vt khc. 6.3.1.3 Cch s dng : Ta c th s dng EM bng bn cch (EM1, EM Bokashi, dung dch EM5 v dch chit cy ln men). a. Dung dch EM1 c th s dng bng cch: - Ti vo trong t, phun ln l. b. EM Bokashi: l cht hu c ln men, n c iu ch bng cch ln men cc cht hu c (cm go, bnh du, bt c...) vi EM Bokashi c iu ch dng bt v l cht b sung quan trng tng vi sinh vt hu hiu trong t. c. EM5 l hn hp ln men ca gim, ru (cn), r ng v EM1. N c s dng phun ln cy nhm ngn chn gy bnh v chng su hi xm nhp. d. Dch cy ln men EM: Chit xut cy ln men l hn hp ca c ti c ln men vi r ng v EM1. N cung cp dinh dng v nh lng cho cy trng v ngn chn su bnh ph hoi. * EM1 Cch s dng EM1 : EM1 (gc) l vi sinh vt khng hot ng. V vy, EM1 cn c hot ng bng cch cung cp nc v r ng (l thc n ca EM). Dung dch EM pha long 0,1% dng phun cho cy trng: - 1000 ml nc. - 1 ml ca EM1 - 1 ml r ng hoc 1g ng bt k Dung dch ny trong vng 24 gi ri phun cho cy, t hoc cht hu c. * Bokashi : - Bokashi c nhiu dng, n ph thuc vo cht hu c s dng. Bao gm: Cm go : 100 lt, Bnh du : 25 lt (hoc v tru), Bt c (phn g) : 25 lt, EM1 : 150 ml, Ri ng : 150 ml, Nc : 15 lt - m Bokashi cn t 30 - 40%. Qu trnh ln men t 3 - 4 ngy (ma h) v t 7 - 8 ngy (ma ng) vi nhit trung bnh 35 - 45oC. Cch s dng Bokashi: 200 gam Bokashi cho 1m2 trn b mt ca t (rc) khi c cht hu c. C th s dng ti a 1kg/1 m2 khi t ngho v c t cht hu c. * EM5 : L cht xua ui cn trng, khng c hi v n c tc dng chng bnh su hi cy trng. Thng thng n c phun ln cy vi nng 1/500 1/1000 trong nc. 6.3.1.4 ng dng EM 1. ng dng trong x l ph thi 200

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Ti dung dch Emtc pha long 1/1000 phun vo rc cha phn loi. - Rc sau khi phn loi lng vo b 150 m3 tip tc phun EM o trn m bo m 40 - 50%. - a vo b ho kh thi gi ch 2h/ngy (8%) 2. ng dng trong nng nghip Kh nng s dng EM trong nng nghip ch yu l cy trng. S dng EM1 + EM5 cho cy trng nh bng 6.3.1 Bng 6.3.1 Loi cy Vi thiu ang kt tri Cam, qut, bi Nho u Roi Hng Thch Tht Rau ngt, rau ti Rau mung Ray ay Cch s dng c th Phun 1/2 cy cn li ang i chng Qu ang non phun ln mt s cy Phun 1/2 cy dn trn cc chm qu xanh Phun ln 2 cy trong s 3 cy Phun ln mt s chm qu Phun ln 1/2 cy Phun ln 1/2 din tch Phun 50m2 Phun 10 m2

Thi gian theo di cha di song theo bo co ca nhng ngi trc tip tin hnh th nghim c mt vi nhn xt sau : - Vi thiu l cy mu xanh m, qu chn sm hn, v bng p hn so vi i chng. - Cam, qut, bi: l pht trin tt hn, qu ln nhanh hn. - u : l xanh m, qu pht trin nhanh hn i chng. - Nho, roi : qu chn u v sm hn, nng sut tng 10% - Cc loi rau : l c mu xanh m hn, dy, to ln v cho thu hoch sm hn t 3 - 4 ngy, nng sut tng khon t 15 - 20%. Rc Bokashi x l chung li, chung g, ging nc b thi. Kt qu cc chung tri ht mi sau 3 ln rc Bokashi vi lng rc 100g/m2. Mt ng cng b thi c x l bng Bokashi nay sch mi. Bokashi trong chn nui : my ngy u cha quen, sau n mnh v chng ln. 6.3.2 Ch phm emuni, ch phm phn gii xenluloza Cc chng loi vi sinh vt ca Trung tm ng dng Vi sinh vt thuc i hc Quc gia H Ni. 201

L Xun Phng 6.3.2.1 Ch phm vi sinh vt Emuni

VI SINH VT HC MI TRNG

- Cc vi sinh vt c kh nng phn gii Xenluloza nh vi khun Bacillus SP, Cellulomonas sp, x khun Streptomyces, Nm si Aspergillus japonicus. A.oryzae. - Cc vi sinh vt c kh nng phn gii tinh bt, protein nh nm men Saccharomyces cerevisiae. - Vi khun Azotobacter sp c kh nng c nh nit kh quyn, vi khun sinh cht kch thch cho s tng trng ca thc vt. - Vi khun Pseudomonas SP c kh nng chuyn ho ln kh tan thnh d tan, vi khun sinh cht khng sinh Bacterioxin. Tc dng : - X l ph thi nng nghip lm phn hu c vi sinh. - Phn gii nhanh rc thi, phn bc, phn chung, gim thiu ti a mi hi thi, hn ch rui mui, dit nhiu mm bnh v trng giun. - Chng ch tc b pht. - Bn phn hu c sn xut t ch phm Emuni s lm cho t ti xp, tng ph nhiu, gi nc, tng kh nng chng chu su bnh, nng cao nng sut v cht lng sn phm cy trng. Cch s dng : - Dng kh mi h x, chung tri chn nui, gia sc, gia cm : 100 g ch phm cho vo 40 lt nc, phun ti u chung tri (1 ln trong mt tun). - Dng x l mi trng t rc thi : 100g ch phm ho vo 100 lt nc phun vo rc, ng. - Dng x l h x b phn, b pht: 100 g ph phm trn u vi 2 lt nc phun vo h x cui ngy (t 1 - 1,5m3) dng hai thng mt ln. - Dng phn hu c : 100 g ch phm cho 1 tn phn rc c m 45%, c th b sung thm phn gia sc hoc than bn, che y k trnh mt nhit. Sau mt n hai tun c th o trn, khong 20 ngy phn hoai l c th dng c. 6.3.2.2 Ch phm vi sinh vt xenluloza Ch phm ny c phn lp t cc mu t cc tnh pha Bc. Cc chng vi sinh vt c nui cy trn cc ngun xenluloza t nhin nh b ma, cm tru, mn ca, v lc, rm, v c ph vi m 50%, n c hot tnh mng trn v c ph vi m 50%, n c hot tnh mnh trn v lc, rm, cm tru, yu nht ph thi t ngun c ph. Cch s dng : - Dng kh h x, chung tri chn nui gia sc gia cm : 100g ch phm cho vo 40 lt nc phun ti u ln chung tri (1 ln trong mt tun). - Dng x l mi trng t rc thi: 100 g ch phm ho vo 100 lt nc phun vo rc (ng ). 202

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Dng x l h x, b phn, b pht 100g ch phm trn u vi 2 lt nc phun vo h x cui ngy (vi dung tch b t 1 - 1,5 m3) dng 2 thng mt ln. - Dng phn hu c : 100g ch phm cho 1 tn rc vi m t 45% c b sung thm phn ca gia sc hoc than bn (sau che y kn) trnh mt nhit. Sau t mt n hai tun ta o trn, khong 20 ngy sau phn loi c th dng . Sn phm cui cng ca qu trnh x l ph thi hu c cha xenluloza l phn hu c. Phn hu c c xc nh thnh phn ho hc. Bng 6.3.2 Cc thnh phn ho hc trong cc loi phn Loi phn Tru B Ln Phn rc Phn than bn v b bn Mc Ti a Ti thiu Trung bnh Ti a Ti thiu Trung bnh Ti a Ti thiu Trung bnh Ti a Ti thiu Trung bnh Ti a Ti thiu Trung bnh N,% 0,358 0,246 0,306 0,380 0,302 0,341 0,861 0,537 0,669 0,973 0,450 0,740 0,550 0,250 0,450 P2O5,% 0,250 0,115 0,171 0,294 0,164 0,227 1,958 0,932 1,253 0,800 0,450 0,625 0,614 0,350 0,482 K2O,% 1,60 1,129 1,360 0,902 0,924 0,958 1,412 0,954 1,194 0,612 0,350 0,481 0,350 0,150 0,250

Trong thnh phn ho hc phn hu c ch bin t ph thi hu c thy c cc yu t vi lng. S lng nguyn t vi lng c trnh by bng 6.3.2 6.3.3 Vi sinh vt micromix 3 L tp hp cc chng vi vt hiu kh v a nhit c kh nng phn gii xenluloza mch b sung vo b x l rc thi, nhm phn hu nhanh cht thi hu c, rt ngn thi gian phn hu v nng cao hiu sut s dng b x l. Vi sinh vt c nghin cu v a ra quy trnh sn xut ch phm ti phng Nghin cu cc Cht hot tnh Sinh hc t Vi sinh vt do Vin Cng ngh Sinh hc, Trung tm Khoa hc t nhin v Cng ngh Quc gia nghin cu. 6.3.3.1 Thnh phn ca vi sinh vt Micromix 3
Cc nguyn t Cc thnh phn, % Cc nguyn t AI 10 Ni Si >10 Cr Mg 0,5 Mo Ca 10 Sn Sr 0,01 Cu Fe 5 Pb V 0,002 Ga Mn 0,05 Zn Ba 0,01 Na Ti 0,5 Ag

203

L Xun Phng
Cc thnh phn % 0,01 0,01 0,0005 0,02 0,02

VI SINH VT HC MI TRNG
0,02 0,01 0,02 0,5 0,0001

1. Tuyn chn cc chng a nhit tng hp xenlulaza S lng chng c hot tnh xenlulaza ca cc nhm vi sinh vt cao phn lp c t b rc cao; vi khun 40%, x khun 90% v nm mc 36,37%. Cc chng x khun phn lp phn theo nhm mu cho thy nhm xm (GY) l cao nht chim 67,5%, sau d l nhm - 23,75% v nhm trng (W) 8,75%. Khng thy xut hin cc chng thuc nhm lc (Gn), xanh da tri (B) v tn (V). Kh nng phn gii CMC - Na v bt thy ca cc chng vi sinh vt cng khc nhau (bng 6.4). Bng 6.4 T l cc chng vi sinh vt c hot tnh xenlulaza (nui 45oC) Tng s chng c hot tnh xenlulaza 140 Hot tnh Cx(%) Yu 43,02 Mnh 56,98 Hot tnh C1,(%) Yu 66,1 Mnh 33,9

Ghi ch : yu : (D-d) < 20 mm; mnh (D - d) > 20 mm tuyn chn cc vi sinh vt a nhit c kh nng sinh tng hp xenlulaza mnh, cc chng thun khit c nui trn mi trng c bt xenlulaza v CMD 50oC. Trong s 40 chng c hot tnh xenlulaza chn dc 12 chng x khun (k uhiu C1, C3, CD30, CD31, CD6,2, CD6,9 , CD6,10, N24, N43, CD99, CD108, CD5,12) v tm chng vi khun (k hiu CD-1, CD-2, CD-3, CD-4, CD-14, CD45 v C5) c hot tnh xenlulaza (c C1 v Cx) mnh tip tc nghin cu. 2. c im sinh hc v c im phn loi ca cc chng vi sinh vt tuyn chn a. Vi khun : Kt qu phn loi : T kt qu th nghim cc chng vi sinh vt vi b KIT API 50 CHB i vi vi khun Gram dng, cc c im hnh thi t bo, tnh cht nui cy so snh vi im phn loi cc chng Bergey cho thy : cc chng : CD-1, CD3, v CD-14 ging loi Bacillus stearothermophylus, Donk (1920) 373 A1 ATCC 12980 : CD-2, CD4, CD-9 ging loi Bacillus polymyxa, Prazmowski (1880), Mac (1889), 588 A1 ATCC 842. Nh vy, tt c cc chng vi khun Gram dng tuyn chn c u thuc chi Bacillus ring chng C5 thuc nhm vi khun Gram m. Chng C5 thuc nhm vi khun Gram m. Chng ny c cc c im pha loi gingchi pseudomonas, nhng cha nh tn loi. b. X khun: Kt qu phn loi: Cc chng x khun tuyn chn c u thuc chi Streptomyces (Waksman v Henryci, 1943). Da vo kho phn loi x khun ca Nnmura v so sh vi cc phn m t c im phn loi ging cc loi sau : 204

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Cc chng C3, C69, v N43 ging loi Streptomyces thermoflavus (Kudrima v Makximova) Pridham 1970 ISP 5252. - Chng CD-30 ging loi S.flavoviridis krasilnikov, 1941 ISP 5153 - Cng CD-31 ging loi S.pulcher Rao, Renn v Marsh 1967 ISP 5566 - Chng CD-62 ging loi S,tendae, Ettlinger et al, 1958 ISP 5101 - Chng CD-512 ging loi S.seleroliolus thirumalchar ISP 5269 - Chng CD-108 ging loi S.flarovirens, Pridham 1958 ISP 5152 - Chng N24 ging loi S.gedanensis, Waksman 1953 ISP 5518 - Chung CD-99 c hnh dng, cu trc cun sinh bo t dng chm khng ging loi no c m t, v hu ht cc loi tuc nhm ny nu cung sinh bo t xon chm th bo t ca chng c cu trc nhn. Do vy, tm tn chng ny l Streptoverticillium SP. CD-99. 6.3.3.2 Nghin cu quy trnh sn xut ch phm Micromix 3 T cc kt qu nghin cu c im sinh hc, cc yu t nh hng ln sinh trng v sinh hc tng hp xenlulaza v kh nng phn gii xenlulaza ca hn hp cc chng vi khun v x khun cho thy: c th s dng cc chng tuyn chn nhn ging sn xut ch phm vi sinh vt a nhit b sung vo b x l rc thi hiu kh. Ch phm Micromix 3 c sn xut t hn hp cc chng: Vi khun : CD4, CD-2, CD-3, CD-4, CD-9, CD14 v CD45. X khun : C1, C3, CD30, CD-62, CD69, CD-99, CD-108, CD-512, CD-610, N24 v N43 Chng C5 l chng vi khun Gram m cha phn loi c n loi cho nn chng ti khng dng sn sn xut ch phm Micromix 3. u im ca cc chng trn c nhit sinh trng v sinh tng hp xenlulaza tt t 45 - 55oC, ph hp vi nhit ca cc b x l rc thi ca cc x nghip ch bin rc hiu kh nc ta to = 50 2oC. pH ban u thch hp cho sinh trng v sinh tng hp enzym t 6 - 10. Chng sinh trng d dng trn cc ngun c cht r tin nh xenluloza, tinh bt, r ng v bt u tng. Nghin cu cc iu kin ln men, nhm a ra quy trnh nhn ging sn xut ch phm Micromix 3 ph hp vi iu kin hin nay nc ta. 1. Nhn ging trong bnh tam gic: Cc chng ging trc khi cy vo bnh tam gic c cy li trn cc ng thch nghing cho pht trin tt sau mi cy vo bnh tam gic v lc trn my lc 220 vng trn pht t 24 - 36 gi 45oC. 2. Nhn ging trong bnh ln men 10 lt (ging cp 2) Sau khi nhn ging cc chng vi khun v x khun trong cc bnh tam gic mc tt c b sung t 5 - 10% hn hp cc chng vi khun v x khun vo hai bnh ln men c sc kh v nui nhit t 40 - 45oC. Kt qu phn tch s lng ca tng vi khun ln nht t 24 - 36h, cn cc chng x khun t 48 - 60h. V vy, 205

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

thi gian lm ging cp hai ca hn hp cc chng vi khun trong bnh ln men tt nht 24 - 36h, cn cc chng x khun 48 - 60h. y l thi gian cc chng vi sinh vt ang sinh trng tt b sung vo mi trng nhn ging xp. Bng 6.5 S sinh trng ca hn hp vi khun v x khun trong bnh ln men 10 lt Thi gian, h 0 12 24 36 48 60 72 Mt t bo vi khun (OD, = 560 mm) 0,147 0,767 1,95 2,23 1,98 1,73 1,52 Sinh khi x khun, mg/ml 0,12 0,20 2,31 4,78 6,85 7,43 7,25

3. Nhn ging trn mi trng xp Mi trng xp phi m bo m 50 - 55%, c p thnh ng cao 0,5m, hng ngy c o trn, nhit 40 - 50oC. Kt qu phn tch s lng cc nhm vi sinh vt trn mi trng xenluloza c trnh by bng 5.6. Bng 6.6 S pht trin ca cc nhm vi sinh vt trong quy trnh sn xut ph phm Micromix 3 (CFUg-4, nui kim tra 45oC) Nhm vi sinh vt Vi khun X khun Nm men Mi trng kim tra Xenluloza Xenluloza Xenluloza Thi gian ln men 1 3,2.105 3,5.105 1,1.101 3 2.7.109 2.5.105 2.7.102 6 7,5.1012 8,2.108 2,1.102 9 8,5.1013 7,4.109 3,5.102 12 8,9.1012 8,2.109+ 2,7.102 S lng vi sinh vt (CFU/g)

Thi gian ln men sn xut ch phm Micromix 3 trn mi trng xp thng ko di t 10 - 12 ngy. Mc d khng b sung nhng nm mc vn pht trin trn b mt ca ng vi s lng khng nhiu. 6.3.3.3 Thi gian bo qun ch phm Micromix 3: 206

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Kt qu nghin cu thnh phn v s lng ca nhm vi sinh vt trong ch phm Micromix 3 c bo qun trong ti polime hn kn ni thong mt, ch phm Micromix 3 c th bo qun nhit bnh thng trong thi gian hai thng. T cc kt qu nghin cu trn c th a ra quy trnh nhn ging sn xut ch phm Micromix 3. Qua nhiu ln th nghim c th nhn thy ph phm Micromix 3 m bo cht lng tt, khng s dng ch phm lm ging ln men sn xut ch phm tip, nu s dng nh vy th hiu sut x l rc thi s gim.

207

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Chng vi khun Mi trng thch nghin cu

Chng x khun gc

Hot ho

Hot ho

Chng hot ho

Chng hot ho

Nhn ging lc 40-50oC, 18 - 24h Ging cp I

Mi trng nhn ging I

Nhn ging lc 40-50oC, 30 - 36h Ging cp II

Nhn ging sc 40 - 45oC, 24h Ging cp II

Mi trng nhn ging II

Nhn ging sc 40 - 45oC, 36 h Ging cp II

Hn hp ging Ln men (10 ngy, c o trn) Kim tra vi sinh vt Bo qun (ni kh mt)

Mi trng ln men xp

Bao gi

S dng

Micromix 3

Hnh 6.1 S quy trnh sn xut ch phm Micromix 3 ng dng ca ch phm Micromix 3 trong phn hu rc thi giu xenluloza

208

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

1. Kh nng phn hu rc thi quy m x nghip Th nghim c thc hin ti X nghip Ch bin Ph thi Cu Din H Ni, dung tch b 150 m3. B th nghim c b sung 30kg ch phm Micromix 3 v b i chng b sung ch phm ca X nghip. Quy trnh th nghim c tin hnh theo quy trnh ca X nghip. Nhit ca b c khng ch khng qu 50oC 2oC bng qut thi kh hon ton t ng. S bin ng ca cc nhm vi sinh vt trong phn hu rc thi c s dng ch phm Micromix 3 Kt qu nghin cu s bin ng ca cc nhm vi sinh vt cho thy vi khun v x khun a nhit c kh nng phn gii xenluloza trong b th nghim sinh trng nhanh hn v nhiu hn trong b i chng. Trong qu trnh phn gii cc cht hu c bng phng php hiu kh, nhit lng trong ng to ra nhiu hn ng ngha vi tc sinh trng ca vi sinh vt trong b mnh hn. S ln qut hot ng trung bnh trong mt ngy ca b th nghim cao hn hai ln b i chng. iu chng t rng, trong thi gian gn y vi sinh vt phn gii cc cht hu c trong b th nghim pht trin tt hn, nhit lng to ra nhiu hn nn qut phi hot ng nhiu hn. Vic b sung ch phm Micromix 3 vo b x l rc thi rt ngn c thi gian x l c thi kh t 47 ngy xung cn 32 ngy. 2. Cht lng mn sau khi : Lng mn b b sung ch phm Micromix 3 nhiu hn b i chng: vi 150 m rc , b i chng ch thu c bnh qun 45 m3 mn, trong khi b th nghim thu c 55,5 m3 mn tng t 20 - 25%.
3

Bng thnh phn mn rc ca b rc thi sinh hot B i chng 1 i chng 2 i chng 3 Mn, % 30,72 37,64 122,52 C, % 2,52 3,78 150 N, % 0,08 0,09 112,5 N phn hu, % 0,01 0,12 120 P,% 0,52 0,67 128,85 K,% 0,95 1,05 110,53 Axit humic, % 0,47 0,52 110,64

Kt qu nh gi cht lng mn rc sau khi (bng 5.7) cho thy cc ch tiu phn tch b th nghim u cao hn b i chng trn 10%, trong lng mn cao hn 22,52%, hm lng nit d tiu - 20%, axit humic tng 10%.

209

L Xun Phng cy:

VI SINH VT HC MI TRNG

3.2 nh hng ca ch phm Micromix 3 v mn rc ln s sinh trng ca Mt ch phm mun c p dng trong nng - lm nghip, ngoi vic ch phm c hot tnh sinh hc kch thch s sinh trng ca cy, khng gy c cho cy, khng nh hng n kh nng ny mm ca ht v qu trnh pht trin ca cy. Do , ch phm phi c kim tra c tnh v cht lng trc khi bn cho cy. nh hng ln bo tm (Lamna acquinotialis welwitsch T93): Bo tm lemna l mt loi thc vt pht trin rng ri v rt mm cm vi tc ng ca mi trng. Cc nh khoa hc Thu in v M la chn chng bo tm Lemna acquinotialis lm biotest v a ra quy trnh nh gi cht lng nc thi v cc cht c c tnh bng cch xc nh nng c ch sinh trng 50% (EC 50). - EC 50 ca ch phm Micromix 3 : 198 g/l - EC 50 ca mn rc th nghim ti Vin Cng ngh Sinh hc : 292 g/l - EC 50 ca mn rc X nghip Ch bin Ph thi Cu Din : 293 g/l Nh vy ch phm Micromix 3 v mn rc c x l bng ch phm ny u khng gy c cho cy, v i vi bo tm Lemna acquinotialis T93 nhng cht c xem l gy c c EC 50 di 100 g/l.

210

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG VII: TC NHN VI SINH VT TRONG QU TRNH X L NHIM MI TRNG NC


7.1. VI SINH VT GY BNH V CH TIU V SINH V VI SINH VT TRONG NC CP SINH HOT: 7.1.1. Cc vi sinh vt gy bnh: Mt s vi sinh vt c th gy bnh cho ngi, ng vt v thc vt. Nhng vi sinh vt gy ra bnh l do chng thc hin cc phn ng trao i trong vt ch. a s vi sinh vt gy bnh l loi sng k sinh v ly thc n t vt ch. Cn dng khc ca vi sinh vt gy bnh l chng sn ra cc c t i vi vt ch. C rt nhiu loi bnh truyn nhim lin quan n nc. V vy ton b cc cng trnh k thut v v sinh phi c kh nng tiu dit c nhng vi sinh vt c mt trong nc. cng chnh l trch nhim to ln ca nhng ngi lm cng tc x l nc. 7.1.1.1. Khi nim v dch t hc v cc ng truyn nhim: C nhiu loi bnh khc nhau, l: Bnh n pht, bnh dch din ra trong mt thi k hoc trong tng a phng hay trong mt vng rng ln, thm ch trong nhiu nc trn th gii. Bnh n pht khng c tnh lan truyn. Nhng bnh dch lan truyn thng qua ban khu l : ngun gy bnh ng truyn bnh ngi, vt b nhim bnh. Ngun gy bnh c th l ngi, vt m b mc bnh hoc ngi, vt kho nhng c mang vi khun gy bnh. ng truyn bnh c th : - Qua nc: Do n, ung nc, tm ra, git gi, ra thc n, rau c, bt a... - Qua thc n hay thc phm ni chung. V trong nhiu loi thc phm c th cha nhiu loi vi khun gy bnh. - Qua tip xc trc tip hay gin tip gia ngi bnh vi ngi khe. Tip xc trc tip l do bt tay, hn .... Tip xc gin tip l do cng chung qun o, bt a, dng sch v ... - Qua khng kh : L do ht th khng kh cha hi nc, bi, vi sinh vt gy bnh; k c m, nc bt ca ngi bnh. - Qua cn trng : rui mui, b nhng .... Nhng ngi lm cng tc v sinh phi to iu kin sng sao cho vi sinh vt gy bnh khng th xm nhp vo nc, thc n, khng kh ... nhng ni chng c th xm nhp c th phi c bin php ty trng mi trng. Khi vi sinh vt gy bnh xm nhp c vo ngi. ng vt ch th tu thuc vo nhiu yu t m vt ch c th b hoc khng b mc bnh. a s vi sinh vt gy bnh l loi sng k sinh v ph thuc vo vt ch, ph thuc v tr xm nhp vo vt ch. (V d khng th gy bnh c khi vi khun l (Disenterie) xm nhp vo vt thng) tu thuc s lng 211

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

vi sinh vt ban u xm nhp vo, iu kin mi trng, bin php tim chng phng bnh. Nhng loi vi khun gy bnh c kh nng to ra c t ngoi hoc c t ni. c t ngoi l c t do vi sinh vt to ra v tit ra mi trng qua qu trnh sng hot ng ca chng. c t ni l nhng c t sn ra trong t bo vi sinh vt - tc l nm trong thnh phn ca t bo., Chng ch thi ra mi trng sau khi vi sinh vt cht. Thng thng th c t ngoi nguy him hn c t ni. Khi xm nhp vo vt ch, cc c t ca vi khun s gy tc ng v lm hi cc chc nng ca c th vt ch. a s cc c t ca vi khun c tc dng c hiu: c loi lm thng tn mng no, c loi lm hi cc c quan trong c th nh thn, gan, phi ... Khng nht thit bnh pht ra mnh lit ngay t u. Nhiu bnh nh lao... din ra rt nhiu nm v thm ch c mt i ngi bnh. Ni chung khng bnh no pht ra ngay sau khi ngi bnh b nhim bnh m thng phi qua mt thi gian cc loi vi khun kp pht trin. Thi gian k t lc nhim bnh n lc pht bnh m - gi l thi k bnh. tiu dit bnh, ngi ta phi trit mt trong nhng khu truyn bnh. Nhng ngi lm cng tc cp thot nc lin quan nhiu nht v trc tip n ng bnh qua nc v c trch nhim dit trng gy bnh trn ng truyn bnh ny. 7.1.1.2. Cc bnh truyn nhim qua nc: Trong s nhng bnh truyn nhim qua nc th nhng bnh ng rut chim nhiu nht. a s cc loi vi khun gy bnh ng rut u ging nhau v hnh thi, sinh l v thuc h Enterobacteriaceae. Chng l loi trc khun kch thc 1 - 3 x 0,5 - 0,6 , gram m, khng to ra bo t v khng c gip mc. Cc loi vi khun ca tng bnh khc nhau v hot tnh men, kh nng vn ng. a. Vi khun gy bnh ng rut cho ngi, gia sc, gia cm l: Trc khun ng rut (Escherichia), vi khun bnh thng hn v ph thng hn - typhor v paratyphos (Saimonella), vi khun bnh l Disenterie (Shigella), vi khun bnh t (Vibrio cholerae).

Vi khun Escherichia coli 212

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vi khun E.coli

Salmonella

213

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Shygella

Vibrio cholerae - Vi khun Escherichia coli: L trc khun ng rut gy bnh Colenterit tr em v bnh l Disenterie ngi ln. Trc khun ng rut thng l loi vi khun loi i khng vi vi khun thi ra. C kh nng sinh cht khng sinh nh Colicin lm cht cc vi khun gy bnh khc. Khi dng cht khng sinh dit trc khun ng rut th s kch thch vi khun thi ra v nhng vi khun gy bnh khc. Nhm trc khun ng rut t bit rt nguy him ch chng rt d thch nghi vi c th ngi. Chng bn vng c vi dch v ca ngi. Trong iu kin t nhin nh nc, t, k c thc phm, da, chng c th tn ti hng tun thm ch hng my thng. Tuy nhin khi un si c th dit cht ngay c. Cc dung dch cht khng sinh 3-5% (nh dung dch Chioramin, phnon, formalin) trong vng 10-15 pht c th tiu dit c chng. - Vi khun Salmonella: L loi gy bnh thng hn typhos v paratyphos. Trong s cc vi khun ny, c loi ch gy bnh i vi ngi (typhos), c loi gy bnh c i vi ngi ln ng vt (paratyphos). Salamonella rt ph bin trong thin nhin, tn ti trong cc ng vt c sng, ch, mo, chim, chut, c v.v... 214

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khi b bnh typhos hoc paratyphos th rut non b thng tn, ng thi ton c th b nhim c do c t ni (tc l sau khi trc khun typhos b phn hu). Ton b h thn kinh trung ng b tc ng - thng tn - ngi bt tnh. Salmonella khng sinh sn mi trng bn ngoi nhng c th t bo tn nc sng trong 6 thng, nc bng gi sut ma ng, nc ging khi trong 4 thng, nc cp thnh ph di 3 thng. Trong nc thi v c s cnh tranh vi cc loi vi khun khc nn Salmonella ch sng c khong 40 ngy, Chng c th sng trong thc phm, rau qu ... cho ti khi rau qu b thi ra, sng trong bia c 2-4 ngy. Salmonella bn vng c i vi nhng khng sinh hoc iu kin kh ro. Dung dch thu ngn 10/00 v dung dch axit cacbonic 5% phi sau na gi mi tiu dit c chng. Tt nhin khi clorua ho nc cp s tiu dit c Salmonella. - Vi khun Shigella: Xm nhp vo c th qua ming ri pht trin nim mc, i trng. Khi t bo vi khun cht, gii phng c t ni. c t ngm vo thn kinh v phn ng li gy tn thng rut. Khi bnh pht ra th thng b a chy c mu ln mi. So vi l amibs th s ln i ngoi nhiu hn. Ngun bnh l ngi mc bnh. Trc khun l Shigella c th truyn do tip xc trc tip, qua thc n nc ung, c bit l do rui nhng. So vi Salmonella th Shigella khng bn vng bng. Nhng n c th chu ng c nhit thp ti hng thng. Chng c th tn ti nc sng ti 3 thng, nc cp thnh ph 1 thng, nc thi 1 tun. i vi dung dch st trng axit cacbonic 1%, sau na gi th chng b tiu dit. Kh trng nc cp th bng clorua ho c th tiu dit hon ton trc khun l. - Vi khun Vibrion gy bnh t Cholera: y l in hnh ca bnh truyn nhim qua nc. Dch t l bnh rt khng khip, lan truyn nhanh v c t l t vong cao. Vi khun Vibrion l loi phy khun 1,5 - 2, i khi dai ging trc khun hoc c khi ngn ging cu khun. N bt mu tt, gram m, khng gip mc, khng to nha bo, nu soi ti th rt di ng. L loi hiu kh, d dng nui cy trn cc mi trng kim yu; khng bn vng i vi mi trng axit. Khi axit ca d dy yu i th rt d mc bnh ny. Vi khun vibrion xm nhp vo c th bng thc o, pht trin nim mc tiu trng, gii phng ni c t gy ra mt lot triu chng in hnh: lng nc ngng t rt ln (ti 30lt/ngy m), nn ma v i ngoi lng. C th b mt nc nghim trng, cng cc qu trnh gy oxy ho gim v cc sn phm cha kp chy ht (CO2) s ng li cc m ... T l t vong rt cao. Phy khun t Vibrion rt nhy vi nhit cao. un nng ti 52oC sau 30 pht l cht, ngc li rt thch nghi vi nhit thp. nc sng, nc ging chng bo tn c 3 thng, nc cp sinh hot 1 thng. Nc thi l mi trng tt nht i vi chng nn chng c th tn ti c ti 7 thng. nc bin phy khun t cn c th sng lu hn, c th sinh sn vi tc cao hn nc ngt 215

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Phy khun t b tiu dit dung dch axit cacbonic 1% trong 5 pht, dung dch thu ngn 0,1 % th cht ngay trong nc khng c cht hu c hoc vi nng Clo 0,01% th chng cng cht trong vng 15 pht. phng bnh t nn ra hoa qu bng dung dch axit axtic long v khuy khun t khng chu ni mi trng axit. Cc vi khun gy bnh ng rut, trong c vibrion, u b cht khi un si nc. b. Cc bnh khc ly truyn qua nc: Ngoi cc bnh ng rut cn c cc bnh khc c th ly truyn qua nc nh: - Bnh do Leptospira l bnh in hnh truyn qua nc. Nhim bnh ny l do dng nc b nhim khun do tm. Nc b nhim khun l do chut a vo. Ngi ta phn bit hai dng bnh do leptospira l : Veilia (st da vng) v st rt nc. Leptospira l loi vi khun hiu kh nhng chng chu ng c mi trng t oxy, rt di ng thch nghi nhit thp, tn ti c 5 thng nc sng, 2 thng nc ging. + Bnh st da vng l bnh truyn nhim. Triu chng ban u l st cao t ngt, au cc c v au u. Vi khun xm nhp v lm hu hoi gan, thn hoc chy mu rut. + Bnh st rt nc khc ch vi khun thng xm nhp qua cc ch xy da do tm v ngi bnh khng vng da - mt . phng bnh do Leptospira ngi ta phi c bin php bo v ngun nc, dit chut, tim chng vacxin. i vi h thng cp nc th, phi tin hnh kh trng bng clo hoc cc cht dit trng khc. - Bnh l amit (amebs) - trong thi gian m cng din ra nh bnh l thng. Amip l thng gp trong nc, t v trong c th ngi. Amip gy bnh l c tn l Eltamoeba histolytica. - Bnh bi lit - Polyomealit - thng xy ra tr em. Bnh do virut xm nhp vo cc c quan h tiu ho. Loi virut ny rt bn vng. N chu ng c iu kin kh ro, nhit thp, un si ti 600C l cht trong vng 15 n 20 pht. Cc cht st trng nng thng dng u tiu dit c virut bi lit. - Bnh Tular : Bnh ny biu hin b ngoi c im ging bnh dch hch. Tuy nhin ch l b ngoi m thi. Bnh ny truyn bng nhiu ng nhng phn ln truyn qua nc l chnh. c trng ca bnh ny l hu hoi tuyn bch huyt. Tuyn ny sng ln. Vi khun gy bnh l loi hiu kh nhng khng to bo t, lc non dng trc khun, khi gi dng cu khun bt ng. Nhit thch hp nht i vi chng l khong 37oC. Vi nhit cao 56 -58oC trong vng 10 pht l chng b cht. Chng chu ng c nhit thp. nc sng chng bo tn c 1 thng, nc ging 2 thng, nc cp th 3 thng. dung dch thy ngn 1% ch trong 3 giy l chng cht ht. Kh trng bng Clo cng tiu dit chng. Ngun truyn bnh l chut cng, chut ng v chut nh. phng v chng bnh Tular ngi ta dit chut v dng vacin. - Bnh vim kt mc: Trong cc th c nhiu b tm th nhng ngi tm b hay b bnh vim kt mc. 216

L Xun Phng c. Cc bnh truyn nhim do virus:

VI SINH VT HC MI TRNG

Ngoi nhng bnh truyn nhim do vi khun cn c nhiu bnh khc truyn qua nc do virut. in hnh nht l bnh poliomielit. - Bnh bi lit tr em hay cn gi l bnh vim tu xm. Bnh do loi virut. l loi virut rt bn vng. N chu ng c c nhit sy nng v nhit thp. Tuy nhin nu tng nhit ti 600C th hot tnh ca chng gim v trong vng 15 + 20 pht l chng b tiu dit. Loi virut ny c rt nhiu trong nc thi. Nhng khi x l nc thi trong b arten hoc x l cn trong b mtan th chng u b tiu dit. Cc cng trnh x l nc cp kh c hu ht cc loi virut ny bng cch kh trng nc cp bng Clo vi nng d 0,2 - 0,5 mg/l. Sau y l hnh nh v mt s vi sinh vt gy bnh:

Candida albicans (dng lng hnh) Gy bnh nhim nm men ngi

Bacillus cerens Gy bnh ng c thc phm ngi

217

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Pseudomonas acruginosa gy bnh c hi trn ngi

Staphylococcus aurens gy bnh ng c thc phm

Chostridium perfringens gy bnh ng c thc phm

218

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

7.1.2. Cc ch tiu v sinh v vi sinh vt 7.1.2.1. Cc khi nim chung v nhng vi sinh vt ch th v sinh Mc ch ca vic kim tra v sinh trong nc l xc nh mc an ton ca nc i vi sc kho con ngi. V mt vi trng hc, ta phi tm nhng loi vi sinh vt gy bnh truyn nhim cho ngi. Tuy nhin c rt nhiu loi vi sinh vt gy bnh c th tn ti trong nc do phn lp chng trong nc l mt vic lm rt kh, khng th thc hin c. Mt khc c th c c kt qu phn tch t nht cng phi mt 2 -3 tun l - (tc l khi dn chng ung nc nhim trng ri). V vy t lu (cui th k 19) ngi ta c gng tm ra mt loi vi khun in hnh no d d gy bnh hay khng gy bnh nhng c trong phn ngi v i din cho tt c cc loi vi sinh vt gy bnh trong nc. Ni cch khc, s c mt ca nhng vi sinh vt i din trong nc cng ni ln s c mt ca nhng vi sinh vt gy bnh khc trong nc, tc l nc b nhim bn bi phn ngi. Cui cng ngi ta cng thnh cng. Trong phn ngi thng xuyn c mt ba loi vi sinh vt : - Trc khun ng rut Escherichia coli - Cu khun: Streptococcus - Vi khun ym kh to nha bo Clostridium theo Huston v Klein trong 1ml nc thi sinh hot cha t 100.000 - 800.000 trc khun ng rut; t 1000 - 60.000 cu khun v t 100 n 2000 vi khun ym kh to nha bo. Nh vy trong nc thi sinh hot lng trc khun ng rut chim nhiu nht. Tuy nhin y khng phi l vn chng nhiu v s lng, l gi tr ch yu ca vi sinh vt ch th v s nhim phn l tc cht ca chng phi xp x vi tc cht ca a s vi sinh vt khc. Ch c loi vi sinh vt no thng xuyn c trong phn ngi v tun theo iu kin trn mi c th dng lm ch tiu v s nhim bn do phn c. Xt 3 loi vi khun c trong phn ta thy: Vi khun nhm Clostridium bo tn trong nc lu hn nhng vi sinh vt gy bnh. Cu khun li chng cht hn. Cn trc khun ng rut c thi gian bo tn trong nc gn ging nhng vi sinh vt gy bnh khc. Do trc khun ng rut l ch tiu v sinh ch yu v s nhim bn nc. Ngoi ra ngi ta cn kin ngh hai loi na l vi sinh vt a nng v thc khun th (bacteriophage) lm hai ch tiu ph. Tuy nhin tt c cc ch tiu v sinh trn u gi l ch tiu gin tip v chng cho bit mt cch gin tip v s nhim nc bi vi sinh vt gy bnh. Nu khi c bnh dch xy ra, cc nh vi sinh vt phi xc nh chnh xc loi vi khun no gy ra bnh dch. Khi gi l ch tiu v sinh trc tip v s nhim bn nc. 7.1.2.2. ngha ca ch tiu v sinh v trc khun ng rut Trc khun ng rut l ngun gc u tin gy ra cc bnh thng hn, ph thng hn v l. Trong qu trnh tin ho ca mnh n c kh nng k sinh vo vt th sng ng thi mt dn kh nng s dng trc tip cc cht ho hc khc lm thc n. T hnh thnh cc loi trc khun gy ra cc bnh trn y. Nhm trc khun ng rut Escherichia Coli c rt nhiu trong rut gi ca ngi: t 100 triu n 1 t 219

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

con trong 1 gam phn ngi. Con ngi sau khi sinh ra c 20 gi trong rut gi a tr c cha nhiu vi khun, nhng vn cha c trc khun ng rut. Qua hng tun, hng thng khi a tr bt u c nui bng thc n tp th E. Coli mi theo vo rut v c tr rut gi ca tr, t chng tn ti trong ngi mi mi cho n lc ngi cht. Trong qu trnh sng - hot ng sinh l ca ngi. E.Coli theo phn thi ra mi trng. E.Coli c trong phn tt c cc loi sc vt, chim mung hoang di (nhng loi khng tip xc vi ngi). Nh vy E.Coli l ch tiu v sinh r rng, hin nhin v s nhim bn mi trng do hot ng ca con ngi. nh ga mc nhim bn ca nc v vi sinh vt, ngi ta dng hai ch tiu l cli titre v Coli ch s. Chun coli (coli titre) l th tch nh nht ca nc (tnh bng ml) trong 1 t bo cha 1 Coli. Chng hn khi ni Cli titre l 333, ngha l c 333ml nc c cha 1 trc khun ng rut. Ch s coli: l s Coli cha trong mt lt nc. Th d: Coli ch s l 3, tc l c 3 Coli trong mt lt nc. Mi quan h gia Coli ch s v Coli titre l s nghch o ca nhau : Coli ch s 1000 Coli titre

7.1.2.3. ngha ca ch tiu v sinh v vi sinh vt a nng tng sn lng thu hoch nng nghip, ngi ta thng dng phn ngi, sc vt, nc thi bn rung. Nhng v nhng cht bn trn u cha rt nhiu trc khun ng rut v u c th dn n nhim bn ngun nc, nht l ngun nc ngm. Khi c dch xy ra, ngi ta phi tm nguyn nhn v cn bit r bnh dch xy ra do bn rung bng phn ngi hay sc vt. Mun vy, ngoi ch tiu v E.Coli ngi ta phi phn tch xc nh lng vi khun a nng. Phn ngi v nc thi cha rt t vi khun a nng, nhng phn sc vt - phn chung th li cha rt nhiu. Nh th ngi ta s xc nh c nguyn nhn ca s nhim bn t v nc thi l do bn loi phn no. 7.1.2.4. ngha ch tiu v sinh v Thc khun th: (phage) Thc khun th (phage) sng k sinh vo vi khun. Khi vng mt vi khun tng ng ca thc khun th th thc khun th vn tn ti c kh lu trong nc. Chng ch cht khi khng nhn c thc n m thi. V vy nu pht hin thy thc khun th (ng vi loi vi sinh vt gy bnh) trong nc th chc chn cng c vi sinh vt gy bnh hay ang tn ti. 7.1.2.5. ngha ch tiu v sinh an ton v giun C hai loi giun sn l : giun sn a cht v giun sn sinh hc. Giun sn a cht l loi giun sn m trong qu trnh pht trin khng cn nh vt ch trung gian. Giun sn sinh hc l loi phi sng nh vo hai hoc ba vt ch trung gian. Giun a cht gm: Giun a, giun kim, giun tc... Giun sinh hc gm giun bi, sn ch, sn x mt, giun xon ... 220

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Mi trng bn ngoi (t, nc) b nhim bn bi giun sn l do nhim phn cha giun sn. Con ngi b nhim giun sn l do n phi trng giun hoc b trong nc, tri cy, thc n, ... ti sng. Trong nc thi sinh hot v do nc sng h b nhim bn bi nc thi nn cng cha nhiu loi giun nh giun a , giun kim, .... Trong rut ngi, ng vt cha rt nhiu trng giun, trng giun ny theo phn ra mi trng bn ngoi - ln vo t, nc, tri cy, rau ti... T chng li xm nhp vo ngi, ng vt v gy ra khng t nhng bnh him ngho. 7.1.2.6. nh gi nc dng n ung: p ng yu cu v cht lng cht lng thc n ung l mt vn kh v phc tp. Nc dng n phi p ng c nhng yu cu sau : - Khng nguy hi i vi c th ngi, phi hp khu v. - Tin cho vic nu thc n. - Tin cho vic ra, git r qun o ... y ch yu ch xt yu cu u tin : - Nc dng n ung phi c nh gi theo cc mt: vi trng hc, sinh hc, l ho hc, gic quan v sinh, a hnh ... 1. nh gi v vi trng hc Nc dng n ung khng c cha bt k loi vi khun gy bnh no. Nhng ng thi c rt nhiu loi vi khun gy bnh, nn khng th xc nh s c mt ca tng loi trong mt mu nc, tc l khng th phn tch ch tiu trc tip. V vy ch tiu v sinh v vi trng hc c nh gi mt cch gin tip, bng trc khun ng rut, v tng s vi khun (MNP - Most Probable Number). 2. nh gi v sinh hc Trong nc n ung khng c cha trng giun sn, ng thc vt ph du. Nhng loi ng thc vt ph du tuy khng c hi nhng nu c trong nc cng lm ngi dng nc nhn thy gh s, v chc chn cng mang theo vi khun. Trong cc ngun nc mt, nht l h m thng c hin tng ph dng n hoa (Eutrofication). Do trong nc s cha cc sn phm trao i hoc cc sn phm phn hu t bo to ru v lm nc c mi v khc thng: tanh, hi,thi ... 3. nh gi v vt l Nc dng n ung phi trong sch, khng mu, mi, v, pH v nhit phi nm trong gii hn quy nh theo quy phm. 4. nh gi v ho hc Trong thnh phn nc t nhin cha nhiu tp cht ho hc khc nhau k c cc cht phng x. - Cc cht khong cha rt nhiu trong nc thin nhin, trong c nhiu hp cht cn cho c th con ngi. Tuy nhin, nhng cht (amino, cation) c b sung ch yu t thc n ch khng phi t nc (tr iod v fluor). Nh vy s c mt ca nhng ion s lm cho nc c cm gic ph hp l chnh. 221

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Iod cn thit cho s hot ng bnh thng ca tuyn gip (mi ngy c th ngi cn 300g iod). Nu thiu th tuyn gip hng b km pht trin, b ngoi gi l bnh bu c, kh nng t duy km - con ngi sinh n n mt thng minh. Ngun chnh b sung iod cho c th ngi l nc, nht l nc bin. T nc bin, iod theo hi nc bay vo kh quyn ri theo ma vo t lin - sng - h - t. Cng nhng vng cao v xa bin lng iod trong kh quyn cng t. Do nc nhng vng cao nguyn cha t iod v bnh bu c pht sinh nhiu. chng bnh bu c ngi ta phi ioduor ho nc, b sung mui iod vo thc n. - Fluor cng l mt trong nhng nguyn t ph bin trong thin nhin. Nc mt cha t Fluor hn so vi nc ngm. Nu nng Fluor trong thc n ung qu thp (di 5,5 - 0,7 mg/l) s lm mc xng rng (b rng rng). Nu nng Fluor qu cao (trn 1,5mg/l) s lm ngi ta nhim c Fluor. Do vy nng Fluor ti thch trong nc ung l 0,7 - 1mg/l. Nu ngun nc khng Fluor ngi ta phi cho thm vo. - Cht phng x cng c trong nc thin nhin v trong khng kh xung quanh ta vi mt lng rt t. Tng lng cc cht phng x trong c th ngi khng ng k. S c mt ca cc cht phng x vi mt lng ng k trong c th ngi s dn n hu qu l c th thng b tc ng ca cc atia , , . S pht trin ca cng nghip hin i s lm cho nc thi cha nhiu cht phng x v do c nc thin nhin, ngay c ng thc vt, thc n ca ngi, cng cha nhiu cht phng x. - Nitrat: l mui ca axit nitric, cha nhiu trong nc mt v nc ngm. C nitrat trong nc chng t c cc loi mui ho tan v chng t c cc mui ho tan v chng t c qu trnh khong ho cc cht bn hu c din ra. Nitrat qu nhiu trong nc ung (trn 10 mg/l) gy nguy him i vi tr s sinh 2-3 thng, v n gy ra bnh thiu mu methemoglobine. - Cht hu c: Trong nc thin nhin, theo ngun gc, nhng tp cht hu c c th chia ra: + Cc cht hu c sng. + Cc cht hu c cht (cn b hu c) + Sn phm trao i ca cc vi sinh vt sng ln vo nc. + Cc cht hu c cng vi nc thi sinh hot, cng nghip x vo ngun nc. Theo mc phn hu, ngi ta chia ra: cc cht d phn hu, kh phn hu v nhng cht c. Ch tiu COD (oxy ho) nh lng tng cng tt c cc cht hu c trong nc nhng khng xc nh c lng cc cht d hoc kh phn hu. Khi tt nht l xc nh ch tiu NOS (BOD) - tc l i lng phn nh lng cc cht hu c d phn hu. Nc ngun dng cp nc sinh hot c NOS = 2 - 3 mg/l, i khi hn mt cht nhng khng c qu 4mg/l. 222

L Xun Phng 5. nh gi theo gic quan

VI SINH VT HC MI TRNG

i vi nc dng n ung, khi nng cc tp cht rt thp, i khi cc phng php phn tch ho hc khng chnh xc th ngi ta dng gic quan th. C th dng 3 trong 5 gic quan ca ngi (v, khu, th gic) nh gi cht lng nc ung. Tt nhin khi nc c, c mu, mi, v khc thng th con ngi s cm thy c. l phn x t v t nhin ca ngi. - Mu: Nu nc trong sch th nc khng mu. Nu c mu, chng t nc thin nhin cha tp cht nh hutnic, tanin, mui st ... - Mi: Nc dng n ung, khng c c mi. Nu c mi chng t nc b nhim bn v nguyn nhn c th l : do to thnh H2S, sn phm ca s phn hu cc cht hu c c cha S hoc do c FeS2, cht ny tc dng vi axit cacbonic ri to thnh H2S. C th do cc sn phm thi ra hay do cc vi sinh vt ph du pht trin trong nc. - V: Nc dng ung c v "ngon" c bit. Tt nhin y c th sai lch do cm gic ch quan ca tng ngi, ca dn tng a phng. Thng nu nc c cha CO2 th lm cho nc c v ti mt. Nu nc c cha cc loi mui khong ngi ta cng d thy: nh mui NaCl thy mn, cc loi mui khc c th cht, axit hu c thy chua... 6. nh gi theo trng thi v sinh a hnh Tt c cc phng php nh gi trong phng th nghim trn ch c trng cho mt dung tch nh ca mu nc phn tch (1-2lt). Trong khi nh ta bit :cc loi vi khun, cc cht hu c phn b khng u ton khi ngun nc. Do cn phi nh gi v trng thi v sinh a hnh. Ni dung cng vic bao gm: a) Nghin cu bn a l, a cht khu vc xung quanh ngun nc: y ta s xc nh c nhng h, nhnh sng chy ti b cp, nhng vng dn c, cng nghip c kh nng gy nhim bn ngun nc... V mt ct a cht, tnh cht ca hai b, y sng, h. b) Quan st ngun cp nc, cc im gy nhim bn ngun nc : nc thi sinh hot, cng nghip, nh tm, git cng cng, lc s tnh hnh dch bnh vng dn c... Nu ngun cp nc l ngun nc ngm th song song vi mt ct a cht phi xt tr lng nc, v tr v bin php khai thc nc, tnh trng mng li thot nc vng dn c ln cn.

7.2. S NHIM BN NGUN NC, QU TRNH T LM SCH CA NC NGUN (SNG, H) Nhn chung nhng qu trnh sinh ha din ra khi x l nc thin nhin khng phc tp nh khi x l nc thi, v cc cht hu c trong nc thin nhin, nc cp 223

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

t hn c v lng cng nh loi cc cht. Chng ta hy xt cc loi ngun nc, s nhim bn v qu trnh t lm sch ca nc ngun, t bit l ngun nc mt to c s cho qu trnh lm sch nc trong cng ngh x l nc. 7.2.1. Cc loi ngun nc: Tt c cc loi nc trong thin nhin u qua dng nc ma. Nc bay hi t i dng, ngng t li thnh nhng m my ri li ri xung lc a thnh ma, tuyt. Sau nc tp trung vo sng h r li chy ra bin, i dng. Chu trnh thy vn gm 3 ngun nc: Nc ma, nc mt, nc ngm.

Hnh 7.2 S chu trnh thu vn

- Nc ma: V mt v sinh, vi trng hc v ha hc, th nc ma sch nht, ch c nhc im l nng mui trong qu t. Nc ngm: V mt v sinh th nc ngm km nc ma, nhng sch hn nc mt. Nhiu khi khng phi x l m vn s dng c. Thc cht nc ngm l do nc mt thm xung t. Thnh phn ha l ca nc ngm ty thuc cu to a cht v thnh phn nc mt. i vi nc ngm, s nhim bn v vi khun rt a dng. Thng thng nc ngm mch nng b nhim bn nhiu hn so vi nc ngm mch su. Cng thm su xung lng t, vi khun cng t i bi v nhng lp t trn cng c kh nng gi li hu ht vi khun. Nhiu s liu cho thy di cc h phn, vi khun khng th thm nhp xung chiu su 30-40cm cch mt t. Tuy nhin c khi su 1.5m v hn na cng pht hin thy vi khun v lm nc ngm b nhim khun. 224

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Cc cht ha hc thm xung lng t su hn. Nhng trong qu trnh thm thu cng vi nc xung t, cc cht c th b thay i thnh phn. Chng hn cch mt t 0.5m nhiu cht hu c b phn hy hoc oxy ha. Ngi ta nghin cu, phn tch v cho thy su 30.5cm NOS khng vt qu 5ml/l, thm ch khi NOS ban u trn mt t l 100mg/l, su khng cn thy phosphat na. Vi khun v ha cht khng ch thm thu theo chiu su m cn khuych tn theo chiu ngang. Th nghim cho thy cng vi nc ngm, cc ha cht khuych tn xa hn vi khun (xem bng sau). Tc gi Stibes, Croburst (Buthor 1954) Stibes, Croburst (Buthor 1954) Caldwell (Buthor 1954) Muscat (1941) Kipichnicoy (1946) Khong cch gii hn khuych tn (m) Vi khun 20 70 15 Hng chc 6 Ha cht 34 135 90 150 40

Khong cch khuych tn ty thuc lng bn ban u, tnh cht t, kch thc ht. Tuy nhin, c th coi rng vi sinh khng th thm vo ging nc cch xa ngun bn 20m i vi t st, 200m i vi t ct (Jucp & Ampolski 1951). - Nc mt: Khi nc ma ri xung t, chy vo cc sng h gi l nc mt. Nc mt bn nht c v vi sinh vt, cht hu c, v c. Nc mt rt giu cc cht dinh dng mi trng tt cho nhiu vi sinh vt pht trin, k c nm v ng vt h ng. 7.2.2. S nhim bn ngun nc mt: S nhim bn ngun nc c th do t nhin hoc nhn to. Cc cht bn c th dng cht l lng, keo, tan, cht c, vi sinh vt, sinh vt S nhim bn t nhin l do ma ri xung mt t, ko theo cc cht bn xung sng h hoc do cc sn phm sng, hot ng pht trin ca sinh vt, vi sinh vt - k c xc cht ca chng. S nhim bn nhn to ch yu do nc thi vng dn c th, cng nghip cng nh tu thuyn x ra. - Nhim bn t nhin: Nc ma hay tuyt l ngun b cp cho ngun nc mt, nc ngm. Thnh phn nc ma bin i theo thi gian, khng gian v ty thuc lng cc tp cht bn trong khng kh, trn mt t. Nu trong nhng khu vc nghin cu ht nhn th nc ma cha c nhng cht phng x. Ngay c lng ma cng nh hng ti thnh phn nc sng h. nu tnh rng vi thi gian 20, th lng nc ma H Ni hay cc thnh ph Vit Nam s l bao nhiu v tp trung vo sng h cha bao nhiu cht bn t cc mt ph, mt t cc vng? 225

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nc ma cng rt bn v nh hng nhiu ti ch dng chy ca sng h v cht lng nc trong . - Nhim bn nhn to: - Nc thi th: l nc thi sinh hot v cng nghip trong phm vi th. Trong nc thi th cha rt nhiu vi sinh vt, giun sn, c vi sinh vt gy bnh, nht l vi sinh vt gy bnh ng rut. Chng chim mt khi lng ng k trong cc cht hu c trong nc thi. V thnh phn c l, cht bn trong nc thi bao gm cc cht l lng khng tan (huyn ph), keo v tan. Theo Heukelekian v Balmat, trong nc thi sinh hot cc cht dng huyn ph cha 80% l hu c, keo, cc cht tan ch yu l cc cht khong. Cc cht hu c trong nc thi sinh hot ch yu l cc cht bo, m (cha nit), ng (cha carbon) nh xenlulo, hemixenlulo, pectin, tinh bt Ngoi ra trong nc thi cn cha cation Na+, K+ - Nc thi sn xut cng nghip: Nhiu lnh vc cng nghip tiu th v thi ra mt lng nc khng l nh cng nghip luyn kim en, ha hc, ch bin lc ha du, dt nhum, thc phm Thnh phn tnh cht nc thi cng nghip rt a dng. Ngoi cc cht bn thng thng, trong nc thi cng nghip cn cha cc cht c hi. Khi ln vi nc ngun, chng s tiu dit cc loi thy sinh vt. Khi nn cng nghip cng pht trin, cc cht bn mi xut hin cng nhiu, mc c ca chng i vi sinh vt li cha r. V vy phi xc nh c ca chng cng nh nng gii hn cho php i vi cc loi sinh vt, phi xc nh mc cn thit lm sch, cc phng php x l nc thi. Trong cc x nghip cng nghip cn c c cc loi nc thi quy c sch. l cc loi nc lm ngui thit b, sn phm, nht l cc nh my nhit in. Tuy nc ny khng bn, nhng c th ngu nhin do s c thit b nn cng c th lm nhim bn ngun nc. Cc loi nc ny c th lm nhit nc ngun tng ln, lm ngo oxy trong hoc lm sinh vt b tiu dit. - Nc ti tiu, thy li: Trong nng nghip s dng nhiu nc ti rung. H thng nc tiu ca thy li l sn phm quan trng trong cch mng xanh. Nc ti rung, phn ln thm xung t v bay hi, mt phn quay li h. Phn nc ny mang theo cht l lng xi mn t t, nhiu loi cht c, thuc tr su V khi lng nc ny qu nhiu, khng th thc hin x l lm sch c. Kt qu mt mt gy nhim ngun nc, mt khc lm gim ph ca t. Mt iu nguy him i vi cc vng kh, bay hi mnh: nhng knh mng ti rt nng cn, nn lng nc mt i do bay hi rt ln. Kt qu lm tng hm lng mui trong nc ti v t trng, lm thay i thnh phn nc ngm. - S nhim bn do vn ti ng thy: Vn ti thy l dng vn ti kinh t nht. Tuy chm nhng ngy nay hnh thc ny rt ph bin. C th ni cc nc, t 5090% hng ha c vn ti bng ng thy. Trong cng nghip lc ha du, bt k loi du no cng u cha nc. Khi vn chuyn, nc tch li di y tu. Sau khi bm du i, trnh nhim sng bin, ngi ta cm x nc ny gn b bin nu 226

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

hm lng du vt qu 50mg/l. Cho d x bng cch no cng lm bin b nhim v tiu dit sinh vt bin - nht l thc vt - ngun cung cp oxy cho kh quyn t lin. Ngoi cc sn phm du, cc tu thuyn cn lm nhim bn sng bin do x nc thi sinh hot. V vy phi c thit b ring trn tu thuyn x l hoc cha ri x ra nhng vng quy nh. 7.2.3. Qu trnh t lm sch ca ngun nc mt: Sng h l nhng cng trnh thin nhin hoc nhn to, l nhng ngun cung cp nc mt, ng thi l ni tip nhn nc ma, nc thi sinh hot, cng nghip Tt c cc dng nc chy v sng h u mang theo cc cht bn hu c, v c. nhng iu kin bnh thng thch hp th nhng cht kch thch s pht trin ca sinh vt. nhng vng sng, sui vng ni cao th s sng ca sinh vt n iu, ngho nn hn, v t cht dinh dng hn. Nhng nhng con sng chy qua nhng vng ng bng ph nhiu mu m, dn c ng c, tr ph th hot ng sng ca sinh vt rt phong ph v y cht hu c, cht dinh dng. Nu cc cht bn (theo lng tng cht v s loi cht) va ph hp vi kh nng ng ha ca sinh vt th cc qu trnh sinh ha s din ra trong iu kin hiu kh v c li cho con ngi. Nu cc cht bn qu nhiu, vt qu kh nng ng ha ca sinh vt th cc dng sinh vt thng ng s phi b i, ch cn li vi khun pht trin, to iu kin ym kh, gy tn tht cho con ngi. Khi , ngun nc sng h b nhim bn. Ngy nay, do s pht trin th, cng nghip v nn kinh t x hi ni chung, cc dng sng s b nhim bn qu mc, v l mi lo ngi ln cho con ngi. 7.2.3.1. Qu trnh t lm sch: Qu trnh t lm sch ca ngun nc c th chia lm 2 giai on: - Qu trnh xo trn, pha long gia cc dng cht bn vi khi lng nc ngun. l qu trnh vt l thun ty. - Qu trnh t lm sch vi ngha ring ca n. l qu trnh khong ha cc cht bn hu c hay rng hn, l qu trnh chuyn ha, phn hy cc cht bn hu c nh cc thy sinh vt, vi sinh vt. mc nht nh, d t d nhiu, tt c nhng c th sng u tham gia vo qu trnh, ng thi chng sinh trng, sinh sn (k c cht) v pht trin. Sinh khi ca chng tng ln. Trong cc dng sng chy, cc dng cht bn s pha long vi nc sng trn mt khong nht nh. Trong sut khong chiu di , c th phn bit cc vng sau y: Vng x cht bn; Vng xo trn hon ton; Vng bn nht, hm lng oxy ha tan t nht; Vng phc hi, kt thc qu trnh t lm sch.

227

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ng - hot ng Hnh 7.3 nh hng ca cht bn i vi s sng - hot ng ca sinh vt trong nc sng. Cng qu trnh t lm sch ty thuc nhiu yu t: dung lng nc sng, tc dng chy, iu kin lm thong ha tan oxy theo b mt, chiu su dng chy, nhit , thnh phn ha l ca nc, tnh cht cc cht bn Trc ht, xt mt s khi nim c bn: a- Tng sn phm s cp trong nc ngun: Theo phng thc dinh dng, tt c cc c th sng trn tri t c chia thnh 2 loi: sinh vt sn xut v sinh vt tiu th. Sinh vt sn xut l cc loi t dng, to cht hu c bng cch c nh CO2. Sinh vt tiu th l cc sinh vt d dng, ch s dng cht hu c c sn. Sinh vt sn xut bao gm tt c cc thc vt, vi khun t dng (tr nm). Sinh vt tiu th gm tt c nhng loi sinh vt cn li. Cht hu c to ra trong qu trnh quang ha hp c gi l sn phm s cp. Khi lng ch yu ca sn phm s cp c tng hp nh thc vt. vai tr ca vi khun trong qu trnh ny khng ln lm. Vic tng hp sn phm s cp l c s s sng trn tri t. Vic ti to cc cht hu c lin quan mt thit vi quang ha, tc l ty thuc iu kin chiu sng. Tuy nhin, lng sn phm s cp khng ch ph thuc cng quang ha m cn ty thuc lng thc vt. D quang hp c mnh nhng lng thc vt trong sng h t th lng sn phm s cp cng t. Ngc li d quang hp c hi yu nhng trong sng h nhiu thc vt ph du v thc vt thng ng th lng sn phm s cp s rt ln. su ngun nc cng tng th chiu sng cng gim v lng sn phm 228

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

s cp s ty thuc nhiu vo s phn b thc vt theo chiu dy lp nc. Thc vt nm lp su, t c chiu sng th sn lng s cp s gim. Giai on quang hp ngoi nh sng thng ngn hn giai on quang hp trong bng ti, nn to c th sng, tn ti ngoi vng chiu sng tt. Khi ni ln mt nc, chng nhn mt lng bc x mt tri cn thit, khi chm xung su chng s thc hin quang hp ti. Khi kh hu n ha, to phn b trong sng, h khng u, lp trn nhiu to hn lp di. Nh vy phn to b i nh sng bao gi cng t hn so vi khi chng phn b u theo chiu dy lp nc. Thnh phn ca nc, c th l lng nit, phospho cng nh hng ti lng sn phm s cp. Nhu cu cc nguyn t dinh dng i vi cc loi thc vt khng ging nhau. - Lng sn phm s cp c biu th bng khi lng (hoc n v nng lng tng ng), c tng hp trong mt n v thi gian. Sn phm c th tnh theo n v dung tch, din tch hoc ton b ngun nc. Khi quang hp, cc qu trnh ti to sinh khi mi ca thc vt ph du, vic to oxy v nng lng lin quan vi nhau. Cn ch rng khng phi lc no s tng sinh khi ca to cng ng nht vi lng sn phm s cp. b- Chuyn ha v phn hy cht hu c: - Sinh khi ca cc sinh vt t dng: To, thc vt nc bc cao, vi khun l ngun thc n cho cc loi d dng vi khun, nm, ng vt ph du, Necton. Trong s ny c nhm sinh vt c bit gi l sinh vt hoi sinh, khong ha cht hu c cht, chng cung cp cc nguyn t khong cho cho loi t dng. - Vi khun v nm phn hy cc loi to cht nh h men ngoi bo. Mt phn cht hu c s b khong ha, phn cn li chuyn thnh cc cht n gin hn m chng c th s dng c. Trong t bo cc vi sinh vt , cc cht n gin ny c chuyn ha v nm trong thnh phn ca t bo dng protein v cc cht dinh dng d tr. Nh vy, nhng vi sinh vt hoi sinh tham gia vo vic phn hy cht hu c ca loi t dng v tng hp cht hu c cho t bo ca mnh. Chng l loi d sinh bc 1. Nhng loi d sinh bc 1 cn bao gm c loi ng vt s dng thc vt, k c c hoa. Nhng cht hu c to nn loi ng vt n thc vt (phytophage) l loi d sinh bc 2. C nh vy, to nn cht hu c- sn phm bc 3 c trng cho trnh t chuyn ha cc cht hu c, ngi ta dng khi nim mc dinh dng. Cc loi s dng phytophage - bc 3 Vic chuyn ha cht hu c (v c nng lng trong ) t mc dinh dng ny sang mc khc, s loi v sinh khi ca chng thng gim dn v to ra nhiu thp sinh khi. Nhng loi nh nhng tc sinh sn nhanh vi cng mt sinh khi thng to ra nhiu cht hu c hn cc loi to ln. Tuy nhin cng c khi, sinh khi ca loi thuc mc dinh dng sau ln hn sinh khi ca loi thuc mc dinh dng trc. Sinh khi l tng khi lng ca tt c cc sinh vt thuc mt mc dinh dng no , cn sn phm l sinh khi to ra mt mc dinh dng no trong mt khong thi gian nht nh (trong k c khi lng tiu th, cht hoc tch khi h thng). 229

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Khc vi sinh khi, nng lng ca mt cht hu c no khi chuyn t mc dinh dng ny sang mc dinh dng khc th lun lun gim. Trong bt k mc dinh dng no, thc n do nhng vi sinh vt s dng u khng hp th c ht v bao gi cng cn li mt t. lng hp th c, mt phn tiu hao cho vic tng sinh khi, mt phn b oxy ha sinh nng lng. Nng lng ny li c th s dng cho mc dinh dng tip theo. Phn nng lng tiu th trong cc qu trnh sng, hot ng ca sinh vt, c tn vo khng gian v b loi khi qu trnh chuyn ha cht hu c. Tuy nhin khi tn nng lng, cng din ra qu trnh khong ha cht hu c. ng thi vi vic gii phng nng lng cng gii phng CO2 v cc nguyn t dinh dng vo nc. CO2 v cc nguyn t dinh dng li to ra sn phm s cp - tc l li tch ly nng lng. Tng nng lng, bao gm tch ly khi tng sinh khi (S), tiu hao trong cc qu trnh trao i cht (T) v cn li phn thc n cha hp th c (C) bao gi cng bng nng lng cha trong thc n ban u (A): A = S + T + C (n v nng lng hoc lng oxy) Hiu sut s dng thc n c c trng bng cc h s khng th nguyn:
K1 =
K2 =

S A

H s s dng thc n tiu th cho sinh trng H s s dng phn thc n hp th tiu th cho sinh

S S = AC S +T

trng K1 v K2 cng cao th hiu qu s dng thc n cho vic tng sinh khi cng cao. S mc nng lng ca loi pelagian (sinh vt ph du) thng l 3-4, ca sinh vt y l 2-3. VD: Mc dinh dng 1: Vi khun Mc dinh dng 2: Trch trng n vi khun Mc dinh dng 3: ng vt ph du n trch trng Mc dinh dng 4: C b n ng vt ph du Mc dinh dng 5: C ln

Hnh 7.4 Chu trnh sinh ho t nhin trong sng h C th ni vi khun l nhn t chnh ca qu trnh sinh ha bnh thng trong ngun nc thin nhin. Chng bin cc cht hu c ha tan thnh t bo ca mnh v 230

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

cc cht v c. Nhng cht v c li c to s dng xy dng t bo. Nhng vi khun v to li l thc n cho cc sinh vt h ng s dng. ng vt h ng, to, vi khun li l thc n cho c b ri cc loi c li l thc n cho con ngi. Chu trnh c th tip din. Cn ch rng sinh khi ca c chim phn rt nh trong sn phm s cp. Nu trong nc ch c loi c n c - tc l loi thuc mc dinh dng th 2 th sinh khi cui cng s nhiu hn ng k. 7.2.3.2. Vai tr ca cc loi thy sinh trong qu trnh t lm sch ngun nc: Vai tr ca cc loi thy sinh vt trong qu trnh phn hy cht bn hu c trong nc ngun c th tm tt nh sau: - Thc vt ph du lm giu oxy trong nc. Oxy th cn cho qu trnh phn hy cht hu c, lm gim cc nguyn t dinh dng trong nc. Thc vt ph du l ngun thc n cho cc loi sinh vt n thc vt. Tuy nhin nu thc vt ph du pht trin qu mnh th li lm ngun nc b nhim bn ln th hai. - Nhng loi thc vt ln cng lm giu oxy trong nc v lm gim lng cc cht dinh dng, tham gia tch cc vo vic kh cc sn phm du, cc cht c, d tch khi bn nc. nhng sng h t nc, chng d bin thnh m ly. - Vi khun ng vai tr chnh trong qu trnh phn hy cc cht hu c, chng c kh nng phn hy bt k loi hp cht hu c no trong thin nhin, l ngun thc n cho cc sinh vt mc tip theo. - ng vt ph du n thc vt v vi khun, ng thi cng tham gia qu trnh phn hy cc cht hu c. C th tch cc cht l lng v lm cho nc trong. Chng lm gim hm lng oxy trong nc do h hp cng nh do chng n thc vt ph du. Chng lm xo trn nc v hp th cc sinh vt gy bnh, c th kh trng trong nc. - Cc loi ng vt ph du ln n thc vt ph du, tham gia qu trnh phn hy cht hu c - mc no cng nh hng ti ch oxy trong nc. C l tt nh ca cc mc dinh dng. Nhng loi c n thc vt s lm cn tr hin tng n hoa trong ngun nc v gy nh hng i vi thnh phn tt c cc loi thy sinh vt cc mc dinh dng khc nhau. Mi quan h v thc n gia cc loi thy sinh vt rt phc tp , nn gp nhiu kh khn trong nghin cu. Vic tnh ton cc sn phm ca cc mc dinh dng rt cn thit, do mt mt ta hnh dung ngun thc n ca con ngi v c, mt khc xc nh s phn hy cht hu c trong ngun nc din ra ti mc no. Trong ngun nc s mc dinh dng cng nhiu th phn sn phm s cp nm trong sn phm cui cng cng t. 7.2.3.3. nh hng ca cc cht bn i vi nc ngun: Ty thuc s lng, thnh phn tnh cht ca mnh m cc cht bn c th gy ra nhng hu qu khc nhau i vi nc ngun: - Lm thay i tnh cht ha l, trong, mu, mi, v, pH, hm lng cc cht hu c, v c, xut hin cc cht c, cht ni, cht d lng cn... 231

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Lm gim hm lng oxy ha tan do phi tiu hao cho cc qu trnh oxy ha sinh ha cc cht bn hu c. - Lm thay i s lng v cc chng loi vi sinh vt, sinh vt, xut hin cc loi vi sinh vt gy bnh, lm c cht... Kt qu khng th s dng lm ngun cung cp nc c. Nhnh chung tt c nhng thay i c lin quan mt thit vi nhau. c bit cc cht bn trong nc thi sn xut l nhng cht c hi i vi thy sinh vt. Nng cc cht hu c qu cao s to iu kin ym kh trong nc, cc cht sulfure s lm gim kh nng oxy ha kh ca nc. Nu hm lng cc cht dinh dng trong nc ngun tng ln s dn n hin tng n hoa - pht trin ru to... - nh hng c hi: Cc cht bn c hi c th gy tc ng khc nhau i vi thy sinh vt, ty thuc bn cht, nng ca chng. Mt cht c no c th ph hoi ch trao i cht hoc nhp sinh trng, pht trin ca thy sinh vt, ti mt gi tr nng no , chng s b tiu dit. i vi nhiu loi sinh vt, c th cha thy ngay tc ng c hi, m mi ch lm hng c quan sinh sn, hoc gy nh hng ti nhiu th h sau. Kt qu l s lng c th sinh vt, s loi s b gim dn... Cc loi sinh vt c kh nng chu ng khc nhau i vi tng loi cht c. VD: As c th lm tm, Daphnia, Xiclop cht nng 0.25-2.5mg/l; i vi c: 102mg/l. Trong thc t bo v v sinh ngun nc, ngi ta xc nh nng gii hn cho php ca tng cht c i vi vi sinh vt v sinh vt. Nng gii hn cho php lgi tr nng cao nht, vi gi tr , cc qu trnh khong ha cc cht hu c khng b ph hy, khng lm xu gi tr thc phm ca nc, khng gy c hi i vi qu trnh sng, hot ng ca thy sinh vt - nhng tc nhn quan trng trong qu trnh chuyn ha cht hu c. Nh vy nng gii hn cho php s m bo cho qu trnh sinh ha din ra bnh thng, m bo cho cht lng nc c tt, ng thi khng lm gim gi tr hng ha ca cc sinh vt. - S thay i ch ha tan ca oxy trong nc ngun; lng vi khun v nm trong nc ty thuc nhiu yu t. Trong ngun nc sch thng khng cht hu c (cht dinh dng) cho cc loi hoi sinh. Khi cc cht hu c ln vo nc ngun th cc vi sinh vt pht trin nhy vt. Trong qu trnh sinh trng pht trin, cc vi sinh vt tiu th cng nhiu oxy. Kt qu nng oxy trong nc gim, thm ch b tiu th hon ton, lm thay i th nng oxy ha kh ca mi trng; cc phn ng kh din ra ch yu: kh nitrat, kh sulfat, hnh thnh cc cht sulfure v to iu kin ym kh trong mi trng. S thay i ch kh oxy ha tan s ko theo s thay i qun th sinh vt. Cc loi thch nghi vi nc sch trc y th by gi khi thiu oxy s b cht (u tin l c ri tip l nhng ng vt thng ng), ng thi cc loi qun th thch nghi vi iu kin thiu kh s pht trin, oxy ha cc cht hu c gim v trong nc ngun s tch ly sn phm khng b oxy ha hon ton.

232

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Nng oxy trong nc sng bn rt thp, 20oC ch khong 8mg/l (Hnh 7-5). Khi nhit tng ln, ha tan oxy li gim. Trong khi cng cc qu trnh oxy ha v tc tiu th oxy li tng ln v ngc li. - Trong cc dng sng chy xit, do dng chy ri nn cc lp nc trn cng gn bin gii nc khng kh s ha tan c nhiu oxy. Khi khuy trn vi cc lp di t oxy th vic cung cp oxy cho vi sinh vt s c y (Hnh 7-6).

Hnh 7.5 Mi quan h gia nng trung ho tan v s vi khun cc vng khc nhau

Hnh 7.6 ho tan oxy trong nc cc vng nhit khc nhau

233

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 7.7 S ho tan oxy trong dng chy cc dng sng chy chm hoc cc h, cc lp nc trn cng c oxy ha tan, nhng oxy ch khuch tn xung cc lp di vi lng t nn ni chung cc lp nc di thng to thnh iu kin ym kh.

Hnh 7.8 S ho tan oxy trong dng chy chm - Nng cc cht dinh dng: S tiu th oxy l kt qu trc tip ca cc qu trnh trao i hiu kh ca vi sinh vt. Thng thng, cng qu trnh trao i cht cn b gii hn bi thiu cht dinh dng trong nc ngun. Nng cht hu c thp th ch cho php mt t vi khun v nm pht trin. Do hn ch s pht trin ng vt trong ngun. Khi x nc thi vi cht hu c vo ngun, tc pht trin ca vi khun, nm cng tng ln. Kt qu li t l nghch vi nng oxy. Nu cht hu c qu nhiu, ngun oxy khng , s to iu kin ym kh. Nh vy tc trao i cht ca vi khun phi lun lun thp hn tc ha tan oxy vi nng gii hn ca cc cht dinh dng. Vi iu kin hiu kh, protozoa ko theo c cc ng vt thng ng cng pht trin. Nh vy nng oxy cng cao th cng nhiu ng vt c th tn ti 234

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

v cng c cung cp nhiu thc n. Cui cng, iu kin sinh ha tt nht nn duy tr sng l cung cp va , c gii hn cht dinh dng v t loi vi sinh vt.. Trong nc thi th thng cha nhiu lng nguyn t dinh dng (N, P). Nhng cht ny kch thch to pht trin rt mnh, sng h khng dng lm ngun cp nc c. To pht trin lm nc c mu, to xanh Aphanizomenon blos-aquae, Anabaena, microcystic v.v... lm nc c mu xanh lam; to xanh Oscilatoria rubecens lm nc ng mu hng; Aphanocapsa pulchre to mt lp vng en trn mt nc. To lc lm nc c mu lc, khu to (Melosira, Navicula) lm nc c mu vng nu; Chrisophit lm nc c mu vng vng. To pht trin cn lm cho nc c mi v kh chu, nh mi c, mi m kht, thi Ngoi ra cn gy tc c hc cc li chn ca cng trnh thu nc, cc b lc ca nh my nc. Hin tng trn cn gi l hin tng n hoa (Eutrofication).Khi to cht s gy thi ra trong nc, vi sinh vt oxy ha cc cht hu c v tiu th oxy lm oxy ha tan b ngho i. Theo tnh ton ca D.Ulman, oxy ha lng cht bn hu c do 1 ngi thi ra, cn 80g oxy trong mt ngy, cn oxy ha cht hu c ca to (to pht trin do phospho trong nc thi tnh theo 1 ngi) i hi ti 320g O2. V vy ngi ta phi kh N, P trc khi x nc thi ra ngun v phi tm bin php chng n hoa trong nc ngun. nh hng ca cc cht lng cn v cc cht ni: Nc ma, nc thi sinh hot, cng nghip, nc tiu t cc h thng thy li, cha rt nhiu cht l lng v l cy. Khi ra ti sng h, tc dng chy gim. Kt qu gy lng cn y sng h, lm thay i hnh dng dng sng. Nhng cht hu c lng cn l i tng hot ng pht trin vi sinh vt . Kt qu cng lm gim lng oxy ha tan, gy thi ra tiu dit thy sinh vt. Cc cht ni nh du m cha nhiu trong nc thi sinh hot, cng nghip cng lm hn ch oxy ha tan. 7.2.4. Phn loi ngun nc theo mc nhim bn: Cht lng nc ngun c nh gi trn c s cc s liu phn tch ha l, vi sinh vt. Mi dng phn tch u c u nhc im nht nh v khng thay th nhau c. nh gi tt nht th nn c c 3 dng phn tch trn. Cc ch tiu phn tch ha hc cho php nh gi v lng v c tnh cc cht bn, nh hng ca chng i vi s thay i cht lng nc ngun. Cc ch tiu phn tch vi sinh vt cho php xc nh sc xut tn ti trong nc ca cc loi vi sinh vt gy bnh. Phn tch sinh vt gip xc nh mc bn ca nc trn ton cc din, nhiu khi cng cho php xc nh hu qu ca s nhim bn t xut m cc phng php nghin cu ha l, vi sinh vt cha th thc hin kp thi ngay c. Phn tch sinh vt l da trn s thch ng ca mt s sinh vt i vi nc c cht lng nht nh. Do kh nng t lm sch ca ngun nc, cc cht bn ln vo s c pha long v b phn hy. S phn hy cht bn din ra dn dn v do vy cc iu kin bnh thng ca ngun nc cng dn dn c phc hi tr li nh trc khi c cht bn (nc thi) x vo. Qu trnh ny l mt qu trnh lu di v vng nhim bn ca sng c th ko di hng chc, hng trm cy s. Quy m ca vng ny ty thuc vo 235

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

t l gia lng nc thi v nc sng , nng & tnh cht cc cht bn, tc dng chy v nhiu yu t khc. Ty thuc bn ca nc m ngi ta chia cc sng, h v cc on sng thnh cc vng sau y (xem bng 7-2): Bng 7-2: Phn loi cc on sng theo nhim bn (theo R.Kolvints, M.Marson, G.Lipman) Vng hoi sinh (Theo R.Kolvints v M.Marson) - Polixaprophit, k hiu :P - Alpha-Mezoxaprophit, k hiu : m -m - Beta-Mezoxaprophit, k hiu - Oligoxaprophit, k hiu : :O Mc sch (Theo G.Lipman) IV III II I

Khi ngun nc b nhim bn th iu kin ha l ca n b thay i, mt s loi thy sinh vt pht trin, mt s loi b tiu dit - tc l cc qun th b thay i. Nhiu sinh vt ch thch ng vi cc iu kin cht lng nht nh, tc l ch sng nhng vng nhim bn nht nh. - Vng P: Hm lng cc cht hu c khng bn vng kh cao, nhiu sn phm phn hy ym kh. Trong nc nhiu cht m protein. NOS ti hng chc mg/l. Khng c quang hp. Oxy ch c th hatan trong nc qua mt thong v tiu th ngay cho vic oxy ha cc lp nc trn mt cho nn thc t trong nc khng c oxy. Nc cha CH4 v H2S. vng ny cha rt nhiu vi sinh vt hoi sinh, ti hng trm ngn hoc hng triu t bo trong 1ml. cn y khng c oxy, cha nhiu detrit, din ra cc qu trnh kh st dng FeS: bn c mu en, mi tanh H2S. vng ny pht trin nhiu sinh thc vt dng d dng: cc loi vi khun (k c vi khun dng ch Sphaerotilus), vi khun lu hunh (Beggiatoathiopthrix), vi khun dng nhy (Zoogleea ramigera), cc loi vi khun h ng trch trng tin mao. - Vng -m: vng ny bt u din ra s phn hy hiu kh cc cc cht hu c & to ra amoniac, cha nhiu CO2 t do, mt t oxy, khng c metan v H2S. Lng cht bn theo NOS vn cn cao ti hng chc mg/l. Lng vi khun hoi sinh ti hng chc, hng trm ngn t bo trong 1ml. Trong nc v cn lng y din ra cc qu trnh oxy ha kh. St dng oxyt v dioxyt (Fe2+ v Fe3+), bn xm mu en. vng -m c cc loi vi sinh vt chu c iu kin thiu oxy v nhiu CO2. C cc loi thc vt d dng v x khun. Pht trin nhiu loi vi khun dng nhy, dng ch, nm; c cc loi to: Oscilatori stigeochlonium. 236

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trong s cc ng vt, pht trin nhiu l loi trch trng (Carchesium), c loi lun trng Rotatoria brachionus v nhiu loi c tin mao - gi tc. Trong bn nhiu turbiphycid v b Chironomid. - Vng -m: L nhng vng hu nh khng c cht hu c, tc l phn hy (khong ha) hon ton. Lng vi khun hoi sinh ti hng ngn t bo trong 1ml v tng nhanh vo thi k thc vt nc b cht. Nng oxy rt cao v CO2 dao ng mnh trong sut ngy m. Ban ngy lng oxy rt cao v c th ti bo ha, CO2 hon ton khng c, v m li thy thiu ht oxy. Trong bn c nhiu detrit v qu trnh oxy ha din ra rt mnh. Bn mu vng. vng ny c nhiu ng thc vt khc nhau. Cc loi thc vt t dinh pht trin mnh. Hin tng n hoa - thc vt ph sinh xut hin, pht trin: cc loi to xanh dng ch, khu to apirit. Trong bn c giun, b, chironomit, nhuyn th. - Vng O: L vng nc sch, lng cht hu c khng ng k v lng cc sn phm khong ha cng t. Hm lng CO2 v oxy n nh, t dao ng c ban ngy ln ban m. Khng thy xut hin hin tng n hoa. Cn lng di y cng cha t detrit, cc vi sinh vt t dinh v ng vt y (giun, b chironomid v nhuyn th). Du hiu chng t nc rt sch v c 1 t to hng (thoria, Batrachospermum) v b nc (Mchi). Cc loi sinh vt ch th ring bit khng nh gi nhim bn ca nc. Chng hn khi phn hy protit ca nc thi sinh hot s to ra nhiu sulfure, nn c nhiu vi khun lu hunh loi Beggiatoa v thiothrix. Trong khi nhng vi khun ny cng c th sng nhng ngun nc khong c lu hunh m khng cha cc cht bn hu c. Vi khun lu hunh l ch th c lu hunh trong nc nhng khng cho bit xut x ca lu hunh - hu c hay v c. V vy khi nh gi mc bn ca ngun nc, ch c th cn c theo cc qun th c trng i vi tng vng hoi sinh ch khng phi theo tng loi ring bit. Ngy nay c nhiu kiu phn loi ngun nc theo bn. VD: ngi ta phn ra 6 nhm ngun nc theo bng 7-3: Bng 7-3: Ch tiu ha hc v vi trng hc v mc nhim bn ca cc loi ngun nc.
Ch tiu ha hc, mg/l Mc bn Oxy ha tan H Rt sch Sch Hi bn Bn va Bn Rt bn 9 8 7-6 5-4 3-2 0 ng 14-13 12-11 10-9 5-4 5-1-0 0 L lng 1-3 4-10 11-19 20-50 51-100 >100 NOS5 0.5-1 1.1-1.9 2-2.9 3-3.9 4-10 >10 oxy ha 1 2 3 4 5-15 >15 Nit amn 0.05 0.1 0.2-0.3 0.4-1 1.1-3 >3 Ch tiu vi trng hc Coli titre, ml 10-100 10-1 1-0.05 0.05-0.005 0.005-0.001 S vi khun a.101 a.102 a.103 a.104 a.105 0.001 m trc tip s v.k 105 106 106 107 107 a.10P

237

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhng ngun nc rt sch th hon ton khng thy du vt tc ng ca con ngi. , bo ha oxy ti 95%, NOS5 khng qu 1mg/l, cht l lng 3mg/l. Ngun ny dng cho tt c cc i tng cp nc. Nhng ngun nc sch v cc ch tiu ha hc khng khc lm so vi nhng ngun nc rt sch nhng thy du vt hot ng ca con ngi - c th l lng vi khun hoi sinh tng ln. Ngun ny cng dng cho cc i tng cp nc. kh trng ch cn chlore ha l . Ngun nc hi bn, hm lng cht hu c tng ln, c ion chlore v amon. l du hiu nhim bn bi nc ma trn mt t, nc thi sinh hot chy xung. Nc hi bn phi c x l thch ng mi c dng cp nc sinh hot dn dng. Nc ny c th dng nui c hoc cc mc tiu khc. Loi ngun nc bn va l nhng sng h b thay i tnh cht t nhin do c nc thi chy vo. Ma ng c th to iu kin ym kh trong h nhng vng x lnh, v b bao ph bi lp bng trn mt. Nc ny khng dng cp nc sinh hot c, cng khng dng cho mc ch vn ha th thao, nui c. Phm vi s dng ngun nc ny rt b hn ch, ch dng cho 1 s qu trnh sn xut hoc ti tiu, giao thng ng thy. Ngun nc bn v rt bn: hon ton mt tnh cht t nhin. Ma h xng mi kh chu. Trong nc cha nhiu CO2, cc hp cht sulfure, chng t do hot ng ca tu b, cng. Do vy ngun nc ny ch dng cho giao thng tu b. Cn vic dng ti rung cng b hn ch v khng thch hp vi nhiu loi cy trng. Khi nh gi bn ca ngun nc, trc khi phn tch ha hc, nhiu khi cc ch tiu: mu, mi, trong, c cng l cc du hiu quan trng chng t s c mt ca nhiu cht bn. VD: mi cc cht c x vo nh phenon, dichloretan, orezon, du Du ln vo chng nhng c mi m cn c vng ni ln. 7.3. CC QU TRNH VI SINH VT TRONG CC CNG TRNH X L NC THIN NHIN Cc qu trnh vi sinh ha din ra khi x l nc thin nhin khng phc tp nh khi x l nc thi v cc cht hu c trong nc thin nhin t hn nhiu c v lng tng cht cng nh c v s loi cht. Nc ngm cha t cht bn v vi sinh vt hn so vi nc mt. Nc mt cha cc cht bn nh cht l lng, mu, cht hu c, v c, vi khun v nhiu loi vi sinh vt khc. Nhng cht bn phi c loi tr trc khi a n ngi s dng. Cc loi cng trnh x l ty thuc c tnh nc th. Chng hn nc cha cc cht khng tan d lng th c th cho lng cc b lng loi cc cht ; nc c mu v cha cc cht keo, phi x l bng cch cho keo t ri lng v lc sau . Nc cng phi c lm mm; nc cha mui th phi kh mui; nc cha st th phi kh st. Nu nc cha nhiu loi cht bn v vi khun th phi x l rt phc tp. Nhn chung khi x l nc thin nhin, vi sinh vt tham gia ch yu vo cc qu trnh lng v lc.

238

L Xun Phng 7.3.1. Lng:

VI SINH VT HC MI TRNG

Mt trong nhng phng php n gin nht x l nc thin nhin l lng. Khi lng, nhng ht l lng nng s lng xung. Vi khun hp ph v dnh vo cc ht cng dnh v lng theo. Kt qu nng cc cht l lng, lng nit amn, vi khun gim i rt nhiu, thm ch trong mt s trng hp gim c c mu. C th thc hin vic lng nc trong cc h ln - gi l h s lng. Vi thi gian, nc lu li trong 5-7 ngy th lng vi khun ng rut gim ti 90%. Tuy nhin cn 10% chng vn c th tn ti c my tun hoc hng thng. Khong thi gian ny ty thuc mc trong sch ca nc. Nc cng bn th vi khun gy bnh cng chng cht, v s c s i khng cnh tranh gia nhng loi vi sinh vt. Khi s lng trong my ngy u s din ra qu trnh t lm sch. Tuy nhin, thi gian s lng cng ko di th s din ra qu trnh ngc li, cht lng ca nc s km i, v s pht hin v pht trin to ru, nng lng ca nh sng mt tri s bin thnh sinh khi ca chng v khi chng cht s lm nng cht hu c tng ln, xut hin vi sinh vt thi ra, nc s c mi v xu, gim lng oxy ha tan, th nng oxy ha b gim. Kt qu s gy kh khn cho vic x l tip theo. chng s pht trin to (n hoa) trong cc h lng, ngi ta dng cc bin php nh: th c, che ti b, dng cc alhycide. Trong thc t, ngi ta thng li dng a hnh t nhin, chng hn cc vnh cnh b sng lm h s lng th s rt kinh t. Trong cng ngh x l nc thin nhin ngi ta xy dng nhiu loi b lng khc nhau vi thi gian lng khc nhau ty thuc cht lng nc, cc yu cu kinh t - k thut v cng ngh. tt c cc loi h, b lng, thng thy nhiu loi thc vt ph du v nhiu to xanh lam, khu to to thnh mng mng gi l ru. Trn cc mng mng, ru li c c cc loi ng vt ph du. Ngoi ra cn phi thy rng cc b lng cn din ra nhng qu trnh sinh ha lin quan n vic phn gii cc cht hu c trong iu kin ym kh. 7.3.2. Lc nc: B lc chm: Trong s cc cng trnh x l nc thin nhin th b lc chm l cng trnh lin quan nhiu nht ti vi sinh vt. Ngay t u khi sng to ra loi cng trnh ny, ngi ta mun ti to cc qu trnh sinh ha t nhin ging nh khi cho nc thm lc qua t. Nhng khng nhng ch n thun ti to nhng iu kin t nhin , m ngi ta cn xy dng nhng cng trnh nhm ci thin iu kin t nhin theo hng c li hn na. Lp trn cng ca vt liu lc l lp ct ht nh. s gi li cc ht cht bn v hnh thnh nhng qun lc sinh vt, din ra cc qu trnh sinh hc v lm sch nc. Nhng qun lc bao gm nhiu nht l nhng vi sinh vt khong ha (oxy ha nit ca mui amn thnh nitrit, ri nitrat, H2S thnh mui sulfat) v mt t ng thc vt ph du. Tt c nhng qun lc sinh vt s to nn mng sinh vt dy c. Tuy nhin chiu dy ca lp ct c mng sinh vt ny ch vi cm m thi v nhng vi sinh vt ny ch yu l loi hiu kh nn sng trn b mt b lc. Nhng yu t nh hng ti hiu qu cng tc ca b l: nhit , vn tc, kch thc ht. Nu ht ct qu nh th b nhanh chng b tc; nu ht qu ln th khng gi c cc cht l lng mng sinh vt m i theo nc lc. 239

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Kch thc ht lp lc thng 0.2 0.4mm. V ht rt nh nn lp trn cng chng b vt tc v khong t 2-10 tun phi xc lp ra hoc thay mi. Tc lc ty thuc cht lng nc v thng chn 0.1-0.3m/h. Nhit l yu t ch yu nh hng ti qu trnh lm sch nc v tc nhn hot ng ch yu y l qun lc sinh vt. Hiu qu lm sch nc ca b lc rt tt, hn 99.99% vi khun b gi li. Tc chm i hi din tch b lc rt ln nn ngy nay ngi ta thng t dng b ny. Ngoi ra v ma h, nc sng, h cha thng c to v lm lp ct lc chng b tc. B lc nhanh: y ch yu din ra qu trnh vt l, ha v ha l. i khi ch gp mt vi hin tng sinh ha m thi. Chng hn khi thi tit m, nit amn b kh, trong nc lc, lng nitrit, nitrat tng ln. Kh cc cht phng x bng cch lc nc: Vi sinh vt nc ni chung v qun lc sinh vt b lc ni ring l tc nhn c th hp ph cc cht phng x. Do hiu sut kh cc cht phng x ca b lc rt tt. Ty thuc tng loi cht v nng ca cc cht trong nc, hiu sut kh cc cht phng x c th t t 50-96%. 7.3.3. X l nc bng ha cht: Keo t bng phn nhm hoc st l mt trong nhng phng php ph bin x l nc. Trong nc thin nhin cha nhiu loi ht keo dng vi khun, t st hoc hu c. Nhng ion nhm c in tch dng mnh, cn a s cc ht keo c in tch m. Vi gi tr pH thch hp chng s hp ph ri keo t vi nhau v to thnh bng cn kt ta. nhng iu kin tnh, bng cn s lng v ko theo c nhng vi khun. hiu sut kh vi khun khi keo t ty thuc loi b phn ng v b lng, c th t 90-99%. 7.3.4. Kh trng nc: Giai on kt thc ca vic x l nc thin nhin l kh trng. Nh ta bit, tng hiu sut kh trng, trc ngi ta phi loi tr cc cht bn hu c, v c trong nc (ch tr mt s loi nc ngm rt sch, khng cn x l mi thc hin kh trng trc tip m thi). V vy ngi ta thng kh trng sau khi nc ra khi b lc, trc khi vo b cha. Trong b cha nc sch, chlore s gy phn ng git cht vi khun. Nhng bin php kh trng thng thng ch nhm dit cc loi vi khun khng to nha bo v cc loi vi khun lin quan n ng truyn bnh qua nc u l nhng loi khng to nha bo. Ngi ta phn bit cc bin php kh trng c th v tp trung. Cc bin php c th nh: un si, dng thuc vin st trng, dng nc bc (ion bc). Cc bin php tp trung: kh trng bng chlore v cc bin php khc. Theo Chick, khi dng mt tc nhn vt l hay ha hc no kh trng th t l % gia lng vi khun cn sng st vi s vi khun ban u l mt i lng khng i v c biu th bng cng thc:
1 N K = lg 1 (X-I) t N2

240

L Xun Phng K - tc cht ca vi khun;

VI SINH VT HC MI TRNG

t - thi gian tc ng ca tc nhn dit trng; N1 - Nng vi khun ban u; N2 - Nng vi khun cn sng st; ngha thc tin ca nh lut Chick l ch: Kt qu kh trng lun lun ty thuc mc nhim khun ca nc. Chng hn, cng l 99% vi khun b tiu dit, nhng nu lng vi khun ban u l 100 th cn sng 1 vi khun, nu lng vi khun ban u l 10,000 th cn sng 100 c th. Nh vy, nu ni hiu sut dit trng u tt nh trng hp sau th cn xa mi an ton. 7.3.4.1. Kh trng nc bng chlore: a. C ch dit trng ca chlore trong nc : - Khi chlore ha, do tng th nng oxy ha, lm nguyn sinh cht ca t bo b oxy ha. - Tc dng oxy ha bi oxy to ra: Khi chlore ha, chlore tc dng vi ncto thnh hypoclor (HClO). Acid ny khng bn vng nn to ra oxy nguyn t v oxy ha t bo ca vi khun. Phn ng din ra nh sau: Cl2 + H2O 2HClO (X-2) HClO HCl + (X-3) - Acid hypoclor cng c th phn ly: HClO H+ + ClO- (X-4) Ion ClO- cng c kh nng gy oxy ha t bo cht. Nhng theo Rose E.Mackiney th dng khng phn ly HClO c hot tnh mnh hn nhiu so vi dng phn ly. Thc nghim cho thy hiu sut kh trng pH = 7 cao hn gi tr pH = 9. iu , theo R. E.Mackiney l do khi pH tng ln th dng phn ly s tng v hiu sut kh trng gim. - Tc dng trc tip ca chlore: Bn thn chlore cng tc dng trc tip vi t bo vi khun, v chlore lin kt vi cc cht trong thnh phn t bo v lm vi khun cht. - Tc ng bi tia cc tm: Do c phn ng ha hc xy ra gia chlore v cc cht hu c trong nc nn xut hin cc tia t ngoi v git cht vi khun. Ni chung, kh trng bng chlore rt hiu qu v n to ra gc oxy ha lm gim h thng men ngn cn qu trnh h hp bnh thng ca vi khun. b. Cc yu t nh hng ti hiu qu kh trng ca chlore: - Trong nc thin nhin thng cha cc cht d b oxy ha. Do khi cho chlore - mt cht oxy ha mnh vo nc th n s tc dng mnh vi cc cht trong nc. Cc cht d b oxy ha trong nc c th l cht hu c (nh humus tan trong nc, cc sn phm phn hy protein, m, ng, nitrat, mui st ha tr 2, H2S). 241

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Lng cc cht ny trong nc cnh nhiu th lng chlore tiu th oxy ha cc cht cng cng nhiu. Ta gi l mc hp th chlore ca nc. Lng chlore tiu th cho t hp tt c cc phn ng ph thuc nhiu yu t: liu lng chlore cho vo ban u, thi gian tip xc, th nng oxy ha, nng ion hydro, nhit nhng iu kin nht nh th hiu sut kh trng ca chlore ph thuc liu lng chlore cho vo nc, thi gian chlore t do tn ti trong nc, pH, nhit , lng vi khun Liu lng chlore cn thit kh trng bao gm: lng chlore tiu th v lng chlore git cht vi khun. Trong thc t c th coi rng: t c hiu qu kh trng, nng chlore d cn li trong nc sau 1/2h tip xc phi khng di 0.1-0.33mg/l. - nh hng ca liu lng chlore: Lng chlore d tn ti trong nc ty thuc lng chlore cho vo lc u. Mt khc liu lng chlore ban u cng cao th tc git cht vi khun cng cng mnh. - nh hng ca thi gian tip xc: Nu thi gian tip xc cng lu, tc l b cha cng ln th liu lng chlore cn thit dit trng c th gim rt nhiu so vi b cha nh. Nhng cn thy rng thi gian tip xc cng lu th lng chlore d cng gim. - nh hng ca nhit : Nhit nh hng ti tt c cc phn ng ha hc v c n qu trnh kh trng bng chlore. nhit thp 0oC th tc phn ng rt chm. Khi nhit tng th tc dit khun tng rt nhanh. C mi ln tng 100C th tc dit khun tng ln 2 ln. Tuy nhin nu nhit tng ln th lng chlore d cng nhanh chng b mt i. - nh hng ca amoniac: Khi cho amoniac vo nc th s gim c lng chlore tiu th trong qu trnh kh trng. V khi cho amoniac vo nc th hin tng phn hy chlore do quang ha s chm dt ngay. Tuy nhin mt s nh nghin cu cho rng khi s to thnh chlore-amin. Cht ny c th nng oxy ha rt thp v lm hot tnh ca chlore b gim. Mt s kin khc li cho rng amoniac s tc dng vi cc cht hu c, v c trong nc v nhng cht ny s khng b oxy ha bi chlore na. c. Tc dng ca vic kh trng bng chlore: - Kh trng bng chlore khng c: Chlore l mt cht c. Sau khi kh trng, trong nc vn cn mt lng chlore nht nh. Nhng Trerkinski v nhiu ngi khc cho thy: nng chlore t do trong nc l 0.3-0.5mg/l th hon ton khng c vi c th ngi. Vi nng , ngi ta li thy ngon v thm mt hn. - Dng chlore kh mi v ca nc: Chlore l cht oxy ha mnh, do i khi ngi ta dng n kh mi (nht l mi H2S) v v ca nc. Trong nhng trng hp ny, trong nc thng cn li mt lng chlore kh ln v ngi ta li phi kh lng chlore ny. Mun vy ngi ta phi cho mt lng cht no vo nc lin kt vi chlore nhng khng to thnh cht c i vi c th. Nhng cht 242

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

thng dng kh chlore: hyposulfit, sulfat natri, kh sulfure, chlore st, than hot tnh. - Kh trng trn mng li cp nc: Trc khi s dng ng ng dn nc hoc khi ng dn nc b nhim trng gy bnh th ngi ta phi tin hnh kh trng i nc v ng dn vi liu lng chlore cao. Liu lng chlore cn thit l 30-50 mg/l theo chlore t do vi thi gian chlore ha l 24h hoc 80-100 mg/l chlore t do vi thi gian 8h. trnh c bi chlore cho ngi dng, trc khi kh trng phi bo trc h m kha x nc i, khng s dng na. 7.3.4.2. Kh trng bng cc phng php khc: a. Phng php vt l: C nhng u im l: khng cho thm ho cht no vo nc tc l khng lm nc c mi v g khc; khng cn duy tr mt lng d ca cht kh trng nn khng hi cho c th ngi; khng cn nhng thit b phc tp nh lng nn khng cn th nghim kim tra; khng cn b tip xc v cc tc nhn vt l c th dit trng ngay tc khc; khng phi chuyn ch ha cht, khng cn kho nn trm x l rt nh. Cc phng php vt l bao gm: - Sng siu m: Khi sng siu m tc nh vo cht lng th s din ra hin tng p mnh v ct nc. Lc tc ng ca cc sng rt mnh n ni to ra hin tng kh thc trong nc v to ra p sut rt ln ti hng ngn tmtphe, tc khc t bo vi khun b n tung. Vi khun cng gn cc bt kh thc, cng b va p mnh. Tc dng kh trng s b gim t l nghch vi bnh phng khong cch t vi khun ti bt kh. Khi cng siu m ca my pht sng l 0,3 0,5 w/cm2 th s to ra hin tng kh thc. Tt nhin trong nc cng to nhiu bt kh th hiu sut kh trng cng cao. Mt khc nht ca nc cng cao th cng kh to thnh kh thc v hiu sut kh trng cng thp. Hnh dng vi khun trong nc s nh hng ti hiu sut kh trng.Cu khun bn vng nht v trc khun chng b tiu dit nht. Nhng khi tng cng sng siu m th c cu khun ln trc khun u cht, c vi khun to v khng to nha bo cng cht. Sng siu m dit c trng c trong nc c, nc cha bn. - Tia t ngoi: Tia t ngoi nm trong khong sng t 136 4000 Ao. Khi chiu tia t ngoi qua nc s lm vi khun cht ngay v tia t ngoi c tc dng quang ha; thnh phn ca nc hon ton khng thay i. Nhng gi tr pH thay i rt nhiu v nhit nc cng tng, nh hng ti hiu sut kh trng. Tia t ngoi ch c th xuyn qua nc trong, khng mu. Khi c v mu tng ln th hiu sut dit trng ca tia t ngoi cng km i. Tia t ngoi c th tiu dit c c vi khun khng to nha bo v to nha bo. Ngy nay phng hng ny c s dng rng ri nhiu nc trn th gii. b. Phng php ho hc: - Kh trng bng ion bc: Nh ta bit, ion bc v nhiu kim loi khc c tc dng diit trng. Hiu sut kh trng tu thuc u tin vo nng ion bc trong nc. V vy, nhng ngi k thut thng hng ti vic tng nng in bc bng cch tng din tch b mt tip xc. Chng hn nh ngi ta dng than bc 243

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

xung m nc ly nc dng. Sau ny ngi ta thay than bc bng tm bc v ch to thnh thit b c dung tch 100 lt nc s dng. Nhc im ch yu ca phng php ny l phn ln ion bc tp trung gn tm kim loi v rt lu mi phn tn vo ton khi nc. tng cng qu trnh ngi ta cho dng in i qua tm bc th cc ion bc phn b rt nhanh vo nc, hiu qu dit trng tng ln. Tuy nhin phng php kh trng bng ion bc khng dng c vi nc cha mui chlorure (to AgCl kt ta) v nc c cha cc keo hu c. Ngoi ra ion bc khng dit c vi khun nha bo. - Phng php zn ha: Khi o dng in cao th phng qua khng kh s bin O2 ca khng kh thnh zn (O3). Sau cho khng kh cha zn vo nc v gi l zn ho. Thc cht tc dng dit trng ca zn l: zn khng bn v d tch ra xy nguyn t - mt cht xy ha mnh c kh nng xy ha tt c cc cht hu c trong c vi khun. u vit ca phng php ny l tiu dit c c to, ru; kh c mi, v ca nc; cho qu liu lng zn cng khng nguy him v zn nhanh chng tr thnh xy phn t (O2), nn trong nc khng tha zn. Do khng cn thn trng khi nh liu lng. Mt khc zn c th iu ch ti ch, khng phi mt cng vn chuyn, kho tng. Khc chlore, zn khng to mi v kh chu. Nhc im ca zn l khng tiu dit c vi khun to nha bo iu kin bnh thng. - Ngoi ra cn dng nhng phng php kh trng khc nh: idua ha, bixit clo, tia phng x . 7.4. CC HIN TNG BT LI DO S PHT TRIN VI SINH VT, SINH VT TRONG NG DN, CNG TRNH V THIT B CP NC, BIN PHP KHC PHC 7.4.1. Cc hin tng sinh vt, vi sinh vt: Cc qu trnh sinh ha din ra trong ngun nc v h thng cp nc u nh hng xu n cht lng nc cp. Cc sinh vt t ngoi lt vo ng dn nc mi trng khng thch nghi vi s sng - hot ng bnh thng ca chng, c gi l sinh vt ngoi lai. Nhng sinh vt nguyn a cng vi dng nc v lt vo h thng cp nc khc vi loi ngoi lai ch, chng chu ng c vi mi trng trong h thng cp nc, chng c th sinh sn pht trin c. Loi sinh vt ngoi lai ch yu to ra hin tng bt li i vi b lc. Cn sinh vt nguyn a th bt li i vi ton h thng cp nc. 7.4.1.1. Cc hin tng do sinh vt ngoi lai: Nhng sinh vt ngoi lai bao gm: vi khun dng ch, nm, to, cc ng vt ph du. Trong s vi khun dng ch, c bit ch l Sphaerotilus natans. Trong s cc loi nm nguy him nht l Leptomitus lacteus. - Leptomitus lacteus sng quanh nm sng h nhng pht trin mnh nht v ma ng. iu kin thng xuyn phi c Leptomitus lacteus pht trin l s c mt ca cc cht hu c. S pht trin ca Leptomitus lacteus pht trin thnh tng khi nhy cng vi Sph. Natans trong 1,5 2 gi c th hon ton vt li, lm li 244

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

chn ca cng trnh thu b hng. cc b lc chng cng vi cc si nm nhy to mt mng chc ngn nc khng cho nc i qua b lc. - To cng gy nhiu hin tng bt li trong cc cng trnh cp nc gm khu to, lc to, to xanh lam. Khu to c khung silic cng. Chng to nn cc mng chc trn mt vt liu lc, khng cho nc qua b lc, lm gim nng sut b. Khu to Melosira islandica thng pht trin v hai ma xun v thu, c khi ti 600 700 v thm ch ti 1000 2000 t bo/ml nc. Ma h: Khng ng k ch khng qu 20. Ngoi ra cn c cc loi khu to khc nh Melisira italicxa, Atcrionella formosa, synedra v.v S pht trin mnh m ca khu to cn do c nhiu st trong nc. Kh nng xy ha ca st s cao khi pH v nhit nc thp. 7.4.1.2. Cc hin tng do sinh vt nguyn a: Sinh vt nguyn a lt vo h thng cp nc ngay t cc ngun nc, qua cc cng trnh thu nc. Chng c th tn ti, sinh sn bnh thng trong ng dn. Nhiu loi pht trin mnh trong ng knh dn nc, thm ch pht trin mnh hn so vi trong ngun nc v khng c i th t nhin. Nhng sinh vt nguyn a bao gm: vi khun, nm, nhuyn th, i tiu ng vt, cc ng vt h ng v ng vt bc thp. To khng thuc sinh vt nguyn a v khng c nh sng nn chng khng sng - hot ng c. Nhiu loi sinh vt nguyn a c th bm chc vo thnh tng, thnh ng v khng b dng chy li i. S pht trin sinh vt trong ng thng bn chc v nhng ch kh nhn thy. V vy vic chng cc hin tng ny thng kh hn so vi cc hin tng do sinh vt ngoi lai. Cng v vy, nhng tn ti do chng gy ra cng rt ln. Mm mng ca nhng hin tng bt li l vi khun. Trong c loi to gip mc dy cng lin kt vi nhau. Trong nc bn cha cc cht hu c, pht trin cc loi zoogloea ramigera v Sphacrotilus natans. Trong nc sch v trong cc ng dn nc cp pht trin rt nhiu vi khun st, vi khun kh sulfat nm... S pht trin sinh vt cn do loi xiclop, b v cn trng. Nhuyn th cng thng gp trong cc ng dn nc. c bit nguy him l loi Dreissena polymorpha. Nhiu khi chng lm tc ng, li chn rc, phai chn hoc bm ph trn b mt cc cng trnh thu. Nu chng cht nhiu s lm gim mi v, cht lng ca nc. Cc loi sinh vt nguyn a thng pht trin cc cng trnh nh my nc. cc lp vt liu trn cng ca cc b lc thng c cc qun th vi khun, tho trng, trch trng, nhuyn th. cc b cha c giun, tm, nhuyn th. Khi thc hin chlore ha th cc loi ng vt khng th xut hin c. Thnh phn ca cc lp sinh vt pht trin, ty thuc cht lng nc, vt liu ng, cng trnh, tc , nhit nc Chng cng thay i theo ma, theo ch vn hnh qun l. S hnh thnh cc qun th sinh vt bt u t khi din ra hin tng lng bn trn mt thnh ng nhn, ri t vi khun pht trin. y cc qu trnh hp ph, din tch ca cc t bo v ht cn ng vai tr rt quan trng. 245

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Chng hn khi dng nc th t ngun nc sch, tc pht sinh pht trin sinh vt trong ng ca h ngng ca tuc bin hi l 0.03-0.6g cht kh/m2.100h. Nu dng cht bn th tc pht trin vi khun dng ch l 47-48g cht kh/m2.100h. 7.4.2. nh hng ca hin tng pht sinh pht trin sinh vt i vi cht lng nc v vt liu ng: Cc loi sinh vt pht trin mng li cp nc ch yu l loi hiu kh. Chng tiu th oxy v thi ra Co2. Khi tng nng CO2 trong nc s lm nc b acid ha v tng kh nng n mn ng btng v kim loi. S pht trin sinh vt trn thnh ng, knh mng nhiu khi to thnh lp bn chc, cha cc sn phm hot ng ca vi sinh vt, tng nng CO2 trong nc. V vy ngi ta cho rng, nu thc vt pht trin th btng c bo v, cn ng vt pht trin th btng b ph hy. Khi cc loi sinh vt cht hng lot (do cc iu kin sng thay i hoc i ma) th xy ra hin tng phn hy v to ra H2S. Do nc c mi thi H2S, mu nu en, nht l do sulfure st. Vic to H2S cn do trong iu kin ym kh v c cc vi khun sulfat. Chng oxy ha cc hp cht hu c bng oxy ca sulfat. Sulfure (S) b kh thnh H2S. V vy rt c c s cho rng, do nh hng ca H2S, s to iu kin cho n mn in ha cc loi thit b bng st, gang, thp. Vi khun st pht trin trong cc ng dn nc s hp th oxyt st tan v oxy ha thnh dioxit st t tan. Vi khun st pht trin mnh lm nc c mu hng nu, mi v tanh ca kim loi. Dng vi khun st pht trin trong ng cn ph thuc hm lng cht hu c trong nc. Khi trong ng pht trin cc loi nhuyn th: s hn co v vi th c khi cng thy cn cacbonat trn thnh ng. Trong tinh th canxi cng nhiu vi sinh vt. Nh vy do sinh vt pht trin lm cht lng nc km i, li chn rc, cc cng trnh thu nc, ng dn nc b tt. ng knh, tit din ng b gim, nhm ng tng ln v gim kh nng vn chuyn ca ng.Trong cc thit b my mc sn xut do pht trin sinh vt nn iu kin truyn trao i nhit s km i; vt liu ng b n mn sinh ha, cht lng nc xu i. Do phi c cc hin tng ngn nga hin tng pht trin sinh vt trong h thng cp nc. 7.4.3. Cc bin php chng hin tng pht sinh pht trin sinh vt: Bin php chng s pht sinh pht trin sinh vt ngoi lai l tin hnh chlore ha hoc keo t s b trc khi lng hoc lc nc. Chlore s lm to cht v lng xung y. Cht keo t thng dng l sulfat nhm. Liu lng chlore ty thuc s lng to trong nc. Theo E.S.Velmina, khi s lng t bo trong 1ml l 1000-2000 th chn liu lng cht keo t l 40-60 mg/l. 2000-4000 th chn 50-70 mg/l 4000-6000 th chn 80 mg/l Vi liu lng nh vy, sau lng lng t bo ch cn 100-400/ml. Chng sinh vt nguyn a kh hn. Ty thuc tng loi sinh vt v iu kin sng ca chng. iu kin mi trng i vi chng rt khc nhau. Do khng th c bin php 246

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

chun c. Nu l ngun nc ngm, cha st hoc H2S vi hm lng cao, chng vi khun st hoc vi khun lu hunh, c th x l s b hm lng st cn li khng qu 0.1 mg/l v khng cn H2S. chng hin tng pht trin sinh vt cc tu bin hoc cng trnh thy, ngi ta thng dng sn, trong cha cc hp cht ng, thy ngn, asen v cc cht c khc. Vi nc bin, sn c tc dng 1 nm, vi nc ngt c th ti 3 nm, hoc hn na. Vi ng dn, ngi ta t dng mt ph bng sn v kh lm hn. tiu dit s pht sinh pht tri sinh vt, ngi ta phi dng cc bin php ha l, nh chlore ha. Liu lng v thi gian chlore ha ty tng trng hp v phi m bo lng chlore d cc im phn phi nc l 0.1-1 mg/l. i vi cc loi ng vt, i tiu ng vt, giun, tm, nhuyn th th ch chlore ha v liu lng chlore phi cao hn. Phng php in (lc in v cathod) cng l bin php tt chng pht sinh pht trin sinh vt. Dng phng php lc in khi lu lng nc t. B Dreissera b tiu dit khi dng dng in xoay chiu tn s cng nghip vi mt 25mA/cm2. Phng php cathod bao gm: cc m ca ngun in mt chiu ni vi cng trnh, in cc dng t trong cng trnh. Phng php ny cho hiu sut cao hn v kinh t hn 2 phng php trn. Ngy nay ngi ta nghin cu dng siu m bo v cng trnh. Cng siu m: 1-2W/cm2, trong vi pht s dit c cc loi nhuyn th. Ngoi ra ngi ta cn dng cc phng php ty ra - c ra c hc nh no vt y, knh, nht c 7.5. VI SINH VT VI QU TRNH X L NHIM MI TRNG NC Cng vi s pht trin mnh m ca khoa hc k thut, s pht trin ca sn xut v tiu dng ca khong 6 t ngi dn trn hnh tinh hng nm to ra mt lng cht thi khng l, t gy ra nhim trm trng mi trng sng : nhim ngun nc, mt t v khng kh. Trc thc trng ny con ngi v ang tch cc khc phc tnh trng nhim, c gng tr li cho hnh tinh s trong sch ban u ca n. Hin nay, vic x l nhim mi trng c t ra mt cch khn cp v c rt ln. N va lin quan n vic bo v mi trng, to cn bng sinh thi, ng thi li gip tit kim lng thc, nguyn liu v to ra ngun nng lng mi. Trong phn ny, cp ch yu n vn x l nhim ngun nc thi m c th l quan tm n vi sinh vt v qu trnh x l nc thi. 7.5.1. Cc loi nc thi: C rt nhiu loi nc thi khc nhau, thng thng ngi ta phn lm 2 loi chnh: a. Nc thi sinh hot: L nc thi t cc khu tp trung dn c. Nc thi ny c sinh ra t sinh hot nh n ung, tm git cng nh phn, nc tiu con ngi hng ngy thi ra c x vo h thng cng rnh ca thnh ph. Trong nc thi loi ny c cha nhiu phn, rc, cc hp cht hu c v mui ho tan, c bit l cha nhiu loi vi sinh vt gy bnh , cc loi trng giun, sn ... y l loi nc thi ph bin v c s lng nhiu 247

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nht. Mc nhim ca loi nc thi ny ph thuc vo np sng vn minh, trnh dn tr ca tng th, ca tng quc gia. b. Nc thi cng nghip: L loi nc thi ca mt nh my hay khu cng nghip tp trung vi cc loi hnh sn xut khc nhau : - Cc nh my ch bin thc phm nh ng, ru bia, hp, sa, git m gia sc... - Cc nh my sn xut nguyn vt liu nh giy, x phng, cng nghip dt, cng nghip ho du, sn xut cc loi ho cht ... nc thi cng nghip, ngoi vic cha hm lng cao cc hp cht hu c nh protein, cc dng carbohydrate, du m (t cng ngh ch bin thc phm), hemicellulose, liginin (cng nghip sn xut giy), cn c cc hp cht ho hc kh phn hu nh cc hp cht vng thm c N, cc alkyl benzensufonate (cng nghip sn xut bt git), cc loi dung mi, cc kim loi nng nh ch, thu ngn ... Ni chung, so vi nc thi sinh hot, nc thi cng nghip c cc ch s BOD (nhu cu oxygen sinh ho) v COD (nhu cu oxygen ho hc) cao hn nhiu. Nc thi cng nghip c nhim cao hn so vi nc thi sinh hot. Theo cc quy phm, lut v bo v mi trng, mi nh my phi c cng trnh x l nc thi ca mnh trc khi thi ra h thng thot nc ca thnh ph. Nhng thc t cho thy hin nay quy nh ni trn t c quan tm thc hin nghim tc. Nhiu nh my cn tu tin x trc tip nc thi qua x l ra h thng cng thot nc ca thnh ph. Thm ch c ni, c lc cn x trc tip ra ng rung hay khu vc dn c, sng, rch gn . Kt qu l hin nay cc th, tnh trng nhim sng, rch, knh, h tr nn ph bin v nhiu ni ang mc bo ng. 7.5.2. Khu h vi sinh vt v cc tc nhn gy bnh trong nc thi: 7.5.2.1. Khu h vi sinh vt trong nc thi: Trong nhiu trng hp, mi loi nc thi c mt khu h vi sinh vt c trng. Nc thi sinh hot cha phn, nc ra, tm git, thc n tha ... cha rt nhiu vi khun , trung bnh t vi triu n vi chc triu c th trong 1ml. Trong ch yu l: - Vi khun gy thi nh Pseudomonas fluorescens, P. aeruginosa, Proteur vulgaris, Bac.cereur, Bac.subtilis, Enterobacter cloacae ... - i din ca cc nhm khc nh vi khun phn gii ng, tinh bt, cellulose, urea... Cc vi khun thuc nhm Corliform, l vi sinh vt ch th cho mc nhim phn trong nc mc cao, c th dao ng t vi nghn n vi trm nghn c th trong 1ml nc thi. Trong nc thi giu cht hu c, cc vi khun c dng hnh ng gi vai tr rt quan trng, trc ht phi k n mt i din l vi khun Sphaerotilus natans, thng hay b nhm l "nm nc thi". N ph ln mt y ca vng nc cc bn mt lp 248

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khi t bo dy c, bng mt thng cng c th quan st c. Trn sng n to thnh cc si v cc bi. Khi b t ra s tri ni y trn mt nc. Bn ny thng pht trin mnh vng nc c oxygen. Ngoi vic xut hin nc thi sinh hot, Sphaerotilus natans thng c thy c trong nc thi ca cc nh my cellulose v thc phm. Do s pht trin mnh ca Sphaerotilus, oxygen b tiu th nhiu. Khi mt lng ln Sphaerotilus natans tch t nhng vng nc ln s xut hin tnh trng bo ng v oxygen. N s nhanh chnh lm cho oxygen trong nc bin mt hon ton. Cui cng ri c khi Sphaerotilus natans cng cht v b thi ra, H2S s xut hin cng mt lc vi mt s cht khc.Trong mi trng lc ny kh H2S c to thnh cn do qu trnh phn ng sulfate ho ca vi khun phn sulfate nh Desufovibri desufuricans. Bn cnh vi khun, trong nc thi giu cht hu c cng c cha nhiu loi nm men. C th dao ng t vi ngn n vi chc ngn t bo nm men trong 1ml. Ph bin nht l i din ca Saccharomyces, k l Candida, Cryptococcus, Rhodotorula. Trong nc thi sinh hot cng cha nhiu bo t c si nm mc. Nm mc tiu biu l Leptomitus lacteus, Fusarium aquaeducteum. Ging nh Sphaerotilus natans, nhng ni nhim mnh (nh nhim dch kim fulite ca cng nghip ch bin g), ccc ging nm ny pht trin r ln v to thnh nhng m nm ng s. Mt s nc thi cng pht hin nhiu vi khun phn nitrat ho nh Thiobacillus denitrificans, Micrococcus denitrificans; vi khun sinh methane (CH4) ... Trong nc thi cha du, ngi ta cng tm thy cc vi khun phn gii hydrocarbon nh Pseudomonas, Nocardia ... Trong nc thi c th cn c mt tp hp kh ng c cc loi to (Alage), gm khong 15.000 loi. Chng thuc To silic (Bacillariophyta), To lc (Chlorophyta), To gip (Pyrrophyta)... 7.5.2.2. Cc tc nhn gy bnh trong nc thi: Ngoi nhng nhm sinh l khc nhau ca vi sinh vt c trong nc thi ni trn, ngi ta cn c bit quan tm n s c mt ca cc vi sinh vt gy bnh , c bit l nhng a phng cn t nn phng u ba bi trn sng rch hoc h thng nh v sinh cha hp l. Cc vi sinh vt gy bnh thng khng sng lu trong nc thi v y khng phi l mi trng thch hp, nhng chng cng c th tn ti trong mt thi gian no tu tng loi vi khun. Trong thi gian ny nu gp iu kin thun li, tip xc vi ngi, gia sc, chng s gy cc bnh truyn nhim. Trong s cc i tng gy bnh sng trong nc, phi k n mt s i din gy cc bnh rt nguy him v rt ph bin l: - Vi khun gy bnh thng hn (Salmonella dysenteria) : Vi khun ny sng c trong nc tu thuc vo cht dinh dng v nhit ca ngun nc. Thng thng sng c trong vng 20 ngy vo ma h v 60 ngy vo ma ng. - Vi khun gy bnh kit l (Shigella) : Sng ti a 12 ngy 200C trong nc cng, v nhit cng thp chng cng sng lu hn. 249

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Xon khun (Leptospira) : Gy nn cc chng sng gan, sng thn v t lit h thn kinh trung ng. Chng c th sng ti a 33 ngy 250C. - Trc trng ng rut (E. Coli): C th sng ti a trong nc thi t 9 n 14 ngy 200C. - Vi khun lao (Mycobacterium tuberculosis) : Cng sng ti a c 3 tun trong nc thi. - Phy khun t (Vibrio cholcra) : Sng ti a 13 ngy trong nc thi. - Cc virus (Adenovirus, Echo, Coxsackie ...) cng c chu k sng ngn nh cc vi khun. Cc vi khun gy bnh ni trn phn tn tng i chm trong t kh, trong nc phn tn theo chiu ngang cng t (khong 1m), trong khi nh hng theo chiu su kh nhiu (khong 3m). 7.5.2.3. Vai tr ca vi sinh vt trong s t lm sch ca cc ngun nc Trc khi cp n cc bin php tch cc ca con ngi nhm x l nhim mi trng nc, chng ta cn xem xt mt hin tng rt ng c quan tm trong t nhin. l qu trnh t lm sch cc ngun nc do cc yu t sinh hc m trong vi sinh vt ng mt vai tr rt quan trng. Cc ao h, dng sng cng nh mt s vng b bin lun b lm bn vi cc mc khc nhau do rc v nc thi ca con ngi. Vic lm sch cc ngun nc ny c mt ngha rt to ln. Nh cc qu trnh ny, cc cht bn thng xuyn loi khi mi trng nc. Ta s xem xt qu trnh t lm sch cc ngun nc xy ra nh th no. y cc qu trnh vt l, ho hc nh cc hin tng sa lng v oxy ho gi mt vai tr quan trng, song ng vai tr quyt nh vn l cc qu trnh sinh hc. Tham gia vo cc qu trnh t lm sch ny c rt nhiu loi sinh vt, t cc loi c, chim n nguyn sinh ng vt v vi sinh vt. ch nc thi ra, nc cn c, c rt nhiu rc cn bn ca thc n, thng t tp nhiu loi chim khc nhau v c c na. Chng s nht nhn cc mu thc n ln v rc thi. Tuy vy, chng ch c th s dng mt phn rt nh ca cc cht bn lm thc n. Cc ng vt bc thp m trc ht l cc u trng cau cn trng, giun v nguyn sinh ng vt c vai tr ln hn mt cht, chng c th s dng cc ht nh av cc nh ca thc n. Song vi khun v nm gi vai tr quyt nh hn c. Chng c th s dng cc hp cht hu c tn ti th rn cng nh ho tan trong dung dch nc, v phn gii chng n mui v c, CO2 v H2O trong nhng trng hp thun li nht ca mi trng. Ni cch khc, trong nhng iu kin thun li ca mi trng vi sinh vt c kh nng khong ho mt cch hon ton nhiu cht bn hu c. Bn cnh vai tr tch cc ca cc nhm vi khun, nm mc, trong nc thi cn c cc loi to cng ng gp mt phn quan trng trong qu trnh chuyn ho cc cht gy nhim mi trng khc. Trong nc thi, thng qua hot ng sng ca mnh to cung cp oxygen cho mi trng. Chng cn tit vo mi trng cc cht 250

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

khng sinh, nhng cht ny l v kh li hi dit cc mm bnh trong nc thi (c bit l khu h vi sinh vt gy bnh ng rut). i vi cc vi sinh vt gy bnh, to cn gy cn tr s pht trin ca chng bng cch gy kim ho mi trng sng ca mt s vi khun, cnh tranh ngun thc n i vi cc nhm vi khun ny. Ngoi ra to cn tit mt s cht c hot tnh sinh hc, gip kch thch s pht trin ca mt s vi sinh vt c li trong mi trng nc thi. Mt ng gp khng th khng nhc ti ca to l mt s trong chng c kh nng hp th mnh cc kim loi nng (ch, cadimi ...) v cc tia phng x. Thng thng, protein, ng v tinh bt c phn gii nhanh nht. Cellulose, lignin, m, sp b phn gii chm hn nhiu, v s phn gii xy ra khng hon ton. Do vy qun th vi sinh vt cng thay i tu theo tin ca s t lm sch v thnh phn ca cht thi c trong nc thi. Trong thc t cho thy lc t lm sch cc ngun nc lun thay i v ph thuc vo rt nhiu yu t sau lm v d : - Lc t lm sch t tr s cc i nhng vng nc c s chuyn ng mnh, to dng chy, lm chia u nc thi v gip trao i kh gia nc v khng kh xy ra mnh. Ngi ta nhn thy s phn gii mnh cc cht bn ch xy ra khi c mt ca oxygen. Khi c dng chy ca nc, oxygen ho tan c cung cp nhiu hn. Ngc li nhng thu vc thiu s chuyn ng ca nc nh ao t, ni nc ng, nc thi vo s b ng, thiu oxygen, s phn gii cc cht bn km. Qu trnh t lm sch b cn tr. - Lc t lm sch cng thay i theo ma. nhng nc c ma h, ng cch bit v nhit r rt th lc t lm sch ma h ln hn ma ng. iu ny xy ra do hai nguyn nhn: vo ma h, nhit cao, c nh nng chiu nhiu s kch thch vi khun pht trin nhanh v cc thc vt ni s cung cp thm nhiu oxygen cho nc. Khi ni n nh hng ca yu t kh hu, ngi ta cng nhn thy vng nhit i qu trnh t lm sch xy ra nhanh hn nhiu so vi vng n i ... Qu trnh t lm sch ngun nc mt cch t nhin ni trn ch xy ra nhng a im m thnh phn v s lng cc cht bn ph hp vi lc t lm sch ca cc thu vc. Thc t hin nay, cc thu vc b cha qu nhiu nc thi v rc so vi kh nng t lm sch ca n, ngay c nhng iu kin mi trng thun li nht. Tm li, qu trnh t lm sch cc ngun nc gy ra do cc tc nhn sinh hc l mt hin tng rt qu trong t nhin. Hiu v nm c quy lut hot ng ca n, con ngi li dng n lm sch cc ngun nc thi c nhim va phi hoc nc thi qua x l sinh hc trong iu kin nhn to. 7.5.3. X l nc thi bng bin php sinh hc: Trong nhiu bin php x l nhim, bin php sinh hc c mi ngi c bit quan tm s dng. So vi cc bin php vt l, ho hc, bin php sinh hc chim vai tr quan trng v quy m cng nh gi thnh u t, do chi ph nng lng cho mt n v khi lng cht kh l t nht. c bit x l bng bin php sinh hc s khng gy ti nhim mi trng - mt nhc im m bin php ho hc hay mc 251

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

phi. Bin php sinh hc s dng mt c im rt qu ca vi sinh vt , c im thu ht s ch ca cc nh nghin cu v cc nh sn xut l kh nng ng ho c rt nhiu ngun c cht khc nhau ca vi sinh vt, t tinh bt, cellulose, c ngun du m v dn xut ca n n cc hp cht cao phn t khc nh protein, lipid, cng cc kim loi nng nh ch, thu ngn ... Thc cht ca phng php ny l nh hot ng sng ca vi sinh vt (s dng cc hp cht hu c v mt s cht khong c trong nc thi lm ngun dinh dng v nng lng) bin i cc hp cht hu c cao phn t c trong nc thi thnh cc hp cht n gin hn. Trong qu trnh dinh dng ny vi sinh vt s nhn c cc cht lm vt liu xy dng t bo, sinh trng v sinh sn, nn sinh khi c tng ln. Bin php sinh hc x l nc thi c th lm sch hon ton cc loi nc thi cng nghip cha cc loi cht bn ho tan hoc phn tn nh. Do vy bin php ny thng dng sau khi loi b cc tp cht phn tn th ra khi cht thi. i vi nc thi cha cc tp cht v c th bin php ny dng kh cc mui sulfate, mui ammonium, mui nitrate, tc l nhng cht cha b oxy ho hon ton. X l sinh hc lm sch ngun nc cng l mt vn khng km phn quan trng so vi lm sch khng kh, tuy nhin n c lch s lu i hn nhiu trong vic p dng vo thc tin. Theo quan im ca gii php k thut, n cn vn u t t hn so vi lm sch khng kh. Thit b lm sch ch l cc b nc chy, trong c s tham gia ca nm v vi khun (c hiu kh v k kh) phn r cc cht hu c. Trong rt nhiu trng hp dng nc thi c cha cc kim loi nng hoc cc cht hu c kh phn hy. Mc ch lm sch nc thi l gii phng cc cht khong th rn hoc lng v cht hu c khi nc, trc khi n chy vo sng hoc sui v to iu kin phn hu cc cht hu c bng cch bin i chng bng enzyme thnh cc cht tan khng c vi mi trng xung quanh. Hm lng cc cht hu c c phn r bi vi sinh vt c nh gi theo ch s "tiu th sinh hc oxy" BOD. y l s lng oxy cn cho vi sinh vt oxy-ho vt liu hu c trong qu trnh h hp. Th d BOD5 c ngha l s lng oxy (mg) cn cho vi sinh vt trong qu trnh phn r cc cht hu c thi gian 5 ngy. Ch s "tiu th ha hc oxy" (COD) biu th s lng oxy cn trong qu trnh oxy ha ha hc hon ton cc cht ni trn n CO2 v H2O. lm sch nc thi trong cc h thng lm sch ngi ta s dng cc k thut x l khc nhau, tuy nhin chng u hot ng theo cc giai on sau: 1) Loi b cc ht d lng trong b lng ct h nc th nht. 2) Oxy ha bng vi sinh vt cc cht hu c ha tan vi vic s dng bn hot tnh v biofilter. 3) phn cn c loi b t h nc th nht v th hai iu kin ym kh trong phn hm biogas, kt qu nhn c kh methane v cn. T cn ny sau khi loi nc ta s nhn c compost v s dng n t hoc lm phn. 252

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Sau nc trong c lm sch s c trc tip vo sng hoc thng qua h cha nc. Nc c s l cha cc sn phm ca cc qu trnh khong ha nh cc ion phosphate, nitrate v ammonia v.v... Kh nng gy nhim bn cc h cha nc c th loi b c, nu nc thi c s dng ti rung hoc lm phn bn cho t trng rng. Ni chung cc gii php k thut ca vn lm sch nc thi c rt nhiu phng n. BNG 7.4 : Nng gii hn cho php ca cc cht trong nc thi (CCP) a vo cc cng trnh lm sch bng bin php sinh hc. TN CHT Acid acrylic R amylic Aniline Acetalehye Acid benzoic Benzene Vanadium (ion) Vinyl acetate Vinilinden chlorua Hydroquinol Acid dichloacetic Dichlocyclohexane Diethylamine Diethyleneglycol Caprolactan Rezorcin Amon rodanua Ch (ion) Acid stearic Sulfur (theo H2S) Kerosene (du la) Lactonitryl CCP (g/m3 nc thi) 100 3 100 750 150 100 5 250 1000 15 100 12 100 300 100 100 500 1 300 20 500 160 TN CHT M bi trn Acid butyric ng (ion) Metacrylamide Ru metylic Acid monochloacetic Arsen (ion) Nickel (ion) Sn phm ca du Pyridine Tributylphosphate Triethylamine Trinitrotoluene Triphenylphosphate Phenol Formaldehyde Chlobenzene Toluen Sulphanole Antimon (ion) Crezol CCP* (g/m3 nc thi) 100 500 0,4 300 200 100 0,2 1 100 400 100 85 12 10 1000 160 10 200 10 0,2 100

(*) : Ghi ch: CCP l nng gii hn cho php ca cc cht (g/m3 nc thi) Ngoi ra, cc iu kin ca mi trng nh hm lng O2, pH, nhit ca nc thi ... cng phi nm trong mt gii hn nht nh bo m s sinh trng, pht trin bnh thng ca cc vi sinh vt tham gia vo qu trnh x l. 7.5.3.1. Thnh phn v cu trc cc tc nhn sinh hc tham gia x l nc thi Yu t quan trng nht ca bin php sinh hc x l nc thi l s dng bn hot tnh (activated sludge) hoc mng sinh vt. - Bn hot tnh cng nh mng sinh vt l tp hp tt c cc loi vi sinh vt khc nhu. 253

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Bn hot tnh l bng mu vng nu d lng, c kch thc 3 -150 m. bao gm cc vi sinh vt sng v c cht rn (40%). Nhng vi sinh vt sng bao gm vi khun, nm men, nm mc, mt s nguyn sinh ng vt, di, giun. Mng sinh vt pht trin b mt cc vt liu lc c dng nhy, dy t 1-3mm hoc hn. Mu ca n thay i theo thnh phn ca nc thi, t vng xm n nu ti. Mng sinh vt cng bao gm vi khun , nm men, nm mc v mt s ng vt nguyn sinh khc. Trong qu trnh x l, nc thi sau khi qua b lc sinh vt c mang theo cc ht ca mng sinh vt vi cc hnh dng khc nhau, kch thc t 15 30m, c mu vng xm v nu. Mun a bn hot tnh vo cc thit b x l, cn thc hin mt qu trnh gi l "khi ng" tc l qu trnh cho cc loi bn gc ban u (thng km v kh nng lng v hot tnh) c nui dng tr thnh loi bn c hot tnh cao v tnh kt lng tt. C th gi l qu trnh "hot ho" bn hot tnh. Cui thi k "khi ng" bn s c dng ht. Cc ht ny c bn c hc khc nhau, c mc v ra khc nhau khi chu tc ng khuy trn. S to ht ca bn dng ny hay dng khc ph thuc vo tnh cht v nng ca bn gc, cht lng mi trng cho thm vo hot ho bn, phng thc hot ho v cui cng l thnh phn cc cht c trong nc thi. Loi bn gc tt nht ly t bn cc thit b x l nc thi ang hot ng. Nu khng c loi ny th c th ly loi bn cha thch nghi nh bn ly t cc b x l theo kiu t hoi, bn cng rnh, knh vch nhim nhiu, bn phn heo, phn b phn hu ... Cc vi sinh vt cha trong bn ny ngho v s lng nhng a dng v chng loi. 7.5.3.2. X l nc thi bng bin php sinh hc trong iu kin t nhin C s khoa hc ca phng php ny l da vo kh nng t lm sch ca t v nc di tc ng ca cc tc nhn sinh hc c trong t nhin, ngha l thng qua hot ng tng hp ca cc tc nhn t ng vt, thc vt n vi sinh vt lm bin i ngun nc thi b nhim bn bi cc hp cht hu c v v c, v t tin ti gim c cc ch s COD v BOD ca nc thi xung ti mc cho php khin cc ngun nc ny c th s dungh ti cho cy trng hay dng nui cc loi thu sn. Bin php x l ny thng p dng i vi cc loi nc thi cng nghip c nhim bn khng cao hoc nc thi sinh hot Vic x l nc thi ny c thc hin bng cc cnh ng ti, bi lc hoc h sinh hc. Din bin ca qu trnh x l nh sau: Ngi ta cho nc thi chy qua cc khu rung ang canh tc hoc nhng cnh ng trng khng canh tc c ngn b to thnh nhng tha, hoc cho nc thi chy vo cc ao, h c sn. Nc thi trong cc thu vc ny s thm qua cc lp t b mt, cn s c gi li y. Trong qu trnh tn lu nc y, di tc ng ca vi sinh vt cng cac loi to, thc vt s xy ra qu trnh oxy ho sinhh hc, chuyn ho cc hp cht hu c phc tp thnh cc cht n gin hn, thm ch c th b khong ho hon ton. Nh vy, s c mt 254

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

ca oxygen khng kh trong cc mao qun ca t hoc oxygen c thi ra do hot ng quang hp ca to v thc vt s l yu t quan trng, cn cho qu trnh oxy ho ngun nc thi. Cng xung lp t di su lng oxygen cng t i, v vy s nh hng n qu trnh oxy ho, lm qu trnh ny gim dn. Cui cng n mt su nht nh ch cn li hot ng ca vi khun gy qu trnh kh nitrat. Qu trnh x l ny cho thy ngoi vic lm sch ngun nc thi, con ngi cn s dng chnh ngun nc c x l ny phc v ti cho cy trng trn ng rung hay nui cc loi thu sn. Ty theo phng php x l m ngun nc sau x l s c ng dng khc nhau: - phng php x l bng cnh ng ti v bi lc chc nng x l nc thi l ch yu, cn tc dng phc v nng nghip (nc ti cho cy trng) l th yu. - bin php h sinh hc th ngoi nhim v x l bng nc thi, bin php ny cn phc v cho vic nui trng thu sn, cung cp ngun nc ti cho cy trng v gip iu ho dng chy ca nc ma trong h thng nc thi ca cc th. cc th ca Vit Nam c rt nhiu ao h, sng rch, do vy vic x l nc thi sinh hot thnh ph bng bin php sinh hc trong iu kin t nhin l kh thch hp. Bin php ny t tn km vn u t, vic bo tr, vn hnh khn i hi c ngi qun l thng xuyn. Ngoi ra, cc hnh thc x l ny t nhiu cng quen thuc vi ngi dn Vit Nam qua vic trc nay thng s dng ao h th bo, nui tm c. 7.5.3.3. X l nc thi bng bin php sinh hc trong iu kin nhn to: 1 X l hiu kh nc thi : a. Nguyn l chung ca qu trnh oxy ho sinh hc trong iu kin hiu kh : Khi nc thi tip xc vi bn hot tnh, cc cht thi c trong mi trng nh cc cht hu c ho tan, cc cht keov phn tn nh s c chuyn ho bng cch hp ph v keo t sinh hc trn b mt cc t bo vi sinh vt. Tip sau l giai on khuch tn v hp th cc cht bn t mt ngoi ca t bo vo trong t bo quan mng bn thm (tc mng nguyn sinh). Cc cht vo trong t bo di tc ng ca h enzym ni bo s c phn hu. Qu trnh phn gii cc cht bn hu c xy ra trong t bo cht ca t bo sng l cc phn ng oxy ho kh, c th bin din dng tng qut nh sau : Vi sinh vt Cc cht bn hu c + O2 Cc cht dinh dng Sn phm qu trinh oxy ho (ng, ru ... CO2 + H2O) Sn phm c tng hp (t + bo vi sinh vt + sn phm khc)

S oxy ha cc cht hu c v mt s cht khong trong t bo vi sinh vt nh vo qu trnh h hp. Nh nng lng do vi sinh vt khai thc c trong qu trnh h hp m chng c th tng hp cc cht phc v cho qu trnh sinh trng, sinh sn... Kt qu l s lng t bo vi sinh vt khng ngng c tng ln. Cc qu trnh trn lin tc xy ra, nng cc cht xung quanh t bo s gim dn. Cc thnh phn thc n mi t mi trng bn ngoi (nc thi) li khuch tn v b sung thay th vo. Thng thng qu trnh khuch tn cc cht trong mi trng 255

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

xy ra chm hn qu trnh hp th qua mng t bo, do vy nng cc cht dinh dng xung quanh t bo bao gi cng thp hn ni xa t bo. i vi sn phm ca t bo tit ra th ngc li, nhiu hn so vi ni xa t bo. b. Cc yu t mi trng nh hng n mi trng x l bo m qu trnh x l bng bin php sinh hc trong iu kin hiu kh c tin hnh tt, ngi ta theo di v iu chnh cc yu t mi trng sau y: - Oxygen (O2) : Trong cc cng trnh x l hiu kh, O2 l mt thnh phn cc k quan trng ca mi trng. Cng trnh phi bo m cung cp y lng O2 mt cch lin tc v hm lng O2 ho tan trong nc ra khi b lng t hai khng nh hn 2mg/l. - Nng cc cht bn hu c phi thp hn ngng cho php. C nhiu cht bn hu c nu nng qu cao, vt qu mc cho php s nh hng xu n hot ng sng ca vi sinh vt tham gia x l, cn kim tra cc ch s BOD v COD ca nc thi. C th: hn hp nc thi cng nghip v nc thi sinh hot chy vo cng trnh x l l b lc sinh hc phi c BOD ton phn (BODtp) 500mg/l, nu dng b aeroten, th BODtp khng c qu 1000mg/l. Nu nc thi c ch s BODtp vt qu gii hn ni trn, cn thit phi dng nc thi qua x l hay nc sng pha long. - Nng cc cht dinh dng cho vi sinh vt : vi sinh vt tham gia thc hin cc qu trnh oxy ho nc thi mt cch c hiu qu, cn thit phi cung cp cho chng y cc cht dinh dng trong mi trng sng. Lng cc cht dinh dng cn thit cc qu trnh sinh sn xy ra bnh thng khng c thp hn gi tr nu bng 7.5. BNG 7.5 : Nng cc cht dinh dng cn thit (Theo M.X. Moxitrep, 1982) BODtp ca nc thi (mg/l) < 500 500 - 1000 Nng nitrogen trong mui ammonium (mg/l) 15 25 Nng phosphor trong P2O5 (mg/l) 36 8

Ngoi ngun nitrogen, phosphor c nhu cu nh nu bng 7.5, cc yu t dinh dng khong khc nh K, Ca, S ... trong nc thi thng cng cung cp cho nhu cu ca vi sinh vt, ta khng cn phi cho thm vo na. Cc cht dinh dng ni trn rt cn cho hot ng sng ca vi sinh vt tham gia s l nc thi, nu thiu s km hm v ngn cn cc qu trnh oxy ho sinh hc. Nu thiu nitrogen mt cch lu di, ngoi vic cn tr cc qu trnh sinh ho, cn lm cho bn hot tnh kh lng v d tri theo nc ra khi b lng. xc nh s b lng cc nguyn t dinh dng cn thit i vi nhiu loi nc thi cng nghip, c th chn t l sau : BODtp : N : P = 100 : 5 : 1 256

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ngoi ra cc yu t khc ca mi trng nh pH, t0 cng c nh hng ng k n qu trnh hot ng ca vi sinh vt trong cc thit b x l. Qua thc nghim cho thy, thng gi tr pH ti u cho hot ng phn gii ca cc vi sinh vt trong b x l hiu kh l 6,5 - 8,5 v nhit ca nc thi trong cc cng trnh nm trong khong 60C - 370C. c. Cc dng cng trnh x l hiu kh nc thi: * x l nc thi bng phng php sinh hc trong iu kin hiu kh, thng s dng hai loi cng trnh l b lc sinh hc (biofilter) v b sc kh (aeroten). - B lc sinh hc (biofilter) : L thit b x l nc thi da theo nguyn tc lc vi s tham gia ca vi sinh vt. Thit b ny lm bng btng c dng hnh trn hay hnh ch nht c hai y (hnh 7.8). y trn gi l y dn lu, c cu to bng btng ct thp c thng l vi tng din tch cc l thng khng nh hn 5 - 8% din tch ca y. y di c xy kn, c dc nht nh ( nc d dng chy v mt pha) v thng vi b lng th cp, l ni nc thi sau khi x l xong ra. b ny nc c lu li mt thi gian ngn c lng cn trc khi ra ngoi ho vo h thng thot nc ca thnh ph. Chiu cao ca b lc (hay chiu cao ca ct nguyn liu) s ph thuc vo thnh phn ca nc thi cng nh kh nng oxy ho ca mng sinh vt.

257

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Nc thi i vo

Nc thi sau x l i ra B lng th cp

y dn lu : y trn y di c dc Khng kh vo b Hnh 7.10: B lc sinh hc 258

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

to iu kin hiu kh cho qu trnh x l, t pha di ca y dn lu, ngi ta cho khng kh i ln qua vt liu lc hoc tm mang bng thng kh t nhin (do chnh lch nhit trong b lc) hay thi kh bng qut. Vt liu dng trong b lc l cc loi cui, dm v x than (theo phng php c in). Hin nay tng din tch tip xc gia vi sinh vt v h thng nc lc sinh hc, ngi ta thay cc vt liu lc bng nhng tm mang lm bng vt liu nh, xp c cu to dng ng hoc dng ming, c thit k sao cho c nhiu np gp khc ( tng din tch b mt). Nc thi c cha vi sinh vt tham gia x l c ti t trn xung lp vt liu lc hay tm mang theo nguyn tc chnh lch th nng. Khi dng nc thi chy qua vt liu lc hay tm mang, vi sinh vt s pht trin to thnh mng sinh vt bm vp khp b mt ca nguyn liu lc v tm mang, v khu tr y. Nh vy, khi dng nc thi chy lin tc vi mt vn tc nht nh t trn b mt ca b lc xung s tip xc trc tip vi mng sinh vt. V lc s xy ra qu trnh oxy ho cc cht bn c trong nc thi, cui cng khi n b lng th cp, nc thi s c ch s BOD5 gim i rt nhiu so vi nc thi cha x l. Trong qu trnh vn hnh ca b lc sinh hc, s sinh trng v cht i ca mng sinh vt xy ra khng ngng. Mng sinh vt b cht s b tch ra khi ni bm v b cun theo dng chy, chy ra khi b lc, cui cng s c lng li b lng th cp vng ni cn bn. Hiu qu lm sch nc thi ca b lc sinh hc kh cao. Nu h thng b lc hot ng tt c th x l lm gim 90% ch s BOD5 ca nc thi. - B sc kh (Aeroten): Ngoi vic dng b lc sinh hc, trong x l nc thi bng bin php sinh hc iu kin hiu kh, ngi ta c th s dng b sc kh (aeroten).

259

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 7.11 B sc kh (Aeroten) a. Mt ct dc ; b. Mt ct ngang 260

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

B sc kh (hnh 7.11) l h thng b oxy ho (1) c dng hnh ch nht c ngn ra lm nhiu bung (3 n 4 bung) ni vi b lng (2). Ging nh b lc sinh hc, qu trnh x l nc thi b sc kh c tin hnh nh hot ng ca h vi sinhvt bn hot tnh. Nhng qu trnh ny c thc hin trong iu kin c thng kh mnh nh h thng sc kh t di y b ln (3). Cng thng kh: 5m3/m2/gi, bo m oxygen ti a cho qu trnh oxy ho. b oxy ho, bn hot tnh ly t bn gc sau khi qua giai on khi ng hay s dng bn lng ly t b lng cn (2) chuyn vo. y bn hot tnh gp oxygen ca khng kh c bm vo b s tin hnh qu trnh oxy ho v khong ho cc cht bn trong nc thi mt cch kh trit . Sau khi chy sut qua cc bung ca b oxy ho, nc thi s chy vo b lng. y cng s xy ra qu trnh lng cn xung y b, phn nc trn l nc c x l s c dn ra ngoi. Trong qu trnh vn hnh, b oxy ho, theo thi gian lng bn hot tnh s tng ln, ng thi cng tch ly nhiu t bo vi sinh vt gi ci khin hot tnh ca bn s gim. Ngi ta ni bn b gi. V vy khi cho bn thu b lng tr li b oxy ho, khng nht thit cho ton b s bn c trong b lng, m ch cho mt phn, bo m nng bn hot tnh l 2 - 4g/l. X l nc thi bng b aeroten phc tp v i hi nhiu cng sc hn so vi b lc sinh hc. Ngi ta phi theo di lin tc v kp thi iu chnh cc ch s sau: + Nng bn hot tnh + Ch thng kh + Nng cc cht bn trong nc thi + Nng cc cht dinh dng cho vi sinh vt. 2. X l k kh nc thi Quy trnh x l nc thi bng bin php sinh hc trong iu kin k kh l quy trnh sinh hc phn hu mt cch ym kh cc cht hu c cha trong nc thi to thnh kh CH4, cc sn phm v c k c CO2 v NH3. Quy trnh ny c nhng u im sau: - Nhu cu v nng lng khng nhiu. - Ngoi vai tr x l nc thi, bo v mi trng, quy trnh cn to c ngun nng lng mi l kh sinh hc, trong CH4 chim t l 70 - 75%. - Cng nh x l sinh hc hiu kh, quy trnh ny, bn hot tnh cng c s dng lm tc nhn gy bin i thnh phn ca nc thi. Bn hot tnh c s dng y c lng bn d thp, c tnh n nh kh cao, duy tr hot ng ca bn khng i hi cung cp nhiu cht dinh dng, bn c th tn tr trong thi gian di. - V mt thit b: Cng trnh cu to kh n gin, c th lm bng vt liu ti ch vi gi thnh khng cao. 261

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bn cnh nhng u vit nu trn, cho n nay quy trnh x l sinh hc k kh cng cn c nhng hn ch sau : - Quy trnh ny nhy cm vi cc cht c hi, vi s thay i bt thng v ti trng ca cng trnh. Do vy, khi s dng cn c s theo di st sao cc yu t ca mi trng. - X l nc thi cha trit , cn phi x l hiu kh sau . Thy c nhng u im ca loi quy trnh ny nn cc nh khoa hc c gng u t nghin cu t quy m pilot vi cc m hnh c khi tch nh: 6m3, 30 m3, 200 m3... n quy m ln. n nay c trn di vi chc nh my x l sinh hc k kh nc thi cc nc nh H Lan, Ho K, Thu S, Cng ho Lin bang c .... a. Cc qu trnh chuyn ho ch yu trong phn hu k kh: - Qu trnh thu phn (Hydrolysis): Mun hp th c cc cht hu c c trong nc thi, vi sinh vt phi thc hin cc cng on chuyn ho cc cht ny. Vic u tin l phi thu phn cc cht c phn t lng cao thnh cc polymer c phn t lng thp v monomer. V ch khi cc cht ny mi c kh nng c hp th qua mng t bo vi sinh vt. thc hin qu trnh thu phn, cc vi sinh vt ny phi c h enzyme cc loi nh proteinase, lipase, cellulase ... Sau thu phn, cc sn phm s c to thnh nh cc amino acid, ng, ru, cc acid bo mch di ... Qu trnh thu phn xy ra kh chm, ph thuc vo nhiu yu t ca mi trng nh nhit , pH, cu trc ca cc cht hu c cn phn gii. - Qu trnh acid ho (Acidogenesis) : Cc sn phm ca qu trnh thu phn s c tip tc phn gii di tc ng ca cc vi sinh vt ln men acid bo d bay hi nh acid acetic, acid formic, acid propionic. Ngoi ra cn c mt s dng nh ru methanol, ethanol, aceton, NH3, CO2. H2 ... - Qu trnh acetate ho (Acetogenesis) : Cc acid l sn phm ca qu trnh trn li c tip tc thu phn to lng acid acetic cao hn. Sn phm ca qu trnh ny ph thuc vo p sut ring phn ca H2 trong mi trng. p sut ring phn ca H2 c gi < 10-3 atm vi sinh vt c th thc hin bin i H2 thnh CH4 theo phn ng sau: 4H2 + CO2 CH4 + 2H2O Thc t cho thy khi p sut ring phn ca H2 ln th sn phm ca qu trnh ny cha nhiu acid bo trung gian nh acid propionic (C3). acid butyric (C4) ... Do vy, lm chm qu trnh to methane.

262

L Xun Phng - Qu trnh methane ho (Methanogenesis) :

VI SINH VT HC MI TRNG

l giai on cui cng ca qu trnh phn hy cc sn phm hu c n gin ca nhng giai on trc to thnh CH4 v CO2 nh cc vi khun ln men methane. Chng c hai nhm sau : + Nhm bin i acetate: Nhm ny c tc pht trin chm v y l nguyn nhn i hi cng trnh x l k kh phi c thi gian lu cc cht thi cng trnh lu. + Nhm bin i hydrogen : Nhm ny c tc pht trin nhanh hn nhiu, do c kh nng gi p sut ring phn ca H2 thp, to iu kin tt cho qu trnh bin i acetate t cc acid bo. b. Cc yu t nh hng n qu trnh phn hu k kh : - Oxygen : Trong x l k kh nc thi, oxygen c coi l c t i vi cc vi sinh vt. Do l tng nht l to c iu kin k kh tuyt i trong b x l. - Cht dinh dng : Cht dinh dng c nh hng n s trng thnh v pht trin ca vi sinh vt, lin quan mt thit n cc qu trnh phn hu cc cht hu c cha trong cht thi. Do vic cung cp y cc dinh dng cho vi sinh vt trong qu trnh phn hy ni trn l rt cn thit. Cng nh cc vi sinh vt khc, vi sinh vt phn gii k kh i hi cc cht dinh dng chnh yu bao gm cc hp cht cha carbon, nitrogen, phosphor v mt s cc nguyn t vi lng vi mt t l thch hp. nu khng cung cp y cc cht dinh dng s nh hng n cc qu trnh phn gii cc cht trong nc thi. Chng hn, nu khng nitrogen s nh hng n s hnh thnh cc enzyme thc hin qu trnh phn gii. Nhng nu cung cp qu nhiu nitrogen s lm hn ch s pht trin ca vi sinh vt c trong nc thi. Vic cung cp y cc cht dinh dng cn thit s to cho bn c tnh lng tt v hot tnh cao, hot ng tt trong qu trnh x l. - Nhit : Nhm cc vi sinh vt k kh c 3 vng nhit thch hp cho s phn hu cc hp cht hu c, v mi vng nhit s thch hp vi mi nhm vi sinh vt k kh khc nhau. + Vng nhit cao: 450C - 65 0C (thermophilic). + Vng nhit trung bnh : 200C - 450C (mesophilic) + Vng nhit thp : di 200C (psychrophilic). Hai vng nhit u thch hp cho hot ng ca nhm cc vi sinh vt ln men methane, vng nhit ny lng kh methane to thnh cao. i vi vng nhit cao (450C - 650C), duy tr nhit ny cn thit phi cung cp thm lng nhit, iu ny s gy tn km cho cng trnh, tnh kinh t ca cng trnh x l s b hn ch. nc ta, nhit trung bnh t 200C - 320C, s thch hp cho nhm vi sinh vt vng nhit trung bnh pht trin. 263

L Xun Phng - pH :

VI SINH VT HC MI TRNG

Trong quy trnh x l k kh, pH ca mi trng c nh hng ln n tc phn hu cc cht hu c, c th l nh hng n 4 qu trnh chuyn ho ca s phn hu k kh. cc qu trnh x l, ngi ta nhn thy cc qu trnh c bn chu nh hng trc tip ln nhau, khi mt trong cc qu trnh ny b cn tr hoc thc y s nh hng ti qu trnh xy ra tip theo, do s lm tc phn hu cc cht chm li hoc nhanh hn. V d : Khi nhit thay i hoc khi thnh phn nc thi thay i (do np mi vo cng trnh) th nhm vi sinh vt acid ho thch nghi hn so vi nhm vi sinh vt sinh methane. Khi pH gim mnh (v d: pH < 6) s lm gim qu trnh sinh kh CH4. Hn na khi pH gim, cc acid trung gian tch lu nhiu, lm cc phn ng phn hy kh thc hin v dn n dng qu trnh acetate ho... pH ti u trong qu trnh phn hu k kh l 6,5 - 8,5. - Cc c t: Qua tm hiu c im sinh l cc vi sinh vt tham gia x l nc thi bng phng php k kh, ngi ta nhn thy: + Mt s cc hp cht nh CCl4, CHCl3, CH2Cl2... v cc ion t do ca cc kim loi nng c nng 1mg/l s th hin tnh c i vi cc vi sinh vt k kh. + Cc hp cht nh formadehyde, SO2, H2S vi nng 50 - 400mg/l s gy c hi vi cc vi sinh vt k kh trong cng trnh x l. + S2- c coi l tc nhn gy c ch qu trnh to methane. S d c lp lun ny l do nhiu nguyn nhn khc nhau: S2- lm kt ta cc nguyn t vi lng nh Fe, Ni, Co, Mo ... do hn ch s pht trin ca vi sinh vt, ng thi, cc electron gii phng ra t qu trnh oxy ho cc cht hu c s dng cho qu trnh sulfate ho v lm gim qu trnh sinh methane. + Cc hp cht NH4+ nng 1,5 - 2mg/l gy c ch qu trnh ln men k kh. c. Cc dng cng trnh x l k kh nc thi: Cc cng trnh x l k kh c ng dng t rt lu i v c qu trnh pht trin t n gin n phc tp, ngy mt hon thin hn, p ng yu cu x l nc thi.

264

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 7.12 Cc dng b x l k kh 1. B t hoi ; 2 B lng hai v ; 3,4 B methane c in

265

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vo na u th k XX, Cng ngh sinh hc k kh c ng dng x l cn, cht thi m c ... c th hin qua mt s cng trnh quen bit c in nh: - B t hoi: y l cng trnh x l nc thi loi nh dng cho tng h gia nh. Loi cng trnh ny thc hin hai chc nng: lng v chuyn ho cn lng ca nc thi (ch yu l nc thi t cc nh v sinh) bng qu trnh phn gii sinh hc k kh. - B lng hai v: C nguyn tc hot ng v thc hin hai chc nng tng t nh b t hoi, nhng quy m ln hn, x l nc thi vi cng sut ln hn. T nhng nm ca thp nin 70 tr v sau, cng trnh x l nc thi p dng bin php sinh hc k kh pht trin thm mt bc mi hon thin hn. Thi gian ny xut hin hng lot cc cng trnh nghin cu c a vo ng dng thc t x l nc thi sinh hot v c mt s loi nc thi cng nghip giu cht hu c. Trong s , ng lu c cc dng cng trnh sau : - B methan c in: c ng dng x l cn lng (t b lng) v bn hot tnh d ca trm x l nc thi. Hu ht cc trm x l nc thi ca thnh ph u x dng loi cng trnh ny. - B lc k kh AF (Anaerobic Filter) : cng trnh ny qu trnh x l thc hin qua vt liu lc vi sinh vt k kh dnh bm vo v thc hin qu trnh chuyn ho sinh ho cc cht hu c cha trong nc thi v ng thi trnh s ra tri ca mng vi sinh vt. - B x l sinh hc k kh vi dng chy ngc qua bng bn hot tnh UASB (Upflow Anaerobic Sludge Blanket): Loi cng trnh ny khng c vt liu (vt liu hc) nh b lc k kh AF. y cc vi sinh vt k kh lin kt v tp hp li thnh m ln dng ht v c vai tr ch yu chuyn ho cc hp cht hu c. Chng nng trnh hin tng ra tri ra khi cng trnh. B UASB c cu to gm hai ngn: ngn lng v ngn phn hy. Bng bin php thit k kh c bit ca ngn lng cng vi tnh lng tt ca bn k kh s dng trong cng trnh, ngi ta gii quyt c vn lu li nng sinh khi bn cao trong b v gim c thi gian lu nc. - Ngoi cc kiu cng trnh trn, trong thc t ngi ta cn nghin cu hnh thnh cc dng cng trnh kt hp gia cng trnh UASB v AF hoc cng trnh bn lng (Fluidized sludge bed).

266

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 7.13 Cc dng b x l k kh (tip theo) 5. B lc k kh AF ; 6. B UASB; 7. B hn hp UASB + AF ; 8. B bn bng; Ngoi cc s th hin cch x l nc thi nu trn, ta c th quan st hin trng xy dng cc cng trnh x l qua cc hnh chp.

267

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 7.14 H thng x l nc thi

a. Hnh chp h thng x l nc thi bng phng php hiu kh. B gn c th nhn r l b lng. B xa l b lc vi nhng tia nc thi c ti xung cc lp vt liu lc (, ct...) b. Hnh chp h thng x l nc thi bng phng php k kh. H thng cc b cha nc thi v bn hot tnh. Phn ln ca b nm chm di t.

268

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG VIII

TC NHN VI SINH VT TRONG X L CHT THI


8.1 KHI NIM V CHT THI: Cht thi l sn phm c pht sinh trong qu trnh sinh hot ca con ngi, sn xut cng nghip, nng nghip, thng mi, du lch, giao thng, sinh hot ti cc gia dnh, trng hc, cc khu dn c, nh hng, khch sn. Ngoi ra cn pht sinh ra trong giao thng vn ti nh kh thi ca cc phng tin giao thng ng b, ng thu... Cht thi l kim loi, ho cht v t cc loi vt liu khc. Ph thi ca sn xut cng nghip c th l nguyn liu phc v cho cc ngnh cng nghip khc nh ho du phc v lm ng giao thng, lm ra cc sn phm tiu dng. Ph thi nng thn sinh ra trong qu trnh chn nui, trng trt. Ph thi sinh ra trong qu trnh sn xut thc phm c dng lm nguyn liu cho mt s ngnh khc nh ph thi nh my bia, ru dng cho chn nui. Tm li, cc cht thi sinh ra c loi phi loi b trnh lm nh hng mi trng, c cht thi c dng cho cc ngnh cng ngh khc (phi thng qua qu trnh ti ch cc sn phm cho x hi theo hng pht trin bn vng). V d : Con b (trong qu trnh pht trin) c ph thi (phn) Con b khi m

Da (cng nghip thuc da)

Tht (thc n)

Xng (m ngh)

- Qu trnh sinh trng thi ra phn (cung cp phn bn phc v trng, lm kh gas sinh hot). - Da (nguyn liu thuc da dng trong i sng sinh hot). - Tht (lm thc n, nguyn liu cng nghip thc phm). - Xng, sng (nguyn liu cho m ngh, thc n gia sc). Do , trong qu trnh x l cht thi nm vng vic phn loi cht thi a ra cc gii php cng ngh x l cht thi lm nguyn liu cho cc ngnh sn xut khc. X l trit v kim sot cht ch cc sn phm x l khng gy nh hng mi trng (cht thi bnh vin, ho du ....

269

L Xun Phng 8.2 PHN LOI CHT THI

VI SINH VT HC MI TRNG

8.2.1 Phn loi cht thi theo ngun gc pht sinh - Cht thi sinh hot : pht sinh hng ngy cc th, lng mc, khu du lch, nh ga, trng hc, cng vin... - Cht thi cng nghip: pht sinh trong qu trnh sn xut cng nghip nng, cng nghip nh (nhiu thnh phn phc tp, a dng trong ch yu cc dng rn, lng, kh). - Cht thi nng nghip: sinh ra trong qu trnh trng trt, chn nui, ch bin nng sn trc v sau thu hoch... 8.2.2 Phn loi theo trng thi cht thi: - Cht thi trng thi rn: bao gm cht thi sinh hot, cht thi nh my ch to my, xy dng (kim loi, da, ha cht sn, nha, thu tinh, vt liu xy dng ...) - Cht thi trng thi lng: phn bn b pht, nc thi t nh my lc du, ru bia, nc nh my sn xut giy v v sinh cng nghip ... - Cht thi trng thi kh: bao gm kh thi cc dng c ttrong my ng lc, giao thng: t, my ko, tu ho, nh my nhit in, sn xut vt liu ... 8.2.3 Phn loi theo tnh cht nguy hi - Vt phm nguy hi sinh ra ti cc bnh vin trong qu trnh iu tr ngi bnh (Cc loi vt phm gy bnh thng thng c x l ch nhit cao, t 1.150oC tr ln; c bit c loi vi sinh vt gy bnh b tiu dit khi nhit x l ln ti 3.000oC ...). - Kim loi nng: cc cht thi sinh ra trong qu trnh sn xut cng nghip c thnh phn As (asen), Pb (ch). Hg (thu ngn), Cd (cadimi) ... l mm mng gy bnh ung th cho con ngi. - Cc cht phng x: cc ph thi c cht phng x sinh ra qu trnh x l ging ca trng, bo qun thc phm, khai khong, nng lng ... 8.3 KHI NIM V X L CHT THI X l cht thi l dng cc bin php k thut x l cc cht thi v khng lm nh hng n mi trng; ti to li cc sn phm c li cho x hi nhm pht huy hiu qa kinh t. X l cht thi l mt cng tc quyt nh n cht bo v mi trng. Hin nay, nhim mi trng v suy thoi v mi trng l mt ni lo ca nhn loi: mi trng t b hu hoi, mi trng nc b nhim, c bit mi trng khng kh b nhim nng, nht l nhng thnh ph ln tp trung ng dn c, ti nguyn mi trng cn kit. 8.3.1 Cc phng php x l cht thi rn th 8.3.1.1 Phng php chn lp. Phng php truyn thng n gin nht l chn lp rc. Phng php ny chi ph thp v c p dng ph bin cc nc ang pht trin. 270

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Vic chn lp c thc hin bng cch dng xe chuyn dng ch rc ti cc bi xy dng trc. Sau khi rc c xung, xe i s san bng, m nn trn b mt v ln mt lp t. Hng ngy phun thuc dit rui v rc vi bt ... Theo thi gian, s pha hu vi sinh v lm cho rc tr nn ti xp v th tch ca bi rc gim xung. Vic rc li tip tc cho n khi bi y th chuyn sang bi mi. Hin nay, vic chn lp rc thi sinh hot v rc thi hu c vn c s dng cc nc ang pht trin nhng phi tun th cc quy nh v bo v mi trng mt cch nghim ngt. Vic chn lp cht thi c xu hng gim dn, tin ti chm dt cc nc ang pht trin. Cc bi chn lp rc phi cch xa khu dn c, khng gn ngun nc mt v nc ngm. y ca bi rc nm trn tng t st ho c ph cc lp chng thm bng mng a cht, cc bi chn lp rc cn phi thit k khu thu gom v x l nc rc trc khi thi ra mi trng. Vic thu ph gas bin i thnh nng lng l mt trong nhng kh nng v mt phn kinh ph u t cho bi rc c th thu hi li. u im ca phng php ny: - Cng ngh n gin, r v ph hp vi nhiu loi rc thi - Chi ph cho cc bi chn lp thp Nhc im ca phng php ny: - Chim din tch t tng i ln. - Khng c s ng tnh ca dn c xung quanh. - Tm kim xy dng bi mi l vic lm rt kh khn. - Nguy c dn n nhim mi trng nc, kh, chy, n. 8.3.1.2 t rc sinh hot: X l rc bng phng php t l lm gim ti mc ti thiu cht thi cho khu x l cui cng. Nu s dng cng ngh tin tin cn c ngha cao bo v mi trng th y l phng php x l rc tn km nht so vi phng php chn lp rc hp v sinh, chi ph t mt tn rc cao hn khong 10 ln. Cng ngh t rc thng s dng cc quc gia pht trin v phi c mt nn kinh t mnh bao cp cho vic thu t rc sinh hot nh l mt dch v phc li x hi ca ton dn. Tuy nhin, vic thu t rc sinh hot gm nhiu cht thi khc nhau sinh khi c v d sinh ra khi c dioxin nu khng gii quyt tt vic x l khi (x l khi l phn t nht trong cng ngh t rc). Nng lng pht sinh c th tn dng cho cc l hi, l si hoc cho ngnh cng nghip nhit v pht in. Mi l t phi c trang b mt h thng x l kh thi tn km, nhm khng ch nhim khng kh do qu trnh t gy ra. Hin nay, ti cc nc chu u c xu hng gim vic t rc thi v hng lot cc vn kinh t cng nh mi trng cn phi gii quyt. Vic thu t rc thi thng ch p dng cho vic x l rc thi c hi nh rc thi bnh vin hoc rc thi cng nghip v cc phng php x l khc khng x l trit c. 271

L Xun Phng 8.3.1.3 Mt s gii php khc :

VI SINH VT HC MI TRNG

1. Phng php x l rc bng cng ngh Hydromex y l mt cng ngh mi, ln u tin c p dng ti M. Cng ngh Hydromex nhm x l rc th (k c rc c hi) thnh cc sn phm phc v ngnh xy dng, vt liu, nng lng v sn phm dng trong nng nghip hu ch. Bn cht ca cng ngh Hydromex l nghin rc nh sau polime ho v s dng p lc ln p nn, nh hnh cc sn phm. Rc thi ca cng ngh Hydromex l nghin rc nh sau polime ho v s dng p lc ln p nn, nh hnh cc sn phm. Rc thi c thu gom (rc hn hp, k c rc cng knh) dc chuyn v nh my, khng cn phn loi v a vo my ct nghin nh, sau a n cc thit b trn bng bng ti. Cht thi lng pha trn trong bn phn ng, cc phn ng trung ho v kh c thc hin trong bn. Sau , cht thi lng t bn phn ng c bm vo cc thit b trn; cht lng v rc thi kt dnh vi nhau hn sau khi cho thm thnh phn polime ho vo. Sn phm dng bt t c chuyn n my p khun cho ra sn phm mi. Cc sn phm ny bn, an ton v mt mi trng. 2. Cng ngh p kin v cch ly rc Phng php p kin c thc hin trn c s ton b rc thi c tp trung thu gom vo nh my. Rc c phn loi bng th cng trn bng ti, cc cht tr c th tn dng ti ch: kim loi, ny lon, giy, thu tinh, plastic ... c thu hi ti ch. Nhng cht cn li c bng ti chuyn qua h thng p nn rc bng thu l vi mc ch lm gim ti a th tch rc. 8.3.1.4 Phng php x l rc ln men sn xut phn hu c sinh hc : 8.3.1.4.1. Nguyn l phn : sinh hc c th c coi l qu trnh n nh sinh ho cc cht hu c thnh cc cht mn, vi thao tc sn xut v kim sot mt cch khoa hc, to mi trung ti u vi qu trnh sn xut. Qu trnh c thc hin theo hai phng php: * Phng php ym kh. * Phng php hiu kh (thi kh cng bc) Qu trnh p dng i vi cht hu c khng c hi, hai yu t nhit v m lun c kim sot trong qu trnh , qu trnh t to ra nhit ring nh s oxi ho cc cht thi ra. Sn phm cui cng ca qu trnh phn hu l CO2, nc v cc cht hu c bn vng nh lignin, xenluloza, si ... 1. Nguyn l phn ch ym kh Thc cht ca qu trnh ym kh l s phn gii phc tp gluxit, lipit v protein vi s tham gia ca cc vi sinh vt k kh. Nguyn l phn ch ym kh l s dng ch yu cc vi sinh vt c sn trong t nhin, s dng lng O2 ti thiu trong qu trnh phn hu. y l phng php c p dng t lu, cc ph thi hu c b sung thm phn bn v mt s ch phm vi sinh vt phn gii hu c khc, 272

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

sau c nh thnh lung hoc ng v ph kn. Sau 3 - 4 thng ph kn cng vi nhit , m, xp ph thi hu c c phn hu thnh phn hu c : Rc hu c (b sung nhit , m, vi sinh vt) CH4 + H2S + H20 (N, P. K) 2. Nguyn l phn ch hiu kh Thc cht phn ch hiu kh l qu trnh sinh hc quy m cng nghip. Rc ti c chuyn v nh my, sau c chuyn vo b phn np rc v c loi ly phn rc hu c. Phn rc hu c ny c trn vi phn ngi v ch phm EMTC, vi sinh vt phn gii xenluloza (Emuni 6). Sau my xc a vt liu ny vo b ln men, c ch thi gp cng bc nh h thng qut gi. Thi gian l 21 ngy. Nguyn l ca phng php l ch yu s dng cc chng vi sinh vt c sn trong t nhin, b sung thm mt s ch phm vi sinh vt phn gii mnh xenluloza, protein, lignin... iu chnh nhit , m, oxi, thong kh, pH v cc cht dinh dng c li nht nhm kch thch s pht trin ca h vi sinh vt c trong b phn hu cc cht hu c to thnh mn. Ph thi hu c + nhit + m + d thong kh + O2 + cht dinh dng (phn ngi) + EM + thi gian t 1,5 - 2 thng = phn hu c. Rc hu c = O2 (nhit , m, vi sinh vt) H20 + CHNOS (humus) CHNOS (humus) c gi l compost l thnh phn dinh dng ch phn rc. T l C/N ca mn khng phn nh t l ca t hay ca phn chung tuy nhin n phn nh s trn cht m nn c n l mt ch s hot tnh sinh hc. T l C/N khi ln hn 1 l mt ch s thm. Cn nuc c t ccbon v nit hn mn trong t. 8.3.1.4.2 Cc phng php lm phn 1. Phng php thnh ng ln men c o trn y l phng php c in nht: Rc c cht thnh ng c chiu cao khong 1,5 - 2,5 m, mi tun o trn 2 ln. Nhit trung bnh l 55oC , m duy tr l 50 - 60%. Kt thc qu trnh sau 4 tun, 3 - 4 tun tip theo khng o trn na,lc ny hot ng ca vi sinh vt s chuyn ho cc cht hu c thnh mn.Phng php ny d thc hin nhng mt v sinh,gy nhim ngun nc v khng kh. 2.Phng php rc thnh ng khng o trn,c thi kh cng bc Rc c cht thnh ng cao 2-2,5m.Pha di c lp t h thng phn phi kh.Nh qu trnh thi kh cng bc m cc qu trnh c tin hnh nhanh hn,nhit n nh v t nhim.Phng php ny i hi trnh cng ngh va phi,d p dng. 3. Phng php ln men trong cc thit b cha Phng php ny da trn c s ca cc phng php trn,c th kim sot cht ch lng kh v nc thi sinh ra trong qu trnh ln men.Ngi ta thng b sung cc vi sinh vt tuyn chn qu trnh ln men xy ra nhanh hn,d kim sot hn v t nhim hn. 273

L Xun Phng 4. Phng php ln men trong l quay

VI SINH VT HC MI TRNG

Rc sau khi thu gom c phn loi v p nh bng ba ri a vo l quay nghien vi m l 50%.Trong khi quay rc c o trn do vy khng cn phi thi kh.Rc sau khi ln men c chn trong vng 20-30 ngy. 8.3.1.4.3.Cc yu t nh hng n tin v cht lng sn phm : 1. Phn loi v nghin Vic phn loi cn thn cc cht thi l rt quan trng c th t c mt qu trnh compost hon ho. Vic gim i kch thc ca nguyn liu (bng cch bm nh hoc sng pha loi) nh mt h qu lm tng nhanh tc phn hu. 2. Nhit S gii phng CO2 ti a xy ra nhit 55oC. N bt u tng t t trong khong t 25 n 400oC, sau tng t 45 - 55oC. Mi vi sinh vt u c nhit ti u tng trng. Nhit ti u cho qu trnh n nh sinh ho l 40 - 55oC Nhit cao (ngng tre) i vi ng th tc , mc s nhanh. Lu cn ngn nga qu kh, qu lnh phn no ca ng . 3. m m ti u i vi qu trnh t 50 - 52%. Nu vt liu qu khng m cho s tn ti ca vi sinh vt hoc nu vt liu qu m th s din ra qu trnh ln men ym kh, O2 khng lt vo c. 4. pH pH gim xung 6,5 - 5,5 trong giai on tiu hu a mt v sau tng nhanh giai on a m ti pH = 8 sau gim nh xung 7,5 trong giai on lnh v tr nn gi ci. Nu dng vi tng pH giai on u v pH s tng ln ngoi ngng mong mun lm cho nit dng mui s mt i. 5. thong kh v phn phi O2: Thng thng p l tnh l 0,1 - 0,15 mm ct nc, cn to ra y khng kh qua chiu su t 2 - 2,5 m vt liu, p lc ch cn qut gi l ch khng cn my nn. Cc ca ca b s m bo cho lm thong, ch cn o ca l mi ngy mt ln. i vi cc vt liu nh (kch thc nh hn hoc bng 25mm) O2 c th xuyn thm vo qua ca sa 0,15 - 0,2 m. S phn phi O2 cho b l rt cn thit bi vi sinh vt hiu kh cn O2, lng O2, tiu th l 4,2 g O2/1 kg rc/ngy, ngha l khong 4m3O2/1 tn rc/ngy. Nhu cu O2 tiu th rt ln trong nhng ngy u ca qu trnh compost v ri gim dn. S sn sinh CO2 lun tng ng vi lng CO2 tiu th. 274

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Qu trnh k kh bt u khi t l O2 trong cc b nh hn 10%, sau kh metan CH4 xut hin. Qu trnh k kh c bit quan trng khi t l O2 di 5%. Cn c mt qu trnh sc kh mnh h tr cho vi sinh vt ho kh v s phn hu ti u. T l O2 tiu th khng n nh, ph thuc vo nhit , s thay i trong thnh phn v mc chn ca phn compost v kch thc nguyn liu. 6. T l C/N, N/P: Tng quang C/N b lm nh dn cho n khi t l nit c nh v nit khong ho nh nhau. Sau mt qu trnh di, t l C/N ca phn cn li s bng vi t l ca vi sinh vt. Qu trnh ny cn c thi gian, nu ngay t u, t l C/N thp, s khong ho nit thu c t s c nh. T l C/N cao c th lm mt nit bi amoniac NH3. T l N/P trong mt t bo c t trong khong t 5 n 20. Nu t l N/P ca phn cn li cao hn t l ca nhng t bo vi sinh vt th cn b sung mt lng photphat trn t l 100 phn nguyn liu hu c. u th trong t l N/P khin cho s phn hu cao, gii phng mt lng nh O2 v mt lng ln hn c sn sinh. 7. Tn tht nit trong qu trnh v s bo tn nit: Nghin cu phn tch nit trong tt c cc giai on , t lc a vt liu th vo cho thy rng nitrat, nitrit c mt tt c cc mu; mu rc ti mi, c trong lp vng ca b phn hu th nghim. Nitrat, nitrit hon ton khng c trong cc mu ly di sau 70 gi b phn hu th nghim. iu ny chng t rng nitrat, nitri b s dng trong qu trnh sinh ho vi tc ln hn l tc hnh thnh chng. S bo tn nit c th s dng cc k thut mi v qun l v lc sinh hc khng kh c th thu c ti 95% mc tht thot 50% nit di dng kh trong qu trnh compost, lm cho quy trnh compost c kim sot bng lc sinh hc tr thnh k thut bo tn nit hiu qu nht. Phn compost trong b lc sinh hc dng lm cht gom nit, to ra cc k thut mi c s dng b lc sinh hc nh mt b phn ca quy trnh x l lm phn compost. 8. Bo v nc ngm v nc mt compost c kim sot c c trng bng cc phng thc qun l sao cho ngn nga c nc r r bo ho dinh dng trong dng chy thi ra t c s ch bin, c th gy nhim nc ngm v nc mt. C th s dng mt s bin php ngn nga nc r r. Cc to nh v mi che cc lung thng gi ( chn) B mt nn b tng hay xi mng t (trnh dng nha ng v khi gp nhit t phn compost d b chy v t gy). Thu gom nc ma v cc b lng bn ngoi cc lung chn. Dng vi che cc ng khng kh c th thot ra ngoi, ngn c nc ma. 8.3.1.4.4. C ch phn hu rc thnh phn hu c 275

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

1. Thnh phn cc vi sinh vt trong ng Qu trnh compost l mt qu trnh oxi ho ho - sinh cc cht hu c do cc loi vi sinh vt khc nhau. Nhng vi sinh vt pht trin theo cp s nhn, u tin l chm v sau nhanh hn. Thnh phn cc vi sinh vt c trong ng lm phn compost bao gm cc chng ging vi sinh vt phn hu, xenluloza, vi sinh vt phn gii protein, vi sinh vt phn gii tinh bt, vi sinh vt phn gii phosphat. a. Vi sinh vt phn gii xenluloza Trong thin nhin c nhiu nhm vi sinh vt c kh nng phn hu xenluloza nh c h enzym xenluloza ngoi bo. Trong vi nm l nhm c kh nng phn gii mnh v n tit ra mi trng mt lng ln enzym c y cc thnh phn. Nm mc c hot tnh phn gii xenluloza, ng ch l Tricoderma. Hu ht cc loi thuc chi Tricoderma sng hoi sinh trong t, rc v c kh nng phn hu xenluloza. Trong nhm vi nm ngoi Tricoderma cn c rt nhiu ging khc c kh nng phn gii xenluloza nh Aspergillus, Fusarium, Mucor ... Nhiu loi vi khun cng c kh nng phn hu xenluloza, tuy nhin cng khng mnh bng vi nm. Nguyn nhn l do s lng enzym tit ra mi trng ca vi khun thng nh hn, thnh phn cc loi enzym khng y . Thng trong ng rc c t loi vi khun c kh nng tit ra y bn loi enzym trong h enzym xenluloza. Nhm ny tit ra mt loi enzym, nhm khc tit ra loi khc, chng phi hp vi nhau phn gin c cht trong mi quan h h sinh. Nhm vi khun hiu kh bao gm: Clostridium v c bit l nhm vi khun sng trong d c ca ng vt nhai li. Chnh nh nhm vi khun ny m tru b c th s dng c xenluloza trong c, rm r lm thc n. l nhng cu khun thuc chi Ruminococcus c kh nng phn hu xenluloza thnh ng v cc axit hu c. Ngoi vi nm v vi khun, x khun v nim vi khun cng c kh nng phn hu xenluloza. Ngi ta thng s dng x khun, c bit l chi Streptomyces trong vic phn hu rc thi sinh hot. Nhng x khun ny thng thuc nhm a nng, sinh trng v pht trin tt nht nhit 45 - 5000C rt thch hp vi qu trnh rc thi. b. Vi sinh vt phn gii protein Trong mi trng rc ng, nit tn ti cc dng khc nhau, t nit phn gii dng kh cho n cc hp cht hu c phc tp c trong c th ng, thc vt v con ngi. Trong c th sinh vt, nit tn ti ch yu di dng cc hp cht m nh protein, axit amin. Khi c th sinh vt cht i, lng nit ny hu c ny tn ti trong t (rc). Di tc dng ca cc nhm vi sinh vt hoi sinh, protein c phn gii thnh cc axit amin. Cc axit amin ny li c mt nhm vi sinh vt phn gii thnh NH3 hoc NH4+ gi l nhm vi khun amin ho. Qu trnh ny gi l s khong ho cht hu c v qua , nit hu c c chuyn thnh dng nit khong. Dng NH4+ s c chuyn ho thnh dng NO3- nh nhm vi khun nitrat ho. Cc hp cht nitrat li c chuyn ho thnh dng N2 phn t, qu trnh ny gi l s nitrat ho c thc hin bi nhm phn tch nitrat. Kh N2 s c c nh li 276

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

trong t bo vi khun v t bo thc vt, sau chuyn thnh dng N2 hu c nh nhm vi khun c nh N2. Do vng tun hon N2 khp kn. Trong hu ht cc khu chuyn ho ca vng tun hon u c s tham gia ca cc vi sinh vt khc nhau. Nu s hot ng ca mt nhm no ngng li th ton b s chuyn ho ca vng tun hon s b nh hng nghim trng. Trong qu trnh compost, nhm vi khun chnh phn gii protein l vi khun nitrat ho, vi khun c nh nit. Nhm vi sinh vt tin hnh nitrat ho bao gm hai nhm tin hnh hai giai on ca qu trnh. Giai on oxi ho NH4+ thnh NO2- gi l nitrit ho, giai on oxi ho NO2- thnh NO3- gi l giai on nitrat ho. Nhm vi khun nitrit ho bao gm bn chi khc nhau: Nitrozomonas, Nitrozocystic, Nitrozolobus v Nitrosospira, chng u thuc loi t dng bt buc, khng c kh nng sng trn mi trng thch, bi vy phn lp chng rt kh, phi dng silicagen thay cho thch. Nhm vi khun ny 6 nhm t dng ho nng c kh nng oxi ho NH4+ bng O2 khng kh v to ra nng lng: NH4+ + 3/2O2 NO2- + H2O + 2H+ + nng lng Nhm vi khun nitrat ho tin hnh oxi ho NO2- thnh NO3- bao gm ba chi khc nhau: Nitrobacter, Nitrospira v Nitrococcus. Qu trnh oxi ho NO2- thnh NO3- c thc hin bi nhm vi khun nitrat ho. Chng cng l nhng vi sinh vt t dng ho nng c kh nng oxi ho NO2- to thnh nng lng. Nng lng ny c dng ng ho CO2 to thnh ng. NO2- + O2 NO3- + nng lng Nhm vi khun c nh nit c trong mi trng rc l cc nhm: Azotobacter - l mt loi vi khun hiu kh, khng sinh bo t, c kh nng c nh nit phn t, sng t do trong t (rc). Clostridium l mt loi vi khun k kh sng t do trong rc, c kh nng hnh thnh bo t, loi ph bin nht l Clostridium pastenisium c hnh que ngn, khi cn non c kh nag di ng bi tin mao. Khi gi mt kh nng di ng. Khi hnh thnh bo t thng c hnh con thoi do bo t hnh thnh ln hn kch thc t bo. Clostridium c kh nng ng ho nhiu ngun cacbon khc nhau nh cc loi ng, ru, tinh bt ... N thuc loi k kh nn cc sn phm trao i cht ca n l cc axit hu coe, butanol, etanol, axeton, l cc sn phm cha c oxi ho hon ton. c. Vi sinh vt phn gii tinh bt Trong rc b c nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn gii tinh bt. Mt s vi sinh vt c kh nng tit ra mi trng y cc loi enzym trong h enzym amilaza. V d nh mt s vi nm bao gm mt s loi trong cc chi Aspergillus, Fusarium, Rhizopus. Trong nhm vi khun c mt s loi thuc chi Bacillus, Cytophaza, Pseudomonas ... X khun cng c mt s cc chi Aspergillus, Fusarium, Rhizopus. .. Trong nhm vi khun c mt s loi thuc chi Bacillus, Cytophaza, Pseudomonas... X khun cng c mt s chi c kh nng phn hu tinh bt. a s cc vi sinh vt khng c kh nng tit y h enzym amilaza phn hu tinh bt. Chng ch c th 277

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

tit ra mi trng mt hoc mt vi men trong h . V d nh cc loi Apergillus candidus, Pasteurianum, Bacillus sublitis, B. Mesenterices, Clostridium, A. Oryzae ... ch c kh nng tit ra mi trng mt loi enzym - amilaza. Cc loi Aspergillus oryzae. Clostrinium acetobuliticum ch tit ra mi trng - amiolaza. Mt s loi khc ch c kh nng tit ra mi trng enzym gluco amilaza. Cc nhm ny cng tc vi nhau trong qu trnh phn hu tinh bt thnh ng. Trong sn xut ngi ta thng s dng cc nhm vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt. V d trong ch bin rc thi hu c ngi ta cng s dng nhng chng vi sinh vt c kh nng phn hu tinh bt phn hu tinh bt c trong thnh phn rc hu c. d. Vi sinh vt phn gii phosphat Trong rc , phospho tn ti nhiu dng hp cht khc nhau. Phospho c tch lu trong rc khi ng thc vt cht i, nhng hp cht phospho hu c ny c vi sinh vt phn gii to thnh cc hp cht phospho v c kh tan. Do phospho tn ti hai dng: phospho hu c v phospho v c. Vi sinh vt phn gii ln hu c ch yu thuc hai chi: Bacillus v Pseudomonas. Cc loi c kh nng phn gii mnh l B. Megatherium, B. Mycoides v Pseudomonas sp. Ngy nay ngi ta pht hin ra mt s x khun v vi nm cng c kh nng phn gii phospho hu c. Vi sinh vt phn gii ln v c bao gm cc loi vi khun c kh nng phn gii mnh l Bacillus megatherium, B.butyricus, B.mycoides. Pseudomonas radiobacter P.gracilis ... Trong nhm vi nm th Aspergillus niger c kh nng phn gii mnh nht. Ngoi ra mt s x khun cng c kh nng phn gii ln v c. 2. S hot ng ca cc vi sinh vt trong ng Cc qu trnh sinh ho din ra trong ng rc ch yu do hot ng ca cc vi sinh vt s dng cc hp cht hu c lm ngun dinh dng cho cc hot ng sng ca chng. Cc loi vi khun v nm ng vai tr quan trng trong qu trnh phn gii cc hp cht. Cc loi vi sinh vt pht trin tt trong cc iu kin mi trng c xc nh nh bng 8.1 Bng 8.1. Cc yu t mi trng nh hng n vi sinh vt Yu t mi trng Khong xc nh 0 Nhit , C 0 - 70 Nng mui, % NaCl 0-3 pH 1,0 - 1,2 Nng oxi, % 0 - 21 p sut, mPa 0 - 115 nh sng Bng ti, nh sng mnh Cc vi sinh vt tham gia vo qu trnh phn gii ti cc ng rc c chia thnh ba nhm ch yu sau: - Cc vi sinh vt a lnh: pht trin mnh nhit 0 - 200C. - Cc vi sinh vt a m: pht trin mnh nhit 20 - 400C. 278

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

- Cc vi sinh vt a nng: pht trin mnh nhit 40 - 700C. S pht trin ca cc loi vi sinh vt theo nhit c th hin theo th sau: Thi k u ca qu trnh rc, qu trnh hiu kh c din ra, giai on ny cc cht hu c d b oxi ho sinh ho thnh dng n gin nh protein, tinh bt, cht bo cc mt lng nht nh cht xenluloza. Trong qu trnh ny, cc vi sinh vt tip nhn mt lng nng lng rt ln v v th c tn ti mt lng nng lng ng k dng nhit. Lng nng lng nhit c to thnh bn trong lng ng c to ra nhiu hn so vi lng nhit c thot ra bn ngoi v do nhit bn trong cc ng b c tng ln. Gi tr nhit tng ti 60 - 700C, ko di trong thi gian khong 30 ngy. khong nhit ny, cc phn ng ho hc din ra s tri hn cc phn ng vi sinh vt bi v hu ht chng vi sinh vt khng pht trin c nhit 700C. Trong qu trnh phn hu hiu kh, cc polime dng a phn t c vi sinh vt chuyn ho sang dng n phn t v tn ti dng t do. Cc polime n phn t sau li c vi sinh vt hp th, s dng trong vic tip nhn nng lng kin to nn t bo mi. Khi O2 b cc vi sinh vt hiu kh tiu th dn th cc vi sinh vt ym kh bt u xut hin v nhiu qu trnh ln men khc c bt u din ra trong ng . Cc vi sinh vt tham gia vo qu trnh ln men l nhm vi sinh vt d dng trong iu kin c ym kh ln k kh nghim ngt. Cc cht hu c dng n gin, cc axit amin, ng ... c chuyn ho thnh cc axit bo d bay hi, ru, CO2 v N2. Cc axit bo d bay hi, ru sau li c chuyn ho tip tc vi s tham gia ca cc vi sinh vt axeton v cc vi sinh vt kh sunfat. Cc vi sinh vt axeton to ra cc axit axetic, kh CO2 cn cc vi khun th ch to ra kh N2 v kh CO2. Cc cht ny l ngun nguyn liu ban u ca qu trnh metan ho. Cc vi khun to sunfat v vi khun to metan l nhng vi khun thuc nhm to vi sinh vt k kh bt buc. C hai nhm vi sinh vt ch yu tham gia vo qu trnh to metan, phn ln l nhm cc vi sinh vt to metan t kh N2 v kh CO2, phn nh (gm 2 n 3 chng loi) l nhng vi sinh vt to metan t axit axetic. Trong tng lng kh metan to thnh t ng th c ti 70% c to thnh t axit axetic. Nu nh c tn ti nhiu sunfat trong cc ng th cc vi khun kh sunfat s mang tnh tri hn vi khun metan v nh vy s khng c kh metan to thnh nu sunfat vn tn ti. Trong qu trnh chuyn ho ym kh v k kh, nhit ca cc ng gim xung v cc chng loi vi sinh vt giai on ny to ra t nhit lng hn nhiu so vi qu trnh chuyn ho hiu kh (ch bng 7% so vi qu trnh hiu kh). Nu nng ca cc axit hu c, axit bo d bay hi to ra cng nhiu th trong nc rc s c pH thp (4 - 5) v c nng COD, BOD5 cao. Nh vy, rc hu c ti cc ng c phn hu theo nhiu giai on chuyn ho sinh hc khc nhau t ra sn phm cui cng l mn hu c lm phn compost. 3. La chn cc chng ging vi sinh vt x l rc thi lm phn Tnh trng ph bin hin nay ti cc c s ch bin rc l rc t nhin vi cc vi sinh vt c sn trong rc. iu ny dn n mt s hn ch nht nh trong qu trnh x l, thi gian ko di, cht lng phn thnh phm khng cao ... khi to c iu kin thun li (nhit , m, pH ...) th khng phi ch cc vi sinh vt c li pht 279

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

trin m c cc vi sinh vt c hi cng pht trin, sinh c t lm hi cy trng v nhim t. Chnh v vy, vic tuyn chn cc vi sinh vt hu hiu b sung vo ng thc s cn thit. Tuy nhin c th tuyn chn c chng ging vi sinh vt hu hiu cn phi da trn nhng nguyn tc sau: - Phi c hot tnh sinh hc cao nh kh nng phn gii xenlulozav cc hp cht cao phn t khc. - Phi sinh trng mnh trong iu kin ng ln t cc vi sinh vt khc. - Cc tc dng ci to t tt, tc l pht huy cc kh nng sau khi bn vo t. - Khng c hi cho ngi, vt nui, cy trng v cc vi sinh vt hu ch trong vng r. - C kh nng sinh trng mnh trn mi trng n gin, d kim, thun li cho qu trnh sn xut ch phm. Cc vi sinh vt c cc c im trn y khi c b sung vo rc vn c th thc hin chc nng, do c th nng cao sn lng mn m khng nh hng ti mi trng sng. C th b sung vo ng mt s nhm vi sinh vt hu hiu sau: * X khun Cc chng x khun c kh nng phn gii nhanh cc hp cht cao phn t trong rc. Trong hot tnh phn gii cc hp cht ligno, xenluloza (l hp cht rt kh b phn hu bi a s vi sinh vt) ni bt hn c. Ngoi ra cn c kh nng sinh cc cht kch thch sinh trng thc vt (gibberellin, axit indolaxetic ...). V vy, trong t x khun c kh nng pht huy tc dng vi cy trng. Nh kh nng chu nhit cao m x khun c th sinh trng v hot ng mnh m trong ng thc t. * Vi khun - Vi khun phn gii xenluloza: c kh nng sinh trng nhit cao, bn cnh hot tnh phn gii hp cht ligno - xenluloza cn sinh nhiu enzym ngoi bo phn hu cc cao phn t khc nh protein, tinh bt. u im ca nhng vi khun chu nhit ny l sinh trng kh nhanh do c th ln t cc nhm vi sinh vt khng hu ch khc. - Vi khun sinh cht kch thch sinh trng thc vt: gm cc vi sinh vt m trong qu trnh trao i cht c kh nng tng hp cc hormon thc vt nh gibberelin, axit indolaxetic, xifokinin. Cc chng vi khun ny thng c b sung vo giai on cui ca qu trnh sn xut sn phn v pht huy tc dng khi c b sung vo t trng trt. - Vi khun lactic: sn sinh axit axetic t ng v mt s hydrocacbon khc c sinh ra nh hot ng ca mt s vi sinh vt phn hu xenluloza, tinh bt. Ngc li vi khun lactic li c tc dng tng cng s phn hu ca cc cht nh lignin, xenluloza, s sinh trng ca vi khun lactic khng gy tr ngi n qu trnh phn hu cc cht hu c. Trong qu trnh trao i cht, vi khun c sn sinh ra axit lactic, c kh nng c ch cc vi sinh vt gy hi. 280

L Xun Phng * Vi nm

VI SINH VT HC MI TRNG

- Cc chng vi nm s dng trong ch phm c di nhit cho sinh trng kh rng. Ch yu hot ng ca vi nm din ra mnh giai on hiu kh. - Vi nm phn gii xenluloza: ngoi kh nng phn gii xenluloza cn c th sinh ra mt s enzym ngoi bo khc nh proteaza, amilaza. Hot ng ca chng ny phn hu nhanh chng cc cht hu c to ra cc sn phm lm c cht cho cc vi sinh vt hu ch khc pht trin. - Vi nm phn gii phosphat: rt cn trong qu trnh bin i cc phosphat kh tan thnh dng cy d th, nng cao cht lng phn thnh phm. Thc t cho thy cng ngh mi c s dng cc vi sinh vt hu hiu v tuyn chn cho nng sut v cht lng cao hn so vi qu trnh m chng trnh pht trin ca Lin hp quc khuyn co. Thi gian t 2 - 2,5 thng gim xung cn 25 - 30 ngy. Nng sut mn rc ca b l 130m3 t 25 tn n 30 - 35 tn. Phn bng vi sinh vt khng c mi hi, khng rc, hn ch ti a rui mui.

281

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 8.1 S cng ngh x l phn gii ym kh ph thi

282

L Xun Phng 8.3.2. X l sinh hc ph thi sinh hot

VI SINH VT HC MI TRNG

Cho n nay ph thi hot ng sng ca con ngi u c x l mt cch t nhin nh vi sinh vt. i th qu trnh ny gm mt s giai on sau: 1) Loi b phn rn, ta v cn; 2) Phn hu cc cht hu c tan trong nc nh vi khun hiu kh to ra bn non (hay cn gi l bn hot tnh). Bn non sau b loi b hoc a vo b phn ng ti s dng; 3) To ta v tch P v N (giai on ny i khi khng cn thit); 4) X l bn to ra giai on 1 v 2 bng phn hu ym kh. Qu trnh ny lm gim th tch cn, s lng vi sinh vt gy bnh, lm mt mi kh chu v to ra cn gi l biogas (hnh 8.1) 8.3.2.1. X l sinh hc hiu kh i vi ph thi: Bn cht ca n l qu trnh x l phn gii sinh hc ph thi c s hin din ca oxy. Qu trnh ny bao gm mt s cng on sau: 1) Hp th cht x l ln b mt t bo; 2) Phn hu cc cht trn bng enzyme ngoi bo; 3) Hp th cc cht tan vo bn trong t bo ; 4)Gii phng sn phm; 5) X l tip bng nhm vi sinh vt khc. C th trong vn ny c ba cng ngh x l sinh hc vn thng c s dng, l cng ngh x l qua mng lc thm thu, x l nh bn hot tnh (bn non) v x l bng "lp nn gi". 1) X l nh mng lc thm thu: Cng ngh x l ny c bit t lu v hin chim khong 70% s lng cc h thng x l lm sch Chu u v M. u im: L thit k n gin, khng tn km, thi gian s dng lu ti 30 - 50 nm. Nhc im c bn l h thng x l cho php qu nhiu vi sinh vt pht trin trong , iu ny lm gim thng kh, cn dng chy, dn n lm tc v lm hng b lc. Sau ny ngi ta ci tin a vo s dng b lc hai lp, cho php thay phin nhau s dng theo chu k thi gian. Kiu lc ny rt ph hp cho vic x l nc thi cng nghip. T nhng nm 70 ngi ta bt u thay th b lc thm cu to t clinke, si, ct... bng b lc thm bng nha, cho php x l nc thi cng nghip c nng cao hn. Ngoi ra, c th thit k b lc c chiu cao ln hn bng nha do, nh vy tng c cng sut hot ng ca h thng x l ln kh nhiu. Thay i ln nht c thc hin vo nm 1973 cng vi vic a vo s dng h thng x l quay (rotary reactor). Thit b ny c hnh dng t ong bng nha xoay c. iu ny cho php n lun thay i v tr, lc ngm trong nc, lc nm trong khng kh. Nh vy tng c din tch tip xc vi khng kh, lm cho qu trnh thng kh xy ra nhanh hn nhiu. Thng b lc thm ch gm mng nc mng nm pha bn trn lp bn non dy cha nhiu loi vi khun (trong c Zoogloea) nm v to. Trong s cc loi to thy c mt to lam Cyanophyceae v Chlorophyceae. Ngoi ra cn kh nhiu cc i din ca nhm ng vt Metazoa (trong c giun t, su b v gip xc). Rui v giun c tc dng iu ho s to mng. 283

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

2) X l bng bn hot tnh (bn non): Cng ngh x l ph thi bng bn hot tnh c cng sut ln hn nhiu so vi x l bng b lc thm. Tuy nhin n cng c mt s nhc im sau : do cng s dng ln, nn mc tiu th nng lng khuy trn khng kh cng nh s lng sinh khi c to ra ln hn. Cng ngh ny rt thch hp x l ph thi cho cc im dn c ng c, v n chim it din tch hn so vi h thng x l theo cng ngh lc thm.
B cha bn non

Ph thi Bn ti s dng B cn bng Bt ni Nc sch B kh hi chn khng

Khng kh Bm nn

B lng

Hnh 8.2 H thng x l ph thi s dng bn non Thc t c kh nhiu kiu h thng x l theo cng ngh ny. Thit k ca chng khc nhau tu thuc vo h s thng kh v cch thc cung cp kh.. Bn non trong h thng x l ny cha nhiu nc hn so vi bn non trong b lc thm, v vy cha t chng loi vi sinh vt hn. tin vic x l t kt qu, vic xc nh thnh phn v nng cht trong ph thi l vn quan trng bc nht nhm to iu kin cho vic s dng nhm vi sinh vt x l ph hp. Trong thc t c nhiu nhm vi sinh vt tham gia qu trnh x l, quan trng nht l cc nhm vi khun t dng cht hu c nh : Achromobacter, Flavobacterium, Pseudomonas v Moraxella. Trong trng hp nc thi c hm lng cht v c cao, th ngi ta li thy c mt cc loi vi khun nh: Thiobacillus, Nitrosomonas, Nitrobacter v Ferrobacillus, chu trch nhim oxy ho S, NH3 v Fe. Do bn cht ca s phn hu ni trn rt a dng, nn khi nim phn hu sinh hc cng bao gm nhiu ni dng v cng rt a dng. Tuy nhin, bn cht ca chng th hin trong ba ni dung sau: 1) Phn hu s cp lm thay i bn cht ho hc ca cc cht cn x l; 2) Phn hu sinh hc s cp tuy ch gy bin i khng ng k, nhng n li lm thay i tnh cht ca cht cn x l; 3) Phn hu sinh hc trit bin ph thi hu c cn x l, thnh sn phm v c. 284

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

3) X l ph thi bng "lp nn gi": Cng ngh s dng "lp nn gi' x l ph thi bt u c p dng t nhng nm 80. N c coi nh l s kt hp gia hai kiu x l, x l bng lp lc thm v bng bn non. Trong thc t c hai kiu h thng x l bng "lp nn gi". a. H thng by Simore Hartley: H thng ny do Vin cng ngh thuc Trng tng hp Massachusetts (M) thit k. Trong thit b ny, sinh khi c tch lu trn tm chn bng polyester xp nm bn trong thit b x l. Cc tm chn ny theo chu k s ln lt y ra ngoi mt lng sinh khi kh ln, ti khong 15kg/m3 cht mang. Sau khi gii phng sinh khi bng cch nn p chng, cc tm chn ny li quay ngc tr li vo bn trong thit b v bt u cng vic li t u. b. B oxy ha Dor Oliver: Trong thit b x l ny ngi ta s dng cht lt bn di l ct v theo chu k n c a ra ngoi c ty sch v ti s dng. 8.3.2.2.X l sinh hc ym kh i vi ph thi : Trong qu trnh x l ph thi ym kh (ln men to kh methane). C ba nhm vi khun tham gia vo qu trnh: 1) Nhm vi khun chu trch nhim thy gii v ln men; 2) Nhm vi khun to H2 v acetic acid; 3) Nhm vi khun to kh methane t dng s dng H2. nng cao nng sut ca qu trnh ln men, hin ngi ta vn tip tc hon thin cc loi ging, chng, vi khun ln men ym kh bng bin php chn lc t nhin hoc nh phng php cng ngh di truyn. c bit v mt cng ngh ngi ta cn phi ch khc phc cc yu t gii hn tc phn hu c cht c mt trong ph thi nh cellulose, tinh bt ...., v tc to kh methane. Cn lu l mt s sn phm cui ca qu trnh ln men nh H2, CO2 v H2S, thng c tc ng c ch ngc lm gim hot tnh hot ng ca vi khun to kh methane. 1. H thng x l ym kh: Trong thc t c rt nhiu kiu thit b ln men ym kh. T nhng dng cu to n gin hon ton th cng, cho n cc h thng x l c cu to kh phc to hin ang hot ng mt s nc pht trin. Vit Nam cc ng dng x l ym kh to biogas c bt u t nhng nm 80. Di y l hai kiu thit b ln men ym kh tng i in hnh v ang c s dng kh rng ri .

285

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 8.3: Thit b x l nc thi tri chn nui A v nc thi thnh ph B 2. Kim sot sinh hc cc h x l: iu kin tin quyt n nh qu trnh phn hu ym kh nc thi l s theo di thng xuyn cc tc ng c th c ca c cht c mt trong dng nc thi i vo h thng x l. iu ny cn thit nhm mc ch sao cho thit b khng b qu ti, dn n lm gim tui th ca n. Thng thng ngi ta theo di theo nhu cu s dng oxy, pH v hm lng ATP ca qun th vi sinh vt v da vo cc thng s ny kim sot v iu ha qu trnh ln men ym kh. Trong vic theo di bin thin hm lng ATP l quan trng nht. Thng thng nh gi kh nng hot ng ca h x l ngi ta tin hnh xc nh s bin thin ca hm lng ATP ni bo. th nhn c cho ta thy rng, khi trong dng dch i vo c mt cht c, th hm lng ca ATP, s lng bn hot tnh c to thnh v s lng ht rn trong huyn ph u gim mnh. Sau mt khong thi gian nht nh, cc tham s trn mi khi phc tr li trng thi trc khi xut hin c cht. 3. Kim sot ngun bnh: Mt trong nhng u im ca qu trnh ln men ym kh l n gip loi b cc ngun gy bnh. Nguyn nhn ch yu l do s c mt ca acid bo bo ha c to thnh bi phn ng -oxy ho trong dch ln men. Cc acid ny thng kt hp vi H2, cng c to thnh trong qu trnh trn, to ra octanic acid l cht khng khun rt mnh. 4. Thu nhn cc cht hu ch t ln men ym kh: Mt trong nhng nhim v quan trng nht ca qu trnh x l ph thi, l ti s dng cc cht hu c c trong ph thi. Ni dung ca vn ny bao gm hai kha cnh: 1) Tch v c c cc cht hu ch c trong ph thi; 2) Bin ph thi thnh sn phm c ch. Trong thc t, hin ngi ta c bit quan tm n vn x l v ti s dng ngun nc, x l ph thi ni chung sn xut kh sinh hc, ng thi to ra sn phm lm ngun thc n gia sc hoc phn bn hu c. a. X l ti s dng nc thi: Xu th hin nay l ngi ta tin hnh x l cc dng nc thi khc nhau v ti s dng chng phc v cho cc ngnh cng nghip nng nh ngnh nng lng, 286

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

sn xut phn bn v khai thc than. V ni chung nc s dng trong cc lnh vc ni trn khng i hi sch nh i vi nc dn dng. b. X l to ngun phn hu c: Cho n nay quy m s dng phn hu c c ngun gc t ng vt v nc thi ca ngnh chn nui khng ln so vi phn v c. Tuy nhin xu th trn trong tng lai s thay i v mt s nguyn nhn sau: 1) sn xut phn v c cn phi tiu tn nhiu nng lng, v tuy hm lng NPK ca n cao, nhng s dng lu ngy s lm hng t; 2) Hin nay xut hin mt s cng ngh mi cho php to c phn hu c c hm lng NPK cao; 3) Vic x l ph thi to phn hu c bao gi cng to ra kh sinh hc, l ngun cung cp nng lng ng k (bng 8.1) Bng 8.1 Thnh phn cht dinh dng trong phn ng vt: Loi Cht kh N P K Mg ng vt i gia sc 4 - 23 2,4 - 6,5 0,4 - 1,8 2,0 - 5,8 0,2 - 0,6 Heo 4 - 25 1,6 - 6,8 0,6 - 2,1 1,7 - 3,6 0,3 - 0,7 G 23 - 68 9,6 - 23 2,4 - 12 3,8 - 11,6 1,2 - 2,2 c. X l ph thi to thc n gia sc: Hng nm ch ring Anh hot ng sng ca con ngi thi ra chng 2,5.1010 kg ph thi, ngnh chn nui thi ra chng 1,8.1011 kg. T lng ph thi ny, qua qu trnh x l s to ra mt s lng bn hot tnh khng l c hm lng protein chim ti khong 30 - 40% sinh khi kh. Tip tc x l chng s to c mt ngun thc n cho gia sc rt c gi tr (bng 8.2) Bng 8.2 - Thnh phn ha hc ca bn hot tnh: Thnh phn % Trng lng kh Nc 7,85 Protein tng s (N x 6,25) 37,80 Protein thc s 31,25 M 1,73 Tro 25,16 Trong khng tan trong acid 12,33 Carbohydrate (theo glucose) 9,80 X 10,30 Nng lng tng ng (kcal/g) 16,20 Quy trnh cng ngh thu nhn protein t bn hot tnh khng phc tp v gm cc cng on sau (hnh 8.4) 287

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Bn hot tnh

Bn hot tnh

Sy, phi

Sy, phi

Kh trng

X l kim

Sn phm

Lc X l acid Lc Ra Sy kh

Thc n gia sc v c

Loi b kim loi

Thc n gia sc v c

Hnh 8.4 : Quy trnh cng ngh thu nhn protein t bn hot tnh. Theo quy nh ca Anh (1981) v vic s dng protein t bn hot tnh, th vn kim sot s hin din ca mm bnh, c bit l Salmonella, phi c tun th rt nghim ngt. 8.3.3. X l sinh hc ph thi cng nghip: Trong thc t ngi ta thng phn bit ph thi cng nghip thnh hai nhm: 1) Ph thi ca ngnh cng nghip c lin quan n sinh hc; 2) Ph thi ca cc ngnh cng nghip khng lin quan n sinh hc nh cng nghip ha cht, c kh, cng nghip nng... V ph thi ca cc ngnh cng nghip khng lin quan n sinh hc rt a dng v cha nhiu thnh phn kh b phn hy bng x l sinh hc, nn trc khi tin hnh x y sinh hc, cn phi x l s b ph thi bng phng php ha hc hoc vt 288

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

l. Cho n nay, vic s dng cc chng vi sinh vt c hiu phn hy ph thi vn cha ph bin. Tuy nhin, y l mt gii php rt c trin vng : 1) Phn hy c hiu ti ch mt s loi ph thi ring bit; 2) B sung tp on cc chng vao h thng x l nhm gia tng hiu qu ca n; 3) Phn hu du nhim hoc tch kim loi; 4) Lm sch kh thi; 5) Thu nhn sinh khi c ch t ph thi; 6) Ln men to kh methane (biogas) t ph thi. V cng ngh cn c bit lu n: a) vic cung cp y oxy qu trnh phn hy sinh hc ph thi c thc hin trit . Trong thc t t c iu ny ngi ta thng hoc s dng h thng x l to bong bng kh, hoc b sung trc tip oxy vo h thng. b) x l ph thi cha c cht nn s dng h thng mng x l cha vi sinh vt (n gin nht l mng thm). Di y chng ta s xem xt mt s bin php x l sinh hc i vi mt s loi ph thi cng nghip. 8.3.3.1. X l sinh hc i vi ph thi cng nghip ch bin sa: Huyt thanh sa l ph thi ch yu ca ngnh cng nghip ch bin sa. Thnh phn huyt thanh sa ph thuc vo hnh thc s dng sa. Ngi ta thng c c huyt thanh sa s dng lm thc n chn nui. Tuy nhin c im khim khuyt l thnh phn dinh dng ca n khng c cn bng: Huyt thanh sa cha nhiu cht khong v ng lactose. Do vy, trong thc t ngi ta thng trch ly protein t huyt thanh sa bng cch li tm. Sau khi li tm dch lc vn cn cha kh nhiu lactose (35-50 g/l), vitamine, khong cht v lactic acid. Do ngi ta s dng mt s cng ngh khc nng cao hn na hiu qu s dng huyt thanh sa. Trong ch yu l cho ln men bi nm men Lactobaccillus bulgaricus hoc Candida krusei v ln men bi nm men Kluyveromyces fragilis hoc Candida intermedia. Sau qu trnh ln men ngi ta thu c sinh khi vi sinh vt v dch cn li c hm lng protein kh cao. T dch huyt thanh sa ngoi cc sn phm giu protein, ngi ta cn thu c ngun nguyn liu cho ngnh cng nghip ha hc nh ethanol chng hn. Hoc bng phn ng thy gii ha hc ng lactose to ra glucose v galactose, l ngun nguyn liu c gi tr. Bng cch s dng nm men t bin khng cha enzyme galactosidase, nhng vn c kh nng thy gii lactose v s dng glucose mi c to ra lm ngun cung cp C. Kt qu l dch lc huyt thanh sa tr nn ngt hn v hin c s dng kh rng ri trong mt s ngnh cng nghip thc phm . Hin nay lm "ngt ha" dch ph thi cha huyt thanh sa, ngi ta khng s dng cc chng t bin nh cp trn, m s dng trc tip enzyme -galactosidase c c nh trn vt liu mang khng tan trong cng ngh thy gii lactore. Cc bc x l ch yu ph thi cha huyt thanh sa c m t trong hnh 8.5. 289

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ch bin sa Sa nguyn liu Huyt thanh sa Phoma, kem sa

Protein

Dch thu phn protecin

Dch lc cha nhiu lactose khong, vitamin v lactic acid

Thc n gia sc

Ln men bin lactose thnh lactic acid

Nm men Kluyveromyces fragilis v Candida internedia Dch giu protein

Dch giu carbohydrate

Nm men Lactobacillus bul garicuss v Candida krusei

Thc n gia sc

Sinh khi giu protein

Thc n gia sc

Hnh 8.5 S x l ph thi cng nghip ch bin sa 8.3.3.2 X l ph thi cng nghip sn xut giy: Cng ngh x l ph thi cng nghip sn xut giy ph thuc vo quy trnh cng ngh sn xut bt giy t g: Sn xut bt giy bng cch x l kim hay acid. X l kim to ra ph thi dng dch mu en cha nhiu lignin kh phn gii v cc acid hu c c trng lng phn t thp. Dch ny rt kh x l bng con ng sinh hc. Do vy, trong trng hp ny, tt hn c l cho dch bay hi v t chy ly nng lng. Cn x l acid to ra dch ph thi cha khong 60% lignin, mt s loi ng trong c mannose, galactose, glucose, xylose v arabinose. 290

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Chng chim khong 30%, cn li l acetic acid, methanol v furfural. Vi thnh phn nu trn, dch ph thi ny hon ton thch hp ln men to sinh khi giu protein lm thc n cho gia sc. Lignin v cc dn xut ca n c mt kh nhiu trong nc ph thi ca ngnh sn xut giy. Cc hp cht ny rt kh b phn hy v do vy cho n nay chng vn l i tng nghin cu ca cc nh cng ngh sinh hc. 8.3.3.3. X l nc ph thi cng nghip cha cht mu: Nc ph thi ca cc nh my dt, nhum v sn xut mu thng cha cc cht mu v cc sc t. Ngoi ra n cn cha mt s cht c trong c nhng cht gy bnh ung th cho ngi v ng vt. Cho n nay nc thi cha cht mu ni trn thng vn c x l bng cc bin php ha hc, v kh nng phn gii cht mu v sc t ca vi sinh vt ni chung l yu. Th d, ngi ta c th dng bn non loi b cht mu ra khi nc thi, nhng bn non khng xy ra qu trnh phn hy bn thn cht mu, m ch xy ra s tch chng ra khi nc thi nh qu trnh hp ph. Tuy nhin cng c mt s nhm thuc nhum, trong c nhm thuc nhum l azo-, l mt trong nhng nhm cht mu quan trng nht, li d dng b phn hy bi bin php x l sinh hc c iu kin hiu kh v ym kh. Nguyn nhn ch yu l v iu kin ym kh, nhiu loi vi sinh vt c kh nng tng hp enzyme ni trn s b phn r tip bi phn ng oxy ha c enzyme aeroreductase do vi sinh vt to ra xc tc. 8.3.4 Phn hy sinh hc cc cht tng hp hu c: Qu trnh phn hy cc cht tng hp hu c trong t nhin ph thuc vo bn cht ca chng nh bn vng ca cht, ha tan trong nc. kch thc v din tch ca phn t, bay hi..., cc yu t bn ngoi nh pH, kh nng oxy ha bi nh sng, yu t sinh hc. Trong yu t Phn hu sinh hc th hin thng qua s c mt ca cng ng vi sinh vt l c ngha hn c. Chng c nhng u th sau: a) Trong cng ng vi sinh vt, cc loi vi sinh vt khc nhau thng b sung cho nhau nhng thnh phn thit yu cho s tn ti ca ring tng loi v nh vy gip duy tr s tn ti chung ca cng ng. y l mt quan h rt phc tp v ng vai tr ch o trong qu trnh phn hy. V d: cng ng vi khun phn r cyclohexane gm hai loi. Trong vi khun Norcadia chu trch nhim phn hy chnh, v n c kh nng oxy ha cyclohexane. Tuy nhin n khng th tn ti ring l v cn s c mt ca Pseudomonas, v vi khun ny cung cp biotin l cht cn thit cho s pht trin ca Norcadia , m bn thn n khng t tng hp c. Do vy, tc phn r cc cht tng hp hu c ch yu ph thuc vo cng ng vi sinh vt, ch khng ph thuc vo tng loi vi sinh vt ring l. b) Cc thnh vin trong cng ng vi sinh vt phn hy cc cht hu c tng hp theo c ch b sung ln nhau. C ngha l mi mt thnh vin trong cng ng ch chu trch nhim mt cng on trong ton b qu trnh phn hy. c) Trong cng ng vi sinh vt bao gi cng xy ra s trao i thng tin di truyn gia cc loi vi sinh vt. ch yu trao i thng tin qu plasmid. Th d, ngi ta bit c hai loi Pseudomonas, trong mt loi c kh nng sng c lp trn 291

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

chlorocatechol, cn loi kia cha plasmid TOL mang gene chu trch nhim tng hp enzimye benzodioxygenase. C hai u khng th sng c lp trn c cht cha 4cholorobenzoate. Tuy nhin sau khi nui cy chng lin tc qua nhiu th h cng nhau, ngi ta to ra c th t bin c kh nng sng trn 4-cholorobenzoate. iu ny xy ra l nh c s trao i thng tin di truyn gia hai loi ni trn. 8.3.4.1. Phn hu sinh hc cc dn xut hu c cha chlore: Cc cht hu c tng hp cha chlore thng vn c s dng lm dung mi hu c, v do vy chng l mt trong nhng nguyn nhn gy nhim mi trng. Cho n nay qu trnh phn hy cc cht ny bi vi sinh vt hy cn c bit rt t. Trong thc t ngi ta phn lp c nhng chng vi sinh vt c kh nng phn hy dichloromethane, tuy c ch hot ng ca qu trnh ny vn cha c l gii hon ton. C l chng ni trn tng hp c enzyme haloidhyrolase xc tc phn ng to chloromethanol t dichloromethane. Cht ny sau s t phn r v to ra formalehye. Cn cc dn xut nhn thm cha chlore b phn hy bi enzyme dioxygenase xc tc phn ng oxy ha gn O v nguyn t C lin kt vi Cl v lm cho lin kt C-Cl b yu i nhiu. Cc sn phm to thnh sau l dn xut catechol cha nhm halogen thay th. y l cc cht trao i ch yu trong qu trnh phn hy cc hp cht nhn thm cha Cl. Sau chng s b phn hy tip bi enzyme pyrocatechase, dn n s m vng nhn thm. 8.3.4.2 Phn hy sinh hc cc dn xut nhn thm cha cc nhm th n: Ni chung cc dn xut nhn thm cha cc nhm th n thng b phn r trong qu trnh kh ging nhau: trc ht l phn ng gn oxy vo nhn thm, sau l phn ng loi b nhm th (V d: SO3H) v cui cng l qu trnh ti to li nhn thm (hnh 5.10). Polichlorobiphenyl (PCB) l nhm cht rt bn vng trong t nhin. Tuy nhin nu xt ring tng mt th bn thn gc biphenyl ni chung cng d dng b phn hy bi v sinh vt ging nh cc hp cht cha nhn thm khc. Tuy nhin khi mc chloro ha gia tng, th kh nng phn hy ca vi vt i vi chng ta li gim mnh. Trong thc t khi s gc Cl c gn ln hn 4, tc l ln hn s Cl trong phn t tetrachloro PCB, th hu nh khng xy ra qu trnh phn hy vi sinh vt. Benzopyrene l polyme a vng. Qu trnh phn r n to ra cc dn xut cha nhm -OH v epoxy c kh nng gy bnh ung th. Trong thc t cc cht ny hu nh khng b phn hy trong h thng s l bn hot tnh. Tuy nhin ngi ta cng ghi nhn c mt s chng vi sinh vt c kh nng phn hy benzopyrene v to ra cc phc cht c cu to rt phc tp. Polystyrol cng rt bn i vi phn hu vi sinh vt. Tuy nhin cho n nay cng xut hin nhng thng bo v s phn hy bt v lp xe hi (ch yu l cao su styrolbutadiene) bi mt s loi vi sinhvt, khi b sung thm cht hot b mt vo mi trng nui cy chng. 8.3.4.3 X l sinh hc nhim du m: Vn nhim mi trng sng bi du m l mt vn ln ca loi ngi v Vit Nam cng bt u xy ra mc kh nghim trng. Do vy vn x l 292

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nhim du ni chung v x l nhim du bng cc bin php sinh hc ni ring ngy cng c quan tm. Thng thng ngi ta chia nhim du m lm hai loi: 1) Nc thi b nhim trong qu trnh khai thc du kh, 2) nhim du ni chung i vi mi trng sng. Sau y chng ta s xem xt mt s trng hp x l nhim du in hnh. Nc nhim trong qu trnh khai thc du kh thng c x l bng bin php sinh hc sau khi loi b phn ln lng du c mt trong nc bng cc bin php vt l hoc bng ha cht to nh. Hin nay h thng x l nhim s dng bn hot tnh kt hp thi oxy trong thit b dng ct c coi l thch hp nht. Trong thc t nhng s c r r du m ln nht thng xy ra bin. Sau khi thot ra du s chu cc tc ng vt oy1 khc nhau (k c gi thi). Trong qu trnh khong 2540% lng du m d r b phn hy, c bit l i vi alkanen c trong lng phn t thp. Mc phn hy vi sinh vt i vi du d r b phn tn nh trn ph thuc kh nhiu vo yu t nh: hm lng tng i ca cht bo ha, cc cht nhn thm cha N, S, v O, mc phn nhnh ca cc cht alkane cng nh hm lng ca phn on nng (nh nha ng chng hn) ca du m. Trong , thnh phn cha alkene c phn nhnh cao hoc cc hp cht nhn thm cha lu hunh v phn on cha nha ng, l nhng thnh phn kh b phn hu nht ca du m. Ngoi ra tc pht trin ca bn thn vi sinh vt phn hy du con ph thuc vo s c mt ca cc cht dinh dng c sn trong t nhin (hoc do b sung), c bit l N v P. Cng cn lu l cc yu t vt l nh nhit , nng oxy p sut thu lc v mc to huyn ph ca du nh hng nhiu ln tc phn hy ca n. S nhim du t v ngun nc ngt cng l mt vn phi quan tm. Thc t trong t lun c mt rt nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn hy du. Tuy nhin hiu qu phn hy ca chng s gim i nhiu, nu du nhim ban u to ra cc dn xut tan trong nc hoc c hot tnh b mt, lm do du lan truyn d dng (iu ny cng c lin quan n s lan truyn do gi, thy triu ln xung). 8.3.4.4 Phn hu sinh hc thuc tr su: Hin nay vn nhim mi trng do ngnh sn xut thuc tr su ha hc, cng nh do vic s dng n trong nng nghip gy ra, ang l tm im ca nhiu nc. Do vy cc bin php phng tr v khc phc hu qu do nhim thuc tr su gy ra (c bit l cc bin php sinh hc), ang c quan tm ch . V nguyn tc, d tha lng thuc tr su trong t b phn hy bi cng ng vi khun v nm kh nhanh. Thng thng c ca thuc tr su gim mnh sau giai on bin i u tin ca chng. iu ny cho php xy dng cng ngh x l nhim thuc tr su bng vi sinh vt kh n gin. Qu trnh phn r thuc tr su c xc tc bi mt s enzyme thy phn ngoi bo ca vi sinh vt nh esterase, acylamidase v phosphoesterase. V d: enzyme parathiohydrolase do Pseudomonas SP. tng hp c kh nng phn hy ti 94-98% d thuc tr su paraythion. Hot ca enzyme ny ph thuc vo cu trc, m v dung m ca t... Do vy, trong thc t enzyme th hin hot phn ra parathion cc iu kin khc nhau th khc nhau. Ngoi ra, hin nay xut hin kh nng s dng enzyme ni trn dng c 293

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nh trn cc mng lc x l nc thi ca cc nh my sn xut thuc tr su ha hc hoc lm sch ngun nc dn dng. 8.3.4.5. Phn hy sinh hc cc cht ty ra: Theo kh nng b phn hy sinh hc, ngi ta chia t ty ra tng hp lm hai loi: Loi cng v loi mm. Vo thi k u, ngi ta s dng cc cht ty ra c phn nhnh cao nh alkylbenzosulphonate. l cc cht kh bn i vi qu trnh phn hy sinh hc. trnh tch ly cc cht alkyl mch thng d b phn hy sinh hc. Trc ht chng b phn hu bi phn ng oxy ha nhm -CH3 u cui. Mch thng cn li sau s b oxy ha tip v kt thc bng phn ng oxy ha nhn ca phn t. Ton b qu trnh trn xy ra iu kin hiu kh v cn oxy cho phn ng oxy ha. Alkyl mch nhnh cng b phn hy sinh hc, nhng chm hn v c ch ca qu trnh vn cha b bit nhiu. Hin ch bit l lin kt C-S ca cc cht ty ra ni chung l bn vi tc ng phn hy sinh hc. Lin kt ny b ph gy v to ra gc sulphonate bi enzyme hydroxylase v monooxygenase do vi sinh vt tng hp. Hin cc cht ty ra trung tnh vn c s dng to nh phc v cho cc mc ch s dng trong nng nghip v cng nghip m phm. Cc cht ny b phn hy sinh hc ch yu thng qua qu trnh oxy ha v thu phn do enzyme xc tc. Cc cht ty ra dng thng phm ch cha khong 30% cht hot ha b mt, cn li l cc cht ty trng, to bt, enzyme v ch yu l cc cht ph gia. Ban u ngi ta s dng trisodiumphosphate lm cht ph gia, nhng n li l ngun cung cp P v do gp phn lm nhim ngun nc rt mnh. Nn sau ny ngi ta phi chuyn sang s dng cc cht ph gia khng cha P v N nh CMS (carboxymethyl succinate), ODA (oxydiacetate) v EGDA (ethylene glycol diacetate): - HOOCCH2OCH(COOH)CH2COOH - HOOCCH2OCH2COOH - HOOCCH2OCH2CH2OCH2COOH - N(CH2COOH)3 CMS ODA EGDA NTA

Cc cht ny b phn hy kh nhanh bi enzyme liase do nhiu loi vi sinh vt tng hp. Ngoi ra hin nay ngi ta cn s dng rng ri NTA (nitriltriacetate), l ph gia tuy c cha N, nhng li d dng b phn hy sinh hc ngay c trong nc sng ngi iu kin t nhin, hoc bi h thng x l bng bn hot tnh. 8.3.4. X l sinh hc ph thi nng nghip: Hng nm, ngnh nng nghip ni chung (k c trng trt v c bit l chn nui) thi ra mt s lng ln ph thi. Do vn x l ph thi nng nghip (c bit l ph thi chn nui) tr thnh mt vn ln cn gii quyt. Do vy cn phi c cc qu trnh cng ngh thch hp x l ph thi nng nghip thnh nhng sn phm c ch v gp phn bo v mi trng sng. 8.3.4.1. X l hiu kh ph thi trong nng nghip: c im ni bt ca phng php x l hiu kh ph thi l vi khun tham gia vo vic x l hiu kh ph thi c cung cp oxy y . Do vy sn phm x l 294

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

kh n nh. Yu cu i vi cc h x l hiu kh hot ng n nh lu di, thao tc n gin v d dng t ng ha. Hin nay cc nc pht trin ang hot ng mt s h thng x l hiu kh sau: 1) H cha oxy ha: L m hnh x l n gin nht, l ni cha nc thi chn nui thng khng su qu 1,5m v yu cu phi c b mt rng qu trnh thng kh c d dng. Trn b mt ca h x l thng c nhiu loi to quang hp, chng gip tng hiu qu hot ng ca h x l. i vi h x l ny tc np ph thi khng ln. H x l ny c mt nhc im sau: tc x l chm, yu cu din tch ln, cn b tch ly y h v b phn gii iu kin hiu kh, to iu kin cho nhiu loi cn trng khng mong mun pht trin. Nhng h x l ny c u im l chi ph thp v khng cn phi trng coi. Trong thc t ngi ta gia tng hiu qu hot ng ca h thng x l ny bng cch gia tng thng kh (bng nhng bin php thch hp). Nh c th gim kch thc ca h thng v thi gian x l. 2) H thng x l b bc thang: H thng ny c s dng Anh. Khc vi h cha oxy ha, ph thi c np vo h ny mt cch u n v c lu gi khng lu. Nh dng chy t t theo bc thang, ph thi c oxy ha kh mnh v cn c gi li y b. Ni chung qu trnh x l ph thi trong h x l ny mnh hn so vi h cha oxy ha. 3) X l trong rnh Pasveer (Pasveer Dltch): L h thng x l ci tin c s dng bn hot tnh (bn non). Lp dch ph thi trong rnh su khong 0,3-0,6m, c khuy trn bng ng c do vy tc x l cao thng qua qu trnh oxy ha cng bc. Hiu lc x l gia tng nh c s hin din ca tp on vi sinh vt trong lp bn non. 8.3.4.2. X l ph thi nng nghip iu kin ym kh: Bn cht ca x l ny chnh l qu trnh ln men iu kin ym kh to ra kh sinh hc (biogas), cha ch yu kh methane, CO2 v mt s kh khc. X l ny mt mt cung cp mt phn nng lng cho cc hot ng nng nghip, mt khc khng km phn quan trng l hn ch ph thi nng nghip gy nhim mi trng. Qu trnh ln men ym kh c thc hin ch yu bi nhm vi khun k kh sinh methane.

295

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

CHNG IX TC NHN VI SINH VT TRONG X L KH THI

9.1 NGUYN L CA QU TRNH X L SINH HC KH THI:


Kh thi hot ng sng ca con ngi ni chung v kh thi cng nghip ni ring c mi kh chu v cha nhiu cc dn xut lu hunh dng kh nh: thiosulphate, H2S, methyl mercaptan v dimethyl sulphite. Phn r hiu kh: H2S + 2O2 H2SO4 (CH3)2S + 5O2 2CO2 + H2SO4 + 2H2O Phn r ym kh: H2S + 8NaNO3 4Na2SO4 + H2SO4 + 4H2O + 4N2 (CH3)2S + 4NaNO3 Na2SO4 + 2NaOH + 2H2O + 2N2 + 2CO2 Cc cht ny l ngun cung cp nng lng cho hot ng sng ca nhiu loi vi sinh vt hiu kh v ym kh. Trong thc t chng b phn hu nh m t cc phng trnh trn. 9. 2 CC H THNG LM SCH KHNG KH BNG PHNG PHP SINH HC: Cng ngh sinh hc c a vo p dng rng ri trong cc bin php nhm bo v mi trng sinh thi trnh khi cc cht thi c hi ca cc x nghip cng nghip. Trc kia l nc thi cng nghip, cn trong nhng nm gn y l loi kh thi cng nghip. Trong c hai trng hp l nhng cht c hi i vi con ngi v cc loi ng vt mu nng khc. Trong thin nhin c mt s phn b rng ri cc vi sinh vt c vai tr to ln trong vng tun hon ca cc cht hu c nh chng c cc h enzyme c kh nng thy gii cc cht c t rt khc nhau v mt cu to ha hc v sau li c kh nng ng ha cc sn phm to ra trong qu trnh thy gii, s dng cc sn phm ny nh l c cht ca s trao i kt cu v nng lng. Ngy nay ngi ta bit c ph rt rng cc hp cht hu c thuc cc nhm cht khc nhau m c th vi sinh vt c kh nng phn gii. Trong thc t ngi ta s dng chng vi sinh vt hay qun th vi sinh vt lm sch mi trng xung quanh khi cc cht hu c c hi.

296

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Trong khng kh ca cc thnh ph cng nghip ln, ngi ta pht hin ti khong 150 cht hu c thuc v cc cht ng ng ca benzol, hydrocarbons, phenol... Cc x nghip ha hc, ch to giy cellulose, sn xut sn v cng nghip thc phm, cc x nghip ch bin nng sn v cc t hp chn nui, cc b lng nc thi v cc thit b x l cht thi u l ngun thi cc cht c hi c mi hi thi m thm ch nng khng ln gy ra cho con ngi cm gic kh chu lm hi sc khe ca cng ng x hi. Phng php vi sinh vt lm sch khng kh khc vi cc phng php lm sch ho hc v l hc bi kh nng tin hnh ca qu trnh ny nhit bnh thng v di p sut kh quyn. C ba kiu h thng lm sch khng kh bng phng php sinh hc: 1. Tm lc sinh hc (Bio-filter); 2. Cc thit b lm sch sinh hc (Bio-scrubber); 3. Cc Biocreactor cha cc mng lc polymer; 9.2.1 Tm lc sinh hc Biofilter: Thnh phn chnh ca bio-filter l lp lc, trn xy ra qu trnh hp th cc cht c t khng kh b nhim bn v sau phn hy chng bng cc vi sinh vt. Khng kh cn lm sch c a vo bng qut gi. Ngi ta thng s dng phn , than bn v cc cht c ngun gc t nhin tng t lm vt liu cho lp lc. Bn thn cc vt liu ni trn c cha nhng khong cht cn thit nui dng vi khun. Thng ngi ta s dng qun th vi sinh hn hp th d nh bn hot tnh chng hn lm sch nc thi ca cc x nghip ha cht. 9.2.2 Cc thit b lm sch sinh hc Bio - Scrubber: Nguyn tc hot ng ca cc bio-scrubber khc vi bio-filter ch l cc cht c c hp th bng nc v b phn hy ln lt bi vi sinh vt nm trong cc thit b khc nhau. Thnh phn cu to quan trng nht ca bio-scrubber l thit b hp th (absorber) l ni din ra s trao i khi lng cht gia kh thi nhim bn v cht 297

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

hp th. Khi thit k bt k kiu absorber no ngi ta cng phi c bit ch n vic lm tng din tch b mt phn chia phase, l yu t quyt nh hiu qu ca vic hp th. Bn trong absorber cc cht c v oxy di chuyn vo nc, do kh thot ra khi absorber s dng c lm sch, cn nc th trng thi nhim bn. S thit b lc m t hnh 9.1, bao gm b phn thu gp (aerotank) nm phn y ca absorber (1). Mt ng ng c lp vo bn trn aerotank a kh nhim bn vo (2). Khng kh c lm sch thot ra ngoi qua l s (3). phn trn ca bioscrubber lp cc mng lc (4) v ng dn (5) nm bn cnh vi phun (6). Nc tun hon trong h thng c cha bn hot tnh nm trong aerotank (1), lun c pH c duy tr mc cn thit nh s tr gip ca thit b chuyn dng. H thng ny cng s dng c than hot tnh, khong 4g/l, trn ln vi bn hot tnh. Khi thit b hot ng, khng kh bn i vo theo ng dn (2) qua cc lp mng lc (4) ti l thot ra. ng thi t aerotank (1) bng my bm theo ng ng (8) dch lng ty ra c phun qua vi phun. Khi xut hin dng xoy mnh v t c cc ch s trao i cht cao, th qu trnh lm sch kh khi cc tp cht c hi s c coi l t yu cu. S c mt ca than hot tnh s lm tng cc ch s lm sch, bi v mt s cht c c mt trong khng kh s hp th trn lp than v qu trnh phn hu chng s din ra trong aerotank. Cc t bo vi sinh vt tham gia vo thnh phn ca bn hot tnh v nhng enzyme ngoi bo do chng tit ra cng c gi li trn than hoat tnh. Nc sch c cung cp vo aerotank theo ng ng (9) ng thi theo ng ng thot (10), mt lng tng ng nc ra cng vi bn hot tnh s vo b lng (12). Khi cn thit c th a cht kt ta t b lng tr li earotank theo (14), (15) hay a ra khi h thng theo cc ng (11), (13).

298

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Hnh 9.1. Thit b lm sch sinh hc Bio - Scrubber 9.2.3. Bioreacter: Nhng bioreactor c cha cc mng polymer gn t bo vi sinh vt (ngi ta cn gi chng l bioreactor bc lp ra) l nhng h thng lm sch khng kh tin tin nht. Vic lm sch khi cht c din ra cng nh vo hot tnh enzyme ca cc t bo vi sinh c c nh trn mng. i khi thay th vo ch cc t bo ngi ta c nh enzyme ln cc mng polymer ni trn. Tuy nhin thc hin cc quy trnh cng ngh ngi ta ch yu ch s dng cc t bo vi sinh vt c nh. Mt trong nhng nguyn nhn ch yu l do kh nng d dng thu nhn chng vi gi thnh r hn so vi cc ch phm enzyme. Ngoi ra, trong s cc u th v mt cng ngh khc phi k ti mc n nh cao ca enzyme trong t bo vi sinh vt so vi enzyme c tch ra t t bo, cng nh kh nng ti sinh t nhin cofactor ca n trong qu trnh ha sinh xy ra lin tc. Trong khi vic ti sinh cofactor trong trng hp s dng cc ch phm enzyme tinh khit trong cc quy trnh sn xut ln s i hi chi ph rt cao km theo cc thit b cng ngh phc tp. Tuy nhin vic s dng cc t bo c nh cng c nhng nhc im cn phi lu . C th xy ra nhng phn ng ph do s c mt trong t bo mt s lng ln cc enzyme khc nhau. So vi ch phm enzyme khng tan, hot ng ca enzyme trong t bo vi sinh vt tnh trn n v din tch b mt ca bioreactor s thp hn. 299

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Protease c mt trong t bo c th gy ra s bin tnh ca enzyme, ngoi ra cc t bo c nh cng to ra s cn tr khuch tn b sung.

Dch ngng kt Hnh 9.2. S nguyn tc hot ng ca Bioreactor Hin nay c mt s gii php thit k i vi kiu bioreactor ni trn, nhng gii php ny c tnh n cc yu t c lin quan ti ch khai thc lin tc ca cc x nghip cng nghip. Trn hnh 9.2 l s nguyn tc m t phng php vi sinh vt lm sch khng kh u tin c ngh s dng. Trong quy trnh cng ngh ny ngi ta s dng vi sinh vt t, chng c phn b trn t mang c cha nc v cc mui khong cn thit cho dinh dng ca vi sinh vt. Khi cc cht hu c i qua bioreactor, chng b ng ho bi vi sinh vt v b oxy ha mt phn ti CO2 v H2O . H thng ni trn khng yu cu ti sinh hay thay th cho n khi m bn trong h thng vn cn v vic cung cp cc cht dinh dng hu c cn thit cho vi sinh vt vn c duy tr. Nh m t trn hnh 9.2 h thng ny l mt knh qut gi, trong trn b mt ca cht mang (c th l bt xp, bng thy tinh hoc bt k vt liu no c din tch b mt ring ln) ngi ta c nh cc c th vi sinh vt. Cht mang cng vi cc vi sinh vt gn trn c xp trong container (1) c cc l kh i qua. Container li c xp vo trong thit b cha (4) c cha mui khong. Khng kh bn i qua container v sau i qua thit b iu chnh khng kh n thnh phn cng nh nhit v m cn thit. B phn chun b khng kh (3)c th ci tin t nng hoc lm lnh bng cch cho i qua thit b nhit dng ng xon (2). Cui cng kh sau khi c lm sch v c a v cc thng s cn thit s i vo h thng qut ra ngoi. Trong cc h thng hin i rt ph bin cc cht mang polymer dng l hoc dng si c gn cc t bo vi sinh vt v c sp xp mt cch c bit trong container. Khng loi tr kh nng c nh cc t bo vi sinh vt trn cht mang v c, th d trn silicagel ci bin, khi cc t bo vi sinh vt c nh s to ra mt lp p khng cht. Theo nguyn tc, cc t bo vi sinh vt c nh trn cht mang c nhi vo thit b cha container nh c hnh vin n, nc cng mui khong cn thit cho t bo vi sinh vt s c a vo cc containner ny. Cc cht cn phn hu c mt trong khng kh bn khi i qua lp xc tc sinh hc s phn b gia phase kh v mng 300

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

nc bc cc ht xc tc, chng s khuch tn qua mng ny v sau b phn r trong lp xc tc sinh hc. Tc lm sch kh c th b gii hn hoc bi s khuch tn ca c cht t phase kh qua mng nc vo ht xc tc, hoc bi tc phn r ca chng do cc t bo vi sinh vt gy ra. Tc khuch tn ph thuc vo bn cht v nng ca cht khuch tn ranh gii pha ngoi v pha trong mng nc. Cn tc phn r chng li ph thuc vo hot ca h enzyme t bo vi sinh vt thc hin qu trnh ny. Nu xy ra s phn r ton b cc cht khuch tn qua mng nc nh enzyme, th iu c ngha l qu trnh ny hot ng ch khuch tn. iu ny c th xt on theo nh hng ca cht mang v nng sinh khi ln kh nng phn hy. Mc bin i c cht phn nh qu trnh lm sch kh, s b gim khi tc ca dng kh gia tng. Bioreactor c lp ra nh trn thng c chu k hot ng khong 5-10 ngy, nu nh ngi ta b sung vo nc ti ln reactor sinh hc khong 5% bn hot tnh ly t h ng nc. Tuy nhin vic s dng cc vi sinh vt thch nghi vi s pht trin trn cc cht c t c trong khng kh cn lm sch, c th lm thi hn trn gim thm ch cn vi gi. Cng vi thi gian, cn kh ng hc ca lp xc tc sinh hc s gia tng do s gia tng hm lng sinh khi b gi li trong n, v th c vi thng ngi ta li phi lm sch cht xc tc sinh hc ni trn. phn hu vi hiu sut cao mt cht hu c c th no , th cn phi s dng bioreactor cha cc chng chuyn bit c hot tnh phn hy cht ni trn cao. Thc t cho thy rng, thc hin chc nng xc tc phn hy cc hp cht hu c cn phi c ch nui cy ring bit cc chng vi sinh vt trc khi c nh chng. C s ca ch nui cy ny l lm cho qun th vi sinh vt thch nghi c vi mt c cht c th no , iu ny cn thit bi v qun th vi sinh vt trong trng hp ny rt khng ng nht. C th nhng kh khn xut hin khi nui cy vi sinh vt trn c cht c th, khi c cht l cht bay hi khng tan trong nc. i vi mt s cht, c th s dng cc cht tng ng v mt cu trc to ra s th hin ca gen chu trch nhim tng hp enzyme tng ng, c ngha l gy ra s cm ng khng c hiu cho qu trnh tng hp enzyme phn hu. ng thi phi nghin cu c tnh ng hc ca qu trnh phn hu trong mt s trng hp cn thit, chc chn l khng c cc cht c ch c to thnh trong qu trnh phn hy cht ni trn, cng nh xc nh ngng nng hot ng ca h thng. Trong vn ny cn thit phi c thng tin v cc t bo b cht khng cn kh nng ti to trong qu trnh c nh, nu qu trrnh ny tin hnh ng thi vi qu trnh polymer ha cc si mang. Cng nh cn phi bit c nh hng ca cc cht hu c tham gia vo qu trnh polymer ha ln kh nng sng st ca t bo vi sinh vt tng giai on ring bit. iu ny cn bt buc khi v l do no phi thay i ch c nh t bo hoc ch nui cy chng. V container cha cc t bo c nh c chun b trc, cho nn phi tnh n vic sy kh, gi hot ca t bo sau khi sy, thi gian thch nghi ca t bo sau khi a container vo h thng v s thay i cho php ca s lng t bo cn kh nng sng st sau thi gian bo qun cc iu kin quy nh. 301

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

Ph thuc vo c cht, t bo c th thc hin chc nng thy gii, th d nh esterase l enzyme ct lin kt ester ca cc ester phc (nh ethylacetate, butylacetate) hoc ng ho c cht v s dng chng trong qu trnh trao i cu trc hoc nng lng. C s ca qu trnh lm sch kh bng phng php vi sinh vt da trn s pht trin ca vi sinh vt khi c khuy trn mnh m, cn gi l chemostate. Trong ngi ta khng quan tm nhiu n vn l cht cn phn hu dng dung dch hay dng hi trong phase kh c ha tan hoc khuch tn vo phase nc ca h thng kh hay khng. Khc vi cc bi ton c in c gii quyt theo kiu chemostate, trong qu trnh ni trn c c cc trng hp c lin quan vi nng c cht thp km theo cc yu t gii hn thay i cng nh tc pht trin thp. Trong cc tnh ton v chn kiu bioreactor c th s dng phng trnh khng tuyn tnh ca Monod tnh tc s dng c cht. C s l thuyt ca phng thc gii quyt nhim v ra l s hiu bit sinh ha v vi sinh vt v c ch ng ha cc cht cn phn hu t bo vi sinh vt. V cc cht ny c s dng trong qu trnh trao i cu trc v nng lng. Do cn phi bit c cc thng s tnh ton ti u cho bit phn no ca c cht b oxy ha n sn phm cui cng v phn no s tham gia vo trao i cu trc, c ngha l to sinh khi. Cng cn phi xc nh bng thc nghim gi tr ngng ca sinh khi m hy cn din tin qu trnh din tin qu trnh xc tc nhng nng cho ca c cht. Hn na phi ch l tc ng xc tc c thc hin bi cc t bo sng trong qu trnh hot ng ca h thng bioreactor. Do phi tnh ton sao cho s gia tng sinh khi lun mc ti thiu, bi v s gia tng sinh khi ni chung u to nn mt s cn tr b sung mng. Ngi ta a ra phng php ph bin nht lm phng php khi u ti u ha cc thng s ni trn. Mt trong hai phng php l phng php tnh theo hiu qu kinh t, c ngha l phi tnh c tng quan ti u gia s gia tng sinh khi ti thiu v s tiu tn cao nht cho trao i nng lng. Phng php th hai da trn c s tnh ton h s bin i c cht cao nht thnh sn phm Ypmax theo l thuyt oxy-ha kh. Nhng yu cu ch yu i vi cc thit b sinh hc lm sch khng kh l: n gin trong vn hnh, hiu qu lm sch, cng nh nng sut hot ng ring (l t l gia khng kh i qua thit b trong mt gi v th tch lm vic ca h thng) cao v can tr kh ng hc thp. Thit b lm sch sinh hc khng kh ph bin nht l cc biofilter c chi ph sn xut khng ng k (vt liu ca lp lc r v ph bin, tiu tn nc, in thp). Nng sut hot ng ca bioreactor cao hn nhiu so vi cc thit b sinh hc lm sch kh khc, v n c nng sinh kh cao trong th tch lm vic ca reactor nh s c nh vi sinh vt trn cc cht mang polymer v v c. Ngoi vai tr tp trung sinh khi, cc cht mang ny cn thc hin mt chc nng rt quan trng khc l m bo din tch b mt phn cch ln gia hai phase nc-kh. Bi v hiu sut lm sch khng kh ca bioreactor th tch v tc dng kh ln s b gii hn bi tc khuch tn ca cc cht cn loi b qua mng nc bao bc lp sinh hc, do vy nu mun gia tng hn na nng sut ca bioreactor, th c l phi hon thin hn thit k ca bioreactor v tm kim cc vt liu mi c nh vi sinh vt nhm to din tch b mt ngn cch phase ln. 302

L Xun Phng

VI SINH VT HC MI TRNG

TI LIU THAM KHO


1. Nguyn Ln Dng , Nguyn nh Quyn, Phm Vn Ty 2002. Vi sinh vt hc . NXB Gio dc. 2. Nguyn Ln Dng VSV t v s chuyn ho cc hp cht cacbon, nit NXB KH v K thut H Ni 1984 3. Nguyn c Lng - Cng ngh VSV tp I, II NXB a Quc gia TP HCM 4. Nguyn c Lng - Cng ngh VSV tp I, II NXB a Quc gia TP HCM 5. Nguyn Xun Nguyn, Trn Quang Huy - Cng ngh x l nc thi v cht thi rn NXB KH & KT H Ni 2004 6. Trn Hiu Khu (Ch bin) Trn c H - L Hiu Tho - Gio trnh cc qu trnh vi sinh trong cc cng trnh cp thot nc. Trng i hc Xy dng h Ni 1994 7. L Xun Phng - Vi sinh vt cng nghip - NXB Xy dng H Ni 8. Trn Thanh - Cng ngh vi sinh NXB Gio dc H Ni 2000 9. Trnh Th Thanh - c hc mi trng v sc kho con ngi - NXB i hc Quc gia H Ni 2003 10. Trn Linh Thc, Phng php phn tch vi sinh vt hc trong nc thc phm v m phm, 2002, NXB gio dc 11. Trn Cm Vn - Gio trnh VSV hc mi trng NXB H Quc gia H Ni 2003 12. Trung tm o to ngnh nc v mi trng S tay x l nc Tp I, II XNB Xy dng H ni 1999

303

MC LC
PHN I : I CNG V VI SINH VT HC MI TRNG .........................1 CHNG 1 : HNH THI, CU TO V CC C TNH C BN CA VSV ...................................................................................................................1 1.1 c im chung ca vi sinh vt .....................................................................2 1.2 Cc nhm vi sinh vt chnh ...........................................................................5 CHNG 2 : SINH L I CNG VI SINH VT ...........................................59 2.1 Dinh dng ca vi sinh vt .........................................................................59 2.2 Trao i cht v trao i nng lng ca vi sinh vt ..................................90 2.3 nh hng cc yu t bn ngoi n hot ng ca vi sinh vt .................94 CHNG 3 : S PHN B CA VI SINH VT TRONG MI TRNG ...108 3.1 Mi trng t v s phn b ca vi sinh vt trong t ............................108 3.2 Mi trng nc v s phn b ca vi sinh vt trong nc .....................119 3.3 Mi trng khng kh v s phn b ca vi sinh vt trong khng kh .....122 CHNG 4 : KH NNG CHUYN HO VT CHT CA VI SINH VT TRONG CC MI TRNG T NHIN .....................................126 4.1 Kh nng chuyn ho cc hp cht cacbon trong mi trng t nhin ....126 4.2 Kh nng chuyn ho cc hp cht nit trong mi trng t nhin ca VSV ....................................................................................................135 4.3 K/nng chuyn ho cc hp cht pht pho trong mi trng t nhin ca VSV ............................................................................................155 4.4 K/nng chuyn ho cc hp cht lu hunh trong mi trng t nhin ca VSV ............................................................................................158 CHNG 5 : NHIM VI SINH VT ................................................................161 5.1 Nguyn nhn ca vn nhim vi sinh ..................................................161 5.2 Nhim trng v kh nng chng ca c th .........................................162 5.3 Mt s vi sinh vt gy bnh chnh .............................................................168 5.4 Mt s vi khun gy bnh khc..................................................................180 5.5 Vi sinh vt ch th nhim ........................................................................192

PHN II : VSV V CC CHT VI QU TRNH SINH HC TRONG CNG NGH MI TRNG ......................................................................195 CHNG VI : C S SINH HC CA QU TRNH X L NHIM MI TRNG .............................................................................................195 6.1 Tnh hnh nhim mi trng hin nay ....................................................195 6.2 Nguyn l c bn ca cc qu trnh ..........................................................196 6.3 Mt s loi vi sinh vt s dng trong x l nhim mi trng ..............199 CHNG 7: TC NHN VI SINH VT TRONG QU TRNH X L NHIM MI TRNG NC .......................................................211 7.1 Vi sinh vt gy bnh v ch tiu v sinh v vi sinh vt trong nc cp sinh hot .............................................................................................211 7.2 S nhim bn ngun nc, qu trnh t lm sch ca nc ngun (sng, h) ....................................................................................................224 7.3 Cc qu trnh vi sinh vt trong cc cng trnh x l nc thin nhin .....238 7.4 Cc hin tng bt li do s pht trin vi sinh vt, sinh vt trong ng dn, cng trnh v thit b cp nc, bin php khc phc ...............244 7.5 Vi sinh vt vi qu trnh x l nhim mi trng nc ........................247 CHNG 8: TC NHN VI SINH VT TRONG X L CHT THI ........267 8.1 Khi nim v cht thi ...............................................................................267 8.2 Phn loi cht thi .....................................................................................268 8.3 Khi nim v x l cht thi .....................................................................268 CHNG 9: TC NHN VI SINH VT TRONG X L KH THI ...........293 9.1 Nguyn l ca qu trnh x l sinh hc kh thi .......................................294 9.2 Cc h thng lm sch khng kh bng phng php sinh hc ................293

You might also like