I HC QUC GIA H NI TRNG I HC KINH T

PH MNH HNG

GIO TRNH

KINH T VI M

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

PGS.TS. PH MNH HNG

GIO TRNH

KINH T VI M

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

MC LC
Li ni u ............................................................................................................... 05 Chng 1: Gii thiu chung v Kinh t hc ......................................................... 08 1.1. Hot ng kinh t v nhng vn c bn ca n ........................................ 08 1.1.1 Hot ng kinh t-mt dng thi hot ng c bit ca i sng x hi.............................................................................................................................. 08 1.1.2 ng gii hn kh nng sn xut ................................................................. 12 1.1.3 Cc vn kinh t c bn ca x hi.............................................................. 19 1.1.4 Cc h thng kinh t ....................................................................................... 21 1.2. Kinh t hc l g? ........................................................................................... 27 1.2.1 nh ngha v kinh t hc ............................................................................... 27 1.2.2 Kinh t hc vi m v kinh t hc v m .......................................................... 28 1.2.3 Phn tch thc chng v phn tch chun tc trong kinh t hc ..................... 31 1.3. Cc cng c phn tch kinh t ........................................................................ 34 Chng 2: Th trng : cu, cung v gi c ......................................................... 47 2.1. Th trng Khi nim v phn loi ................................................................. 48 2.1.1. Khi nim th trng ....................................................................................... 48 2.1.2. Phn loi th trng ......................................................................................... 49 2.2. Cu, cung v gi c th trng ........................................................................... 50 2.2.1. Cu .................................................................................................................. 51 2.2.2. Cung ................................................................................................................ 55 2.2.3. Cn bng cu-cung .......................................................................................... 58 2.3. S thay i gi cn bng .................................................................................... 63 2.3.1. Nhng yu t lm dch chuyn ng cu ..................................................... 63 2.3.2. Nhng yu t lm dch chuyn ng cung ................................................... 70 2.3.3. Di chuyn dc theo ng cu v dch chuyn ng cu ............................ 77 2.4. co gin ca cu v cung ............................................................................... 79 2.4.1. co gin ca cu .......................................................................................... 80 2.4.2. co gin ca cung ........................................................................................ 89

2.5 . Mt vi ng dng v phn tch cung-cu.......................................................... 92 2.5.1. Thu v nh hng ca thu ........................................................................... 92 2.5.2. Vn kim sot gi ....................................................................................... 95 Chng 3: S la chn ca ngi tiu dng ........................................................ 99 3.1. S thch ca ngi tiu dng ............................................................................. 99 3.1.1. Nhng gi nh c bn v hnh vi ca ngi tiu dng ............................... 100 3.1.2. ng bng quan .......................................................................................... 103 3.2. S rng buc ngn sch .................................................................................. 112 3.2.1. ng ngn sch........................................................................................... 112 3.2.2. nh hng ca thu nhp v gi c i vi ng ngn sch ....................... 115 3.3. S la chn ca ngi tiu dng ..................................................................... 116 3.3.1. Ti a ha tha dng ca ngi tiu dng............................................... 117 3.3.2. S thay i trong im la chn ca ngi tiu dng .................................. 119 3.4. ng cu c nhn ca ngi tiu dng v ng cu th trng .................. 125 3.4.1. Rt ra ng cu c nhn t s la chn ca ngi tiu dung..................... 125 3.4.2. ng cu th trng .................................................................................... 128 Chng 4: T chc v hnh vi cung ng u ra ca doanh nghip ................ 131 4.1. T chc doanh nghip ...................................................................................... 131 4.2. Phn tch chi ph.............................................................................................. 134 4.2.1. Chi ph k ton v chi ph kinh t ................................................................. 134 4.2.2. Cc thc o chi ph ..................................................................................... 139 4.2.3. Chi ph ngn hn v chi ph di hn ............................................................. 148 4.2.4. Li th v bt li th kinh t ca quy m .................................................... 156 4.3. M hnh tng qut v hnh vi cung ng ca doanh nghip ............................. 158 4.3.1. Mt vi khi nim c lin quan..................................................................... 158 4.3.2. Cc iu kin ti a ha li nhun ................................................................ 162 4.3.3. La chn sn lng ca doanh nghip khi nhm mc tiu ti a ha doanh thu ................................................................................................................. 165 Chng 5: Th trng cnh tranh hon ho ...................................................... 167 5.1. Khi nim, c im ca th trng cnh tranh hon ho ............................... 167

5.1.1. Cc khi nim................................................................................................ 167 5.1.2. c im v iu kin tn ti ca th trng cnh tranh hon ho .............. 169 5.2. Cung ng sn phm ca doanh gnhip cnh tranh hon ho .......................... 174 5.2.1. Cung ng trong ngn hn .............................................................................. 174 5.2.2. Cung ng trong di hn................................................................................. 179 5.3. Cung ng sn phm ca ngnh cnh tranh hon ho ...................................... 183 5.3.1. ng cung ngn hn ca ngnh .................................................................. 183 5.3.2. ng cung di hn ca ngnh..................................................................... 184 Chng 6: Th trng cnh tranh khng hon ho .......................................... 194 6.1. c im v ngun gc ca th trng cnh tranh khng hon ho................ 194 6.1.1. c im chung ............................................................................................ 194 6.1.2. Ngun gc ..................................................................................................... 198 6.2. Th trng c quyn thun ty ...................................................................... 203 6.2.1. Quyt nh v sn lng v gi c ca nh c quyn ................................. 203 6.2.2. S phn bit i x v gi ca doanh nghip c quyn.............................. 211 6.3. Th trng c quyn nhm ........................................................................... 214 6.3.1. Khi nim v c trng ................................................................................. 214 6.3.2. Cnh tranh v hp tc trn th trng c quyn nhm ............................... 216 6.4. Th trng cnh tranh c tnh cht c quyn .............................................. 230 6.4.1. c im ....................................................................................................... 230 6.4.2. La chn sn lng v nh gi ................................................................ 231 6.4.3. Cn bng di hn ........................................................................................... 233 Chng 7: Th trng cc yu t sn xut v s la chn ca doanh nghip ..................................................................................................................... 236 7.1. Hm sn xut v quy lut v sn phm bin .................................................... 237 7.1.1. Hm sn xut................................................................................................. 237 7.1.2. Quy lut sn phm bin c xu hng gim dn ............................................ 240 7.2. Cu v cc yu t sn xut .............................................................................. 246 7.2.1. Cu v cc yu t sn xut ca mt doanh nghip ....................................... 246 7.2.2. Cu th trng v yu t sn xut ................................................................. 261

7.3. Cung v cc yu t sn xut v s cn bng trn th trng yu t sn xut ......................................................................................................................... 264 7.3.1. Cung v cc yu t sn xut .......................................................................... 264 7.3.2. Cn bng cung, cu v yu t sn xut trn th trng cnh tranh (ngn hn, di hn) .................................................................................................. 268 7.3.3. Tin thu (yu t) ti thiu v tin thu kinh t ............................................ 271 Chng 8: Th trng lao ng ........................................................................... 274 8.1. S cn bng trn th trng lao ng ............................................................... 274 8.1.1. Cu, cung v cn bng trn th trng lao ng ........................................... 274 8.1.2. Cc yu t nh hng n s cn bng ca th trng lao ng .................. 289 8.2. S chnh lch v lng ................................................................................... 295 8.2.1. Nhng l do ch yu dn n s chnh lch v lng ................................. 297 8.2.2. Vn nhn lc v s khc bit v tin lng ................................................ 303 Chng 9: Th trng vn v t ai ................................................................. 310 9.1. Th trng vn ................................................................................................. 311 9.1.1. Th trng dch v vn hin vt.................................................................... 311 9.1.2. Th trng vn hin vt................................................................................. 323 9.2. Th trng t ai (v cc ti nguyn thin nhin khc) ............................... 329 9.2.1. c im ca th trng t ai v s hnh thnh tin thu t ................... 329 9.2.2. Thu t v cc ti nguyn khan him khc ................................................ 335 9.2.3. Phn b t ai cho nhng mc tiu s dng khc nhau ............................. 336 Chng 10: Vai tr kinh t ca nh nc .......................................................... 341 10.1. Th trng v hiu qu ................................................................................... 342 10.1.1. Khi nim hiu qu Pareto .......................................................................... 342 10.1.2. Th trng cnh tranh hon ho v hiu qu Pareto ................................... 344 10.2. Cc khuyt tt th trng............................................................................... 349 10.3. Vai tr kinh t ca nh nc trong nn kinh t th trng............................ 361 10.3.1. Mc tiu (chc nng) cng c .................................................................... 361 10.3.2. Sa cha, khc phc cc khuyt tt ca th trng.................................... 364 Ti liu tham kho ................................................................................................ 377

LI NI U Cng vi Kinh t v m, Kinh t vi m c coi l mt trong nhng mn hc quan trng nht cung cp cc kin thc nn tng cho nhng ai mun hiu v s vn hnh ca nn kinh t th trng. Khc vi Kinh t v m nghin cu nn kinh t nh mt tng th, Kinh t vi m tp trung vo vic phn tch cc hnh vi ca cc ch th kinh t nh ngi sn xut, ngi tiu dng, thm ch l chnh ph trn tng th trng ring bit. Nhng tng tc khc nhau ca cc ch th ny to ra nhng kt cc chung trn cc th trng cng nh xu hng bin ng ca chng. Hiu c cch m mt th trng hot ng nh th no v nh hng ln nhau gia cc th trng, trn thc t l c s hiu c s vn hnh ca c nn kinh t, ct ngha c cc hin tng kinh t xy ra trong i sng thc, min y l nn kinh t da trn nhng nguyn tc th trng. y l im xut pht cc k quan trng mi c nhn, t chc cng nh chnh ph c th da vo a ra nhng ng x thch hp nhm thch nghi v ci thin trng hung kinh t. Ngay t nhng nm 90 ca th k trc, cng vi qu trnh chuyn i nn kinh t dn sang nn kinh t th trng Vit Nam, Kinh t vi m c a vo ging dy Khoa Kinh t (nay l trng i hc Kinh t), i hc Quc gia H Ni. Ban u n tn ti nh mt hc phn trong mn hc chung l Kinh t hc, sau c tch ra nh mt mn hc ring bit. nhng nm u, trong cc chng trnh o to c nhn, Kinh t vi m ch c ging dy cho sinh vin nm th nht nh l mn hc c s cho cc mn kinh t hc c th. Nhng nm gn y, trong hu ht cc chng trnh o to, bn cnh Kinh t vi m c s (Kinh t vi m I), sinh vin cc nm cui cn c nghin cu Kinh t vi m nng cao (Kinh t vi m II). iu ny th hin s hon thin dn ca kt cu chng trnh cng nh tm quan trng ca vic nghin cu cc ch kinh t hc trong hnh trang kin thc ca sinh vin ngnh kinh t. Gio trnh ny l gio trnh Kinh t vi m c s c dnh cho nhng sinh vin ln u tin c nghin cu Kinh t hc. N c bin son trn c s cc bi ging m tc gi tin hnh nhiu nm trong cc
5

kha hc v kinh t vi m trong v ngoi trng. T nm hc 2005 2006, bn tho ca n c lu hnh ni b trong c s o to nh mt ti liu tham kho chnh thc cho vic ging dy v hc tp. Sau mt thi gian th nghim, trn c s cc kin ng gp ca cc ng nghip v sinh vin, bn tho c chnh sa, nghim thu v gi y c iu kin cng b chnh thc. L mt cun sch gio khoa c tnh cht nhp mn, gio trnh ny trnh by nhng nguyn l c bn ca mn Kinh t vi m. N c bin son thnh 10 chng. Chng 1 c dnh gii thiu chung v kinh t hc nh mt mn khoa hc x hi c th, lm r s phn nhnh trong cch tip cn kinh t hc thnh Kinh t (hc) vi m v Kinh t (hc) v m cng nh gip sinh vin lm quen vi mt s cng c chung thng c dung trong phn tch kinh t. Chng 2 tp trung trnh by v m hnh cung cu nh l mt m hnh c bn t duy v s vn hnh ca mt th trng. Chng 3 cp n m hnh v s la chn ca ngi tiu dung nhm vch ra nhng g n giu ng sau ng cu ca th trng. S la chn ca doanh nghip trn th trng u ra (gip ngi ta hiu nhng g nm ng sau ng cung) c phn tch trong cc chng 4, 5, 6; trong chng 4 c dnh trnh by nhng nguyn tc chung trc khi vic p dng chng trong cc cu trc th trng c th c pht trin cc chng sau. Ch v hot ng ca cc th trng cc yu t u vo c tho lun t chng 7 n chng 9 cng theo nguyn tc i t ci chung n ci c th. Cui cng, gio trnh khp li vi chng 10 nh l s tng kt bc u v c ch phn b ngun lc theo nguyn tc th trng. Bn cnh nhng u th r rt ca c ch ny, cc tht bi th trng c xem nh c s ca cc hot ng kinh t ca Nh nc. Nhng kha cnh su hn bao gm c nhng vn ca kinh t hc phc li s khng c gii thiu trong gio trnh nhp mn ny. cng b cun gio trnh ny, tc gi nhn c nhng li c v v nhng ng gp qu bu ca nhiu ngi. Trc tin l nhng ng nghip b mn Kinh t hc ca Khoa Kinh t (nay thuc Khoa Kinh t pht trin, Trng i hc Kinh t), i hc Quc gia H Ni.
6

Trong s ny tc gi mun gi li cm n c bit n TS. V c Thanh, TS Phm Quang Vinh, TS. T c Khnh, GV V Minh Ving, Th.S. Trn Trng Kim, Th.S. Nguyn Hu S - nhng ngi nhiu nm tham gia ging dy mn hc v c nhng nhn xt, bnh lun xc ng gip tc gi hon thin gio trnh ngay khi n cn dng s tho. Nhng gp ca cc ng nghip khc nh TS. o Bch Thy, Th.S. Nguyn Vnh H cng c nh gi cao. V pha nhng ng nghip ngoi trng, ngi vit c bit trn trng cm n nhng nhn xt, gp chi tit, nhiu thin ca GS.TS Nguyn Khc Minh (Trng i hc Kinh t Quc dn H Ni), PGS.TS. Nguyn i on (Trng i hc Bch khoa H Ni) v bn tho gio trnh. Nh tt c nhng gp ny m ni dung ca gio trnh tr nn t sai st hn. Ngoi ra trong qu trnh chun b bn tho, tc gi cng nhn c s gip nhit tnh v phng din k thut ca nhng ngi nh: Nguyn Th V H, Nguyn Minh Phng, Ng Thy Dung. Cng vi s h tr ca cc ng nghip cc b phn khc nhau trong nh trng cng nh s ng vin ca cc em sinh vin - i tng m gio trnh ny hng ti, s gip v t ca h c tc gi nh gi cao. D kh cn trng v c gng gio trnh t khim khuyt nht mc c th, song cun sch ny chc chn vn khng trnh khi nhng thiu st. Tc gi hon ton chu trch nhim v nhng sai st nu c ny v sn sng n nhn mi gp . Nhng ng gp v gio trnh ny xin c gi v a ch: Khoa Kinh t pht trin, Trng i hc Kinh t, i hc Quc gia H Ni. Nh E4, 144 ng Xun Thy, Qun Cu giy, H Ni.

Tc gi

Chng 1 GII THIU CHUNG V KINH T HC

Chng ny nhm gii thiu vi ngi c ci nhn tng quan v kinh t hc, m kinh t hc vi m l mt phn nhnh quan trng ca n. lm iu ny, trc tin chng ta hy lm quen vi mt s khi nim kinh t n gin nh tnh khan him, gii hn kh nng sn xut, sn phm kinh t nhm hiu c nhng vn kinh t c bn m mi x hi u phi ng u gii quyt. y cng l c s chng ta hiu gii hn, phm vi nghin cu ca kinh t hc, phn bit kinh t hc vi m v kinh t hc v m nh l nhng cch thc tip cn khc nhau v i tng nghin cu. Chng ta cng s thy cch phn tch thc chng c th khc nh th no vi cch phn tch chun tc, mc d trong cuc sng thc chng ta cn c hai cch phn tch ny. Cui cng, chng ta cng s bc u lm quen vi mt s cng c m cc nh kinh t thng s dng nghin cu cc hin tng trong i sng kinh t. Nhng cng c ny s c tr i, tr li nhiu ln trong ton b mn hc vi mc ch gip chng ta c th t duy nh mt nh kinh t. 1.1. Hat ng kinh t v nhng vn c bn ca n 1.1.1. Hot ng kinh t - mt dng thi hot ng c bit ca i sng x hi Trong cuc sng ca mnh, con ngi thc hin v vn cc dng hot ng khc nhau: n ung, hc tp, lao ng, ngh ngi, vui chi, gii tr v.v Cc lnh vc hot ng ca con ngi cng c phn chia mt cch c l thnh kinh t, th thao, chnh tr, vn ha v.v Tht ra, trn thc t, s phn chia nh vy ch c ngha tng i. Chng ta chng thng nghe ni, ngy nay bng khng ch l mn th thao hp dn hng t ngi trn th gii m n cn l mt ngnh cng nghip khng l to ra hng triu vic lm, vi nhiu t la li nhun. Vy th kinh doanh bng c phi l mt hot ng kinh t? Khi cc nh kinh t hc xem quc phng nh mt hng ha cng cng m nh nc phi cung
8

cp, th phi chng chi tiu cho quc phng nh th no l hiu qu khng phi l mt vn kinh t? R rng, trong cc hot ng ca mnh, con ngi lun lun phi i din vi nhng vn kinh t. Chng ta c th d dng xem vic sn xut la go, lp rp t, hay qu trnh t chc bn hng cc siu th l nhng hot ng kinh t song cc hot ng khc (trong cc lnh vc vn ha, th thao, chnh tr, tn gio v.v), d khng trc tip biu hin ra nh l cc hot ng kinh t th chng t nhiu cng lin quan n cc vn kinh t. Trong cc hot ng ny, khi ra quyt nh ngi ta vn lun lun phi la chn gia cc phng n s dng ngun lc khc nhau t c mt mc ch no . Khi lm nh vy, thc cht ngi ta tip cn, x l cc vn kinh t. Nh vy, hot ng kinh t vi t cch l mt hot ng s dng ngun lc ca x hi nhm to ra cc sn phm (hu hnh hay v hnh) tha mn nhu cu khc nhau ca con ngi cho n nay vn l hot ng ch yu, ng vai tr nn tng trong i sng x hi loi ngi. i vi mi quc gia, thnh cng trong lnh vc pht trin kinh t lun l c s quan trng to dng nhng thnh tu trong cc lnh vc khc. Ni n hot ng kinh t, ngi ta trc tin thng ngh n cc hot ng sn xut. l vic t chc, s dng theo mt cch thc no cc ngun lc (my mc, thit b, nh xng, lao ng, nguyn vt liu) nhm to ra nhng vt phm hay dch v (cc dng li ch m ngi ta thu c trong mt thi k, pht sinh t cc vt phm hu hnh hay t cc hot ng ca con ngi) tha mn nhu cu ca con ngi. Cc vt phm hay dch v vi t cch l kt qu u ra ca qu trnh sn xut thng c cc nh kinh t hc gi l hng ha. Cc ngun lc hay bt c ci g dng sn xut ra cc hng ha c gi l cc yu t u vo (hay cc yu t sn xut). thi nguyn thy, khi sn xut con ngi ch yu li dng chnh nhng yu t u vo sn c ca t nhin. Cng pht trin, con ngi cng ngy cng to ra nhng u vo nhn to cho php h sn xut ra cc u ra vi hiu sut cao hn. Nu sn xut l qu trnh bin i cc u vo thnh cc u ra thch hp vi nhu cu ca con ngi (theo ngha ny, sn xut bao gm

c s dch chuyn cc vt phm trong khng gian v thi gian), th tiu dng chnh l mc ch ca sn xut. X hi ch sn xut ra nhng hng ha m n c nhu cu tiu dng. Quyt nh tiu dng ca cc c nhn c nh hng to ln n cc quyt nh sn xut. Khi thc hin quyt nh ca mnh, nhng ngi tiu dng la chn cc hng ha theo mt cch no , ph hp vi s thch, ngun thu nhp ca mnh v gi c hng ha. V i tng la chn ca hnh vi tiu dng l hng ha nn tiu dng cng l mt hot ng kinh t quan trng. Trao i hng ha cng l mt hot ng kinh t c bn ca cc x hi hin i. Thng qua trao i, cc c nhn khc nhau c th nhn c nhng hng ha m mnh cn ch khng phi trc tip sn xut ra tt c cc loi hng ha. Nh trao i, qu trnh sn xut x hi tr nn c hiu qu hn. X hi khng ch sn xut ra cc hng ha m cn phi phn phi chng gia cc thnh vin khc nhau. Vic phn phi cc hng ha u ra ty thuc nhiu vo vic phn phi cc yu t u vo ca qu trnh sn xut. Ngi no nm gi c nhiu u vo hn, ngi c nhiu kh nng chim gi c phn ln hn trong s cc u ra m x hi to ra. Cch thc phn phi thng gn cht vi cch thc sn xut. Sn xut, phn phi, trao i v tiu dng l nhng khu khc nhau, c quan h cht ch vi nhau ca qu trnh kinh t. S d chng l nhng hot ng kinh t v y ngi ta lun phi ng u vi s la chn khi ra cc quyt nh. Khi chng ta phi cn nhc sn xut nhiu la go hn hay lp rp nhiu t hn, iu t n hm rng chng ta khng th cng mt lc c c hai th nhiu hn. Chng ta ang ng trc mt s nh i: c ci ny th buc phi hy sinh th khc. S nh i ny khin cho chng ta phi la chn c th a ra c nhng quyt nh khn ngoan, hp l hay ni cch khc, nhng quyt nh c tnh kinh t. La chn chnh l thc cht ca cc quyt nh kinh t. Ti sao ngi ta thng phi la chn khi ra cc quyt nh? Ngun gc ca mi vn kinh t nm mu thun gia mt bn l nhu
10

cu c tnh v hn ca con ngi vi mt bn l cc ngun lc c tnh khan him. Vn kinh t pht sinh chnh l do sc p ca vic gii quyt mu thun ny. Trong cuc sng, con ngi lun c cc nhu cu cn tha mn. Nhu cu v thc n, qun o, ch , phng tin i li dng nh lin quan n nhu cu c bn, c tnh sinh tn ca con ngi. Bn cnh chng, con ngi cn c nhiu nhu cu cao cp hn: hc tp, i du lch, thng thc m nhc, xem phim, xem hay chi th thao Khi cn trng thi ngho i, ngi ta c xu hng coi cc nhu cu cao cp trn l xa x, v tp trung vo vic tha mn cc nhu cu sinh tn. Tuy nhin, vn l ch, nhu cu con ngi lun lun khng c im dng. Mt khi mt nhu cu c tha mn, ngi ta li ny sinh nhng nhu cu mi, cao hn. S m rng v nng cp lin tc cc nhu cu nm trong bn cht ca con ngi. tha mn cc nhu cu ca mnh, con ngi cn c cc sn phm v dch v. Nhng cc ngun lc sn xut cc hng ha ny li c tnh khan him. V c bn, cc ngun lc trong x hi u khng phi l v hn, ngi ta khng th cung cp chng mt cch min ph m khng ri vo trng thi s lng ngun lc c yu cu vt qu s lng cung cp sn c. Khng ch lao ng, t ai, vn l khan him, m thi gian ngi ta sn xut v tiu dng cng khan him. Tnh khan him ny khng cho php con ngi c th sn xut mi hng ha, vi bt k s lng no m n mong mun. Vi s lng ngun lc c hn, khi x hi sn xut qu nhiu lng thc, n buc phi hy sinh cc sn phm khc. Tnh khan him ca ngun lc khin cho phn ln cc sn phm m chng ta thy cng mang tnh khan him. Ngi ta khng th c chng m khng phi hy sinh hay t b mt ci g khc. V th: La chn sn xut ci g, vi s lng bao nhiu v.v. c th tha mn tt nht nhu cu ca mnh chnh l bi ton kinh t m cho n nay, loi ngi vn phi ng u. iu lm nn cc hot ng kinh t a dng ca x hi.

11

1.1.2. ng gii hn kh nng sn xut ng gii hn kh nng sn xut: Mt trong nhng cng c kinh t n gin nht c th minh ha r rng tnh khan him ngun lc v s la chn kinh t l ng gii hn kh nng sn xut. ng gii hn kh nng sn xut ca mt nn kinh t l ng m t cc t hp sn lng hng ha ti a m n c th sn xut ra c khi s dng ton b cc ngun lc sn c. n gin ha, chng ta hy tng tng nn kinh t ch sn xut hai loi hng ha X v Y. Hai ngnh sn xut ny s dng ton b cc yu t sn xut sn c (bao gm c mt trnh cng ngh nht nh) ca nn kinh t. Nu cc yu t sn xut c tp trung ton b ngnh X, nn kinh t s sn xut ra c 100 n v hng ha X m khng sn xut c mt n v hng ha Y no. iu ny c minh ha bng im A ca hnh 1.1. Trong trng thi cc oan khc, nu cc yu t sn xut c tp trung ht ngnh Y, gi s 300 hng ha Y s c to ra song khng mt n v hng ha X no c sn xut (im D trn hnh 1.1). nhng phng n trung gian hn, nu ngun lc c phn b cho c hai ngnh, nn kinh t c th sn xut ra 70 n v hng ha X v 200 n v hng ha Y (im B), hoc 60 n v hng ha X v 220 n v hng ha Y (im C) Nhng im A, B, C, D (v nhng im khc, tng t m chng ta khng th hin) l nhng im khc nhau ca ng gii hn kh nng sn xut. Mi im u cho chng ta bit mc sn lng ti a ca mt loi hng ha m nn kinh t c th sn xut ra c trong iu kin n sn xut ra mt sn lng nht nh hng ha kia. V d, nu nn kinh t sn xut ra 70 n v hng ha X, trong iu kin ngun lc sn c, n ch c th sn xut ti a 200 n v hng ha Y. Nu mun sn xut nhiu Y hn (chng hn, 220 n v hng ha Y), n phi sn xut t hng ha X i (ch sn xut 60 n v hng ha X).

12

S lng hng ha Y (y) D 300 C

y x

220 200

.E

A 0 60 70 100

S lng hng ha X (x)

Hnh 1.1: ng gii hn kh nng sn xut

Nn kinh t khng th sn xut ra c mt t hp hng ha no biu th bng mt im nm bn ngoi ng gii hn kh nng sn xut (chng hn im E). im E nm ngoi nng lc sn xut ca nn kinh t thi im m chng ta ang xem xt, do n c gi l im khng kh thi. Nn kinh t ch c th sn xut nhng im nm trn hoc nm trong ng gii hn kh nng sn xut (c gi l nhng im kh thi). Nhng im nm trn ng gii hn kh nng sn xut (cc im A, B, C, D) c coi l cc im hiu qu. Chng biu th cc mc sn lng ti a m nn kinh t to ra c t cc ngun lc khan him hin c. Ti nhng im ny, ngi ta khng th tng sn lng ca mt loi hng ha nu khng ct gim sn lng hng ha cn li. S d nh vy v y ton b cc ngun lc khan him u c s dng, do , khng c s lng ph. Tri li, mt im nm trong ng gii hn kh nng sn xut, nh im F trn hnh 1.1 chng hn, li biu th mt trng thi khng hiu qu ca nn kinh t. c th l do nn kinh t ang trong thi k suy thoi, lao ng cng nh cc ngun lc ca n
13

khng c s dng y , sn lng cc hng ha m n to ra thp hn so vi nng lc sn xut hin c. Ti trng thi khng hiu qu, (v d, im F), xt v kh nng, ngi ta c th tn dng cc ngun lc hin c tng sn lng mt loi hng ha m khng buc phi ct gim sn lng hng ha cn li cng nh c th ng thi tng sn lng ca c hai loi hng ha. Gii hn kh nng sn xut ca x hi b quy nh bi tnh khan him ca cc ngun lc. Trong trng hp ny, x hi phi i mt vi s nh i v la chn. Khi t n trng thi hiu qu nh cc im nm trn ng gii hn kh nng sn xut ch ra, nu mun c nhiu hng ha X hn, ngi ta buc phi chp nhn s c t hng ha Y hn v ngc li. Ci gi m ta phi tr c th c s dng nhiu hng ha X hn chnh l phi hy sinh mt s lng hng ha Y nht nh. Trong cc trng hp ny, s la chn m chng ta thc hin lun lun bao hm mt s nh i: c thm ci ny, ngi ta buc phi t b hay hy sinh mt ci g khc. S nh i nh th l bn cht ca cc quyt nh kinh t. Rt cuc, im no trn ng gii hn kh nng sn xut c x hi la chn? iu ny cn ty thuc vo s thch ca x hi v trong cc nn kinh t hin i, s la chn ny c thc hin thng qua hot ng ca h thng th trng. S nh i m chng ta m t thng qua ng gii hn kh nng sn xut cng cho ta thy thc cht khon chi ph m chng ta phi gnh chu t c mt ci g . chnh l chi ph c hi. Chi ph c hi t c mt th chnh l ci m ta phi t b c n. Trong nn kinh t gi nh ch c hai phng n sn xut cc hng ha X,Y ni trn, chi ph c hi ca vic sn xut thm mt lng hng ha no (v d hng ha X) chnh l s lng hng ha khc ( y l hng ha Y) m ngi ta phi hy sinh c th thc hin c vic sn xut ni trn. Nu xut pht chng hn t im C trn ng gii hn kh nng sn xut hnh 1.1, ta thy, nn kinh t ang sn xut ra 60 n v hng ha X v 220 n v hng ha Y. Chuyn t C n B, chng ta nhn c thm 10 n v hng ha X, song phi t b 20 n v hng ha Y.

14

Nh vy, 20 n v hng ha Y l chi ph c hi sn xut 10 n v hng ha X ny. Xt mt cch tng qut hn, chi ph c hi ca vic sn xut thm mt n v hng ha X chnh l s lng n v hng ha Y ta phi t b c th dnh ngun lc cho vic sn xut thm ny. N c o bng t s -Y/X, v th c th o bng gi tr tuyt i ca dc ca ng gii hn kh nng sn xut ti tng im. Trong mt s trng hp, v l do n gin ha, ngi ta gi nh rng, chi ph c hi ca vic sn xut thm mt n v hng ha no l khng i mi im xut pht. Khi ng gii hn kh nng sn xut c xem nh mt ng thng (c dc khng i). Trn thc t, ch ph c hi ca vic sn xut mt loi hng ha thng tng dn ln khi chng ta c tng mi sn lng hng ha ny. V th, ng gii hn kh nng sn xut thng c biu th nh mt ng cong li, hng ra ngoi gc ta . Mt ng gii hn kh nng sn xut cho ta thy cc s lng hng ha ti a m x hi c th c c trong mt gii hn nht nh v ngun lc. Nh trn ta ni, im E l im khng kh thi, v vi lng ngun lc khan him hin c, ngi ta khng th to ra c cc khi lng hng ha nh im ny biu th. Tuy nhin, x hi c th sn xut c ti im E nu nh n c nhiu yu t sn xut hn, hoc c c nhng cng ngh sn xut tin tin hn. Gn vi trng thi mi v cc ngun lc (bao hm c trnh cng ngh sn xut), nn kinh t ca x hi li c mt ng gii hn kh nng sn xut mi. Khi cc ngun lc gia tng (theo thi gian, x hi tch ly c nhiu my mc thit b hn, tm ra c cc phng php sn xut tin tin hn v.v), ng gii hn kh nng sn xut ca x hi dch chuyn ra pha ngoi. Gii hn kh nng sn xut c m rng to kh nng cho x hi c th c th sn xut c nhiu hn c hng ha X ln hng ha Y. Lin tc m rng gii hn kh nng sn xut ca mnh theo thi gian chnh l thc cht ca qu trnh tng trng kinh t ca x hi (hnh 1.2).

15

Quy lut hiu sut gim dn: Hnh dng ng gii hn kh nng sn xut in hnh nh mt ng cong li cng nh gi nh v chi ph c hi ca vic sn xut mt loi hng ha c xu hng tng dn c lin quan n mt quy lut kinh t c gi l quy lut hiu sut gim dn. Quy lut hiu sut gim dn phn nh mi quan h gia lng hng ha u ra v lng u vo gp phn to ra n. Ni dung ca quy lut ny l: nu cc yu t u vo khc c gi nguyn th vic gia tng lin tip mt loi u vo kh bin duy nht vi mt s lng bng nhau s cho ta nhng lng u ra tng thm c xu hng ngy cng gim dn. C th minh ha quy lut ny bng v d sau. Gi s vic sn xut lng thc cn n hai loi u vo l lao ng v t ai ( y, t ai i din cho cc u vo khc khng phi l lao ng). Vi mt lng t ai c nh (v d l 10 ha), sn lng lng thc u ra to ra c s ty thuc vo s lng lao ng (yu t u vo kh bin duy nht) c s dng. Khi cha c mt n v lao ng no c s dng, sn lng lng thc u ra l bng 0. Vi 1 n v lao ng canh tc trn 10 ha ni trn, gi s trong 1 nm ngi ny sn xut c 15 tn lng thc. Khi b sung thm 1 n v lao ng na, 2 lao ng ny c th to ra trong 1 nm mt khi lng lng thc l 27
16

tn. Ta ni rng lng lng thc tng thm nh c thm n v lao ng th hai l 12 tn (27-15=12). Vn vi din tch t ai c nh nh trn, nu s lng lao ng ln lt l 3, 4, 5 sn lng lng thc c to ra gi s ln lt l 37, 46, 54,5 tn. Khi lng lao ng gia tng, tng sn lng lng thc ngy cng c sn xut ra nhiu hn, song lng lng thc tng thm t mi n v lao ng b sung thm li c xu hng gim dn (lng lng thc c thm nh n v lao ng th ba l 10 tn, nh n v lao ng th t l 9 tn, nh n v lao ng th nm l 8,5 tn).
Bng 1.1: S liu minh ha quy lut hiu sut gim dn Lng lao ng Sn lng lng thc 0 15 27 37 46 54,5 Lng lng thc tng thm nh c thm 1 n v lao ng (tn) 15 12 10 9 8,5

0 1 2 3 4 5

Quy lut hiu sut gim dn l mt hin tng thng bc l trong nhiu trng hp ca i sng kinh t. iu gii thch cho quy lut ny nm ch cc u vo c gia tng mt cch khng cn i. Khi cc u vo khc (v d, t ai) l c nh, vic tng dn u vo lao ng cng c ngha l cng v sau, mi n v lao ng cng c c t hn cc u vo khc ( y l t ai) s dng. y l l do khin cho cng v sau, mi n v lao ng tng thm li ch gp phn to ra lng sn phm u ra tng thm (trong v d trn l lng thc) gim dn. v d trn, vi mc ch minh ha, chng ta cho quy lut hiu sut gim dn bc l hiu lc ca n ngay khi chng ta b sung n v lao ng u tin. Trn thc t, quy lut ny ch th hin nh l mt xu hng. Khi s lng lao ng c s dng cn t, vic tng thm mt n v lao ng

17

c th khng ch lm tng sn lng u ra tng thm m cn lm lng u ra b sung cng ngy mt tng ( y hiu sut l tng dn). Tuy nhin, khi lng lao ng c s dng l ln (trong tng quan vi lng u vo khc l c nh), vic c tip tc b sung thm lao ng chc chn s lm xu hng hiu sut gim dn pht huy hiu lc. Quy lut hiu sut gim dn l mt trong nhng l do c th gii thch xu hng chi ph c hi tng dn khi chng ta mun sn xut ngy mt nhiu hn mt loi hng ha trong iu kin b gii hn bi mt t hp u vo sn c nht nh. Thng th cc hng ha khc nhau c cc yu cu v u vo khng ging nhau. Mi ngnh sn xut u s dng mt s yu t sn xut c th (v d, t ai l u vo quan trng ca vic sn xut nng sn, song n li c ngha t hn nhiu trong vic sn xut t. Vic b sung t ai cho ngnh sn xut t bng cch rt n ra khi ngnh nng nghip c th lm gim nhiu sn lng nng sn m li khng lm tng thm bao nhiu sn lng t. Ngc li, chuyn nhng lao ng lnh ngh t ngnh cng nghip t sang ngnh nng nghip c th lm sn lng nng nghip tng ln khng nhiu trong khi li c th lm sn lng t st gim mnh). Do , khi mun tng thm sn lng ca mt loi hng ha X chng hn, im hiu qu trn ng gii hn kh nng sn xut, ngi ta buc phi phn b li ngun lc bng cch rt chng ra khi lnh vc sn xut hng ha Y. Vic b sung cc ngun lc cho vic sn xut X thng khng thc hin c mt cch cn i: cc yu t sn xut c th m ngnh sn xut X i hi thng khng c b sung mt cch tng ng nh cc yu t sn xut khc. iu ny lm cho quy lut hiu sut gim dn c th pht huy tc dng. Vi nhng lng hng ha Y hy sinh bng nhau, ta ch nhn c lng hng ha X tng thm ngy mt gim dn. Ni cch khc, c th sn xut thm mt n v hng ha X nh nhau, s lng hng ha Y ta phi t b s tng dn. Chi ph c hi ca vic sn xut, v th, thng c gi nh mt cch hp l l tng dn. (Chng ta cng c th ni nh vy i vi chi ph c hi ca vic sn xut hng ha Y). (Hnh 1.3).

18

Khi chi ph c hi ca vic sn xut mt loi hng ha c xem l tng dn, dc ca ng gii hn kh nng sn xut khng phi l c nh m c xu hng tng dn khi ta di chuyn t tri sang phi. V th ng gii hn kh nng sn xut in hnh thng c m t nh mt ng cong li.

Hnh 1.3: Chi ph c hi tng dn v hnh dng PPF

1.1.3. Cc vn kinh t c bn ca x hi S khan him ca cc ngun lc quy nh s khan him ca cc sn vt u ra (trong kinh t hc, ngi ta thng gi chung l cc hng ha). Trong th gii thc, ta thy c rt t hng ha min ph, c hiu l nhng th m ta c th nhn c song khng phi t b bt c ci g. (Trong mt chng mc no , c th coi khng kh m chng ta cn ht th l mt loi hng ha khng khan him, hay hng ha min ph. Tuy nhin, cng vi vic dn s tng ln, mi trng cng ngy cng nhim, khng kh trong lnh cng dn tr nn khan him). Khi trng thi khan him c coi l ph bin, duy tr s tn ti v pht trin ca mnh, mi x hi u phi ng u vi nhng s la chn: sn xut ci gi? Sn xut nh th no? v sn xut cho ai? y chnh l ba vn kinh t c bn m mi x hi u phi gii quyt. Sn xut ci g? Ni dung ca vn ny bao gm: mi thi im xc nh, x hi nn sn xut nhng hng ha hay dch v no? vi cc chng loi c th ra sao? Mi th hng ha hay dch v cn c sn xut vi nhng khi lng no? Do buc phi nh i hay la chn nn ngi ta khng th khng cn nhc gia vic nn sn xut nhiu lng thc, thc phm hn tiu dng hay dnh ngun lc cho vic sn xut v kh nhiu hn p ng nhu cu v quc phng? Nn tng cng vic sn xut nhng mt hng tiu dng cho nhu cu hin ti hay

19

 dnh ngun lc cho vic xy dng thm cc nh my, ng x v.v nhm tng cng nng lc sn xut ca x hi? Sn xut ci g? s d c coi l mt vn kinh t c bn v cc ngun lc mang tnh khan him. Nu cc ngun lc l v hn, vic sn xut qu nhiu lng thc do hu qu ca nhng quyt nh ngu hng, thiu cn nhc s khng buc chng ta phi tr gi g. C th mt s lng lng thc no c sn xut ra song khng c s dng, song v ngun lc l v hn, chng ta vn c th sn xut cc hng ha khc m chng ta mong mun. Vic sn xut qu nhiu lng thc khng buc chng ta phi t b cc hng ha khc. R rng, trong trng hp ny, vn la chn sn xut hng ha no khng cn thit phi t ra. Sn xut nh th no? Vi danh mc v s lng cc hng ha c la chn sn xut, x hi cng cn phi cn nhc xem c th sn xut ra chng bng nhng cch thc sn xut thch hp no? to ra cng mt loi hng ha, ngi ta c th s dng nhng hnh thc v cng ngh sn xut khc nhau. Chng hn, c th sn xut ra mt sn lng in nht nh bng cch xy dng mt nh my thy in ln hay nhiu nh my thy in nh, t phn tn nhng vng khc nhau. Cng c th lm ra in t cc nh my nhit in. Vic sn xut in thng qua xy dng cc nh my nhit in li c th thc hin trn c s cc phng n khc nhau, da trn cc ngun nng lng khc nhau: than , du m hay kh t t nhin Cui cng, vic cung cp in cho nn kinh t c th c thc hin thng qua cc cng ty nh nc song cng c th thc hin thng qua cc cng ty t nhn. Cn phi la chn cch thc sn xut nh th no, vi cc kt hp u vo ra sao, cng ngh g? v.v chnh l vn kinh t c bn th hai m x hi phi gii quyt. Ngun gc ca vn ny cng lin quan n s khan him. Mt khi ngun lc khng phi l v hn, vic la chn cch thc sn xut hp l l cn thit, v nu khng, ngi ta s buc phi tr gi. Sn xut cho ai? Rt cc nhng hng ha hay dch v m x hi to ra c phn phi ra sao gia nhng nhm x hi hay c nhn khc nhau?

20

Ai l nhng ngi c s dng, hng li t nhng hng ha ny? Trong tng sn lng hng ha hay dch v m x hi sn xut ra, ai l ngi nn c hng phn nhiu hn, cn ai buc phi hng t hn? Nn phn phi ng u cc hng ha gia cc c nhn hoc nhm x hi hay chp nhn s chnh lch giu, ngho? S chnh lch trong phn phi ny, nu c php tn ti th liu n c cn phi t trong mt gii hn no khng? Ni tm li, phn phi nhng hng ha khan him nh th no cng l mt vn kinh t c bn m mi x hi u phi x l. Khi khng c tnh trng khan him, ngi ta s d dng c c cc hng ha m h mong mun. Khi khng cn phi la chn cch thc phn phi: mi ngi c th s dng hng ha theo nhu cu ca mnh. Ngc li, trong mt th gii cn s khan him, khi mt ngi c nhiu hn trong chic bnh hng ha m x hi to ra, cng c ngha l ai phi nhn phn t hn. Cc cch phn phi hng ha hay thu nhp khc nhau, chc chn s em li h qu khc nhau. X hi cn phi la chn cch thc phn phi no c th to ra nhng ng lc cn thit nhm duy tr s tn ti v pht trin khng ngng ca mnh. Sn xut ci g, nh th no v cho ai? l nhng vn kinh t chung m cc x hi khc nhau t xa n ny u phi gii quyt. Tuy nhin, trong cc h thng kinh t khc nhau, cch thc gii quyt cc vn ny cng khc nhau. 1.1.4. Cc h thng kinh t Phng thc x l khc nhau cc vn kinh t c bn gip chng ta c th phn bit c mt h thng kinh t ny vi mt h thng kinh t khc. Trong cc nn kinh t hin i, ngi ta thng ni n ba loi hnh h thng kinh t: kinh t ch huy, kinh t th trng t do v kinh t hn hp. Kinh t ch huy (hay cn c gi l kinh t k hoch ha tp trung): Nn kinh t ch huy l mt h thng kinh t trong mi quyt nh v sn xut, phn phi v tiu th hng ha u tp trung vo nh nc. Thng qua cc c quan k hoch ca mnh, nh nc trc tip quyt nh sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai?
21

H thng kinh t ch huy tng tn ti Lin x v cc nc x hi ch ngha c trc y. cc nc ny, cc ngun lc cho sn xut c phn b mt cch tp trung thng qua cc k hoch pht trin kinh t - x hi m cc c quan k hoch ca nh nc son tho. Cc x nghip do nh nc s hu v cc hp tc x do nh nc chi phi nm gi hu ht cc ngun lc kinh t ca x hi. Thng qua cc ch tiu k hoch m nh nc giao cho cc t chc kinh t, trn thc t, nh nc quyt nh cc hng ha hay dch v c th m x hi cn phi sn xut. Gn vi cc ch tiu sn lng hng ha c giao, cc x nghip c nh nc cp vn, c trang b my mc, thit b, c u t xy dng nh xng, c giao vt t, nguyn liu, c tuyn dng lao ng mt cch tng ng. Cc hng ha c sn xut ra cng c nh nc ch nh ni tiu th, c bn theo nhng mc gi m nh nc quy nh. Tin lng hay thu nhp ca nhng ngi lao ng lm vic trong khu vc nh nc (khu vc chnh ca nn kinh t) b quy nh cht ch theo h thng thang, bc lng m nh nc ban hnh vi qu lng m nh nc cp v khng ch. Cc x nghip nh nc c ngha v hon thnh cc ch tiu sn lng m k hoch nh nc giao. Cc khon li m x nghip to ra, v c bn b nh nc thu. B li, khi b thua l, x nghip c nh nc tr cp, b l. Cc t chc sn xut, hay thng mi trong nn kinh t v thc cht l nhng t chc hon ton l thuc vo nh nc. Nh nc iu hnh nn kinh t bng mt h thng k hoch chi tit, phc tp. Trn thc t, khng c mt nn kinh t ch huy thun ty. Tnh phc tp ca vic ra quyt nh mt cch tp trung nh vy v mi vn kinh t ca x hi khin cho n kh c th thc hin mt cch trn vn. Ngay c mt nn kinh t c k hoch ha mt cch tp trung cao nh Lin X trc y, mt s quyt nh kinh t th yu vn c thc hin mt cch phi tp trung. Chng hn, vi khon tin lng m mnh nhn c, ngi lao ng vn c th c quyn la chn cc hng ha c th tiu dng. Tuy nhin, do cc hng ha ch yu c bn trong cc ca hng ca nh nc, theo gi c v i khi l c khi lng m nh nc quy nh, r rng, s la chn ny b rng buc trong nhng gii hn nht nh.
22

Kinh t th trng t do: l h thng kinh t i nghch vi kinh t ch huy. y khng phi nh nc m l cc lc lng th trng chi phi cc qu trnh kinh t. Chnh th trng hay ng hn, cc quy lut vn c ca n quyt nh x hi nn sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai? Mt nn kinh t th trng t do hm ngha rng, bn tay v hnh ca th trng s hng ngi ta i n cc quyt nh v cc vn kinh t c bn m khng cn n s can thip ca nh nc. ng nhin, xt mt cch trc tip, trong nn kinh t th trng, cc ch doanh nghip vn l nhng ngi ra quyt nh xem nhng hng ha no cn c sn xut. Nhng khi h sn xut ra nhng chic t, hay xe my th khng phi v h nhn thy l nhng hng ha m ai trong x hi ang cn v h c trch nhim phi cung cp hay phc v. Nhng ngi ny sn xut t hay xe my v chng l phng tin c kh nng mang li cho h li nhun. Nhng chic t hay xe my c sn xut ra v chng c th bn c trn th trng v em li s giu c cho nhng ngi sn xut. Khi c nhiu ngi hi mua xe my, v gi c ca n trn th trng tng ln, ngi sn xut s c xu hng gia tng sn lng xe my. Ngc li, khi nhu cu ca th trng v xe my thu hp, gi c xe my gim xung, s lng xe my s c sn xut t i. Khi th trng khng cn cn n mt hng ha no (hoc khng bn c, hoc ch bn c vi mc gi rt thp khin ngi sn xut phi thua l trong di hn), n s phi b a ra khi danh mc cc hng ha c la chn ca nhng ngi sn xut. y, vic sn xut ci g ca nhng ngi sn xut b dn dt bi bn tay v hnh ca th trng (c hnh thnh nh kt qu tng tc ca nhiu ngi sn xut v tiu dng trn th trng) ch khng phi do mnh lnh ca nh nc hay mt c nhn no trong x hi. Trong h thng kinh t th trng t do, th trng cng l yu t quyt nh ngi ta phi sn xut nh th no. Khi theo ui mc tiu li nhun, vi p lc cnh tranh trn th trng, nhng ngi sn xut lun phi cn nhc c th la chn c cc cch thc sn xut ph hp, cho php h ti thiu ha chi ph. S ln xung ca gi c cc yu t sn xut lun tc ng n s la chn ny. Nh ta bit, sn xut ra
23

cng mt loi hng ha, ni chung, ngi ta c th s dng nhiu cch thc sn xut khc nhau. Tuy nhin, mt ni m gi nhn cng r hn nhiu so vi gi cc yu t sn xut khc, ngi ta thng hng n cc cch thc sn xut trong lao ng c s dng nhiu hn. Khng phi ngu nhin m nc ta, ti nhiu vng nng thn t cht, ngi ng, nhng phng php canh tc tin tin, s dng nhiu my mc, thit b trong nng nghip kh c p dng. Trong iu kin gi nhn cng r, vic s dng nhiu my mc, thit b t tin thay th cho lao ng c th l phng cch sn xut khng hiu qu. Ngc li, khi gi nhn cng tng cao, vic thay th lao ng bng my mc li thng c la chn. S vn ng ca gi c cc yu t sn xut khc cng chi phi theo kiu nh vy i vi s la chn ca cc doanh nghip v cch thc sn xut. Vn sn xut cho ai c gii quyt nh th no trong mt nn kinh t th trng t do? Ni mt cch n gin, th trng lun dnh cc hng ha cho nhng ngi c tin, c kh nng tr tin. Chng ta c th coi l bt cng khi ngi ta sn xut ra nhng chic t t tin khng phi cho ti hay bn, nhng ngi ch c mc thu nhp khim tn, m l cho nhng ngi giu c. Nhng kinh t th trng t do l nh vy. Trong nn kinh t ny, mt s ngi no c th c c phn nhiu hn trong chic bnh m x hi lm ra, trong khi nhng ngi khc li ch c th nhn c nhng phn t i. Cch thc th trng phn phi hng ha hay thu nhp cho cc c nhn trong x hi lin quan trc tip n s vn hnh ca th trng cc yu t sn xut. y, thu nhp ca mi ngi c hnh thnh nh vic bn hay cho thu cc yu t sn xut nh lao ng, t ai, t bn (vn), b quyt sn xut (cng ngh) m mnh s hu. Ty thuc vo vic x hi c nhu cu nh th no v cc yu t ny cng s khan him, kh nng cung ng chng m gi c cc yu t sn xut cao hay thp. S lng cc yu t sn xut m ngi ta nm gi v gi c ca chng trn th trng s l nhng nhn t ch yu chi phi mc thu nhp m mi ngi nhn c. Trong cc x hi th trng, nhng ngi c ti nng lao ng c bit (s hu mt yu t sn xut c bit khan him) nh cc ca s hay cu th bng ni ting, c kh nng cung ng ra th trng nhng hng ha c ng o cng
24

chng a thch (cc bi ht v cc show biu din ngi ta nghe v xem hay cc trn bng nhng ngi hm m thng thc) thng c thu nhp rt cao. Trong khi , nhng ngi ch c kh nng lm cc cng vic gin n nh lau nh, bc vc thng phi nhn nhng mc lng thp. Hot ng ca th trng yu t sn xut, v c bn, quyt nh qu trnh phn phi thu nhp. Trn c s ny, th trng quyt nh phn hng ha hay dch v m mi ngi c hng trong tng sn lng hng ha v dch v m x hi to ra. Trn thc t, khng tn ti nhng nn kinh t th trng hon ton t do. Ngay Hng Cng, ni thng c xem l c nn kinh t th trng t do nht trn th gii, nh nc vn khng hon ton mc cho th trng t do x l mi vn kinh t. Nh nc vn can thip vo vic cung cp cc loi hng ho cng cng nh bo m an ninh, quc phng, xy dng ng x hay pht trin h thng y t cng cng cng nh nhiu lnh vc khc. Nm 2003, khi dch SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome - Hi chng h hp cp tnh nng) bng pht vng lnh th ny, nh nc ch khng phi th trng c nhng bin php quyt lit c th nhanh chng khng ch v dp tt nn dch ny. Kinh t hn hp: Trong khi cc m hnh kinh t ch huy cng nh kinh t th trng hon ton t do t tn ti trn thc t, hu ht cc nn kinh t trong th gii hin nay l nhng nn kinh t hn hp. Kinh t hn hp l mt nn kinh t trong c th trng v nh nc, trong mi quan h tng tc ln nhau u ng vai tr quan trng trong vic gii quyt cc vn kinh t c bn ca x hi: sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai? Trong mt nn kinh t hn hp in hnh, th trng l nhn t ch yu chi phi, dn dt cc quyt nh kinh t ca hng triu ngi sn xut v tiu dng. Tuy nhin, nh nc cng tham gia tch cc v c vai tr quan trng trong vic x l nhiu vn kinh t ca x hi. Trong nn kinh t hn hp, cc hng ho nh lng thc, qun o, t v nhiu th khc vn c sn xut, phn phi v trao i theo nhng tn hiu th trng, trn c s mi quan h giao dch t nguyn gia nhng ngi mua v ngi bn trn cc th trng c th.

25

Tuy nhin, v nhng l do khc nhau, nh nc vn tham gia trc tip vo vic sn xut mt s mt hng (nh quc phng, in, nc sch v.v) hay gin tip nh hng n vic sn xut cc hng ho ca khu vc t nhn (nh nc c th cm on vic sn xut, bun bn nhng mt hng nh ma tu; hn ch vic kinh doanh mt s mt hng nh thuc l, bia, ru; khuyn khch vic cung ng, tiu dng mt s mt hng nh sch gio khoa cho hc sinh, mui i t, nc sch v.v). Nh nc tc ng n hnh vi ca nhng ngi sn xut v tiu dng thng qua nhiu cng c nh php lut, thu kho, cc khon tr cp v.v Chng c quyn hay cc hnh vi cnh tranh khng lnh mnh, bo v mi trng, n nh ho v thc y tng trng kinh t, phn phi li thu nhp theo ui nhng mc tiu cng bng nht nh v.v l nhng mi quan tm khc nhau ca cc nh nc trong nn kinh t hn hp. S phn bit cc h thng kinh t ni trn, trong mt chng mc nht nh, l c ngha tng i. Trong th gii m chng ta ang sng, him c nc no m cc quan h th trng khng tn ti, hon ton khng tham gia vo vic chi phi cc quyt nh sn xut, tiu th ca ngi dn. Song cng khng u m nh nc li khng ng mt vi tr no trong nn kinh t. Tuy nhin, khng v thc t ny m ngi ta li khng coi Lin X trc y l mt nn kinh t ch huy tng i in hnh. Khi ni n nn kinh t hn hp, ngi ta ng rng trong h thng ny, c nh nc ln th trng u l nhng lc lng quan trng chi phi cc tin trnh kinh t. Song i a s cc nn kinh t hn hp, th trng vn l yu t nn tng dn dt cc quyt nh kinh t. Mc can thip khc nhau vo nn kinh t ca nh nc to ra mt di a ng cc m hnh kinh t trong mt khun mu chung ca ci gi l nn kinh t hn hp. Khi cc quan h th trng ng vai tr l cc quan h nn tng trong i sng kinh t, i khi ngi ta vn gi cc nn kinh t ny l cc nn kinh t th trng.

26

1.2. Kinh t hc l g? 1.2.1. nh ngha v kinh t hc C th c nhiu nh ngha khc nhau v kinh t hc. Chng hn, trong cun Kinh t hc ca P.A. Samuelson & W.D. Nordhaus, kinh t hc c m t l mt mn khoa hc nghin cu v cc x hi s dng cc ngun lc khan him ra sao sn xut cc hng ha hu ch v phn phi chng gia nhng nhm ngi khc nhau(1). Trong mt cun gio trnh kinh t hc khc, ngi ta cho rng Kinh t hc nghin cu cch thc x hi gii quyt ba vn : sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai(2). i khi, nhn mnh kinh t hc hin i ch yu quan tm n cc nn kinh t th trng, ngi ta li nh ngha n nh mt mn khoa hc x hi, tp trung nghin cu hnh vi ng x hp l ca cc c nhn v doanh nghip khi chng quan h vi nhau thng qua trao i trn th trng(3) v.v Tht ra, y ch l cc cch thc din t khc nhau v i tng nghin cu ca kinh t hc. C s tha nhn chung l: th nht, kinh t hc l mt mn khoa hc x hi, v n tp trung nghin cu v phn tch v hnh vi con ngi. Ni n cc cch thc x hi s dng cc ngun lc kinh t, tht ra vn phi quy v vic phn tch hnh vi ca cc c nhn sn xut v tiu dng c lin quan n vic s dng nhng ngun lc trn. Th hai, khc vi cc khoa hc x hi khc (nh Tm l hc, Chnh tr hc v.v) cng quan tm n hnh vi ca con ngi, kinh t hc ch tp trung nghin cu v hnh vi kinh t ca con ngi. l nhng hnh vi la chn trong cc lnh vc sn xut, phn phi, trao i v tiu dng. Nh ta bit, cc vn kinh t ch ny sinh khi c s khan him. V vy, hnh vi kinh t ca cc c nhn lun lun gn cht vi tnh trng khan him ca cc ngun lc. Th ba, khi cc ngun lc l khan him, la chn kinh t ca cc c nhn hay x hi c th quy v nhng la chn
P.A. Samuelson & W.D. Nordhaus. Economics, Fourteenth Edition. McGRAWHILL, INC., 1992. (Tr.3) 2 D.Begg, S. Fischer, R. Dornbusch. Kinh t hc. NXB Gio dc & Trng i hc Kinh t Quc dn. H ni, 1992. (Tr. 2) 3 J. Hirshleifer, A. Glazer. L thuyt gi c v s vn dng. NXB Khoa hc v K thut. H ni, 1996. (Tr.24)
1

27

c bn nht m mi cng ng ngi u phi i din: sn xut ci g, sn xut nh th no, sn xut cho ai. Th t, theo ngha rng, kinh t hc c th nghin cu cch thc x hi qun l cc ngun lc khan him c trong cc h thng kinh t th trng (c tnh n s can thip ca nh nc) ln cc h thng kinh t phi th trng. Tuy nhin, nh trn chng ta cp, trong iu kin ca th gii ng i, m hnh kinh t hn hp hay kinh t th trng l m hnh ph bin. V th, kinh t hc th trng vn l ni dung chnh ca kinh t hc. Tm li, b qua nhng khc bit trong cc cch nhn khc nhau ca phng thc din t, c th nh ngha: Kinh t hc l mn khoa hc x hi nghin cu v cch thc la chn ca cc c nhn v x hi trong vic s dng cc ngun lc khan him sn xut cc sn phm u ra (hu hnh v v hnh) v phn phi chng cho cc thnh vin khc nhau ca x hi. 1.2.2. Kinh t hc vi m v kinh t hc v m Hot ng kinh t ca x hi c th xem xt di nhiu gc khc nhau. N c th hm cha c nhng kha cnh k thut ca qu trnh sn xut. Tuy nhin, i tng nghin cu ca kinh t hc khng phi l nhng vn k thut. N ch quan tm n k thut hay cng ngh di gc nhn kinh t. V d, vi cc k thut sn xut m x hi hin c, vic la chn cch thc sn xut (hay k thut sn xut) no l hp l? Hay: nhng bin i trong k thut sn xut s em li nhng hu qu kinh t g? S la chn cc quyt nh c tnh cht kinh t lun gn lin vi vic so snh v cn nhc gia chi ph v li ch ca nhng ngi c lin quan. Vi cch hiu nh vy, c th ni, kinh t hc quan tm n cc la chn kinh t (v cc hu qu ca chng) trong phm vi x hi ni chung. Tuy nhin, khi i tng nghin cu ca kinh t hc c gii hn li trong mt lnh vc c th, xc nh no , n pht trin thnh cc mn kinh t hc c th nh: kinh t hc tin t - ngn hng, kinh t hc mi trng, kinh t hc nhn lc hay kinh t hc cng cng v.vChng hn, kinh t hc cng cng chnh l mn khoa hc ng dng cc nguyn l kinh t hc vo vic xem xt, phn tch hot ng ca khu vc cng
28

cng. Cc mn kinh t hc c th c th c xem nh nhng nhnh khc nhau ca kinh t hc. Song, khc vi vic r nhnh su vo cc lnh vc c th ca i tng nghin cu, phm vi rng hn, kinh t hc bao gm hai phn nhnh chnh: kinh t hc vi m v kinh t hc v m. Kinh t hc vi m: Kinh t hc vi m tp trung nghin cu cc hnh vi ca cc c nhn (nhng ngi sn xut v ngi tiu dng) trn tng th trng hng ha ring bit. Nn kinh t c hp thnh t nhiu th trng hng ho khc nhau (cc th trng: vi vc, qun o, t, go, my mc, lao ng v.v). Khi nghin cu v cc la chn kinh t, kinh t hc vi m xem xt nhng la chn ny trong khun cnh ca mt th trng c th no . Ni chung, n tm thi b qua nhng tc ng xut pht t cc th trng khc. N gi nh cc i lng kinh t chung ca nn kinh t nh mc gi chung, t l tht nghip v.v nh l nhng bin s xc nh. Hng vo tng th trng c th, n xem xt xem nhng c nhn nh ngi tiu dng, nh kinh doanh (hay doanh nghip), nh u t, ngi c tin tit kim, ngi lao ng v.v la chn cc quyt nh nh th no? N quan tm xem s tng tc ln nhau gia nhng ngi ny, trn mt th trng ring bit no , din ra nh th no v to ra nhng kt cc g? Chng hn, khi phn tch v th trng vi, nh kinh t hc vi m s quan tm n nhng vn nh: nhng yu t no chi phi cc quyt nh ca nhng ngi tiu dng vi? Nhu cu v vi ca mi c nhn v ca c th trng c hnh thnh nh th no v bin ng ra sao? Ngi sn xut vi s la chn cc quyt nh nh th no khi i din vi cc vn nh: s lng cng nhn cn thu? lng my mc, thit b, nguyn vt liu cn u t, mua sm? sn lng vi nn sn xut? Khi nhng ngi tiu dng v ngi sn xut vi tham gia v tng tc vi nhau trn th trng th sn lng v gi c vi s hnh thnh v bin ng nh th no? Tht ra, cc bin s gi c v sn lng thng quan h cht ch vi nhau. Gi c th trng ca mt loi hng ho mt mt, c hnh thnh nh l kt qu tng tc ln nhau ca nhiu ngi tham gia vo cc giao dch th trng (nhng ngi tiu dng vi nhau, nhng ngi sn xut vi nhau v khi nhng ngi tiu dng v khi nhng ngi sn xut vi nhau); mt khc, li nh hng tr li n cc

29

quyt nh ca nhng ngi ny. V th, l thuyt kinh t hc vi m i khi cn c gi l l thuyt gi c. Cc th trng thng c quan h, nh hng ln nhau. Nhng bin ng trn th trng vi chc chn c lin quan n nhng bin ng trn th trng qun o may sn. Khi chng ta tch ra mt th trng nghin cu, coi nhng yu t c lin quan t th trng khc l bit v gi nh l khng thay i (do nh hng tr li t th trng m ta ang kho st c xem l khng ng k hay tm thi b b qua), th thc ra, y l mt s n gin ho. Tuy nhin, s n gin ho nh vy lun cn thit trong nghin cu khoa hc, khi ngi ta buc phi tp trung vo nhng kha cnh ct yu ca vn cn phi kho st. Php phn tch nh th c gi l phn tch cc b v trong kinh t hc vi m n c s dng nh l phng php phn tch ch yu. ng nhin, trong nhiu trng hp, nh hng ngc m ta cp trn l ng k v khng th b qua, ngi ta phi dng phng php phn tch phc tp hn c gi l php phn tch tng th chung. Vi php phn tch ny, s tc ng qua li ca cc th trng c lin quan n th trng vi s phi c tnh n khi chng ta phn tch v chnh th trng vi. Kinh t hc v m: Kinh t hc v m tp trung xem xt nn kinh t nh mt tng th thng nht. N khng nhn nn kinh t thng qua ci nhn v tng th trng hng ho c th cng ging nh trng hp ngi ha s nhn mt cnh rng mt cch tng th thng khng mt mt cch chi tit n tng ci cy. Ngi ho s c th v mt cnh rng m khng nht thit phi th hin chi tit nhng ci cy trong . Khi phn tch nhng la chn kinh t ca x hi, kinh t hc v m quan tm n i lng hay bin s tng hp ca c nn kinh t. Cng l phn tch v gi c, song n khng quan tm n nhng bin ng ca tng loi gi c th nh gi vi, gi lng thc, m l ch tm vo s dao ng ca mc gi chung. Cn c nhng k thut tnh ton c th quy cc mc gi c th ca nhng hng ho ring bit v mc gi chung ca c nn kinh t, song l hai loi bin s hon ton khc nhau. S thay i trong mc gi chung c th hin bng t l lm pht. o lng t

30

l lm pht, gii thch nguyn nhn lm cho lm pht l cao hay thp, kho cu hu qu ca lm pht i vi nn kinh t cng nh cc kh nng phn ng chnh sch t pha nh nc v.v l gc nhn ca kinh t hc v m v gi c. Cng c th ni nh vy v bin s sn lng. Khi ch quan tm n sn lng ca cc hng ho c th, ngha l ta vn ang nhn sn lng di gc nhn ca kinh t hc vi m. Kinh t hc v m khng ch tm vo sn lng ca cc hng ho c th nh vi hay lng thc m quan tm n tng sn lng ca c nn kinh t. Tng sn lng c hnh thnh nh th no, do nhng yu t no quy nh, bin ng ra sao? Nhng chnh sch no c th thc y tng trng kinh t di hn (hay s gia tng lin tc ca tng sn lng)? v.v l nhng cu hi m kinh t hc v m cn gii p. Kinh t hc v m cng c th chia nn kinh t thnh nhng cu thnh b phn kho cu, phn tch. Song khc vi kinh t hc vi m, cc b phn cu thnh ny vn mang tnh tng th ca c nn kinh t. V d, n xem cc kt qu v m nh l sn phm ca s tng tc gia th trng hng ho, th trng tin t, th trng lao ng. Tuy nhin, y cc th trng trn u c xem xt nh l cc th trng chung, c tnh cht tng hp ca ton b nn kinh t. Nh vy, kinh t hc vi m v kinh t hc v m th hin cc cch nhn hay tip cn khc nhau v i tng nghin cu. Chng l hai phn nhnh khc nhau ca kinh t hc, song c quan h cht ch vi nhau. Nhng tri thc kinh t hc vi m l nn tng ca cc hiu bit v nn kinh t v m. c nhng hiu bit v th trng lao ng chung hay t l tht nghip ca nn kinh t, ngi ta cn phi nm c cch la chn hay phn ng ca ngi lao ng v doanh nghip in hnh trn mt th trng lao ng c th. 1.2.3. Phn tch thc chng v phn tch chun tc trong kinh t hc ng trc cng mt hin tng kinh t (v d, s kin gi du m lin tc tng trong thi gian gn y v vt ngng 60 USD/thng), cc nh kinh t c th c hai cch tip cn: phn tch thc chng v phn tch

31

chun tc. y l hai cch nhn nhn khc nhau v cng mt i tng hay vn kinh t. Phn tch thc chng l cch phn tch trong ngi ta c gng l gii khch quan v bn thn cc vn hay s kin kinh t. Khi gi du m lin tc gia tng trn th trng th gii, nh kinh t hc thc chng (ngi p dng phng php phn tch thc chng) s c gng thu thp, kim nh s liu nhm m t v l gii xem xu hng tng gi ca du m din ra nh th no? nhng ng lc kinh t no nm ng sau chi phi s kin trn (s gia tng nhanh chng ca nhu cu v du m ca cc nc trn th gii? s kh khn trong vic tng mc cung v du m do khng tm ra nhng m du mi hay nhng bt n khu vc Trung ng, c bit l Irc, ni cung cp du m chnh cho th gii?). Ngi ta cng c th d on hu qu ca vic tng gi du i vi nn kinh t th gii hay i vi mt quc gia c th no (v s kin ny, tc tng trng kinh t chung ca th gii hay ca mt nc no gim i bao nhiu phn trm?). Ngi ta cng c th phng on cc phn ng chnh sch khc nhau ca cc chnh ph v hu qu c th ca cc chnh sch ny. Phn tch thc chng c khuynh hng tm kim cch m t khch quan v cc s kin hay qu trnh trong i sng kinh t. ng c ca php phn tch thc chng l ct ngha, l gii v d on v cc qu trnh hay s kin kinh t ny. Cu hi trung tm y l: nh th no? Vic xy dng cc l thuyt kinh t thc chng khc nhau chnh nhm a ra nhng cng c t duy c th thc hin d dng hn nhng phn tch ny. Mt kt lun ca php phn tch thc chng ch c tha nhn l ng n nu n c kim nghim v xc nhn bi chnh cc s kin thc t. Mc d mun l gii khch quan v cc hin tng kinh t, do hn ch ch quan hoc v cc l do khc, nh kinh t hc thc chng vn c th a ra nhng nhn nh sai lm. Ngi ta vn c th a ra nhng kt lun khc nhau v cng mt vn v trong lc chng cha c thc t xc nhn hay bc b, cc nh kinh t c th bt ng vi nhau.

32

Phn tch chun tc nhm a ra nhng nh gi v khuyn ngh da trn c s cc gi tr c nhn ca ngi phn tch. Cu hi trung tm m cch tip cn chun tc t ra l: cn phi lm g hay cn phi lm nh th no trc mt s kin kinh t? ng nhin, nhng kin ngh m kinh t hc chun tc hng ti cn phi da trn s nh gi ca ngi phn tch, theo , cc s kin trn c phn loi thnh xu hay tt, ng mong mun hay khng ng mong mun. Chng ta hy tr li vn gi du m gia tng ni trn. Mt nh kinh t, khi a ra phn xt hin tng ny l xu, v cho rng cn phi lm mi cch kim ch hay h gi du xung, th ngi ny nhn nhn vn di gc chun tc. Trong khi mt nhn nh thc chng c th c xc nhn hay b bc b thng qua cc bng chng thc t, do , mt s phn tch thc chng mang tnh cht ca mt php phn tch khoa hc, th ngi ta li kh c th tha nhn hay ph nhn mt kt lun chun tc ch bng cch kim nh n qua cc s liu hay chng c thc t. Cc nhn nh chun tc lun lun da trn cc gi tr c nhn. Nhng gi tr l khc nhau ty thuc vo th gii quan, quan im o c, tn gio hay trit l chnh tr ca tng ngi. Mt ngi no c th coi s gia tng gi du l xu, song mt ngi khc vn c th xem l hin tng tt, ng mong mun. Da vo cc thang bc gi tr khc nhau, ngi ta c th a ra nhng nh gi khc nhau v cng mt vn . D nhin, cc kt lun thc chng c th nh hng ti cc nhn nh chun tc. Khi hiu hn phng thc vn hnh khch quan ca mt chui cc s kin, ngi ta c th thay i cch nhn nhn chun tc c. Mt ngi no c th cho rng gi du tng l mt hin tng tt v n ch gy ra thit hi i vi ngi giu, nhng ngi ng ght, thng i nhng chic t sang trng hay nhng chic xe my t tin. Tuy nhin, ngi ny c th thay i quan im chun tc ca mnh khi bit r hn nhng hu qu (c nhng hu qu xu i vi ngi ngho) ca vic tng gi du nh vo cc phn tch, nh gi thc chng. Song d th no th mt kt lun chun tc cng lun da vo chun mc gi tr ca mi c nhn. iu lm cho s bt ng gia cc nh kinh t trong cc quan im chun tc thng nhiu hn trong cc quan im thc chng. Trong cuc sng, chng ta cn c s phn tch thc chng
33

khi mun hiu chnh xc hn v th gii xung quanh, song cng cn n s phn tch chun tc khi mun hay phi by t thi ca mnh trc cc vn m x hi ang i din. 1.3. Cc cng c phn tch kinh t thc hin tt bt c cng vic g, chng ta cng cn s dng nhng cng c thch hp. i vi kinh t hc, vic nm vng mt s cng c phn tch s cho php chng ta t duy mt cch c phng php nh mt nh kinh t. Tng quan v phng php nghin cu cc vn kinh t: Kinh t hc l mt mn khoa hc x hi. Vi tnh cch l mt khoa hc, nhng tri thc ca n cng c hnh thnh trn nhng c s chung nh bt c mn khoa hc no khc: quan st cc s kin thc t trong i sng kinh t; nm bt v tm ra nhng mi lin h ca chng; xy dng nhng m hnh l thuyt gii thch chng; thu thp cc chng c v s liu thc t kim nh cc l thuyt ny. n lt mnh, cc m hnh l thuyt ng n li tr thnh cng c t duy hu ch ngi ta kim tm cc tri thc mi. Trong s vn ng khng ngng ca th gii, cc s kin mi lun t ra nhng thch thc i vi nhng l thuyt v tri thc bit, i hi v to c hi cho cc l thuyt v tri thc mi ra i. i vi t duy khoa hc, trit hc vi t cch l nhng tri thc tng qut v th gii ni chung c kh nng cung cp nhng ch dn quan trng v mt phng php lun. Php t duy bin chng thc s l phng php t duy khoa hc hiu v th gii, vn lun lun vn ng v pht trin. Tuy nhin, trc nhng i tng nghin cu c th, nhng phng php lun trit hc chung ch tr thnh hu ch khi chng c vn dng thch hp v c c th ha thng qua cc phng php v cng c nghin cu c th. Vi t cch l mt mn khoa hc x hi, trong kinh t hc, cch quan st cc s kin, thu thp chng c nhm xy dng hay kim nh cc l thuyt c nhng im khng ging nh trong nhiu mn khoa hc t nhin. Trong vt l hc, ngi ta c th dng cc th nghim tm
34

hiu v th gii vt cht: khm ph nhng tnh cht mi ca cc vt th, kim nghim cc kt lun l thuyt. Cc nh kinh t hc, ni chung, khng th hay kh to ra cc chng c hay s liu bng cch tin hnh nhng th nghim kinh t. Do lin quan n hnh vi v cuc sng ca con ngi, cc th nghim kinh t trn din rng (mi c kh nng ph qut) thng c th em li nhng hu qu x hi to ln. iu , trong rt nhiu trng hp, khng cho php ngi ta tin hnh cc th nghim kinh t nhn to. Mt mt, cc nh kinh t buc phi coi bn thn i sng kinh t ca x hi l phng th nghim v i ca mnh. Cc bin c kinh t xy ra trong lch s lun l nhng chng c quan trng i vi h. Mt khc, h lun coi trng sc mnh ca s tru tng ha khoa hc. y chnh l cch ngi ta n gin ha th gii kinh t thc (vn bao gm nhng hin tng, s kin lin h vi nhau mt cch chng cht, phc tp) bng cch b qua nhng kha cnh th yu nhm lm ni bt ln nhng nhng mi lin h chnh yu, then cht ca n. Chng hn, c th tm ra mi lin h gia lng hng ha m ngi tiu dng mun mua v gi c ca hng ha, ngi ta s phi quan st xem s thay i ca gi c hng ha nh hng nh th no n quyt nh mua hng ca ngi tiu dng. Trn thc t, khi lng hng ha m ngi tiu dng mun mua b chi phi ng thi bi nhiu yu t. bit gi c c vai tr nh th no, ngi ta buc phi b qua nh hng ca cc yu t khc nh thu nhp, s thch, gi c cc hng ha khc v.v bng cch gi nh chng l khng thay i. Ch n khi nm bt c quan h gia gi c ca mt loi hng ha v khi lng hng ha c yu cu, ngi ta mi tr li xem xt cc yu t ny. Mt v d khc: khi l gii v cc quyt nh ca doanh nghip trn th trng u ra hay u vo, ngi ta thng gi nh mc tiu ca cc doanh nghip l ti a ha li nhun. Trn thc t, h mc tiu m mt doanh nghip theo ui c th kh a dng. Khng phi lc no doanh nghip cng ch tm cch ti a ha li nhun. Tuy vy, khi b qua cc mc tiu khc, tp trung vo mc tiu li nhun nh l mc tiu quan trng nht ca cc doanh nghip ni chung, ngi ta s d dng hn trong vic nm bt cch thc ra quyt nh ca doanh nghip (doanh nghip s la chn sn lng ra sao khi nhu cu v hng ha u ra tng ln, khi gi c u vo thay i v.v).

35

Nh vy, n gin ha bng cch a ra nhng gi nh thch hp lun c ngha quan trng trong nghin cu cc vn kinh t, v n cho php chng ta khng b sa vo nhng chi tit ph, th yu v ri rm, do c iu kin tp trung vo nhng mi quan h c nhiu ngha hn. D nhin, la chn c nhng gi nh thch hp l mt cng vic kh khn. Vi nhng gi nh khc nhau, ngi ta c th a ra nhng cch gii thch khng ging nhau v th gii, c th xy dng nn nhng m hnh l thuyt khc nhau. Cc gi nh lm nn tng cho nhng l thuyt tt phi t ra ph hp mt cch tng i vi thc t, vi l gic pht trin khch quan bn trong ca cc s kin. M hnh kinh t: M hnh hay l thuyt kinh t c hnh thnh trn c s quan st cc s kin hay bin c kinh t xy ra trn thc t. Theo ngha ny, n l kt qu ca t duy, l tri thc kinh t hc m con ngi c c khi nghin cu v hin thc. Tuy nhin, v m hnh a ra mt cch mt cch gii thch no v mt vn kinh t trn c s nhng gi nh n gin ha, n cho ta mt hnh dung v mt vn ca th gii kinh t thc vi nhng mi lin h chnh yu nht. V th, cc m hnh c coi l nhng khun mu ngi ta t duy v cc vn kinh t. Chng gip cho ngi ta c th nm bt c l gic ca cc s kin mt cch d dng hn, do , chng l nhng cng c hu ch phn tch cc hnh vi kinh t ca con ngi cng nh s vn hnh ca nn kinh t. S dng m hnh kinh t hnh dung v phn tch v th gii kinh t thc cng ging nh ngi ta dng bn a cht hnh dung v cc m khong sn, dng m hnh gii phu c th ngi hnh dung v con ngi di gc nhn sinh hc. Nh chng ta cp, khi xy dng cc m hnh, ngi ta bao gi cng phi b qua nhiu chi tit thc ca i tng nghin cu c th tp trung vo nhng chi tit c coi l quan trng nht, c ngha nht. V th, cc m hnh lun lun da vo cc gi nh n gin ha. Cc gi nh khng th a ra mt cch ty tin, v nu b qua nhng chi tit chnh yu, then cht, c lin quan n bn cht ca i tng, chng ta s khng th hiu c mt cch thc cht v i tng.
36

Mt m hnh kinh t c th biu th mi quan h gia cc nhm ngi trong nn kinh t (v d, m hnh v vng chu chuyn ca nn kinh t biu th mi quan h tng tc gia nhng h gia nh v cc doanh nghip trn cc th trng u vo, u ra cho chng ta mt hnh dung n gin v s hot ng ca c nn kinh t) hay gia cc bin s kinh t (v d, m hnh v s la chn ca ngi tiu dng th hin mi quan h gia lng hng ha m ngi tiu dng mun mua v mt loi hng ha vi thu nhp, s thch ca ngi tiu dng v gi c ca chnh hng ha ny v.v). Xc nh c cc ch th kinh t hay cc bin s c lin quan vi nhau, ch ra c mi quan h tng i n nh gia chng (do , chng ta cn b qua nhng mi quan h ngu nhin), lm r mi lin h nhn qu gia chng (ci g quyt nh ci g? ci g l nguyn nhn, ci g l kt qu?), lng ha mc c th cc mi quan h ny (khi mt bin s thay i th n nh hng nh th no n s thay i ca mt bin s khc c v mt nh tnh ln mt nh lng) bng cc phng trnh hay th v,v l nhng nhim v cn lm xc lp mt m hnh kinh t. Ni dung ca m hnh c rt ra trn c s quan st thc t. Song nhng t tng hay kt lun ca m hnh cng cn phi c kim nghim trn c s cc s kin hay s liu thc t. Do c cht lc t thc t nhm din gii thc t nhng im chnh yu nht, m hnh kinh t l cng c hu ch phn tch v cc vn kinh t trong i sng thc. Tuy nhin, do da vo cc gi nh n gin ha, cc m hnh kinh t khng phi l chnh i sng kinh t thc. Khi phn tch mt vn kinh t c th, i khi chng ta vn phi tnh n nhng iu b b qua trong cc gi nh c th a ra c nhng kin gii c th. Nn nh rng cc gi nh kinh t lun l nhng gi nh lin quan n hnh vi ca con ngi. Khi nhng hon cnh kinh t chi phi cc hnh vi ny thay i, cch thc ng x ca con ngi cng s thay i. y l lc cc gi nh, d trc thng c cng nhn, cn c xem xt li. V l do ny m cn c nhng m hnh hay l thuyt kinh t mi, tt hn. S liu v ch s: Trong phn tch kinh t, cc s liu lun ng mt vai tr quan trng. Khi a ra mt nhn nh hay kin ngh c th,
37

ngi ta khng ch dng li nhng phn tch nh tnh. c th phn tch nh lng, ngi ta buc phi quan tm n cc s liu. y l cht liu cn thit chng ta c th lng ha cc mi quan h kinh t m m hnh quan tm cng nh kim nghim tnh ng n ca m hnh. S liu c gi tr phi l s liu ng tin cy. N phi c thu thp cn trng, c phng php, trn c s nhng mu iu tra thch hp. Cc khoa hc v thng k thng nghin cu v cc phng php thu thp s liu nh vy. S liu cn c t chc tt mi tr nn hu dng. theo di s vn ng ca mt bin s kinh t, v mt nh lng, ngi ta c hai cch th hin s liu: trnh by s liu nh mt dy s theo thi gian hoc nh mt dy s cho. Dy s theo thi gian : th hin cc s o ca cng mt bin s nhng thi im khc nhau. N cho ta thy xu hng vn ng, thay i ca mt bin s theo dng thi gian. Dy s theo thi gian c th biu th di dng cc bng s liu, biu hay th. V d tng gi tr kim ngch xut nhp khu ca Vit Nam trong nhng nm gn y:
Bng 1.2: Tng kim ngch xut nhp khu Vit Nam mt s nm gn y n v tnh: triu la M 1999 Tng gi tr kim ngch xut nhp khu 2000 2001 2002 2003 S b2004 S b 2005

23283

30120

31247

36451

45405

58458

69420

Ngun: Tng cc thng k Xut nhp khu Vit Nam 20 nm i mi (1986-2005) . NXB Thng k, H Ni, 2006

Dy s liu cho: th hin cc s o ca cng mt bin s, ti cng mt thi im gn lin vi cc khu vc, cc b phn, cc nhm x hi hay c nhn khc nhau. V d, bng di y cho chng ta mt dy s
38

liu cho v Tng sn phm trong nc theo gi thc t phn theo ngnh kinh t.
Bng 1.3: Tng sn phm trong nc nm 2005 theo gi thc t phn theo thnh phn kinh t n v tnh: t ng TNG S Khu vc nng, lm nghip v thu sn Khu vc cng nghip v xy dng Khu vc dch v Ngun: Nin gim thng k 2005. NXB Thng k, H Ni, 2006. 837858 175048 343807 319003

V cc s liu cho gn lin vi cc nhm hay cc b phn khc nhau trong nn kinh t, nn n hay c s dng phn tch cc vn chi tit hay cc tng quan cu trc trong nn kinh t. V d, s liu bng trn cho ta thy quy m v ng gp ca tng ngnh kinh t trong GDP chung ca c nn kinh t. Gin tip, chng c th cho ta hnh dung v c cu kinh t Vit Nam thi im nm 2005. Nu chng ta quan tm n mt vn tng hp hn, chng hn, s tng trng chung ca c nn kinh t Vit Nam, chng ta buc phi theo di s liu GDP ca Vit Nam theo thi gian. Cc s liu theo thi gian v cc s liu cho c kh nng b sung cho nhau v gip chng ta hnh dung tt hn v cc bin s kinh t. Cc ch s: Ch s l mt loi s liu c bit, thng c s dng khi chng ta mun so snh cc s liu vi nhau m khng quan tm n n v o thc s ca chng. S ch s biu th cc s liu di dng cc gi tr so snh vi mt gi tr gc no . V d, gi s gi c ca mt loi hng ha ln lt l 2000 ng/kg, 3000 ng/kg, 2600 ng/kg, v 4000 ng/kg trong cc nm 2000, 2001, 2002 v 2003. Nu chng l ly mc gi nm 2000 ca hng ha trn l gi tr gc, khi mc gi hng ha trong nm 2000 ny c th c coi nh mt n v o mi v ch s quy c ca n l 100. Ch s gi ca hng ha trn trong nhng nm
39

2001, 2002, 2003 s ln lt l: 150, 130 v 200. Cch t chc li s liu di dng ch s c th gip chng ta d dng nm bt xu th vn ng ca cc chui s liu hn. Khi chng ta mun nm bt ng thi thay i ca gi c nhiu loi hng ha ch khng phi ca mt loi hng ha duy nht, chng ta phi xy dng ch s chung nh l mt gi tr trung bnh ca cc loi gi. Trong ch s gi chung ca nhiu loi hng ha, s thay i ca n va o v phn nh mc thay i trong gi c ca tng loi hng ha, va phn nh tm quan trng ca tng loi hng ha trong gi hng ha ni chung. V th, ngi ta c th gn cho cc hng ha nhng trng s khc nhau khi tnh ton ch s gi chung. Bin s danh ngha v bin s thc t: Cc bin s trong nn kinh t, khi c o lng v mt gi tr, trc tin thng c biu hin nh l cc bin s danh ngha: tng doanh thu hng ha m mt doanh nghip nhn c trong mt thi k; mc lng ca mt ngi cng nhn nhn c trong mt thng hay mt nm xc nh; tng gi tr hng ha hay dch v m nn kinh t to ra trong nm 2006; mc li sut m ngn hng cho vay trong mt thi k nht nh v.v Cc bin s danh ngha mt thi im xc nh u c tnh ton trn c s cc mc gi hay sc mua ca ng tin chnh thi im hin hnh m ngi ta ang kho st. V d, tin lng danh ngha ca cng nhn nm 2001 chnh l s tin lng m ngi cng nhn nhn c bng tin chnh nm ny. N gn vi mc gi hay gi tr ca ng tin lc . So vi nm 2000, nu tin lng danh ngha ca cng nhn nm 2001 tng ln 10%, song ng thi trong khong thi gian ny, mc gi chung cng tng ln 10% hay sc mua ng tin gim i 10% (sc mua ca ng tin l ch s v s lng hng thc t m mt n v tin t c th mua c), chng ta khng th ni ngi cng nhn tr nn kh gi hn nh c tng lng. Trong trng hp ny, tin lng danh ngha khng phi l s o tin cy chng ta a ra kt lun. Mun lm c iu ny, chng ta phi quy tin lng danh ngha v tin lng thc t.

40

Cc bin s thc t c xy dng trn c s iu chnh cc bin s danh ngha theo mt mc gi chung hay mt sc mua ng tin c nh. Ni cch khc, l cc bin s danh ngha kh i yu t lm pht s tng ln trong mc gi chung ca nn kinh t khin cho sc mua ng tin thay i. Khi o gi tr tin t ca cc bin s kinh t nhng thi im khc nhau, theo mt mc gi thng nht ca mt thi im no (tc l mc gi y c c nh ha theo thi gian), cc bin s thc t phn nh chnh xc hn s thay i thc t ca cc bin s kinh t. Nh trong v d trn, khi tin lng danh ngha ca cng nhn tng ln cng mt t l vi gi c cc hng ha, thc cht, tin lng thc t ca anh ta khng thay i. S lng hng ha m tin lng danh ngha c th mua c vn nh c. Tin lng thc t ni vi chng ta chnh xc hn v tc ng ca vic tng lng i vi i sng ca ngi cng nhn. V vy, trnh sai lm trong phn tch kinh t, cn bit phn bit cc bin s danh ngha v cc bin s thc t. th: Trong kinh t hc, ngi ta hay s dng th phn tch cc vn kinh t. Nh th, cc mi lin h gia cc bin s kinh t c th hin trc quan hn, cc chiu hng kinh t tr nn d nm bt hn. th gip cho cc nh kinh t c th trnh by cc tng ca mnh mt cch n gin v d hiu. Cc s liu c th biu th bng th. Vi h ta hai chiu, c th trnh by dy s theo thi gian bng th, trong mt trc c dng biu th thi gian. Tuy nhin, v cc m hnh kinh t thng quan tm n mi quan h gia cc bin s kinh t, nn cc th vi hai bin s thng c s dng nhiu hn. Vi mt h trc ta , ngi ta biu th s o ca mt bin s trn trc tung, v s o ca mt bin s khc, c quan h, trn trc honh. Mi mt im trn th biu th mt cp gi tr ca c hai bin s. N cho chng ta bit gi tr ca mt bin s kt qu khi bit gi tr ca bin s gii thch. V d, th ca ng cu v mt loi hng ha cho ta bit mi quan h gia lng hng ha m ngi tiu dng mun mua tng ng vi cc mc gi. Gi s, quan h ny c biu th di dng mt

41

hm s cu: QD = 100 2P, trong QD biu th lng hng ha (v d, o bng tn hng ha) c yu cu v P biu th mc gi (v d, c o bng triu ng trn tn hng ha). Khi P=10, ta c QD=80. Cp gi tr ny (80,10) c th hin bng mt im trn th v ng cu. Cn ng ny, nh l mt tp hp ca cc im ni trn, ni cho chng ta bit mi tng quan gia s thay i trong gi c hng ha vi s thay i trong lng hng ha m ngi ta mun mua. Chng hn, khi gi c tng ln t 10 triu ng/tn thnh 15 triu ng/tn, lng hng ha m

P 60 50 40 30 20 10 0 0 20 40 60 Hnh 1.4 80 100 120 QD

ngi tiu dng mun mua gim xung cn 70 tn. Cp gi tr (70,15) l mt im khc trn ng cu ni trn. y, chng ta thy c mt s di chuyn t mt im ny n mt im khc trn cng mt ng cu. Mt s di chuyn nh vy ch bt ngun t mt s thay i trong mt bin s (bin s gii thch) m s o ca n c biu th trn mt trc no trong h ta . Ni theo mt ngn ng khc: Khi ta coi QD nh mt hm s ca P (QD=f(P)), khi gi tr ca P thay i, ta c mt gi tr khc ca QD. Khi nhng tham s xc nh hm s ny cha thay i th s thay i ca bin s gii thch P khng lm th ca chng ta thay i m ch to nn mt s di chuyn t im ny n im khc trn th. V mt th, v tr ca mt ng biu th mi quan h gia hai bin s b quy nh bi cc tham s hay bin s khc. Khi cc yu t ny thay i, c th ca chng ta s dch chuyn. Tr li v d trn, khi

42

biu thi mi quan h gia QD v P, ta gi nh cc yu t khc l khng thay i. Chng ta ch quan st s thay i ca P xem n nh hng nh th no i vi QD. Ch bng cch n gin ha ny, ta mi nm bt c chiu hng v quy m tc ng thc s ca bin s P i vi bin s QD, v th hin c mi quan h gia chng bng mt th trn mt h ta hai chiu trong mt phng. Trn thc t, ngoi P, cn c nhng yu t khc cng tc ng n lng hng ha m ngi ta mun mua (QD). Nh vy, vi mt th v ng cu xc nh, cc yu t khc (khng phi l P) c coi l xc nh v khng thay i. Khi nhng yu t ny thay i, cc tham s trong hm cu thay i. Ton b ng cu s chuyn dch. Chng hn, khi thu nhp ca ngi tiu dng tng ln, mi mc gi nh c, ngi tiu dng c khuynh hng mun mua mt lng hng ha nhiu hn. Khi ton b ng cu s dch chuyn sang bn phi biu th quan h gia QD v P trong iu kin ca mc thu nhp mi. S phn bit gia s di chuyn dc theo mt ng v s dch chuyn ca mt ng l quan trng trong kinh t hc. Trong quan h gia hai bin s m chng ta m t bng th, mc phn ng ca mt bin s trc s thay i ca bin s kia c c trng bng dc ca ng. V mt ton hc, dc ca ng y=f(x) c o bng t s: y/x. Vi mt hm s tuyn tnh, th ca hm l mt ng thng th dc ca n l mt hng s hay mt gi tr khng i. chnh l h s gc a trong phng trnh tuyn tnh y = ax + b. Vi mt ng cong (hay ng phi tuyn), dc ca ng lun thay i, ty thuc vo tng im trn th. Ti mt im xc nh, n c o bng dc ca ng tip tuyn vi ng cong ti im trn. Nu dc l dng, trong khong chng ta ang xt, th c hng dc ln, quan h gia hai bin l ng bin. Ngc li, nu dc l m, trong khong chng ta ang xt, th c hng dc xung, quan h gia hai bin l nghch bin. Cn nu gi tr tuyt i ca dc cng ln, khong th m ta ang xt cng dc. Ngc li, gi tr tuyt i ca dc ca mt ng hay mt phn ca n cng nh, ng th cng tr nn phng hn. Nhng kin thc n gin ny c s dng nhiu khi ta c cc th kinh t hc. V d, trn th ng cu, v theo truyn thng ngi ta biu th lng hng ha c yu cu trc honh v
43

mc gi trc tung, nn dc ca ng cu c o bng t s P/QD hay l nghch o ca t s QD/P. T s ny thng l mt s m, biu th lng hng ha c yu cu c xu hng gim khi mc gi tng v ngc li. V th, ng cu thng c v nh mt ng dc xung. Khi gi thay i nhiu m nhng thay i hay mc phn ng ca lng hng ha c yu cu l khng ng k, t s QD/P, xt v mt tuyt i l tng i nh, hay t s nghch o ca n l tng i ln. Trong trng hp ny, ng cu l mt ng l mt ng tng i dc. Nhng lu : 1) Khi s dng cc nguyn l kinh t m l thuyt nu ra, chng ta cn ch n cc gi nh. Trong cc gi nh, c mt loi thng xuyn c cc nh kinh t s dng l gi nh v cc iu kin hay yu t khc l gi nguyn, khng thay i. Gi nh ny l cn thit nhm lm r mi quan h ca ch hai bin s kinh t: bin gii thch v bin kt qu. Vi gi nh nh vy, ta c th xc nh c s thay i thun ty trong bin s gii thch s c tc ng nh th no n bin s kt qu. Trn thc t, nhng thay i trong bin s kt qu c th chu nh hng hay bt ngun t nhiu nguyn nhn khc nhau, trong s thay i ca bin s gii thch m chng ta ang ch ch l mt nguyn nhn. V d, lng cu v mt hng ho nht nh trong mt khong thi gian no khng ch ph thuc vo mc gi ca chnh hng ho m cn ph thuc vo nhiu bin s khc: thu nhp, s thch ca ngi tiu dng, gi c ca cc hng ho c lin quan v.v Khi mun lm ni bt tc ng ca mc gi (P) hng ho i vi lng cu (QD) ca ngi tiu dng v chnh hng ho , ta gi nh cc bin s khc nh thu nhp, s thch ca ngi tiu dng, gi c ca cc hng ho khc c lin quan v.v. l khng thay i v ch kho st s thay i ca mc gi P c nh hng nh th no n lng cu QD. S vnh nhau gia cc kt lun l thuyt v s liu thc t c th gn lin vi nhng gi nh kiu vy. Khng tnh n iu ny, chng ta c th a ra nhng kt lun sai lm. V d, khi thy mc
44

hc ph i hc lin tc tng trong sut hng chc nm qua, ng thi lng sinh vin vo hc i hc cng khng ngng tng, s l sai lm nu nhn xt rng: ng cu v hc i hc l mt ng dc ln, phn nh mi quan h ng bin gia lng sinh vin mun vo i hc v mc hc ph. Trn thc t, trong sut chc nm qua, khng ch mc hc ph m cn nhiu yu t khc nh s thch, thu nhp ca cc h gia nh cng thay i. Do , khng th gii thch s thay i trong s lng sinh vin mun vo i hc ch bng s thay i trong mc hc ph. 2) Quan h nhn qu: cn thn trng khi ni v mi lin h nhn qu gia hai bin s kinh t. Liu mt quan st cho thy: khi bin c A xy ra lun lm xut hin bin c B c cho ta kt lun: A l nguyn nhn ca B? Cu tr li y l: khng. A ch l nguyn nhn ca B nu theo l gc vn ng bn trong ca n, A chc chn s sinh ra B. S xut hin trc ca bin c A, so vi bin c B, khng c g bo m rng A l nguyn nhn ca B. C th c A v B u l nhng h qu cng pht sinh t mt nguyn nhn chung no . Trong mt iu kin xc nh, khi nguyn nhn trn tn ti, c A ln B s ln lt xut hin, du rng A c th ra i trc B. Tuy nhin, khi cc iu kin thay i, nguyn nhn ni trn c th ch lm ny sinh bin c A m li khng lm ny sinh bin c B. Trong trng hp ny, c th thy A khng phi l nguyn nhn ca B cng nh hin tng cc ku khng phi l nguyn nhn gy ra tri ma nh ngi ta m t trong cu chuyn c tch. Khi xc nh quan h nhn qu gia hai bin s, cn phi nm bt ng chiu hng thc s ca mi quan h ny. Khi gi c hng ha v lng hng ha c yu cu chuyn ng ngc chiu nhau, th s thay i ca gi hng ha l nguyn nhn ca s thay i trong lng hng ha c yu cu ch khng phi l ngc li. Ta c th ng nhn v mi quan h ny nu thy u , khi ngi ta mua sm mt khi lng hng ha nhiu hn lm cho gi c hng ha tng ln. y, c yu t khc chen vo

45

mi quan h gia hai bin s m ta ang cp. V th, b st iu ny, chng ta c th i n nhng nhn nh sai lm. 3) Phn bit ton th v b phn: Mt nhn nh c th ng trong mt quan h cc b hay b phn no song li c th sai nu chng ta p dng n cho ci ton th, tc l cho mt quan h rng ln hn, bao qut hn. iu c th tt cho mt ngi li c th khng tt cho ngi khc, nu trong mt quan h xc nh, li ch ca ngi ny xung t vi ngi kia. Khi gi c ca mt hng ha ring bit no tng ln gp i, ngi sn xut hng ha ny s c li v thu c nhiu tin bn hng hn. Tuy nhin, nu gi c ca tt c hng ho u vo cng nh u ra u tng ln gp i, anh ta s chng c li lc g t s tng gi ny. V th, cn thn trng khi ta mun khi qut ha mt nhn nh, vn c rt ra t mt s phn tch cc b, p dng cho cho nhng trng hp tng qut hn.

46

Chng 2 TH TRNG: CU, CUNG V GI C

Trong chng trc, chng ta hiu mi quan tm chnh ca kinh t hc l cch thc x hi phn b v s dng ngun lc ra sao gii quyt cc vn kinh t c bn: sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai? Cc x hi hin i hu ht u da trn nn kinh t th trng nhng mc khc nhau, nn vic tm hiu cch thc x hi gii quyt cc vn trn trong khun kh c ch th trng l ni dung chnh ca kinh t hc hin i. Mt lot chng sau y s tp trung ln r iu ny, d nhin di gc ca kinh t hc vi m m chng ta bit. Chng cui cng, chng ta s tng kt v nh gi li v c ch th trng nh l mt c ch phn b ngun lc ca x hi nhm lm r tnh hiu qu ca c ch ny v nhng khuyt tt ca n. Thng qua , chng ta s tm hiu xem nh nc c th lm c g hay nn lm g trong bi cnh ca nn mt nn kinh t th trng. Chng ny xem xt c ch th trng thng qua vic kho st s vn hnh ca mt th trng hng ha ring bit. y l mt khun mu phn tch tng qut c th p dng cho cc th trng khc nhau, d l th trng la, go hay th trng xe my; th trng u ra nh th trng qun, o hay th trng u vo nh th trng my dt; th trng hng ha hu hnh nh th trng my tnh hay th trng dch v nh th trng ct tc. D nhin, khi cp ti mt th trng chung, c ngha tng qut, chng ta s xut pht t mt loi th trng n gin nht: mt th trng c tnh cht cnh tranh, gm nhiu ngi mua, ngi bn, khng ai c kh nng chi phi gi c hng ha. Chng ta s xem xt cc yu t c bn ca th trng nh cu, cung th hin nh th no, tng tc vi nhau ra sao xc nh mc gi cn bng, v nhng yu t g s lm cho mc gi ny thay i. Hiu c nhng iu ny l nn tng quan trng nm bt nhng vn phc tp khc ca nn kinh t th trng.

47

2.1. Th trng Khi nim v phn loi 2.1.1. Khi nim th trng Theo ngha hp, th trng thng c hiu l ni din ra s mua, bn cc hng ha hay dch v (tht ra, v hng ha bao gm c hng ha hu hnh v hng ha v hnh, tc l cc dch v, nn ch cn ni v hng ha l ). Hnh dung n gin nht v th trng l ci ch, ni m ngi ta t hp nhau li tin hnh cc giao dch v hng ha. Tuy nhin, cch nhn nh vy v th trng t ra l qu hp, v n ch nhn n tnh cht a l ca th trng v ch thch hp vi nhng ni m cc quan h th trng cha pht trin. Trong cc nn kinh t th trng hin i, cc giao dch mua bn hng ha c th din ra m khng cn gn vi mt a im a l c th. Ngi ta c th tin hnh cc tha thun v mua bn hng ha vi nhau qua in thoi, fax hay th in t m khng cn gp nhau ti mt ni chn c th. Cc hng ha c th c vn chuyn t ni ny n ni khc m khng cn ly mt ci ch no lm trung gian. Cc tha thun v hng ha, cc lung vn ng ca tin t c th c lp vi cc lung vn ng ca hng ha trn nhng th trng k hn. Nh th, ni n th trng, cn ch n ni dung kinh t m n biu th ch khng phi hnh dung n nh mt ni m nhng ni dung ny xy ra. Th trng l tp hp cc iu kin v tha thun m thng qua ngi mua v ngi bn tin hnh s trao i hng ha vi nhau. Chc nng ca th trng l trao i hng ha. S trao i ny ch din ra c trong nhng iu kin c th, thng qua nhng rng buc, hay dn xp c th m nhng ngi tham gia phi tun th. C nhng iu kin chung rng buc mi th trng. Song cng c nhng iu kin ring ch lin quan n nhng nhm th trng c th. V th, mt s th trng, ngi ta vn trc tip gp nhau mua, bn hng ha. Song mt s th trng khc, s mua bn hng ha ch din ra thng qua nhng ngi mi gii, hay trung gian (nh th trng chng khon). Ti mt s th trng, ngi mua v ngi bn mc c vi nhau v gi c ca tng loi hng ha, song mt s th trng khc, iu ny li khng
48

din ra. Nh mt tin trnh, d thc hin di phng thc no, trn th trng, ngi mua v ngi bn cng lun lun tc ng ln nhau xc nh gi c v s lng hng ha c trao i. Qa trnh cng l ni dung thc cht ca th trng. Nn kinh t th trng c tp hp bi v s th trng c th. Trong khun kh , n to nn mt c ch phn b ngun lc cho vic sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai v c ch ny c gi l c ch th trng. Trong c ch th trng, nhng ngi mua v ngi bn tc ng ln nhau hnh thnh nn cc mc gi c hng ha khc nhau. n lt mnh, chnh s ln xung ca gi c li dn dt ngi ta sn xut nhiu hn hay t hn, sn xut vi nhng cch thc no v phn phi cc kt qu sn xut cho ai. 2.1.2. Phn loi th trng C nhiu cch phn loi khc nhau v th trng. * Cch ph bin nht l phn loi th trng theo ni dung hng ha m ngi ta giao dch. Theo cch ny, mc tng qut nht, cc th trng c chia ra thnh th trng hng ha tiu dng (th trng u ra) v th trng cc yu t sn xut (th trng u vo). Cc th trng u ra li c th phn nh thnh v s th trng c th nh th trng go, th trng qun o, th trng t, th trng gio dc v.v Cc th trng u vo c th phn thnh th trng vn hin vt (my mc, thit b, nh xng v.v), th trng t ai, th trng lao ng v.v Ty theo cch ngi ta quan nim v hng ha l theo ngha rng hay ngha hp hn m ngi ta c th t tn cho th trng mt cch khc nhau. V d, th trng my mc (u vo) c th chia ra thnh cc phn nhnh nh th trng my dt, th trng my xt go v.v Khi ni v mt th trng chung, c tnh cht i din, ta ni n mt th trng c th hay ring bit no theo cch phn loi ny. * Phn loi th trng theo khng gian kinh t m theo cc quan h trao i hng ha din ra: Theo cch ny, th trng c th phn ra thnh th trng th gii, th trng khu vc, th trng quc gia, th trng
49

vng hay a phng. Tht ra, khi ni n cc th trng theo cch phn loi ny, ngi ta vn thng kt hp vi cch phn loi th trng theo ni dung hng ha xem xt mt th trng c th, trn mt a bn hay khng gian kinh t c th. V d, ngi ta thng ni n th trng la, go, c ph hay chung hn, th trng nng sn th gii, Vit Nam hn l ni n mt th trng th gii, hay Vit Nam chung chung. Trong cc hng ha, c nhng th do chi ph vn chuyn tng i thp so vi gi tr hng ha nn th trng v bn cht thng mang tnh cht th gii. Gi c cc hng ha ny cc a im giao dch khc nhau trn th gii khng c s sai bit ln (chng hn th trng vng). Ngc li, khi chi ph vn chuyn hng ha l tng i ln v do mt s l do khc, th trng ca mt s hng ha li thng mang tnh cht a phng (v d, th trng vt liu xy dng). * Theo cu trc th trng, ngi ta cng c th chia ra thnh cc th trng khc nhau. Mt cu trc th trng c th thng c nh dng bi s lng ngi mua, ngi bn trn v mi quan h tng tc ln nhau gia h. Theo cch phn loi ny, thot tin cc th trng c phn ra thnh hai loi ln: th trng cnh tranh hon ho (trn th trng ny, ngi mua hay ngi bn khng c quyn lc chi phi gi c hng ha) v th trng cnh tranh khng hon ho (trn th trng dng ny, ngi mua hay ngi bn ring bit, d t, d nhiu vn c kh nng chi phi gi). Th trng cnh tranh khng hon ho li bao gm nhng dng th trng nh: th trng c quyn thun ty, th trng c quyn nhm, th trng cnh tranh c tnh cht c quyn. Mc d c nhng im chung, hnh vi ca nhng ngi mua hay bn trn tng dng th trng c th vn mang nhng sc thi ring, b chi phi bi nhng im c th ca tng th trng. 2.2. Cu, cung v gi c cn bng th trng By gi chng ta xut pht t mt th trng ring bit no , th trng go, th trng qun o may sn, hay th trng dch v t vn php l. Trn mt th trng ny, c hai nhm ngi ra quyt nh chnh l ngi mua hng hay ngi tiu dng v ngi bn hng hay ngi sn
50

xut. Quyt nh ca ngi mua hng hay tiu dng l quyt nh t pha cu v hng ha, cn quyt nh ca ngi bn hng hay sn xut l quyt nh t pha cung cp hng ha. Ni n th trng l ni n s tng tc cu, cung v hng ha. Kt qu ca s tng tc ny xc nh gi c cng nh lng hng ha c giao dch. 2.2.1. Cu Khi nim: Cu v mt loi hng ho biu th nhng khi lng hng ho m ngi tiu dng mong mun v sn sng mua tng ng vi cc mc gi xc nh. Trong nh ngha ny, c my im cn lu : Th nht, ni n cu v mt loi hng ho c th, trc ht ta quan tm n khi lng hng ho m ngi tiu dng mun mua v c kh nng mua trong gii hn mt khong thi gian no . Khi lng ny li tu thuc vo tng mc gi ca hng ho thi im m ngi tiu dng ra quyt nh. Khi gi hng ho thay i, lng hng m ngi tiu dng mun mua cng s thay i. V th, cu v mt loi hng ho, thc cht, biu th mi quan h gia hai bin s: mt bn l lng hng ho m ngi tiu dng mun v c kh nng mua, mt bn l cc mc gi tng ng. Lng hng ho m ngi tiu dng sn lng mua c gi l lng cu hay mc cu v hng ho. Lng cu lun gn vi mt mc gi c th. Th hai, khi th hin quan h gia lng cu v gi c hng ho, chng ta gi nh rng cc yu t khc c lin quan n nhu cu ca ngi tiu dng nh thu nhp, s thch v.v l xc nh. Ni cch khc, mt quan h cu c th v mt loi hng ho c xem xt trong iu kin cc yu t khc c coi l bit v c gi nguyn, khng thay i. y, iu ngi ta quan tm l lng cu thay i nh th no khi cc mc gi ca hng ho thay i. Th ba, khi nim mc gi c cp y l mc gi hin hnh ca chnh hng ho m chng ta ang xem xt. Mc gi ca chnh hng ho ny nhng c hnh thnh thi im khc (chng hn mc gi d kin trong tng lai) hay mc gi ca cc hng ho khc c coi l cc yu t khc. Th t, ta c th cp ti cu c nhn ca mt ngi tiu

51

dng, song cng c th ni n cu ca c th trng nh l cu tng hp ca cc c nhn. Cch biu th cu: C th biu th cu v mt loi hng ho theo nhiu cch khc nhau: thng qua mt biu cu, mt phng trnh i s hay mt th. Biu cu th hin quan h cu v mt loi hng ho trong mt khong thi gian no thng qua hai dy s liu tng ng vi nhau. Biu cu bao gm hai ct (hay hai hng) s liu: mt ct (hay hng) th hin cc mc gi ca hng ho ta ang phn tch, ct (hay hng) cn li th hin nhng lng cu khc nhau, tng ng. V d, bng 2.1 l mt biu cu th hin nhu cu ca nhng ngi tiu dng v tht b trong mt khong thi gian gi nh no .
Bng 2.1: Cu v tht b ca mt ngi tiu dng

Mc gi (nghn ng/kg) 40 50 60 70 80 90 100

Lng cu (kg) 60.000 55.000 50.000 45.000 40.000 35.000 30.000

Biu cu ch cho ta mt hnh dung nht nh v cu ca ngi tiu dng theo nhng mc gi ri rc khc nhau. Mc d trn thc t, cc mc gi trn th trng xut hin nh nhng gi tr ri rc, nhng s l cng knh, v khng khi qut khi chng ta mun biu th phn ng mua hng ca ngi tiu dng ti qu nhiu mc gi trn mt biu cu. V th, c th din t quan h cu mt cch khi qut hn, ngi ta c th biu th cu di dng cc phng trnh i s hay cc th. Th hin cu v mt loi hng ho di dng mt phng trnh i s chnh l cch biu th tng quan gia lng cu v mc gi nh mt quan h hm s, trong lng cu (QD) c coi l hm s ca mc gi

52

(P): QD = QD(P). Trong kinh t hc, hm s cu n gin nht thng c s dng l mt hm s dng tuyn tnh: QD = a.P + b, vi a, b l nhng tham s xc nh. Qua hm s cu, quan h v mt s lng gia lng hng ho m ngi tiu dng sn lng mua v mc gi ca chnh hng ho c th hin mt cch n gin, khi qut: ng vi mt mc gi nht nh, ta bit c lng cu v hng ho ca ngi tiu dng l bao nhiu. th l cch biu th trc quan mi quan h hm s gia hai bin s. Trn th, ngi ta th hin cu di hnh nh mt ng cu nht nh. Theo truyn thng trong kinh t hc, mc d QD hay lng cu l bin s c gii thch song n thng c biu th trn trc honh. Tuy P hay mc gi l bin s gii thch, song n li thng c o trn trc tung. Mt ng cu m t cc kt hp khc nhau gia mc gi v lng cu tng ng. Mt im c th trn ng cu cho chng ta thng tin v mt lng hng ho c th m ngi tiu dng sn sng mua ti mt mc gi c th. ng cu c th c th hin di dng mt ng cong, phi tuyn, vi dc khng phi l hng s. Song vi mc ch n gin ho, n thng c th hin nh mt ng thng (ng c dc l hng s), tng ng vi vic biu th hm s cu nh mt hm tuyn tnh.
P

P1

P2 D Q1 Q2 Q

Hnh 2.1: ng cu v mt loi hng ha. Ti mc gi P1, lng cu l Q1. Khi gi l P2, lng cu tr thnh Q2

53

Cc c tnh ca mt ng cu in hnh (quy lut cu) Khi mc gi ca hng ho thay i, lng cu v hng ho ca ngi tiu dng s thay i. Tuy nhin, nhng s thay i ny s tun th theo mt quy tc nht nh c th hin trong quy lut cu. Quy lut cu: Nu cc iu kin khc c gi nguyn, khng thay i, lng cu v mt loi hng ho in hnh s tng ln khi mc gi ca chnh hng ho ny h xung v ngc li. V d, nh s liu bng 2.1 cho thy, khi gi tht b l 100 nghn ng 1 kg, lng tht b m nhng ngi tiu dng mun mua trong khong thi gian chng ta xem xt l 30.000 kg hay 30 tn. Khi tht b tr nn r i, gi ca n h xung cn 90 nghn ng 1 kg, lng cu v tht b s tng ln thnh 35 tn. Nu gi tht b tip tc h, v d nh cn l 80, 70 nghn ng mt kg, th mc cu v tht b cng s gia tng tng ng thnh 40, 45 tn. C th l gii nh th no v quy lut cu ny? Ti sao khi gi tht b h xung th lng cu v tht b li tng ln? Trong chng tip theo, chng ta s trnh by mt m hnh chi tit nhm gii thch s phn ng ca ngi tiu dng trc s thay i ca gi c hng ho. Tuy nhin, y, chng ta vn c th a ra mt s gii thch n gin v quy lut ny. Khi gi tht b h xung, s c hai hiu ng tc ng n ngi tiu dng. Th nht, v cc iu kin khc l gi nguyn, tc gi c cc hng ho khc trong c cc hng ho nh tht g, tht ln, c v.v c coi l khng i, nn s kin gi tht b h xung ng ngha vi vic tht b tr nn r i mt cch tng i so vi cc loi thc phm khc. Ngi tiu dng s c xu hng thay th mt phn cc thc phm khc, gi y tr nn t hn mt cch tng i, bng tht b. iu ny lm cho nhu cu v tht b tng ln. Hiu ng ny gi l hiu ng thay th. Th hai, khi thu nhp danh ngha ca ngi tiu dng khng i, vic tht b r i lm cho thu nhp thc t ca ngi tiu dng tng ln. Tr nn kh gi hn, ngi tiu dng cng s c xu hng tiu dng nhiu tht b hn. Hiu ng ny gi l hiu ng thu nhp. Trng hp gi hng ho tng ln cng c th gii thch tng t.
54

Nh vy, tr nhng trng hp ngoi l, s thay i ca gi c hng ho lm cho lng cu v hng ho thay i theo hng ngc li. S vn ng ngc chiu nhau ca hai bin s ny khin hm s cu c coi l mt hm nghch bin. V th, nu biu din di dng mt hm s tuyn tnh, QD = aP + b, th tham s a phi l mt s m. V mt th, quy lut cu cho thy ng cu in hnh l mt ng dc xung. y l c tnh chung ca i a s ng cu. 2.2.2. Cung Khi nim: Cung v mt loi hng ho cho ta bit s lng hng ho m ngi sn xut sn sng cung ng v bn ra tng ng vi cc mc gi khc nhau. mi mc gi nht nh ca hng ho m ta ang xem xt, ngi sn xut sn lng cung cp mt khi lng hng ho nht nh. Khi lng ny gi tt l lng cung (QS). V vy, cung v mt loi hng ho thc cht th hin mi quan h gia hai bin s: lng cung v mc gi ca chnh hng ho , trong mt khong thi gian xc nh. Tng t nh khi nim cu, khi ni n cung v mt loi hng ho, th nht, trc tin ngi ta tp trung vo vic xem xt xem s thay i ca bin s gi c (P) c nh hng nh th no n bin s sn lng (QS) trong khi gi nh cc yu t khc c lin quan l c gi nguyn. Chng hn, khi la chn cc quyt nh sn xut, ngi ta khng th khng tnh n s bin ng ca gi c cc u vo hay s thay i v trnh cng ngh v.v Tuy nhin, lm ni bt quan h gia QS v P, tm thi cc yu t ny c coi l khng i v s c kho st cc bc sau. Th hai, c th ni n cung ring bit ca mt ngi sn xut (mt doanh nghip) hoc cung ni chung ca c th trng. S khc bit gia hai khi nim ny chng qua ch l s phn bit ngi sn xut (trong nh ngha v cung ni trn) vi t cch l mt nh sn xut ring l hay ngi sn xut vi t cch tng hp tt c cc nh sn xut v mt loi hng ho ni chung trn th trng. Cch biu th cung: cng nh cu, ngi ta c th biu th cung bng mt biu cung, mt hm s (phng trnh i s) cung hay mt ng cung trn mt h trc ta .
55

Biu cung l mt bng s liu gm hai dy s liu t tng ng vi nhau. Mt dy s th hin cc mc gi khc nhau ca hng ho m ngi ta phn tch. Dy s cn li th hin cc khi lng hng ho tng ng m ngi sn xut sn sng cung ng. Bng 2.2 cho ta mt v d v mt biu cung.
Bng 2.2: Cung v tht b trnh by di dng mt biu cung

Mc gi (nghn ng/kg) 40 50 60 70 80 90 100

Lng cung v tht b (kg) 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000

Hm s cung l cch m t khi qut v mi quan h gia lng cung v mc gi v mt nh lng: QS = QS(P). Lng cung QS c coi l bin hm (bin s c gii thch), cn mc gi P c coi l bin i s (bin gii thch). Khi din t cung v mt loi hng ho di dng mt hm s, bng tnh ton, ta c th xc nh c gi tr ca QS khi bit gi tr ca P. Hm s cung n gin nht thng c vit di dng tuyn tnh: QS = cP + d, trong c v d l nhng tham s. th cng l mt biu th khc v cung i vi mt loi hng ho, thng c s dng trong kinh t hc. th ng cung cho ta thy mt cch trc quan mi quan h gia mc gi v lng cung. ng cung hay c s dng (v l do n gin ho) l mt ng tuyn tnh nh c th hin trn hnh 2.2. Vn ging nh trng hp ng cu, mc gi c o trn trc tung, cn lng cung c th hin trn trc honh.

56

P S

P2

P1

Q1

Q2

Hnh 2.2: ng cung v mt loi hng ha. Cc mc gi khc nhau P1, P2 dn n cc lng cung khc nhau Q1, Q2.

Cc c tnh ca mt ng cung in hnh (quy lut cung) Quy lut cung c th c pht biu nh sau: Nu cc iu kin khc c gi nguyn, lng cung v mt loi hng ho in hnh s tng ln khi mc gi ca chnh hng ho tng ln v ngc li. Chng hn, khi gi tht b cn thp, v d gi tht b l 50 nghn ng/kg, nhng nh sn xut ch sn lng cung ng ra th trng mt khi lng tht b l 10000 kg hay 10 tn. Khi gi tht b tng ln thnh 60 nghn ng/kg, nhng nh sn xut cm thy c li hn v h sn sng tng lng tht b cung ng ra th trng l 20.000 kg hay 20 tn. Chng ta c th gii thch mt cch n gin c s ca quy lut cung nh sau: Khi gi ca mt loi hng ho tng ln, ng thi do cc iu kin vn khng thay i (v d, gi c nguyn liu, tin lng, tin thu my mc, trnh cng ngh v.v vn trng thi nh trc), nn li nhun m cc nh sn xut thu c s tng ln. iu ny s khuyn khch h m rng sn xut, gia tng sn lng bn ra. Mt khc, gi nh cc iu kin khc gi nguyn cn hm gi c ca cc hng ho khc vn khng thay i khi gi ca hng ho m ta ang phn tch tng ln. Vic kinh doanh mt hng ny tr nn hp dn hn mt cch tng i so vi cc mt hng khc. Trc thc t , s c mt s nh sn xut mi
57

nhy vo th trng mt hng m ta ang cp n (v d, bng cch rt cc ngun lc ang c s dng cc khu vc khc ca nn kinh t v a chng vo s dng ngnh hng ny). H qu ca nhng iu trn l: Khi gi c ca mt mt hng tng ln, sn lng cung ng ca n trn th trng c xu hng tng ln. Cc quy lut kinh t ni ring cng nh cc quy lut trong lnh vc x hi ni chung thng ch vch ra c cc khuynh hng c bn chi phi cc mi quan h hay cc s kin. S c nhng ngoi l nm ngoi quy lut. Trong mt s trng hp, d gi hng ho c tng ln song lng cung v hng ho trn, do gii hn ca nhng ngun lc tng i c th, vn khng thay i (ngay c trong iu kin cc yu t khc c lin quan l gi nguyn). Theo quy lut cung, s vn ng ca cc bin s lng cung v mc gi l cng chiu vi nhau. Hm cung in hnh l mt hm s ng bin. Khi biu din di dng tuyn tnh, tham s c trong hm cung QS = cP + d phi l mt i lng dng. Th hin di dng th, ng cung l mt ng dc ln. y l c tnh chung ca mt ng cung in hnh m chng ta s phi lu , d mun th hin n di dng mt ng phi tuyn hay tuyn tnh. 2.2.3. Cn bng cu - cung Trn th trng, ngi mua thng mun mua r, cn ngi bn thng mun bn t. Nhng nhm ngi ny c th ngh nhng mc gi khc nhau. Khng phi mc gi no cng em li s hi lng chung cho c ngi mua ln ngi bn. Trong trng thi khng c tho mn, khi coi mc gi hnh thnh trn th trng l thp so vi mc gi m mnh trng i, nh quy lut cung ch ra, ngi bn s phn ng bng cch ct gim sn lng cung ng. Ngc li, mt khi mc gi hnh thnh trn th trng c coi l cao so vi mc gi d kin, ph hp vi quy lut cu, ngi tiu dng s c xu hng ct gim lng hng ho m anh ta (hay ch ta) d nh mua. Nhng phn ng kiu nh vy to ra mt s tng tc ln nhau gia ngi mua v ngi bn, gia cu v

58

cung. Rt cc, th trng s vn ng v mt trng thi cn bng, theo mt mc gi v mt mc sn lng cn bng s c xc lp. Cn bng th trng l mt trng thi trong gi c v sn lng giao dch trn th trng c kh nng t n nh, khng chu nhng p lc buc phi thay i. cng l trng thi to ra c s hi lng chung ca c ngi mua ln ngi bn. Ti mc gi cn bng, sn lng hng ho m nhng ngi bn sn lng cung cp n khp hay bng vi sn lng m nhng ngi mua sn lng mua (v th, sn lng ny cng c gi l sn lng cn bng). Trn th, im cn bng c xc nh bng ch ct nhau ca ng cu v ng cung. Trn hnh 2.3, im E chnh l im cn bng, cn P* v Q* l mc gi v sn lng cn bng. Trn mt th trng c tnh cht cnh tranh, c nhiu ngi mua, nhiu ngi bn, ng thi khng c s can thip ca nh nc, gi c th trng s c xu hng hi t v mc gi cn bng - mc gi m ti , lng cu bng chnh lng cung. minh ho v gii thch iu khng nh trn, ta s phi hp cc s liu bng 2.1 v bng 2.2 thnh bng 2.3.
Bng 2.3: Lng cu v lng cung v tht b

Mc gi (nghn ng/kg) 40 50 60 70 80 90 100

Lng cu (kg) 60.000 55.000 50.000 45.000 40.000 35.000 30.000

Lng cung (kg) 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000

59

Gi s th trng ang trong trng thi cha cn bng. Chng hn, trn th trng tht b mc gi ang l 50 nghn ng/kg. Ti mc gi ny, lng cu m nhng ngi tiu dng mong mun l 55.000 kg hay 55 tn. Song cng ti mc gi ny, nhng ngi sn xut ch sn lng cung cp 10.000 kg hay 10 tn tht b. Lng cung nh hn lng cu biu th trng thi khng n khp gia k hoch cung cp ca nhng ngi sn xut v k hoch mua hng ca nhng ngi tiu dng. Trong trng hp v d trn, mt s ngi tiu dng s khng mua c tht b mc m h mong mun. y tn ti mt s thiu ht v hng ho hay d tha v cu. (Mc d cu c o bng s chnh lch gia lng cu v lng cung. Trong v d trn, mc d cu l 45 tn). S thiu ht hng ho s to ra p lc cnh tranh mnh m gia nhng ngi mua. mua c hng, mt s ngi tiu dng no s ngh mt mc gi cao hn v iu s to ra p lc y gi cao ln. Vi mc gi cao hn, nhng ngi bn s c khuyn khch gia tng lng cung (nu gi tht b tng ln thnh 60 nghn ng/kg, lng cung tht b s tng ln thnh 20 tn). ng thi, ti mc gi mi ny, ngi mua sn sng mua t hng hn trc (lng cu tht b by gi ch cn 50 tn). S thiu ht hng ho c ct gim (lng cu tht b d tha ti mc gi ny tuy vn cn, song gim xung thnh 30 tn). Nu s thiu ht hng hay d cu vn cn, th P (nghn ng/kg) p lc tng gi vn tn ti. p lc ny ch mt i, xu hng 100 tng gi hng E 80 ho trn th 60 trng ch dng li khi gi t n mc cn 0 Q (tn) 20 30 40 50 bng. Khi , sn lng tr Hnh 2.3: Gi v sn lng cn bng trn th thnh sn lng trng tht b. Th trng cn bng ti im E vi cn bng: lng mc gi cn bng l 80 nghn /kg v sn lng cn
bng l 40 tn
60

cu bng lng cung. th trng tht b ni trn, iu ny xy ra khi gi tht b l 80 nghn ng/kg v sn lng tht b l 40.000 kg hay 40 tn. Khi mc gi trn th trng cn cao hn gi cn bng th tnh hnh cng din ra theo mt cch tng t nh vy. mc gi cao hn gi cn bng, lng cung v hng ho s vt qu lng cu v hng ho. Trong trng hp ny, mt lng hng ho m ngi bn mun bn li khng tm c ngi mua. S tha hng ho kiu ny c gi l s d cung. N lm cho hay to ra sc p khin nhng ngi bn phi h gi hng ho. Qu trnh h gi ny s dn dn lm gim mc d cung v ch dng li khi mc gi trn th trng h xung n mc gi cn bng. Nh vy, s phn tch trn cho thy, nu th trng cha t ti trng thi cn bng, trong n s cha ng nhng p lc buc n phi thay i: gi c phi tng ln hay h xung lng cu dn dn phi khp vi lng cung. Ch khi t n im cn bng, th trng mi i n c trng thi tng i n nh. Ni cch khc, th trng c xu hng t iu chnh t ti trng thi cn bng. V th, khi ni n gi c ngi ta t quan tm n nhng mc gi ngu nhin khc nhau m thng ch n mc gi cn bng. Khng phi lc no th trng cng lun lun trng thi cn bng cng nh gi lun lun l gi cn bng. Tuy nhin, trn th trng, gi c xu hng vn ng v mc gi cn bng. Trong s dao ng ln, xung tht thng ca gi c, mc gi cn bng hin ra nh mt m neo m ngi ta phi nm bt. Trn mt th trng, n c xc lp thng qua s tng tc ln nhau ca tt c nhng ngi sn xut v tiu dng. Cch ni: gi c th trng l do cung cu trn th trng quyt nh chnh l mt s din t khc v iu ny. Vai tr ca gi c Cng qua s phn tch trn, ta thy c vai tr quan trng ca gi c. Chnh nh s thay i linh hot ca gi c m th trng t n c trng thi cn bng. S d gi c thc hin c iu v: Th nht, s thay i ca gi c lun tc ng n hnh vi ca ngi tiu dng. Khi mc gi tng ln, ngi tiu dng c xu hng ct
61

gim nhu cu tiu dng ca mnh. Ngc li, khi mc gi h xung, ngi tiu dng c khuyn khch gia tng mc s dng hng ho. Gi hng ho cao s khin cho ngi tiu dng phi cn nhc nhiu hn mi khi ra quyt nh mua sm, ng thi c thc tit kim hn trong vic tiu dng hng ho. Ngc li, khi gi mt loi hng ho c xem l qu thp, ngi tiu dng s c khuynh hng s dng hng ho mt cch ho phng hn. Th hai, s bin ng ca gi c cng lun nh hng n hnh vi ca nhng ngi sn xut. Gi hng ho tng cao s khuyn khch ngi sn xut gia tng sn lng hng ho. Gi hng ho h xung thp li to ra p lc buc nhng ngi ny phi ct gim sn lng. Th ba, trong nn kinh t th trng, s ln xung linh hot ca h thng gi c chnh l mt knh thng tin hu ch v tnh hnh th trng nhng ngi sn xut v tiu dng ra quyt nh. Khi gi ca mt loi hng ho ang tng, n c th l mt tn hiu cho thy s thiu ht hng ho trn th trng (do nhu cu v hng ho gia tng hay do ngun cung hng ho thiu ht). Trong trng hp ny, vic m rng sn xut hay hn ch tiu dng l thch hp khng ch vi c nhn nhng ngi sn xut, tiu dng m c vi x hi ni chung. Cn khi gi ca mt loi hng ho ang i xung, s l thng ip ca th trng v s d tha tng i ca hng ho. Da trn thng ip ny, phn ng ct gim lng hng ho cung ng ca ngi sn xut hay m rng tiu dng ca ngi tiu th c thc hin. Th t, trong quan h gia cc th trng vi nhau, s vn ng ca h thng gi c cn to ra mt c ch phn b ngun lc hu hiu. Da vo s ln xung ca cc mc gi, ngun lc c phn b cho cc ngnh kinh t khc nhau theo hng: ngnh no m gi tng i ca hng ho (so vi gi ca cc hng ho khc) cng cao (chng t nhu cu tng i ca x hi v hng ho ny cng ln), th cng thu ht c nhiu ngun lc ca x hi v ngc li. Th nm, vai tr cung cp thng tin nhm to ra mt c ch phn b ngun lc kiu nh vy ca gi c l cc k quan trng i vi nn
62

kinh t. N lm cho gi c tr thnh tn hiu c kh nng kt ni cc quyt nh ring r ca hng nghn, hng triu c nhn khc nhau trong nn kinh t vi nhau nhm to ra s cn i hay n khp vi nhau gia cung v cu, gia sn xut v tiu dng. S vn ng ca gi c hng v mc gi cn bng ni ln kh nng t vn hnh, t iu chnh ca nn kinh t th trng. 2.3. S thay i gi cn bng Khi gi tht b trn th trng tng ln t 60 nghn ng/kg (nm 2003) thnh 80 nghn ng/kg (vo u nm 2004), th y khng phi l s thay i tht thng ca nhng mc gi ngu nhin trn con ng hi t v mc gi cn bng m l s thay i ca chnh mc gi cn bng, do cc iu kin th trng thay i. V gi cn bng do cung, cu xc nh nn khi cung, cu thay i, mc gi ny cng s thay i. V mt th, chng ta bit rng im cn bng trn mt th trng chnh l giao im ca ng cu v ng cung. Khi cc ng ny dch chuyn, th trng chuyn n mt im cn bng mi, v do , xc lp mt mc gi cn bng mi. V th, vic phn tch cc nguyn nhn dn n s thay i trong mc gi cn bng (cng nh sn lng cn bng - thc ra, hai bin s ny lun lin quan cht ch vi nhau) c th quy v vic phn tch cc yu t lm cc ng cu hay ng cung dch chuyn. 2.3.1. Nhng yu t lm dch chuyn ng cu ng cu v mt loi hng ho dch chuyn khi tng mc gi, lng cu tng ng v hng ho thay i. Trong trng hp ny, ngi ta ni cu v hng ho thay i. Cu v hng ho tng ln phn nh lng hng ho m nhng ngi tiu dng sn lng mua mi mc gi tng ln. Ngc li, cu v hng ho c coi l gim xung khi lng cu tng mc gi gim. Gn vi mi ng cu, trc y chng ta gi nh rng tt c cc yu t khc u gi nguyn. Khi th hin ng cu, chng ta mi ch quan tm n s thay i ca mc gi hng ho hin hnh nh hng nh th no n lng cu. Tht ra, lng hng ho m ngi tiu dng
63

mun v sn sng mua cn b chi phi bi nhng yu t khc. Khi nhng yu t ny thay i, lng cu v hng ho mi mc gi cng s thay i. y l nguyn nhn lm ng cu th trng dch chuyn. Nhng yu t chnh l: thu nhp, s thch, d kin v mc gi tng lai ca ngi tiu dng, gi c ca cc hng ho khc c lin quan, s lng ngi tiu dng tham gia vo th trng. * Thu nhp Thu nhp l yu t quan trng nh hng n cc quyt nh ca nhng ngi tiu dng. S thay i v thu nhp thng dn n s thay i trong nhu cu ca h. Tuy nhin, nh hng ca thu nhp n cu v cc hng ho c th l khc nhau, tu theo tnh cht ca chnh hng ho m ta xem xt.
P

i vi nhng hng ho thng thng (tht b ngon, t, xe my, gio dc), cu v mt loi hng ho s tng khi thu nhp ca ngi tiu dng tng ln. ng cu tng ng s dch sang bn phi. Trong trng hp ngc li, khi thu nhp gim, cu ca ngi tiu dng v hng ho s gim. ng cu tng ng s dch chuyn sang tri.

Thu nhp tng P1 P2 D1 0 Q1 Q2 Q1 Q2 Q

D2

Hnh 2.4: i vi hng ha thng thng, thu nhp tng lm ng cu dch chuyn sang phi

i vi mt s loi hng ho khc m ngi ta gi l hng ho th cp, tnh hnh li din ra theo chiu hng ngc li. Chng hn, khi cn ngho, thu nhp thp, cc hng ho nh sn, khoai c xem nh nhng loi lng thc chnh ca cc gia nh Vit Nam. Tuy nhin, hin nay, vi mc sng v thu nhp cao hn, cu v cc hng ho ny ca h
64

gim hn. Ngi ta khng cn s dng sn, khoai nh mt loi lng thc. Thnh thong, ngi ta vn mua i c sn, dm cn khoai song khng cn l nhu cu tiu dng hng ngy ca i a s dn chng. Nhng hng ho nh khoai, sn c coi l nhng hng ho th cp. Khi thu nhp thp, cu ca ngi tiu dng v nhng hng ho ho ny tng i cao. Khi thu nhp tng ln, cu ca ngi tiu dng v chng s gim xung, v trn th ta biu th bng cch dch chuyn ng cu sang tri (hnh 2.5 )
P

Thu nhp tng P1 P2 D2 0 Q1 Q2 Q1 Q2 Q

D1

Hnh 2.5: ng cu v mt loi hng ha th cp dch chuyn sang tri khi thu nhp tng

Khng d dng phn bit hng ho thng thng v hng ho th cp theo nhng tnh cht t nhin hay vt l ca chng. Vn l c hai loi hng ho: mt loi th khi thu nhp tng, cu ca ngi tiu dng v n cng tng theo (v ngc li, khi thu nhp gim, cu v n cng gim), cn mt loi th ngc li: cu ca nhng ngi tiu dng v n tng khi thu nhp ca h gim, v cu ca h gim khi thu nhp tng ln. Loi hng ho th nht c gi l hng ho thng thng, loi hng ho cn li c gi l hng ho th cp.

65

* S thch S thch ca ngi tiu dng phn nh thi ca anh ta (hay ch ta) i vi hng ho, vi t cch l i tng ca s tiu dng. Mc yu, thch ca ngi ta v mt loi hng ho l rt khc nhau. ng trc cng mt loi hng ho, ngi ny c th thch, ngi kia c th khng thch vi nhng mc nh gi khc nhau. Khi xem xt mt ng cu v mt loi hng ho chng ta gi nh s thch ca ngi tiu dng (d xt c nhn mt ngi tiu dng hay tng th khi ngi tiu dng) l xc nh. Khi s thch ca ngi tiu dng thay i, lng cu ca ngi tiu dng tng mc gi cng thay i. ng cu trong trng hp ny s dch chuyn. Khi mt hng ho c ngi tiu dng a chung hn trc, cu v n trn th trng s tng ln v ng cu lc ny s dch chuyn sang phi. Ngc li, v mt l do no m s a thch ca ngi tiu dng v mt loi hng ho gim xung, cu v hng ho ny s gim. Tng ng, ng cu v hng ho ny s dch chuyn sang tri (hnh 2.6 )
P

Khi hng ha km c a chung hn

Khi hng ha c a chung hn

D1 0 Q H nh 2.6: S thay i ca s thch ca ngi tiu dng s lm ng cu dch chuyn

Kinh t hc ch tp trung quan tm gii thch hu qu ca s thay i s thch nhng ngi tiu dng ch n khng i su gii thch s thch ca ngi tiu dng hnh thnh nh th no, hay ti sao n li thay i. Nhng kha cnh l i tng nghin cu ca cc khoa hc khc. Tuy th, trn thc t, vic tc ng n s thch ca ngi tiu dng li l
66

mt ngh thut m cc nh kinh doanh lun mun nm bt. Vic dng hnh nh ca nhng ngi ni ting nh cc ca s, cc cu th bng ti nng, c cng chng hm m qung co cho cc sn phm chnh l cch m cc nh kinh doanh tc ng vo s thch theo hng c li cho mnh. * Gi c ca cc hng ho khc c lin quan ng cu m t quan h gia lng cu v mt loi hng ho v mc gi ca chnh n. Gi c ca cc loi hng ho khc c coi l mt yu t nm trong cm t cc yu t khc khng i. Khi loi gi c ny thay i, ng cu v hng ho m ta ang phn tch s thay i v dch chuyn. Tc ng nh vy din ra nh th no tu thuc vo quan h ca nhng hng ho trn vi hng ho ang c th hin trn ng cu. tin cho vic xem xt, ta gi A l hng ho m cu v n ang c kho cu, B l hng ho khc c lin quan n A v phng din tiu dng. C hai trng hp: th nht, B l hng ho thay th ca A, th hai, B l hng ho b sung cho A. Hng thay th: B c coi l hng ho thay th ca A, v ngc li nu nh ngi ta c th s dng hng ho ny thay cho hng ho kia trong vic tho mn nhu cu ca mnh. Cng dng ca B cng gn vi cng dng ca A, vic thay th B cho A, hoc ngc li, trong tiu dng cng d thc hin. Hay ni cch khc, B v A l nhng hng ho thay th tt cho nhau. V d, tht g v tht b, ni chung, l nhng loi hng ho thay th kh tt cho nhau i vi nhiu ngi tiu dng. Tuy nhin, trong mt chng mc no , rau qu cng l mt loi hng ho thay th ca tht b. Nu B l hng ho thay th ca A th khi gi hng ho B thay i, iu nh hng nh th no n cu v hng ho A? Khi gi ca hng ho B tng ln, s kin ny s lm cho ngi tiu dng nhn thy rng, B ang tr nn t ln mt cch tng i so vi A. mt mc gi nht nh ca hng ho A, ngi tiu dng c xu hng chuyn sang vic s dng A nhiu hn thay th cho B. Lng
67

cu v hng ho A tng ln mi mc gi ca A. Ni cch khc, khi gi ca hng ho thay th tng ln, cu v hng ho m ta ang xem xt cng tng ln (ng cu dch chuyn sang phi). Cng theo cch lp lun tng t th tri li, khi gi ca hng ho thay th h xung, cu v hng ho ta ang phn tch s gim v ng cu ca n s dch chuyn sang tri. (hnh 2.7 )

Gi hng ha thay th gim

Gi hng ha thay th tng D2

D1 D3

Hnh 2.7: Tc ng ca s thay i gi c ca hng ha thay th n cu v mt loi hng ha

Hng b sung: B c gi l hng ho b sung cho A nu nh vic tiu dng A lun ko theo vic tiu dng B. Nhng cp hng ho nh: ch Lipton v ng; xe my v xng; t v xng hay ph tng t Khi gi ca hng ho b sung B tng ln (hay gim xung) th cu v hng ho A s thay i nh th no? Gi ca xng tng ln khin cho lng cu v xng gim xung, nu nh cc yu t khc c gi nguyn. iu ny cng c ngha l xng vi t cch l nhin liu cn thit cho vic s dng xe my tr nn t hn trc. Lng xng ngi ta dng t i ng thi cng lm mc s dng xe my (s gi s dng xe my hay s ngi s dng xe my) gim i so vi trc. Rt cc,

68

lng cu v xe my s gim tng mc gi. Ni cch khc, cu v xe my s gim. Nh vy, nu gi ca hng ho b sung tng ln, cu v hng ho m ta ang phn tch s gim, ng cu ca n s dch chuyn sang bn tri. Lp lun mt cch tng t, khi gi c ca hng ho b sung gim xung, cu v hng ho m ta ang phn tch s tng ln v ng cu ca n s dch chuyn sang bn phi. * Gi k vng Khi ni n ng cu v mt loi hng ho, ngi ta mun ni n mi quan h gia lng cu v hng ho ny vi mc gi hin hnh ca chnh n. y, ta gi nh ngi tiu dng c mt d kin hay k vng nht nh v gi c hng ho trong tng lai. Khi mc gi k vng ny thay i, cu v hng ho hay lng cu ca ngi tiu dng mi mc gi hin hnh s thay i. Chng hn, trong nhng cn st vng hay cn st t, nh tng xy ra Vit Nam trong hn chc nm qua, ngi ta quan st thy mt hin tng tn ti nh l nghch l: khi gi vng hay gi t ang tng nhanh, ngi ta li x i mua vng hay mua t. Phi chng trong trng hp ny, quy lut cu khng cn pht huy tc dng? S tht th khng phi gi cc hng ho ny tng ln l nguyn nhn lm cho mc cu v chng gia tng. Khi cc cn st gi bng pht, ci kch thch ngi tiu dng x i mua hng chnh l gi c k vng. Khi nhng ngi tiu dng k vng rng gi hng ho s cn gia tng mnh trong tng lai, h s c gng i mua hng ngay t hm nay nhm c th mua c nhiu hng ho hn trong lc gi ca n cn thp. iu ny hon ton ph hp vi l thuyt cu v y, ngi tiu dng vn c gng mua khi lng hng ho nhiu hn khi gi ca n thp v ngc li. y, khng phi xy ra mt s trt dc theo ng cu m l mt s dch chuyn ca c ng cu. Khi gi k vng tng, cu v hng ho s tng v ng cu s dch chuyn v bn phi. Tri li, khi gi k vng gim, cu v hng ho s gim v ng cu s dch chuyn sang tri.

69

* S lng ngi mua Nhng yu t nh hng n cu v mt loi hng ho ni trn c th s dng phn tch ng cu ca mt c nhn cng nh ca c th trng. Tuy nhin, ng cu th trng c hnh thnh trn c s tng hp cc ng cu c nhn, nn cng c nhiu ngi tiu dng c nhn tham gia vo th trng, khi cc yu t khc l khng thay i th cu th trng v mt loi hng ho cng cao. Ni cch khc, khi s lng ngi mua hay ngi tiu dng trn mt th trng hng ho tng ln th cu th trng v hng ho ny cng tng ln v ngc li. Trong di hn, s lng ngi mua trn nhiu th trng b tc ng ch yu bi nhng bin ng v dn s. V ngn hn, nhng di chuyn ca nhng dng dn c gn vi nhu cu tham quan, du lch v.v cng c th to ra nhng s thay i v s lng ngi tiu dng trn cc th trng. Chng hn, vo nhng dp l, tt, s ngi n cc thnh ph ln nh H Ni, Thnh ph H Ch Minh thng tng ln. Lc ny, cu v nhiu loi hng ho (hng n ung, nh tr, nh ngh v.v) cc a phng ny thng tng ln. 2.3.2. Nhng yu t lm dch chuyn ng cung Cung v mt loi hng ho c coi l tng ln khi lng cung v n tng mi mc gi hin hnh. Trong trng hp ngc li, ti mi mc gi hin hnh ca hng ho, lng cung u gim, ta ni: cung v hng ho gim xung. Trng hp u, ng cung dch chuyn sang phi. Trong trng hp sau, ng cung dch chuyn sang tri. n sau mi ng cung l chi ph sn xut to ra hng ho mi im sn lng. Khi quyt nh sn xut thm hay bt mt n v hng ho, doanh nghip phi so snh chi ph pht sinh thm vi khon tin bc c th thu thm nh bn hng. V th, mi mc gi hng ho bit, khi chi ph sn xut c lin quan h xung, doanh nghip c khuynh hng gia tng lng cung. Lc ny cung s tng v ng cung dch chuyn sang phi. Khi chi ph sn xut tng ln, cung s gim v ng cung dch chuyn sang tri. Tm li, s dch chuyn ca ng cung c
70

nguyn nhn t nhng thay i trong chi ph sn xut. Tt c nhng yu t lm thay i chi ph sn xut u lm dch chuyn ng cung.
P

S2

Chi ph sn xut tng S1 S3 Chi ph sn xut gim

Hnh 2.8: Khi chi ph sn xut hng ho thay i, ng cung s dch chuyn

* Trnh cng ngh Nhng thay i v cng ngh v k thut sn xut lun tc ng mnh n chi ph sn xut ca mt loi hng ho. Trong tin trnh pht trin ca x hi, con ngi lun tm cch ci tin cch thc sn xut, ch to ra nhng cng c sn xut mi c nng sut cao hn, s dng nhng phng php sn xut tin tin hn, to ra nhiu vt liu mi c nhiu tnh nng v cng dng u vit hn so vi nhng g c sn trong t nhin. Chnh nh vy, xt tng th, tin b khoa hc v cng ngh lm cho chi ph sn xut cc loi hng ho ni chung c xu hng gim xung. iu ny th hin mt cch ni bt trong nhng lnh vc ch to sn phm mi (nh sn xut my tnh, in thoi di ng v.v), ni m nhng sn phm ang trc tip l con ca nhng thnh tu mi nht ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh hin i. Nh tin b cng ngh m chi ph sn xut cc loi hng ho loi ny c th h xung nhanh chng n mc kh tng tng: chng hn, c sau mt nm, gi my tnh thng gim xung t 20 - 40% mc d nhu cu v my tnh vn khng
71

ngng tng ln. Trong trng hp ny, tin b cng ngh l ngun gc chnh ca s gia tng nhanh chng ca ngun cung. ng cung c xu hng dch chuyn xung di (do chi ph sn xut h) v sang bn phi (do ngi sn xut sn sng cung cp nhiu hng ho hn ti mi mc gi). *Gi c cc yu t u vo S thay i ca chi ph sn xut cng thng gn vi nhng bin ng trong gi c cc yu t u vo. Khi gi my mc, thit b, nhn cng, nguyn vt liu tng ln, trong iu kin cc yu t khc gi nguyn, chi ph sn xut hng ho s tng ln v ng cung v hng ho ny s dch chuyn ln trn v sang tri. Ngc li, khi cc u vo ca qu trnh sn xut tr nn r hn, chi ph sn xut s h, ng cung v hng ho s dch chuyn xung di v sang phi. Trong s cc yu t u vo, xng, du thuc loi u vo c s dng ph bin trong hu ht cc ngnh kinh t. V th, gi xng du bin ng mnh thng tc ng n chi ph sn xut khng ch ca mt ngnh sn xut ring bit m ca c nn kinh t. Hin tng ch s gi chung nm 2004 ca Vit Nam tng cao hn nhiu so vi my nm trc c mt phn lin quan n s tng gi t n ngng k lc ca du m trn th trng th gii trong thi gian ny. *Gi c cc hng ho c lin quan y mun cp n nhng hng ho c lin quan vi hng ho m ta ang phn tch v phng din cung ng hay sn xut ch khng phi v phng din nhu cu hay tiu dng. C hai trng hp: th nht, chng l nhng hng ho cng cnh tranh nhau trong vic s dng mt hay mt s ngun lc (u vo) c nh. Trong trng hp ny, nu ngi sn xut s dng nhiu ngun lc hn cho vic sn xut mt loi hng ho th cng c ngha l anh ta (hay ch ta) s dng t ngun lc hn cho vic ch to hng ho cn li. V th, khi gi c cc hng ho c lin quan tng ln (hay gim i), theo quy lut cung, lng cung v cc hng ho ny tng ln. Cc ngun lc dnh cho chng cng tng ln. Hu qu
72

l phn ngun lc cn li dnh cho vic sn xut hng ho m ta ang phn tch gim v cung v n s gim. ng cung ca n s dch chuyn sang tri v ln trn. V d, trn mt din tch t ai nht nh, ngi ta va trng hoa, va trng la. Khi nhu cu v hoa tng ln, gi c ca n tng theo. Nhng ngi nng dn s thy c li hn nu m rng din tch trng hoa. Cung v la go s gim xung. Th hai, mt hng ho c th l sn phm phi sinh ca qu trnh sn xut mt loi hng ho khc. V d, da b trong quan h vi tht b. Trong trng hp ny, nu gi mt hng ho tng ln (chng hn, gi tht b tng), lng cung v n (tht b) tng (theo quy lut cung). iu lm cho ngun cung v hng ho lin quan (da b) tng ln, khng ph thuc vo gi c ca n (ca da b). ng cung v hng ho ny (da b) s dch chuyn sang phi v xung di. *Gi k vng Nhng d kin hay k vng ca mi ngi v tng lai thng c nh hng quan trng n cc quyt nh hin ti ca h. Khi ra quyt nh cung ng no v mt loi hng ho, nhng ngi sn xut c mt hnh dung nht nh v mc gi trong tng lai ca n l mc gi k vng. Khi mc gi k vng ny thay i, h cng s thay i mc sn lng cung ng ti tng mc gi hin ti ca hng ho. Chng hn, khi nhng ngi sn xut mt hng ho no tin rng gi ca n s tng ln rt mnh trong tng lai, nu cc iu kin khc khng thay i, h s c xu hng sn xut v cung ng hng ho tng i cm chng trong hin ti. Cung hin ti v hng ho s c xu hng gim hay ng cung hng ho s dch chuyn sang tri v ln pha trn. *Chnh sch ca nh nc Chnh sch ca nh nc c nh hng to ln n chi ph sn xut ca doanh nghip. Bng chnh sch ca mnh, nh nc c th iu chnh hnh vi v tc ng n cc iu kin sn xut ca cc doanh nghip. Khi m cc doanh nghip c th tin hnh sn xut trong nhng mi trng d dng hay thun li hn, chi ph sn xut ca chng thng h v cung v hng ho s tng. Ngc li, nhng quy nh chnh sch khin cho cc
73

qu trnh sn xut tr nn tn km hn, t thun li hn, chi ph sn xut ca cc doanh nghip s tng ln v cung v hng ho s gim. Tc ng trc tip n chi ph sn xut ca cc doanh nghip l chnh sch thu ca nh nc. Khi nh nc tng thu nh vo mt loi hng ho, chi ph ton b ca vic sn xut hng ho tng theo. Cung v hng ho trong trng hp ny s gim v ng cung v n s dch chuyn sang tri v ln trn. Khi c gim thu, chi ph chung sn xut hng ho h xung. Cung v hng ho s tng. ng cung v hng ho s dch chuyn sang phi v xung di.
P S2 Tng thu S1 S3 Gim thu

Hnh 2.9: Thu v s dch chuyn ca ng cung

Chnh sch tr cp ca nh nc i vi mt s ngnh sn xut nh hng n chi ph sn xut ca cc doanh nghip trong cc ngnh ny theo hng ngc li vi thu. Khi vic sn xut mt loi hng ho c tr cp, chi ph sn xut rng ca cc doanh nghip tng ng s gim xung. Trong trng hp ny, cung v hng ho s tng v ng cung ca n s dch chuyn sang phi v xung di. Vic gim tr cp, ngc li, s lm cung hng ho gim v ng cung hng ho s dch chuyn sang tri v ln trn. Ngoi chnh sch thu v tr cp, cc quy nh khc nhau ca nh nc v tiu chun mi trng, tiu chun an ton sn xut v tiu dng, v thng tin sn phm v.v u nh hng n chi ph sn xut ca

74

doanh nghip. V nguyn tc, nu cc quy nh iu tit sn xut ca nh nc cng mang tnh cht kht khe, nhng khon chi ph nht nh m doanh nghip phi b ra p ng cng ln. Khi , chi ph sn xut ca doanh nghip cng tng v cung v hng ho s gim. Tri li, vic ni lng cc quy nh iu tit s gim nh chi ph sn xut i vi cc doanh nghip. Lc ny, cung P v hng ho s tng ln. Cc yu t c trnh by cc mc 2.3.1 v 2.3.2 gii thch ti sao cc ng cu v ng cung v mt loi hng ho li dch chuyn. Cn chnh s dch chuyn ny li cho chng ta hiu xu hng thay i trong mc gi v sn lng cn bng trn th trng. Mt cch khi qut, c th c nhng kh nng sau:

S F E P1

P2

D1 0 Q1 Q2

D2 Q

Hnh 2.10: Cu tng khi cung khng thay i lm gi v sn lng cn bng tng
P S1

Nu cung v hng ho khng thay i, khi cu hng S2 E ho tng (hoc gim), gi v P1 F sn lng cn bng ca hng P2 ho s tng (hoc gim). Nu cu v hng ho D khng thay i, khi cung 0 hng ho tng (hoc gim), Q1 Q2 Q gi cn bng ca hng ho s Hnh 2.11: Khi cu khng thay i, cung gim (hoc tng), cn sn tng lm gi cn bng gim song sn lng cn bng li tng lng cn bng ca n s tng (hoc gim). Nu c cu ln cung v hng ho cng thay i, theo cng mt hng (cng tng hoc cng gim) th sn lng cn bng s thay i
75

cng theo hng trn: khi cu v cung v hng ho tng, sn lng cn bng s tng; ngc li, khi cu v cung v hng ho cng gim, sn lng cn bng s gim. Vn ng ca cu v cung trong nhng trng hp ny khng cung cp cho chng ta thng tin c th kt lun chnh xc v chiu hng thay i ca gi c hng ho. Chng hn, nu cu tng tng i mnh so vi cung, gi c s c xu hng tng, trong khi nu s gia tng v cung mnh hn hn so vi s gia tng ca cu th gi c s c xu hng gim.
P

S1 S3 S2 F M S4

H P1 E

D1 0 Q1 Q2

D2

Hnh 2.12: Khi c cu v cung u tng, sn lng cn bng chc chn tng. Trong trng hp ng cung ban u l S1 dch chuyn thnh ng S2, cng lc vi s dch chuyn ng cu t D1 thnh D2, sn lng cn bng tng t Q1 ln thnh Q2, song gi cn bng khng thay i. Nu cung thay i t hn, ng cung ch dch sang thnh ng S3, gi cn bng s tng ln cht t. Ngc li, nu cung tng mnh, ng cung dch chuyn thnh ng S4, gi cn bng li gim.

Nu c cu ln cung v hng ho cng thay i song theo nhng hng ngc chiu nhau (cu tng i i vi cung gim, hoc cu gim i i vi cung tng) th gi c cn bng chc chn s thay i. Khi cu tng kt hp vi cung gim, gi c hng ho s c xu hng tng ln. Ngc li, khi cu gim i lin vi cung tng, gi c hng ho s c xu

76

hng gim. Tuy nhin, trong nhng trng hp ny, chng ta khng th kt lun mt cch chc chn v xu hng vn ng ca sn lng cn bng. Mc sn lng ny c th tng, gim hoc khng i tu theo mc thay i c th trong c cu ln cung.

S2 S3 P2 P3 E D2 D1 0 Q1 Q2 Q F H S1

P1

Hnh 2.13: Trng hp cu tng ng thi vi cung gim. Trong trng hp ny, gi cn bng chc chn tng. Nu ng cu ban u dch chuyn t D1 sang thnh D2, ng thi ng cung ban u dch chuyn t S1 thnh S2, sn lng cn bng s khng thay i. Nu cung gim t hn, ng cung ch dch chuyn thnh ng S3, gi s tng t hn (P3), ng thi sn lng cn bng vn tng ln thnh Q2.

2.3.3. Di chuyn dc theo ng cu (hoc ng cung) v dch chuyn ng cu (hoc ng cung) Trong phn tch cu, cung, cn ch phn bit s di chuyn dc theo mt ng cu hoc ng cung vi s dch chuyn ca ton b ng cu hoc ng cung. S di chuyn dc theo mt ng cu hoc ng cung xy ra khi c s thay i trong mc gi hin hnh ca chnh hng ho m ngi ta ang phn tch. Chng hn, trn mt ng cu D1 xc nh, khi mc gi
77

l P1, lng cu l Q1. im A trn ng cu ni trn m t trng thi ny. Nu v mt l do no m mc gi ca hng ho chng ta ang phn tch h xung thnh P2 th lng cu v hng ho s tng ln tng ng thnh Q2. im B cng trn ng cu ni trn chnh th hin trng thi mi . Nh vy, s di chuyn t im A n im B trn cng mt ng cu l kt qu ca vic mc gi hin hnh ca hng ho thay i. (hnh 2.14).
P

P1 P2

A B

A B D1 D2 Q2 Q

Q1

Q2

Q1

Hnh 2.14: Di chuyn dc theo mt ng v dch chuyn c mt ng. Khi mc gi hin hnh ca hng ho h t P1 xung P2, ch c s di chuyn dc theo ng cu D1 t im A n im B. Cn khi cc yu t khc c lin quan thay i (chng hn khi thu nhp ca ngi tiu dng tng v hng ho ta ang xem xt l hng ho thng thng), c ng cu D1 ban u s dch chuyn thnh ng D2.

S dch chuyn ca ng cu hoc ng cung li bt ngun khng phi t s thay i trong mc gi hin hnh ca hng ho m ta ang phn tch m t s thay i ca cc yu t khc c lin quan, vn nm ng sau ng cu hay ng cung. Chng hn, khi thu nhp ca ngi tiu dng tng, ton b ng cu v mt loi hng ho thng thng s dch chuyn sang phi. iu biu th rng, ti mi mc gi c th, lng cu v hng ho ca ngi tiu dng u tng ln. Trong trng hp gi c cc yu t u vo dng sn xut mt loi hng ho tng ln, ng cung v hng ho ny s dch chuyn sang tri hoc ln

78

trn. iu ny khc vi vic thay i gi hin hnh ca chnh hng ho ang c xem xt. Trn thc t, s di chuyn dc theo mt ng v dch chuyn ca mt ng khc trong hai ng cu v cung thng din ra ng thi. V d, do thu nhp ca nhng ngi tiu dng tng ln, ng cu v mt loi hng ho thng thng X s dch chuyn sang phi. Kt qu l gi cn bng ca hng ho X s tng ln. Cng vi s kin ny, lng cung v hng ho X cng tng ln. y, bt ngun t vic thu nhp tng, c mt s dch chuyn ca ng cu v hng ho X ng thi vi s di chuyn dc theo ng cung ca hng ho ny.
P

S F E P1

P2

D1 0 Q1 Q2

D2 Q

Hnh 2.15: S dch chuyn ng cu i i vi s di chuyn dc theo ng cung. Khi thu nhp tng, ng cu v mt loi hng ho thng thng s dch chuyn t D1 thnh D2, im cn bng t E chuyn thnh F, th hin s di chuyn dc theo ng cung S ng thi xy ra.

2.4. co gin ca cu v cung Quy lut cu ni cho chng ta bit rng, lng cu v mt loi hng ho s tng ln hoc gim xung khi gi ca hng ho gim hoc tng. Tuy nhin, v nhng l do thc tin, trong nhiu trng hp, ngi ta cn bit r hn v mc phn ng ca lng cu trc s thay i

79

ca gi hng ho. Khi ngi bn hng c nh tng gi hng ho ca mnh ln 5%, ngi ny chc chn rt mun bit nhng ngi tiu dng s phn ng nh th no trc s kin ny: lng hng m anh ta (hay ch ta) bn c s gim i bao nhiu phn trm? Quyt nh ca ngi bn hng s tu thuc vo d on ca ca anh ta (hay ch ta) v i lng ny. Nu lng hng bn c st gim nhiu (v d 10%), thng thng, ngi ny s thay i nh tng gi. Nu lng hng c th bn c st gim khng ng k, (v d, ch gim 1%), anh ta (hay ch ta) s vng tm thc hin nh tng gi ca mnh. Khi chng ta mun o mc phn ng ca mt bin s kinh t trc s thay i ca mt bin s khc c lin quan, chng ta dng thc o co gin. 2.4.1. co gin ca cu co gin ca cu v mt hng ho tnh theo mt bin s no (gi c, thu nhp) biu th mc thay i trong lng cu v hng ho ny nhm p ng mt mc thay i nht nh ca bin s ni trn, trong iu kin cc yu t khc l khng i. Ngi ta thng cp ti co gin ca cu theo gi, co gin ca cu theo thu nhp v co gin ca cu theo gi cho. co gin ca cu theo gi co gin ca cu v mt loi hng ho cho bit mc thay i trong lng cu hng ho khi gi c ca n thay i, trong khi cc yu t c lin quan khc vn gi nguyn. N c o bng t s gia phn trm thay i trong lng cu so vi phn trm thay i trong mc gi. Nu biu th eP l co gin ca cu theo gi, ta c:
eP = % QD QD / QD = % P P / P

trong QD biu th lng cu v hng ho, cn P biu th mc gi hin hnh ca chnh hng ho ny.

80

V lng cu v mc gi ca mt hng ho c xu hng vn ng ngc chiu nhau nn co gin ca cu thng l s m. N cho ta bit khi mc gi hng ho tng ln (hay gim xung) 1% th lng cu v hng ho s gim (hay tng) bao nhiu %. Chng hn, khi eP = -2, iu c ngha l, nu mc gi ca hng ho tng ln 1%, lng cu v hng ho s gim 2%. Gi tr tuyt i ca eP cng ln, cu c xem l c co gin cng cao: mt s thay i tng i nh ca mc gi dn n mt s thay i tng i ln ca lng cu v hng ho. C hai phng php tnh co gin ca cu theo gi: th nht, tnh co gin ca cu theo mt khong gi c; th hai, tnh co gin ny ti mt im gi c. +Tnh co gin ca cu theo khong gi c Thc cht, cch tnh ny nhm tr li cu hi: trong khong gi (P1, P2), nu gi c thay i t P1 thnh P2 v ngc li, th co gin ca cu theo gi l bao nhiu? Gi s QD1 v QD2 ln lt l lng cu tng ng vi cc mc gi trn. Ta c QD = QD2 - QD1 P = P2 - P1. Cng thc xc nh eP c th hin nh sau:
QD (Q + QD 2 ) / 2 eP = D1 P ( P + P2 ) / 2 1

(2.1)

Cch tnh eP nh cng thc (2.1) trn m bo c rng co gin ca cu theo gi khi mc gi thay i trong khong gi (P1; P2) c mt gi tr thng nht, d ta xt theo chiu gi i t P1 thnh P2 hay
81

ngc li, t P2 thnh P1. V d: ti mc gi P1 = 40, lng cu v hng ho QD1 = 60; cn khi gi tng ln thnh P2 = 50 th lng cu gim xung tng ng thnh QD2 = 55. Vi nhng thng tin ny ta d dng tnh ra: QD = -5; (QD1+ QD2)/2 = 57,5; P = 10 v (P1+ P2)/2 = 45. Theo cng thc trn, eP = (-5/57,5) : (10/45) = -(9/23) = 0,39. Trong khong gi ny, cu t ra rt t co gin. Con s co gin ni trn cho thy khi mc gi tng ln 1%, lng cu ch gim i khong 0,39%. Vi cng thc trn, nu ta tnh eP theo chiu gi gim t 50 xung 40 v lng cu tng tng ng t 55 ln thnh 60 th gi tr ca eP khng h thay i. V th n i din cho co gin ca cu theo gi khi gi c thay i trong cung gi t P1 n P2. + Tnh co gin ca cu theo gi ti mt im gi c Nu ta tnh co gin ca cu v mt loi hng ho ti mt mc gi c th P, ta mun o xem lng cu v hng ho s thay i ra sao khi chng ta tng hay gim gi vi mt s thay i tng i nh xung quanh mc gi P. Khi , eP c tnh theo cng thc sau:

eP =

QD / QD P QD = . P / P QD P

(2.2)

Gi tr ca (QD/P) khi P 0 chnh l o hm ca hm QD tnh theo i s P ti im P. ng cu dc xung khin cho gi tr trn v do , eP l m. V d, cho mt hm cu c dng QD = - 0,5P + 80. Theo cng thc va nu trn, co gin ca cu theo gi ti mc gi P = 40 bng -1/3 hay xp x -0,33. Nu mc gi P = 100 th eP li bng - 5/3 hay xp x bng -1,67. Da vo cng thc (2.2), c th thy co gin ca cu theo gi ph thuc vo: 1) mc gi. Khi mc gi tng i cao, co gin ca cu ni chung, tng i ln. 2) dc ca ng cu ( t s P/QD). Ti cng mt mc gi, ng cu cng dc, cu cng km co gin. Ngc li, ng cu cng thoi, cu cng co gin mnh. Trong trng

82

hp ny, mt s thay i tng i nh trong gi c th dn ti s thay i tng i ln trong lng cu.

P

P1

D1 0 Q1

D2 Q

Hnh 2.16: Ti mc gi P1, cu v mt hng ho biu th bng ng D1 km co gin hn cu v mt hng ho khc biu th bng ng D2.

ng sau dc ca ng cu n cha nhng yu t kinh t. C nhng hng ho, cu tng i km co gin v ng cu ca nhng hng ho ny c th hin nh mt ng c dc cao. Ngc li, c nhng hng ho khc, cu li co gin tng i mnh theo gi. ng cu v chng c th hin nh mt ng tng i thoi. Nhng yu t quy nh co gin ca cu v mt loi hng ho (theo gi) l: + Tnh sn c ca nhng hng ho thay th Mt hng ho cng sn c nhng mt hng c kh nng thay th trn th trng, cu v n cng co gin. Trong trng hp ny, khi mc gi ca hng ho chng ta ang phn tch tng ln, lng cu v hng ho ny c xu hng gim mnh, v ngi tiu dng c th d dng hn trong vic chuyn sang s dng cc hng ho thay th khc, ang tr nn r i mt cch tng i. Cu v mt loi hng ho tr nn km co gin hn, khi nhng mt hng c kh nng thay th n qu khan him. Mc sn c ca nhng hng ho thay th ph thuc nhiu vo rng, hp ca phm tr hng ho. Phm tr hng ho cng rng, v d ru ni chung, din hng ho c kh nng thay th n cng hp. Khi phm tr hng ho
83

c thu hp li di hnh thc mt dng hng ho c th hn, v d ru La mi, din hng ho c kh nng thay th n phong ph hn. V th, co gin ca cu v ru La mi cao hn co gin ca cu v ru ni chung. + Tnh thit yu ca hng ho co gin ca cu theo gi ph thuc vo vic hng ho m chng ta ang xem xt l hng thit yu hay xa x. i vi mt hng ho c nhng ngi tiu dng ni chung coi l hng thit yu (chng hn nh go, thuc cha bnh), cu v n thng km co gin theo gi. Tnh thit yu ca hng ho lin quan n vic tho mn cc nhu cu c bn ca con ngi. Ngi ta lun cn mt khi lng hng ho thit yu tng i n nh no . Khi lng ny thay i khng ng k trc nhng thay i thng thng ca mc gi. V th, cu v hng thit yu c xem l km nhy cm trc s thay i ca gi. Khi hng ho c coi l hng ho xa x (v d i du lch nc ngoi), cu v n s co gin mnh hn theo gi. Khi gi hng ho tng ln cao, trong iu kin cc yu t khc nh thu nhp vn gi nguyn, v nhng ngi tiu dng vn c xu hng u tin cho vic tho mn nhng nhu cu thit yu nn h c th tm hon hoc ct gim mnh vic chi tiu cho cc mt hng xa x. Cu v nhng hng ho ny r rng nhy cm hn trc nhng thay i trong gi c ca chng. + Yu t thi gian co gin ca cu theo gi thay i theo thi gian. Trong mt khong thi gian ngn, cu v nhiu loi hng ho l t co gin, trong khi trong di hn, cu v nhng hng ho ny li co gin mnh hn. V d, vic gi xng tng lm cho lng cu v xng gim, song khi s thay i gi l nh nhau, s ct gim lng cu v xng trong ngn hn thng nh hn so vi trong di hn. L do l: trong mt thi gian ngn, ngi tiu dng tng i kh iu chnh hnh vi tiu dng ca mnh thch ng vi vic gi xng tng. H c th dng xng tit kim hn bng cch b i nhng chuyn i khng tht cn thit bng t, xe my c nhn. Th nhng vic tit kim xng bng cch thay nhng chic t, xe my
84

a thch song li tiu tn nhiu xng bng nhng chic xe t n xng hn li i hi nhiu thi gian hn. iu ny cng ng i vi cc cng ty vn ti - nhng h tiu dng xng ln. Tuy nhin, nu khuynh hng gi xng tng cao vn duy tr trong di hn, ngi tiu dng s c thi gian thay i hnh vi ca mnh. V li, thi gian cng di, nhng ci tin cng ngh cng nh vic pht minh nhng nng lng mi, r tin hn thay th xng du s lm cho ngi tiu dng c nhiu kh nng la chn hn. Cu v xng theo gi trong di hn r rng co gin mnh hn so vi trong ngn hn. Tuy nhin, khng phi i vi mi hng ho tnh hnh u din ra theo chiu hng nh vy. i vi mt hng ho lu bn nh t, t lnh, khi gi c ca chng tng cao, lng cu ngn hn v nhng hng ho ny thng gim mnh. Nhng ngi ang c nh thay nhng chic t c, nhng chic t lnh ang dng bng nhng chic t, t lnh mi thng s tm hon li nhu cu mua sm ca mnh. Tuy nhin, nu gi c nhng hng ho ny khng c du hiu gim xung, n mt lc no , h khng th ko di thi gian s dng nhng chic t, t lnh c hn c na. H vn phi mua sm nhng chic t, t lnh mi. iu cho thy cu v nhng hng ho lu bn trong ngn hn li c xu hng co gin mnh hn theo gi so vi trong di hn. co gin ca cu theo gi cung cp mt thng tin quan trng cho cc doanh nghip trong vic hoch nh cc chin lc gi c. iu ny nm ch: co gin ca cu theo gi c quan h cht ch vi tng doanh thu. Tng doanh thu v mt loi hng ho chnh l s tin ngi ta thu c nh bn hng. N bng khi lng hng ho bn c nhn vi n gi: TR = P.Q (trong , TR l tng doanh thu, P l mc gi, Q l sn lng hng ho bn ra). Khi cu v hng ho l kh co gin theo gi (tc l khi |eP| > 1), nu tng gi hng ho tng doanh thu s gim, v khon li ca vic bn hng ho vi gi cao hn khng b p c thit hi do vic gim khi lng hng ho bn c (do lng cu v hng ho gim mnh hn).
85

Ngc li, nu doanh nghip gim gi hng ho, n s tng c tng doanh thu. V cu kh co gin, vic gim gi hng ho s khin cho doanh nghip tng mnh c khi lng hng ho bn ra. Khon li ny s ln hn khon thit do phi gim gi. Tng doanh thu, v th, tng ln. Khi co gin ca cu theo gi bng n v ( tc |eP| = 1), s tng gi hay gim gi cht t s khng lm tng doanh thu thay i. Trong trng hp ny, v mc thay i tnh theo phn trm ca gi c v lng cu l bng nhau nn ci li doanh nghip thu c t vic tng gi cng bng vi khon thit do n phi gim lng hng bn ra. Khi cu v hng ho km co gin theo gi (tc l khi |eP| < 1), nu gi hng ho tng, tng doanh thu s tng. Ngc li, nu gi hng ho gim, tng doanh thu s gim. Trong trng hp ny, mc thay i tnh theo phn trm ca lng cu nh hn mc thay i ca gi c. Do , nu gi hng ho tng, khon li gp vo doanh thu ca s tng gi ln hn mc st gim trong doanh thu do khi lng hng ho bn ra c t hn, rt cc, tng doanh thu s tng. Trong trng hp gi gim, do khi lng hng ho bn ra tng ln khng ng k, nn thit hi v doanh thu do gi gim ln hn khon li v doanh thu do hng ho bn c nhiu hn. Ni cch khc, nu gi gim, tng doanh thu s gim. + Cc co gin khc co gin ca cu theo thu nhp

co gin ca cu theo thu nhp o lng mc phn ng ca lng cu v mt loi hng ho trc s thay i ca thu nhp trong iu kin cc yu t khc khng thay i. N c o bng t s gia phn trm thay i trong lng cu v phn trm thay i trong thu nhp. Gi I l thu nhp ca ngi tiu dng, eI l co gin ca cu theo thu nhp ca mt loi hng ho, ta c:
eI = % QD QD I = : QD I % I

86

 co gin ca cu theo thu nhp cho chng ta bit, nu cc iu kin khc c gi nguyn th khi thu nhp tng ln 1%, lng cu hng ho s tng hay gim bao nhiu phn trm. Tng t nh co gin ca cu theo gi, c th tnh co gin ca cu theo thu nhp theo hai phng php: tnh theo mt khong thu nhp v tnh ti mt im thu nhp. co gin ca cu theo thu nhp c th dng hoc m. i vi nhng hng ho th cp, khi thu nhp tng lng cu v hng ho gim mi mc gi v ngc li. iu c ngha l lng cu v mc thu nhp l hai bin s vn ng ngc chiu nhau. Ni cch khc eI trong trng hp ny lun nh hn 0. i vi cc hng ho thng thng, khi thu nhp tng, cu v hng ho lun lun tng v ngc li. S vn ng cng chiu gia lng cu v thu nhp cho thy, i vi cc hng ho ny eI l mt s dng, ln hn 0. Tuy nhin, bng quan st thc nghim, ngi ta nhn thy rng, trong cc hng ho thng thng, c mt nhm hng ho, khi thu nhp tng, tuy mc cu v hng ho cng tng theo song tc tng ca mc cu li nh hn tc tng ca thu nhp. Ni cch khc, khi thu nhp tng, t trng chi tiu ca ngi tiu dng v nhm hng ho ny trong tng chi tiu c xu hng gim. V d, nhm hng ho phc v cho nhu cu n ung thuc loi nh vy. Nhm hng ny c gi l hng thng thng thit yu. i vi chng, eI tuy ln hn 0, song li nh hn 1, v %QD < %I. Ngc li, mt nhm hng ho khc, thu nhp cng tng, nhu cu mua sm chng ngi tiu dng cng cao; tc tng ca lng cu ln hn tc tng ca thu nhp. Nhng hng ho cao cp nh du lch, xem ca nhc l nhng hng ho nh vy. Cng giu c, con ngi cng chi tiu nhiu cho nhng hng ho loi ny. Chng c gi l nhng hng ho xa x. i vi hng ho xa x, do %QD > %I khi thu nhp I tng nn eI l mt i lng ln hn 1. V l thc o mc thay i ca nhu cu khi thu nhp thay i nn co gin ca cu theo thu nhp c th cho chng ta nhng thng tin

87

hu ch v trin vng kinh doanh mt loi hng ho trong tng lai. Trong mt nn kinh t tng trng nhanh, thu nhp ca dn chng tng ln s khin cho h thay i dn m hnh chi tiu. H dn dn t chi tiu hn cho nhng hng th cp v tng nhanh phn chi tiu cho nhng hng ho cao cp hay xa x. Nhng nghin cu thc nghim nhm o lng c th eI c th gip cho cc nh doanh nghip c nhng quyt nh u t hiu qu. + co gin ca cu theo gi cho co gin ca cu theo gi cho o lng phn ng ca cu v mt loi hng ho trc s thay i trong gi c ca mt loi hng ho khc. co gin ca cu v hng ho X theo gi ca hng ho Y c o bng t s gia phn trm thay i trong lng cu v hng ho X v phn trm thay i trong mc gi ca hng ho Y, trong iu kin cc yu t khc l gi nguyn. Biu din theo cng thc ta c:
eXY = %QDX QDX PY = : QDX PY %PY

trong eXY l co gin ca cu v hng ho X theo gi ca hng ho Y, QDX l lng cu ca hng ho X, PY l mc gi ca hng ho Y, biu th mc thay i. Cc phng php tnh eXY cng c s dng tng t nh trong trng hp tnh cc co gin khc. co gin ca cu theo gi cho ph thuc vo thc cht mi quan h gia hng ho X v Y. Nu chng l cp hng ho b sung cho nhau, eXY s c gi tr m, v khi gi hng ho Y tng th lng cu v hng ho X mi mc gi (ca X) s gim v ngc li. Nu X v Y l nhng hng ho thay th cho nhau, eXY s c gi tr dng, v khi gi hng ho Y tng, cu v hng ho X s tng v ngc li. Cc hng ho ny cng c cng dng ging nhau, cng d thay th cho nhau, mc gia tng trong cu v hng ho X cng ln khi gi hng ho Y tng ln 1%. iu c ngha l eXY cng ln.

88

Vic nghin cu v thu thp thng tin v co gin ca cu theo gi cho cng rt c ngha i vi cc doanh nghip. Khi s bin ng gi ca cc mt hng khc cng nh hng n cu ca mt hng m doanh nghip dang kinh doanh, doanh nghip khng th th trc din bin cung, cu trn cc th trng hng ho c lin quan. Trong cc co gin ca cu ni trn, co gin ca cu theo gi c coi l quan trng nht i vi quyt nh kinh doanh ca cc doanh nghip. V th, ni n co gin ca cu v mt loi hng ho, thng ngi ta hm ni n co gin ca cu theo gi. 2.4.2. co gin ca cung co gin ca cung theo gi ca mt loi hng ho biu th mc phn ng ca cung hng ho trc s thay i trong mc gi hin hnh ca chnh hng ho , trong iu kin cc yu t khc c gi nguyn. N c o bng t s gia phn trm thay i trong lng cung v phn trm thay i trong mc gi hng ho.

eS = % QS/ %P = (QS/QS) : (P/P) V nguyn tc, cch tnh co gin ca cung theo gi khng c g c bit so vi cch tnh cc co gin ca cu. Ngi ta cng c th tnh co gin ny theo mt cung hay khong gi c cng nh ti mt im gi c. V lng cung v hng ho thng vn ng cng chiu vi s vn ng ca gi c nn thng thng co gin ca cung l mt i lng dng. Gi tr ca n cng ln, cung c xem l cng co gin mnh theo gi. V d, khi eS = 3, nu gi hng ho tng ln 1% s ko theo s gia tng trong lng cung hng ho l 3%. Nu eS = 0,5 th khi gi hng ho tng ln 1%, lng cung hng ho ch tng ln 0,5%. R rng, cng mt mc thay i v gi (tnh theo phn trm) l nh nhau, lng cung trong trng hp th nht dao ng mnh hn nhiu so vi trng hp

89

th hai. Trong trng hp c bit, khi lng cung hng ho l c nh mi mc gi (chng hn, trong mt khong thi gian nht nh, ngun cung v t ai trong c nn kinh t gn nh l c nh), co gin ca cung theo gi bng 0. Cung lc ny c gi l hon ton khng co gin theo gi. Trn th, ng cung c biu th l mt ng thng ng, song song vi trc tung. Tri li, khi m lng cung hon ton nhy cm vi s thay i ca gi c n ni, bt c s thay i nh trong gi cng ko theo s thay i ln trong cung khin cho gi khng th tng ln hay gim xung c, th trong trng hp cc oan ny, ng cung li l mt ng nm ngang. Lc ny, cung c xem l hon ton co gin theo gi v eS l v cng (eS = ). co gin ca cung v mt loi hng ho ln hay nh, tng t nh iu chng ta phn tch i vi co gin ca cu theo gi, ph thuc vo, th nht, mc gi hng ho xut pht m ngi ta xem xt; th hai, vo dc ca ng cung. dc ca ng cung li tu thuc vo tnh cht ca qu trnh sn xut hng ho. V nguyn tc, khi nhng ngi sn xut c th d dng iu chnh cc yu t u vo thay i sn lng ph hp vi s thay i ca gi c, ng cung s tng i thoi, v co gin ca cung s ln. Khi s iu chnh ny kh khn, ng cung s tng i dc ng, v co gin ca cung s nh. V d, khi gi c bnh ko tng ln, nhng ngi sn xut bnh ko c th d dng iu chnh u vo tng sn lng u ra hn l nhng ngi trng c ph. Nhng gii hn v t ai, iu kin kh hu v thi tit khin cho vic gia tng sn lng c ph khi gi ca n tng ln tng i kh khn. V th, trong nhng iu kin tng t nhau, cung v c ph th l km co gin hn so vi cung v bnh ko. Mc kh hay d trong vic iu chnh cc yu t u vo khng ch ph thuc vo bn thn cc loi hng ho m cn lin quan n yu t thi gian. Xt cng mt loi hng ho, vic thay i sn lng trong di hn thng d thc hin hn so vi trong ngn hn. Hy ly v d v th trng hoa ti. Trong mt ngy no , khi nhng ngi bn hoa mang ra th trng mt lng hoa nht nh, ng cung v hoa ti trong khong thi gian cc k ngn l mt ng thng ng. Tng
90

ng, cung v hoa ti thi im chng ta ang xem xt l hon ton khng co gin. Nu cu v hoa ti t ngt tng ln, gi hoa s tng ln mnh xc lp trng thi cn bng ca th trng. Nu nhng ngi sn xut cho rng, xu hng tng ln trong nhu cu v hoa ti v ng thi tng gi ca n cn tip tc c duy tr trong mt khong thi gian ngn hn nht nh, h s c gng tng lng cung v hoa bng cch tn dng cc din tch t ai trng hoa sn c v b sung thm cc u vo d iu chnh cho vic trng v thu hoch hoa (gieo trng thm nhng ging hoa ngn ngy, ng vin nhng ngi lao ng tng thm gi lm v.v). ng cung v hoa ti gi y khng cn l mt ng thng ng m l mt ng dc ln. Vi s gia tng trong nhu cu tng ng, gi cn bng th trng trong ngn hn thp hn mc gi cn bng ti thi im cu t ngt tng ln. V di hn, nhu cu v hoa ti tng ln s c nhng ngi trng hoa p ng c bng cch m rng din tch trng hoa trn c s thu hp din tch gieo trng cc loi cy c ch khc. K thut mi trong vic sn xut, bo qun v vn chuyn hoa cng c th c tm ra v p dng.
P S1 (thi im) S2 (ngn hn) P2 P3 P4 P1 S3 (di hn)

Hnh 2.17: co gin ca cung v yu t thi gian. mt thi im cc ngn, cung hon ton khng co gin (ng cung S1 thng ng). Trong ngn hn, cung co gin thp hn (ng cung S2 tng i dc) so vi trong di hn (ng cung S3 tng i thoi).

Kh nng c th iu chnh c mi yu t u vo trong di hn khin cho ng cung di hn tr thnh mt ng thoi hn so vi ng cung ngn hn. Ni cch khc, cung di hn t ra co gin mnh

91

hn theo gi. Trong trng hp ny, nu s thay i trong cu l tng ng, gi cn bng di hn s thp hn gi cn bng trong ngn hn. Tm li, trong di hn, cung v cc hng ho ni chung co gin tng i mnh. Trong ngn hn, cung km co gin hn. Cn ti mt thi im, cung hon ton khng co gin. 2.5. Mt vi ng dng v phn tch cung cu T trc n nay, s phn tch ca chng ta v cung, cu th trng da trn gi nh rng, nh nc khng can thip g vo hot ng ca th trng. Trn thc t, nh nc vn thng tc ng vo th trng theo nhng cch khc nhau. Nu nh nc tham gia vo th trng n thun vi t cch l ngi mua hay ngi bn, n vn tc ng c vo gi th trng ca cc hng ho song vn tn trng c ch t cn bng ca th trng. Chng hn, khi cho rng gi th trng ca nng sn qu thp, khng c li cho nhng ngi nng dn, nh nc c th y gi nng sn ln, qua gin tip tr gip nhng ngi nng dn, bng cch tham gia vo mua nng sn lm d tr nhm tng cu v mt hng ny. Tuy nhin, lm c vic ny, nh nc thng phi b ra mt khon tin ln mua lng nng sn d tha trn th trng. Trong nhiu trng hp, nh nc can thip vo hot ng ca th trng theo nhng cch khc: tr cp, nh thu hoc kim sot gi hng ho y, chng ta ch xem xt mt vi trng hp in hnh th hin s can thip ca nh nc trn c s m hnh cu - cung. 2.5.1. Thu v nh hng ca thu Khi nh thu vo hng ho, trc ht nh nc mun c ngun thu nhm trang tri cho cc chng trnh chi tiu cng cng ca mnh. Tuy nhin, vic nh thu vo cc hng ho c th vi nhng mc thu cao, thp khc nhau, nh nc c th cn theo ui c nhng mc tiu khc: hn ch hay khuyn khch vic sn xut v tiu dng chng. y, chng ta ch phn tch xem chnh sch thu ca nh nc nh hng nh th no n cn bng th trng, ng thi gnh nng thu m nh nc p t thc s ri vo ai?
92

Gi s trn th trng ca mt loi hng ho, trng thi cn bng ban u c xc lp v biu th bng im E, ni m ng cu D v ng cung S1 gp nhau. Mc gi v sn lng cn bng l P1, Q1. Khi chnh ph thu thu trn mi n v hng ho bn ra mt lng tin thu l T, nhng ngi sn xut s thy rng, gi y thu lm tng chi ph cung ng hng ho ca h. Nu trc kia, khi cha c thu, h sn sng cung ng mt mc sn lng Q ti mc gi P, th sau khi b nh thu, h ch sn sng cung ng mc sn lng Q nh c nu mc gi l P + T. Ni cch khc, thu lm cho ng cung S1 tnh tin ln trn thnh ng S2 mt on l T. im cn bng th trng mi, sau thu s l F. Mc gi v sn lng cn bng sau thu l P2, Q2. ta c P2 ln hn P1 v Q2 nh hn sn lng Q1 ban u. Nh vy, nu cc iu kin khc l gi nguyn, thu lm cho sn lng cn bng gim v mc gi cn bng tng.
P S2

P2

F E

S1

P1 T D 0

Q2

Q1

Hnh 2.18: Thu v s phn phi gnh nng thu. Sau thu, gi c tng ln thnh P2. Tnh theo mi n v hng ho, mc chnh lch gi (P2 - P1) l phn gnh nng thu m ngi tiu dng phi chu.

v d ny, chng ta gi nh rng, ngi sn xut s phi l ngi np thu. C mi n v hng ho bn ra, nhng ngi sn xut phi np cho chnh ph lng tin thu l T. Liu y c phi l gnh nng thu m ngi sn xut thc s phi chu khng?

93

Trc khi c thu, khi bn mi n v hng ho, nh sn xut thu c lng tin l P1. Sau khi c thu, lng tin rng m nh sn xut thu c t mi n v hng ho l P2 tr i mc thu T. V P2 ln hn P1 nn thit hi do thu gy ra i vi ngi sn xut khng phi l ton b T. y, mt phn gnh nng thu m ngi sn xut phi np c chuyn sang ngi tiu dng thng qua vic gi c hng ho tng ln. Tnh theo mi n v hng ho, gnh nng thu m ngi tiu dng phi chu chnh l P = P2 - P1. Phn cn li (T - P) mi l gnh nng thu m ngi sn xut thc s phi chu.
P S2

P2 P1 P3 T

S1 E H D

Q2

Q1

Hnh 2.19: Khi co gin ca cu tng i ln so vi co gin ca cung, gnh nng thu ch yu do ngi sn xut chu

Vic phn phi gnh nng thu gia ngi sn xut v ngi tiu dng ph thuc vo co gin ca cu v cung theo gi. Khi co gin ca cu ln hn mt cch tng i so vi ca cung, gnh nng thu ri vo ngi sn xut l ch yu. Ngc li, khi co gin ca cung ln hn mt cch tng i so vi ca cu, gnh nng thu s dn ch yu vo ngi tiu dng. Hnh 2.19 m t trng hp th nht. Trong trng hp ny, ng cu D tng i thoi, cn ng cung S1 tng i dc ng. Vi mt mc thu T nh vo mi n v hng ho, mc gia tng v gi P = P2 - P1 khng nhiu. Gnh nng thu m ngi tiu dng phi chu khng ln. Phn cn li (T - P) tng i ln, do ngi sn xut gnh chu.
94

2.5.2. Vn kim sot gi *Gi trn: l mc gi ti a m nh nc buc nhng ngi bn phi chp hnh. Khi thit lp mc gi trn, mc tiu ca nh nc l bo v nhng ngi tiu dng. Khi mc gi cn bng trn th trng c xem l qu cao, bng vic a ra mc gi trn thp hn, nh nc hy vng rng, nhng ngi tiu dng c kh nng mua c hng ho vi gi thp v iu ny c coi l c ngha x hi to ln khi nhng ngi c thu nhp thp vn c kh nng tip cn c cc hng ho quan trng. Chnh sch gi trn thng c p dng trn mt s th trng nh th trng nh , th trng vn
P S

E P* P1 A d cu Q* QD1 B

D Q

QS1

Hnh 2.20: Gi trn v s thiu ht hng ha (d cu)

Gi s khi nh nc cha can thip, th trng cn bng ti im E, vi mc gi P* v sn lng Q*. Nu P* c coi l qu cao, nh nc quy nh gi trn l P1 trong P1 thp hn P*. Ti mc gi P1, lng cung gim xung cn QS1 ng thi lng cu tng ln thnh QD1. Th trng gi y khng cn trng thi cn bng. Trn th trng tn ti s thiu ht hng ho hay s d cu do lng cu ln hn lng cung. Trn th trng t do, trng thi d cu ch l tm thi v n li to ra p lc tng gi v chnh iu ny lm cho d cu dn dn b trit tiu, ng
95

thi th trng dch chuyn v im cn bng. Tuy nhin, y quy nh v gi trn ca nh nc khin cho gi c khng c php tng ln vt qu mc P1. iu ny khin cho th trng khng tr v c im cn bng. Hu qu ca vic thiu ht hng ho l: mc gi P1 nhiu ngi tiu dng khng mua c hng ho tho mn nhu cu ca mnh; nn xp hng xut hin khin cho vic mua hng tr nn mt thi gian hn; th trng ngm c c hi ny sinh do s khan him hng ho Nhng hu qu ny c th lm tn hi li ch ca ngi tiu dng, khng ging nh s k vng ban u ca nh nc. *Gi sn: l mc gi ti thiu m nh nc quy nh. Trong trng hp ny, ngi mua khng th tr gi vi mc gi thp hn gi sn. Khi nh ra gi sn v mt loi hng ho, nh nc mun bo v li ch ca nhng ngi cung ng hng ho. Khi nh nc cho rng mc gi cn bng trn th trng l thp, nh nc c th quy nh mt mc gi sn - vi tnh cch l mt mc gi ti thiu m cc bn giao dch phi tun th - cao hn. Khi khng c mua, bn hng ho vi mc gi thp hn gi sn, trong trng hp ny, nhng ngi bn hng ho dng nh s c li. Nh vic kim sot gi ca nh nc, h c kh nng bn hng ho vi mc gi cao hn gi cn bng th trng. Mt biu hin ca vic nh gi sn l chnh sch tin lng ti thiu. Khi quy nh mc lng ti thiu cao hn mc lng cn bng trn th trng (v ch trong trng hp ny, chnh sch gi sn mi c ngha), nh nc k vng rng nhng ngi lao ng s khm kh hn, nh c c mc lng cao hn.

96

w (mc lng)

SL A w1 w* E B

DL O LD1 L* LS1

L (s lng lao ng)

Hnh 2.21: Hot ng ca th trng lao ng khi c chnh sch tin lng ti thiu

Hnh 2.21 cho thy mt chnh sch nh vy c th dn n nhng hu qu g. Khi cha c s can thip ca nh nc, th trng lao ng cn bng ti im E, ni m ng cu DL v ng cung SL v lao ng ct nhau. Mc lng cn bng l w*, s lng lao ng cn bng l L*. Gi s nh nc quy nh mc lng ti thiu l w1 cao hn mc lng cn bng w*. Ti mc lng w1, lng cu v lao ng ca cc doanh nghip gim xung thnh LD1, trong khi lng cung v lao ng li tng ln thnh LS1. Th trng ri vo trng thi khng cn bng, vi mt lng d cung l (LS1 - LD1). Lng d cung ny biu th s ngi tht nghip, tc nhng ngi mun i lm vi mc lng w1 song li khng tm c vic lm. Do chnh sch ca nh nc, tin lng khng th t iu chnh theo hng h xung kh lng d cung ni trn. Ni cch khc, th trng khng cn kh nng t iu chnh tr v trng thi cn bng. Nh vy, c th thy, mc d chnh sch tin lng ti thiu c thit k nhm bo v li ch ca nhng ngi lao ng, song n li c th lm ny sinh nhiu vn . Nhng ngi c li nh chnh sch ny ch nm trong s nhng ngi lao ng may mn c c vic lm, v s lng nhng ngi ny t hn trc (LD1 so vi L*). Trong khi , s ngi tht nghip tng ln (trong v d ca chng ta, trc kia trn th

97

trng khng tn ti hin tng tht nghip). Trong s ny c c nhng ngi trc y vn tm c vic lm do lng cu v lao ng l L* cao hn LD1. Ngoi ra, do trn th trng tn ti hin tng d cung, th mc c gia nhng ngi thu mn lao ng v nhng ngi cung ng lao ng cng khc trc. Nhng ngi thu mn lao ng s c mt v th tt hn c th a ra nhng quy nh bt li cho nhng ngi mun xin vic. R rng, chnh sch tin lng ti thiu ni ring, cng nh chnh sch gi sn ni chung cng c th gy ra nhng tn hi ng k cho nhng ngi m ban u chnh sch ny mun bo v.

98

Chng 3 S LA CHN CA NGI TIU DNG

M hnh tng qut v cung cu m chng ta nghin cu a ra mt khun mu n gin v s vn hnh ca mt th trng. N cho chng ta bit cch thc theo gi c th trng c hnh thnh v vn ng thng qua s tng tc gia cu v cung. chng ny v nhng chng tip theo, chng ta s kho st su hn nhng yu t nm ng sau ng cu v ng cung. Chng ny trnh by l thuyt v s la chn ca nhng ngi tiu dng nhm lm r hn nhng vn nh: ci g nh hng hay chi phi cc quyt nh mua hng ca h? Khi cc iu kin th trng thay i, h s phn ng nh th no? V cu hi th nht, trong chng trc, chng ta bit gi c, s thch, thu nhp l nhng yu t tc ng n khi lng hng ha m ngi tiu dng mun mua. Trong chng ny, chng ta s lin kt cc yu t li trong mt m hnh gii thch v hnh vi la chn ca ngi tiu dng. Lm r iu l c s chng ta tr li cu hi th hai. 3.1. S thch ca ngi tiu dng S thch ca ngi tiu dng ni ln nh gi ch quan ca anh ta (hay ch ta) v tnh ch li ca hng ha trong vic tha mn nhu cu ca chnh mnh. Nhng ngi tiu dng khc nhau c nhng s thch khng ging nhau. ng trc cng mt hng ha, ngi ny c th thch, ngi khc c th khng thch; ngi ny c th thch hn, ngi khc c th km thch hn. Kinh t hc khng i su gii thch xem s thch ca ngi tiu dng hnh thnh nh th no? Mt s thch nht nh ca mt ngi tiu dng c th c lin quan n trng thi tm l, thi quen, hon cnh sng, th gii quan ca anh ta (hay ch ta). Nhng vn ny khng phi l i tng nghin cu ca kinh t hc. Xut pht t gi nh v mt s thch bit, kinh t hc c gng tm hiu xem s thch ng vai tr nh th no trong s la chn ca ngi tiu dng v cc hng

99

ha v khi n thay i, phn ng la chn ca ngi tiu dng s ra sao?

3.1.1. Nhng gi nh c bn v hnh vi ca ngi tiu dng M hnh gii thch v s la chn ca ngi tiu dng xut pht t nhng gi nh sau: * Tnh c th sp xp theo trt t ca s thch tin trnh by, trc tin chng ta gi s rng ngi tiu dng phi la chn gia hai loi hng ha X v Y; xi biu th khi lng ca hng ha X, cn yj biu th khi lng ca hng ha Y (xi v yj u c o bng n v hin vt tng ng). Mt t hp (xi,yj) nht nh c gi l mt gi hng ha. ng nhin ch c ngha khi gi nh rng xi v yj l nhng i lng khng m. Trong th gii thc, ngi tiu dng phi thng phi i din vi v s hng ha khc nhau. Song bng cch coi mt loi hng ha l X, v nhng hng ha khc l Y, v c tip tc, chng ta c th quy php la chn gia nhiu loi hng ha v php la chn gia hai loi hng ha. V th, coi th gii hng ha m ngi tiu dng phi la chn ch gm X v Y l mt s n gin ha thch hp. Gi nh v tnh c th sp xp theo trt t ca s thch ni ln rng: ng trc hai gi hng ha bt k, ngi tiu dng lun nh gi c mnh s thch gi hng ha no hn hay thch chng nh nhau. Ni cch khc, trc hai gi hng ha A (A, v d, c coi l (x1,y1)) v B (v d l (x2,y2)) xc nh, i vi mt ngi tiu dng, ch c 3 kh nng: 1) hoc ngi tiu dng thch A hn B, 2) hoc thch A nh B, 3) hoc thch B hn A. mt thi im nht nh, s thch ca ngi tiu dng phi th hin ra mt trong ba kh nng ni trn. Gi nh nh vy c th c coi l hin nhin v n ph hp vi hu ht nhng ngi tiu dng m chng ta c th quan st c. N loi tr trng hp, ng trc hai gi hng ha, ngi tiu dng khng bit by t thi nh gi nh th no, k c vic coi chng l hon ton tng ng nhau trong vic tha mn nhu cu ca mnh.

100

* Tnh bc cu ca s thch Chng ta coi s thch ca ngi tiu dng c tnh bc cu, c ngha l: nu ngi tiu dng thch gi hng ha A hn gi hng ha B, v thch gi hng ha B hn gi hng ha C th ng nhin ngi ny cng s phi thch gi hng ha A hn gi hng ha C. Tnh bc cu ca s thch ni ln rng s thch ca ngi tiu dng c tnh nht qun. y c l l mt c tnh v s thch ca nhng ngi tiu dng trng thnh. Mt khi s thch l khng nht qun, tnh bc cu ca n b vi phm (v d, ngi tiu dng thch A hn B, thch B hn C song li thch C hn A), ngi tiu dng c th b tr gi khi ui theo nhng ci thch hn (v d, i A ly C, i C ly B, i B ly A) vi nhng khon chi ph no , nhng rt cc, li phi tr v gi hng ha xut pht ban u. * Ngi tiu dng thch nhiu hn t Gi nh ny km hin nhin hn so vi hai gi nh trc. N hm rng, vi hai gi hng ha A v B, trong A l (x1,y1) v B l (x2,y1) th nu x1 ln hn x2, ngi tiu dng s thch gi hng ha A hn gi hng ha B. Gi nh ny ch c coi l hp l nu X l mt loi hng ha hu ch i vi ngi tiu dng. Do kinh t hc hiu hng ha theo ngha rt rng, nn n c th gi c nhng th nh khng kh nhim, s ri ro l hng ha. l nhng th khng hu ch m ngi ta cng c t chng cng tt. Trong trng hp ny, ta ly nhng th i nghch nh khng kh trong lnh hay s chc chn xem xt thay th, v nh th, gi nh vn c th chp nhn c. Tuy nhin, cn thy rng, ngay c khi hng ha m chng ta cp l hu ch, khng phi lc no ngi ta cng thch c tiu dng cng nhiu cng tt. mt thi im no , chng hn, vic ung ba cc nc cha chc lm ngi ta thch hn ung hai cc nc. V th, gi nh trn ch hp l trong mt gii hn nht nh. Trong th gii cc hng ha, khi ngi ta i mt vi s khan him, a s s la chn ca ngi tiu dng phi thc hin trong mt khun kh hng ha c gii hn no . Chng ta ch cn phn tch

101

s la chn ca ngi tiu dng trong phm vi ny. , vic thch nhiu hn t i vi cc hng ha hu ch c coi l c hiu lc. * Ngi tiu dng mun ti a ha tha dng tha dng m ch mc hi lng hay tha mn ca ngi tiu dng khi s dng hng ha. V s tha mn ca con ngi lun l s nh gi ch quan, nn tha dng m mt ngi nhn c khi tiu dng mt lng hng ha no cng lun l mt thc o ch quan, ph thuc vo tng ngi. Qua tha dng, ngi ta mun th hin s thch di hnh thc gn nh l lng ha, c th so snh c. V d, khi chng ta ni, ngi tiu dng thch gi hng ha A hn gi hng ha B, th iu cng hm ngha rng khi tiu dng gi hng ha A, tha dng m ngi tiu dng nhn c ln hn khi tiu dng gi hng ha B. Do khng th o tha dng bng mt thc o khch quan, trn thc t, n khng phi l mt thc o v mt s lng. Khi s dng cc gi hng ha khc nhau, ngi tiu dng t c nhng tha dng cao, thp khc nhau, do , c th so snh c vi nhau (v d, tha dng ca vic tiu dng mt s lng hng ha hng ha X ln hn tha dng ca vic tiu dng mt s lng hng ha Y). C th so snh c cc tha dng vi nhau nn chng l mt loi thc o th t (c th sp xp tha dng theo th t t nh n ln hay ngc li). Trong khi , v khng th biu th tha dng bng nhng gi tr s lng no (v d, khng th ni c tha dng ca vic s dng mt khi lng hng ha nht nh l bao nhiu), n khng phi l mt thc o s lng. Chng ta gi nh rng, trong la chn ca mnh v cc hng ha, ngi tiu dng lun tm cch ti a ha tha dng ca mnh. Ni mt cch khc, vi nhng rng buc nht nh, ngi tiu dng s la chn gi hng ha thch hp mc hi lng hay tha mn ca mnh t vic tiu dng hng ha l cao nht.

102

3.1.2. ng bng quan * Biu din s thch bng cc ng bng quan Chng ta c th biu din s thch ca ngi tiu dng bng cng c th. Vi h trc ta Ox v Oy, trong trc honh Ox biu th s lng hng ha X, trc tung Oy biu th s lng hng ha Y, mi mt im trn mt phng ca h trc ta cho ta bit mt gi hng ha c th vi mt lng hng ha X v mt lng hng ha Y nht nh.
y

C A

. .D
x

Hnh 3.1: S thch ca ngi tiu dng v ng bng quan

Trn hnh 3.1, cc im A, B, C th hin cc gi hng ha khc nhau. Theo cc gi nh nu, c th y l gi nh thch nhiu hn t, khi im B nm pha di v bn tri im A, gi hng ha A s mang li cho ngi tiu dng mt tha dng cao hn so vi gi hng ha B. Tri li, ngi tiu dng s thch gi hng ha C hn gi hng ha A, v im C nm pha trn v bn phi im A, biu th s lng hng ha c X ln Y gi C nhiu hn so vi gi A. Nu gi hng ha D nm di gi hng ha A (biu th lng hng ha Y gi D t hn gi A), ng thi li nm pha bn phi so vi gi hng ha A (biu th lng hng ha X gi D nhiu hn so vi gi A) th nguyn tc thch nhiu hn t trong trng hp ny cha trc tip cho chng ta bit ngi tiu dng s thch gi hng ha no hn. Tuy nhin, gi nh v kh nng
103

sp xp cc gi hng ha theo trt t s thch cho chng ta bit rng, mt ngi tiu dng c th s lun so snh c A vi D, theo , hoc l A c a thch hn D, hoc D c a thch hn A, hoc A c a thch nh D. Trong trng hp A v D c a thch nh nhau, ta ni, i vi ngi tiu dng, A v D mang li cng mt tha dng. Khi phi la chn gia A v D trong vic theo ui mc tiu ti a ha tha dng, ngi tiu dng s th hay bng quan trong vic chn A hay D. Tp hp tt c cc gi hng ha c kh nng mang li cho ngi tiu dng mt tha dng ngang nh tha dng ca A hoc ca D s to thnh mt ng bng quan: trong trng hp ny l ng bng quan i qua cc im A v D. ng bng quan l ng m t cc gi hng ha khc nhau em li cho ngi tiu dng cng mt tha dng. Mi im trn mt ng bng quan th hin mt gi hng ha. Nhng im ny nm trn cng mt ng bng quan hm rng khi s dng cc gi hng ha , ngi tiu dng thu nhn c cng mt tha dng nh nhau, hay ni cch khc, anh ta (ch ta) c c s hi lng nh nhau. V vy, mt ng bng quan c th lun gn lin vi mt tha dng nht nh, v iu ny ni ln v tr c th ca n. Nhng ng bng quan khc nhau s biu th cc tha dng khc nhau. Xt trn cng mt ng bng quan, khi ta di chuyn t im ny n im khc, thng thng c lng hng ha X ln hng ha Y u thay i. Nu biu th cc mc thay i tng ng l x v y, th cc i lng ny khng th cng du (cng dng biu th c lng hng ha X v Y cng tng ln, hay cng m biu th c lng hng ha X v Y cng gim) trong trng hp c X ln Y u l nhng hng ha hu ch. V d, nu khi chuyn t mt gi hng ha ny sang mt gi hng ha khc m c x ln y u tng, th theo nguyn tc thch nhiu hn t, gi hng ha mi s em li cho ngi mt tha dng cao hn. V th, gi nguyn tha dng, cn c s nh i nht nh gia X v Y. T s -y/x biu th chnh t l nh i ny. N cho chng ta bit

104

ngi tiu dng cn hy sinh bao nhiu n v hng ha Y c th tng thm mt n v hng ha X m khng lm thay i tha dng. T l ny c gi l t l thay th bin (MRS). T l thay th bin gia hng ha X v hng ha Y biu th s lng hng ha Y m ngi tiu dng cn phi hy sinh c thm mt n v hng ha X trong khi vn gi nguyn tha dng. MRS = -y/x Theo cng thc nh ngha trn, t l thay th bin ti mt im nht nh trn ng bng quan chnh l gi tr tuyt i ca dc ca ng bng quan ti im ni trn. * Tnh cht ca cc ng bng quan Cc ng bng quan th hin s thch ca mt ngi tiu dng c nhng tnh cht sau: - ng bng quan l mt ng dc xung theo chiu di chuyn t tri sang phi. Gi s ta c mt ng bng quan U1 nh th hin trong hnh 3.2.
y

y1 y2

B
U1

x1

x2

Hnh 3.2: ng bng quan l mt ng dc xung

Khi ta di chuyn t im A(x1,y1) n im B(x2,y2) pha bn phi dc theo ng bng quan U1, ng nhin x2 s ln hn x1. Nu y2
105

khng nh hn y1, th theo gi nh thch nhiu hn t, gi hng ha B s c ngi tiu dng a thch hn gi hng ha A. Trong trng hp ny, A v B khng th cng nm trn cng mt ng bng quan. Thc t, v cng nm trn cng mt ng bng quan nn y2 phi nh hn y1 hay im B phi nm v tr thp hn im A. Ni mt cch khc, khi di chuyn dc theo mt ng bng quan t tri sang phi, chng ta cng ng thi di chuyn t trn xung di. iu ny cho thy ng bng quan l mt ng dc xung, hay l mt ng lun c dc m. Khi biu din s thch ca cng mt ngi tiu dng, cc ng bng quan khc nhau s khng bao gi ct nhau. Gi s c hai ng bng quan U1 v U2 no biu din s thch ca cng mt ngi tiu dng li ct nhau ti im E nh trn hnh 3.3. V y l nhng ng bng quan khc nhau, chng biu th cc tha dng khc nhau. Nu A l mt im bt k, khc E song li cng nm trn ng U1, ng nhin, theo nh ngha v ng bng quan, ngi tiu dng s phi a thch A nh E. Nu B l mt im bt k, khc E song cng nm trn ng U2, ngi tiu dng cng s thch E nh B. Theo tnh cht bc cu, ngi tiu dng s phi thch A nh B. Hay ni cch khc, tha dng ca y gi hng ha A v ca gi hng ha B l bng nhau. Nh th, A v B khng th nm trn cc ng bng quan khc nhau. iu ny mu thun vi E gi thit U1, U2 l nhng A ng khc nhau v n chng B minh rng, cc ng bng x quan khc nhau khng th ct 0 nhau. Hnh 3.3: Cc ng bng quan khng ct nhau ng bng quan c xu hng thoi dn khi di chuyn t tri sang phi.

106

Tnh cht ny ca ng bng quan c ngun gc t gi nh: t l thay th bin gia hng ha X v hng ha Y c xu hng gim dn. y l mt gi nh hp l, phn nh tm l tiu dng ca con ngi. Tht vy, khi ngi tiu dng c qu nhiu hng ha Y, c tng i t hng ha X (ta biu th trng thi ny bng mt im nm pha trn, v bn tri ca ng bng quan nh im A trn hnh 3.4), anh ta (hay ch ta) s c khuynh hng qu hng ha X v xem nh hng ha Y. Trong trng hp ny, ngi tiu dng s sn lng nh i mt lng tng i ln hng ha Y (th m ngi ny ang cm thy di do) ly mt n v hng ha X (th m anh ta hay ch ta ang cm thy tng i khan him). Tri li, cng di chuyn v pha bn phi ca ng bng quan, ngi tiu dng cng c hng ha Y t dn v cng c hng ha X nhiu dn. Khi Y cng tr nn khan him hn, ngi tiu dng cng t mun hy sinh n. Anh ta (ch ta) ch sn lng nh i cng ngy cng t hng ha Y c thm mt n v hng ha X. V th, t l thay th bin c xu hng gim dn v cng di chuyn sang bn phi, ng bng quan s cng thoi.
y

Hnh 3.4: ng bng quan c xu hng thoi dn

Xut pht t gc ta , cng tin ra pha ngoi, tha dng m ng bng quan biu th s ngy cng cao.

107

D nhin, iu ny ch y ng trong trng hp c X ln Y u l nhng hng ha hu ch v gi nh thch nhiu hn A B t vn t ra thch hp. Trn hnh 3.5, ng bng quan U2 nm pha ngoi so vi ng U2 bng quan U1. Gi s A v B l U1 nhng im c cng tung (hay honh ) ln lt nm 0 trn U1 v U2. D dng nhn Hnh 3.5: tha dng tng dn khi cc ng bng quan dch chuyn ra pha ngoi thy rng, gi hng ha A c tha dng thp hn so vi gi hng ha B (xut pht t gi nh thch nhiu hn t. V th, tha dng gn vi ng bng quan U2 cao hn tha dng gn vi ng bng quan U1. T nhng tnh cht trn, c th hnh dung ng bng quan l mt ng cong lm, y hng v gc ta . Mt ng bng quan ch biu th mt tp hp cc gi hng ha c ngi tiu dng a thch nh nhau. V th, s thch ca ngi tiu dng c th biu din bng mt bn cc ng bng quan, trong mi ng ch th hin mt tha dng ca ngi tiu dng. Nhng ngi tiu dng khc nhau c s thch khc nhau, do , hnh dng cc ng bng quan ca h cng khc nhau. Chng hn, nu s thch ca mt ngi tiu dng c tnh cht thin lch v hng ha X anh ta (hay ch ta) c bit coi trng hng ha X so vi cc hng ha khc (trn thc t, nu X l qun o th ngi ny l mt ngi c bit thch n din), th cc ng bng quan ca ngi ny c hnh dng nh cc ng tng i dc ng. Ngc li, nu mt ngi c bit a thch hng ha Y, cc ng bng quan ca ngi ny s c hnh dng tng i thoi (tng i phng). Mt ngi khng qu xem trng mt loi hng ha no trong hai hng ha X v Y, cc ng bng quan ca anh ta (hay ch ta) s c hnh dng nh ta th hin trn hnh 3.6 (c).

108

U3 U3 U1 U2 x 0 0 U1 x U2

Hnh 3.6 (a)

y

Hnh 3.6 (b)

U3 U2 U1 x 0

Hnh 3.6 (c)

Ngoi s thch, hnh dng ng bng quan ca ngi tiu dng cn ph thuc vo tnh cht ca cc hng ha X, Y. Ta s thy r hn iu ny khi kho st mt s ng bng quan c bit. * Mt vi dng ng bng quan c bit - Trng hp X v Y l nhng hng ha thay th hon ho c cho nhau. X v Y c coi l nhng hng ha c th thay th cho nhau mt cch hon ho nu mt lng nht nh hng ha Y lun lun c th mang li cho ngi tiu dng mt tha dng ngang vi mt n v hng ha X. Ni cch khc, trong trng hp ny, khi hy sinh mt lng hng ha Y v b sung thm mt n v hng ha X, tha dng ca

109

ngi tiu dng s lun lun khng thay i, d im xut pht m chng ta xem xt l im no trn ng bng quan. V d, X l bt ch mu , cn Y l bt ch mu xanh c cng cht liu, bn Nu mt ngi tiu dng bng quan gia mu xanh hay mu , anh ta (ch ta) s coi mi chic bt ch mu l vt thay th hon ho ca mt chic bt ch mu xanh. Mt gi hng ha gm 2 bt ch mu xanh v 8 bt ch mu s c a thch nh mt gi hng ha gm 3 bt ch mu Bt ch (ci) xanh v 7 bt ch 20 mu hay gi hng ha gm 4 bt 15 ch mu xanh v 6 bt ch mu . D 10 nhn thy rng, trong trng hp ny, cc ng bng quan l nhng 0 10 15 20 Bt ch xanh (ci) ng thng, dc Hnh 3.7 (a): x, y l nhng hng ha xung, v t l thay thay th nhau mt cch hon ho th bin lun lun l hng s. (hnh 3.7.a) - Trng hp X v Y l nhng hng ha b sung hon ho cho nhau. X v Y c coi l nhng hng ha b sung hon ho cho nhau nu vic tiu dng thm mt n v hng ha X lun lun ko theo vic tiu dng k n v hng ha Y. V d, c mi khi ung mt cc nc ch Lipton, mt ngi tiu dng no lun lun pha km theo 2 tha ng v ngi ny khng ung ch Lipton hay s dng ng trong bt c trng hp no khc. i vi ngi tiu dng ny, ch Lipton v ng l nhng hng ha b sung hon ho cho nhau. Khi X v Y l nhng hng ha b sung cho nhau mt cch hon ho, cc ng bng quan s l nhng ng gy khc nh th hin trn hnh 3.7 (b).

110

ng (tha)

Ch Lipton (cc)

Hnh 3.7 (b): x, y l nhng hng ha b sung hon ho cho nhau

- Trng hp mt hng ha l hng trung tnh X (hoc Y) c coi l hng ha trung tnh nu khi thm hay bt bt c lng hng ha X (hoc Y) no vo hay ra khi gi hng ha, tha dng ca ngi tiu dng vn khng thay i. Trong trng hp X l hng trung tnh, cc ng bng quan l nhng ng hon ton nm ngang. tha dng ca ngi tiu dng trong trng hp ny hon ton khng ph thuc vo lng hng ha X m anh ta (hay ch ta) c m ch ph thuc vo lng hng ha Y. Vi mt gi tr y nht nh, cc gi hng ha (x1,y), (x2,y), , (xn,y) mang li cho ngi tiu dng cng mt tha dng, do , chng cng nm trn mt ng bng quan. R rng, l mt ng nm ngang, song song vi trc honh. Khi gi tr y thay i, tha dng thay i, chng ta tin n mt ng bng quan khc. Nu Y l hng ha hu ch, cng i ln pha trn, ng bng quan cng biu th mc tha dng cao hn. Ngc li, nu Y l hng trung tnh, cc ng bng quan l nhng ng thng ng (hnh 3.8).

111

y3 y2 y1

x1

x2

x3

Hnh 3.8 (a): x l hng trung tnh

Hnh 3.8 (b): y l hng trung tnh

3.2. S rng buc ngn sch La chn ca ngi tiu dng khng ch ph thuc vo s thch ca anh ta (hay ch ta). C nhng yu t khc bn ngoi s thch chi phi s la chn ny. Trong nhng yu t ny, thu nhp v gi c cc hng ha ng mt vai tr quan trng. Chng to ra s rng buc ngn sch i vi ngi tiu dng. 3.2.1. ng ngn sch *Cc rng buc th trng i vi ngi tiu dng Gi s ngi tiu dng c mt mc thu nhp I c dng chi tiu, mua sm cc hng ha X v Y trong mt khong thi gian nht nh. n gin ha, ta cng gi s rng, ngi tiu dng ny khng dnh, do , thu nhp I s c s dng ht cho mc tiu ti a ha tha dng ca anh ta (hay ch ta). Trong iu kin , mc thu nhp I ni trn to ra mt s gii hn i vi kh nng mua sm cc gi hng ha ca ngi tiu dng. Anh ta (hay ch ta) khng th chi tiu cho cc hng ha vt qu mc thu nhp I. Tuy nhin, khi lng cc hng ha X, Y m anh ta (hay ch ta) c th mua c khng ch ty thuc vo mc thu nhp I. Chng cn ph thuc vo gi c ca cc hng ha ny. Gi PX, PY
112

ln lt l gi c th trng ca cc hng ha X v Y. Khi mua mt khi lng x hng ha X, s lng tin cn chi tr l x.PX. Khi mua mt khi lng y v hng ha Y, s tin ngi tiu dng phi b ra l y.PY. Vy mi gi hng ha (x,y) m ngi tiu dng c th mua sm c phi tha mn iu kin sau: x.PX + y.PY I (3.1) Bt ng thc (1) th hin s Y rng buc ngn sch i vi ngi tiu dng. Anh ta (hay ch ta) ch A c th mua c nhng gi hng ha nht nh trong min rng buc m bt ng thc (3.1) ch ra. Khi gi hng ha (x,y) khng tha mn bt ng thc (3.1), tc x.PX + y.PY > I, n c th l gi hng ha ng X mong mun i vi ngi tiu 0 B dng (v mt s thch), song n li Hnh 3.9: Min rng buc ngn sch gi hng ha khng kh thi ngi tiu dng khng th mua c trong kh nng tin bc ca mnh (rng buc v mt ngn sch). V phng din hnh hc, c th biu th min rng buc ngn sch i vi ngi tiu dng bng tam gic AOB trn hnh 3.9. Mi im nm trong hnh tam gic AOB v nm trn cc cnh ca n, u tha mn bt ng thc (3.1), nn u l nhng im kh thi. Nhng im nm bn ngoi tam gic ny l nhng im khng kh thi nhng im th hin cc gi hng ha m ngi tiu dng khng th mua c. Khi nim ng ngn sch

ng ngn sch m t cc gi hng ha (x,y) ti a m ngi tiu dng c th mua c. N cho chng ta bit s lng hng ha Y ti a m ngi tiu dng c th mua c khi mua mt lng hng ha X nht nh, hay s lng hng ha X ti a m ngi tiu dng c th mua

113

c khi mua mt lng hng ha Y nht nh. Khi mua mt lng x nht nh, s lng y ti a c th mua c chnh l lng thu nhp I cn li sau khi mua x chia cho mc gi PY: y = (I x.PX )/PY (3.2). Tp hp cc gi hng ha (x,y) ti a y phi tha mn ng thc hay phng trnh: x.PX + y.PY = I (3.2) D dng nhn ra rng (3.2) v (3.2) hon ton tng ng nhau. Phng trnh (3.2) hay (3.2) chnh l phng trnh ng ngn sch. V phng trnh (3.2) l mt phng trnh tuyn tnh nn ng ngn sch l mt ng thng. Ch rng chng ta biu th x, y l khi lng ca cc hng ha X, Y, nn iu gi nh ngm rng x v y l nhng s khng m. C th khng kh khn nhn ra rng, ng AB trn hnh 3.9 chnh l ng ngn sch gn lin vi iu kin v thu nhp v gi c bit. im mt A trn trc tung biu th lng hng ha Y ti a c th mua c khi ngi tiu dng khng mua mt n v hng ha X no. Tung ca n c gi tr bng I/PY.Tng t, im mt B trn trc honh biu th lng hng ha X ti a c th mua c khi ngi tiu dng khng mua mt n v hng ha Y no. Honh ca n c gi tr bng I/PX. Nhng im nm trn ng ngn sch AB u l nhng im kh thi trong iu kin thu nhp I c chi tiu ht. Nhng im kh thi nm trong min rng buc ngn sch nhng khng nm trn ng ngn sch u biu th cc trng hp thu nhp hay ngn sch I khng c s dng ht. V tr ca ng ngn sch ph thuc vo mc thu nhp I v cc mc gi ca cc hng ha X,Y. dc ca ng ngn sch ph thuc vo mc gi tng i ca hai hng ha ny v o bng (- PX/PY)

114

3.2.2. nh hng ca thu nhp v gi c i vi ng ngn sch nh hng ca thu nhp

ng ngn sch s dch chuyn song song vo trong hay ra ngoi khi thu nhp I thay i v cc iu kin khc c gi nguyn.
y

Khi thu nhp I tng ln, ng A ngn sch s tnh tin song song ra pha ngoi. V mc gi tng i gia A hai hng ha c cho l khng i, dc ca ng ngn sch s khng i. ng ngn sch mi s song song vi ng ngn sch ban u. O B B x Thu nhp nhiu hn s lm min rng Hnh 3.10: Khi I tng, ng ngn sch AB dch chuyn ra pha ngoi thnh ng AB buc ngn sch c ni rng. ng ngn sch s di chuyn ra pha ngoi. Ngc li, khi thu nhp I gim i trong iu kin cc yu t khc gia nguyn, ng ngn sch s tnh tin song song vo pha trong. nh hng ca gi c

Gi c ca cc hng ha thay i cng lm ng ngn sch dch chuyn. Tuy nhin, cch thc dch chuyn ca ng ngn sch lin quan n s thay i ca gi tng i gia hai hng ha. Gi tng i ca hng ha X (tnh bng chnh hng ha Y) c o bng t s gi c PX/PY. T s ny quyt nh dc ca ng ngn sch. Nu s thay i trong cc mc gi PX, PY khng lm mc gi tng i thay i (trng hp ny ch xy ra khi gi hng ha X v hng ha Y tng hay gim theo cng mt t l), dc ca ng ngn sch vn gi nguyn. ng ngn sch mi s song song vi ng ngn sch ban u. Trng hp ny tng ng vi s thay i thun ty ca thu nhp. Tht vy, khi thu nhp danh ngha I khng thay i nhng nu gi c ca c X ln Y u gim i hai ln, th iu s lm cho thu nhp thc t ca ngi tiu dng tng ln hai ln. (Gi y, bng lng tin nh c, ngi tiu dng
115

c th mua c s hng ha gp i trc). Trng thi ny hon ton tng ng vi trng hp thu nhp danh ngha I tng ln hai ln trong khi gi c cc hng ha vn gi nguyn nh c. ng ngn sch s dch chuyn song song ra ngoi. Tng t, khi gi ca c hai hng ha cng tng ln theo cng mt t l, ng ngn sch s dch chuyn song song vo pha trong. Cn nu gi tng i gia hai hng ha thay i khi gi c ca chng thay i, ng ngn sch s xoay do dc ca n khc y trc. trng hp c bit, nu ch gi ca hng ha X (hoc hng ha A Y) thay i, ng ngn sch vn xoay song im mt ca n trn trc tung (hoc trc honh) c gi nguyn. Chng hn, khi gi hng ha C B x O X tng ln, t s gi gia hai hng Hnh 3.11: ng ngn sch AB s xoay ha PX/PY tng. ng ngn sch tr vo pha trong (thnh ng AC chng nn dc hn. N s xoay vo pha hn) khi gi hng ha X tng trong vi im c nh l im mt trn trc tung. Khng kh c th nhn thy iu ny: v gi hng ha Y gi nguyn, nn lng hng ha Y mua c khi khng mt n v hng ha X no c mua vn gi nguyn nh trc (bng I/PY). V gi hng ha X tng, lng hng ha X c th mua c s gim mi mc y (tc s lng hng ha Y) kh thi cho trc. 3.3. S la chn ca ngi tiu dng By gi chng ta c th phi hp cc yu t bit s thch v nhng rng buc ngn sch xem xt s la chn ti u ca ngi tiu dng. Gi nh ngi tiu dng c mt s thch nht nh. N c th hin bng mt tp hp cc ng bng quan nht nh. Ngi ny cng c mt mc thu nhp I chi tiu cho cc hng ha X v Y trong mt khong thi gian nht nh. i din vi cc mc gi xc nh PX, PY trn th trng, vi thu nhp I ni trn, min rng buc ngn sch ca ngi tiu dng ny chnh l ton b cc im nm trong hnh tam gic AOB, c gii hn bi hai trc v ng ngn sch AB (hnh 3.12). Ngi tiu
116

dng s la chn gi hng ha no c th ti a ha c tha dng? 3.3.1. Ti a ha tha dng ca ngi tiu dng

.C

Hy xem xt hnh 3.12. y* E Nhng im m ngi tiu U1 H. dng khng th t c l nhng im nm pha ngoi .D U3 U2 ng ngn sch AB. C th O B x* y l nhng im nm trn cc ng bng quan c gi tr Hnh 3.12: im la chn ti u ca ngi tiu tha dng cao, song ngi tiu dng l im E dng khng th la chn c. Gii hn ngn sch khng cho php anh ta (hay ch ta) mua sm nhng gi hng ha nh vy. Nh vy, im la chn ti u ca ngi tiu dng trc tin phi nm trong nhng im kh thi, tc l mt im nm trong min rng buc ngn sch. Tuy nhin, c th thy rng, im ti u (th hin gi hng ha cho php ti a ha tha dng ca ngi tiu dng) phi tha mn cc iu kin sau: Th nht, phi l mt im nm trn ng ngn sch AB. Nu n l mt im nm trong ng ngn sch, nh ta bit, thu nhp ca ngi tiu dng cha c s dng ht. Khi , dng nt s thu nhp d tha mua thm hng ha tiu dng, theo nguyn tc thch nhiu hn t, tha dng ca anh ta (hay ch ta) s tng ln. Nh th, im nm trong ng ngn sch khng th em li cho ngi tiu dng tha dng ti a. Th hai, im phi nm trn mt ng bng quan cao nht c th. iu ny l hin nhin v nu cn mt im no kh thi m li nm trn mt ng bng quan khc cao hn, th im trc cha phi l im ti u. Chuyn n mt ng bng quan cao hn trong phm vi c th (do ngn sch rng buc) l hng ngi tiu dng tng tha dng ca mnh. Kt hp hai nhn xt ny, chng ta c th thy c im ti u m ngi tiu dng la chn phi l im no.
117

Ta xt 3 ng bng quan c tnh cht i din, th hin s thch ca ngi tiu dng. ng U1 nm hon ton pha ngoi ng ngn sch, do , ngi tiu dng khng th la chn bt c gi hng ha nm trn mt ng bng quan kiu nh vy. ng U3, thp hn ng U1 v ct ng ngn sch AB ti hai im, chng hn nh C v D. im C cha phi l im ti u, v tha dng m n mang li ch ngang bng vi mt im nh im H, nm trn ng U3 song li pha trong ng ngn sch. La chn H s tt hn C, v c H, ngi tiu dng khng cn phi s dng ht thu nhp I. T C, nu ta trt theo ng ngn sch (hng sang phi, nu C l im ct pha bn tri, v ngc li), ta vn t c im kh thi (vn nm trn ng ngn sch) nhng li tin n mt ng bng quan cao hn. Ch khi no ta tin n im E, ni m mt ng bng quan no , chng hn nh U2, tip xc vi ng ngn sch AB, ta mi t n mt ng bng quan cao nht, c t nht mt im vn thuc min rng buc ngn sch. im E chnh l im ti u i vi ngi tiu dng. im ti u, tc im biu th gi hng ha em li cho ngi tiu dng tha dng ti a, chnh l im tip xc gia ng ngn sch vi mt ng bng quan no . Khi la chn gi hng ha E ti u, iu hm ngha: ngi tiu dng s mua x* n v hng ha X, y* n v hng ha Y cho nhu cu tiu dng ca mnh. Ti im E ti u, dc ca ng bng quan U2 bng dc ca ng ngn sch. Ti , MRS = PX / PY.. Cng l nm trn ng ngn sch, song ti im C (nm bn tri im E, biu th trng thi theo gi hng ha C bao gm nhiu hng ha Y nhng li t hng ha X hn so vi gi hng ha E) ng bng quan t ra dc hn ng ngn sch. Ni cch khc, ti C, ta c MRS > PX / PY. Khi t l thay th bin ln hn t s gi c nh trn, v mt s thch, ngi tiu dng ang sn sng hy sinh mt lng hng ha Y nhiu hn c thm c mt n v hng ha X so vi t l nh i trn th trng. V d, nu ti C, do ang c nhiu hng ha Y, ngi tiu dng sn sng hy sinh 4 n v

118

hng ha Y c thm mt n v hng ha X m vn gi nguyn tha dng. Trong khi , nu gi hng ha X ch cao gp i gi hng ha Y th iu cng c ngha l: trn th trng, ch cn dng 2 n v hng ha Y l c th i c mt n v hng ha X. Lc ny, li ch ca vic tiu dng thm v hng ha X ln hn chi ph ca n (tiu dng thm 1 n v X em li cho ngi tiu dng mt s tha mn tng ng vi vic tiu dng 4 n v Y, song theo t l trao i trn th trng, anh ta (hay ch ta) ch phi hy sinh 2 n v Y). l l gii thch ti sao ngi tiu dng s tip tc di chuyn theo hng t C n E dc theo ng ngn sch. Trn hnh 3.12, v im D nm pha bn phi ca im E, n th hin mt gi hng ha gm nhiu hng ha X v t hng ha Y hn so vi gi hng ha E. Ti D, d dng nhn thy l t l thay th bin nh hn t s gi c: MRS < PX / PY. Ti , v t l trao i trn th trng c thm mt n v hng ha X ln hn t l nh i ca ngi tiu dng thun ty v phng din s thch, ngi ny c xu hng ct gim lng tiu dng v hng ha X. Anh ta (hay ch ta) s di chuyn tr li sang bn tri dc theo ng ngn sch t im D n E. Ti E, khi t l nh i gia X v Y v phng din s thch ca ngi tiu dng bng ng t l trao i trn th trng, ngi tiu dng khng c kh nng thay i gia tng tha dng. Chnh v th gi hng ha E l ti u, n em li cho ngi tiu dng mt tha dng ln nht. 3.3.2. S thay i trong im la chn ca ngi tiu dng S phn tch trn cho thy: vi mc tiu ti a ha tha dng, ngi tiu dng s la chn gi hng ha nm trn ng bng quan cao nht trong gii hn ngn sch ca mnh. Nhng yu t quy nh s la chn ny chnh l thu nhp, gi c cc hng ha, s thch ca ngi tiu dng. Khi nhng yu t ny thay i, ng nhin, im la chn ca anh ta (hay ch ta) s thay i. Trng hp thu nhp thay i

Khi thu nhp thay i, nh ta bit, ng ngn sch s dch chuyn. Chng hn, khi thu nhp tng (gi nh cc iu kin khc gi nguyn), ng ngn sch s dch chuyn song song ra pha ngoi.
119

Nh m t trn hnh 3.13, t ng ngn sch ban u AB, ngi tiu dng s c mt ng ngn sch mi AB khi thu nhp tng. Trc kia, E l im la chn ti u ca ngi ny. Vi ng ngn sch mi, im ti u khng cn l E m l E, ni m ng ngn sch AB tip xc vi mt ng bng quan U2 no (ng bng quan U1 l y ng bng quan cha im E). V AB nm ngoi AB, ng A bng quan U2 cng nm ngoi ng bng quan U1 v biu th A tha dng cao hn. Nu c X . E ln Y u l nhng hng ha .E thng thng, khi thu nhp tng, U2 c X ln Y u c tiu dng U1 nhiu hn. im E s va nm x O bn phi, va nm pha trn B B im E. Nu mt trong hai hng Hnh 3.13: im la chn ti u ca ngi ha ny (chng hn hng ha X) tiu dng thay i khi thu nhp thay i l hng th cp, im E s nm trn song pha bn tri im E. Trong trng hp ny, thu nhp tng khin ngi tiu dng gim mc tiu dng v hng ha X v tng mnh mc tiu dng v hng ha Y. Trng hp gi c thay i

Gi c hng ha thay i mt mt, tc ng n gi tng i gia hai hng ha thay i, mt khc, li thng lm cho thu nhp thc t ca ngi tiu dng thay i. Hai tc ng ny din ra ng thi khin cho ng ngn sch ca ngi tiu dng xoay v dch chuyn khi v tr ban u, v lm cho ngi tiu dng thay i im la chn ti u ca mnh. n gin ha, chng ta ch xt trng hp gi hng ha X thay i, gi hng ha Y cng nh cc yu t khc nh thu nhp v s thch ca ngi tiu dng vn gi nguyn. V nguyn tc, cc trng hp thay i gi c khc c th c phn tch theo mt phng php tng t.

120

Hy nhn vo hnh 3.14. ng AB l ng ngn sch ban u tng ng vi cc mc thu nhp I, v cc mc gi PX1, PY bit. Mt s thch nht nh ca ngi tiu dng ngm nh anh ta (hay ch ta) c mt tp hp cc ng bng quan xc nh no . im E l im la chn ban u ca ngi tiu dng. N l tip im ca ng AB vi ng bng quan U1. Gi s gi ca hng ha X h xung v mc gi mi l PX2. ng ngn sch AB xoay ra pha ngoi thnh ng AC. By gi im la chn mi ti u ca ngi tiu dng l im F, ni m ng ngn sch AC tip xc vi mt ng bng quan U2 no . Qu trnh i t E n F l kt qu ton b ca s kin: gi hng ha X h xung. Tuy nhin, vic PX h, mt mt lm cho mc gi tng i PX / PY gim, hng ha X tr nn r i mt cch tng i so vi hng ha Y; mt khc, lm thu nhp thc t ca ngi tiu dng tng ln. Nh vy, nu s thay i thu nhp I ch gy ra tc ng v mt thu nhp thc t, th s thay i trong mc gi ca cc hng ha li gy ra c tc ng thu nhp ln tc ng thay th. + Tc ng thay th: l tc ng bt ngun t vic thay i trong mc gi tng i gia cc hng ha. S thay i ny khin cho ngi tiu dng thay i im la chn theo hng: thay th mt phn hng ha tr nn t hn mt cch tng i bng hng ha tr nn r i mt cch tng i. + Tc ng thu nhp: l tc ng bt ngun t s thay i ca thu nhp thc t. S thay i ny khin ngi tiu dng c khuynh hng s dng nhiu hn hay t hn mt loi hng ha no , ty theo n c coi l hng ha thng thng hay hng ha th cp. Lm th no c th tch bit c hai tc ng ny vi nhau? Hy v mt ng ngn sch gi nh MN, sao cho ng ny song song vi ng ngn sch AC (ng ngn sch mi) nhng li tip xc vi ng bng quan ban u U1 ti im H. ng MN song song vi AC cho chng ta thy dc ca n chnh bng dc ca AC, phn nh mc gi tng i mi gia cc hng ha sau khi gi hng ha X gim. im E v H cng nm trn mt ng bng quan U1 nn chng em li cho ngi tiu dng mt tha dng nh nhau, hay mt mc sng nh
121

nhau. C th coi hai im ny biu th cng mt thu nhp thc t i vi ngi tiu dng. Vy s di chuyn t E n H chnh l s di chuyn t mt im ti u trong iu kin mc gi tng i c n mt im ti u khc tng ng vi mc gi tng i mi m vn gi nguyn mc thu nhp thc t. S di chuyn l kt qu ca tc ng thay th. Cn s di chuyn t im H n im F ch phn nh s thay i ca thu nhp thc t thun ty: ng MN v AC biu hin cng mt mc gi tng i, song li biu hin cc mc thu nhp thc t khc nhau. im H nm trn ng MN gn vi mc thu nhp c, cn im F nm trn ng AC gn vi mc thu nhp mi, tng ln do gi hng ha X h xung. V th, t H n F l kt qu ca tc ng thu nhp. Tng hp li c tc ng thay th v tc ng thu nhp, rt cc, khi PX gim, im la chn ca ngi tiu dng i t E n F. thy r tc ng thay th, tc ng thu nhp v tc ng tng hp ca vic gi hng ha X h i vi mc cu v mt loi hng ha nh X, ta ch cn xem xt cc honh x1, x2 v x3 ca cc im E, H v F. Mc cu tng ln t x1 ln x2 l kt qu ca tc ng thay th: gi hng ha Y tr nn t hn mt cch tng i khin ngi tiu dng thay th mt phn Y bng X. Mc cu tng t x2 ln x3 l kt qu ca tc ng thu nhp: thu nhp thc t tng khin ngi tiu dng mong mun mua nhiu hng ha X hn. iu ny ch ng nu X l hng ha thng thng. Trong trng hp X l hng ha th cp, tc ng thu nhp em li kt qu ngc li: thu nhp thc t tng s lm gim cu v hng ha v khi , x3 s nh hn x2. Nh vy, khi gi hng ha X gim, nu X l hng ha thng thng, v kt qu ca tc ng thay th v tc ng thu nhp cng lm cu v hng ha ny tng ln (hai tc ng din ra theo cng mt chiu), nn c th chc chn kt lun c v tc ng ton b hay tng hp: mc cu v hng ha X tng khi gi hng ha X gim. Nu hng ha X l hng ha th cp, hai tc ng ny em li nhng kt qu ngc chiu nhau. Khi gi hng ha X h, tc ng thay th lun lm mc cu v hng ha X tng nhng tc ng thu nhp li lm mc cu v hng ha ny gim. V l thuyt, chng ta khng th khng nh chc chn c rng:
122

liu khi gi hng ha X h, mc cu v X nh l kt qu tng hp ca hai tc ng trn l tng hay gim. Kt cc no xy ra ty thuc vo vic tc ng no mnh hn. Trong nhng kh nng c th xy ra, ta c th hnh dung trng hp m , tc ng thu nhp t ra mnh hn tc ng thay th. Khi , gi hng ha (th cp) X gim, rt cc, li lm mc cu chung v hng ha ny gim. ng cu v mt hng ha nh vy s l ng dc ln, phn nh s vn ng cng chiu ca mc gi v lng cu. Hng ha c tnh cht c bit nh vy c gi l hng ha Giffen. Nu tn ti, hng Giffen phi l hng ha th cp, mc d khng phi mi hng ha th cp u l hng Giffen. Cc nh kinh t, ni chung, khng tin vo s tn ti ca hng ha Giffen trn thc t. i vi hng ha th cp, c l tc ng thu nhp do gi thay i thng nh khi m t trng chi tiu v hng ha ny trong ngn sch ca ngi tiu dng ch chim mt v tr khim tn. nh hng ca vic thay i trong mc gi hng ha X khng dng li nhng thay i trong lng cu v hng ha X, m cn th hin c nhng thay i trong lng cu v hng ha Y. Khi gi hng ha X h xung, tc ng thay th lm cho lng cu v hng ha Y gim xung. Trong khi , do thu nhp thc t tng ln nn tc ng thu nhp lm cho lng cu v hng ha Y tng, nu Y l hng ha thng thng v gim nu Y l hng ha th cp. (Ch rng, ch khi t nht, mt trong hai hng ha m chng ta phn tch l hng ha thng thng th xem xt ca chng ta mi c ngha). Nu X l hng ha thng thng v Y l hng ha th cp, khi gi hng ha X h, mc cu chung v hng ha Y chc chn gim do nh hng cng chiu ca

123

c tc ng thay th ln tc ng thu nhp. co gin theo gi cho ca cu v hng ha Y khi gi X thay i l dng. Trong trng hp Y l hng ha thng thng, nu tc ng thay th l mnh (X v Y l nhng hng ha d dng thay th cho nhau v c cng dng gn gi nhau), tc ng thu nhp tng i yu, tc ng ton b ca vic gi hng ha X h lm cho lng cu v hng ha Y gim. Trong trng hp ny, co gin ca cu v Y theo gi cho cng dng. Ngc li, nu tc ng thay th t ra l yu t (cc hng ha X, Y kh thay th cho nhau) so vi tc ng thu nhp, khi gi hng ha X h, mc cu chung v hng ha Y s tng. Khi ny, co gin ca cu v Y theo gi cho (gi hng ha X) l s m. Trng hp thay i v s thch

S thch ca ngi tiu dng cng c th thay i, mc d n thng n nh trong mt khong thi gian nht nh. S thay i ny phn nh nhng chuyn bin trong cch nhn nhn, nh gi, hay thi ca ngi tiu dng v ngha ca mt loi hng ha i vi cuc sng ca anh ta (hay ch ta). Khi khoa hc cng ngy cng nhn mnh n tm quan trng ca rau v hoa qu trong c cu ba n, thi ca nhiu ngi tiu dng i vi vic s dng cc hng ha ny s thay i. Cch n mc, sinh hot ca cc ngi sao in nh c tc ng khng nh i vi cng chng tiu dng, nhng ngi coi nhng ngi sao ny l thn tng. Khi s thch thay i, hnh dng v v tr cc ng bng quan ca ngi tiu dng s tr nn khc trc. Vi ng ngn sch nh c (phn nh cc iu kin th trng, thu nhp ca ngi

124

tiu dng vn gi nguyn), im la chn nhm mc tiu ti a ha tha dng ca ngi tiu dng cng s thay i. V d, v mt l do no , hng ha X gi y c ngi tiu dng a chung hn hn trc. Hnh dng cc ng bng quan tr nn dc ng hn. ng ngn sch c s tip xc vi mt ng bng quan no thuc h cc ng bng quan mi mt im mi, c xu hng lch sang pha bn phi. Ngi tiu dng c mc cu v hng ha X nhiu hn, v do phi hy sinh mc tiu dng v cc hng ha khc (hnh 3.15). 3.4. ng cu c nhn ca ngi tiu dng v ng cu th trng 3.4.1. Rt ra ng cu c nhn t s la chn ca ngi tiu dng T m hnh v s la chn ca ngi tiu dng trn, ta c th rt ra quan h cu hay ng cu ca mt c nhn ngi tiu dng. Trc ht, chng ta gi nh rng, ngi tiu dng c mt mc thu nhp I v mt s thch nht nh. Vi mc ch kho st ng cu c nhn ca ngi tiu dng ny v hng ha X, ta gi s gi c cc hng ha khc m y hng ha Y l i din c gi nguyn. Vi mi mc gi ca hng ha X, kt hp vi I v PY bit, ta c c mt ng ngn sch. S thch ca ngi tiu dng phn nh trong mt h ng bng quan xc nh. rt ra ng cu ca ngi tiu dng v hng ha X, ta s dng cng mt lc hai th. th trn minh ha s la chn ti a ha tha dng ca ngi tiu dng. Vn nh cc th ta s dng chng ny, trc tung biu th lng hng ha Y, trc honh biu th lng hng ha X m ngi tiu dng mong mun la chn. th di, ni chng ta mun th hin ng cu v hng ha X, trc tung s biu th cc mc gi v hng ha X, cn trc honh biu th lng hng ha X ngi tiu dng mong mun mua hay lng cu v hng ha X. Trc honh ca hai th, nh vy, biu th cng mt bin s. Ta hy xut pht t mt mc gi PX1 ca hng ha X tng i cao. th pha trn, ng ngn sch AB c v tng ng vi mc

125

gi ny, trong iu kin cc bin s khc nh I, PY cho. im E l im la chn ti u ca ngi tiu dng trong trng hp ny. E c xc nh nh im tip xc ca ng AB vi mt ng bng quan no trong h ng bng quan biu th s thch bit ca ngi tiu dng. T E, ta bit c mc cu lc ny ca ngi tiu dng l x1. th pha di, v x1 l lng cu ca ngi tiu dng ti mc gi PX1 nn im (x1,PX1) l mt im trn ng cu c nhn ca ngi tiu dng m ta cn m t. By gi ta hy gi s gi hng ha X gim xung, trong khi cc iu kin khc vn c gi nguyn. Mc gi hng ha gi y, chng hn, l PX2. Vi cc bin s nh I, PY bit v mc gi PX2 ny, ta v c mt ng ngn sch mi AC. Trn c s s thch xc nh, im la chn ti u tng ng ca ngi tiu dng gi y l F, ni m ng AC tip xc vi mt ng bng quan no trong h ng bng quan cho. T im F, ta bit c lng cu ca ngi tiu dng ny v hng ha X l x2. R rng, x2 l lng cu v hng ha X tng ng vi mc gi PX2. Thng tin ny c dng th di cho

126

ta bit mt im mi im (x2,PX2) - trn ng cu ca ngi tiu dng v hng ha X. C ln lt lm theo cch thc nh vy, chng ta s c c cc im khc ca ng cu v hng ha X ca ngi tiu dng. Trn ton b ng ny, chng ta lun gi nh rng, cc yu t nh thu nhp I, s thch hay mc gi cc hng ha khc nh PY l khng thay i. Gi y chng ta c th hiu su hn thc cht ca ng cu. i vi mt c nhn tiu dng, ng cu ca anh ta (hay ch ta) v mt loi hng ha ph thuc vo s la chn hng ha ni chung ca chnh ngi ny nhm mc tiu ti a ha tha dng. S la chn b chi phi bi c nhng yu t ch quan nh s thch, cng nh nhng yu t c tnh cht rng buc khc ca th trng nh thu nhp hay gi c ca cc hng ha. ng cu ca ngi tiu dng l mt ng dc xung v khi gi hng ha X h, min ngn sch ca ngi tiu dng c ni rng hn khi ng ngn sch xoay ra pha ngoi v kt qu l: lng cu v hng ha X tng ln. Chng ta cng gii thch c rng, trong trng hp X l hng ha thng thng, khi gi hng ha X h xung, c tc ng thay th ln tc ng thu nhp u cng ko mc cu v hng ha X ln, nn tnh cht dc xung ca ng cu l kh r rng. Khi hng ha X l hng ha th cp, v mt l thuyt, ngi ta c th nghi ng tnh dc xung ca ng cu. Trng hp hng ha Giffen dng nh l mt v d minh ha cho mt loi ng cu dc ln. Tuy nhin, trn thc t, khi m hng ha th cp ch gi v tr khim tn trong c cu tiu dng ca mt c nhn, vic gi ca hng ha ny h khng to ra c s gia tng ng k, thc s trong thu nhp thc t ca ngi tiu dng (liu chng ta cm thy mnh giu c ln nh th no khi gi mui h xung hai ln hay ba ln?). Tc ng thu nhp trong trng hp ny thng yu. V th, xt tng hp c hai tc ng, gi X h vn lm cho lng cu v X tng. Ni cch khc, ngay c khi X l hng ha th cp, ng cu v n c bn vn l ng dc xung. Tt nhin, vn c th c nhng trng hp ngoi l khin cho ng cu v mt loi hng ha ca mt c nhn l mt ng thng

127

ng. Trng hp c bit ny biu th rng, khi gi hng ha gim hay tng khng tc ng n lng cu v hng ha ca ngi tiu dng. Nu X l mt hng ha nh vy, th iu c ngha l: th nht, trong mi trng hp Y (tc cc hng ha khc) hon ton khng c kh nng thay th X (hiu theo ngha tuyt i, iu ny dng nh khng bao gi xy ra); th hai, vic tng hay gim lng tiu dng v X khng lm thay i tha dng ca ngi tiu dng. iu cui cng ny tri ngc vi gi nh thch nhiu hn t do , s kin ny vt ra khi khun kh m hnh ca chng ta. Khi mt ngi tiu dng ch mong mun mt lng hng ha c nh bt chp cc mc gi c th ca n th hng ha phi c mt ngha thit yu i vi anh ta (hay ch ta) v ngha ch pht huy c vi mt lng c nh v hng ha. Tuy nhin, nu iu ny xy ra, tc tnh thng ng ca ng cu tn ti, n cng ch xy ra hay tn ti trong mt phm vi nht nh ca thu nhp v gi c. Nu gi c hng ha m qu cao, trong phm vi thu nhp xc nh, ngi tiu dng buc phi thay th hng ha trn bng hng ha khc. Tr li vi hnh 3.16 trn, ta thy mt ng cu c v ra gn vi gi nh v cc yu t nh I, PY v s thch ca ngi tiu dng l khng thay i. Nu gi y, mt trong nhng yu t trn thay i, ng cu ca ngi tiu dng v hng ha X s dch chuyn. V d, khi thu nhp ca ngi tiu dng tng ln, mi mc PX ng ngn sch u tnh tin song song ra pha ngoi. Tng ng vi mc gi PX1, ng ngn sch gi y l ng AB cng nh tng ng vi mc gi PX2, ng ngn sch gn vi mc thu nhp mi l AC. Nu X l hng ha thng thng, cc mc la chn mi v hng ha X tng ng s l x1, x2 cao hn so vi cc mc la chn c. ng cu v hng ha X g y dch chuyn sang phi. S thay i ca cc yu t khc nh hng nh th no n ng cu cng c th c xem xt mt cch tng t. 3.4.2. ng cu th trng ng cu th trng v mt loi hng ha phn nh mi quan h gia tng lng hng ha m nhng ngi tiu dng tham gia vo th trng mun v sn sng mua tng ng vi tng mc gi.

128

Nh vy, ng cu th trng l tng cc ng cu ca tt c cc c nhn tham gia vo th trng ny. N c suy ra t cc ng cu c nhn bng cch cng theo chiu ngang, tc l cng theo tng mc gi, cc ng cu ny li. Chng hn, nu ti mc gi PX1 ca hng ha X, lng cu ca c nhn A l x1A, ca c nhn B l x1B, ca c nhn C l x1Cth cng ti mc gi ny tng lng cu ca c th trng l X1 = x1A + x1B + x1CTi mc gi PX2, nu lng cu ca cc c nhn l x2A, x2B, x2C th tng lng cu tng ng ca th trng l X2 = x2A + x2B + x2C C nh vy, tp hp cc im (X1,PX1), (X2,PX2) cho chng ta mt ng cu th trng.
Px DA DB DC

Px1 Px2

x1A

x1B x2A x2B 1C x2C x X1 X2 X

Hnh 3.17: ng cu D (th trng) l tng hp theo chiu ngang ca cc ng cu c nhn DA, DB v DC

V cc ng cu c nhn l dc xung nn ng cu th trng cng l mt ng dc xung. Khi gi hng ha X h, lng cu ca mi c nhn u tng nn tng lng cu ca c th trng cng tng. S dch chuyn ca ng cu th trng cng c th quy v cc yu t chi phi s dch chuyn ca cc ng cu c nhn. Chng hn, khi thu nhp ca nhng ngi tiu dng ni chung tng ln, cu th trng v mt loi hng ha thng thng s tng ln v ng cu th trng s dch
129

chuyn sang bn phi. Nu Y l hng ha thay th gn gi vi hng ha X, gi hng ha Y tng ln s lm cu th trng v hng ha X tng ln v ng cu th trng v hng ha X s dch chuyn sang phi. Cn nu i a s ngi tiu dng u khng cn a thch mt loi hng ha nh trc, cu th trng v hng ha ny s gim v ng cu th trng v n s dch chuyn sang tri.

130

Chng 4 T CHC V HNH VI CUNG NG U RA CA DOANH NGHIP

Sau khi xem xt cch thc m ngi tiu dng la chn cc hng ha khan him nh th no ti a ha tha dng ca mnh, chng ta c c s phn tch cc kha cnh c lin quan n cu v cc loi hng ha trn th trng. Gi y, chng ta s lm r cc yu t cn n cha ng sau cc ng cung. Ni n cung v mt loi hng ha l ni n hnh vi la chn ca cc doanh nghip. Cu hi trung tm y l: Doanh nghip la chn cc mc sn lng u ra m n mun cung ng nh th no? Ti sao v do nguyn nhn g m doanh nghip thay i mc u ra la chn? Chng ny a ra mt khun kh chung tr li cc cu hi trn. 4.1. T chc doanh nghip Khi nim doanh nghip Doanh nghip trc ht l mt t chc kinh t c chc nng t chc, s dng cc u vo sn xut ra cc sn phm u ra thch hp. Vic t chc qu trnh sn xut thng qua hnh thc doanh nghip ch c li v mt kinh t khi nh n, ngi ta c th tit kim c cc khon chi ph giao dch do vic ni b ha nhiu khu giao dch th trng. Khi ngi ta c th t chc vic sn xut mt loi sn phm u ra nh vic thu tm thi cc yu t u vo (v d, mt nh sn xut phim c th thu din vin, thu my mc, thit b quay phim, thu phim trng v cc a im hay bi cnh quay sn xut ra mt b phim), th theo mt ngha no , doanh nghip, vi t cch l mt thc th kinh t ring bit, c lp vi cc c nhn v cc h gia nh, khng tn ti. Tuy nhin, vic t chc sn xut theo kiu ni trn thng lm pht sinh nhng chi ph giao dch ln. Cc quan h lm vic gia nhng nhm lao ng (nhng ngi qun l, cc nh chuyn mn, nhng ngi cng nhn

131

trc tip sn xut) tr nn thiu n nh. Nhiu hp ng thu mn phi thng xuyn thng lng, k kt v gim st cho chng c hiu lc. Nhng bt li nh vy c th c khc phc nu nh mt t chc kiu doanh nghip, tn ti nh mt thc th c t cch php l c lp vi cc c nhn, xut hin. Trong ni b mt doanh nghip, quan h gia cc b phn, cc khu, cc phn xng thng c thc hin khng thng qua cc giao dch th trng. V d, trong mt nh my dt vi, sn phm ca phn xng dt c chuyn giao cho phn xng nhum theo mt quy trnh ni b m khng cn n nhng giao dch mua, bn nh trn th trng. Ch khi, nh vo vic ni b ha c kh nng gim thiu cc chi ph giao dch ny, m vic sn xut vi thnh phm ca doanh nghip tr nn hiu qu hn, th vic lin kt cc phn xng dt, nhum thnh mt doanh nghip mi c coi l hp l v mt kinh t. V th, mc d c th ni, chc nng ca doanh nghip l 1) thu, mua cc yu t u vo; 2) t chc s dng cc yu t u vo theo mt cch thc no to ra cc sn phm u ra; 3) bn cc sn phm u ra, song, v phng din kinh t, chc nng ch thc ca doanh nghip l tit kim cc chi ph nh bin cc quan h giao dch trn th trng thnh nhng quan h c tnh cht phn cng, hp tc trong ni b mt t chc. Mc tiu ca doanh nghip Doanh nghip l ngi sn xut v bn cc hng ha trn th trng. Tuy nhin, khi cng ty Ford sn xut ra nhng chic t hay cng ty Thin Long sn xut ra nhng chic bt bi c cht lng cao th khng phi nhng cng ty ny ch thun ty theo ui nhng mc tiu x hi cao c: lm ra nhng chic t hay nhng chic bt bi phc v cc nhu cu ca x hi. nh rng nhng chic t hay bt bi l nhng sn phm hu dng, c ch i vi x hi, song n cha ng sau chng l nhng khon li nhun m cc cng ty ny mong i. Ni cch khc, vi t cch l nhng doanh nghip in hnh trong nn kinh t th trng, mc tiu m cc cng ty ny tm kim l li nhun. Trong trng hp ni
132

trn, cc loi hng ha c th nh t, bt bi ch l cc phng tin cc doanh nghip thc hin mc tiu li nhun ca mnh. V th, d x hi vn cn n nhng chic t, bt bi, song gi s vo mt lc no , cc hng ha ny khng cn to ra li nhun lu di cho cc cng ty trn, nu khng b ph sn, chng gn nh chc chn s chuyn sang lnh vc sn xut hay kinh doanh khc. Trn thc t, khi nh my sn xut xe p Xun Ha trc y khng cn kinh doanh xe p m chuyn sang sn xut bn gh, th n x s ng nh vy. y, xe p hay bn gh khng phi l mc tiu ch thc ca doanh nghip. Gi y, doanh nghip sn xut bn gh v i vi n, l phng cch kim li nhun hiu qu hn. Cho nn, khi phn tch v hnh vi cung ng sn phm ca cc doanh nghip trn th trng, s l hp l khi chng ta gi nh rng: mc tiu ca doanh nghip l ti a ha li nhun. Khi mt doanh nghip hot ng nh mt t chc phi li nhun, th khng phi l trng hp in hnh m chng ta mun ch n. ng nhin, li nhun khng phi l mc tiu duy nht ca doanh nghip. Khi tin hnh cc hot ng ca mnh, doanh nghip thng theo ui mt h mc tiu phc tp: ti a ha li nhun, m rng th trng nhm ci thin v th ca doanh nghip trn th trng (thng gn vi vic ti a ha doanh thu), tng gi tr c phiu ca cng ty, nng cao uy tn ca doanh nghip trong cng ng, gim thiu ri ro nhm n nh ha mc li nhun Trong s cc mc tiu ny, nhiu mc tiu c th xung t vi mc tiu ti a ha li nhun, c bit nu xt trong ngn hn. Chng hn, khi u tin cho vic m rng th phn, doanh nghip thng gia tng qung co, h gi hng ha v trong nhiu trng hp, n c th chp nhn thua l ngn hn. Khi doanh nghip b ra nhng khon tin ln lm t thin, hay lm nhng cng vic thun ty c tnh cht x hi, qu li nhun ca n b gim i. Tuy th, xt n cng, ti a ha li nhun vn l mc tiu u tin, c tnh cht lu di ca hu ht cc doanh nghip. N thng tn ti nh l ng c nm pha sau cc mc tiu khc. V d nh khi doanh nghip tp trung ginh git th trng vi cc i th khc, r rng ng c ca n l c c nhng khon li nhun cao hn, bo m hn, xt v lu di. M rng th trng thng khng phi l th mc tiu t n. Khi c chim th trng, doanh
133

nghip thng nng gi hng ha c li nhun cao, mc d trc , n c th thng xuyn h gi sn phm ca mnh. Hay khi doanh nghip tin hnh a dng ha kinh doanh (a dng ha lnh vc, mt hng, a im kinh doanh) th thc ra n cng ang c gng ti a ha li nhun trong iu kin hot ng kinh doanh c nhiu ri ro, bt trc. y, li nhun va l ng c, va l iu kin tn ti di lu ca doanh nghip. Trong iu kin cnh tranh, mun tn ti, doanh nghip phi khng ngng i mi cng ngh, ci tin qun l, m rng th trng Doanh nghip s khng th lm c nh vy nu n trong tnh trng khng c li nhun hay thua l ko di. Do tnh cht u tin cao ca mc tiu li nhun so vi cc mc tiu khc, khi phn tch v hnh vi ca doanh nghip, chng ta gi nh rng mc tiu m doanh nghip theo ui l ti a ho li nhun. 4.2. Phn tch chi ph 4.2.1. Chi ph k ton v chi ph kinh t Chi ph th hin cc ph tn hay thit hi m doanh nghip phi gnh chu, hy sinh khi sn xut mt khi lng hng ha hay dch v no . tin hnh hot ng sn xut, kinh doanh v mt loi hng ha hay dch v no , doanh nghip phi c c nhng yu t u vo thch hp. N phi c mt lng my mc, thit b nht nh, c mt h thng nh xng, vn phng, ca hng mt quy m no , c mt s lng lao ng vi mt c cu thch hp xc nh. Ngoi ra, hot ng ca n c duy tr nh mt hay nhiu ngun cung cp nguyn, nhin, vt liu tng i n nh no . Vy l, c th to ra mt khi lng hng ha u ra nht nh, doanh nghip lun phi s dng mt khi lng u vo tng ng. Ni cch khc, n phi b ra hay gnh chu mt khon chi ph u vo no . Trong s cc khon chi ph ny, ci m ngi ta d nhn ra trc tin l cc khon chi ph k ton.

134

Chi ph k ton l nhng khon chi ph trc tip m doanh nghip thc t phi b ra khi sn xut hng ha. N bao gm nhng khon chi ph nh: khu hao my mc, thit b, nh xng, mua sm nguyn, nhin, vt liu; tr tin thu nhn cng hay thanh ton cc khon li vay Cc chi ph ny lun lun gn vi mt khi lng hng ha u ra cn sn xut nht nh. Chi ph k ton lun lun th hin di dng nhng dng tin m ngi ch doanh nghip thc s phi chi tr, thanh ton khi thu, mua cc yu t u vo. V nguyn tc, nhng khon chi ny c th d dng ghi chp trong cc s sch k ton, m ngi khc c th kim chng c. ng nhin, cc khon chi ph k ton l b phn chi ph quan trng m doanh nghip lun lun phi tnh n khi ra cc quyt nh. Tuy vy, nu ch da vo nhng thng tin thun ty v chi ph k ton, doanh nghip c th c nhng nhn nh sai lm v mt hot ng kinh doanh, do , c th a ra nhng quyt nh khng hiu qu. Vn l ch: d tnh n mt cch chnh xc v y ton b cc chi ph k ton c lin quan, doanh nghip vn c th b qua mt s chi ph quan trng. Chng hn, khi xc nh chi ph thu nhn cng, theo quan im ca ngi k ton, ngi ch doanh nghip ch tnh nhng khon tin cng, tin lng m anh ta (hay ch ta) thc t phi tr cho nhng ngi lm thu d l ngi qun l cao cp hay nhng cng nhn sn xut trc tip. L ngi ch doanh nghip, anh ta (hay ch ta) khng t thu chnh bn thn mnh, do , v mt k ton, ngi ny dng nh khng phi b ra mt ng no khai thc sc lao ng ca bn thn. Thc t, y khng c mt dng tin no pht sinh, i t ngi s dng lao ng n ngi cung ng lao ng khi thc cht hai ngi ch l mt. Tuy th, vic ngi ch doanh nghip c th s dng lao ng ca chnh bn thn mnh mt cch min ph v phng din k ton, khng c ngha l qu trnh ny khng em li mt tn tht no cho anh ta (hay ch ta). Khi phi lm nhng cng vic doanh nghip, ngi ch doanh nghip mt i c hi lm nhng cng vic khc, tc l mt i kh nng s dng ngun lc lao ng ca mnh theo nhng phng n khc. Gi s tng ng thi gian lm vic doanh nghip sn xut ra khi lng hng ha m
135

chng ta ang xem xt, nu lm mt cng vic khc (chng hn, lm gim c cho mt cng ty khc), ngi ny c th kim c mt khon thu nhp cao nht l 30 triu ng, th chng ta phi coi 30 triu ng ny l khon tn tht, hay mt mt m ngi ny phi gnh chu khi iu hnh doanh nghip ca chnh mnh. Ni mt cch khc, mc d y khng phi l mt khon tin m doanh nghip thc t phi chi tr, do , n khng cu thnh mt khon chi ph k ton, 30 triu ng ni trn vn l mt khon chi ph kinh t thc s m ngi ch doanh nghip cn phi tnh n. Nu nh hot ng kinh doanh ca doanh nghip, sau khi tr ht cc chi ph k ton, ch em li mt khon li l 20 triu ng, th c l i vi ngi ch doanh nghip trn, vic kinh doanh ny l khng hiu qu. Bng chng l anh ta (hay ch ta) s c thu nhp cao hn (30 triu ng so vi 20 triu ng) nu i lm cng vic khc. Da trn thng tin v chi ph k ton, ngi ta c th khng nh hot ng kinh doanh ca doanh nghip l c li. Nhng vi mt cch nhn ton din hn, ta cn phi cng thm 30 triu ng m ngi ch doanh nghip phi hy sinh do phi iu hnh doanh nghip vo cc khon chi ph. Khi y, ha ra cng vic kinh doanh m ngi ny ang tin hnh hon ton khng hiu qu. Thay v li 20 triu ng, anh ta (hay ch ta) ang gnh chu mt khon thua l tng ng vi 10 triu ng. V d trn cho thy chi ph k ton khng phn nh y v chnh xc cc khon tn tht hay mt mt ca doanh nghip khi tin hnh sn xut mt khi lng hng ha no . N cn b qua cc khon chi ph c hi n, ging nh khon 30 triu ng m ta va nu trong v d trn. Chi ph c hi: chng mt, chng ta bit chi ph c hi ca mt th chnh l ci m chng ta buc phi t b c c n. Lin quan n qu trnh sn xut hng ha, do doanh nghip phi s dng cc ngun lc u vo theo mt cch no , nn c th quy chi ph c hi ca vic sn xut mt khi lng hng ha v nhng th m doanh nghip phi t b do khng th s dng cc ngun lc trn theo cch khc. Thc t, c th c nhiu phng n thay th nhau trong vic s dng mt ngun lc xc nh. Ch c iu khi ta s dng ngun lc theo mt phng n
136

no th khng cn c th s dng n theo nhng phng n khc. V th, tn tht c hi i vi vic s dng n theo mt cch thc nht nh no ch l ci m ta phi hy sinh khi khng s dng n trong mt phng n thay th tt nht. Chi ph c hi ca vic s dng mt ngun lc theo phng n A chnh l gi tr hay li ch ca phng n thay th tt nht m chng ta khng thc hin c na do phi thc hin phng n A. Trong v d nu trn, s dng lao ng ca bn thn iu hnh doanh nghip l mt phng n (gi s ta gi l phng n A). Nhng i lm thu cc doanh nghip khc hay s dng lao ng ca mnh cho nhng cng vic khc l nhng phng n thay th khc nhau ca phng n A. Nu 30 triu ng l gi tr cao nht m ngi ch doanh nghip c th thu c t vic s dng ngun lc lao ng trong cc phng n thay th A th iu c ngha l 30 triu ng chnh l gi tr ca phng n thay th tt nht. N o chi ph c hi ca vic s dng ngun lc lao ng c nhn ca ngi ch cho vic sn xut khi lng hng ha no ni trn. C th nu mt dng chi ph c hi khc cng b che giu, khng c th hin trong cc khon chi ph k ton ca doanh nghip. Gi s, sn xut ra khi lng hng ha no , doanh nghip cn c mt lng vn l 200 triu ng. Doanh nghip c sn 100 triu ng l vn t c. N phi i vay trn th trng 100 triu ng cn li. Khon tin li vay tng ng m doanh nghip phi tr cho ngi cho vay c th hin nh mt khon chi ph k ton. Song vi 100 triu ng vn t c, doanh nghip khng phi tr mt ng tin li vay no. V mt k ton, ngi ta c th coi chi ph ca vic s dng 100 triu ng ny cho vic kinh doanh ca doanh nghip l bng 0. Tuy nhin, v mt kinh t th khng phi l nh vy. c th a 100 triu ng vn trn vo hot ng sn xut kinh doanh ca mnh, ngi ch doanh nghip phi t b mt khon thu nhp no do khng th dng n cho cc phng n thay th khc (v d, cho ngi khc vay). Nu 10 triu ng l khon thu nhp c th thu c trong mt phng n thay th tt nht, th khon tin ny

137

phi c coi nh l chi ph c hi ca vic s dng ngun vn t c trn cho hot ng sn xut kinh doanh ca doanh nghip. Khi cn nhc cch s dng ngun lc sao cho c hiu qu, chc chn doanh nghip khng th b qua khon chi ph ny. Nh vy, ra c nhng quyt nh hiu qu, doanh nghip phi quan tm n chi ph kinh t ch khng phi l chi ph k ton. Chi ph kinh t ca vic sn xut mt khi lng hng ha no chnh l ton b cc chi ph c hi c lin quan. N l tng cng ca cc khon chi ph c hi ca vic doanh nghip s dng cc ngun lc sn xut khi lng hng ha trn. C mt s chi ph c hi l r rng, c th hin ngay trong chi ph k ton. Mt khon chi ph k ton, chng hn nh khon tin 50 triu ng dng thu nhn cng hay mua nguyn, vt liu nu c s dng theo cc phng n thay th khc (dng mua hng ha hay vt dng khc) cng ch c gi tr l 50 triu ng. Nh th, chi ph k ton l mt b phn ca chi ph kinh t. Tuy nhin, nh phn tch trn, ngoi chi ph k ton, chi ph kinh t cn bao gm nhng khon chi ph c hi n c lin quan. l nhng khon chi ph m doanh nghip khng phi trc tip chi tr song li l nhng khon mt mt hay thit hi thc s m doanh nghip phi gnh chu hay hy sinh khi thc hin quyt nh sn xut kinh doanh ca mnh. V th, cc khon chi ph c hi n vn c doanh nghip tnh n khi la chn cc quyt nh. Ni cch khc, nu gi nh rng, doanh nghip c kh nng ra nhng quyt nh hp l trong vic s dng cc ngun lc khan him, hnh vi ca n b chi phi bi chi ph kinh t ch khng phi bi chi ph k ton. V vy, trong kinh t hc, tr nhng trng hp c nu r, khi ni n chi ph ngi ta ngm nh rng, l chi ph kinh t. 4.2.2. Cc thc o chi ph * Tng chi ph (TC) Tng chi ph sn xut ra mt khi lng hng ha nht nh l ton b chi ph ti thiu m doanh nghip phi b ra hay gnh chu khi

138

sn xut khi lng hng ha trn, trong mt iu kin k thut hay cng ngh nht nh. Khi cp n ch ton b trong khi nim tng chi ph, ngi ta mun gp tt c cc chi ph ring bit, b phn c lin quan n vic to ra mt mc sn lng hng ha nht nh li vi nhau. iu cho ta hnh dung c quy m thc s ca nhng ph tn m doanh nghip phi gnh chu. Tuy nhin, khi nh ngha tng chi ph, trong kinh t hc ngi ta ch quan tm n cc mc chi ph ti thiu, hiu theo ngha l cc mc chi ph thp nht m doanh nghip c th t c trong mt iu kin k thut hay cng ngh bit. to ra mt mc sn lng nht nh, ngay c trong mt iu kin cng ngh nht nh, ngi ta vn c th b ra cc mc chi ph khc nhau. Mt ngi th may cu th, tay ngh km c th cn ti 3 mt vi mi may ni mt chic o s mi, trong khi , ngi khc ch cn ti 2 mt. Tuy nhin, vi mt gii hn nht nh v iu kin k thut, to ra mt sn lng nht nh v mt loi hng ha no , cn phi b ra mt chi ph ti thiu no . Khi gi nh rng, mc tiu ca doanh nghip l ti a ha li nhun, chng ta ngm nh rng, n s c gng t n mc chi ph ti thiu do chnh phng din k thut quy nh ny. y, chng ta s ch quan tm n cc quyt nh thun ty v phng din kinh t m cc doanh nghip phi la chn. ng vi mt mc sn lng, c mt mc tng chi ph. Khi cn sn xut ra mt lng u ra ln hn, doanh nghip cn phi b ra nhiu chi ph hn. V th cn coi tng chi ph l mt hm s ca sn lng: TC = TC(q) trong , TC l k hiu ca tng chi ph, q biu th mc sn lng u ra. Hm tng chi ph l mt hm ng bin, th hin s vn ng cng chiu ca sn lng v mc tng chi ph. ng tng chi ph in hnh thng c xem l mt ng cong bc ba, m phng trnh tng qut ca n c dng: TC(q) = aq3 + bq2 + cq + d (trong a, b, c, d l cc tham s ). Hnh dung ng tng chi ph nh mt ng cong bc ba, cc nh kinh t mun nhn mnh c tnh chung ca cc ng tng chi ph l:
139

Th nht, c mt quan h ng bin gia TC v q; khi sn lng thp, mc tng chi ph s thp v ngc li, khi cn tng sn lng ln cao hn, tng chi ph cn b ra cng cao hn. iu ny chng ta cp. Th hai, khi sn lng cn thp, mc d khi gia tng sn lng, tng chi ph s tng theo, song tc tng ca tng chi ph s thp hn tc tng ca sn lng. V mt th, nu biu th sn lng trn trc honh v biu th mc tng chi ph trn trc tung, th iu ni trn c ngha l: khi ta di chuyn sang bn phi (tng sn lng), th ng thi ta phi di chuyn ln trn (tng mc tng chi ph), song ng tng chi ph c xu hng di chuyn sang phi vi tc cao hn l ln pha trn. Ni cch khc, trong phm vi ny, t s (TC)/q ngy cng gim khi q tng hay dc ca ng tng chi ph c xu hng gim dn. Th ba, xu hng va ni trn ch ph hp trong pham vi mt khong sn lng no . Khi sn lng c sn xut ra tng i cao, tnh hnh s thay i. Lc ny, nu tip tc tng sn lng, s gia tng trong tng chi ph s nhanh hn s gia tng trong sn lng. Ni cch khc, t s (TC)/q s ngy cng tng theo chiu tng ca sn lng q. dc ca ng tng chi ph gi y c xu hng tng dn. ng tng chi ph c xu hng vn nhanh ln trn hn l vn sang phi. Nh vy, ng tng chi ph in hnh c hnh dung l c hai khong, th hin hai xu hng khc nhau trong s thay i ca dc. Theo chiu tng ca sn lng, thot u dc ca ng TC gim dn. Tuy nhin, qu mt ngng sn lng no , dc ca ng TC li tng dn. im ranh gii ca s thay i ny chnh l im un ca ng TC. Mt ng cong bc ba chnh l mt s m t kh tt nhng c tnh trn ca ng tng chi ph. Ti sao tng chi ph li c xu hng vn ng nh th? V mt ngn hn (thut ng ny s c gii thch phn di) chng hn, gi s doanh nghip u t xy dng mt s nh xng v lp t mt h thng my mc, thit b nht nh. Khi ch sn xut vi s lng u ra tng i nh, doanh nghip ch cn s dng mt s n v lao ng t i cng nh mt lng nguyn, nhin, vt liu hn ch. Do sn lng cn nh, nhng u vo sn c, c nh khc nh nh xng, my mc, thit b khng c s dng ht cng sut. Lc ny, nu gia tng sn lng, mc d doanh nghip phi s dng nhiu lao ng v nguyn,vt liu hn
140

(v do , tng chi ph vn phi tng), song doanh nghip khng phi u t thm vo nh xng, my mc, thit b do hon ton c th tn dng c nhng nng lc sn xut cn d tha ca nhng yu t sn xut ny. Ni cch khc, tng chi ph tuy tng nhng khng tng vi tc tng ng ca sn lng. Hn na, khi lao ng c s dng nhiu hn, ngi ta c th t chc sn xut hp l hn da trn s phn cng v chuyn mn ha sn xut. Khi sn lng cn qu thp, khi doanh nghip ch cn s dng mt lao ng duy nht l to ra khi lng sn phm ny, khng c bt c s chuyn mn ha sn xut no thc hin c. Vi sn lng ln hn, s lao ng cn s dng nhiu hn, gia nhng lao ng ny c th tin hnh phn cng nhau mi ngi c th tp trung, chuyn mn ha vo mt s khu, hay mt s cng on no ca qu trnh sn xut. TC S chuyn mn ha ny TC lm nng sut lao ng chung tng ln: ngi ta c th to ra nhiu u ra hn trn mi n v u vo lao ng m khng cn s h tr ca cc u vo khc. Nh vy, trong mt gii hn no v sn lng, (v d, trong phm vi q nh hn q* nh trn th hnh 0 q q* 4.1, tng sn lng s lm chi ph tng song vi mt Hnh 4.1: ng tng chi ph nhp chm hn so vi Khi sn lng cn nh hn sn lng q*, tc tc tng ca sn lng). tng ca sn lng s ln hn tc tng Tuy nhin, qu trnh nh vy khng tip din mi. Qu mt ngng no v sn lng, chng hn, khi sn lng vt qu mc q*, vic tip tc tng sn lng s i hi doanh nghip phi b ra nhng khon chi ph ln, khin cho mc gia tng v chi ph s cao hn mc gia tng v sn lng. Mt cch gii thch n gin v vn
141

ca tng chi ph. Khi sn lng ln hn q*, tc tng ca sn lng s nh tc tng ca tng chi ph.

 ny l: khi sn lng ln, s d tha cc nng lc sn xut ca cc yu t u vo c nh khng cn na. V li, qu mt gii hn nht nh, s chuyn mn ha su hn trong qu trnh sn xut khng cn pht huy hiu qu v tr nn khng cn thit. Quy m sn xut ln hn khin cho b my qun l tr nn cng knh hn v chi ph qun l tng nhanh. Quy lut hiu sut gim dn bt u t r hiu lc ca mnh. Nhng u vo nh lao ng, nguyn vt liu cn b ra nhiu hn duy tr mt mc tng u ra nh trc. Lc ny, tc tng ca sn lng s chm hn tc tng ca chi ph. Vic gii thch ngha kinh t nm sau ng tng chi ph nh trn s gip chng ta d dng hiu cc ng chi ph khc. Chi ph bnh qun (ATC) Chi ph bnh qun biu th mc chi ph tnh trung bnh cho mi n v sn lng. N bng tng chi ph chia cho mc sn lng: ATC(q) = TC(q) : q R rng chi ph bnh qun cng l mt hm s ca sn lng. Ty theo mc sn lng q, ta c cc mc chi ph bnh qun khc nhau. V mt ton hc, nu ta gi nh ng tng chi ph in hnh c hnh dng ca mt ng cong bc ba, th ng chi ph bnh qun ATC in hnh s c hnh dng mt ng cong bc hai. Thng thng ngi ta hay ni, ATC l mt ng hnh ch U. Tht ra, vi cch ni ny, ngi ta ch mun nhn mnh rng, ni chung, mt ng chi ph trung bnh thng c hai phn: thot u, ng vi quy m sn lng cn tng i nh, cng tng sn lng q ln th chi ph bnh qun ATC cng gim xung. Ni cch khc, lc ny, ATC c khuynh hng i xung. Tuy nhin, khi t n mt ngng sn lng no , vic tip tc tng sn lng q s lm cho chi ph bnh qun ATC tng ln. Khi , ng ATC s c khuynh hng i ln. Hnh 4.2 cho ta mt hnh dung v mt ng ATC.

142

ATC ATC

q*

Hnh 4.2: ng chi ph bnh qun Vi q < q*, tng q s lm ATC gim xung. Ngc li, vi q > q*, tng q li lm ATC tng ln

Hnh dng ch U ca ng chi ph bnh qun ATC c quan h cht ch vi hnh dng ng tng chi ph TC. Khi m tng chi ph tng chm hn tc tng ca sn lng khi doanh nghip mun sn xut nhiu u ra hn, t s TC(q)/q hay ATC(q) s c xu hng gim dn. ng chi ph bnh qun s i xung. Ngc li, khi tng sn lng cng ng thi lm cho tng chi ph gia tng nhanh hn, chi ph bnh qun s tng dn. ng chi ph bnh qun s i ln. Chi ph bin (MC) Chi ph bin biu th phn chi ph tng thm khi sn xut thm mt n v sn lng u ra. N cho chng ta bit mc ph tn m doanh nghip phi b ra hoc hy sinh thm nh i ly vic c thm c mt n v u ra. V d, nu tng chi ph cho vic in 300 cun sch l 15.000 nghn ng (tc 15 triu ng), cn tng chi ph ca vic in 301 cun sch l 15.030 nghn ng, th trong trng hp ny, c thm cun sch th 301, ngi ta phi b sung thm mt khon chi ph l 30 nghn ng.

143

iu c ngha l chi ph bin ca vic in cun sch th 301 l 30 nghn ng. Ni mt cch khc, chi ph bin ca n v sn phm th q l: MCq = TCq TC(q-1) trong TCq biu th tng chi ph khi doanh nghip sn xut q n v u ra, cn TC(q-1) biu th tng chi ph khi doanh nghip sn xut (q-1) n v u ra. Khi hnh thc ha di dng mt cng thc ton hc, ngi ta hnh dung rng, c th tnh c chi ph bin ti tng im sn lng q bt k v nh ngha chi ph bin theo cng thc sau: MC(q) = TC(q)/q trong biu mc thay i ca cc bin s. Theo cng thc trn, khi s thay i trong q l tng i nh, chi ph bin MC ti mc sn lng q, chnh l gi tr o hm ca TC(q) tnh ti im sn lng q. L mt hm s ca sn lng, ng nhin, mc chi ph bin ph thuc vo mc sn lng. Ti cc im sn lng khc nhau, chi ph bin cng khc nhau. ng chi ph bin, v i th, cng l mt ng cong hnh ch U: thot tin, vi sn lng xut pht thp, ng chi ph bin c xu hng i xung khi sn lng tng. n mt mc sn lng no , xu hng ngc li s din ra. Khi ny, nu sn lng tip tc tng, chi ph bin s tng dn v ng chi ph bin tr thnh mt ng i ln. Hnh dng ny ca ng chi ph bin cng c ngun gc t nhng l do kinh t gii thch hnh dng ng tng chi ph hay ng chi ph bnh qun. Khi sn lng xut pht cn qu thp, s d tha nng lc hay cng sut ca mt s yu t sn xut c nh cng nh mt s li th khc lin quan n vic tng quy m sn lng (v d, li th chuyn mn ha) khin cho vic sn xut thm mt n v sn lng khng cn phi b sung thm chi ph tng ng nh mc chi ph m mi n v sn lng ban u i hi. Chi ph bin ca mi n v sn lng gia tng v sau nh hn cc n v sn lng trc . Chi ph bin gim dn theo tng ca sn lng. V sau, khi nhng li th ni trn c khai

144

thc ht, nhng chi ph mi xut hin do quy m sn lng qu ln, chi ph bin chc chn s tng ln khi sn lng tng. C th ni, cc xu hng din tin ca ng chi ph bin thc cht cng chnh l xu hng din tin ca cc ng tng chi ph hay chi ph bnh qun. Hon ton c th suy ra hnh dng ca ng ny t nhng ng kia.
MC MC

q*

Hnh 4.3: ng chi ph bin

Quan h gia cc ng TC, ATC v MC Hy xut pht t mt ng TC nh trn hnh 4.4. Mt im nh im A c honh l q1 v tung l TC1. iu c ngha l tng chi ph sn xut mt khi lng hng ha q1 chnh l TC1. Theo nh ngha, ti mc sn lng ny, chi ph bnh qun l TC1/q1. Mc chi ph ny c th o bng tg, vi l gc hp thnh bi tia OA v trc honh. N cng chnh l dc ca tia OA. Khi sn lng cn thp (q <q*), tc gia tng ca tng chi ph cn chm hn tc gia tng ca sn lng, th chi ph bnh qun cng c xu hng gim dn. iu ny th hin dc ca tia xut pht t O n mt im trn ng tng chi ph gim dn. Tuy nhin, chi ph bnh qun t n gi tr thp nht khi tia ni t gc ta O vi mt im tng ng trn ng TC tr thnh tip tuyn ca TC (q lc ny bng q*). Khi sn lng tip tc tng,(q > q*), dc

145

ca cc tia ni trn tng dn. iu ny phn nh chi ph bnh qun ang tng dn v ng ATC c xu hng i ln.
TC, ATC TC

TC1

q1 q* q

Hnh 4.4: Quan h gia tng chi ph v chi ph bnh qun

V MC ti mt mc sn lng q chnh l gi tr TC, MC o hm ca hm TC ti mc sn lng q , nn MC chnh l dc ca C ng TC ti mi im q. dc ny cng c B A th o bng dc hay h s gc ca ng tip tuyn vi ng q3 q 0 q1 q2 cong TC ti mi im Hnh 4.5: Quan h gia tng chi ph v chi ph bin sn lng q. Thot tin, dc ca ng TC gim dn ni cho chng ta bit MC ang trong xu hng gim dn. Sau , ng TC li cng ngy cng dc hn, v thng tin y tng ng vi vic MC rt cc li tng ln.
146

ng chi ph bin MC cng c quan h th v vi ng chi ph bnh qun AC. Quan h ny c th pht biu nh sau: ng chi ph bin MC lun lun ct ng chi ph bnh qun ATC ti im tng ng vi mc ATC ti thiu.
MC, ATC MC ATC E

ATCmin

qE

Hnh 4.6: Quan h gia chi ph bin v chi ph bnh qun. ng MC lun i qua im E, ti ATC l ti thiu

Gi s ng chi ph bin MC v ng chi ph bnh qun ATC ct nhau ti im E tng ng vi mt mc sn lng dng qE no . Chng ta phi chng minh rng chi ph bnh qun ATC ti mc sn lng qE l thp nht. Tht vy, khi sn lng cn nh, ng vi min ATC i xung, ng chi ph bin MC phi nm di ng chi ph bnh qun ATC, hay ti mi im sn lng chi ph bin phi nh hn chi ph bnh qun tng ng. iu ny th hin mt quan h s hc n gin gia thc o bin v thc o trung bnh: chnh v chi ph b sung thm (chi ph bin) sn xut thm mt n v sn lng thp hn mc chi ph bnh qun ca mc sn lng trc , vic sn xut thm n v sn lng ny s ko mc chi ph bnh qun chung xung. Ni cch khc, chng no MC cn nh hn ATC, vic gia tng sn lng cn lm ATC

147

gim. Bng lp lun tng t, cng c th ni: chng no MC ln hn ATC (ng chi ph bin nm trn ng ATC), vic gia tng sn lng s ko ATC tng ln, v ng ATC i dn ln. Ti im sn lng qE, MC bng ATC, ng ATC ngng i xung song cng cha i ln. Do vy, l mc sn lng m ATC t gi tr thp nht. 4.2.3. Chi ph ngn hn v chi ph di hn Ngn hn biu th khong thi gian m doanh nghip ch c th iu chnh hay thay i c mt s yu t u vo, trong khi khng iu chnh hay thay i mt s yu t u vo khc. Khng phi mi u vo u d dng iu chnh nh nhau. Khi cn tng sn lng, d nhin, doanh nghip phi s dng thm cc yu t u vo. N phi s dng thm nguyn, nhin, vt liu, tng mc s dng lao ng, hay s dng nhiu my mc, thit b hn. Tuy nhin, vic gia tng thm nguyn, nhin, vt liu tng i d dng, trong khi , vic lp t thm h thng my mc mi, hay xy dng thm nh xng li i hi nhiu thi gian hn, c bit trong cc ngnh cng nghip nng nh luyn kim, sn xut in nng, ch to my v.vV li, nu doanh nghip cho rng, xu hng gia tng sn lng ch l tm thi, n khng mun m rng sn xut bng cch u t thm vo nh xng hay my mc, thit b. Cch n gin v kinh t hn l: mua thm nguyn, vt liu, s dng thm lao ng m trc ht l ng vin cng nhn lm thm gi trn c s nhng nh xng v thit b, my mc hin c. Ni cch khc, trong ngn hn, khi cn thay i sn lng, doanh nghip ch c th iu chnh mt s yu t u vo, ng thi b rng buc bi mt s yu t u vo c nh khc. Quy m k thut ca doanh nghip th hin s lng nh xng, my mc, thit b thng c xem l nhng yu t c nh ny. Di hn l khong thi gian di doanh nghip c th thay i hay iu chnh c tt c cc yu t u vo. Mt mt, thi gian di khin cho vic iu chnh, tng, gim quy m ca cc u vo, k c nhng u vo khng d dng thay i
148

trong mt thi gian ngn tr nn c th thc hin c. Mt khc, khi doanh nghip tin tng rng, xu hng gia tng hay gim st trong nhu cu v loi hng ha m n ang kinh doanh l n nh trong mt thi gian di, n c th yn tm u t thm hay thu hp quy m ca nhng u vo loi ny. V th, trong di hn, v nguyn tc, mi yu t u vo u c th thay i c. S phn chia ngn hn v di hn ch c tnh tng i v n ph thuc vo tnh cht k thut ca tng ngnh. Mt nm c th l khong thi gian di hn i vi doanh nghip sn xut gch th cng, song li l thi gian ngn i vi cng ty thy in. V thi gian iu chnh cc u vo ca cc doanh nghip trong ngn hn v di hn l khc nhau, nn quyt nh ca chng trong ngn hn cng c th khc trong di hn. Chng hn, trong mt thi gian ngn, cc khon thua l c th c doanh nghip chp nhn v cng vic kinh doanh vn c duy tr, trong khi cc khon thua l di hn buc doanh nghip phi tnh n vic ri khi lnh vc ang kinh doanh. V th, cn phn bit chi ph ngn hn v chi ph di hn. Chi ph ngn hn: Trong ngn hn, do b rng buc bi mt s yu t u vo khng thay i c, nn mt s chi ph ca doanh nghip l c nh. Chi ph c nh (FC) l khon chi ph khng ph thuc vo mc sn lng. Khi sn lng tng hay gim, chi ph c nh vn khng thay i. V d, mt doanh nghip hng thng phi tr 100 triu ng tin thu mt bng v nh xng sn xut. Hp ng thu ny ko di trong hai nm. Vy th trong khong thi gian ny, d doanh nghip khng sn xut g (sn lng bng khng), sn xut nhiu hay t (tt nhin, trong gii hn cha phi thu thm mt bng, nh xng mi), n vn phi tr 100 triu ng tin thu nhng yu t u vo trn. Khon 100 triu ng tin thu l mt khon chi ph c nh. Ngoi chi ph c nh, cc chi ph khc tng hay gim ty theo mc sn lng sn xut. Nhng chi ph ph thuc vo sn lng nh th gi l
149

chi ph bin i (VC). Nhng loi chi ph v nguyn, nhin, vt liu hay tin lng, ni chung l chi ph bin i. Sn lng sn xut ra cng ln, lng u vo ny c s dng cng nhiu, chi ph m doanh nghip b ra cng cao. V vy, trong khi chi ph c nh c lp vi mc sn lng, chi ph bin i li c coi l mt hm ca sn lng. y cng l mt hm ng bin, th hin quan h thun gia q v VC. Sn lng cng tng th chi ph bin i cng ln v ngc li. Nh vy, trong ngn hn, tng chi ph bng cc chi ph c nh cng cc chi ph bin i: TC = FC + VC. V c lp vi sn lng, ng chi ph c nh c th hin nh mt ng nm ngang, song song vi trc honh, trc biu th cc mc sn lng.
FC

FC

0
Hnh 4.7: ng chi ph c nh

Trong khi , do VC = TC - FC nn ng chi ph bin i c hnh dng y ht nh ng tng chi ph. N chnh l ng tng chi ph tnh tin song song xung di mt on chnh bng FC. V khi sn lng bng 0, chi ph bin i cng bng khng, nn ng chi ph bin i c im xut pht chnh t gc ta .

150

TC, VC TC

VC

Hnh 4.8: ng chi ph bin i

Cc thc o TC, FC v VC u o chi ph theo mt khi lng sn phm nht nh. Cng nh ATC o chi ph bnh qun chung cho mi n v sn phm, ta c th tnh chi ph c nh FC v chi ph bin i VC mt cch bnh qun cho mi n v sn lng. Chi ph c nh bnh qun (AFC) l chi ph c nh tnh u cho mi n v sn lng: AFC = FC / q . Mc d FC l hng s, c lp vi sn lng q, song AFC li l mt i lng ph thuc vo q. Khi q cng ln, chi ph c nh bnh qun cng nh. ng AFC c xu hng tim cn dn vi trc honh.

151

FC, AFC

q Hnh 4.9: Cc ng FC v AFC

Chi ph bin i bnh qun (AVC) l chi ph bin i tnh u cho mi n v sn lng: AVC = VC / q. V ng chi ph bin i VC c hnh dng tng t nh ng tng chi ph TC nn ng chi ph bin i bnh qun AVC cng c hnh dng ch U nh ng chi ph bnh qun ATC. ng nhin, mi mc sn lng q, AVC nh hn ATC, nn ng AVC phi nm di ng ATC. Khong cch gia hai ng ny chnh l AFC. Mi quan h ny c th biu din qua cng thc: ATC = TC/q = FC/q + VC/q = AFC + AVC.
ATC, AVC ATC AVC

0
Hnh 4.10: Cc ng ATC v AVC

152

 trn, ta bit rng ng chi ph bin MC lun lun i qua im ATC ti thiu ca ng ATC. Quan h tng t cng tn ti gia ng chi ph bin MC vi ng chi ph bin i bnh qun. ng MC cng lun lun ct ng AVC ti im AVC ti thiu. C th dng cch tng t nh cch chng minh MC ct ATC ti im ATC ti thiu gii thch iu ny.
ATC, AVC MC ATC AVC ATCmin AVCmin

q1

q2

Hnh 4.11: ng MC lun i qua cc im AVC v ATC ti thiu

Chi ph di hn Trong di hn, doanh nghip c kh nng thay i tt c cc yu t u vo. V th, cc ng chi ph di hn c nhng c im khc vi cc ng chi ph ngn hn. Ni chung, cc thc o chi ph (tng chi ph, chi ph bnh qun, chi ph bin) c s dng trong ngn hn u c th s dng c trong di hn. V vy, khi cn phn bit chng vi nhau, ngi ta dng thm ch S biu th cc chi ph ngn hn v L biu th cc chi ph di hn. Trc ht, trong di hn, khng tn ti cc chi ph c nh. iu ny lin quan n nh ngha v khong thi gian di hn. Do mi yu t lin quan n cc u vo u c th thay i c nn trong di hn, mi chi ph u l chi ph bin i. Ni cch khc, tng chi ph di hn (LTC) bng tng chi ph bin i di hn (LVC): LTC = LVC hay LFC = 0.
153

Th hai, ti mi mc sn lng, cc chi ph (tng v bnh qun) di hn thng nh hn hoc bng cc chi ph ngn hn tng ng: LTC STC LATC SATC C th gii thch n gin iu khng nh ny nh sau: trong di hn, v khng b ct cht vo mt s yu t u vo c nh, nn khi sn xut mt khi lng sn phm q, doanh nghip c th la chn c quyt nh tng i ti u hn so vi trong ngn hn. Chng hn, hy xt thc o tng chi ph. c th sn xut mt mc sn lng q, doanh nghip c kh nng tm kim cc kt hp u vo tt nht ti thiu ha chi ph. t nht, n cng c th la chn mt kt hp u vo nh n s dng trong ngn hn. Tuy nhin, vi kh nng c th thay i c c quy m k thut ca doanh nghip, n c th c nhiu phng n la chn hn. Mt khi phng n mi cho php n sn xut ra cng mc sn lng q nhng vi tng chi ph thp hn so vi quyt nh ngn hn, cc kt hp u vo nh trong ngn hn s khng c la chn. iu gii thch ti sao tng chi ph di hn li thp hn hoc bng tng chi ph ngn hn mi mc sn lng. V ti mi mc sn lng, LTC lun nh hn hoc bng STC nn LATC hay LTC/q cng lun nh hn hoc bng SATC hay STC/q. c th m t cc ng chi ph bnh qun ngn hn v di hn trn mt th, ta nh rng, mi ng chi ph bnh qun ngn hn (SATC) th hin cc mc chi ph bnh qun khc nhau tng ng vi cc mc sn lng khc nhau, trong iu kin doanh nghip b gn c nh vi mt s yu t u vo khng iu chnh c. Cn ng chi ph bnh qun di hn (LATC) m t cc mc chi phi bnh qun tng ng vi cc mc sn lng, trong iu kin doanh nghip c th la chn t do cc yu t u vo tm kim cc kt hp u vo tt nht cho mc ch ti thiu ha chi ph. Khi sn lng cn sn xut cn nh, (v d, q = q1), ngi ta ch c th u t xy dng nhng nh my vi quy m k thut (nh xng, h thng my mc hay dy chuyn sn xut) tng i nh. Khi quy m

154

k thut ny l c nh, ta c th v c mt ng chi ph bnh qun ngn hn SATC1 th hin cc mc chi ph bnh qun khc nhau ti cc mc sn lng khc nhau. Nu ti sn lng q1, quy m k thut trn vi cc kt hp u vo khc l thch hp nht ti thiu ha chi ph, n s c doanh nghip la chn trong c phng n di hn. Ni cch khc, ti sn lng q1, chi ph bnh qun di hn bng chi ph bnh qun ngn hn (bng SATC1 ti mc sn lng q1). iu th hin im A nh mt im va nm trn ng SATC1, va nm trn ng LATC. mc sn lng cao hn q2, nu vic m rng quy m k thut cho php doanh nghip c c s la chn ti u hn th quy m k thut ban u khng phi l quy m thch hp cho di hn. Doanh nghip s la quy m k thut mi sn xut sn lng q2 sao cho tng chi ph v chi ph bnh qun l thp nht. R rng, ti sn lng q2, cng nh cc mc sn lng khc, SATC1 s cao hn LATC. Lp lun tng t, nu coi SATC2 l ng chi ph bnh qun ngn hn ng vi quy m k thut mi ni trn, th ti sn lng q2, chi ph bnh qun di hn LATC li bng chi ph bnh qun ngn hn SATC2 (trn th iu ny th hin im B), mc d ti cc mc sn lng khc, SATC2 s c gi tr cao hn so vi LATC. Nh th, ti mi mc sn lng, LATC nh hn hoc bng SATC v ng LATC c xem nh mt ng bao bc pha di cc ng SATC.
SATC, LATC

SATC1 A B

SATC2

SATC3 LATC

q1

q2

Hnh 4.12: ng chi ph bnh qun di hn v cc ng chi ph bnh qun ngn hn

155

4.2.4. Li th v bt li th kinh t ca quy m Li th kinh t theo quy m: th hin khong sn lng m , cng tng sn lng th chi ph bnh qun di hn cng gim. Trong min sn lng ny, sn xut vi quy m ln hn t ra c u th hn so vi quy m nh. Khi , tng quy m sn lng l mt gii php doanh nghip c th h c chi ph bnh qun di hn. V mt th, ng vi min li th theo quy m, ng LATC c xu hng i xung theo chiu tng ca sn lng. Ti sao li th kinh t theo quy m li xut hin? Thng thng, khi sn lng cn nh, vic tng quy m u ra c th lm gim chi ph bnh qun di hn v nhng l do sau: Th nht, sn xut doanh nghip lun lun phi bt u bng vic s dng mt s lng ti thiu cc yu t u vo khng th phn chia c no . Mt dy chuyn sn xut ng b ch c th khai thc c khi n c s dng mt cch nguyn vn. Mt my in thoi, mt nhn vin vn phng, mt chic t, mt con ng st v.v l nhng yu t sn xut m mt khi tn ti th v c bn, rt kh chia nh. Nu sn lng cn to ra l qu thp, nhng yu t sn xut trn s khng c s dng ht cng sut hay nng lc. Trong trng hp ny, tng sn lng khng lm tng chi ph ln mt cch tng ng. Sn lng cao hn cho php doanh nghip khai thc hiu qu hn cc nng lc hay cng sut d tha ca cc u vo. Trong phm vi ny, sn xut vi quy m ln hn s l mt li th: chi ph bnh qun s gim xung. Th hai, quy m sn lng ln hn cho php doanh nghip khai thc c li th ca vic chuyn mn ha. Lao ng, my mc phi vi s lng ln mi cho php ngi ta t chc s dng chng theo kiu chuyn bit. Chng c th c phn b v c s dng ring cho nhng khu, nhng cng on sn xut khc nhau m nh , nng sut ca chng c th tng ln. Khi sn lng cn qu nh, iu khng xy ra v s lng u vo c s dng qu thp.

156

Th ba, trong nhiu trng hp, vic ch to mt chic my c cng sut gp i li r hn vic ch to hai chic my c cng sut nh bng mt na chic my trn. iu c ngha l chi ph mua mt chic my ln thng nh hn mua hai ci my nh c tng cng sut l tng ng. Sn lng phi ln mi to ra c hi doanh nghip khai thc c li th ca chic my ln. Th t, quy m sn lng ln cho php doanh nghip tit kim c nhiu chi ph giao dch. Khi bn mt khi lng hng ln hn, chi ph m phn, lin lc (qua th t, in thoi, fax v.v) khng tng tng ng so vi trng hp bn mt khi lng hng nh hn Bt li th theo quy m th hin khong sn lng m chi ph bnh qun di hn s tng ln nu sn lng tng. Lc ny, ng chi ph bnh qun di hn c xu hng i ln. Li th kinh t theo quy m (cng c th gi l hiu sut tng ln theo quy m) ch pht huy trong mt gii hn sn lng no . Qu mt ngng sn lng nht nh, vic tng sn lng khng cn em li li th cho doanh nghip. Khi cc u vo khng cn d tha cng sut, khi m qu trnh sn xut khng cn chia nh mt cch kinh t hn na thnh cc khu, cng on khc nhau, khi m vic sn xut nhng chic my cng sut qu ln tr thnh tn km th vic tng quy m khng cn gip doanh nghip h chi ph bnh qun c na. V li, quy m qu ln lm gia tng nhanh mt s loi chi ph nh chi ph qun l. B my qun l, theo tng ca quy m sn lng, s ngy cng tr nn phc tp hn, cng knh hn. Cc quyt nh qun l tr nn kh khn hn. Mt khi nhng xu hng gia tng v chi ph ln t cc li th phn tch trn, min bt li v quy m xut hin. Gia hai min li th v bt li th theo quy m, c th tn ti mt khong sn lng m chi ph bnh qun di hn khng i khi sn lng tng. Min sn lng ny c gi l min hiu sut khng i theo quy m. phn ny, ng LATC tr thnh ng nm ngang. N gn vi tnh hung khi m vic tng sn lng mt mt, vn cho php doanh nghip khai thc c mt s li th h chi ph ca quy m ln,
157

song mt khc, xu hng gia tng chi ph bt u bc l, ng thi hai tc ng tri chiu nhau ny li cn bng, do trit tiu nhau. Ni chung, li th theo quy m bc l r khi sn lng cn thp. That tin, ng LATC th hin l mt ng i xung. n mt mc sn lng no , xu hng ny bt u dng li. Mc sn lng c gi l quy m ti thiu c hiu qu. Nu tip tc tng sn lng, LATC c xu hng i ngang v sau nhanh chng i ln, khi min bt li th theo quy m xut hin. V th, v i th, ngi ta vn hnh dung ng LATC l mt ng hnh ch U.
LATC LATC LATC

q a b

q c

Hnh 4.13: a) Li th theo quy m; b) Bt li theo quy m; c) Hiu sut khng i theo quy m

4.3. M hnh tng qut v hnh vi cung ng ca doanh nghip 4.3.1. Mt vi khi nim c lin quan: tng doanh thu, doanh thu bin, li nhun. Tng doanh thu (TR): l tng s tin m doanh nghip thu c nh bn hng. Khi tnh tng doanh thu tng ng vi khi lng hng ha q c tiu th, ta c: TR = TR(q) = P.q

158

Trong P chnh l mc gi tnh cho mi n v hng ha. Ni cch khc, tng doanh thu trc ht l mt hm s ca sn lng. S thay i ca mc sn lng l mt trong nhng nguyn nhn dn n s thay i ca tng doanh thu. Tuy nhin, tng doanh thu cn ph thuc vo mc gi P. n lt mnh, mc gi P cng thng khng c lp vi mc sn lng. Tr trng hp quy m sn lng ca doanh nghip l tng i nh so vi quy m hng ha c giao dch chung trn th trng, ni chung nu doanh nghip mun bn c mt khi lng hng ha ln hn, n thng phi h gi. iu ny thc ra xut pht t quy lut cu: khi mc gi hng ha h xung, ngi tiu dng sn lng mua mt khi lng hng ha ln hn, tc l doanh nghip c kh nng bn c nhiu hng ha hn. Ngc li, khi mc gi tng ln, lng cu v hng ha ca ngi tiu dng gim xung, doanh nghip ch c th bn c mt khi lng hng ha t hn. V th, c th coi mc gi P cng l mt hm s ca sn lng q. Trong trng hp mc gi P l mt hng s ca sn lng q, ng tng doanh thu l mt ng thng dc ln, vi dc khng i l P. trng hp in hnh hn, khi P ph thuc vo sn lng q, thot tin, tng doanh thu thng tng ln khi sn lng hng ha bn c tng ln do mi li bt ngun t vic tng sn lng bn ra ln hn khon thit hi bt ngun t vic gim gi. n mt ngng sn lng no , vic tip tc tng sn lng s lm tng doanh thu gim xung. Lc ny, mi li ca vic tng sn lng khng cn b c nhng thit hi do phi gim n gi hng ha lin quan n mt lng hng ha ln. Hnh dng ng tng doanh thu c minh ha bng hnh 4.14.

159

TR

TR
0

q Hnh 4.14: Hnh dng ca mt ng tng doanh thu

Doanh thu bin (MR) l doanh thu c thm c nh sn xut v bn ra thm mt n v hng ha. Nu k hiu TRq l tng doanh thu c c nh bn mt khi lng hng ha q v TR(q-1) l tng doanh thu nh bn mt khi lng hng ha t hn (q-1), th doanh thu bin ca n v hng ha th q (n v hng ha cui cng trong khi lng q) l: MRq = TRq TR(q-1) V d, khi bn mt l hng gm 10 chic xe my, doanh nghip c th t gi (v c th trng chp nhn) mi chic xe my l 20 triu ng. Tng doanh thu ca l hng ny l: 20 triu ng/1 xe x 10 xe = 200 triu ng. bn mt l hng gm 11 chic xe my, gi s doanh nghip phi h gi mi chic xe my xung cn 19,5 triu ng/1xe my. Khi ny, tng doanh thu ca l hng th hai l: 19,5 triu ng/1 xe x 11 xe = 214,5 triu ng. Nh vy, doanh thu bin ca chic xe my th 11 l: 14,5 triu ng (= 214,5 triu ng 200 triu ng). Mt cch tng qut hn, ngi ta c th nh ngha doanh thu bin ti mt im sn lng no l t s gia mc gia tng trong tng doanh thu so vi mc gia tng trong sn lng: MR = TR/q Theo cng thc trn, doanh thu bin cng l mt hm s ca sn lng. Ti mt sn lng q, doanh thu bin ca n v sn lng cui
160

cng chnh l gi tr o hm ca hm tng doanh thu ti mc sn lng q. Ni mt cch tng ng, doanh thu bin chnh l dc ca ng tng doanh thu tai mi im sn lng. Khi doanh nghip buc phi h gi trong trng hp mun tng sn lng bn ra, qu mt ngng sn lng nht nh, doanh thu bin c xu hng gim dn theo tng ca sn lng. Li nhun: l chnh lch gia tng doanh thu v tng chi ph ng vi mi mc sn lng. Nu k hiu (q) l li nhun m doanh nghip thu c khi sn xut mt sn lng hng ha q, ta c:

(q) = TR(q) TC(q)

D nhn thy rng li nhun cng l mt hm s ca sn lng: n thay i cng vi s thay i ca mc sn lng. Trong cng thc trn, nu tng chi ph l tng chi ph k ton, li nhun s c gi l li nhun k ton. Cn nu tng chi ph l tng chi ph kinh t, li nhun tng ng l li nhun kinh t. Tng ng vi cng mt mc sn lng q ca doanh nghip, li nhun kinh t thng nh hn li nhun k ton. Nu ch da vo thng tin v li nhun k ton, ngi ta kh ni c mt cch chc chn rng doanh nghip ang kinh doanh thc s c hiu qu hay khng. V d, nu mt doanh nghip c mc li nhun k ton ca mt nm no l 100 triu ng, n c th ang kinh doanh hiu qu khi lng vn m n phi u t khng nhiu (chng hn, 200 triu ng). Ngc li, nu c c khon li nhun trn, doanh nghip phi b ra mt lng vn u t tng i ln (chng hn, 10 t ng), th tuy c li nhun, doanh nghip vn c th ang tnh trng hot ng khng hiu qu. Tri li, mc li nhun kinh t c th cho chng ta nhng kt lun r rng v tnh hiu qu ca hot ng kinh doanh tng ng m chng ta ang xem xt. C th, khi li nhun kinh t do mt hot ng no ca doanh nghip mang li l khng m, ta c khng nh c rng, hot

161

ng l hiu qu. Mt khi m tng doanh thu ca hot ng ny b p c tt c cc khon chi ph c lin quan, k c nhng chi phi c hi n (vn th hin li ch ca cc phng n thay th tt nht b b qua), th r rng l mt phng n s dng ngun lc tt nht hay hiu qu nht. Ch khi li nhun kinh t nh hn 0, doanh nghip mi c kh nng ri vo trng thi cha hiu qu: khi m doanh thu cha b p c ton b cc chi ph kinh t, chc chn c phng n thay th cho php doanh nghip s dng cc ngun lc mt cch hiu qu hn. Khi phn tch v hnh vi ca cc doanh nghip, cng nh khi ni v chi ph, ta hm l chi ph kinh t, khi nim li nhun thng c s dng vi t cch l li nhun kinh t. 4.3.2. Cc in kin ti a ha li nhun iu kin cn: ti a ha li nhun, doanh nghip phi la chn mc sn lng sao cho n v sn phm cui cng, doanh thu bin v chi ph bin ca n l bng nhau: MR = MC Trong ngn hn, iu kin ny c ngha l doanh thu bin ca n v sn phm cui cng m doanh nghip la chn phi bng chi ph bin ngn hn ca n: MR = SMC Cn trong di hn, iu kin ny th hin ra l: trong trng hp doanh nghip c th thay i c tt c cc yu t u vo, mc sn lng ti a ha li nhun s l mc sn lng m ti n v sn phm cui cng, doanh thu bin m doanh nghip thu thm c bng vi chi ph bin di hn ti : MR = LMC chng minh iu kin trn, s phn bit ngn hn v di hn y l khng cn thit. Gi s doanh nghip ang sn xut mt loi hng ha ti mt mc sn lng q no . Ti mc sn lng ny, doanh nghip thu c mt mc li nhun (ng nhin l li nhun kinh t) nht nh. N ang cn nhc xem c nn sn xut thm mt n v sn phm na hay khng? sn xut thm n v sn phm ny, chi ph m n phi b ra thm l chi ph bin MC(q+1); cn li ch m n thu thm

162

c chnh l doanh thu bin MR(q+1). Nu i lng th nht cn nh hn i lng th hai, vic sn xut thm n v sn phm trn l c li i vi doanh nghip v n c thm li nhun. Ni cch khc, sn phm trn lm gia tng qu li nhun ca doanh nghip. Nu trc , li nhun ca doanh nghip l dng, vic sn xut thm lm tng thc s mc li nhun ca doanh nghip. Nu mc li nhun trc ca doanh nghip l m (doanh nghip ang thua l), nh vic sn xut thm, mc thua l ca doanh nghip s gim xung. V mt i s, c hai trng hp u biu hin s gia tng li nhun ca doanh nghip. iu ny cho thy, khi theo ui mc tiu ti a ha li nhun, doanh nghip phi sn xut thm n v sn phm th (q+1) ny. Bng lp lun tng t nh vy, ta chng minh c rng: doanh nghip cng s phi sn xut thm n v sn phm tip theo n v th (q+2) nu nh chi ph bin ca n v sn phm ny vn nh hn doanh thu bin ca n. Tng qut hn, ta c th khng nh: chng no m chi ph bin ti n v sn phm cui cng ca mt mc sn lng cn nh hn doanh thu bin ti , ti a ha li nhun, chng doanh nghip cn phi gia tng sn lng. Cng theo mt l gic tng t, c th thy, chng no m chi ph bin ti n v sn phm cui cng ca mt mc sn lng ln hn doanh thu bin ti , th vic sn xut n v sn phm cui cng trn s lm gim li nhun ca doanh nghip. Mun ti a ha li nhun, doanh nghip phi ct gim sn lng. Hai nhn xt trn kt hp li vi nhau cho thy, doanh nghip ch c mc sn lng ti u khi theo ui mc tiu ti a ha li nhun nu ti n v sn phm cui cng, chi phi bin v doanh thu bin l bng nhau. Cn lu rng, theo cch m chng ta chng minh ni trn, mc sn lng q*, m ti doanh thu bin MR bng chi ph bin MC, ch l mc sn lng ti u (sn lng cho php doanh nghip ti a ha li nhun) khi m mc sn lng q nh hn (q < q*) chi ph bin cn nh hn doanh thu bin, ng thi, ti mc sn lng q ln hn (q > q*) th chi ph bin li vt qu doanh thu bin. Trong trng hp ngc li, nu

163

ti cc mc sn lng nh hn q*, chi ph bin li ln hn doanh thu bin, ng thi ti cc mc sn lng ln hn q*, chi ph bin li nh hn doanh thu bin, th d ti q*, doanh thu bin bng chi ph bin, mc sn lng ny khng phi l mc sn lng ti a ha li nhun. Tri li, chnh l mc sn lng ti thiu ha li nhun ca doanh nghip. iu kin bin (doanh thu bin bng chi ph bin) ni trn ch mi l iu kin cn. N ch ra mc sn lng c th em li cho doanh nghip khon li nhun ln nht, hiu theo ngha i s. Trong trng hp li nhun ca doanh nghip l lun lun m, mc li nhun ti a cn c hiu mt cch thc t l mc l ti thiu hay mc thua l thp nht. Nu iu ny xy ra, vic doanh nghip c nn sn xut mc sn lng q* ti u theo iu kin bin ni trn hay khng s ty thuc vo cn nhc, so snh ca n vi trng hp n khng sn xut mt n v sn phm no. iu kin b sung Ngn hn: V ngn hn, d khng sn xut g, doanh nghip vn phi gnh chu khon chi ph c nh. iu cng c ngha l, nu ng ca khng sn xut mt n v sn lng no, doanh nghip s phi gnh chu mt khon l tng ng vi chi ph c nh ( = -SFC). Nu vic sn xut ti mc sn lng q* ni trn c kh nng em li cho doanh nghip hoc mt khon li thc s hoc mt khon l thp hn, th i vi doanh nghip, sn xut l c li hn so vi ng ca. Ni cch khc, trong ngn hn, doanh nghip ch nn sn xut khi tng doanh thu t nht cng b p c ton b cc khon chi ph bin i, tc l TR phi ln hn hoc bng SVC (TR SVC). iu ny tng ng vi iu kin mc gi P phi ln hn hoc bng chi ph bin i bnh qun SAVC (P SAVC). Trong trng hp ngc li (TR < SVC hay P < SAVC), doanh nghip nn ng ca. Chnh v iu kin ny m mc gi P = SAVC c gi l im ng ca. Di hn: Trong di hn, doanh nghip khng b gnh chu nhng khon chi ph c nh. Nu n quyt nh khng sn xut g (trong di hn, iu cng c ngha l doanh nghip khng tham gia vo ngnh),

164

n s khng phi chu mt khon thua l no. V th, iu kin n c th tham gia vo mt ngnh sn xut l t nht khng b thua l (nn nh rng khi doanh nghip ch c li nhun kinh t bng 0, n vn hon ton c th hi lng). Ni cch khc, doanh nghip ch tham gia vo ngnh nu tng doanh thu m n d kin trong di hn ln hn hoc bng tng chi ph di hn (TR LTC) hay din t mt cch tng ng: mc gi P phi ln hn hoc bng chi ph bnh qun di hn (P LATC). Trong trng hp ngc li, nu TR < LTC hay P < LATC, doanh nghip s rt lui khi ngnh. C th tm tt iu kin ti a ha li nhun trong vic la chn sn lng i vi mt doanh nghip tng qut nh sau: V ngn hn, th nht,doanh nghip phi chn mc sn lng q* nu nh ti MR = SMC; th hai, doanh nghip ch nn sn xut ti mc sn lng ny nu nh ti , P SAVC. V di hn, th nht, doanh nghip phi la chn mc sn lng q* nu nh ti MR = LMC; th hai, sn lng q* ny ch ng c la chn sn xut nu nh ti P LATC. 4.3.3. La chn sn lng ca doanh nghip khi nhm mc tiu ti a ha doanh thu Ngoi mc tiu li nhun, doanh nghip vn c th c nhng mc tiu khc theo ui. Trong s , mc tiu v doanh thu cng l mt loi mc tiu quan trng. Trong nhng khong thi gian nht nh, chng hn, khi thm nhp vo mt th trng mi, doanh nghip c th quan tm nhiu n vic m rng th phn khng nh v th ca mnh trc cc i th. Lc ny, c th u tin ca doanh nghip l ti a ha doanh thu hn l ti a ha li nhun. Mc sn lng no cho php doanh nghip ti a ha doanh thu? Chng ta bit rng, khi sn xut thm mt n v sn lng, doanh thu bin ca n v ny chnh l khon doanh thu gia tng ca doanh nghip. Chng no doanh thu bin cn dng, chng vic gia tng sn lng

165

cn em li cho doanh nghip nhng khon doanh thu b sung. V th, im sn lng ti a ha doanh thu ca doanh nghip chnh l im m ti , mc doanh thu bin l bng 0. Vt qu mc sn lng ny, theo xu hng doanh thu bin gim dn, doanh thu bin s nh hn 0. Nu tip tc sn xut, tng doanh thu ca doanh nghip s gim. Lp lun v iu kin ti a ha doanh thu ni trn c th khng ng nu nh ng doanh thu bin khng phi l ng dc xung, phn nh mi quan h nghch gia doanh thu bin v sn lng. Trong trng hp c bit, khi m doanh nghip khng chi phi c gi c hng ha, mc gi m n bn c hon ton khng ph thuc vo mc sn lng ca n, th c th coi doanh thu bin nh mt hng s, c lp vi sn lng (trng hp ny chng ta s xem xt chng sau). Vi trng hp ny, cng sn xut nhiu, tng doanh thu ca doanh nghip cng ln. Tuy nhin, nh sau ny chng ta s ch ra, sn lng ca doanh nghip ch khng nh hng n mc gi ca hng ha m n bn trn th trng khi doanh nghip ch l ngi sn xut vi quy m tng i nh so vi quy m chung ca th trng.

166

Chng 5 TH TRNG CNH TRANH HON HO

Trn cc th trng u ra, khi theo ui mc tiu ti a ha li nhun, hnh vi ca mi doanh nghip u ging nhau: chng u phi la chn sn lng sao cho chi ph bin v doanh thu bin ca n v sn lng cui cng l bng nhau. Tuy nhin, hot ng trn cc dng th trng c th, quyt nh ca mi doanh nghip, mt mt, b ch c bi cc quyt nh ca cc doanh nghip i th, mt khc, nh hng theo nhng cch khc nhau n hnh vi ca cc i th ny. S tng tc ln nhau gia nhng ngi tham gia trn cng mt th trng c th to nn nhng kt cc chung khc nhau, ty theo ty theo cu trc c th ca th trng. Kt cc chc chn li tc ng tr li n hnh vi la chn ca doanh nghip. chng ny v chng sau, chng ta s p dng nguyn tc tng qut v s la chn u ra ca cc doanh nghip xem xt hnh vi ca chng trn cc cu trc th trng khc nhau. Chng ta s bt u t vic kho cu th trng cnh tranh hon ho, mt dng th trng c bit, dng nh ch tn ti trn l thuyt, song li gip chng ta c c mt khun mu chung nm bt c s vn hnh ca cc dng th trng khc nhau. 5.1. Khi nim, c im ca th trng cnh tranh hon ho 5.1.1. Cc khi nim Cu trc th trng: Mt cu trc th trng c c trng bi s lng ngi mua hay ngi bn tham gia trn th trng v mi quan h tng tc ln nhau gia h. Cu trc th trng c th xem xt di gc ngi bn hoc ngi mua. Di gc ngi bn, mt th trng c th thuc v mt loi cu trc th trng ny, song di gc ngi mua, n li c th thuc v mt cu trc th trng khc. V d, th trng sn xut nng sn nguyn liu cho cng nghip ch bin c th gn ging th trng cnh
167

tranh hon ho, nu ta xt t pha ngi bn. Tuy nhin, nu ch c mt s rt t doanh nghip c th mua v ch bin cc loi nng sn ny th t pha ngi mua, th trng li c kh nng l th trng c quyn nhm. C hai dng cu trc th trng ln: Th trng cnh tranh hon ho v th trng cnh tranh khng hon ho. Trong phn ny, khi chng ta tp trung phn tch hnh vi ca nhng ngi sn xut, v c bn chng ta ch xem xt cu trc th trng t pha ngi bn. Th trng cnh tranh hon ho: l dng th trng m mi ngi bn hay mi doanh nghip ring bit khng c kh nng kim sot, chi phi gi c hng ha. Ti th trng ny, doanh nghip ch l ngi chp nhn gi. Mc gi trn th trng c hnh thnh nh l kt qu tng tc chung ca tt c nhng ngi bn v ngi mua. Mi doanh nghip c th, bng hnh vi ring bit ca mnh, khng c kh nng tc ng n mc gi ny. L ngi chp nhn gi, doanh nghip trn thc t khng c quyn lc th trng. Th trng cnh tranh khng hon ho: l dng th trng m mi ngi bn hay doanh nghip ring bit t nhiu c kh nng kim sot hay chi phi gi c hng ha. Mt doanh nghip cnh tranh khng hon ho khng phi l mt k chp nhn gi. Bng nhiu cch khc nhau (chng hn nh thay i sn lng hng ha m n cung ng trn th trng), doanh nghip c th thay i c mc gi hng ha. Ni cch khc, l mt doanh nghip c quyn lc th trng. C nhiu dng th trng cnh tranh khng hon ho: th trng c quyn, th trng c quyn nhm hay th trng cnh tranh c tnh cht c quyn. Trn mt th trng c quyn thun ty, xt t pha ngi bn, ch c mt doanh nghip duy nht cung ng hng ha. Khng c i th cnh tranh, doanh nghip ny thng c quyn lc th trng ln. N thng c th nh gi hng ha cao hn nhiu so vi mc gi c tnh cht cnh tranh tng t. Mt th trng m trn ch c mt nhm nh nhng ngi sn xut c gi l th trng c quyn nhm hay c quyn tp on. Trn th trng loi ny, cc doanh nghip cng thng c quyn lc th trng hay kh nng kim sot, chi phi gi cao.
168

Chng va c th cnh tranh khc lit vi nhau ginh git th trng, va c kh nng tha thun, cu kt vi nhau cng khng ch th trng. Cn trn mt th trng cnh tranh c tnh c quyn, s lng doanh nghip cng kinh doanh mt loi hng ha tng i ln. Nhng doanh nghip trn th trng ny c nhiu im ging cc doanh nghip cnh tranh hon ho, song li c kh nng chi phi gi c hng ha mt cch hn ch. 5.1.2. c im v iu kin tn ti ca th trng cnh tranh hon ho *ng cu i din vi doanh nghip Theo ng nh ngha, doanh nghip cnh tranh hon ho l mt doanh nghip chp nhn gi. N phi bn hng ha m mnh sn xut ra theo ng mc gi th trng. Nu n t mc gi cao hn mc gi chung trn th trng, n s mt ht khch hng v s khng bn c mt n v hng ha no. Nhng ngi tiu dng s chuyn sang mua hng ha ca cc doanh nghip khc. V mc tiu ti a ha li nhun, n cng khng bn hng ha ca mnh theo mc gi thp hn mc gi th trng. y mc gi th trng c hnh thnh nh mt kt cc chung, c to ra bi s tng tc ln nhau gia v s ngi bn v ngi mua. Mc gi ny hnh thnh nh th no nm ngoi kh nng nh ot ca mi doanh nghip.Mt khi tn ti, doanh nghip phi chp nhn n nh mt bin s c sn. Vi t cch l ngi chp nhn gi, ng cu m mt doanh nghip cnh tranh hon ho i din l mt ng cu nm ngang. Vn nh thng l, ta biu th mc gi hng ha trn trc tung v mc sn lng ca doanh nghip trn trc honh nh trn hnh 5.1. Doanh nghip ch c th bn c mi sn phm ca mnh theo mc gi cn bng th trng. Mc gi ny tn ti c lp, khng ph thuc vo mc sn lng ca doanh nghip. Khi doanh nghip tng hoc gim sn lng, mc gi trn vn khng thay i. Trong trng hp ngc li, chng hn, nu ng cu ny l mt ng dc xung, th bng cch gim sn lng bn ra, doanh nghip c th lm gi c hng ha tng ln. iu tri vi
169

nh ngha: doanh nghip cnh tranh hon ho l mt doanh nghip chp nhn gi.
P

D Pth trng

q (sn lng ca doanh nghip)

Hnh 5.1: ng cu m doanh nghip i din l mt ng nm ngang

Cn phn bit ng cu m doanh nghip i din vi ng cu th trng. ng th nht m t quan h gia cc mc gi m nhng ngi tiu dng sn sng tr (do ta vn ang ni v cu) tng ng vi cc mc sn lng ca doanh nghip. y l ng nm ngang v mc gi ny khng ph thuc vo mc sn lng ca doanh nghip. ng th hai m t quan h gia cc mc gi m nhng ngi tiu dng sn sng tr tng ng vi khi lng hng ha sn c trn ton b th trng. Khi khi lng hng ha sn c tng i thp, nhng ngi tiu dng buc phi tr gi cao hn v ngc li. Ph hp vi quy lut cu, i vi cc hng ha in hnh, y l mt ng dc xung. * i vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho, doanh thu bin m n thu thm c nh bn thm mt n v sn lng lun lun bng mc gi: MR = P. Tnh cht ny gn lin vi s kin: doanh nghip c th bn mi sn lng q m n c th sn xut ra vi cng mt mt mc gi P c hnh thnh trn th trng. Khi sn xut v bn ra thm mt n v sn lng, v gi khng thay i, doanh nghip thu thm c mt khon
170

doanh thu chnh bng mc gi P. Ni cch khc, doanh thu bin lun bng chnh mc gi mi mc sn lng. * Cc iu kin tn ti ca th trng cnh tranh hon ho Th trng cnh tranh hon ho ch c th xut hin v hot ng trong nhng iu kin nht nh. y l nhng iu kin ring c, gn lin vi cu trc th trng ny. V th, chng cng l nhng c im c th phn bit dng th trng ny vi th trng cnh tranh khng hon ho. th trng cnh tranh hon ho tn ti, n cn c ng thi nhng iu kin sau: C nhiu doanh nghip cng hot ng trn th trng, trong mi doanh nghip ch c quy m tng i nh so vi quy m chung ca th trng. Trn mt th trng, nu ch c mt doanh nghip duy nht cung ng hng ha, doanh nghip ny chc chn s c quyn lc th trng ln. Ngi tiu dng, khi mun mua loi hng ha m doanh nghip cung cp s ch c mt a ch duy nht la chn. Trong trng hp ny, bng cch thay i sn lng, doanh nghip c kh nng tc ng n gi c hng ha. N s khng phi l ngi chp nhn gi. Nu trn th trng ch c mt nhm nh cc doanh nghip cung cp hng ha, quy m ca mi doanh nghip s l tng i ln so vi quy m chung ca th trng. iu ny lm cho doanh nghip c sc mnh th trng ng k chi phi, kim sot gi. V li, vi s lng doanh nghip t, kh nng cc doanh nghip cu kt vi nhau khng ch th trng l tng i d dng. Trong hon cnh , trn th trng dng ny, doanh nghip cng khng phi l ngi chp nhn gi. cc doanh nghip u l ngi chp nhn gi, s lng cc doanh nghip tham gia cung ng hng ha trn cng mt th trng phi ln. Ch trong iu kin , khi quy m sn lng ca mi doanh nghip ch tng i nh so vi quy m chung ca th trng, doanh
171

nghip mi khng c kh nng chi phi gi. Hn th na, v s lng doanh nghip nhiu, chng s khng c kh nng tha thun v cu kt vi nhau khng ch th trng v gi c. Khi trn th trng ch c hai, ba doanh nghip hot ng chi ph giao dch lin quan n vic tha thun, mc c, m phn c c mt hnh ng chung ca tt c cc doanh nghip thng khng cao v vic ny thng d thc hin. Song chi ph tng t nh vy s tng vt nu ngi ta cn n s cam kt hnh ng chung ca hng trm, hng nghn doanh nghip. S lng doanh nghip ln loi tr kh nng cu kt tp th chi phi gi ca cc doanh nghip. l mt trong nhng iu kin m bo th trng l th trng cnh tranh hon ho. phn trn, chng ta ni ng cu i din vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho l mt ng nm ngang. iu ny hm doanh nghip c th gia tng sn lng mt cch ty m khng lm mc gi hng ha thay i. Tht ra, s gia tng sn lng y l c gii hn. Nhng thay i v sn lng ca doanh nghip ch thc hin trong khun kh: n l mt doanh nghip c quy m nh so vi quy m chung ca th trng. Tnh ng nht ca sn phm: Nu sn phm ca cc doanh nghip khc bit nhau, chng khng th l nhng vt thay th cho nhau mt cch hon ho. D cng l cc sn phm gii kht, song nhng lon pepsi v coca vn l nhng sn phm khc bit nhau. V chng c nhng hng v ring nn c th ngi ny thch ung pepsi, cn ngi khc li a chung coca. Mc d chng l nhng th c th thay th cho nhau, song i vi nhng ngi c bit a thch coca, h c th chp nhn mua nhng lon coca t hn mt cht so vi nhng lon pepsi c cng trng lng. iu ny cho php ngi bn nhng sn phm khc bit nh coca c th chi phi gi trong mt gii hn nht nh. Ngi ny c th nng gi sn phm ca mnh ln mt cht m khng s mt i nhng khch hng quen. V nh th, ngi bn khng cn l ngi chp nhn gi. Ni mt cch khc, th trng l th trng cnh tranh hon ho, sn phm ca cc doanh nghip phi ging ht nhau. Ch trong iu kin nh vy, doanh nghip mi thc s l ngi chp nhn gi.
172

Trn thc t, rt him khi cc sn phm ca cc doanh nghip cng hot ng trn mt th trng li hon ton ng nht vi nhau. Trong mt chng mc nht nh, ngi ta coi nhng th trng nh th trng ngoi t, th trng chng khon, th trng nng sn l tha mn hoc gn tha mn iu kin ny. V th, ch c mt s t th trng c xem l th trng cnh tranh hon ho. Tnh hon ho ca thng tin: thng tin c coi l hon ho khi nhng ngi mua v bn trn th trng c y nhng thng tin cn thit c lin quan n th trng. l nhng thng tin v gi c, v hng ha (tnh nng, tc dng, cht lng, quy cch s dng), v cc iu kin giao dch Khi nhng ngi mua hay bn khng c y nhng thng tin trn, h c th trao i hng ha theo nhng mc gi khc vi mc gi c chp nhn chung trn th trng. D t, d nhiu h khng cn l nhng ngi chp nhn gi. V d, khi ngi mua khng c thng tin nh gi c rng sn phm ca cc doanh nghip l hon ton ging ht nhau, h c th mua sn phm ca doanh nghip ny vi gi cao hn ca doanh nghip kia. Vi trng thi , doanh nghip c th chi phi c gi. V th, tnh hon ho ca thng tin cng l mt iu kin cn thit th trng cnh tranh hon ho tn ti. Cc doanh nghip c kh nng t do xut, nhp ngnh (t do tham gia vo ngnh v t do rt lui khi ngnh): S d cc doanh nghip trong mt ngnh u i din vi mt ng cu nm ngang v hot ng nh nhng ngi chp nhn gi l v c s t do gia nhp ngnh. iu ny loi tr hn kh nng cc doanh nghip hin ang trong ngnh cu kt vi nhau nng gi hng ha ln. Nu iu xy ra, vic gia tng li nhun ca cc doanh nghip hin hnh nh vic tng gi hng ha s li cun cc doanh nghip mi tham gia vo ngnh. Khi , gi hng ha li phi h xung do ngun cung tng. Ngc li, khi cc doanh nghip trong ngnh ang trng thi thua l, nh c s t do rt lui khi ngnh, mt s doanh nghip s ri khi th trng ny. Do ngun cung b ct gim, gi hng ha li tng ln, bo m cho cc doanh nghip cn li trong ngnh c th tn ti.

173

iu kin t do xut, nhp ngnh khng ch lin quan n nhng kha cnh php l. ng nhin, t do xut, nhp ngnh hm nh nc khng ngn cn s tham gia hay rt lui khi ngnh ca cc doanh nghip. Tuy nhin, nhng ngnh nh sn xut t, luyn kim, d nh nc khng a ra nhng ngn cn c bit no, cc doanh nghip mi vn khng d dng gia nhp ngnh, cng nh cc doanh nghip c thng gp kh khn khi mun rt lui khi ngnh. V th, v mt kinh t, t do xut, nhp ngnh cn hm ngha: chi ph ca vic xut, nhp ngnh i vi doanh nghip l khng ng k. Cc iu kin trn phi xut hin ng thi th th trng cnh tranh hon ho mi xut hin v tn ti. Khi mt trong cc iu kin trn b vi phm, th trng s khng cn l th trng cnh tranh hon ho. 5.2. Cung ng sn phm ca doanh nghip cnh tranh hon ho chng trc, chng ta phn tch xem mt doanh nghip ni chung phi la chn mc sn lng nh th no c th ti a ha li nhun. Gi y, chng ta p dng nguyn tc chung vo trng hp doanh nghip cnh tranh hon ho. 5.2.1. Cung ng ngn hn * La chn sn lng ca doanh nghip trong ngn hn nhm mc tiu ti a ha li nhun iu kin cn: Trn mt th trng cnh tranh hon ho, ti a ha li nhun, doanh nghip phi la chn sn lng sao cho ti n v sn lng cui cng, chi ph bin bng vi mc gi: MC = P. y l iu kin chung p dng cho c ngn hn ln di hn. Tht vy, theo nguyn tc tng qut v s la chn sn lng ca mt doanh nghip nhm mc tiu ti a ha li nhun, mc sn lng ti u phi l mc sn lng m ti n v sn lng cui cng, chi ph bin phi bng doanh thu bin: MC = MR. Tuy nhin, i vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho, doanh thu bin MR lun lun bng mc gi P. V th, iu kin MC = MR tr thnh iu kin MC = P.
174

Hy xem xt iu kin trn qua hnh 5.2. Ti mc gi th trng P1 m doanh nghip phi chp nhn, doanh nghip phi i din vi mt ng cu nm ngang D. Sn lng ti a ha li nhun ca doanh nghip phi tng ng vi giao im ca ng chi ph bin MC vi ng cu D, ni m iu kin MC = P (trong trng hp ny P = P1) c tha mn. Tuy nhin, vi mt ng chi ph bin MC hnh ch U, ng chi ph bin c th ct ng cu nm ngang ti hai im, tng ng vi hai mc sn lng q1 v q2 nh trn hnh 5.2. Phi chng c hai mc sn lng ny u em li li nhun ti a cho doanh nghip?
P, MC

MC

P1

q1

q2

Hnh 5.2: Mc sn lng ti a ha li nhun q2 tng ng vi giao im ca ng MC ang i ln vi ng cu D.

Ti sn lng q1, ng MC ang c xu hng i xung. Vi nhng mc sn lng q ln cn v nh hn q1, ng MC nm pha trn ng cu D, c ngha l chi ph bin ang ln hn doanh thu bin hay mc gi. Lc ny, nh ta bit, cng tng sn lng th tng li nhun cng gim. Khi sn lng ln cn v ln hn q1, ng MC li nm pha di ng cu D, nn tng ng vi nhng mc sn lng ny, chi ph bin li nh hn doanh thu bin. Khi , nu tip tc tng sn lng s lm cho tng li nhun tng. Nh vy, ti sn lng q1, tng li nhun l ti thiu ch khng phi l ti a.

175

Ngc li, nu xt nhng im sn lng ln cn vi sn lng q2, ni m ng cu D ct ng MC phn ang i ln, ta c: th nht, tng ng vi cc mc sn lng cn nh hn q2, chi ph bin cn nh hn doanh thu bin hay mc gi. V vy, nu tng sn lng, tng li nhun s tng. Khi sn lng ln hn q2, chi ph bin li vt qu doanh thu bin. Lc , nu tng sn lng th tng li nhun s gim. Nh th, ti sn lng q2, li nhun s t gi tr ln nht. Ni cch khc, iu kin cn ti a ha li nhun i vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho l n phi la chn sn lng tng ng vi giao im ca ng cu m n i din v phn ng chi ph bin ang i ln. iu kin b sung: V ngn hn, doanh nghip ch sn xut (vi mc sn lng tng t nh sn lng q2 ni trn; gi y, cho tin ta t tn cho mc sn lng ny l q*) nu nh mc gi th trng ln hn hoc bng mc chi ph bin i bnh qun ti thiu. Trong trng hp ngc li, doanh nghip s tm thi ng ca, khng sn xut g. Gi s, trong ngn hn, mc gi th trng P ang ln hn hoc bng mc chi ph bin i bnh qun ti thiu (P AVCmin). Ti mc sn lng q*, ta c MC(q*) = P. Do , MC(q*) AVCmin, tc l ng chi ph bin MC ang nm pha trn ng chi ph bin i bnh qun AVC (iu ny c suy ra t mi quan h gia ng MC v ng AVC m chng ta bit). V vy, mc chi ph bin ti sn lng q* (bng mc gi P) chc chn s ln hn mc chi ph bin i bnh qun tng ng. Ngha l iu kin b sung tng qut (P AVC) c tha mn hay doanh nghip c th sn xut c mc sn lng ny. Tri li, nu mc gi th trng P nh hn AVC ti thiu (P < AVCmin), ti mc sn lng q*, chi ph bin cng s nh hn chi ph bin i bnh qun ti thiu: MC(q*) = P < AVCmin. iu c ngha l lc ny ng chi ph bin ang nm di ng chi ph bin i bnh qun. V th, chi ph bin ti sn lng q* (cng chnh bng mc gi) phi nh hn chi ph bin i bnh qun tng ng (MC(q*) = P < AVC(q*)). Do P < AVC, doanh nghip phi ng ca.

176

P, MC, AVC AVC

MC P1

AVC (q*) AVCmin

q*

Hnh 5.3: Trong ngn hn, doanh nghip ch sn xut vi sn lng q* khi P ln hn AVC ti thiu

* ng cung ngn hn ca doanh nghip Chng ta hy p dng m hnh la chn sn lng nhm ti a ha li nhun ni trn xem xt cch thc mt doanh nghip cnh tranh hon ho phn ng ra sao khi gi th trng thay i. Ta hy xut pht t mt mc gi th trng P1 tng i thp. Gi s mc gi ny nh hn mc chi ph bin i bnh qun ti thiu. Nh iu kin b sung chng ta va cp, lc ny doanh nghip cn ng ca. Trong iu kin gi thp nh vy, doanh nghip khng sn xut.

177

P, MC, AVC MC

ATC E

P5 P4 P3 P2 P1 0 q2 q3 q4 A B C

AVC

q5

Hnh 5.4: ng cung ngn hn ca doanh nghip cnh tranh hon ho. l mt phn ca ng MC tnh t im A tr ln

Doanh nghip ch bt u sn xut khi mc gi th trng tng ln t nht t mc P2 = AVCmin. Ti mc gi ny, doanh nghip c th sn xut vi sn lng q2, ni m MC(q2) = P2, tng ng vi im A trn th (im A l im m ng MC ct ng AVC chnh ti mc AVCmin). Tht ra, nu sn xut vi sn lng q2, v mc gi bng chnh mc AVC tng ng nn tng doanh thu ca doanh nghip mi va b p cc chi ph bin i. Doanh nghip vn phi gnh chu khon l tng ng vi mc chi ph c nh ging nh khi n cn ng ca. Tuy nhin, gi y, vic ng ca khng cn li hn so vi sn xut. V th, mc gi P2 l ngng ti thiu mt doanh nghip tham gia th trng bt u c th sn xut c. Khi gi th trng tng ln n mc P3 ln hn mc gi P2 (= AVCmin) song vn nh hn mc chi ph bnh qun ti thiu ATCmin, sn lng ti u theo quy tc MC = P l q3, tng ng vi im B trn ng MC. Ti sn lng ny, do P3 cn nh hn ATCmin, nn P3 cng nh hn ATC(q3). Tuy sn xut song doanh nghip vn b thua l. Ch c iu mc

178

thua l gi y thp hn mc chi ph c nh, v P3 > AVC(q3) nn sn lng q3 vn l mc sn lng m doanh nghip la chn. Nu gi th trng tip tc tng ln thnh P4, bng chnh vi mc ATCmin, sn lng ti u tng ng ca doanh nghip s l q4 (ng vi im C va nm trn ng MC, va nm trn ng ATC ti im ATCmin). Ti mc sn lng ny, li nhun kinh t ca doanh nghip bng 0 (tc doanh nghip ha vn). Nu nhng bin ng trn th trng tip tc y gi ln cao hn, (thnh P5 ln hn ATCmin chng hn), th sn lng ti u khi ny l q5 (tng ng vi im E trn ng MC). Trong trng hp ny, doanh nghip thu c li nhun kinh t dng v P5 > ATC(q5). (Khi P > ATC th TR > TC). Tm li, khi gi th trng qu thp, doanh nghip s ng ca, khng sn xut. Mc gi P2 l ngng gi c ti thiu doanh nghip sn xut. Tng ng vi cc mc gi P2, P3, P4, P5, cc mc sn lng ti a ha li nhun m doanh nghip sn sng cung ng ln lt l q2, q3, q4, q5. Cc im A, B, C, E mt mt, u nm trn ng chi ph bin, mt khc, cho chng ta bit cc mc sn lng m doanh nghip sn sng cung ng tng ng vi cc mc gi th trng khc nhau. Theo nh ngha, cng chnh l nhng im nm trn ng cung ngn hn ca doanh nghip. ng cung ngn hn ca doanh nghip l mt phn ca ng chi ph bin ngn hn, bt u t im A (tc ti AVCmin) tr ln. Do y l phn ng MC ang i ln nn ng cung ny l mt ng dc ln, th hin vic gia tng sn lng ca doanh nghip nhm p ng vi s ln gi hng ha trn th trng. 5.2.2. Cung ng trong di hn *La chn sn lng ca doanh nghip ti a ha li nhun trong di hn.

179

La chn sn lng ca doanh nghip trong di hn gn lin vi kh nng iu chnh c tt c cc yu t u vo ca n trc nhng bin ng di hn ca th trng. Cc chi ph m doanh nghip xem xt l cc chi ph di hn. Doanh thu m doanh nghip d kin hay cn nhc cng c xy dng trn mc gi m doanh nghip k vng trong mt khon thi gian di. Nhng iu kin ti a ha li nhun chi phi s la chn u ra ca doanh nghip cnh tranh hon ho trong di hn c th c suy ra t iu kin tng qut, gn vi c im chp nhn gi ca doanh nghip ny. - iu kin cn: Trong di hn, ti a ha li nhun, doanh nghip cnh tranh hon ho phi la chn sn lng sao cho ti n v sn lng cui cng, chi ph bin di hn bng vi mc gi m doanh nghip trng i (LMC = P). iu kin ny l hin nhin, nh ta l gii trong phn phn tch cung ng sn phm ngn hn ca doanh nghip. N ch l c th ha iu kin cn tng qut trong trng hp doanh thu bin MR lun lun bng mc gi P. - iu kin b sung: V di hn, doanh nghip ch sn xut (vi mc sn lng tng ng vi im ct ca phn i ln ca ng chi ph bin di hn vi ng cu m doanh nghip i din) khi mc gi di hn m n d kin ln hn hoc bng mc chi ph bnh qun ti thiu di hn (PLACmin). Trong trng hp ngc li (P < LACmin), doanh nghip s rt lui khi ngnh. Cch lp lun gii thch iu kin ny cng tng t nh trng hp ngn hn. T cc iu kin quy nh cch thc la chn u ra nhm ti a ha li nhun trong di hn ni trn, ta cng c th hiu c thc cht ca ng cung di hn ca mt doanh nghip cnh tranh hon ho. Nh c th thy qua hnh 5.5, ng LMC biu th ng chi ph bin di hn ca doanh nghip. ng ny ct ng LAC (v trong di hn, tng chi ph ch bao gm cc chi ph bin i nn LATC v LAVC thc cht ch l mt, do , c th k hiu chung l LAC) ti im A,
180

tng ng vi mc LACmin. Nu mc gi th trng l tng i cao, chng hn l P1 nh trn hnh 5.5, iu kin cn cho thy sn lng ti u m doanh nghip la chn s l q1, tng ng vi im C, ni m ng cu nm ngang ng vi mc gi P1 ct ng LMC. Ti mc sn lng ny, iu kin b sung (PLACmin) c tha mn nn doanh nghip s yn tm sn xut trong ngnh. Khi mc gi h xung n P2 song vn cn ln hn LACmin, trt theo ng LMC, doanh nghip phn ng bng cch ct gim sn lng xung thnh q2 (tng ng vi im B). Ch khi no mc gi h xung thp hn LACmin, chng hn nh mc gi P3, doanh nghip mi khng c kh nng trang tri c cc chi ph bng cc khon doanh thu v chu thua l, n mi rt lui kh ngnh. Nh vy, ng cung di hn ca doanh nghip, vi t cch l ng biu th mi quan h sn lng v gi c di hn, chnh l ng ni lin cc im nh A, B, C trn ng LMC. Thc cht, l mt phn dc ln ca ng LMC, tnh t im A, tng ng vi mc gi bng LACmin, tr ln.
P, LAC, LMC LMC

P1 P2 A B

LAC

LACmin P3

q3

q2

q1

Hnh 5.5: ng cung di hn ca mt doanh nghip cnh tranh hon ho

* Vn dng: Phn ng ca doanh nghip s din ra nh th no nu nh gi c cc yu t u vo tng ln?

181

Khi cc iu kin khc vn gi nguyn, ng thi gi cc yu t u vo tng ln, c th sn xut ra mt mc sn lng nh trc, chi ph sn xut ca doanh nghip tng ln. H qu l cc ng ATC, MC ca doanh nghip u b dch chuyn ln trn. Thot tin, khi nhng thay i ny ch din ra vi mt doanh nghip, gi cn bng th trng vn cha thay i. Song v ng MC (phn nh ng cung ca doanh nghip) dch chuyn ln trn t ng MC1 thnh ng MC2, nn mc sn lng ti u ca doanh nghip cng s thay i t q1 thnh q2. Doanh nghip ct gim sn lng thch ng vi vic gi cc yu t u vo tng.
P MC2 MC1 P2 P1

q2

q 2

q1

Hnh 5.6: Sn lng cung ng ca doanh nghip s gim xung (t q1 thnh q2) khi gi c cc yu t u vo tng

Tuy nhin, tnh hnh vn cha dng li . Nu mi doanh nghip trong ngnh u phi i din vi s kin: gi c cc yu t u vo tng, chng u phn ng theo cch ct gim sn lng nh trn. S ng lot ct gim sn lng s lm thay i ng cung chung ca th trng. ng cung th trng dch chuyn ln trn y mc gi cn bng ca th trng tng ln t P1 thnh P2. Gi y, ng cu m mi doanh nghip i din l ng cu mi, tng ng vi mc gi P2. Doanh nghip s sn xut mc sn lng q2 ln hn sn lng q2, mc d sn lng ny vn nh hn sn lng q1 ban u.

182

5.3. Cung ng sn phm ca ngnh cnh tranh hon ho Mt ngnh cnh tranh hon ho bao gm nhiu doanh nghip cng sn xut mt loi sn phm ging ht nhau. ng cung ca ngnh phn nh mi quan h gia sn lng m ton ngnh sn sng cung ng vi mc gi. V nguyn tc, sn lng m ngnh cung ng ti mt mc gi nht nh chnh l tng sn lng m cc doanh nghip trong ngnh sn sng cung ng ti mc gi ny. Tuy nhin, c s phn bit gia ngn hn v di hn. Trong di hn, ngoi nhng iu ta bit, s gia nhp ngnh v rt lui ra khi ngnh lm cho s lng doanh nghip trong ngnh trong di hn khng ging nh trong ngn hn. 5.3.1. ng cung ngn hn ca ngnh c im ca ngnh xt trong ngn hn th hin hai im: Th nht, mi doanh nghip ch c kh nng iu chnh hn ch mt s yu t u vo v b rng buc bi mt s yu u vo c nh. Th hai, s lng cc doanh nghip trong ngnh c xem l c nh, vi nhng doanh nghip hin hnh ang hot ng. c im th nht quy nh tnh cht ca ng cung ngn hn ca tng doanh nghip, th hin hnh dng cc ng chi ph bin ngn hn, vi mt im ng ca c th no . c im th hai cho thy c th xy dng ng cung ngn hn ca ngnh bng cch cng theo chiu ngang cc ng cung ngn hn ca cc doanh nghip m s lng chng l xc nh. Cm t cng theo chiu ngang y hm ngha rng: sn lng m ngnh sn sng cung ng ti mi mc gi chnh l tng sn lng m cc doanh nghip sn sng cung ng ti mc gi . Gi s ti mc gi Pi sn lng m doanh nghip j sn sng cung ng l qij, th lng cung tng ng Qi ca ngnh l: Qi = qij. Mi cp (Qi,Pi) cho ta mt im xc nh trn ng cung ca ngnh. C th minh ha nguyn tc trn bng th hnh 5.7, vi gi nh n gin l trong ngnh ch c 2 doanh nghip A v B.

183

SA SB E

D C O Q

Hnh 5.7: ng cung ca ngnh (ng CDE) c tng hp t ng cung ca cc doanh nghip

5.3.2. ng cung di hn ca ngnh Xt v di hn, ngnh c hai c im cn lu : Th nht, cc doanh nghip c kh nng iu chnh mi yu t u vo. c im ny khin cho cc ng chi ph di hn, trong c c chi ph bin, ca mi doanh nghip khng hon ton ging cc ng chi ph ngn hn. Th hai, s lng doanh nghip trong ngnh khng hon ton l c nh. Do y l ngnh cnh tranh hon ho nn vic gia nhp ngnh hay rt lui ra khi ngnh ca cc doanh nghip l kh d dng, xt c v phng din php l ln kinh t. Khi cc doanh nghip hin hnh trong ngnh ang hot ng trong tnh trng thun li, thu c li nhun kinh t dng, ngnh tr thnh a ch u t hp dn i vi mi doanh nghip tim nng ang ngoi ngnh (nhng ngi ang chun b thnh lp doanh nghip hay nhng doanh nghip ang hot ng cc ngnh khc). Li nhun kinh t dng chng t doanh nghip ang thu c li nhun k ton siu ngch, vt qu mc li nhun k ton thng thng cc ngnh khc. iu ny to ra ng c thu ht cc doanh nghip mi nhp ngnh, khi m s tham gia vo ngnh l hon ton t do. Ngc li, nu cc doanh nghip trong ngnh ang trong tnh trng thua l, vic d dng rt lui khi ngnh mt cch khng tn km s khin cho mt s doanh nghip s ri ngnh. Nh vy, ng cung di hn ca ngnh phi

184

phn nh c s dao ng v s lng doanh nghip hot ng trong ngnh, gn lin vi ng thi gia nhp ngnh v rt lui khi ngnh . V nguyn tc, ng cung di hn ca ngnh cng phi l ng tng hp theo chiu ngang t cc ng cung di hn ca cc doanh nghip. Ch c iu y s lng cc doanh nghip trong ngnh l khng c nh, m li thay i theo tng mc gi. Ti mt mc gi m cc doanh nghip hin hnh ch thu c li nhun kinh t bng 0 (cc doanh nghip trng thi ha vn), cc doanh nghip mi khng c xu hng nhp ngnh, cc doanh nghip hin hnh trong ngnh cng hi lng khng rt lui khi ngnh. Ti mc gi ny, lng cung ca ngnh chnh bng tng lng cung ca cc doanh nghip hin hnh. cc mc gi cao hn, mt mt, cc doanh nghip hin hnh s gia tng sn lng bng cch trt theo ng cung di hn ca mnh. Mt khc, do mc gi cao hn lm cho cc doanh nghip hin hnh thu c li nhun kinh t dng, cc doanh nghip mi s nhy vo ngnh. Ti nhng mc gi ny, lng cung ca ngnh khng ch bao gm lng cung ca tt c cc doanh nghip hin hnh cng li m cn bao gm c sn lng cung ng ca cc doanh nghip mi vo ngnh. Ti mt mc gi thp hn so vi mc gi ha vn, cc doanh nghip hin hnh trong ngnh ri vo tnh trng thua l. Mt s doanh nghip s rt lui khi ngnh (nh ng thi ny m cung ca ngnh s gim xung v iu ny s kch thch gi li tng ln, khin cho khng phi tt c doanh nghip u rt lui khi ngnh). Tng ng vi mc gi , lng cung ca ngnh s bng tng lng cung ban u ca cc doanh nghip hin hnh tr i sn lng ca cc doanh nghip i ra khi ngnh. Phn tch ni trn cho thy ng cung di hn ca ngnh thng thoi hn so vi ng cung ngn hn ca n. Trong di hn, mt s thay i tng t trong mc gi c th dn n s thay i v sn lng ln hn so vi ngn hn v: mt mt, cc ng LMC ca cc doanh nghip thng thoi hn so vi cc ng SMC (do kh nng la chn u vo trong di hn phong ph hn khin cho chi ph tng thm sn xut thm mt n v sn lng c khuynh hng thp hn, nhng mc sn lng m doanh nghip c th sn xut c); mt khc, v xu hng
185

nhp (lm sn lng ca ngnh tng ln nhanh chng do s xut hin ca cc doanh nghip mi) hoc xut ngnh (lm sn lng ca ngnh gim xung nhanh do vic mt s doanh nghip ri khi ngnh). *Trng thi cn bng di hn ca ngnh Cn bng th trng ch trng thi m th trng tng i n nh do khng tn ti nhng p lc buc n phi thay i. Trong ngn hn, th trng ch cn bng khi tng lng cung ca ngnh bng tng lng cu ca nhng ngi tiu dng, ng thi sn lng m cc doanh nghip ang cung ng chnh l sn lng ti a ha li nhun. Tuy nhin, mt trng thi cn bng ngn hn c th khng duy tr c lu di. Nu mc gi cn bng th trng tng i cao, cc doanh nghip hin hnh trong ngnh thu c li nhun kinh t dng, th v di hn, iu s kch thch cc doanh nghip mi gia nhp vo ngnh. Cung ca ngnh s tng, ng cung (ngn hn) ca ngnh s dch chuyn sang phi v xung di. Gi cn bng th trng dn dn h xung. Qu trnh nhp ngnh ny ch dng li khi gi th trng h xung n mc li nhun kinh t ca cc doanh nghip trong ngnh ch bng 0, tc l cc doanh nghip t c mc li nhun k ton thng thng. Ngc li, nu gi th trng tng i thp, cc doanh nghip hin hnh trong ngnh s ri vo tnh trng thua l. Li nhun kinh t m khin cho mt s doanh nghip s rt lui ra khi ngnh. ng cung ca ngnh s dch chuyn sang tri v ln trn, biu th s st gim v ngun cung. Gi c trn th trng dn dn li tng ln. Mc thua l ca cc doanh nghip trong ngnh gim dn. Qu trnh chy ra khi ngnh v cng vi n l gi c tng dn ch dng li khi li nhun kinh t ca cc doanh nghip bng 0. Nh vy, khi li nhun kinh t ca cc doanh nghip trong ngnh bng 0, s lng doanh nghip l n nh v cc doanh nghip mi khng c ng c i vo ngnh, cn cc doanh nghip hin hnh vn c th hi lng vi mc li nhun k ton thng thng khng rt lui khi ngnh. Ngc li, khi li nhun kinh t ca cc doanh nghip khc 0, ty theo trng thi c th m c s nhp ngnh ca cc doanh nghip mi
186

hoc s rt lui khi ngnh ca cc doanh nghip c. S t do xut, nhp ngnh ny lm cho li nhun kinh t ca cc doanh nghip thay i theo hng hi t dn v mc bng 0. Tm li, ti mc li nhun kinh t bng 0, ngnh t n trng thi cn bng di hn. Ni mt cch khc, cn bng di hn ca ngnh ch t c khi th trng tha mn c iu kin cn bng ngn hn, ng thi ti , li nhun kinh t ca cc doanh nghip bng 0. Mc gi cn bng di hn nh vy bng mc chi ph bnh qun di hn (P = LAC). Ta c th thy qu trnh chuyn n cn bng di hn ca mt th trng cnh tranh hon ho qua th hnh 5.8 v 5.9.

hnh 5.8, chng ta ch biu th phn ng ca mt doanh nghip trong di hn. Thot tin, vi mc gi th trng l P1, la chn sn lng ngn hn ca doanh nghip l q1, tng ng vi im A, im ct ca ng chi ph bin ngn hn SMC vi ng nm ngang ti mc gi P1. Nu mc gi ny c duy tr lu di, doanh nghip s m rng quy m nh my mt cch thch hp c th sn xut c sn lng q2, sao
187

cho ti chi ph bin di hn LMC bng mc gi P1. Ti mc gi P1, doanh nghip c li nhun kinh t dng c trong ngn hn v di hn (v d, trong ngn hn, li nhun ca doanh nghip c biu th bng din tch ca hnh ch nht b gch cho). Nu mc gi h xung thnh P2 (bng vi mc chi ph bnh qun di hn ti thiu), xt v di hn, sn lng ti u ca doanh nghip s l q3. Ti sn lng , doanh nghip ch thu c li nhun (kinh t) bng 0.

P LMC LAC

P S1

S2

P1 P2

P1 P2

A B D

q1

q2

Q1

Q2

a) Doanh nghip

b) Th trng

Hnh 5.9: S cn bng di hn ca th trng cnh tranh hon ho

Trn th hnh 5.9, phn a, ta thy nu mc gi cn bng th trng l P1, c duy tr trong mt thi gian di, sn lng ti u m doanh nghip la chn l q1 (ti , LMC = P1). Ti trng thi ny, doanh nghip c li nhun kinh t dng. iu s li cun cc doanh nghip mi gia nhp ngnh. V th, im A trn hnh 5.9 b, cha phi l mt im cn bng di hn ca ngnh. S nhp ngnh ca nhng ngi sn xut mi s khin ng cung th trng dch chuyn t ng S1 dn dn thnh ng S2 v gi th trng s h xung dn dn thnh P2, ngang bng vi mc LACmin. Khi gi l P2, sn lng ti u m doanh nghip la chn l q2. Ti , doanh nghip ch c li nhun kinh t bng 0. Tng ng, im cn bng th trng B s l im cn bng di hn.

188

(Lu rng hnh 5.9, thang o trn trc honh th a v b l khc nhau, trong sn lng Q ca c th trng ti mt mc gi no l tng cc sn lng q ca cc doanh nghip ti mc gi ). * Ngnh c ng cung di hn nm ngang, dc ln, dc xung iu chnh sn lng cung ng ca ngnh trong di hn ch hon tt khi qu trnh gia nhp hoc ri khi ngnh kt thc. Lc , ngnh t n im cn bng di hn. V th, c th hnh dung ng cung di hn ca ngnh nh tp hp cc im cn bng di hn khc nhau. ng cung di hn ca ngnh ni chung l mt ng dc ln. Tuy nhin, trong mt s trng hp c bit, n c th l mt ng nm ngang hay dc xung. ng cung di hn ca ngnh l mt ng nm ngang khi hai iu kin sau c tha mn: Th nht, cc ng chi ph ca cc doanh nghip trong ngnh l ging ht nhau. Th hai, gi c cc yu t u vo khng thay i khi ngnh thay i sn lng. iu kin th nht ni chung c tha mn trong hon cnh th trng cnh tranh hon ho. Mt ngnh cnh tranh hon ho gi nh rng chi ph xut, nhp ngnh l bng 0. iu c ngha l cc doanh nghip trong ngnh lu nm cng khng to c u th ng k no v kinh nghim sn xut, b quyt cng ngh i vi cc doanh nghip mi. V th, cng ngh ca ngnh thng thuc loi kh n gin. Ngoi ra, cn ch rng, chi ph m chng ta ni n l chi ph kinh t. Do vy, nu mt doanh nghip c th c chi ph sn xut thp hn so vi cc doanh nghip khc nh c c a im sn xut thun li hay nh tn dng c mt s u vo c bit, th ch l xt trn quan im chi ph k ton. Nu khng sn xut, doanh nghip c th cho thu li a im ny v c th thu c khon tin thu ln hn so vi cc a im km thun li hn. Xt trn quan im chi ph c hi, u th v a im sn xut ca doanh nghip s khng cn na. V vy, chi ph sn xut ca cc doanh nghip cnh tranh hon ho v c bn l ging nhau.

189

Gi nh iu kin th hai c tha mn, ngha l khi ngnh m rng sn lng, mc d nhu cu s dng u vo tng ln song gi c ca chng vn gi nguyn nh trc. Nh th, cc ng chi ph ca doanh nghip nh chi ph bnh qun hay chi ph bin s khng thay i khi quy m sn lng ca doanh nghip tng ln.
P MC AC P S1

S2

P2 P1

P2 P1 A B D2 D1 q1 q2 0 Q1 Q2 Q S3

a) Doanh nghip

b) Th trng

Hnh 5.10: ng cung di hn ca ngnh c chi ph khng i

Gi s th trng ang mt trng thi cn bng di hn nh im A, giao im ca ng cu D1 v ng cung S1 trn hnh 5.10, phn b. Mc gi th trng tng ng l P1. Ti mc gi ny doanh nghip la chn sn lng ti u l q1 (hnh 5.10, phn a). Li nhun (kinh t) ca doanh nghip l bng 0. Nu v mt l do no , cu v hng ha tng ln, ng cu th trng s dch chuyn sang phi (t D1 thnh D2). Trc tin, trong ngn hn, gi th trng s tng ln thnh P2. Ti mc gi mi cao hn ny, doanh nghip s tng sn lng cung ng ln thnh q2, ph hp vi nguyn tc ti a ha li nhun. Gi y, doanh nghip bt u thu c li nhun kinh t dng. iu ny, nh chng ta bit, s thu ht cc doanh nghip mi gia nhp ngnh. Ngun cung ca ngnh tng ln, ng cung ca th trng s dch chuyn sang phi. Gi hng ha trn th trng dn dn h xung cho n khi li nhun ca doanh nghip li tr v bng 0. Th trng li tr v mt im cn bng di hn, song tng ng vi ng cu mi l D2. chnh l im B trn hnh

190

5.10, b. V cc ng chi ph ca cc doanh nghip l khng i, nn mc gi cn bng di hn vn l P1. im B ngang bng vi mc gi P1 nn cng c tung nh im A. Kt qu l ng cung di hn ca ngnh chnh l ng nm ngang AB. (Khi mc gi cn bng li tr v P1, mi doanh nghip li quay v la chn mc sn lng q1. Tuy nhin, gi y do c thm cc doanh nghip mi tham gia vo ngnh, nn sn lng ca ngnh l Q2 ch khng phi l Q1). i vi mt ngnh cnh tranh hon ho c chi ph khng i, ng cung di hn ca n l mt ng nm ngang ti mc gi bng chi ph bnh qun di hn ti thiu. Trng hp trn tng i t xy ra. Thng thng, khi cc doanh nghip trong ngnh ng lot gia tng sn lng, nhu cu v cc yu t u vo ca ngnh tng ln. Do , gi cc yu t u vo cng tng ln. V d, khi nhu cu v lng thc tng ln, c th cung ng sn lng lng thc ln hn, nhng ngi nng dn phi m rng din tch gieo trng, s dng nhiu lao ng, phn bn cng nh mt s u vo khc hn. Nhng t ai km mu m hn dn dn c a ra khai thc. Chi ph v s dng t ai nh mt yu t u vo dn dn tng ln. iu tng t cng c th xy ra vi lao ng, phn bn v cc u vo khc. Trong trng hp ny, sn lng u ra ca ngnh tng ln ko theo gi c cc yu t u vo tng ln. Cc ng chi ph ca doanh nghip dch chuyn ln trn. Mc gi u ra m bo cho doanh nghip ha vn trong di hn, tc mc gi bng chi ph bnh qun di hn ti thiu tng ln, v chi ph ny cao hn trc. Tnh hnh ny s tc ng n ng cung di hn ca ngnh. Chng ta hy xut pht t mt trng thi ban u ging nh trng hp ngnh c chi ph khng i: gi cn bng di hn ban u l P1, vi im cn bng di hn trn th trng l A, sn lng m doanh nghip la chn l q1. Khi cu v hng ha tng ln v ng cu mi l D2, gi cn bng ngn hn trn th trng tng ln thnh P2. Phn ng vi iu ny, cc doanh nghip u gia tng sn lng ln thnh q2. Ti mc gi P2 v sn lng q2, doanh nghip thu c li nhun kinh t dng. Cc doanh nghip mi bt u xm nhp vo ngnh. Vic sn lng cung ng ca ngnh tng ln do cc doanh nghip
191

ng lot gia tng sn lng v do xut hin thm nhiu doanh nghip mi lm cu v cc yu t u vo v gi c ca chng tng ln. Cc ng chi ph bnh qun v chi ph bin ca doanh nghip dch chuyn ln trn. Gi y, mc chi bnh qun di hn ti thiu tng ln khin cho mc gi cn bng di hn mi ca ngnh khng cn gi mc gi P1 nh c m tng ln thnh P3. V th, qu trnh xm nhp ngnh v dch chuyn ng cung ca ngnh sang bn phi s dng li vi ng cung S3 ng ny s ct ng cu D2 ti im C tng ng vi mc gi P3. Ti mc gi P3, li nhun kinh t ca cc doanh nghip bng 0. C tr thnh im cn bng di hn mi ca ngnh. ng ni A vi C th hin ng cung di hn ca ngnh. V P3 ln hn P1, ng ny l mt ng dc ln.
P MC3

AC3 MC1 AC1

P S1 S3 P2 P3 P1 C A D1 D2

P2 P3 P1

q1

q2

a) Doanh nghip

b) Th trng

Hnh 5.11: ng cung di hn ca ngnh l mt ng dc ln

Trong trng hp ngc li (ch xy ra vi nhng ngnh sn xut sn phm mi nh my tnh), nu cng vi s gia tng sn lng u ra ca ngnh, gi c cc yu t u vo li gim xung, ng cung di hn ca ngnh s l mt ng dc xung. Cch gii thch iu ny v l gic, hon ton tng t nh trng hp trn.
192

193

Chng 6 TH TRNG CNH TRANH KHNG HON HO

Trong th gii kinh t thc, cc th trng thng khng phi l th trng cnh tranh hon ho. Khi mun k mt hp ng s dng in, chng ta khng c c hi la chn cc nh cung ng in khc nhau, v trn th trng ch c mt nh cung ng in c quyn duy nht. Khi mun s dng dch v in thoi di ng, chng ta i din vi mt th trng m trn ch c mt s t ngi cung ng. Tuy nhin, nu mun kim mt ch n tra, chng ta c th c nhiu nh hng la chn, v i khi, s la chn l khng d dng v cc sn phm m chng cung ng l khng ging nhau. Trn nhng th trng nh vy, nhng ngi bn khng cn l nhng ngi chp nhn gi. V th, m hnh m chng ta nghin cu chng trc khng gii thch hnh vi kinh doanh ca h. Chng ta cn pht trin m hnh tng qut trnh by chng 4 xem xt ng x ca cc doanh nghip trn cc th trng m chng t nhiu c quyn lc th trng. 6.1. c im v ngun gc ca th trng cnh tranh khng hon ho 6.1.1. c im chung Th trng cnh tranh khng hon ho gn lin vi kh nng chi phi hay kim sot gi ca nhng ngi bn hay ngi mua ring bit. Xt t pha ngi bn, trn mt th trng cnh tranh khng hon ho, doanh nghip khng phi l ngi chp nhn gi m l ngi nh gi, c kh nng chi phi gi, nhng mc khc nhau. Ty theo s lng doanh nghip (do , mt chng mc nht nh l kh nng chi phi gi cao hay thp), ngi ta chia th trng cnh tranh khng hon ho thnh cc dng: th trng c quyn thun ty (th trng c quyn ca mt ngi), th trng c quyn nhm v th trng cnh tranh c tnh cht c quyn.
194

c im chung ca cc dng th trng cnh tranh khng hon ho khc nhau l: * ng cu m mt doanh nghip cnh tranh khng hon ho i din l mt ng dc xung. iu ny xut pht t chnh nh ngha v th trng cnh tranh khng hon ho: doanh nghip trn th trng ny t, nhiu c kh nng chi phi gi. Do , ng cu i din vi n khng th l mt ng nm ngang, nh trng hp doanh nghip chp nhn gi. ng cu ny cng khng th l ng dc ln, v ngi tiu dng khng sn lng tr gi cao hn ch v sn lng m doanh nghip cung cp v bn ra nhiu hn. Tnh dc xung ca ng cu m doanh nghip i din phn nh mun bn c khi lng hng ln hn, doanh nghip phi h gi. Kh nng chi phi gi ca doanh nghip th hin ch: gi c m n c th nh ra i vi cc hng ha ca mnh ph thuc vo khi lng m n bn ra. Bng cch ch ng thay i sn lng, doanh nghip c th tc ng n mc gi ca hng ha trn th trng. Vi mc sn lng bn ra thp (v d q1 nh trong hnh 6.1), doanh nghip c th nh gi tng i cao (mc gi P1). Khi sn lng cung ng tng i cao (q2), doanh nghip phi nh gi thp hn (P2) mi mong bn c ht hng.
P

P1 P2

q1

q2

Hnh 6.1: ng cu i din vi doanh nghip cnh tranh khng hon ho

195

* Doanh thu bin m doanh nghip thu c nh bn thm mt n v sn lng nh hn mc gi tng ng (MR < P). i vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho, ng cu i din vi n l mt ng nm ngang, do , khi doanh nghip bn hng ha vi mt khi lng ln hn, n khng phi h gi. Doanh thu bin ca vic bn thm mt n v sn phm trong trng hp ny chnh bng mc gi. Khi ta khng nh, ng cu i din vi mt doanh nghip cnh tranh khng hon ho l mt ng dc xung, chng ta mun hm l, bn c mt khi lng hng ha ln hn, doanh nghip phi h n gi tnh cho mi n v sn phm xung. V th, khi bn thm mt n v sn phm, doanh thu m doanh nghip thu thm c bng mc gi ca n v cui cng m doanh nghip bn ra tr i phn doanh thu mt i do doanh nghip phi h gi bn i vi nhng n v sn phm trc . iu cho thy, doanh thu bin ca n v sn phm cui cng nh hn mc gi tng ng. Nu cn, ta c th din gii iu ny r rng hn nh sau: Theo nh ngha, ta c MR(q+1) = TR(q+1) TRq, trong MR(q+1) l doanh thu bin ca n v sn phm th (q+1), TR(q+1) l tng doanh thu ca khi lng hng ha gm (q+1) n v sn phm, cn TRq l tng doanh thu ca khi lng hng ha gm q sn phm. Gi Pq+1 v Pq ln lt l cc mc gi tng ng vi cc khi lng hng ha trn, ta c: TR(q+1) = (q+1). Pq+1 v TRq = q.Pq. V th, MR(q+1) = q.(Pq+1 Pq) + Pq+1. Do Pq+1 < Pq nn s hng th nht trong biu thc cui cng l mt s m. T d dng suy ra MRq+1 < Pq+1 hay tng qut hn, MR < P. *Khi theo ui mc tiu ti a ha li nhun, doanh nghip cnh tranh khng hon ho lun nh gi cao hn chi ph bin ca n v sn phm cui cng (P > MC). Tht vy, ti a ha li nhun, doanh nghip phi la chn sn lng sao cho ti n v sn phm cui cng MR = MC. Tuy nhin, theo c im trn, MR < P. V th, P > MC. Ta c th minh ha iu bng

196

hnh 6.2. Theo tnh cht doanh thu bin lun nh hn mc gi tng ng mi mc sn lng, ng doanh thu bin nm pha di ng cu m doanh nghip i din (ng cu chnh l ng gi c m doanh nghip c th t ng vi mi mc sn lng). Sn lng ti a ha li nhun ca doanh nghip l q*, tng ng vi giao im ca ng doanh thu bin MR vi ng chi ph bin MC. Mc gi m doanh nghip c th nh l P*, c suy ra t ng cu ng vi sn lng q*. R rng P* ln hn MC*, tc chi ph bin ca n v sn lng cui cng khi sn lng l q*.

P*

MC

MC*

MR q*

D q

Hnh 6.2: Mc gi m doanh nghip cnh tranh khng hon ho nh cao hn mc chi ph bin

Kh nng nh gi cao hn chi ph bin ca n v sn lng cui cng ni ln quyn lc th trng ca doanh nghip. lng ha, ngi ta nh gi quyn lc ny bng ch s Lerner (k hiu l L): L = (P - MC) / P, trong 0 L < 1. Ch s Lerner cng cao, quyn lc th trng ca doanh nghip cng ln. Mt doanh nghip cnh tranh hon ho l mt doanh nghip khng c quyn lc th trng, v th L = 0.

197

6.1.2. Ngun gc Nh chng trc chng ta nghin cu, th trng cnh tranh hon ho ch xut hin v tn ti trong nhng iu kin nht nh: s lng doanh nghip tham gia ln, quy m ca mi doanh nghip nh; sn phm ca cc doanh nghip ging ht nhau, c th thay th cho nhau mt cch hon ho; nhng ngi tham gia th trng u c thng tin hon ho; cc doanh nghip c th d dng gia nhp ngnh cng nh rt lui khi ngnh. Khi mt trong nhng iu kin ny khng c tha mn, th trng khng phi l th trng cnh tranh hon ho. Khi , th trng cnh tranh khng hon ho s xut hin. Nh th, ngun gc kinh t ca s xut hin cc th trng cnh tranh khng hon ho chnh l cc yu t ph v cc iu kin cn thit nui dng th trng cnh tranh hon ho ni trn. * Li th theo quy m Li th theo quy m phn nh khong sn lng m , quy m sn lng cng tng th chi ph bnh qun di hn cng h. Tuy nhin, cc ngnh khc nhau, quy m sn lng ti thiu c hiu qu cng khc nhau. nhng ngnh m quy m ti thiu c hiu qu tng i nh so vi quy m chung ca th trng, min li th theo quy m ca mi doanh nghip tng i hp. Doanh nghip sm vp phi min bt li th theo quy m, tc l khong sn lng m , chi ph bnh qun di hn tng ln theo chiu hng tng ca sn lng. Trong nhng ngnh nh vy, s lng doanh nghip c th cng tn ti kh nhiu. Ngnh c th l mt ngnh cnh tranh hon ho. Vi nhng ngnh m quy m ti thiu c hiu qu tng i ln so vi quy m chung ca th trng, n mt lc no , s lng doanh nghip c th cng hot ng trong ngnh tng i t. Cnh tranh trn th trng s loi b nhiu doanh nghip v ch cho php mt vi doanh nghip sm t c kh nng sn xut quy m sn lng c hiu qu tr li. Trong trng hp ny, ngnh s tr thnh mt ngnh cnh tranh khng hon ho. Thm ch, nhng ngnh nh phn phi in, sn lng ti thiu c hiu qu thng

198

ln n mc n ch cho php mt doanh nghip duy nht hot ng trong ngnh. Trong trng hp nh vy, ngnh tr thnh ngnh c quyn thun ty. Doanh nghip c chim c th trng nh li th theo quy m c gi l doanh nghip c quyn t nhin. Tm li, do tnh cht k thut, mt s ngnh, sn lng cn tp trung vo mt nhm nh cc doanh nghip mi m bo c hiu qu k thut. Khi ngnh ch dnh ch cho mt s t, thm ch l mt doanh nghip hot ng, n tr thnh ngnh cnh tranh khng hon ho.
P

LAC2

LAC3 P2 LAC1 P1 D 0 q1 q2 Q2 Q1 Q

Hnh 6.3: Li th theo quy m v cu trc th trng.

Vi nhng ngnh m quy m ti thiu c hiu qu ca cc hng qu nh (v d q1 tng ng vi ng chi ph bnh qun di hn LAC1), s lng cc hng c th duy tr c hot ng ca mnh tng i nhiu (ti mc gi ha vn P1, sn lng q1 ca tng hng kh nh so vi sn lng chung Q1 ca th trng). Trong mt ngnh m ng chi ph trung bnh di hn ca mt hng l LAC2, s lng hng tn ti di hn c trong ngnh khng nhiu. Cn khi LAC3 mi l chi ph trung bnh

199

di hn ca mt hng, vi ng cu th trng vn l D, v di hn ngnh ch cho php tn ti mt doanh nghip. * Tnh khc bit ca sn phm Chng ta bit, khi sn phm ca cc doanh nghip cng hot ng trong cng mt ngnh khc bit nhau, chng khng th thay th cho nhau mt cch hon ho (v d, nhng ngi quen s dng du gi u nhn hiu Sunsilk khng coi cc loi du gi u khc l nhng vt c th thay th n mt cch hon ho). Trong trng hp ny, mt doanh nghip c th tng gi sn phm ca mnh trong mt khong nht nh m khng b mt i nhng khch hng quen. Ni cch khc, khi sn phm ca mi doanh nghip u khc bit vi sn phm ca cc i th, mi doanh nghip ring bit dng nh c mt phn on th trng ring. Th trng chung b chia ct thnh nhiu th trng nh. Trn mi khc th trng ny, doanh nghip l ngi duy nht cung ng hng ha. V th n t nhiu c kh nng chi phi gi. Th trng nh vy s l th trng cnh tranh khng hon ho. * Nhng nguyn nhn c tnh cht php l ngn cn cnh tranh Li th quy m ln c th to ra ro cn i vi vic gia nhp ngnh ca cc doanh nghip mi. Vic cc doanh nghip hin hnh trong ngnh c kh nng sn xut quy m sn lng c hiu qu v quy m ny kh ln so vi quy m chung ca th trng s khin cho cc doanh nghip mi kh thm nhp vo ngnh. Trong trng hp ny, s t do xut, nhp ngnh khng tn ti. Ro cn i vi vic tham gia vo ngnh c th bt ngun t nhng ngn tr c tnh cht php l do quy nh php lut hay chnh sch ca Nh nc. C th k ra y mt s trng hp in hnh. + Vic cp giy php kinh doanh hn ch.

200

V nhng l do khc nhau, trong mt s lnh vc, Nh nc c th ch cp giy php kinh doanh cho mt s t doanh nghip. V d, Vit Nam ch c mt s rt t doanh nghip nh nc c kinh doanh nhng mt hng nh v kh, thuc cha bnh, dch v in thoi... Trong trng hp ny, do s lng doanh nghip tham gia hn ch, th trng s khng th l th trng cnh tranh hon ho. + Lut bo h quyn s hu tr tu Trong nn kinh t th trng, cc pht minh, sng ch l mt loi hng ha c bit. Nh cc pht minh, sng ch m con ngi to ra nhng tin b khng ngng trong cng ngh v k thut sn xut. Nhiu sn phm mi, vi nhng tnh nng ngy cng u vit ra i; nng sut lao ng ca x hi ngy cng c ci thin. Tuy nhin, c nhng pht minh, sng ch, ngi ta phi u t nhiu cng sc, tin bc, thi gian vi mt ri ro rt cao. Mt pht minh mi ra i, c kh nng ng dng trong thc tin sn xut, c th khng em li li ch kinh t ng k no cho ngi tm ra n nu nhng ngi khc c c hi sao chp, bt chc v khai thc n mt cch d dng. Trong trng hp ny, ng c tng c nhn, doanh nghip u t cho cc pht minh, sng ch b suy yu nghim trng. khc phc iu , vic bo h cc pht minh, sng ch cng nh nhng sn phm tr tu khc c coi l mt trong nhng gii php quan trng. Vi cc lut v quyn s hu tr tu, nhng ngi nm gi cc pht minh, sng ch c nh nc bo h c quyn khai thc chng trong mt khong thi gian nht nh. y l mt ro cn php l c quyn (d ch trong mt s nm nht nh) sn xut trong mt s lnh vc c thit lp. Vic bo h cc pht minh, sng ch lun l s bo h c thi hn. Tnh thi hn y lin quan n s cn nhc ca nh nc trong vic bo m s hi ha v li ch x hi gia vic khuyn khch to ra cc pht minh, sng ch vi vic ph bin rng ri chng trong i sng sn xut x hi.

201

+ Chnh sch ngoi thng ca Nh nc. bo h mt s ngnh cng nghip trong nc, Nh nc c th nh thu cao hoc thit lp nhng hng ro phi thu quan nhm ngn chn s xm nhp ca hng ngoi vo th trng trong nc. Nu trong ngnh cng nghip c bo h, ch c mt nhm nh doanh nghip trong nc ang kinh doanh, th vic ngn chn thnh cng s tham gia cnh tranh ca cc doanh nghip nc ngoi c th khin cho ngnh tr thnh ngnh cnh tranh khng hon ho. Tuy nhin, hin nay cng vi tin trnh t do ha thng mi, vic tho d cc hng ro thu quan v phi thu quan i vi hng ha nhp khu v ang tr thnh nhng cam kt quc t m hu ht cc nc chp nhn thc hin trong lnh vc thng mi. + S hu t nhn v mt loi u vo c bit khan him Mt ngi s hu mt m khong sn qu him, mt mnh t duy nht c kh nng trng mt loi cy c sn, mt k nng lao ng c bit c th ch to ra mt loi hng ha (hay dch v) c o c th tr thnh ngi sn xut c quyn trn th trng u ra nh s dng cc u vo c bit khan him ny. Vic thit lp quyn s hu t nhn v mt loi u vo nh vy cng c gi tr nh mt ro cn php l i vi s gia nhp ngnh ca nhng ngi sn xut khc. Ngoi nhng ro cn ni trn, nhng ngn tr khng chnh thc i vi cc i th cnh tranh tim nng (c th l phi php) cng lm cho th trng khng th tr thnh th trng cnh tranh hon ho. V d, nhng tha thun khng chnh thc gia mt bn l mt nhm nh cc doanh nghip ang hot ng v mt bn l cc nh cung cp mt s u vo thit yu c th khin cho cc i th cnh tranh tim nng khng th tip cn c cc yu t u vo ny. Trong trng hp nh vy, s t do gia nhp ngnh ca cc doanh nghip mi s b loi tr.

202

6.2. Th trng c quyn thun ty Xt t gc ngi bn, trn mt th trng c quyn thun ty, ch c mt doanh nghip duy nht hot ng v cung ng mt loi hng ha duy nht, khng c hng ha thay th. Cng ty thuc l Thng Long c th l nh cung ng duy nht loi thuc l c nhn hiu Thng Long, song n li khng phi l nh sn xut thuc l c quyn v trn th trng c qu nhiu loi thuc l khc, c cung ng t cc nh sn xut khc nhau, c th thay th cho thuc l Thng Long. Khi ch c mt doanh nghip cung ng hng ha duy nht trn th trng, ng cu m doanh nghip i din cng chnh l ng cu th trng. l mt ng cu dc xung, nm pha trn ng doanh thu bin. Trn th trng c quyn thun ty, doanh nghip ni chung khng b nguy c gia nhp ngnh t pha cc i th tim nng e da. i vi c quyn t nhin, iu bt ngun t li th kinh t nh quy m. Khi doanh nghip c quyn c kh nng sn xut mc sn lng ti thiu c hiu qu ( LAC l ti thiu) v mc sn lng ny qu ln so vi quy m chung ca th trng, mt doanh nghip mi kh c th tham gia c vo ngnh. i vi cc trng hp c quyn khc, nhng ro cn php l (giy php kinh doanh c quyn, bng sng ch) khng cho php cc doanh nghip mi xm nhp vo ngnh. 6.2.1. Quyt nh v sn lng v gi c ca nh c quyn Theo ng iu kin tng qut, ti a ha li nhun, nh c quyn s la chn sn lng theo nguyn tc chi ph bin bng doanh thu bin (MC = MR). ng thi, n s nh gi vi mc gi P cao hn chi ph bin MC n v sn lng cui cng. n gin ha, hy hnh dung ng cu i din vi doanh nghip (cng l ng cu th trng) l mt ng thng c dng P = a bQ (vi P l mc gi, Q l sn lng v a, b l nhng tham s dng). C th d dng chng minh rng, ng doanh thu bin c dng MR = a 2bQ. Sn lng ti a ha
203

li nhun ca doanh nghip l sn lng Q* c xc nh tng ng vi giao im E ca ng MC v ng MR. Mc gi P* m doanh nghip t s l mc m nhng ngi tiu dng sn sng tr khi sn lng l Q*. P* c xc nh nh l tung ca im F, l mt im nm trn ng cu c dng ln t mc sn lng Q*. R rng, P* > MC(Q*).
P

P*

MC

MC*

MR Q*

D Q

Hnh 6.4: Sn lng v mc gi ti u (Q* v P*) ca nh c quyn

Doanh nghip c quyn thng c quyn lc th trng ln. N l ngi duy nht cung ng mt loi hng ha tng i c th trn th trng. Khng c cc hng ha thay th gn gi la chn, nhng ngi tiu dng chp nhn s kim sot hay chi phi gi tng i mnh ca nh c quyn. Tuy nhin, mc kim sot gi hay quyn lc th trng ca nh c quyn cn ph thuc vo co gin theo gi ca cu. Mt ng cu dc ng (cu km co gin theo gi) cho php nh c quyn c quyn lc th trng tng i ln. Cn nu ng cu ny tng i thoi, kh nng chi phi gi ca nh c quyn l hn ch. Ty theo quy m chung ca th trng cng nh quy m (sn lng) ti thiu c hiu qu, trong ngn hn, doanh nghip c quyn c th thu c li nhun kinh t dng, li nhun bng 0 hoc b thua l.

204

Thng thng, khi quy m th trng khng qu nh (biu hin ch, ng cu th trng nm xa gc ta ), vi v th c quyn, doanh nghip c th thu c li nhun kinh t dng, tc ngoi li nhun k ton thng thng, n cn thu c li nhun siu ngch (hnh 6.5). mt th trng cnh tranh hon ho, iu ny s kch thch cc doanh nghip mi tham gia vo ngnh v v di hn, li nhun kinh t ca cc doanh nghip c xu hng tin ti 0. Tuy nhin, tnh hnh s khng din ra nh vy nu th trng l c quyn. Nu doanh nghip c quyn c kh nng thu c li nhun kinh t dng trong ngn hn, n c th duy tr c kh nng ny trong c di hn. y nhng ro cn i vi s gia nhp ngnh khin cho doanh nghip c quyn vn c th duy tr c mc li nhun tng i cao ca mnh. y cng l im khin cho doanh nghip c ng c gia tng u t cho cc hot ng nghin cu, trin khai, ci tin k thut nhm h thp chi ph sn xut c th thu c li nhun cao. Nhng ng c kiu ny vn c th c mt doanh nghip cnh tranh hon ho. Song xu hng lm bin mt nhng khon li nhun siu ngch trong di hn mt ngnh cnh tranh hon ho khin cho ng c ny b suy yu i nhiu.

205

Trong ngn hn, nu quy m th trng l qu nh, doanh nghip c quyn c th b thua l. Nh chng ta thy trn hnh 6.6 , ti mc sn lng ti u Q*, ni m MC = MR, mc gi cao nht m doanh nghip c th t c l P* vn nh hn chi ph bnh qun tng ng AC*. Khon l ca doanh nghip c th biu th bng din tch ca hnh ch nht c t m. Khi gp nguy c thua l, quyt nh ca doanh nghip vn tun th theo nguyn tc chung: doanh nghip ch sn xut nu mc gi khng nh hn chi ph bin i bnh qun ngn hn. Trong trng hp ngc li, doanh nghip s ng ca. Trong di hn, doanh nghip c quyn s khng chp nhn tnh trng thua l. Nu iu ny c kh nng xy ra, doanh nghip s rt lui khi ngnh.

Doanh nghip c quyn cng c th ch thu c li nhun k ton thng thng, tc ch t mc li nhun kinh t bng 0. Tuy nhin, trng thi ny vn gi doanh nghip li trong ngnh c trong di hn. Khi doanh nghip c quyn la chn sn lng ti a ha li nhun theo nguyn tc MC = MR, v MC phi dng nn MR tng ng
206

vi mc sn lng ti u cng phi dng. iu c ngha l: sn lng ti a ha li nhun phi nh hn sn lng ti a ha doanh thu (sn lng tng ng vi khi MR = 0). Ti mc sn lng ti a ha li nhun, bng cch h gi hng ha, doanh nghip vn c th gia tng c tng doanh thu. T mi quan h gia tng doanh thu v co gin ca cu theo gi m chng ta bit chng 2, c th kt lun rng, doanh nghip c quyn ch sn xut trn phn co gin ca ng cu. Ta c th dng m hnh ti a ha li nhun phn tch phn ng ca doanh nghip c quyn trc nhng thay i ca th trng. Khi chi ph sn xut ca doanh nghip thay i, chng hn do gi u vo tng ln, cc ng MC v ATC b dch chuyn ln trn. ng MC lc ny s ct ng MR ti mt mc sn lng thp hn. Nu iu kin b sung trong la chn sn lng ca doanh nghip vn tha mn, n s sn xut mc sn lng ny. Khi , doanh nghip c quyn s tng gi hng ha ph hp vi tnh cht dc xung ca ng cu. Nh vy, khi chi ph tng, cu vn khng thay i, nh c quyn s ct gim sn lng v tng gi.
P MC

AC MC

P2 P1

AC

MR Q2 Q1

D Q

Hnh 6.7: Nh c quyn ct gim sn lng khi chi ph sn xut tng

207

Khi nhu cu v hng ha m nh c quyn sn xut tng ln, ng cu D dch chuyn ra pha ngoi. ng MR cng dch chuyn theo mt cch tng ng. ng MR mi by gi s ct ng MC ti mc sn lng cao hn. Ni cch khc, doanh nghip c quyn s m rng sn lng p ng li s gia tng trong cu v hng ha. Bn c c th t v kim tra li iu ny. ng cung ca doanh nghip c quyn Khi chng ta gi nh doanh nghip theo ui mc tiu ti a ha li nhun, c th khng nh ng cung ca doanh nghip l ng m t cc cp gi c v sn lng cho php doanh nghip ti a ha li nhun. i vi mt doanh nghip cnh tranh hon ho, nh ta bit, chnh l mt phn ca ng MC. Tuy nhin, trong trng hp th trng c quyn, cc cp gi v sn lng ti u ca doanh nghip li khng kt ni c vi nhau thnh mt ng cung xc nh. l l do ngi ta ni rng, khng c ng cung trong trng hp c quyn. C th gii thch iu ny nh sau: V khng phi l ngi chp nhn gi, cc quyt nh v sn lng v gi c ca doanh nghip c quyn din ra ng thi. Chng ph thuc vo v tr ca ng cu, ng doanh thu bin v chi ph bin. Vi mt ng MC xc nh, khi ng cu l D1 v ng doanh thu bin tng ng l MR1, sn lng v mc gi m doanh nghip c quyn la chn l Q1 v P1. Tuy nhin, ta khng th ni c rng, ti mc gi P1, lng cung duy nht ca nh c quyn l Q1. Khi ng cu v ng doanh thu bin thay i, sn lng v mc gi m doanh nghip la chn s thay i. Ti cng mc gi P1, nu ng cu l D2 v ng doanh thu bin tng ng l MR2, sn lng ti u ca nh c quyn s l Q2. Ngc li, nu ng cu l D3, ng doanh thu bin tng ng l MR3, doanh nghip c quyn s sn xut mc sn lng Q1, nhng li nh gi l P2 khc vi mc gi P1. Trng thi khng c ng cung ca mt doanh nghip c quyn phn nh s kin l: ti cng mt mc gi, doanh nghip c th sn sng cung ng vi nhng mc sn lng khc nhau; v ti cng mt mc sn lng doanh nghip c th nh nhng mc gi khc nhau.
208

MC

P1

D2 MR2 D1 0 MR1 Q1 Q2 Q

Hnh 6.8: Doanh nghip c quyn khng c ng cung

So snh th trng c quyn v th trng cnh tranh hon ho Do thuc v cc cu trc th trng khc nhau, cc quyt nh v gi c v sn lng ca cc doanh nghip cnh tranh hon ho v doanh nghip c quyn l khng ging nhau. Cc doanh nghip cnh tranh hon ho l nhng doanh nghip c quy m nh, khng c quyn lc th trng, lun chu p lc t s gia nhp ngnh d dng ca cc doanh nghip mi tim nng. Chng l ngi chp nhn gi v la chn sn lng theo nguyn tc MC = P. L ngi sn xut duy nht trn th trng, khng chu p lc t vic gia nhp ngnh ca cc i th tim nng do nhng ro cn hu hiu c thit lp chng li s thm nhp vo ngnh, doanh nghip c quyn li c quyn lc th trng ln. N c kh nng tc ng vo mc gi th trng ty theo mc sn lng m n nh cung ng. Tuy nhin, ti a ha li nhun, doanh nghip c quyn phi la chn sn lng v nh gi tng ng theo nguyn tc MC = MR < P. S khc nhau nh vy c th lm cho cc kt cc th trng chung trn hai th trng l khc nhau.

209

 so snh mc gi v sn lng ca mt th trng cnh tranh hon ho vi mt th trng c quyn, ta phi gi nh chng c cc iu kin ging nhau v cu v chi ph. C th coi ng cu D l chung cho c hai th trng v ng chi ph bin MC ca doanh nghip c quyn trn th trng c quyn cng chnh l ng tng hp theo chiu ngang ca cc ng chi ph bin ca cc doanh nghip trn th trng cnh tranh hon ho. Gi nh v chi ph nh vy, trn thc t, khng phi lc no cng hp l. nhng ngnh m c quyn c th xut hin nh li th kinh t nh quy m, vic chia nh th trng cho nhiu doanh nghip s lm cho mi doanh nghip u hot ng quy m khng hiu qu (chi ph bnh qun ca chng s rt ln) so vi vic tp trung sn lng ca ngnh vo mt doanh nghip. V l do ny m mt doanh nghip ln no s dn dn thu tm c ton b th trng v tr thnh nh c quyn t nhin. Bi th, gi nh ca chng ta c th chp nhn c, hy tng tng mt ngnh cnh tranh hon ho c th bin thnh ngnh c quyn mt cch n gin ch nh vic ra quyt nh sn lng v nh gi mt cch tp trung (ging nh vic cc doanh nghip tha thun vi nhau thnh lp mt cacten-c quyn duy nht trong ngnh: hot ng sn xut vn c tng doanh nghip ring r tin hnh, song cacten li quyt nh mc gi v sn lng chung ca ngnh v phn b sn lng cho mi doanh nghip). iu chng ta quan tm y l: sn lng v mc gi ca ngnh thay i nh th no khi mt ngnh cnh tranh hon ho b cacten ha? Khi ngnh l ngnh cnh tranh hon ho, mc gi cn bng P1 trn th trng c xc nh bi giao im ca ng cu D v ng cung S ng tng hp theo chiu ngang cc ng MC ca cc doanh nghip. Ti mc gi P1 ny, sn lng cn bng th trng l Q1. Sn lng ca mi doanh nghip c xc nh theo nguyn tc chi ph bin ca n v sn lng cui cng ca doanh nghip bng P1. Nu ngnh b cacten ha, ng cung S ni trn cng chnh l ng MC ca cacten. ti a ha li nhun cho c cacten, n phi la chn sn lng Q2 tng ng vi giao im ca ng MC ni trn vi ng MR. V

210

ng MR nm pha trong v bn di ng cu D, sn lng Q2 nh hn sn lng Q1. Mt cch tng ng, mc gi P2 m cacten c quyn ny nh s ln hn P1. Nh vy, nhng hon cnh tng t nhau, nh c quyn c xu hng sn xut vi mt sn lng thp hn v nh gi cao hn so vi sn lng v mc gi cn bng trn trn th trng cnh tranh hon ho.
P

MC P2 P1

MR D Q2 Q1 Q

Hnh 6.9: Sn lng v mc gi ca th trng c quyn (Q2,P2) so snh vi sn lng v mc gi ca th trng cnh tranh hon ho (Q1,P1)

6.2.2. S phn bit i x v gi ca doanh nghip c quyn Trn th trng cnh tranh hon ho, cc doanh nghip bn nhng hng ha ging ht nhau theo mt mc gi thng nht. c im ca th trng khng cho php mt doanh nghip c th nh gi cao hn cc doanh nghip khc. Tri li, trn th trng c quyn, do khng c i th cnh tranh, doanh nghip c kh nng phn bit i x v gi: n c th bn cho nhng ngi tiu dng khc nhau theo nhng mc gi khc nhau; c th nh gi khc nhau cho mi n v hng ha ty theo khi lng hng m ngi tiu dng mua; c th nh gi cao vo thi im tiu dng ny song li nh gi thp hn vo thi im khc. y, chng ta ch nghin cu trng hp nh c quyn phn bit gi theo nhng ngi tiu dng khc nhau.

211

Mc tiu ca s phn bit i x v gi l gia tng li nhun n mc c th nu nh nhng ngi tiu dng khc nhau c nhng ng cu vi co gin theo gi khc nhau. Nu tt c mi ngi tiu dng u c nhng ng cu ging nhau, nh c quyn s khng ti a ha c li nhun khi thc hin s phn bit gi. Tht vy, n gin ha, chng ta tng tng trn th trng ch c hai ngi tiu dng A v B. Tng ng vi cc ng cu c nhn DA v DB l cc ng doanh thu bin MRA v MRB ca hai ngi ny. ng cu th trng D cng nh ng doanh thu bin chung MR ca th trng chnh l cc ng tng hp theo chiu ngang, mt cch tng ng, cc ng cu v ng doanh thu bin c nhn li. ti a ha li nhun, trc ht doanh nghip c quyn phi la chn sn lng Q* sao cho ti n v cui cng MC = MR. Gi s nh c quyn bn cho ngi tiu dng A s lng hng ha l qA v ngi tiu dng B s lng hng ha l qB. Ta c Q* = qA + qB. Nu doanh thu bin m nh c quyn thu c t n v hng ha cui cng bn cho ngi tiu dng A l MRA ln hn doanh thu bin MRB nhn c t n v hng ha cui cng bn cho ngi tiu dng B, nh c quyn c th tng c doanh thu m vn gi nguyn chi ph (do tng c li nhun) bng cch chuyn mt n v hng ha bn cho B sang bn cho A. Bng cch phn b li cc mc sn lng qA v qB (trong khun kh tng sn lng l Q*) theo hng chuyn hng ha t ni thu c doanh thu bin thp v ni c doanh thu bin cao hn, nh c quyn s gia tng c li nhun. S phn b ny s t n im ti u khi m doanh thu bin ca hai ngi tiu dng l bng nhau, tc n v hng ha cui cng, MRA = MRB = MC (1). Khi hai ngi tiu dng c cc ng cu ging ht nhau, ng doanh thu bin ca h cng s ging nhau. iu kin (1) lc ny cho thy mc gi m nh c quyn nh ra cho mi ngi tiu dng cng phi bng nhau. Tuy nhin, khi nhng ngi tiu dng c cc ng cu thc s khc nhau, do lc ny cc ng doanh thu bin ca h l khc nhau nn vic tha mn iu kin (1) thng i i vi vic phn bit i x v gi. Nh c quyn s nh gi cao hn cho ngi tiu dng no c co gin ca cu theo gi thp hn v ngc li, s nh gi thp hn cho ngi tiu dng

212

m nhu cu ca anh ta (hay ch ta) co gin cao hn theo gi. Trn thc t, do thu nhp v s thch ca nhng ngi tiu dng l khc nhau, nhu cu ca h v hng ha cng thng c co gin khc nhau. V d, nhu cu i li bng my bay ca nhng ngi kinh doanh thng km co gin. Do tnh cht ca cng vic, li ch ca vic tit kim thi gian i vi nhng ngi ny l tng i ln so vi chi ph mua v my bay. Khi gi v my bay tng, lng cu ca nhng khch hng loi ny gim khng ng k. Trong khi , nhu cu i my bay ca nhng khch hng thng thng li kh co gin theo gi. Khi gi v my bay tng, lng cu ca nhng khch hng ny thng gim mnh v ngc li. Trong iu kin ny, vic nh gi v my bay cao hn i vi cc nh kinh doanh v thp hn i vi nhng khch hng thng thng l chin lc nh gi ti u ca cc hng hng khng.
P

PA PB

MC

MRA 0 qA qB Q*

DA

MRB

MR

DB Q

Hnh 6.10: S phn bit i x v gi ca nh c quyn

Khi hai c nhn A v B c nhng ng cu c nhn khc nhau, h c th b nh gi khc nhau. Mc gi m A phi tr l PA cao hn mc gi PB m nh c quyn p t cho B v ng cu DA ca A km co gin hn ng cu DB ca B.

Trn cc th trng c quyn, s phn bit i x v gi thng hay xy ra mt s lnh vc kinh doanh nh hng khng (v my bay), in, nc sch, dch v in thoi nhng lnh vc ny, hng ha

213

kh c th tiu chun ha. Vi nhng loi hng ha ny, ngi ta kh tch tr, v kh chuyn giao cho nhau. Vic mua i, bn li hng ha gia cc khch hng nhm li dng s chnh lch gi khng thc hin c. Tri li, i vi nhng hng ha c tiu chun ha, vic nhng ngi tiu dng c th mua hng ha vi gi thp bn li cho nhng ngi sn sng tr gi cao hn s lm cho s phn bit i x v gi ca nh c quyn tr nn v ngha. Tm li, i vi nh c quyn, s phn bit i x v gi ch thc hin c khi, th nht, co gin ca cu theo gi ca nhng ngi tiu dng khc nhau l khc nhau; th hai, hng ha m ngi ta nh phn bit gi thuc loi kh chuyn giao cho nhau. 6.3. Th trng c quyn nhm 6.3.1. Khi nim v c trng * Khi nim: Xt t pha ngi bn, th trng c quyn nhm l dng th trng m trn ch c mt nhm nh doanh nghip cng hot ng. Tuy khng phi l mt doanh nghip duy nht c chim th trng, doanh nghip c quyn nhm thng c quy m tng i ln so vi quy m chung ca th trng. iu ny cho php n c mt quyn lc th trng hay kh nng chi phi gi ng k. Sn phm ca cc doanh nghip trn th trng c quyn nhm c th ging ht hoc gn nh ging ht nhau (nhng sn phm c tiu chun ha nh thp, ha cht), song cng c th khc bit nhau (nh t, my tnh, dch v hng khng). Tnh ng nht hay khc bit ca sn phm khng phi l nhng tnh cht c th ca th trng ny. * c trng: c trng c bn ca mt ngnh c quyn nhm l s ph thuc ln nhau gia cc doanh nghip. Mi khi ra quyt nh v sn lng, gi c hay cc quyt nh kinh doanh c lin quan khc, mi doanh nghip u phi cn nhc xem quyt nh ca mnh c nh hng g n cc quyt nh ca cc i th, khin cho cc i th phn ng nh th no. Trong trng hp ny, vic lun lun phi tnh n hnh vi ca
214

cc i th lm cho qu trnh ra quyt nh ca cc doanh nghip tr nn kh khn v ph thuc vo nhau. Tnh ph thuc ln nhau ca cc doanh nghip l c im ni bt ca th trng c quyn nhm. N xut pht t quy m tng i ln ca mi doanh nghip trong iu kin s lng doanh nghip hn ch. Trong bi cnh ny, hnh vi ca mi doanh nghip u tc ng n li ch kinh doanh ca cc i th. iu khng xy ra trn th trng c quyn thun ty, v thc t doanh nghip c quyn khng c i th. Trn th trng cnh tranh hon ho, s lng doanh nghip nhiu, quy m doanh nghip nh, vic thay i sn lng ca mi doanh nghip ring bit khng tc ng g c n kt cc chung ca th trng cng nh i th. V li, cc doanh nghip cnh tranh hon ho li l nhng ngi chp nhn gi, do , trn thc t, chng khng c kh nng theo ui cng nh khng cn thit phi theo ui mt chnh sch gi c ring. Sau ny, chng ta s thy, trn th trng cnh tranh c tnh cht c quyn, do cng c rt nhiu doanh nghip quy m nh cng hot ng nn hnh vi ca mt doanh nghip ring bit cng hu nh khng nh hng n cc doanh nghip khc. Ch trn th trng c quyn nhm, nhng phn ng c th ca cc i th mi c cc doanh nghip xem nh mt bin s quan trng cn tnh n mi khi ra quyt nh. Chng hn, khi mt doanh nghip c quyn nhm d nh tng gi sn phm ca mnh ln 10%, n cn phi d on xem cc i th ca n s phn ng nh th no? Nu cc i th ca n vn gi nguyn cc mc gi nh c, sn phm ca doanh nghip s tr nn t hn mt cch tng i so vi sn phm ca cc i th. Trong trng hp ny, doanh nghip s c th mt i mt lng khch hng nht nh v th phn ca n c th b thu hp. Nu s suy gim lng cu v sn phm ca doanh nghip l ng k, vic tng gi cha chc em li li lc g m thm ch cn lm cho n thua thit. Nu cc doanh nghip i th cng tng gi theo, th n cn d on xem cc doanh nghip ny s tng gi bao nhiu? 5, 10 hay hn 10%? Nhng cn nhc nh vy s nh hng tr li n quyt nh tng gi ca doanh nghip. Ngc li, i khi doanh nghip li mun gim gi m rng th phn ca mnh. Trn th

215

trng c quyn nhm, kh nng cc i th cng s gim gi theo c th li cun cc doanh nghip vo mt cuc cnh tranh gi c m thng th mi doanh nghip u b thua thit. ng trc kh nng , khng phi trong mi trng hp, quyt nh gim gi l hp l. 6.3.2. Cnh tranh v hp tc trn th trng c quyn nhm S ph thuc ln nhau trong vic ra quyt nh ca cc doanh nghip trn th trng c quyn nhm khin cho cc doanh nghip phi la chn gia hai phng n: hoc chng cnh tranh vi nhau gt dn cc i th ra khi th trng, hoc cu kt, hp tc vi nhau nhm trnh nhng tn tht do cnh tranh gy ra. S lng doanh nghip cng nhiu, vic cu kt cng kh khn do chi ph giao dch nhm hnh thnh mt tha thun cng khai hoc ngm ngm v m bo cho n c hiu lc thng ln. Kh nng cu kt cng kh thnh hin thc hn khi sn phm ca cc doanh nghip khc bit nhau, hay khi cc iu kin th trng (nhu cu v chi ph) thay i nhanh. Nu cc doanh nghip khng cu kt c vi nhau, ng cu ca mi doanh nghip s ph thuc vo hnh vi phn ng ca cc i th. M hnh ng cu gy khc a ra mt s gii thch n gin v s ph thuc ln nhau ny. * M hnh ng cu gy khc v hm ca n M hnh ny da trn gi nh rng, khi mt doanh nghip gim gi nhm m rng th trng, cc i th s gim gi theo c gng gi nguyn c th phn ca mnh. Song nu doanh nghip tng gi, cc i th s khng thay i gi nhm y doanh nghip trn vo v th kh khn trn th trng. Gi s doanh nghip ang sn xut vi sn lng l q0 v nh gi P0 cho mi n v sn lng. C th coi trng thi xut pht ny nh mt trng thi cn bng m cc i th khng c phn ng g. Khi doanh nghip ny tng gi, v cc doanh nghip khc khng tng gi theo nn lng hng m doanh nghip c kh nng bn c st gim mnh. ng cu i din vi doanh nghip phn nm pha trn im xut
216

pht A, tng ng vi cc mc gi cao hn P0, co gin mnh theo gi. Ngc li, khi doanh nghip gim gi, phn ng ca cc i th l gim gi theo khin cho doanh nghip khng c li th g m rng th phn. Vi nhng mc gi thp hn P0, doanh nghip vn c th bn c lng hng nhiu hn do hiu ng gim gi chung trn ton b th trng khin nhng ngi tiu dng tng lng cu ca mnh. Tuy nhin phn ng ca cc doanh nghip khc lm cho lng hng m doanh nghip c th bn c tng ln khng nhiu. Doanh nghip i din vi mt phn ng cu t co gin hn pha di im A, tng ng vi nhng mc gi thp hn P0. ng cu D m doanh nghip i din b gy khc im A ko theo s ngt qung ca ng doanh thu bin MR ti mc sn lng q0. Doanh thu bin t ngt gim xung ti mc sn lng q0 khi ng cu D thay i dc ca mnh v chuyn t phn cu co gin sang phn cu km co gin. Vi ng cu gy khc nh vy, sn lng q0 v mc gi P0 l ti u i vi doanh nghip khi ng MC ca n nm v tr nh trn th. Thm ch, khi chi ph ca doanh nghip thay i, ng MC dch chuyn song vn ct ng MR khong EF dc theo trc thng ng ti mc sn lng q0, sn lng ny vn l la chn ti u ca doanh nghip. R rng, m hnh ng cu gy khc cho thy, trn th trng c quyn nhm, cc doanh nghip ring bit c xu hng gi n nh sn lng v gi c trong mt gii hn nht nh, bt chp s thay i ca chi ph. ng nhin, nu chi ph thay i mnh, khin cho ng MC dch chuyn,chng hn, thnh MC1, doanh nghip s buc phi thay i sn lng v gi c.

217

A P0 MR

MC1

MC E F D

q0

MR

Hnh 6.11: M hnh ng cu gy khc.

ng cu D i din vi doanh nghip gy khc im A lm cho ng MR tr thnh mt ng t on. Nu s dch chuyn ca ng MC ch khin n ct ng MR trong khong EF, doanh nghip s khng thay i mc gi cng nh sn lng chn. M hnh ng cu gy khc khng gii thch mc gi P0 c hnh thnh nh th no. N ch cho chng ta thy tnh th kh khn m mt doanh nghip c quyn nhm ring bit mc phi khi n mun thay i mc gi ny. Bi vy, mc gi xut pht P0 c th c coi l mc gi cu kt, c s chp nhn chung ca cc doanh nghip khc trn th trng. V n c hnh thnh trn c s cc tha thun, cc doanh nghip i th s phn ng theo kiu tr a hay trng pht nu mt doanh nghip ring bit mun thay i mc gi ny. Ch khi ton b ng cu chung ca th trng hay chi ph chung ca ngnh thay i, mc gi cu kt P0 mi thay i. Khi , ng cu gy khc ca mi doanh nghip ring bit s dch chuyn v im gi P0 thay i.

218

* L thuyt tr chi v vic gii thch hnh vi ca cc doanh nghip c quyn nhm L thuyt tr chi nghin cu hnh vi ca con ngi trong cc tnh hung m trong cc quyt nh hnh ng ca h c tnh cht ph thuc ln nhau. Khi ra quyt nh, mi ngi u phi tnh n phn ng ca nhng ngi khc i vi hnh ng ca mnh. Do tnh ph thuc ln nhau l c trng ca th trng c quyn nhm, nn l thuyt tr chi rt hu ch cho vic gii thch hnh vi ca cc doanh nghip trn th trng ny. Th tin thoi lng nan ca ngi t l mt bi ton in hnh trong l thuyt tr chi m t s tin thoi lng nan ca nhng ngi tham gia vo mt tr chi ph thuc ln nhau trong vic la chn gia hp tc (cu kt) hay bt hp tc. Ta c th m t bi ton ny nh sau: Gi s hai phm nhn A v B va b cnh st bt. Ngi ta c chng c kt ti mi ngi 3 nm t do phm phi ti n cp xe my. Tuy nhin, cnh st iu tra cn nghi ng rng, hai ngi ny cng nhau phm mt ti khc nghim trng hn (v d cp cc tim vng) song cha c cc chng c r rng kt ti ny cho h. Ngi ta giam gi nhng phm nhn ny trong cc phng giam ring bit h khng th trao i thng tin c cho nhau. Gi s nhng ngi c trch nhim tha thun vi tng phm nhn nh sau: V ti n cp xe my, anh c th b ngi t 3 nm. Tuy nhin, nu anh nhn ti cp cc tim vng v t co ng phm, anh s ch b ngi t tng cng l 1 nm. ng phm ca anh s b ngi t tng cng l 20 nm. Nhng nu c hai ngi u nhn ti, ng nhin s t co ca anh i vi ng phm tr nn t gi tr hn v mi ngi s nhn mt bn n tng hp l 9 nm t. Nu hai ngi t A v B ny u l nhng k ch k, ch quan tm n vic ti thiu ha s nm t ca mnh v khng quan tm n s phn ca ng bn th kt cc, h s hnh ng nh th no?

219

Trong trng hp ny, mi ngi t c hai chin lc hnh ng: th ti hoc im lng khng th ti. S nm t m mi ngi phi nhn ph thuc vo chin lc m anh ta la chn cng nh chin lc m ngi bn t ca anh ta chn. Cc phng n c th v kt qu ca chng c th hin bng 6.1.

Bng 6.1: Ma trn kt qu trong th tin thoi lng nan ca ngi t

Quyt nh ca A Th ti Khng th ti A b 9 nm t
Quyt nh ca B Th ti

A b 20 nm t

B b 9 nm t
Khng th ti

B b 1 nm t A b 3 nm t

A b 1 nm t

B b 20 nm t

B b 3 nm t

Hy xem xt xem A s ra quyt nh nh th no? L mt ngi khn ngoan, anh ta s phi t hi Nu B th ti, th mnh s phi hnh ng nh th no ti thiu ha c s nm t m mnh c th phi nhn?. Trong trng hp ny, A thy rng hoc l mnh s b 9 nm t, nu chn chin lc th ti, hoc s b 20 nm t nu chn chin lc khng th ti. Chin lc tt nht ca A lc ny l th ti. Tuy nhin, do khng trao i c thng tin cho nhau, A khng bit c B s hnh ng nh th no. V th, anh ta phi cn nhc tip Nu B khng th ti, th chin lc hnh ng tt nht ca mnh l g?. Trong trng hp ny, A hoc s b 1 nm t nu chn chin lc th ti hoc s b 3 nm t nu chn chin lc khng th ti. ng c ch k s cho thy chin lc th

220

ti l chin lc tt nht m A s la chn. Anh ta ch cn ti thiu ha s nm t ca mnh, bt chp iu c th y B vo tnh hung b giam gi 20 nm trong t. Nh vy, trong bi ton tr chi ny, bt chp B hnh ng nh th no, chin lc hnh ng tt nht ca A l th ti. Mt chin lc duy nht m A la chn nh vy, khng ph thuc vo chin lc hnh ng ca i th, c gi l chin lc tri. Phn tch tng t cng cho chng ta thy rng, chin lc tri ca B cng l th ti. Bt chp A hnh ng nh th no, i vi B th ti vn l hng hnh ng tt nht gim thiu s nm phi ngi t ca mnh. Kt qu l c A ln B u th ti, do , mi ngi phi nhn 9 nm t. Cn thy rng y khng phi l mt kt cc tt nht i vi c A v B. Nu c hai u khng th ti, mi ngi ch phi nhn 3 nm t v ti n cp xe my. Kt cc ny khng xy ra khi mi ngi u hnh ng mt cch ring r, nhm theo ui li ch ring ca mnh. Khng cu kt hay hp tc c vi nhau, h khng i n c mt kt cc c li nht cho c hai ngi. Nu hai ngi ny hp tc vi nhau bng cch tha thun trc rng, c hai s im lng khng th nhn ti cp tim vng, v nu c hai u trung thnh vi tha thun ny, mi ngi s ch b 3 nm t. Tuy nhin, khi mi ngi ch hnh ng trn c s li ch c nhn, tha thun chung ni trn s khng bn vng. Khi bit trc ng phm ca mnh khng th ti, mi ngi t vn thy c li khi chn chin lc th ti (mi ngi mun mnh ch b ngi t 1 nm). Cn khi nghi ng rng ng phm ca mnh s c th khng trung thnh vi nhng iu cam kt, mi ngi cng c ng c th ti. iu ny cho thy, trong tr chi ny, vic duy tr cc tha thun lun gp kh khn. S hp tc hay cu kt c th em li li ch tng th tt nht cho c hai ngi, song n ch tn ti c trn c s s tin tng ln nhau gia cc ngi t v s

221

hnh ng ca h trn c s li ch chung. Khi theo ui li ch c nhn, nguy c vi phm cc tha thun hp tc lun l hin thc. Cnh tranh v hp tc trn th trng c quyn nhm Trn th trng c quyn nhm, ta vn gi nh rng cc doanh nghip lun tm cch ti a ha li nhun. Tuy nhin, mt quyt nh c th ca mi doanh nghip l hp l hay khng, ph thuc vo cch thc phn ng ca cc doanh nghip i th. S ph thuc ln nhau ca cc doanh nghip khin cho hnh vi ca h ging nh hnh vi ca nhng ngi t trong tr chi tin thoi lng nan m ta va cp. Gi s trn mt th trng c quyn nhm ch c hai doanh nghip A v B, c nhng ng chi ph ging ht nhau. Nu hai doanh nghip ny cu kt c vi nhau, chng c th ng x nh mt cacten c quyn. Trong trng hp ny, la chn sn lng ti u i vi ton ngnh cho php cc doanh nghip c th nh gi c quyn kh cao i vi nhng ngi tiu dng, v tng li nhun ca c hai doanh nghip t c mc ln nht l 120 t ng. t c iu ny, mi doanh nghip u phi cam kt duy tr sn lng ca mnh mc thp (v d mi doanh nghip s ch sn xut mt na mc sn lng ti u ni trn) v s thu c 60 t ng li nhun. Nu mt doanh nghip ring r la chn mt mc sn lng cao hn, gi sn phm trn th trng s h xung mt cht. Doanh nghip ny c th thu c li nhun cao hn (v d 80 t ng) do n h c gi thnh sn phm v bn c mt khi lng sn phm ln hn. Tuy nhin, v gi sn phm h xung, doanh nghip cn li vn duy tr sn xut mc sn lng thp nh cam kt s b thua thit: n ch cn thu c 20 t ng li nhun. Trong trng hp doanh nghip th hai cng sn xut mc sn lng cao nh doanh nghip th nht, gi c sn phm h mnh v tng li nhun ca ngnh ch cn l 80 t ng, tc mi doanh nghip ch thu c 40 t ng. Kt qu li nhun ca mi doanh nghip trong cc trng hp trn c trnh by bng 6.2.

222

Bng 6.2: Ma trn v li nhun trong tr chi ca cc doanh nghip c quyn nhm

Quyt nh ca doanh nghip B

Quyt nh doanh nghip A Sn lng cao Sn lng thp

Sn lng cao

A thu c 40 t

A thu c 20 t

B thu c 40 t A thu c 80 t

B thu c 80 t A thu c 60 t

Sn lng thp

B thu c 20 t

B thu c 60 t

Trong tr chi ny, mi doanh nghip u c hai chin lc hnh ng: cu kt (hp tc) v sn xut mc sn lng thp hoc pht l nhng tha thun (cnh tranh) sn xut mc sn lng cao. Nhng ngi lnh o doanh nghip A s suy ngh mt cch l gic nh sau: Nu doanh nghip B thc hin ng cam kt v duy tr mc sn lng thp, doanh nghip A ca mnh hoc s thu c 80 t ng li nhun nu sn xut mc sn lng cao hoc ch thu c 60 t ng li nhun nu cng ch sn xut mc sn lng thp nh cam kt. Trong trng hp ny, A s c li hn nu chn chin lc sn lng cao. Nu doanh nghip B pht l tha thun chung v chn chin lc sn lng cao, A hoc s thu c 40 t ng li nhun nu chn mc sn lng cao hoc s ch thu c 20 t ng li nhun nu chn mc sn lng thp nh cam kt. Cng ging nh trng hp trc, sn xut vi mc sn lng cao vn c li hn i vi doanh nghip A. Nh vy, d doanh nghip B hnh ng nh th no, ti a li nhun ca mnh, doanh nghip A cn la chn chin lc sn lng cao. Ni mt cch khc, chin lc tri ca doanh nghip A l sn xut mc sn lng cao. Lp lun mt cch tng t, chng ta cng thy chin lc sn lng cao
223

cng l chin lc tri ca doanh nghip B. Kt qu l c hai doanh nghip u c xu hng khng sn xut mc sn lng thp nh cam kt, do , mi doanh nghip ch thu c 40 t ng li nhun mt kt cc khng ng c mong i nht i vi cc doanh nghip ny. Qua v d trn, chng ta thy rng cc doanh nghip c quyn nhm rt kh tha thun c vi nhau hnh ng nh mt cacten c quyn. Bng cch cu kt vi nhau ng x nh mt nh c quyn, cc doanh nghip c th nh gi cao v thu c li nhun c quyn. Nhng mi doanh nghip li lun c ng c vi phm cc tha thun c tnh cht cu kt nhm thu li ring cho mnh. S la gt hay cnh tranh vi nhau khin cho cc doanh nghip khng t c kt cc tt nht do hp tc mang li. Tr chi tin thoi lng nan ca ngi t c th p dng tm hiu nhiu trng hp khc, trong nhng ngi tham gia lun lun phi i din vi vn hp tc hay cnh tranh vi nhau trong th ph thuc ln nhau. Trong nhng trng hp ny, li ch c nhn thng xung t vi li ch nhm v vic theo ui cc li ch c nhn thng ngn cn s hp tc rt cc cc bn tham gia u ri vo tnh th bt li. Ta hy xem xt thm mt vi v d. Chy ua qung co: Gi s trn th trng bia c hai cng ty ang hot ng. Nu cc cng ty ny khng tin hnh qung co (hay ng hn ch gi nguyn mc qung co nh chng ang p dng), mi cng ty s chim c mt na th trng v mi nm thu c 100 t ng li nhun. Nu c hai u n lc gia tng qung co, chng vn gi nguyn c th phn ca mnh, song do phi gnh chu thm nhng chi ph qung co nn li nhun ca mi cng ty u gim xung cn 80 t ng. Nu ch mt cng ty gia tng qung co, cn cng ty kia khng hnh ng g, cng ty th nht s thu ht thm c nhiu khch hng v bn c nhiu hng hn, th trng ca n s m rng trn c s xm chim v lm thu hp th trng ca i th. Trong trng hp ny, cng

224

ty qung co s thu c nhiu li nhun hn thm ch so vi trng thi ban u, khi c hai u khng qung co. Gi y, n thu c mi nm 120 t ng li nhun, trong khi li nhun ca doanh nghip i th gim xung cn 60 t ng. y chng ta li gp li nhng vn tng t nh trong bi ton th tin thoi lng nan ca ngi t. Khi c hai cng ty khng tin hnh qung co thm, tng li nhun ca chng l ti a (200 t ng). Xt theo ngha di hn v li ch tng th ca c hai cng ty, l trng thi tt nht i vi chng. Cc cng ty ny nn cu kt vi nhau bng mt tha thun chung nhm ngn chn mt cuc chay ua v qung co. Tuy nhin, trong tr chi ny, chin lc tri ca mi cng ty vn l gia tng qung co: n c th thu c 120 t thay v 100 t ng li nhun nu i th ca n khng hnh ng g; hoc n s thu c 80 t ng thay v 60 t ng li nhun nu i th ca n la chn chin lc gia tng qung co. Kt qu l c hai cng ty u gia tng qung co, chp nhn lm cho li nhun gim st so vi trng hp chng hp tc c vi nhau duy tr chi ph qung co thp. Cnh tranh gi c: Trn th trng c quyn nhm, cnh tranh gi c cng l mt phng thc m cc doanh nghip thng s dng i ph vi cc i th v tm cch m rng th trng mi khi c th. Do c quyn lc th trng, doanh nghip c quyn nhm khng phi l ngi chp nhn gi m c kh nng nh gi. Nu cu kt c vi nhau trong vn nh gi, cc doanh nghip c th ti a ha li nhun tng th. Mi doanh nghip phi cam kt nh gi mt mc gi no (ta gi l mc gi cu kt). Khi nh gi theo mc gi cu kt, mi doanh nghip u hy vng cc i th ca mnh cng s lm nh vy. Tuy nhin, nu cc i th nh gi mc gi cao nh cam kt, mt doanh nghip li c th gia tng c li nhun ring ca mnh bng cch la chn mc gi khc vi mc gi cu kt. Chng hn, bng cch la chn mc gi thp hn, doanh nghip c th thu ht thm c nhiu khch hng ca cc i th, m rng c th phn, nh gia tng c li nhun, mc d iu ny lm gim tng li nhun chung cng nh li nhun ring ca cc i th. Mt ln na chng ta li thy cc doanh nghip c quyn

225

nhm ri vo tnh th tin thoi lng nan: nu duy tr cc mc gi cu kt, chng c th thu c li nhun cao bng cch ti a ha li nhun tng th ca cc doanh nghip. Tuy nhin, mc gi cu kt li khng phi l mc gi ti a ha li nhun ca tng doanh nghip ring l. Mi doanh nghip c th thu c li nhun cao hn bng cch la gt i th ( cho cc i th nh gi theo mc cu kt, cn mnh s nh gi khc). Khi nghi ng i th cng s vi phm iu cam kt, doanh nghip s b li cun vo cuc cnh tranh gi c. Nu cc i th khng cn duy tr mc gi cu kt, vic nh gi thp hn duy tr th phn vn em li cho mi doanh nghip mt kt cc tt hn so vi vic mt mnh n nh gi theo mc gi cu kt. Trong mi trng hp, doanh nghip vn c mt chin lc tri: nh gi thp hn mc gi cu kt. Khi tt c cc doanh nghip u hnh ng nh vy, cc doanh nghip ring bit khng m rng c th phn ca mnh cng nh khng gia tng c li nhun. Tri li, do phi h gi chung, cc doanh nghip u phi chp nhn mc li nhun thp hn. Kt qu ca cuc cnh tranh gi c l: li nhun ca cc doanh nghip cng nh ton ngnh u gim st so vi trng hp chng c th hp tc c vi nhau duy tr cc mc gi ti u hn. Tnh lp i, lp li ca tr chi v s hp tc Chng ta thy, do ng c c nhn c tnh ch k, cc doanh nghip c quyn nhm kh duy tr c s hp tc hay cu kt trong hnh ng. Mi doanh nghip u c xu hng vi phm cc tha thun (cng khai hay ngm ngm) t c do chy theo li ch ring ca mnh. D vn bit cnh tranh hay s bt hp tc khng em li kt cc tt nht cho mi doanh nghip v tng th cc doanh nghip, xu hng vi phm ny khin cho cc doanh nghip khng i n c nhng tha thun c tnh cht hp tc vi nhau. Cn lu rng, khi chng ta ni, nu cc doanh nghip c quyn nhm cu kt c vi nhau, chng c th ginh c mt kt cc c li nht, chng ta mi ch xt theo li ch nhm ca chng. Tuy nhin, c

226

th khng phi l kt cc m x hi mong i. Vic cu kt c th ng x nh mt cacten c quyn, mc d cho php cc doanh nghip c th ti a ha c li nhun chung ca chng song li c th gy ra tn tht hiu qu i vi x hi (iu ny chng ta s xem xt chng 10). Chng hn, vic cu kt duy tr sn lng thp, nh gi cao nhm thu li nhun c quyn c th lm thit hi cho nhng ngi tiu dng. Nhng ngi ny s phi mua hng ha vi gi t hn v phi tiu dng vi mt khi lng hng ha t hn. Chnh v s cu kt ca cc doanh nghip ln c th gy ra tn tht hiu qu x hi nn n thng b lut php ngn cm. Thnh th vic cu kt di dng cc tha thun cng khai ca cc doanh nghip trong phm vi mt quc gia thng b xem l mt hnh vi bt hp php. Trong iu kin , s cu kt, nu din ra thng phi thc hin di dng cc tha thun ngm. iu ny lm cho vic cu kt hay hp tc gia cc doanh nghip c quyn nhm cng tr nn kh khn hn. Tuy nhin, trn thc t, i khi s cu kt hay hp tc vn tn ti trong mt s t trng hp. ng lc nm ng sau qu trnh ny chnh l s nhng cn nhc v li ch di hn ca cc doanh nghip khi tr chi c lp i, lp li nhiu ln. Chng ta tr li v d v hai doanh nghip c quyn nhm A v B ng trc s la chn gia hai chin lc hnh ng: cu kt vi nhau duy tr sn lng thp hay cnh tranh vi nhau bng chin lc sn lng cao. Nu tr chi cu kt ni trn ch din ra mt ln, ng c la gt i th v vi phm cc tha thun chung s tng i mnh mi doanh nghip. Mi doanh nghip s sn sng sn xut mc sn lng cao vi k vng s thu c 80 t ng li nhun trong mt k kinh doanh (v d mt thng) thay v 60 t ng. Khi i th cha kp phn ng do vn b rng buc bi cc iu tha thun, mt doanh nghip c th thu thm c 20 t ng li nhun trong k bng cch vi phm cc cam kt. Khon li nhun tng thm kh hp dn doanh nghip la chn chin lc la gt i th. Tuy nhin, nu tr chi lp i, lp li nhiu ln, doanh nghip s hiu ngay kt cc di hn: mt khi n la
227

chn sn xut vi mc sn lng cao, doanh nghip i th s c l do khng chp nhn sn xut mc sn lng thp nh tha thun. Trong k tip theo, doanh nghip ny cng s sn xut mc sn lng cao v li nhun ca mi doanh nghip ch cn 40 t ng. Thay v trin vng thu thm c 20 t ng trong mt ln (trong mt thng duy nht, doanh nghip ang c nh la gt i th s i din vi nguy c b trng pht trong di hn: mi thng tip theo, n s mt mt 20 t ng li nhun (do li nhun cu kt 60 t ng s gim xung cn 40 t ng khi s cu kt mt i v i th kp nng sn lng ln mc cao). Cn nhc v li ch di hn ny c th khin doanh nghip b qua s cm d ca vic thu thm 20 t ng mt ln nh vi phm tha thun. R rng, trong trng hp tr chi lp i, lp li nhiu ln, s cu kt c kh nng c duy tr. S trng pht hay tr a ca i th khi mi doanh nghip vi phm cc tha thun s khuyn khch chng c tinh thn hp tc vi nhau hn. * So snh th trng c quyn nhm, th trng c quyn v th trng cnh tranh hon ho Trn th trng cnh tranh hon ho, mi doanh nghip u quyt nh sn lng theo nguyn tc lm cho gi c bng chi ph bin. Nu cc iu kin v chi ph v nhu cu tng t nhau, sn lng cn bng ca th trng ny s cao hn sn lng ca nh c quyn, trong khi gi c c hnh thnh trn c s cnh tranh hon ho li thp hn mc gi c quyn. Cng mt th trng nh vy, nu l th trng c quyn nhm, kt cc ca th trng ch ging trng hp c quyn nu cc doanh nghip cu kt c vi nhau hnh ng thng nht di danh ngha mt cacten. Cacten la chn tng sn lng nh sn lng ca mt nh c quyn duy nht, ng thi phn b sn lng ny cho cc doanh nghip. Cc doanh nghip phi cam kt sn xut theo mc sn lng c phn b duy tr li nhun c quyn chung. Tuy nhin, khi cc doanh nghip c quyn nhm cnh tranh vi nhau nhm ti a ha li nhun ring ca mnh, chng c xu hng sn xut cao hn mc sn lng c phn b. Gi c m mi doanh nghip nh ra trong trng
228

hp ny cng thp hn mc gi cu kt. Kt cc th trng trong trng hp cc doanh nghip cnh tranh vi nhau, trong mi doanh nghip u theo ui chin lc tri ca mnh, vn xc lp nn mt trng thi cn bng no . Chng hn, v mt sn lng, khi thy i th chn mc sn lng thp (v d nh mc sn lng cu kt), doanh nghip c quyn nhm s chn mc sn lng cao thch hp no ti a ha li nhun ring. Tuy nhin, khi i th cng chn mc sn lng cao, nh chng ta thng thy trong cc v d trn, doanh nghip th nht khng v th m quay li mc sn lng thp ban u, tr phi tha thun c tnh cht cu kt li c khi phc. ng nhin, trong th cnh tranh, mi doanh nghip u phi la chn sn lng ti u cho mnh trn c s d on hoc bit mc sn lng m i th la chn. Trong s tng tc ln nhau , th trng vn c th i n mt kt cc cn bng, tc l mt kt cc m mi doanh nghip u la chn c sn lng tt nht cho ring mnh theo mc sn lng la chn ca i th, ng thi chng u khng mun thay i cc mc sn lng ny. iu m chng ta ni v sn lng tht ra l i din cho c nhng la chn quyt nh khc (gi c, mc qung co). Nh vy, trng thi cn bng ca th trng c quyn nhm, sn lng ca ngnh s cao hn sn lng c quyn (sn lng cu kt) v cc doanh nghip u c xu hng tng sn lng m rng th phn v theo ui mt mc li nhun ring cao hn. Khi tt c cc doanh nghip u lm nh vy, gi c s gim (so vi mc gi cu kt), tng li nhun s khng c ti a ha. Trng thi cn bng trn th trng c quyn nhm, khi cc doanh nghip cnh tranh vi nhau v ng c c nhn, cng khng phi l mt kt cc ging nh th trng cnh tranh hon ho. L mt ngi c quyn lc th trng, hot ng trn mt th trng ch c mt nhm nh cc doanh nghip, nh sn xut c quyn nhm s khng tng sn lng n mc lm cho gi c bng chi phi bin (v nh vy, doanh thu bin s nh hn chi ph bin, mc sn lng ca doanh nghip s khng phi l ti u). Nh th, so vi kt cc cn bng trn th trng cnh tranh hon ho, sn
229

lng ca cc doanh nghip c quyn nhm s thp hn, do , mc gi tng ng s cao hn. Khi s lng doanh nghip trn th trng c quyn nhm tng ln, tha thun gia chng thit lp mt cacten c quyn tr nn kh khn hn (do chi ph giao dch i n tha thun chung v duy tr hiu lc ca n tng ln). Kh nng cnh tranh gia cc doanh nghip s ln hn. Trong trng hp cc doanh nghip khng cu kt c vi nhau, mi doanh nghip phi t mnh ra quyt nh v sn lng v gi c mt cch ring r. Khi cn nhc xem c nn sn xut thm mt n v sn lng, trong trng hp mc gi cn cao hn chi ph bin, doanh nghip s thn trng xem xt nh hng ca vic tng sn lng ny. Nh chng ta bit, khi doanh nghip sn xut thm n v sn lng th (q + 1), doanh thu bin n thu thm c l: MR(q+1) = q.(Pq+1 Pq) + Pq+1. Phn li nhun m n c th thu thm c do s chnh lch gia gi (Pq+1) v chi ph bin (MCq+1) cn phi c so snh vi phn mt mt v li nhun do gi gim (th hin bng i lng q.(Pq+1 Pq), trong Pq+1 < Pq). Tuy nhin, khi s lng doanh nghip cng nhiu, mi doanh nghip c quy m cng nh so vi quy m chung ca th trng, nh hng ca n n gi c th trng cng nh. Trong trng hp ny, doanh nghip cng t quan tm hn n tc ng gim gi ca vic tng sn lng. Khi coi phn mt mt v li nhun do gi gim l khng ng k, n c xu hng tin gn hn cch ng x ca mt doanh nghip cnh tranh hon ho: tng sn lng chng no gi c cn ln hn chi ph bin. iu ny cho thy: khi s lng doanh nghip trn th trng c quyn tng ln, kt cc th trng ny cng tr nn ging vi kt cc ca mt th trng cnh tranh hon ho. 6.4. Th trng cnh tranh c tnh cht c quyn 6.4.1. c im Th trng cnh tranh c tnh cht c quyn l mt cu trc th trng va c tnh cht ca mt th trng cnh tranh, va c tnh cht

230

ca mt th trng c quyn. N c nhng c im sau: th nht, trn th trng c nhiu doanh nghip cng hot ng. V th, ging nh th trng cnh tranh hon ho, quy m ca mi doanh nghip u tng i nh so vi quy m chung ca th trng. Trong ngnh li th kinh t nh quy m l tng i nh, khng i hi s tp trung sn xut vo mt s t doanh nghip. Th hai, mi doanh nghip u sn xut ra mt loi sn phm khc bit vi sn phm cng loi ca cc doanh nghip khc. Xt theo ngha no , mt doanh nghip l nh sn xut c quyn v loi sn phm ca mnh. Tuy nhin, cc sn phm ca cc doanh nghip khc tng i d dng thay th sn phm ny. Th ba, cc doanh nghip c kh nng t do gia nhp cng nh rt lui khi ngnh. Nhng ro cn php l cng nh kinh t i vi s gia nhp ngnh l khng tn ti. V c im ny, khi li nhun ca cc doanh nghip hin hnh trong ngnh l dng, cc doanh nghip mi s b thu ht nhp ngnh. Ngc li, khi cc doanh nghip hin hnh ang trong tnh trng b thua l, mt s doanh nghip s rt lui khi ngnh. Trn thc t, cc th trng nh dch v bn l, dch v n ung, sch, nh ngh c th xp vo dng th trng ny. c im ni bt ca th trng cnh tranh c tnh cht c quyn chnh l tnh khc bit ca sn phm. D y khng phi l c im duy nht ch c dng th trng ny, song chnh n l iu phn bit th trng ny vi th trng cnh tranh hon ho. Do cung cp mt sn phm c tnh khc bit so vi sn phm ca cc i th, doanh nghip t nhiu vn c quyn lc th trng, c kh nng chi phi gi. Trong mt gii hn nht nh, n c kh nng tng gi sn phm ca mnh m vn khng s b mt i nhng khch hng quen. ng cu m mi doanh nghip i din l mt ng cu dc xung. 6.4.2. La chn sn lng v nh gi ca mt doanh nghip cnh tranh c tnh cht c quyn trong ngn hn i din vi mt ng cu dc xung, trn th trng cnh tranh c tnh cht c quyn, doanh nghip la chn sn lng v nh gi theo
231

mt nguyn tc tng t nh i vi nh c quyn. Mc sn lng ti a ha li nhun ca doanh nghip vn l mc sn lng m ti doanh thu bin bng chi ph bin v tng ng vi mc sn lng ny, doanh nghip s nh gi ph hp vi ng cu m n i din. (Lu rng ng cu ny khc vi ng cu ca th trng hay ng cu m c ngnh i din). Ty theo tng quan gia chi ph v nhu cu, trong ngn hn, doanh nghip c th thu c li nhun kinh t dng, li nhun kinh t bng khng hay b thua l.
P MC AC* P* AC* D MR q* (a) q q* (b) MR q D AC P* P MC

AC

Hnh 6.12: La chn sn lng v gi c ca doanh nghip cnh tranh c tnh cht c quyn trong ngn hn

phn a khi doanh nghip sn xut sn lng ti u q*, n s c li nhun kinh t dng. phn b, khi cu th trng ca doanh nghip b thu hp, d sn xut mc sn lng ti u q*, doanh nghip vn b thua l.

Trn hnh 6.12 , phn a, ta thy, mc sn lng ti u q*, chi ph bnh qun ca doanh nghip thp hn mc gi. Ti sn lng ny, doanh nghip thc s thu c li nhun kinh t dng. Khi li nhun kinh t khng m, doanh nghip c th yn tm hot ng lu di trong ngnh. phn b, ta thy, mc d sn xut mc sn lng ti u, doanh nghip vn b thua l. Doanh nghip ch chp nhn sn xut mc sn lng ny khi mc gi

232

cn cao hn hoc bng chi ph bin i bnh qun. ng nhin, v di hn, tnh trng thua l s to ra p lc doanh nghip rt lui khi ngnh. 6.4.3. Cn bng di hn Tnh trng cc doanh nghip hin hnh trong ngnh thu c li nhun kinh t dng hay b thua l khng th tn ti lu di. Khi cc doanh nghip ang c li nhun dng, v di hn, iu s hp dn cc doanh nghip mi nhp ngnh. S lng cc doanh nghip kinh doanh trong ngnh tng ln khin cho th phn ca mi doanh nghip thu hp li. iu ny tng ng vi vic ng cu m mi doanh nghip i din dch chuyn sang tri. Doanh nghip s phi thu hp sn lng v thu c li nhun t hn. Qu trnh nhp ngnh ch dng li khi m cc doanh nghip trong ngnh ch cn thu c li nhun kinh t bng 0. Kt cc nh vy xy ra khi ng cu i din vi doanh nghip dch chuyn ti mc tr thnh ng tip xc vi ng chi ph bnh qun. Khi , ti mc sn lng ti a ha li nhun (ni m chi ph bin bng doanh thu bin), mc gi ti u m doanh nghip nh chnh bng chi ph bnh qun. Ngc li, khi cc doanh nghip trong ngnh ang ri vo trng thi thua l (ch thu c li nhun kinh t m), mt s doanh nghip s rt lui khi ngnh. S lng doanh nghip hot ng trong ngnh gim xung to c hi cho cc doanh nghip cn li c c mt th phn ln hn. ng cu i din vi mi doanh nghip li dch chuyn sang phi. Doanh nghip s m rng quy m sn xut, dn dn t thua l hn. Qu trnh ri khi ngnh cng s dng li khi cc doanh nghip cn li trong ngnh tr v trng thi ha vn, tc c li nhun kinh t bng 0.

233

P MC P* E

P MC AC AC P* D E

0 q*

MR q

q*

(a): E th hin im cn bng di hn trn TTCT c tnh cht c quyn

(b): E th hin im cn bng di hn trn TTCT hon ho

Hnh 6.13: Trng thi cn bng di hn trn th trng cnh tranh c tnh c quyn trong s so snh vi th trng cnh tranh hon ho

Nh vy, c ch xut, nhp ngnh mt cch t do khin cho th trng cnh tranh c tnh cht c quyn dn dn t n trng thi cn bng di hn. Ging nh th trng cnh tranh hon ho, ti trng thi ny, gi c bng chi ph bnh qun v cc doanh nghip trong ngnh ch thu c li nhun kinh t bng 0. Vi mc li nhun , cc doanh nghip mi khng c ng c tham gia vo ngnh, cn cc doanh nghip hin hnh cng khng c ng c rt lui khi ngnh. Tuy nhin, ti im cn bng di hn, nu trn th trng cnh tranh hon ho, gi lun lun bng chi ph bin v bng mc chi ph bnh qun ti thiu (hnh 6.13 b), th trn th trng cnh tranh c tnh c quyn, gi li cao hn c chi ph bin ln mc chi ph bnh qun ti thiu (hnh 6.13 a). iu cho thy doanh nghip cnh tranh c tnh cht c quyn khng sn xut ti quy m hiu qu m iu kin k thut cho php. Ti im cn bng di hn, sn lng ca doanh nghip cn thp hn sn lng c hiu qu v nu tng sn lng ln, doanh nghip vn c th h thp c chi ph bnh qun. Tuy nhin, ti a ha li nhun, n s khng tng sn lng ch nhm gim chi ph bnh qun, nu nh iu lm cho chi ph bin ca n vt qu doanh thu bin. Mt khc, vic doanh nghip nh gi

234

cao hn chi ph bin ch v trong trng hp ny, n i din vi mt ng cu dc xung, do , n t nhiu c quyn lc th trng.

235

Chng 7 TH TRNG CC YU T SN XUT V S LA CHN CA DOANH NGHIP

Trn th trng u ra, ti a ha li nhun, doanh nghip lun lun phi la chn mc sn lng thch hp ty theo cc iu kin v chi ph v nhu cu. Tuy nhin, lm c iu , doanh nghip ng thi cng phi c nhng la chn thch hp trn cc th trng u vo th trng cc yu t sn xut. Quyt nh sn lng u ra v t hp cc yu t u vo cn s dng l mt quyt nh kp m doanh nghip ng thi phi thc hin. Trong chng ny, chng ta xut pht t cch thc la chn cc yu t sn xut ph hp vi mc tiu ti a ha li nhun ca doanh nghip gii thch cu v cc yu t sn xut trn th trng. Phi hp vi vic xem xt cc nhn t chi phi cung v cc yu t sn xut, chng ta c th gii thch s vn hnh ca th trng cc yu t ny. Mc d hot ng ca th trng yu t sn xut c kh nhiu im tng t nh th trng hng ha, song im khc bit cn c lu l: nhu cu v cc yu t sn xut l mt loi nhu cu phi sinh. Nhu cu v cc hng ha u ra trc tip nhm tha mn nhng i hi v tiu dng ca con ngi, song nhu cu v cc yu t sn xut li c ngun gc khng phi t chnh bn thn chng. Cc doanh nghip ch cn n cc yu t sn xut v chng c th c s dng to ra mt loi hng ha u ra no . Ch khi x hi c nhu cu v qun o, cc doanh nghip quyt nh cung ng qun o mi c c may tn ti. Ch khi , cc doanh nghip ny mi c nhu cu v nhng ngi th may, hay nhng chic my may. Ni cch khc, nhu cu v hng ha u ra quy nh nhu cu v cc yu t sn xut tng ng. Hiu bit v s vn hnh ca th trng yu t sn xut l cha kha l gii c ch phn phi thu nhp trong nn kinh t th trng.

236

Thng qua vic phn tch v th trng lao ng, th trng vn hay th trng t ai, chng ta c th hiu c nhng khon thu nhp nh tin lng, li nhun, tin li hay a t (cn gi l tin thu t) hnh thnh nh th no? Ti sao chng li tng hay gim, cao hay thp? l nhng vn quan trng, trc tip lin quan n hu ht mi ngi. Trong chng ny, chng ta nghin cu c ch hot ng chung ca th trng yu t sn xut, ch yu vi gi nh l mt th trng cnh tranh hon ho. Chng ta s xut pht t nhng khi nim biu th mi quan h gia cc hng ha u ra vi cc yu t sn xut (tc cc u vo) t c th l gii nhu cu v yu t sn xut, lm c s cho vic nm bt s vn hnh ca mt th trng yu t sn xut tng qut. Trong cc chng tip theo, nhng im c th ca cc th trng yu t sn xut ring bit nh th trng lao ng, th trng vn v t ai s c xem xt. 7.1. Hm sn xut v quy lut v sn phm bin 7.1.1. Hm sn xut Hm sn xut m t mi quan h gia cc yu t u vo ca qu trnh sn xut v sn lng u ra c to ra t qu trnh ny. N cho chng ta bit lng u ra ti a c th sn xut c t bt c mt t hp cc yu t sn xut xc nh no . C th vit hm sn xut di dng: Q = F(K, L,) Trong Q l s lng u ra ti a c th sn xut ra c t t hp nht nh vn (K) (vn y c hiu l vn hin vt, tn ti di dng nh xng, my mc, thit b hay hng tn kho), lao ng (L) cng nh cc u vo khc; F biu th Q l mt hm s ca cc yu t u vo K, L Khi cp n s lng u ra ti a, ngi ta mun nhn mnh rng, v mc tiu ti a ha li nhun, cc doanh nghip khng s dng cc phng php sn xut lng ph hay khng hiu qu v phng din

237

k thut. Chng c kh nng tn dng c nhng k thut sn xut c hiu qu. Khi , t mt t hp yu t sn xut u vo xc nh, ch c th to ra mt mc sn lng u ra ti a duy nht. Tuy nhin, iu ngc li c th l khng ng. sn xut ra mt sn lng u ra nh nhau, ngi ta c th s dng cc kt hp u vo khc nhau. Ch c iu, khi khng s dng cc phng php sn xut lng ph, to ra cng mt mc sn lng, nu mt u vo no c s dng nhiu hn, chc chn mt loi u vo khc phi c s dng t hn. V d, to ra 100 n v sn phm trong mt ngy, ngi ta c th s dng hoc 10 gi my (vn) v 8 gi lao ng hoc 6 gi my v 18 gi lao ng. Mt cch kt hp nht nh cc yu t u vo th hin mt cch thc hay mt k thut sn xut. v d va nu trn, ngi ta c th sn xut ra 100 n v u ra t hai k thut khc nhau: mt k thut s dng tng i nhiu vn v mt k thut s dng tng i nhiu lao ng. Mt hm sn xut thc cht khi qut cc k thut sn xut c hiu qu khc nhau trong gii hn ca mt trnh cng ngh nht nh (tc mt trnh kin thc hay hiu bit nht nh v cc k thut sn xut khc nhau m ngi ta c th s dng to ra cc hng ha). Tin b cng ngh (hay tin b k thut) cho php ngi ta c th sn xut ra nhiu hng ha hn t nhng lng u vo nh c. N c th bin cc k thut sn xut hiu qu trc y thnh k thut sn xut khng hiu qu. N to ra nhng k thut sn xut mi c nng sut cao hn. V th, nu mt hm sn xut gn lin vi mt trnh cng ngh nht nh th tin b cng ngh lm thay i c hm sn xut. Hm sn xut trong ngn hn: Trong ngn hn, doanh nghip khng iu chnh c tt c cc yu t sn xut. Mt s yu t c th thay i c trong khi mt s khc l c nh. n gin ha, chng ta gi nh doanh nghip ch s dng hai yu t sn xut c tnh cht i din l vn hin vt K v lao ng L. Khi , hm s sn xut c dng: Q = F(K,L). Trong ngn hn, gi s K l c nh. Trong trng hp ny, sn lng u ra Q ch ph thuc vo s thay i ca lng u vo lao ng

238

L c s dng. C th biu din hm sn xut ngn hn ca doanh nghip mt cch n gin nh sau: Q = f(L)

S lng u vo c nh K khng cn xut hin trong hm sn xut ch ni ln rng, khi K c gi nguyn mi bin thin ca sn lng Q ch gn lin vi s bin thin ca u vo lao ng L. Trong ngn hn, mun tng sn lng, phng cch duy nht l tng cng s dng yu t u vo kh bin. Tuy nhin, khi K thay i (chng hn, khi doanh nghip li dch chuyn n mt khong thi gian ngn hn khc), mi mc lao ng L c s dng, mc sn lng Q c to ra cng thay i. V th, ton b hm sn xut Q = f(L) s thay i. S lng u vo K s quy nh hnh dng ca hm sn xut f(L). Hm sn xut trong di hn: Trong di hn, doanh nghip c th iu chnh c tt c cc yu t sn xut. Vi gi nh n gin ha v vic doanh nghip ch s dng hai yu t sn xut K v L, hm sn xut Q=F(K,L) cho thy sn lng Q ph thuc c vo K ln L, v to ra cc sn lng Q, doanh nghip c quyn cn nhc s kt hp ti u gia chng. Mt mt, sn xut ra cng mt mc sn lng Q, c th la chn mt s nh i no gia K v L. C th tng K v gim L hoc ngc li, theo nhiu phng n khc nhau m vn to ra cng mt mc sn lng Q. Mt khc, khi c K v L u tng, ng nhin, sn lng u ra Q c sn xut ra cng tng. C ba kh nng xy ra: Th nht, khi quy m tt c cc yu t u vo ca sn xut u tng ln n ln, song sn lng u ra li tng nhiu hn n ln, tc F(nK,nL) > n.F(K,L), ta ni, doanh nghip ang hot ng min hiu sut tng dn theo quy m. y, quy m sn xut ca doanh nghip ln hn cho php n c th khai thc c nhng li th ca vic chuyn mn ha sn xut hoc s dng c cc my mc, thit b tinh vi hn, c hiu sut cao hn. Nu vic m rng quy m khng lm thay i nhiu gi c cc yu t sn xut, iu cng lm cho chi ph bnh qun di hn ca doanh nghip gim xung. Th hai, khi s lng tt c cc yu t u vo c s dng u tng ln mt cch cn i n ln ko theo sn lng u ra Q cng tng ln ng n ln, tc F(nK,nL) = n.F(K,L), ta ni, doanh nghip ang hot ng
239

trn min hiu sut khng i theo quy m. Trong trng hp ny, nu gi c cc yu t sn xut vn gi nguyn, vic m rng quy m khng lm thay i chi ph bnh qun di hn ca doanh nghip. Th ba, khi lng tt c cc yu t u vo c s dng u tng ln n ln song sn lng u ra Q li tng thp hn n ln, tc F(nK,nL) < n.F(K,L), ta ni, doanh nghip ang hot ng min hiu sut gim dn theo quy m. Nu gi c cc yu t sn xut vn khng thay i, trong trng hp ny, cng tng quy m sn xut, chi ph bnh qun di hn ca doanh nghip cng cng tng. Qu mt ngng no , quy m ln li tr thnh mt bt li i vi doanh nghip. 7.1.2. Quy lut sn phm bin c xu hng gim dn Sn phm bin (MP) ca mt yu t sn xut l lng sn phm tng thm nh s dng thm mt n v yu t sn xut trn trong iu kin cc yu t sn xut cn li c gi nguyn. Trong hm sn xut Q = F(K,L)=f(L), nu K l c nh, sn phm bin ca lao ng ti mt im no (mt mc L no ) chnh l lng u ra tng thm khi s dng thm mt n v lao ng. MPL = Q/L Tng t, cng c th nh ngha sn phm bin ca vn nh l lng sn phm u ra tng thm nh s dng thm mt n v vn trong iu kin cc yu t u vo khc l khng i. Vi hm sn xut Q = F(K,L) = f(K) (tc K c coi l yu t kh bin duy nht), sn phm bin ca vn l: MPK = Q/K d hnh dung hn, ta hy minh ha khi nim sn phm bin ca mt yu t nh lao ng chng hn thng qua mt v d bng s. Gi s ta c mt hm sn xut Q = F(K,L), vi K =K l hng s. Khi u vo lao ng L thay i, sn lng Q cng thay i mt cch
240

tng ng. Theo , chng ta c th tnh c sn phm bin ca mi n v lao ng tng nh bng di y:
Lao ng (s cng nhn) (L) 0 1 2 3 4 5 6 Sn lng u ra (Q ) 0 8 19 32 44 54 61 Sn phm bin ca lao ng (MPL) 8 11 13 12 10 7

Quy lut sn phm bin c xu hng gim dn: Khi K l hng s, nu khng c n v lao ng no c s dng, ngi ta khng sn xut c mt n v u ra no. Nu s dng mt n v lao ng, c th to ra 8 n v sn lng u ra. Nh vy, sn phm bin ca n v lao ng u tin l 8 (n v u ra). Khi c hai n v lao ng c s dng, nh li th chuyn mn ha chng hn, tng sn lng tng ln thnh 19 n v. iu c ngha l sn phm bin ca n v lao ng th hai l 11. Nu tip tc tng thm mt n v u vo lao ng, sn phm bin c th vn tip tc tng. Trong v d ca chng ta, sn phm bin ca n v lao ng th ba l 13. Tuy nhin, n mt ngng no , vic tng thm mt u vo kh bin duy nht nh lao ng chng hn s lm cho quy lut li sut gim dn dn pht huy tc dng. Sn phm bin ca cc n v lao ng cng v sau cng gim. Trong v d ca chng ta, sn phm bin ca n v lao ng th t bt u gim xung, ch cn 12; ca n v lao ng th nm ch cn 10... Xu hng sn phm bin gim dn c tip tc bc l. Nh vy, nu cc yu t sn xut khc c gi nguyn, vic tng dn lng s dng mt loi yu t sn xut duy nht s lm cho sn phm bin ca mi n v yu t sn xut b sung thm c xu hng gim dn, t nht bt u t mt ngng no .
241

C th gii thch l do sn phm bin ca mt yu t sn xut c xu hng gim dn nh sau: V cc yu t sn xut khc c gi nguyn, nn khi tng dn s lng ca ring mt loi yu t sn xut, mi n v ca n ngy cng c t hn cc yu t sn xut khc phi hp. V th, chc chn t mt im no , sn phm tng thm t mi n v yu t sn xut b sung thm s ngy cng gim dn. Trong v d ca chng ta, vi K l hng s, vic tng dn L s lm cho mi n v lao ng cng v sau ngy cng c t vn hn s dng (K/L gim dn). Qu mt ngng no , sn phm bin ca mi n v lao ng v sau s nh hn sn phm bin ca nhng n v lao ng trc . Sn phm bin gim dn lm cho vic tng thm L thot tin c th khin cho tng sn lng tng ln, song mc gia tng c xu hng chm dn. n mt lc no , ch tng u vo L c th khng lm tng sn lng tng (lc ny sn phm bin ca lao ng bng 0). Thm ch nu c tip tc tng L, tng sn lng s gim, v s lng lao ng qu nhiu c th dn n s ngng tr ln nhau trong qu trnh sn xut. Khi , sn phm bin ca lao ng c th tr thnh m. Phn nh quy lut sn phm bin ca mt yu t sn xut c xu hng gim dn trn th, ta thy ng sn phm bin ca lao ng chng hn, thot tin c xu hng i ln trong mt khong nht nh, song sau tr thnh mt ng dc xung. phn ch o ny, khi lao ng cng tng th sn phm bin ca lao ng cng ngy cng gim. ng sn phm bin i xung khi n di chuyn dn sang bn phi.

242

MPL

MPL1

MPL2

MPL

L0

L1

L2

L (s lng lao ng)

Hnh 7.1: ng sn phm bin ca lao ng. Khi vt qu ngng L0, cng s dng thm nhiu lao ng, sn phm bin ca nhng n v lao ng tip theo c xu hng gim dn.

S dch chuyn ca ng sn phm bin: Mi ng sn phm bin ca lao ng gn lin vi mt lng vn (i din cho qu cc yu t sn xut khc) c nh. Khi lng vn ny thay i, ng sn phm bin ca lao ng s dch chuyn. Vi lng vn ln hn, mi mc lao ng, sn phm bin ca lao ng ni chung ln hn trc. ng sn phm bin ca lao ng, trong trng hp ny, dch chuyn ln trn. Ngc li, khi lng vn (v cc yu t sn xut khng phi l lao ng khc) gim xung, ng sn phm bin ca lao ng, v c bn, s dch chuyn xung di. S thay i ca trnh ca cng ngh lm bin i ton b hm sn xut, do , cng lm dch chuyn ng sn phm bin ca mt yu t sn xut. Chng hn, tin b cng ngh lm cho sn phm bin ca lao ng mi mc lao ng c xu hng tng ln, ngay c khi qu vn v cc yu t sn xut vn gi nguyn nh c. Trong trng hung ny, ng sn phm bin ca lao ng dch chuyn ln trn.

243

MPL

MPL2 MPL1 0 L

Hnh 7.2: ng sn phm bin lao ng dch chuyn di nh hng ca tin b cng ngh.

T sn phm bin n doanh thu sn phm bin Doanh thu sn phm bin (MRP) ca mt yu t sn xut l lng doanh thu tng thm nh s dng thm mt n v yu t sn xut ni trn trong iu kin cc yu t sn xut khc c gi nguyn. Chng hn, doanh thu sn phm bin ca lao ng (MRPL) cho bit lng doanh thu tng thm khi s dng thm mt n v lao ng trong khi lng cc yu t sn xut khc vn gi nguyn. Cn doanh thu sn phm bin ca vn (MRPK) cho chng ta bit lng doanh thu thu thm c ch thun ty nh vo vic s dng thm mt n v vn. Nu sn phm bin ca mt yu t sn xut o lng lng sn phm u ra (tnh bng n v hin vt) tng thm th doanh thu sn phm bin ca n li o lng lng doanh thu (tnh bng tin) c thm c nh vic s dng thm mt n v yu t sn xut ny. Gia hai khi nim ny tn ti mt quan h cht ch vi nhau. Tht vy, theo nh ngha, ta c:

244

MRPL = (TR)/L = [(TR)/Q] : [L/Q] = MR.MPL Ni cch khc, doanh thu sn phm bin ca mt yu t sn xut chnh bng sn phm bin ca yu t ny nhn vi doanh thu bin ca sn phm u ra. Trong trng hp th trng u ra l cnh tranh hon ho, doanh thu bin lun lun bng mc gi nn doanh thu sn phm bin chnh bng sn phm bin nhn vi mc gi u ra (MRP = MP.MR = MP.P). Vi trng hp c bit ny, doanh thu sn phm bin c gi l gi tr sn phm bin v c k hiu l MVP. Hnh dng ca ng doanh thu sn phm bin MRP cng tng t nh hnh dng ca ng sn phm bin mc d t l theo chiu thng ng ca chng c th khc nhau. ng MRP thot tin c xu hng dc ln, song v c bn n c xu hng dc xung, phn nh doanh thu sn phm bin, n mt ngng no , s gim dn theo chiu hng tng ln ca lng u vo kh bin. Chnh xu hng gim dn ca sn phm bin quyt nh xu hng gim dn ca doanh thu sn phm bin. Nu th trng u ra l th trng cnh tranh khng hon ho, ng doanh thu sn phm bin cng tr nn dc hn do doanh thu bin ca sn phm u ra cn nh hn mc gi v mc gi cng c xu hng gim dn khi lng u ra bn ra tng. T cng thc MRP = MP.MR c th thy rng, doanh thu sn phm bin ca mt yu t sn xut ph thuc vo sn phm bin ca n cng nh doanh thu bin ca sn phm u ra. V th, s dch chuyn ca ng doanh thu sn phm bin c ngun gc t: th nht, cc nguyn nhn lm cho ng sn phm bin dch chuyn. Khi qu cc yu t sn xut khc tng ln, hay trnh cng ngh c nng ln, ng doanh thu sn phm bin ca mt yu t sn xut s dch chuyn ln trn v ngc li; th hai, cc thay i trn th trng u ra nh hng n ng doanh thu bin. Khi cu v sn phm u ra tng ln, doanh thu bin c xu hng tng ln v iu ny cng y ng doanh thu sn phm bin ca mt yu t u vo dch chuyn ln trn. Ngc li, nu

245

cu v hng ha u ra gim st, ng doanh thu sn phm bin ca mt loi u vo tng ng s dch chuyn xung di.

MPR

MPR2 MPR1 0 L

Hnh 7.3: ng doanh thu sn phm bin ca mt yu t sn xut v c bn l mt ng dc xung. Khi doanh thu bin sn phm u ra tng ln, ng MRP ca yu t sn xut s dch chuyn ln trn v sang phi.

7.2. Cu v cc yu t sn xut Cu v cc yu t sn xut xut pht t cc doanh nghip, ni s s dng cc yu t sn xut ny thc hin mt quyt nh cung ng no v mt loi sn phm u ra. Gi nh ca chng ta v mc tiu ca doanh nghip vn nh c: khi la chn cc yu t sn xut, doanh nghip b chi phi bi mc tiu ti a ha li nhun. 7.2.1. Cu v cc yu t sn xut ca mt doanh nghip * Trng hp mt yu t sn xut kh bin duy nht (ngn hn): Gi s doanh nghip ch s dng hai yu t sn xut vn (K) v lao ng (L) sn xut mt loi hng ha no . Trong ngn hn, ta gi nh K l yu t sn xut c nh, do sn lng u ra ca doanh

246

nghip ch ph thuc vo lng lao ng c s dng. Ni cch khc, hm sn xut ca doanh nghip c dng: Q = f(L). Vn y l, doanh nghip phi la chn lng u vo lao ng no l ti u? Khi s dng thm mt n v lao ng, li ch m doanh nghip thu thm c, tnh bng tin, chnh l doanh thu sn phm bin ca n v lao ng ny (MRPL). c c n v lao ng ny, doanh nghip phi b ra thm mt khon chi ph m ta c th gi l chi ph bin yu t ca lao ng MFCL. chnh l khon chi ph m doanh nghip phi b ra thm khi s dng thm mt n v yu t sn xut (trong trng hp ny l lao ng). Nu doanh thu sn phm bin ca n v lao ng ny ln hn chi ph bin yu t ca n (tc MRPL > MFCL), r rng vic thu thm thm n v lao ng ny l c li i vi doanh nghip: nh vic thu thm ny, doanh nghip s tng c qu li nhun ca mnh. V th, v nguyn tc, ti a ha li nhun, doanh nghip cn thu thm lao ng chng no doanh thu sn phm bin ca n v lao ng tng thm cn ln hn chi phi bin yu t ca n. Lp lun mt cch tng t, chng ta cng d dng nhn ra rng, nu ti n v lao ng cui cng, doanh thu sn phm bin nh hn chi ph bin yu t tng ng (MRPL < MFCL) th bng vic khng thu n v lao ng ny, doanh nghip li tng c li nhun ca mnh. Ni cch khc, chng no MRPL nh hn MFCL, gim s lao ng thu mn s lm tng qu li nhun ca doanh nghip. Kt hp nhng iu trn li, c th rt ra kt lun: ti a ha li nhun, doanh nghip phi s dng s lng lao ng sao cho ti n v lao ng cui cng, doanh thu sn phm bin phi bng chi ph bin yu t: MRPL = MFCL Nguyn tc ny cng p dng cho cc yu t sn xut khc. Chng hn, lng vn ti u m doanh nghip cn s dng cn tha mn iu kin: ti n v vn cui cng, doanh thu sn phm bin ca vn cng
247

phi bng chi ph bin yu t ca vn (MRPK = MFCK). Hay ni tng qut hn, ti a ha li nhun, doanh nghip phi s dng mt loi yu t sn xut sao cho ti n v yu t sn xut cui cng, doanh thu sn phm bin v chi ph bin yu t ca n l bng nhau. Nu th trng u vo l th trng cnh tranh hon ho, do , doanh nghip ch l ngi chp nhn gi, th khi thu thm mt n v yu t sn xut, chi ph bin yu t m n phi b ra chnh l mc gi thu th trng. Trong trng hp ny, ng cung v loi yu t sn xut ny m doanh nghip i din l mt ng nm ngang. Lng yu t sn xut m n thu nhiu hay t khng tc ng n mc gi thu. Chng hn, nu trn th trng lao ng, doanh nghip l ngi chp nhn gi, th khi thu thm mt n v lao ng, chi ph m doanh nghip phi b ra thm chnh l mc lng th trng. Khi , iu kin la chn lng u vo lao ng ti u l: MRPL = w, trong w l mc lng th trng ca mt n v lao ng. Ni mt cch tng qut, nu th trng u vo l cnh tranh hon ho, iu kin la chn u vo ti a ha li nhun i vi mt doanh nghip l: MRPi = hi (7.1) trong MRPi l doanh thu sn phm bin ca n v yu t sn xut i cui cng, cn hi chnh l gi thu th trng ca yu t sn xut . ng cu v mt loi yu t sn xut ca doanh nghip Ging nh ng cu v mt loi hng ha m t mi quan h gia lng cu v mc gi ca hng ha, ng cu v mt loi yu t sn xut ca doanh nghip cho chng ta bit cc s lng yu t sn xut m doanh nghip sn sng thu ti mi mc gi thu nht nh. Gi s MRPi l ng doanh thu sn phm bin ca yu t sn xut i trong iu kin cc yu t sn xut khc v trnh cng ngh l xc

248

nh v khng i. Th trng yu t sn xut i c gi nh l th trng cnh tranh hon ho. Tham gia vo th trng ny, doanh nghip l ngi chp nhn gi. Nu gi thu th trng ca u vo i l hi, quy tc ti a ha li nhun m ta phn tch trn cho thy, lng u vo i m doanh nghip sn sng thu phi tha mn iu kin: ti n v i cui cng, MRPi = hi . Trn th 7.4, nu hi = hi1, ng thng nm ngang tng ng vi mc gi ny tip xc vi ng MRPi ti mt im A duy nht cho thy lng u vo i m doanh nghip cn thu l i1 (i1 l honh ca im A), v ch ti i1 iu kin (7.1) mi tha mn. Nu hi h xung thnh hi2, ng thng nm ngang tng ng vi mc gi mi ny ct ng MRPi ti hai im B v B. Nh vy, ti c hai mc u vo i2 v i2, iu kin (7.1) u tha mn. Tuy nhin, i2 tng ng vi phn ng MRPi ang i ln, cn i2 tng ng vi phn ng MRPi ang i xung. Phi chng c hai mc u vo ny u cho php doanh nghip ti a ha c li nhun? Cu tr li l khng phi nh vy. Khi ng MRPi ang i ln, ti mc u vo i ln cn v nh hn i2 (i < i2), ta c MRPi < hi2. iu c ngha l, khi ny nu tng mc s dng u vo i ln, li nhun ca doanh nghip s gim. Ngc li, ti mc i ln cn v ln hn i2, ta c MRPi > hi2. iu cng c ngha l, nu khi ny doanh nghip cng tng mc s dng u vo i, li nhun ca n s cng tng. Ni cch khc, nu s dng u vo ny ng bng i2, doanh nghip ch thu c mc li nhun ti thiu. Tri li, khi gi thu th trng ca u vo ny l hi2, mc u vo cho php doanh nghip ti a ha li nhun chnh l i2, tng ng vi phn ng MRPi dc xung. nhng gi tr i ln cn vi i2, khi i < i2, ta c MRPi > hi2. Lc ny cng tng i, doanh nghip cng tng c li nhun. Cn khi i > i2, v MRPi < hi2 nn cng tng i, doanh nghip cng b gim i qu li nhun. Ch ti i = i2, doanh nghip mi t c li nhun ti a.

249

hi, MRPi A hi1 hi2 B B

hi3

MPL

i 2

i1

i2

i3

Hnh 7.4: La chn u vo ca doanh nghip. A, B, C l nhng im la chn ti u ca doanh nghip khi gi thu u vo i thay i.

Lp lun tng t, ta c th thy rng, nu gi thu th trng ca u vo i h xung thnh hi3, ng thng nm ngang tng ng vi mc gi ny ct phn dc xung ca ng MRPi ti im C, c honh l i3, hm rng, i3 chnh l s lng u vo i ti u m doanh nghip cn thu. By gi chng ta th nhn li cc im A, B, C Chng u l nhng im nm trn phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin ca yu t sn xut i. Mi im u cho chng ta bit s lng u vo i m doanh nghip cn v sn sng thu ti a ha li nhun tng ng vi cc mc gi th trng hi ca u vo ny. Ni cch khc, l nhng im khc nhau thuc ng cu v yu t sn xut i ca doanh nghip. Nh vy, ng cu v mt loi yu t sn xut ca doanh nghip chnh l phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin ca yu t sn xut ny.

250

Nu th trng u ra l th trng cnh tranh hon ho, v ng doanh thu sn phm bin ca yu t sn xut chnh l ng gi tr sn phm bin nn chnh phn dc xung ca ng MVP ny l ng cu v yu t sn xut ca doanh nghip. Ging nh ng cu v mt loi hng ha, ng cu ca doanh nghip v mt loi yu t sn xut cng l mt ng dc xung. Khi gi thu yu t cn cao, lng cu ca doanh nghip v yu t ny tng i thp. Khi gi thu yu t h xung, lng cu ca doanh nghip v yu t trn tng ln. Tnh cht dc xung ca ng cu v yu t sn xut bt ngun t xu hng doanh thu sn phm bin gim dn. Khi gi thu hi ca yu t sn xut i h xung, iu kin ti a ha li nhun vn c tha mn (tc iu kin MRPi = hi), doanh nghip phi s dng s lng i nhiu hn, v ch bng cch , MRPi mi gim xung mt cch tng ng vi hi. S dch chuyn ca ng cu v yu t sn xut ca doanh nghip: Vi mt ng cu dc xung, s dch chuyn ca n ln trn v sang phi hm cu tng (lng cu tng mi mc gi). Ngc li, s dch chuyn ca n xung di v sang tri hm cu gim (lng cu gim mi mc gi). V ng cu v mt loi yu t sn xut ca doanh nghip l phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin, nn nhng nguyn nhn lm dch chuyn ng th hai cng chnh l nhng nguyn nhn lm ng th nht dch chuyn. Vi nhng iu chng ta bit, c th tng kt li nh sau: Th nht, cu v mt loi yu t sn xut s tng (ng cu v n s dch chuyn sang phi v ln trn) khi qu cc yu t sn xut khc phi hp vi n tng ln v ngc li. Chng hn, khi cc yu t sn xut khc tr nn di do hn, sn phm bin ca yu t sn xut m chng ta ang xem xt tng ln. Ti mi mc gi thu, doanh nghip s thy c li hn nu s dng nhiu yu t sn xut ny hn.

251

Th hai, cu v mt loi yu t sn xut s tng khi trnh cng ngh c ci thin. Cng ging nh trng hp trn, tin b cng ngh cng lm cho sn phm bin ca yu t sn xut m ta ang phn tch tng ln v iu ny cng kch thch doanh nghip sn sng s dng nhiu hn yu t sn xut ny mi mc gi ca n. Th ba, cu v mt loi yu t sn xut s tng khi cu v hng ha u ra tng ng tng ln v ngc li. iu ny lin quan n s thay i trong doanh thu bin hay mc gi ca hng ha u ra v nh hng tng ng ca n n doanh thu sn phm bin ca yu t sn xut. N cho thy cu v yu t sn xut ch l mt loi nhu cu phi sinh, do , s thay i trong nhu cu th trng u ra khng th khng tc ng n nhu cu ny. * Trng hp cc yu t sn xut u kh bin (di hn) n gin ha, chng ta vn gi s doanh nghip ch s dng hai yu t sn xut vn (K) v lao ng (L). Do , hm sn xut ca doanh nghip c dng Q = F(K,L). Trong di hn, doanh nghip c kh nng iu chnh mi yu t sn xut, v th, c K ln L u l kh bin. Trong iu kin ny, doanh nghip phi la chn t hp K v L nh th no ti a ha c li nhun? - Phn tch chi ph li ch: Vi mi mc vn K c nh, cho trc, sn lng u ra ch ph thuc vo mc u vo lao ng L. Trong trng hp ny, chng ta c th p dng php phn tch chi ph li ch ng vi tnh hung ngn hn trn. Mc lao ng ti u m doanh nghip cn thu v s dng phi tha mn iu kin: MRPL = MFCL (7.2)

Ni mt cch khc, ti mi mc K xc nh, ti a ha li nhun, doanh nghip phi la chn mc lao ng sao cho ti n v lao ng cui cng, doanh thu sn phm bin chnh bng chi phi bin yu t.

252

Lp lun mt cch tng t, ta c th rt ra kt lun: Vi mi mc lao ng L xc nh, lng vn ti u m doanh nghip cn thu v s dng nhm ti a ha li nhun chnh l lng vn m ti n v vn cui cng, doanh thu sn phm bin v chi ph bin yu t ca n l bng nhau: MRPK = MFCK (7.3)

Khi m c K v L u l kh bin, iu kin la chn t hp (K,L) ti u chnh l cc ng thc (7.2) v (7.3) ng thi phi c tha mn. Ni cch khc, trong di hn, doanh nghip phi la chn K v L sao cho: MRPL = MFCL v MRPK = MFCK (7.2) (7.3)

Nu cc th trng u vo u l th trng cnh tranh hon ho v doanh nghip l ngi chp nhn gi, iu kin trn tr thnh: MRPL = w (7.2) v MRPK = r (7.3)

trong w v r tng ng l mc lng v gi thu vn tnh theo mi n v yu t sn xut trn th trng. phn trn, chng ta bit rng: MRPL = MPL.MR ng thi MRPK = MPK.MR (7.4) (7.5)

Do , cc iu kin (2) v (3) tng ng vi: MPL.MR = w v MPK.MR = r

253

t ta c: hay

MPL/MPK = w/r MPL/w = MPK/r

(7.6) (7.7)

ng thc (7.6) cho thy, trong di hn, vi t cch l ngi chp nhn gi trn cc th trng yu t sn xut, doanh nghip phi la chn cc yu t ny sao cho, ti n v yu t sn xut cui cng, t l gia cc mc sn phm bin ca cc yu t ny chnh bng t l gia cc n gi thu ca chng. Mt cch tng ng, ng thc (7.7) ni ln rng, im la chn ti u, sn phm bin ca mi n v tin t chi tiu cho cc yu t sn xut phi bng nhau. - Phn tch hnh hc Chng ta cng c th i n kt lun tng t bng cch s dng cc cng c hnh hc: ng ng lng v ng ph. Cc gi nh trn vn c gi nguyn, tc l chng ta vn xut pht t hm sn xut di hn n gin ca doanh nghip Q = F(K,L). ng ng lng l mt ng m t cc t hp u vo (K,L) khc nhau m s kt hp chng cng to ra mt mc sn lng u ra nh nhau. Trn th 7.5, s lng vn K c th hin trn trc tung, cn s lng lao ng L c th hin trn trc honh. Mi mt im trn mt phng ta (ch rng, c ngha, K v L l nhng i lng khng m) biu th mt t hp (K,L) c th. Gi s to ra mt mc sn lng u ra Q = 100, ngi ta c th s dng cc phng n k thut khc nhau. phng n s dng nhiu vn, ngi ta cn n 10 n v vn v 5 n v lao ng. Tri li, phng n s dng nhiu lao ng, ngi ta ch cn 4 n v vn, song li cn n 20 n v lao ng. V y l nhng phng n khc nhau cng to ra 100 n v sn lng u ra nn cc t hp (L=5,K=10) v (L=20,K=4) s l nhng im khc nhau cng nm trn mt ng ng lng.

254

A 10 q2 =150 4 B q1=100

20

Hnh 7.5: ng ng lng. Mi ng ng lng gn lin vi mt mc sn lng nht nh.

Mi ng ng lng u gn vi mt mc sn lng u ra nht nh. Do K v L c th thay th ln nhau ngi ta ch c th to ra lng u ra nh c khi s lng vn b gim nu iu c b p bng s lng lao ng tng ln v ngc li ng ng lng l mt ng dc xung. Quy lut sn phm bin ca mt loi yu t sn xut c xu hng gim dn cho php chng ta hnh dung hnh dng cc ng ng lng tng t nh hnh dng cc ng bng quan. l nhng ng cong lm, c y hng v gc ta . sn xut ra mt sn lng u ra ln hn, nu gi nguyn mc vn, ngi ta buc phi s dng nhiu u vo lao ng hn hoc nu gi nguyn s lng u vo lao ng, ngi ta cn c s lng vn ln hn. Nh vy, ng ng lng gn vi mt mc sn lng u ra ln hn s nm pha ngoi ng ng lng ng vi mc sn lng u ra thp hn. Ni cch khc, cng tin ra pha ngoi, ng ng lng cng biu th mc sn lng u ra ln hn.

255

Xt trn cng mt ng ng lng, khi chng ta di chuyn t tri sang phi dc theo ng ny, ta thy, lng vn gim c b p bng lng lao ng tng sn lng to ra vn khng thay i. y tn ti mt s nh i, c tnh cht thay th nhau gia K v L v phng din k thut. Khi nim t l thay th bin k thut ni ln iu . T l thay th bin k thut gia vn v lao ng (MRTS) cho bit s lng vn m doanh nghip c th gim khi n s dng thm mt n v lao ng m vn khng lm thay i mc sn lng u ra. MRTS = -(K/L) Xt trn cng mt ng ng lng, v K v L vn ng ngc chiu nhau nn du - trong cng thc trn nhm m bo t l thay th bin k thut l mt i lng dng. T l ny cho chng ta bit mt n v lao ng c th thay th c bao nhiu n v vn. ng nhin, mi im xut pht khc nhau, t l thay th bin k thut cng khc nhau. Ti mi im trn ng ng lng, MRTS chnh l gi tr tuyt i dc ca ng ng lng ti im ni trn. Khi nim t l thay th bin k thut MRTS c lin quan n khi nim sn phm bin ca cc yu t sn xut. Gi s chng ta dch chuyn t mt im A no trn ng ng lng ti mt im B khc, ln cn cng trn ng ny. S dch chuyn ny ko theo mc thay i trong lng vn s dng l K v mc thay i trong lng lao ng s dng l L. nh hng thun ty ca vic thay i vn n sn lng u ra l QK = MPK.K. nh hng thun ty ca vic thay i lao ng n sn lng u ra l QL = MPL.L. Tuy nhin, v A v B u cng nm trn mt ng ng lng nn nh hng ton b ca vic thay i K v L i vi sn lng u ra l bng 0. Do , ta c:

256

QK + QL = MPK.K + MPL.L = 0 -(K/L) = MPL/MPK MRTS = MPL/MPK

ng ng ph l mt ng m t cc t hp u vo (K,L) khc nhau m mun c chng, doanh nghip phi b ra cng mt lng chi ph nh nhau. Gi C l chi ph m doanh nghip phi b ra mua (thu) cc yu t sn xut u vo K v L. Nu r v w l mc gi th trng tng ng ca cc u vo ny, th cc t hp K v L tha mn phng trnh sau s nm trn cng mt ng ng ph: r.K + w.L = C (7.8) hay K = C/r - (w/r).L (7.8)

Nh phng trnh (7.8) hay (7.8) ch ra, ng ng ph s l mt ng thng , dc xung. y l mt ng dc xung v chng ta ch c th gi nguyn mc chi ph C khi K tng ln nu L gim xung v ngc li. y l mt ng thng v n c dc khng i v bng (w/r). V tr ca ng ng ph ph thuc vo gi tr C. Khi C tng ln, ng ng ph s tnh tin ra pha ngoi v ngc li. Cn khi t s w/r thay i, ng ng ph s xoay, phn nh s thay i trong dc ca n.

257

A dc = - w/r

C tng

Hnh 7.6: ng ng ph. Khi C tng ln, ng ng ph dch ra pha ngoi.

La chn u vo ti u trong di hn ca doanh nghip: Ph hp vi mc tiu ti a ha li nhun, c th gi nh rng, hoc doanh nghip phi la chn cc u vo K v L sao cho c th ti thiu ha chi ph C sn xut mt mc sn lng u ra Q cho trc; hoc n phi la chn cc u vo ny sao cho c th ti a ha c mc sn lng u ra Q vi mt mc chi ph C cho trc. Cch phn tch hai trng hp ny hon ton tng t nhau nn chng ta ch cn xt trng hp doanh nghip cn ti a ha sn lng u ra vi mt mc chi ph u vo C cho trc.
K

K*

E Q2 Q1

Q3

L*

Hnh 7.7. im la chn t hp u vo ti u ca doanh nghip l im E

258

Vi gi tr C cho trc, tng ng vi cc mc lng w v gi thu vn r, ta v c mt ng ng ph AB nh trong hnh 7.7. Doanh nghip i din vi mt h thng ng ng lng Q1, Q2, Q3, trong mi ng gn vi mt mc sn lng u ra nht nh. ti a ha sn lng u ra, im la chn v cc u vo ca doanh nghip, mt mt, phi nm trn ng ng ph AB, mt khc, phi cho php doanh nghip hot ng c trn mt ng ng lng cao nht c th. Ging nh cch chng ta phn tch v s la chn ti a ha tha dng ca ngi tiu dng, t hp cc u vo (K,L) ti u s tng ng vi im m ng ng ph AB tip xc vi mt ng ng lng. Trn hnh 7.7, im la chn ti u chnh l im E. Tng ng, t hp (L*,K*) chnh l lng lao ng v vn m doanh nghip cn la chn. Vi cc u vo ny, doanh nghip c th to ra sn lng u ra cao nht trong gii hn mc chi ph C. V E l im tip xc gia ng ng ph AB v ng ng lng nn ti E, dc ca hai ng ny l bng nhau. Do , ti im la chn ti u ny, ta c: Hay MRTS = w/r

MPL/MPK = w/r hoc MPL/w = MPK/r

y chnh l cc ng thc (7.6), (7.7) ni ln iu kin cn bng ti u gia cc yu t sn xut m chng ta bit. ng cu v cc yu t sn xut ca doanh nghip, xt trong di hn Nh vy, trong di hn, ti a ha li nhun, mt doanh nghip chp nhn gi trn cc th trng u vo phi ng thi la chn c L v K sao cho: MRPL = w v MRPK = r. Xt ring tng yu t sn xut, cc ng thc va nu cng ging ht nh trong trng hp ngn hn. im khc bit l ch: trong di hn, cc yu t sn xut u c kh nng bin i, do , ng doanh thu sn phm bin ca mi yu t sn xut u ph thuc vo mc s dng cc yu t sn xut khc. Nu trong ngn hn, vi lng K c nh, ta c th coi ng doanh thu sn phm bin
259

ca lao ng MRPL l xc nh (ng nhin vi mt iu kin xc nh v trnh cng ngh cng nh nhu cu u ra), th trong di hn, ng MRPL ty thuc vo mc K c s dng cng nh ng MRPK ty thuc vo mc L c s dng. Do vy, mc s dng v mt loi yu t sn xut khng ch b tc ng bi s thay i thun ty trong mc gi ca chnh n m cn b rng buc bi iu kin cn bng gia cc yu t sn xut. V th, tuy cc ng MRPL v MRPK vn c xem nh l c s ca cc ng cu di hn ca doanh nghip v lao ng v vn, song chng khng phi l mt. r hn, ta th xt ng cu di hn ca doanh nghip v lao ng. Gi s trn th trng vn, gi thu vn r xc nh. Gi y chng ta mun bit lng cu v lao ng ca doanh nghip thay i nh th no khi tin lng th trng thay i? Khi mc lng l w1, gi s cc iu kin (7.6) hay (7.7) (hai iu kin ny l hon ton tng ng nhau) c tha mn vi L = L1 v K = K1. (Ti t hp (L1,K1) ta c MPL/MPK = w1/r). im A(L1,w1) nm trn ng MRPL1, c v gn vi iu kin K = K1, chnh l mt im trn ng cu di hn v lao ng ca doanh nghip m chng ta ang nh xy dng. Khi tin lng th trng h xung thnh w2, thot tin khi K cha thay i, mc cu v lao ng ca doanh nghip s tng ln thnh L2, tng ng vi s di chuyn dc theo ng MRPL1 ti im B, sao cho iu kin MRPL = w2 c tha mn. Tuy nhin, khi mc lao ng c s dng tng ln, ng doanh thu sn phm bin ca vn MRPK khng cn nguyn nh c m s dch chuyn ln trn v sang phi. m bo iu kin MRPK = r, gi y mc s dng K s phi tng ln. iu ny li lm ng MRPL dch chuyn ln trn v sang phi. Mc s dng lao ng L2 khng cn l ti u v n phi tng ln. Qu trnh ny c tip tc cho n khi iu kin cn bng gia cc yu t c xc lp tr li vi mc s dng L = L2 v K = K2 (ti t hp (L2,K2) ta s c MPL/MPK = w2/r). Nh th, tng ng vi mc lng w2, trong khi lng cu ngn hn v lao ng l L2 th trong di hn, n l L2. im C(L2,w2) l mt im mi trn ng cu di hn ny. Trn th, C thuc v
260

ng MRPL2, gn vi iu kin K = K2. ng cu v lao ng ni lin cc im A, Cl mt ng thoi hn so vi cc ng MRPL. Ni mt cch khc, cu di hn v mt yu t sn xut ca doanh nghip c co gin theo gi ln hn so vi cu ngn hn tng ng.
w

w1

MRPL2 (K = K2)

w2

MRPL1 0 L1 L2

(K = K1) L2 L

Hnh 7.8: ng cu di hn v lao ng ca doanh nghip: ng AC

7.2.2. Cu th trng v yu t sn xut ng cu th trng v mt loi yu t sn xut l ng tng hp cc ng cu ca tt c cc doanh nghip v yu t sn xut ny. C nhng yu t sn xut chuyn bit ch c s dng trong mt ngnh cng nghip nht nh. Trong trng hp ny, ng cu th trng cng chnh l ng cu ca ngnh: n c suy ra bng cch cng theo chiu ngang cc ng cu ca cc doanh nghip trong ngnh. Tuy nhin, cc yu t sn xut nh t ti, lao ng lnh ngh c th c s dng nhiu ngnh cng nghip khc nhau. Khi , c ng cu th trng v mt loi yu t sn xut ny, cn cng gp theo chiu ngang cc ng cu ca cc ngnh li. Bc cng cui cng ny cng tng t nh vic cng cc ng cu c nhn c c ng cu th trng trn th trng hng ha u ra. y, im cn lu chnh l cch xy dng ng cu ca ngnh.

261

Trong mt ngnh c quyn, ng cu ca ngnh cng chnh l ng cu ca doanh nghip. Vn s phc tp hn nu trong ngnh c nhiu doanh nghip. minh ha, chng ta phn tch trng hp mt ngnh l ngnh cnh tranh hon ho. Mt ngnh cnh tranh hon ho bao gm nhiu doanh nghip cng hot ng. Vi mt doanh nghip, khi quy m ca n tng i nh so vi quy m chung ca ngnh, s thay i sn lng ca n khng lm gi sn phm u ra thay i. Tuy nhin, trn phm vi ngnh, khi cc doanh nghip cng tng sn lng, gi sn phm u ra s h xung. Gi s khi mc gi u ra l P1, ti mc lng w1, lng cu v lao ng ca mt doanh nghip l L1, ph hp vi nguyn tc MVPL = w (= w1). S la chn ny tng ng vi im A1 trn ng MVPL1, c v gn vi mc gi P1 (phn a trn hnh 7.9). phn b ca hnh 7.9 , ng MVPL1 l ng tng hp theo chiu ngang cc ng MVPL1 ca cc doanh nghip. N cho chng ta bit lng cu ca ngnh v lao ng ng vi mc lng w1 l LN1 (im B1). By gi gi nh rng mc lng th trng h xung thnh w2. Nu gi sn phm u ra vn gi nguyn, doanh nghip s di chuyn dc theo ng MVPL1 n im A2 la chn lng u vo lao ng thch hp l L2 v ngnh cng s di chuyn n im B2 dc theo ng MVPL1, vi mc lao ng tng ng cn c thu l LN2. Tuy nhin, khi mi doanh nghip u thu thm lao ng v to ra nhiu sn phm u ra hn, cung v sn phm u ra ca ton ngnh s tng ln. Gi ca n s khng cn l P1 m b ko xung thnh P2. iu ny lm cho cc ng MVPL1 v MVPL1 dch chuyn sang tri thnh cc ng MVPL2 v MVPL2. Kt qu l, ng vi mc lng w2, mi doanh nghip ch cn thu lng lao ng l L2 (im A2 trn th) v s lao ng ton ngnh thu l LN2 (im B2 th). Bng cch ni cc im B1, B2 chng ta c ng cu v lao ng ca ngnh. Mc d ng ny c hnh thnh trn c s cc ng MVPL song n khng phi l mt trong cc ng ny. N cng l ng c nghing dc hn so vi cc ng trn.

262

w DL

w1

A1

w1

B1

w2

A2

A2 MVPL1 MVPL2

w2 MVPL

B2

B2 MVPL1 MVPL2

L 1 L2

L2

0 L

LN1

LN2

LN

(a)

(b)

Hnh 7.9: ng cu v lao ng ca ngnh. Phn (a) th hin ng cu lao ng ca doanh nghip. Phn (b) th hin ng cu lao ng ca ngnh. ng cu v lao ng DL ca ngnh ni lin cc im B1 v B2 l ng dc hn so vi ng tng hp theo chiu ngang cc ng MVPL ca doanh nghip.

dc ca ng cu v mt yu t sn xut ca ngnh c lin quan cht ch vi co gin ca cu i vi sn phm u ra. Nu cu v u ra kh co gin theo gi, khi cung u ra tng ln, gi ca n khng b gim mnh. Trong trng hp ny ng MVP dch chuyn sang tri khng nhiu v ng cu ca ngnh v yu t sn xut tng i thoi. Tri li, nu cu v u ra t co gin theo gi, khi cung u ra tng ln, gi ca n gim mnh. ng MVP dch chuyn sang tri nhiu hn s khin cho ng cu ca ngnh v yu t sn xut tr nn dc hn.

263

7.3. Cung v cc yu t sn xut v s cn bng trn th trng yu t sn xut 7.3.1. Cung v cc yu t sn xut Cung v yu t sn xut xut pht t nhng ngi s hu chng: ngi lao ng cung ng dch v lao ng, ngi ch t cho thu t ai, ngi s hu vn cho thu dch v vn C nhng yu t sn xut nh nguyn vt liu (xng du, st thp, vi) c cung ng trn th trng chng khc g so vi vic cung ng cc hng ha thng thng. Chng c cc doanh nghip sn xut ra nh mt hng ha v ch tn ti nh cc yu t u vo i vi cc doanh nghip mua chng. Vi t cch l yu t u vo, nguyn vt liu c th v thng c s dng ht trong mt chu k sn xut sn phm. Trong trng hp ny, chng ta c th p dng m hnh cc chng trc phn tch cc quyt nh cung ng. y, chng ta ch tp trung cp n cc yu t sn xut nh lao ng, vn, t ai l nhng ngun lc m bn thn chng c th phc v nhiu chu k sn xut sn phm khc nhau. Khi cn sn xut ra mt khi lng hng ha no , gi s ngi ta cn n 100 gi my, th lng my chng ta cn y khng phi l 1 hay 100 chic my ton vn m ch l 100 gi phc v ca nhng chic my. i tng cung ng y khng phi l bn thn ti sn my (vn hin vt) m l dng dch v do ti sn my mang li trong mt khong thi gian no (ta gi chung l dch v vn hin vt). i vi lao ng hay t ai cng vy. Khi s dng chng nh mt loi u vo trong mt khong thi gian no , ngi ta ch cn thu chng (nhm khai thc dng dch v t chng) trong khong thi gian . V th, vi cc yu t sn xut loi ny, khi cp ti cc quyt nh cung ng (cng tng t nh vic chng ta cp n mt cu phn trn), chng ta trc ht ni n cc quyt nh cho thu hay cung ng dch v yu t sn xut. (Cng vi l do ny, phn phn tch nhu cu v cc yu t sn xut trn, khi cp n gi cc yu t sn xut, chng ta thng khng nh l gi thu. Tin lng ca mt gi lao ng chng hn khng phi l gi lao ng. N ch l gi ca mt gi dch v lao ng hay ni cch khc, gi thu mt gi lao ng).

264

Khi ra cc quyt nh cung ng v yu t sn xut, nhng ngi s hu chng phi cn nhc chi ph v li ch ca vic cho thu chng trn th trng. H phi la chn gia vic em cc ngun lc ny ra cung ng hay gi li cho mnh v mc ch phi th trng hoc lm d tr cho nhu cu bn thn. i vi nhng ngi lao ng, y l s la chn gia i lm v ngh ngi hay c thi gian nhn ri (ngh ngi hay thi gian nhn ri, i vi kinh t hc, bao hm c nhng thi gian cho php ngi ta lm cc cng vic bn ngoi th trng). Li ch ca vic i lm chnh chnh l khon tin lng kim c. Chi ph ca n chnh l s hy sinh thi gian ngh ngi, nhn ri. Gi tr hay li ch ca vic ngh ngi cng ln th chi ph c hi ca vic i lm cng cng cao. i vi ngi ch t, vic em mt mnh t cho thu khin cho anh ta (hay ch ta) mt i c hi s dng n lm nh, lm vn phc v cho s thch c nhn. Li ch ca vic cho thu t chnh l khon tin thu t kim c. Chi phi ca n chnh l ton b cc gi tr m ngi ch t phi hy sinh nu nm gi n cho nhu cu bn thn. Vi ngi s hu vn, vic nm gi vn cho nhu cu bn thn hay v nhng mc ch phi th trng thng t c t ra, v ng c ca vic s hu vn thng mang tnh cht kinh doanh. V th, chi ph ca vic cho thu vn c th xt trc tip thng qua vic phn tch chi ph c hi ca vic nm gi v cho thu vn. Ni chung, s l hp l khi chng ta gi nh rng, nhng ngi s hu cc yu t sn xut mun ti a ha thu nhp hay li ch rng (li ch tr i chi ph) ca vic cho thu yu t. V nguyn tc, iu t c khi ti n v yu t cui cng c cung ng, li ch bin v chi ph bin cung ng l bng nhau. Cng ging nh trn th trng hng ha, nu th trng yu t l mt th trng cnh tranh hon ho, ng cung ng yu t chnh l ng chi ph bin cung ng yu t (tng hp cc ng chi ph bin cung ng ca cc c nhn). Trong trng hp in hnh, khi ngi s hu yu t gi li d tr cho bn thn mnh cng t, li ch bin ca n v yu t cui cng cn gi li cng cao (ging nh vic cng c t thi gian ngh ngi, gi tr bin ca mt gi ngh ngi cng ln). iu tng
265

ng vi chi ph bin cung ng yu t c xu hng tng ln khi lng cung ng tng. V vy, trn th trng cnh tranh, ng cung v mt loi yu t sn xut in hnh c v nh mt ng dc ln. Tuy nhin, gia cc yu t sn xut nh lao ng, t ai v vn tn ti nhng s khc nhau nht nh trong quan h cung ng. t ai cng nh cc ti nguyn thin nhin khc l nhng u vo c sn trong t nhin m con ngi khng ch to ra c. Xt mt cch tng th trn phm vi ca c nn kinh t, qu t ai dng nh l c nh, mc d iu khng c ngha tuyt i (ngi ta vn c th m rng din tch t ai bng cch ln bin, khai thc t hoang ha song c hi nh vy khng nhiu. iu c ngha nht l vic con ngi u t vo t ai ci to hoc nng cao cht lng t. Trong mt chng mc nht nh, iu ny cng tng ng vi vic m rng din tch t ai). Chnh tnh cht tng i c nh ny khin cho cung t ai v cc ti nguyn thin nhin khc ni chung km co gin hn so vi cung v cc yu t sn xut khc. Vn hin vt nh my mc, thit b, nh xng l nhng hng ha do con ngi to ra, c s dng sn xut ra cc hng ha khc. Tnh cht nhn to ny khin cho cung v vn c kh nng co gin mnh hn so vi cc yu t sn xut khc. Lao ng l mt loi u vo c bit dng nh ng trung gian gia t ai v vn. Ngun cung lao ng khng d dng c to ra nh vn song cng khng cng khng qu kh thay i nh cc ti nguyn ca thin nhin. Cc qu trnh dn s, hot ng gio dc, o to c tc ng ln n ngun cung v lao ng. Cc hot ng ny u c th phn ng trc s thay i trong mc lng trn th trng. V th, cung lao ng, xt mt cch tng th, c th khng co gin mnh nh cung vn, song cng khng qu km co gin nh cung v t ai. Cung v cc yu t sn xut cng b chi phi bi yu t thi gian. Trong di hn, do ngi s hu cc yu t c khong thi gian di hn phn ng vi nhng thay i trong cc iu kin th trng, cung v cc yu t thng co gin mnh hn so vi cung ngn hn.

266

Cc yu t nh hng n cung v yu t sn xut: vic phn tch chi tit hn cung v cc yu t s c tin hnh cc chng sau. y, chng ta ch cp mt cch s b mt s yu t tng qut c kh nng nh hng n vic cung ng (di hn) v cc yu t sn xut. + S giu c: Cng giu c, ngi ta cng c xu hng gi nhiu ngun lc hn nhm phc v cc mc ch c nhn (mun c nhiu thi gian ngh ngi hn, mun c nhiu t ai hn lm nh , vn tc, thm ch cng vin nhm tha mn nhu cu ring ca mnh v gia nh). Xt ring kha cnh ny, iu lm gim ngun cung v yu t trn th trng. + Tp qun x hi v cc quy nh php lut: mt s nc ph n b ngn cm hoc khng c khuyn khch tham gia th trng lao ng. H thng b gii hn trong chc nng ca nhng ngi ni tr, chm sc con ci hay nhng ngi lm vic nh. Trong khi , cc nc pht trin, t l ph n tham gia vo th trng lao ng tng i cao. Php lut ca mt s nc cng cn tr cc giao dch t ai mt cch t do trn th trng. Nhng kha cnh nh vy trong truyn thng, tp qun hay h thng lut php x hi cng nh hng n s cung ng cc ngun lc u vo. + u t v tit kim x hi: ngun vn hin vt ca x hi c tch ly qua nhiu nm, nhiu th h. N l kt qu ca mt qu trnh pht trin di lu. Khng phi ngu nhin cc nc pht trin thng c ngun vn di do cho sn xut trong khi , cc nc ngho, ngun vn ny tng i hn hp. Mi trng thun li cho u t v tit kim c ngha ln i vi vic gia tng ngun cung v vn, c bit trong iu kin ton cu ha v m ca ca cc nn kinh t hin nay. + Cc qu trnh dn s: quy m v c cu dn s, cc qu trnh di c, nhp c cng c nh hng ln n ngun cung v lao ng trn th trng. Ni mt cch tng qut, mt quc gia ng dn thng c ngun cung lao ng di do. Tuy nhin, cung lao ng tht s cn ph thuc

267

vo c cu dn s v ch mt b phn dn s nht nh tham gia vo lc lng lao ng. Chng hn, tnh cht gi hay tr ca c cu dn s mt nc s tc ng khng nh n ngun cung lao ng ca nc ny trong tng lai. Ngoi ra, nhng yu t v truyn thng, dn tc, tn gio cng nh kinh t u c th nh hng n t l tham gia ca dn s vo lc lng lao ng 7.3.2. Cn bng cung, cu v yu t sn xut trn th trng cnh tranh (ngn hn, di hn) Gi s trn mt th trng v mt yu t sn xut ng cu th trng l D1 v ng cung th trng l S1. Trng thi cn bng ca th trng tng ng vi im E, giao im ca ng cu D1 v ng cung S1. Ti trng thi ny, th trng xc nh mt mc gi thu cng nh mt khi lng yu t cn bng. Trong iu kin cnh tranh hon ho, khi im cn bng cha c xc lp v hin tng d cung hoc d cu tn ti th lun lun tn ti nhng p lc hng th trng sm hi t v im cn bng.
w

S1 F w2 w1 D2 D1 0 L1 L2 L E

Hnh 7.10: Cn bng trn th trng yu t sn xut. Khi cu v mt yu t sn xut tng, im cn bng ca th trng s thay i

268

Nhng yu t tc ng n cu hoc cung v yu t sn xut s lm ng cu hoc ng cung trn th trng chuyn dch. Kt qu l mc gi v lng giao dch cn bng trn th trng cng thay i. y khun mu phn tch chung v cung, cu m chng ta bit hon ton thch hp. Chng hn, khi nhu cu v nh tng ln do dn s v thu nhp ca h tng ln lm cho gi nh tng ln mnh. Nu cc iu kin khc l gi nguyn th s kin ny s khin cu v lao ng trong ngnh xy dng tng ln (do doanh thu sn phm bin ca lao ng MRPL tng ln). ng cu v lao ng xy dng dch chuyn sang phi. Ti im cn bng in hnh, s lng lao ng lm vic trong ngnh cung nh tin lng ca h s tng ln (hnh 7.10). Nhng yu t khc tc ng n doanh thu sn phm bin ca mt u vo, nh chng ta bit, s tc ng n cu v u vo ny. Ngc li, ng cung v mt loi u vo trn th trng s dch chuyn nu cc yu t tc ng n cung thay i. V d, khi lao ng nhp c t ngt tng ln, cung v lao ng ni chung trong nn kinh t v cung lao ng trong ngnh xy dng chng hn s tng ln. Cn bng trn th trng lao ng s thay i theo hng lm cho tin lng th trng gim xung mc d lng lao ng c s dng s nhiu hn. Trong ngn hn, ng cu v mt loi yu t sn xut thng ph thuc vo nhng bin ng trn th trng u ra cng nh kh nng iu chnh cc yu t sn xut khc ca doanh nghip. V trong ngn hn, c mt s yu t sn xut m doanh nghip rt kh iu chnh nn ni chung ngi ta cho rng ng cu trong ngn hn v mt loi yu t sn xut (kh bin hay d thay i) thng dc hn ng cu di hn ca chnh n. (Trong di hn, khi nhng bin ng trn th trng khin nhu cu v yu t sn xut A tng ln thng cng lm cho nhu cu v yu t sn xut b sung B khc tng ln. Khi c nhiu B hn phi hp, sn phm bin ca A ni chung tng ln. V th, trong di hn, s tng ln trong gi thu yu t sn xut A thng ko theo s gia tng trong lng cu v A nhiu hn so vi ngn hn).

269

S phn bit nh vy gia ngn hn v di hn nhn chung cng thch hp vi lnh vc cung ng yu t sn xut. Ni chung trong di hn kh nng iu chnh cc quyt nh cung ng trn th trng yu t sn xut thng d thc hin hn so vi trong ngn hn. V li, mt loi yu t sn xut thng c s dng trong nhiu ngnh kinh t khc nhau (v d nhng lp trnh vin my tnh hay nhng ngi li xe ti c th lm vic nhiu ngnh khc nhau). Khi cn bng ngn hn trn cc th trng ngnh v yu t sn xut to ra s khc bit ng k v gi c hay tin thu th s din ra s di chuyn v yu t sn xut gia cc ngnh. V d, tin thu t ti dng trong ngnh xy dng cao hn hn so vi tin thu t ti trong ngnh than. Nhng ngi s hu nhng chic xe ti s rt mt phn xe cung ng trong ngnh than chuyn sang cho thu ngnh xy dng. Ta ni, trong trng hp ny, do s chnh lch v tin thu, cung v xe ti trong ngnh xy dng s tng ln, ng thi cung v xe ti trong ngnh than gim xung. V nhng l do kiu ny, trong di hn, nhng bin ng v lng cung v mt yu t sn xut trc mt s thay i nht nh v tin thu ca yu t sn xut s ln hn trong ngn hn (trong ngn hn, nu tin thu xe ti trong ngnh xy dng tng, lng cung ng v xe ti trong ngnh cng tng song khng tng mnh c nh trong di hn v nhiu rng buc: trong ngn hn, s di chuyn xe ti t cc ngnh khc sang ngnh xy dng s b hn ch bi nhng hp ng cho thu k; trong mt thi gian qu ngn, tng d tr v xe ti trong nn kinh t l tng i c nh, do , cn c mt thi gian nht nh th ngi ta mi c th gia tng mnh lng xe ti sn xut ra). Ni mt cch khc, ng cung di hn v mt loi yu t sn xut ni chung c hnh dung l mt ng thoi hn so vi ng cung ngn hn ca chnh n. Do nhng khc bit trn m trong ngn hn, nhng thay i trn th trng thng c phn nh nhiu hn trong nhng bin ng v gi (tin thu cc yu t sn xut) trong khi , trong di hn, nhng thay i v lng giao dch li thng th hin r rt hn.

270

7.3.3. Tin thu (yu t) ti thiu v tin thu kinh t Tin thu ti thiu ca mt yu t sn xut khi n c s dng nh mt u vo ca mt qu trnh sn xut no l mc tin ti thiu m ngi ta phi tr c th thu ht c yu t ny vo qu trnh trn. Mt vi ca s yu ngh v trung kin c th lm ngh thm ch vi mc lng bng khng. Trong trng hp y, tin cng (i vi lao ng tin thu chnh l tin cng) ti thiu li cun nhng ngi ngh s ny vo hot ng biu din l bng khng. c biu din, c ca ht, c giao lu vi cng chng, c th hin mnh, c nhiu ngi hm m i vi h nh th l c th ng trn sn din. Tt nhin, i vi mt s ngh s khc, tin tr ti thiu phi cao hn mi hp dn h lm vic trong ngh. Vi nhng ngi ny, tin cng ti thiu c th l W1. li cun thm mt s n v yu t no tham gia vo qu trnh sn xut thng ngi ta phi nng mc tin thu ti thiu ln. Mi im trn ng cung v mt loi yu t sn xut cho ta bit mc tin thu ti thiu c th m rng ngun cung ng yu t n s lng no. Nu ng cung yu t l mt ng nm ngang, mc tin thu ti thiu lun l bng nhau vi mi n v yu t cung ng. Nu ng cung yu t l mt ng hon ton thng ng, tin thu ti thiu ca yu t sn xut ny l bng khng. Thng thng ng cung yu t dc ln cho bit nhng mc tin thu ti thiu khc nhau, s lng yu t sn xut sn sng tham gia vo qu trnh sn xut cng khc nhau. thu ht c s lng yu t tham gia ln hn, tin thu ti thiu phi tng ln. Gi s ti im cn bng E (xem hnh 7.11), tin thu ti thiu thu ht ngi ca s cui cng tham gia vo ngnh W*. im E khng ch nm trn ng cung m cn nm trn ng cu v lao ng ca cc ca s. N cho ta thy, cc doanh nghip t chc biu din c th v cn thu n ngi ca s cui cng ny v gi tr sn phm bin ca anh ta (hay ch ta) cng chnh l W*. Lng lao ng ca cc ca s c thu cn bng mc L*. Tuy nhin, khi nhng ngi lao ng nh nhau thng c tr

271

nhng mc tin cng nh nhau (ch rng y chng ta quy i v tiu chun ha mi n v lao ng mi gi biu din chng hnca cc ca s u c cht lng tng ng nhau), W* s tr thnh mc tin cng hay tin thu m tt c cc ca s u c nhn. Gi y bt u c s khc bit gia tin thu ti thiu v tin thu kinh t.
W

E W*

L*

Hnh 7.11: Tin thu ti thiu v tin thu kinh t

Gi s chng ta c th bit chnh xc tin cng ti thiu ca tng ca s v ch tr cho mi ngi ng bng mc tin cng ti thiu y. Tng s tin cng ti thiu thu ht L* n v lao ng ca cc ca s c th c o bng chnh l din tch tam gic AEL*. chnh l tng s tin thp nht m ngi ta phi tr nhn c s phc v ca L* n v lao ng ca cc ca s. Trn thc t, mi ca s u nhn c mc tin thu W* nh nhau cho mi n v biu din. Tng s tin m ngi ta phi tr cho cc ca s l W*.L* hay c th th hin bng din tch hnh ch nht OW*EL*. Phn chnh lch gia tng s tin thu m ngi ta phi tr v tng s tin thu ti thiu ng vi mt lng yu t sn xut no chnh l s tin thu kinh t ca yu t sn xut ny ti s lng ang xem xt. mc cn
272

bng trn th trng lao ng ca cc ca s ni trn, din tch hnh thang AOW*E chnh l biu th tng s tin thu kinh t. Tin thu kinh t l s tin tr thm ngoi tin thu ti thiu khi li cun mt yu t sn xut no vo qu trnh sn xut. Vi cch phn tch trn, c th thy, khi ng cung yu t sn xut l nm ngang, tin thu kinh t l bng khng. Khi ng cung yu t l hon ton thng ng, tt c tin thu u l tin thu kinh t. Khi nim tin thu kinh t dng trong phn tch th trng yu t cng tng t nh khi nim thng d sn xut p dng cho cc th trng u ra. S phn bit tin thu ti thiu v tin thu kinh t rt c ngha khi ta xem xt nhng th trng yu t m ng cung t ra l km co gin hay tng i dc ng (th trng ca cc ca s ngi sao, ca cc cu th bng ti nng hay th trng t ai). Khi nhu cu th trng v cc yu t ny cao, tin thu yu t cn bng s cao. S c mt s chnh lch kh ln gia tng s tin thu v tng s tin thu ti thiu. Khi nhu cu th trng v yu t ny h xung, cc yu t sn xut ny vn tip tc c thu ht vi s lng gn nh c vo qu trnh sn xut song vi mt tng s tin thu thp hn nhiu. Ci b ct gim y ch yu l tin thu kinh t. Khi ngi ta vn tr c tin thu ti thiu cho mt yu t no , ngi ta vn li cun hay thu ht c yu t ny vo qu trnh kinh t.

273

Chng 8 TH TRNG LAO NG

chng trc chng ta gii thch mt cch tng qut v s hot ng ca mt th trng yu t sn xut. Ch cn p dng nhng nguyn l chung vo th trng lao ng l ta c th hiu c cch thc th trng lao ng vn hnh nh th no. Trong chng ny, chng ta c gng lm ni bt nhng c im ring ca th trng lao ng, vi t cch l mt th trng yu t sn xut c th. lm c vic , khi xem xt cung cu trn th trng lao ng, chng ta s ch gii thch quyt nh cung ng lao ng ca mt c nhn v iu ny c xem nh nn tng hiu cung v lao ng. Th trng lao ng khng phi lc no cng trng thi cn bng v c nhiu yu t nh chnh sch ca chnh ph hay hot ng ca cng on lun tc ng n s cn bng ny. Nhng m hnh l thuyt c th gip chng ta hiu v gii thch c cc s kin cng l ni dung quan trng ca chng. Ngoi ra, vic ct ngha nhng nguyn nhn gy ra s chnh lch v lng mt trong nhng hnh thc v nguyn nhn ca s chnh lch v thu nhp cng l kha cnh quan trng c tho lun chng ny. 8.1. S cn bng trn th trng lao ng 8.1.1. Cu, cung v cn bng trn th trng lao ng *Cu v lao ng v cc yu t nh hng - Cu v lao ng ca doanh nghip Cu v lao ng ca mt doanh nghip cho chng ta bit lng lao ng m doanh nghip sn lng v mong mun thu mn tng ng vi mi mc lng nht nh. Doanh nghip cn lao ng nh mt yu t u vo. N c s dng cng vi cc yu t sn xut khc to ra cc hng ha hay dch
274

v u ra m doanh nghip mong mun. Khi mua sm cc u vo lao ng, doanh nghip khng mua hn nhng ngi cng nhn m ch mua kh nng lm vic ca h trong nhng khong thi gian nht nh. Ni cch khc, doanh nghip ch mua dch v lao ng ch khng phi bn thn ngi lao ng. i vi th trng lao ng, hot ng mua bn y thc cht l hot ng thu mn (doanh nghip l ngi i thu, cn ngi lao ng l ngi cho thu). i tng mua bn l dch v lao ng s phc v ca ngi cng nhn trong mt khong thi gian no , thng c o bng s gi lao ng chng hn. Nh gii thch t chng trc, ng cu v lao ng ca mt doanh nghip chnh l ng doanh thu sn phm bin ca lao ng. l mt ng dc xung, phn nh tnh trng: khi tin lng h xung, ti a ha li nhun, doanh nghip c xu hng sn sng thu mn s lng lao ng nhiu hn v ngc li. Phn tch trc tip cc yu t nh hng n doanh thu sn phm bin ca lao ng, ta c th quy cc yu t chi phi cu lao ng ca mt doanh nghip v nhng yu t sau: Th nht, qu my mc, thit b v cc yu t sn xut khc m lao ng c s dng trong qu trnh sn xut. Nu qu ny tng ln, nu mi lao ng trung bnh c s dng nhiu vn hin vt hn trc, sn phm bin (i khi c th gi l nng sut bin) ca mi n v lao ng s tng ln. Cu v lao ng v th s tng ln v ng cu lao ng s dch chuyn sang phi. Trong trng hp ngc li, cu v lao ng s gim, ng cu v lao ng s dch chuyn sang tri. Th hai, trnh cng ngh. Cch thc sn xut c ci tin hay trnh cng ngh tng cng lm cu v lao ng tng ln ngay c khi qu vn hin vt vn gi nguyn nh c. y, tc ng ca cng ngh n cu v lao ng cng thng qua s gia tng sn phm bin ca lao ng. Th ba, bin ng trn th trng u ra. Gi sn phm u ra ca lao ng tng ln, nu cc iu kin khc gi nguyn, cng l yu t tc ng trc tip n s gia tng trong cu v lao ng. Khi , doanh thu sn phm bin ca lao ng tng ln. ng cu v lao ng s dch chuyn sang phi. Ngc li, khi th trng u ra m m, gi c hng ha h xung, cu v lao ng sn

275

xut u ra ny cng s gim theo. Trong trng hp ny ng cu v lao ng dch chuyn sang tri. - Cu v lao ng ca ngnh Cu v mt loi lao ng ca mt ngnh c suy ra bng cch tng hp cc ng cu ring r v loi lao ng ca cc doanh nghip. Do s thay i ca gi c trn th trng u ra khi cc doanh nghip trong ngnh cng mt lc thu mn thm hay ct gim lao ng, nn nh trong mc 7.2.2 chng 7 chng ta phn tch, ng cu lao ng ca ngnh tuy da vo cc ng tng hp theo chiu ngang cc ng MVPL (mi ng ch gn vi mt mc gi u ra nht nh) th hin mnh, song n li khng phi chnh l mt ng no trong s cc ng trn. Ni chung n l mt ng dc hn so vi cc ng cng theo chiu ngang ni trn. - Cu th trng v mt loi lao ng th hin mc cu trong ton b th trng (trong ton b nn kinh t) v loi lao ng ni trn tng ng vi tng mc lng. Nu i tng m ta phn tch l mt loi lao ng c th, ch lm vic trong mt ngnh nht nh th cu th trng v lao ng ny cng chnh l cu v lao ng ca ngnh. Cn nu y l mt loi lao ng c th lm vic cc ngnh khc nhau (v d li xe, th hn, th in) th cu th trng v lao ng ny c suy ra bng cch cng theo chiu ngang cu lao ng ca cc ngnh. * Cung v lao ng Cung v mt loi lao ng trn mt th trng c th phn nh cc s lng lao ng sn sng lm vic tng ng vi cc mc lng khc nhau. Khi lng lao ng cung ng ch xut pht v lin quan n mt c nhn, ta c cung lao ng ca mt c nhn. V ng cung trn th trng v thc cht ch l tng hp theo chiu ngang cc ng cung c nhn nn vic hiu cc quyt nh c nhn v cung ng lao ng im xut pht chng ta hiu cung v lao ng ni chung.

276

- Quyt nh c nhn v cung ng lao ng: i vi mt c nhn, trong mt khong thi gian xc nh, anh ta (hay ch ta) hoc l lm vic c mt khon thu nhp no , hoc l ngh ngi, gii tr (hiu theo ngha rng bao gm c vic xem v tuyn, i du lch hay thun ty l ng). V tng s gi t nhin trong khong thi gian xem xt l c nh nn vic anh ta (hay ch ta) tng s gi lm vic ca mnh ln cng ng ngha vi vic gim s gi ngh ngi i v ngc li. Ni mt cch khc, mi c nhn lun lun phi la chn c tnh cht nh i gia hai phng n thay th nhau: lm vic lao ng mt s hy sinh thi gian ngh ngi c thm thu nhp v ngh ngi mt hot ng t n em li cho con ngi tha dng nht nh song li phi hy sinh thi gian lm vic, do , gin tip hy sinh mt khon thu nhp no . C th p dng m hnh v s la chn ca ngi tiu dng m chng ta nghin cu chng 3 phn tch s la chn ca ngi lao ng. Gi y, ngi ny phi cn nhc, la chn khng phi gia hai hng ha thng thng m l gia hai hng ha c bit: thu nhp (kim c nh lm vic) v ngh ngi. Mi c nhn u c mt s thch nht nh, do c mt tp hp cc ng bng quan nht nh th hin s thch hay quan im nh i ca mnh gia thu nhp v ngh ngi. S thch khc nhau khin cho hnh dng ca cc ng bng quan l khc nhau gia cc c nhn. Mt khc, vic la chn ca ngi lao ng khng ch ph thuc vo s thch. Anh ta (hay ch ta) cn b s rng buc ngn sch. Nu w l mc lng th trng ca mt gi lao ng, th s nh i th trng y l: khi bt i mt gi ngh ngi, do ngi lao ng c thm mt gi lao ng nn anh ta (hay ch ta) s c thm mt lng thu nhp bng w. Nu ngh ngi ton b, lng hng ha ngh ngi ca ngi lao ng t mc ti a v bng tng s gi t nhin ca khong thi gian m ta phn tch, cn thu nhp m anh ta (hay ch ta) c ch n gin l nhng khon thu nhp phi lao ng. Nu dnh tt c thi gian cho lm vic, s gi ngh ngi bng khng, song thu nhp t mc cao nht bao gm c thu nhp phi lao ng ln thu nhp do lao ng
277

(khon th hai ny bng s gi lm vic nhn vi w). Khng qu i su vo cc chi tit, p dng m hnh la chn ca ngi tiu dng vo trng hp ny gip chng ta c th kt lun: im la chn ti u ca ngi lao ng chnh l im m ng rng buc ngn sch tip xc vi mt ng bng quan no . Ti im ny, t l nh i th trng gia thu nhp (lm vic) v ngh ngi (tc bt 1 gi ngh ngi th c thm w ng thu nhp v ngc li) cng chnh bng t l nh i v s thch (sn sng hy sinh bao nhiu thu nhp c thm 1 gi ngh ngi v ngc li). Ni cch khc, s gi ngh ngi v s gi lm vic ti u ca ngi lao ng t c khi ti gi ngh ngi cui cng, ngi lao ng vn gi nguyn tha dng nu c thm (hay bt i) 1 gi ngh ngi song li bt i (hay c thm) mt lng thu nhp l w. Mc lng w l mt yu t tc ng n im la chn ca ngi lao ng. ( dc ca ng ngn sch trong trng hp ny c th d dng nhn thy chnh l w). Khi w thay i, ng rng buc ngn sch ca ngi lao ng s xoay. V im la chn ti u ca anh ta (hay ch ta) s thay i. iu c ngha l s gi anh ta (hay ch ta) sn sng ngh ngi hay lm vic ph thuc vo mc lng w. Ni cch khc, lng lao ng (s gi lm vic) m ngi ny sn sng cung ng s khc nhau tng ng vi nhng mc lng khc nhau. Vy khi tin lng tng (hay gim) th lng cung lao ng ca mt c nhn s thay i theo chiu hng no? Nu ta ch n ng cung lao ng ca mt c nhn l mt ng dc ln nh ng cung thng thng ca cc hng ha khc, th ta phi d on: khi tin lng tng, lng cung lao ng cng s tng theo v ngc li. Tuy nhin, vi ng cung v lao ng, thc t c phc tp hn i cht. Khi tin lng thay i ngi lao ng s b tc ng ca hai hiu ng: hiu ng thu nhp v hiu ng thay th. Chng hn, khi tin lng tng ln, cc iu kin khc gi nguyn ngha l thu nhp thc t ca ngi ny tng. Tr nn giu c hn, anh ta (hay ch ta) s c khuynh hng chi tiu nhiu hn cho cc hng ha thng thng, c bit l cc

278

hng ha cao cp hay xa x. Ngh ngi l mt loi hng ha nh vy. Khi thu nhp qu thp, ngi ta khng mun ngh ngi nhiu (tr khi l i hi c tnh cht sinh l ca c th) m lun mun c lm vic mi khi c th c thm nhng ng thu nhp t i nhm duy tr s tn ti ca mnh v gia nh. Khi thu nhp cao hn, khi khng cn phi qu lo cho vic mu sinh, ngi ta lun mun c nhiu thi gian ngh ngi hn. Cng giu c, ngi ta cng mun c nhiu thi gian ngh ngi lm nhng vic mnh thch, gii tr, s dng nhng ng thu nhp kim c. V th, gi nh ngh ngi l mt loi hng ha xa x hay ch t cng l mt loi hng ha thng thng l hon ton hp l. V th, khi tin lng tng ln, hiu ng thu nhp s khin ngi lao ng mun ngh ngi nhiu hn. Lng lao ng hay s gi lm vic m ngi ny sn sng cung ng s gim. Mt khc, khi tin lng tng ln cng c ngha l chi ph c hi ca mt gi ngh ngi cng tng ln. Ngh ngi tr nn t hn trc. Lc ny hiu ng thay th s khin cho ngi lao ng c xu hng thay th ngh ngi ang t ln mt cch tng i bng phng n thay th duy nht: lm vic. Vi tc ng ca hiu ng thay th, ngi ta c xu hng ngh ngi t hn, v do , lm vic nhiu hn. Trong trng hp ny, w tng li khin lng cung v lao ng tng. V mt l thuyt, hai hiu ng thu nhp v thay th cng pht huy tc dng ng thi khi tin lng thay i. Vic hai hiu ng ny tc ng n lng cung lao ng theo nhng chiu tri ngc nhau khin cho ngi ta khng th kt lun c mt cch chc chn rng: khi w tng, lng cung lao ng tng hay gim? C ba kh nng xy ra khi tin lng tng ln: 1) nu hiu ng thay th t ra nh hng mnh hn n cc quyt nh ca ngi lao ng th cui cng, lng cung lao ng s tng. ng cung lao ng trong trng hp ny l mt ng dc ln. 2) Nu hiu ng thay th hon ton trit tiu v cn bng vi hiu ng thu nhp th lng cung lao ng s khng thay i. Trong qung ny, ng cung lao ng l thng ng. 3) Nu hiu ng thay th tc ng yu, hiu ng thu nhp tr nn ni tri hn, ngi lao ng s c khuynh hng

279

ngh ngi nhiu hn. Lng tng rt cc khin anh ta (hay ch ta) lm vic t i. ng cung lao ng un vo pha sau v tr thnh ng c dc m. Quan st thc nghim cho ngi ta thy: khi mc lng xut pht ca ngi lao ng l tng i thp, hiu ng thay th thng tri hn, do mc lng tng ln ko theo lng cung lao ng tng; ng cung lao ng khi ny c xu hng dc ln. Cn khi ngi lao ng c mc lng tng i cao, hiu ng thu nhp thng nh hng mnh. Nu mc lng tip tc tng, ngi ta s sn lng lm vic t hn (mc lng gi cao cho php ngi ta khng cn lm vic nhiu gi nh trc) v ng cung lao ng lc ny s un vo pha sau. Tm li, ng cung lao ng ca mt c nhn v i th l mt ng dc ln song c mt phn un v pha sau. chnh l c im ni bt ca ng ny.
w SL w3

w2

w1

L1

L3

L2

Hnh 8.1: ng cung lao ng ca mt c nhn

Khi no ng cung lao ng ca c nhn s dch chuyn? Ni cch khc, nhng yu t no khin cho cung lao ng ca mi c nhn thay i: anh ta (hay ch ta) sn sng lm vic nhiu hn hay t hn nhng mc lng nh c? Vn dng m hnh la chn ca ngi tiu dng, ta c th thy mt s yu t sau y thng nm sau ng cung lao ng ca mt c nhn: th nht, s thch hay quan im nh gi c
280

nhn ca ngi ny v thu nhp (tin bc) v ngh ngi. S thch khc nhau s khin cho ng bng quan ca mi ngi l khc nhau. Bi vy, tuy cng i din vi cc mc lng th trng nh nhau, hai ngi khc nhau vn c th c nhng la chn gia lm vic v ngh ngi khc nhau, do c ng cung lao ng khc nhau. Cng vi lp lun nh vy, c th thy i vi mt c nhn, khi s thch ca ngi ny thay i, ng cung lao ng ca anh ta (hay ch ta) s thay i hay dch chuyn. Th hai, chi ph nui dng, o to hnh thnh kh nng (th lc, kin thc, k nng) lm vic ca c nhn. Nu cc iu kin khc gi nguyn, chi ph ny tng ln s lm cho cung lao ng c nhn ni chung gim. Khi chi ph lm vic tng ln, ngh ngi s r i mt cch tng i. Trong iu kin nh c, ngi lao ng s lm vic t hn mi mc lng. Khng phi ngu nhin m ngun cung lao ng ph thng, gin n, vi chi ph o to thp thng di do hn so vi ngun cung lao ng k nng cao, i hi chi ph o to ln. Vi loi lao ng th nht, ng cung nm pha bn phi ng cung ca dng lao ng th hai. Khi p dng lp lun ny cho ring mt c nhn, c th kt lun mt cch tng qut l: nu chi ph tip cn cng vic ca ngi lao ng tng ln, ng cung lao ng ca anh ta (hay ch ta) s dch chuyn ln trn v sang tri; ngc li, khi chi ph r i, ng cung lao ng ca ngi ny s dch chuyn xung di v sang phi. - Cung ng lao ng ni chung cho nn kinh t xt nh mt tng th Xt cung lao ng chung cho c nn kinh t (cha phn chia lao ng theo cc ngh khc nhau), ta thy mt mt ngun cung lao ng ph thuc vo quyt nh cung ng lao ng ca mi c nhn khi h tham gia vo lc lng lao ng quyt nh ny cho bit mt c nhn trung bnh trong lc lng lao ng sn sng lm vic bao nhiu gi trong mt nm vi nhng mc lng xc nh. Mt khc, n ph thuc vo s lng ngi tham gia vo lc lng lao ng tc lc lng ca nhng ngi hin ang lm vic hay ang tm kim vic lm. V nguyn tc, c th d dng tha nhn rng, vi s gi lao ng xc nh m mt c nhn lao ng trung bnh sn sng cung ng trong khong thi gian 1 nm chng
281

hn, ngun cung lao ng chung ca c nn kinh t s tng ln khi s lng ngi tham gia trong lc lng lao ng tng ln v ngc li. n lt mnh, tng s ngi tham gia vo lc lng lao ng li ph thuc vo: 1) quy m v c cu dn s. Nhng thay i trong quy m v c cu dn s lun lun nh hng n ngun cung v lao ng ni chung. T l tng, gim dn s t nhin hay c hc (do hin tng nhp c hay di c) u nh hng n quy m dn s. C cu dn s thng trc tip nh hng n s lng ngi trong tui lao ng, c tim nng lao ng. Mt nc c c cu dn s tr nh Vit Nam trong thi k hin nay thng i din vi sc p v vic lm: s ngi bc vo tui lao ng hng nm tng i cao cng vi s gia tng ca quy m dn s. nhng nc pht trin nh Nht Bn chng hn li din ra mt hin tng ngc li: t l ngi gi tng ln trong khi t l ngi c kh nng lao ng li gim xung. 2) T l tham gia vo lc lng lao ng. T l tham gia cho chng ta bit t l phn trm ca nhm dn c nm trong tui lao ng quyt nh tham gia vo lc lng lao ng. Vi mt quy m dn s xc nh, mt s lng ngi nht nh nm trong tui lao ng, t l tham gia tng c ngha l s lng ngi tham gia lc lng lao ng tng. iu s lm cho cung lao ng ni chung ca c nn kinh t tng mt khi cc yu t khc c gi nguyn. T l tham gia vo lc lng lao ng chu s tc ng ca cc yu t kinh t, x hi, vn ha khc nhau. Trong mt x hi m ph n thc s c quyn bnh ng v c kh nng v iu kin tham gia tch cc vo cc cng vic x hi, ngi ta t thy s khc bit v t l tham gia gia ph n v nam gii (mc d thng vi nhng ngi ph n lp gia nh, t l tham gia vn thp hn so vi t l tham gia n ng) so vi mt x hi m chc nng ca ngi ph n c cho l ch ph hp vi nhng cng vic ni tr trong gia nh. nhng nc hi gio, ph n t tham gia vo th trng lao ng, do , mt b phn ng k dn s trong tui lao ng ng ngoi lc lng lao ng. Nhng yu t vn ha x hi ny r rng tc ng mnh vo s thch hay thi ca cc c nhn, khin cho quan nim ca h v gi tr ca thu nhp, ca

282

lm vic v ngh ngi cc nn kinh t khc nhau cng tr nn khc nhau. Trnh pht trin kinh t-x hi chung cng nh hng n s thch ny. Khi phn ng dn c nh gi cao hn cc gi tr do ngh ngi v thi gian nhn ri mang li, t l tham gia vo lc lng lao ng s c xu hng gim nu khng c cc yu t khc b p li. Ngoi yu t tc ng n s thch chung ca cc c nhn, t l tham gia cn ph thuc vo: 1) thu nhp phi lao ng ni chung ca dn c. Thu nhp do lao ng khng phi ngun thu nhp duy nht. Ngi ta c th c nhng thu nhp t vic cho thu t, gi tin tit kim, mua chng khon, u t bt ng sn Khi thu nhp phi lao ng thay i, mt hiu ng thu nhp thun ty (khng km theo hiu ng thay th v y gi tng i gia mt gi lm vic v mt gi ngh ngi khng thay i) xut hin. Hiu ng ny s nh hng n quyt nh chi tiu ni chung ca dn c v cc hng ha, trong c hng ha ngh ngi. Chng hn, khi thu nhp phi lao ng gim st, ngi ta s c xu hng ngh ngi t i, do mun lm vic nhiu hn. T l tham gia nh c xu hng tng. Ngc li, khi thu nhp phi lao ng tng, ngi ta c xu hng tiu dng nhiu hng ha ngh ngi hn, do vy, t l tham gia c th gim. 2) Chi ph c nh khi i lm hay lao ng. l nhng khon chi ph khng ph thuc vo s gi lao ng cao hay thp m ngi lao ng phi gnh chu khi quyt nh i lm. V d, khi i lm, nhng ngi trc y c nhn cc khon tr cp tht nghip hay cc tr cp x hi khc phi t b cc khon tr cp ny. R rng y l mt khon chi ph c nh ging nh chi ph i li, mua sm trang phc i lm Khi mc tr cp x hi ni trn ln, chi ph c nh ca vic i lm cao. Nhng ngi ch c kh nng tham gia hot ng nhng khu vc c tin lng thp s t mun tham gia vo lc lng lao ng. Ni cch khc, khi chi ph c nh ca vic i lm tng ln, khi cc iu kin khc l gi nguyn, t l tham gia c xu hng gim v ngc li. 3) Mc tin cng hay tin lng thc t. S thay i trong mc tin lng thc t trung bnh trong nn kinh t cng nh hng n mc tham gia ca cc c nhn vo lc lng lao ng. Khi tin lng thc t trung bnh

283

tng ln, mt s ngi trc y vn nm ngoi lc lng lao ng s c li cun vo lc lng ny do li ch tng i ca vic i lm so vi nh ngh ngi hon ton tng ln (chi ph c nh ca vic i lm gim xung mt cch tng i). T l tham gia v th cng tng ln. Tuy nhin, cng cn lu rng, tin lng thc t nhm c tin lng cao tng c th khin h gim s gi lao ng sn sng cung ng trong nm, mc d h khng h mun rt lui khi lc lng lao ng. Trong trng hp ny, s gi lao ng trung bnh ca mt c nhn cung cp c th gim xung cht t. Tuy th, do s ngi c mc lng cao v b hiu ng thu nhp tc ng mnh nh vy c l ch chim mt t l nh nn chng ta vn c th khng nh xu hng chung l: khi tin lng thc t ni chung tng ln, t l tham gia v lng lao ng sn sng cung ng trong c nn kinh t tng ln. - Cung ng lao ng cho mt ngnh Mt ngnh ring bit ch l mt b phn ca nn kinh t. Cung lao ng cho mt ngnh thng khng tch ri cc ngnh khc v lao ng c kh nng di chuyn t ngnh n sang ngnh kia. Trong trng hp s di chuyn ny l hon ton d dng (v d nhng ngi th hn hay li xe ti c th d dng chuyn t ngnh cng nghip sn xut t sang ngnh xy dng v ngc li m gn nh khng cn bt c s o to b sung no), s chnh lch tin lng ca loi lao ng ny trong cc ngnh khc nhau ch c php duy tr khi n phn nh nhng c tnh phi tin t khc nhau gia cc ngnh. V d, mt ngi th hn lm vic trong mi trng c hi hn, nguy him hn (do thng xuyn phi lm vic trn cao chng hn), nhng ni iu kin sng kh khn hn (ngoi khi, bin gii, hi o) c nhn tin lng cao hn so vi mt ngi th hn tng t song lm vic trong nhng iu kin an ton v c mi trng sng thun li hn. Vt qu ngng , s khc bit qu mc v tin lng gia cc ngnh khc nhau s to ra s di chuyn lao ng t ni c tin lng thp n ni c tin lng cao hn. Bng s di chuyn ny, trn ton b nn kinh t c mt s cn bng no (phn nh trng thi cu v cung chung ca c nn kinh t v loi lao ng )
284

 s chnh lch v lng gia cc ngnh ch nhm b p li nhng c tnh phi tin t. C th phn tch cung th trng ni chung v mt loi lao ng ngh nghip c th tng t nh phn tch cung lao ng tng th cho c nn kinh t. Tuy nhin, cng cn lu mt vi im khc bit. i vi mt loi lao ng c tnh cht gin n, ch i hi k nng lao ng thp, chi ph o to khng ng k, ngun cung lao ng ni chung rt di do. Cung lao ng dng ny kh co gin. Ch cn tin lng tng ln cht t, s c nhiu cnh tay lao ng sn sng cung ng. ng cung lao ng v vy tng i nm ngang. i vi loi lao ng phc tp hn, nhng k nng lao ng ca n i mt phi nhiu thi gian v tin bc o to hn, ngun cung v nguyn tc tng i khan him hn. Mt khc, khi mc lng tng ln, s lng lao ng c th tham gia cung ng khng d dng tng ln nhanh v nhiu nh trng hp lao ng gin n. V th ng cung lao ng loi ny thng dc ng hn. i vi mt ngnh nh (hiu theo ngha loi lao ng chng ta ang phn tch c s dng trong ngnh ch chim mt t trng nh so vi trong c nn kinh t), kh nng p ng nhu cu v lao ng trong ngnh t c nn kinh t, xt mt cch tng i, l rt ln. Ngnh c th thu thm lao ng mt cch d dng m hu nh khng phi tng lng. ng cung lao ng m ngnh i din c th coi nh mt ng nm ngang. iu ny cng phn nh mt s kin: mc lng cn bng chung ca loi lao ng ny c quyt nh trn phm vi c th trng c tnh cht lin ngnh m ngnh ch l k chp nhn gi. Ch nhng ngnh ln, ni lao ng thuc mt ngh no c s dng mt cch tp trung, cung lao ng mi th hin r rt nh mt ng dc ln. Vic m rng hot ng thu mn loi lao ng ny trong ngnh s y mc tin lng ln. V c bn, vic di chuyn lao ng t cc ngnh khc n coi nh khng ng k. c th m rng lng cung lao ng ca cc c nhn trong ngnh, tin lng lao ng phi tng ln, nht l trong ngn hn khi m ngun cung lao ng trong ngnh tng i c nh.

285

i vi mt s loi lao ng m k nng lm vic l c tnh cht tng i c th theo ngnh, s di chuyn lao ng t ngnh ny sang ngnh kia l kh khn, nht l trong ngn hn. V d, lao ng ca nhng kin trc s ch thch hp vi ngnh xy dng. H khng th lm vic theo ng chuyn mn c o to mt ngnh khc nh ngnh dt, c kh Hoc nu coi y t l mt ngnh th lao ng ca bc s cng l mt loi lao ng c th. Cc bc s khng th d dng chuyn sang ngnh khc hot ng. Trong trng hp ny, cc th trng lao ng ngh nghip b ct khc theo ngnh. Ngnh khng hy vng ht c lao ng t ngnh khc sang ch nh mc lng cao hn. ng cung v loi lao ng ny cho ngnh phi l mt ng dc ln: Tin lng phi cao hn mi cun ht c s lng lao ng cung ng nhiu hn. Ni chung ng cung lao ng cho ngnh trong di hn c xu hng thoi hn so vi ng cung ngn hn. Trong ngn hn, s lao ng lm vic trong ngnh l tng i c nh, c bit l i vi cc lao ng cn c o to. Lng tng vn lm lng cung v lao ng tng song ch yu da vo s tng s gi lao ng cung ng ca nhng ngi ang lm vic. Trong di hn, lng ca mt loi lao ng trong mt ngnh tng ln s ko theo v cun ht lao ng t cc ngnh khc chuyn sang cng nh nhng ngi nm ngoi lc lng lao ng gia nhp vo ngnh. Khi thi gian di, ngi ta c th chuyn i ngh nghip t lnh vc n sang lnh vc kia, min l s khuyn khch v lng l mnh. iu lm cho ng cung lao ng di hn tr nn thoi hn. * Cn bng trn th trng lao ng - Cn bng trn th trng lao ng ca ngnh. i vi mt ngnh, cu v cung ca ngnh v mt loi lao ng c th s quyt nh mc lng v s lng lao ng lm vic trong ngnh. Vi gi nh th trng lao ng trong trng hp ny l th trng cnh tranh hon ho v chnh ph khng c hot ng can thip no, vi

286

ng cu lao ng ca ngnh l D1, ng cung lao ng l S1 nh trong hnh 8.2, trng thi cn bng trn phm vi ngnh thot tin l im E. Mc lng cn bng trong ngnh lc ny l w1, lng lao ng c thu mn l L1. Ch c ti im E th trng mi trong xu hng n nh tng i. Ti E khng c hin tng d cung hoc d cu, do khng c p lc buc th trng phi dch chuyn n mt trng thi khc.
w S1

w2 E w1

D1 0 L1 L2

D2

Hnh 8.2: Cn bng trn th trng lao ng. S dch chuyn t E n F phn nh s thay i trong cu v lao ng.

Nhng yu t tc ng n cung, cu lao ng ca ngnh, lm cho cc ng ny dch chuyn s lm cho trng thi cn bng ca th trng lao ng trn phm vi ngnh thay i. V d, s m rng nhanh chng th trng xut khu cho cc sn phm dt may v s nng cp cng ngh trong ngnh khin cho nhu cu v lao ng dt tng ln. ng cu v lao ng ca ngnh s dch chuyn, chng hn, t ng D1 sang phi thnh ng D2. im cn bng mi gi y chuyn v im F. Mc lng cng nh s lao ng c thu mn cn bng ca ngnh tng ln tng ng l w2 v L2.

287

Tuy nhin, nh trn chng ta cp, lao ng l yu t sn xut mang tnh cht c ng, c th di chuyn t ngnh n sang ngnh kia. S di chuyn ny i hi trng thi cn bng ca ngnh ny phi tng hp vi ngnh kia, nu khng p lc thay i vn tn ti. Gi s c hai ngnh A v B u s dng mt loi lao ng ngh nghip c k nng ging ht nhau. Trng thi cn bng ring bit th trng lao ng trong phm vi ngnh A xc lp mt mc lng l w1A, trong khi cung cu lao ng trong ngnh B li xc lp tm thi mt mc lng cn bng l w1B. Gi s iu kin lm vic hai ngnh trn l tng t nhau. Trong trng hp ny, nu tin lng gia hai ngnh m khc bit, hin tng di chuyn lao ng t ngnh c mc lng thp sang ngnh c tin lng cao hn s xut hin. V d, gi s w1A ln hn w1B, mt s lao ng t ngnh B s rt lui khi ngnh xin sang lm vic ngnh A. Hin tng ny s lm cho cung lao ng ngnh A tng ln, ng cung lao ng ca ngnh dch chuyn sang phi. Kt cc tin lng ngnh A s h xung. Ngc li, cung lao ng ngnh B gim xung, ng cung lao ng ca ngnh dch chuyn sang bn tri. Nh , tin lng ca ngnh tng ln. Qu trnh ny dn dn lm cho tin lng hai ngnh xch li gn nhau. Nu s di chuyn lao ng gia ngnh n sang ngnh kia l hon ho, ch khi s khc bit v lng gia hai ngnh b xa b th qu trnh di chuyn lao ng mi dng li. Khi , mt trng thi cn bng chung gia hai th trng c xc lp vi mt mc lng thng nht: w2A = w2B. y, chnh s di chuyn lao ng gia cc ngnh lm san bng s khc bit v lng. H qu chung l: nu cung cu lao ng ca mt ngnh thay i khin cho tin lng ca lao ng trong ngnh tng ln th s kin ny s c xu hng tc ng n mc lng cc ngnh khc. p dng v d ta va phn tch, c th d dng nhn thy l: s tng lng ngnh A s lan ta v ko theo s tng lng ngnh B.

288

w SA1 SA2 SB2 w1A w2A = w2B w1B DB1 DA1 0 L SB1

Hnh 8.3: S di chuyn lao ng gia cc ngnh c xu hng san bng cc mc lng

Khi bn v s di chuyn lao ng gia cc ngnh, khng nht thit ta ch gii hn s phn tch cho cc lao ng thuc cng mt ngh ging nhau, nhng lm vic cc ngnh khc nhau. Vic ly v d v lao ng thuc cng mt loi ngh nghip ch nhm nhn mnh kh nng d di chuyn ca lao ng. V nguyn tc, khi lao ng cng d dng di chuyn t ngnh, ngh ny sang mt ngnh, ngh khc, tin lng gia chng cng t khc bit. Tuy nhin, trn thc t c nhiu yu t ngn cn s di chuyn lao ng. V th, s chnh lch v lng gia cc ngnh, ngh vn tn ti. Chng ta s gii thch k hn vn ny phn sau. 8.1.2. Cc yu t nh hng n s cn bng ca th trng lao ng Th trng lao ng l mt loi th trng c bit. N gn lin vi hot ng c bn ca con ngi, ng thi l ni to ra thu nhp ca ng o tng lp dn c trong x hi. V th s vn hnh ca th trng lao ng nhn c s quan tm khng ch ca tng ngi lao ng vi t cch l nhng ngi cung ng v cc doanh nghip vi t cch l ngi mua m cn ca nh nc v cc t chc cng on Chnh do c s can thip ny m im cn bng ca th trng b thay i cng nh
289

khng phi lc no th trng cng c th t iu chnh t n trng thi cn bng ca n. y tn ti nhng yu t ngn tr kh nng hi t v im cn bng thng thng ca th trng. Nhng yu t l: chnh sch tin lng ca chnh ph, hot ng can thip ca cng on, li th nh quy m v kh nng ngn cn s nhp ngnh ca doanh nghip mi, li th ca ngi trong cuc, chnh sch tin lng hiu qu * Tc ng ca chnh ph: quy nh tin lng ti thiu, thu thu nhp Chnh ph c th can thip vo th trng lao ng theo nhiu cch khc nhau. Tuy nhin, tc ng ca chnh ph n th trng lao ng c th c quy li v hai loi: hoc l lm cho th trng khng tr v c trng thi cn bng, hoc l lm cho im cn bng th trng thay i. Chnh sch tin lng ti thiu ca chnh ph thuc v loi th nht, cn cc chnh sch nh thu thu nhp, tr cp tht nghip, hoc vic chnh ph tham gia vo th trng lao ng vi t cch l ngi thu nhn cng thuc v loi th hai. * Chnh sch tin lng ti thiu c chnh ph nhiu nc p dng. Mc ch ca chnh sch ny l ngn nga nhng ngi thu lao ng (cc doanh nghip hoc cc ch thu khc) tr cng qu thp cho nhng ngi lm thu, do n thng c coi l chnh sch bo v li ch ca nhng ngi lao ng, c bit nhng ngi c mc tin lng tng i thp. Tht ra chnh sch ny cng ch c ngha vi nhm lao ng c mc tin lng thp ny. i vi trng hp lng cn bng th trng cao vt qu mc lng ti thiu do chnh ph quy nh, cn bng th trng khng b ng chm n. nh hng ca chnh sch tin lng ti thiu tc s quy nh c tnh cht php l theo chnh ph khng cho php cc doanh nghip tr lng thp hn mt mc lng ti thiu no thc cht l nh hng ca chnh sch kim sot gi di dng quy nh gi sn m chng ta nghin cu chng 2. Trong trng hp chnh sch ny c hiu lc, mc lng trn th trng b neo li mc lng ti thiu (wm) v khng

290

h c xung mc lng cn bng (w*) (hnh 8.4 ). Vi mc lng wm, lng cung lao ng Lsm ln hn lng cu v lao ng Ldm. Trn th trng s tn ti hin tng d cung v lao ng mt s lao ng sn sng lm vic vi mc lng thp hn nhng khng tm c vic lm v phi lm vo tnh th tht nghip. Sc p h tin lng do d cung to ra khng dn n nhng iu chnh ca th trng do quy nh mc lng ti thiu ca chnh ph. Kt cc l th trng mt cn bng. i vi s ngi tht nghip pht sinh do chnh sch ny, y r rng khng phi l hu qu m h mong i.

Vic nh thu vo tin lng li to ra mt kt cc khc. Trong trng hp in hnh, thu lm cho mc lng m doanh nghip phi b ra thu nhn cng tng ln ng thi mc lng m ngi lao ng nhn c gim. V th lng giao dch th trng tc s lng lao ng c thu mn gim song vn trng thi cn bng cung - cu. Tr cp tht nghip hoc rng hn l cc khon tr cp x hi c thit k h tr v gim thiu nhng ri ro cho nhng ngi b tht nghip nh mt trong nhng mt xch ca mng li an sinh x hi. Tuy

291

nhin, mc tr cp tht nghip cao c th lm cho chi ph c nh ca vic i lm tr nn cao. iu ny ngn tr ngi ta tch cc i tm vic mt cch thc s. N s gp phn lm mc tht nghip chung c th duy tr mc cao, mc d khc vi dng tht nghip trn, y l l dng tht nghip c coi l t nguyn. * Hot ng ca cng on: Cng on l t chc ca nhng ngi lao ng c thnh lp nhm bo v li ch ca nhng ngi ny. Khi tham gia vo cng on, nhng ngi lao ng y thc cho t chc ny quyn i din cho mnh trong cc cuc mc c, m phn vi gii ch doanh nghip v cc iu kin lm vic, lng v cc chnh sch i x khc vi ngi lao ng. Nh tp trung v thng nht sc mnh m phn ca nhiu ngi vo mt t chc, cng on tr thnh mt th lc mc c, m phn c trng lng. Quyn lc ca cng on th hin ch: n c th gy sc p vi gii ch doanh nghip bng cch e da t chc cc cuc bi cng c nhiu ngi tham gia. Ty theo mc hin thc ca li e da, quy m tim nng ca cc cuc bi cng, mc thit hi c th ca cc doanh nghip m sc mnh ca cng on c nh gi cao hay thp. Mt t chc cng on mnh, c t chc tt c th mc c buc gii ch doanh nghip phi tr hoc duy tr mc lng cao hn mc lng cn bng trn th trng. nh hng ny ca cng on cng tng t nh chnh sch tin lng ti thiu. Vic tha thun c mc lng cao hn mc lng cn bng c th em li li ch cho a s cc on vin cng on, nhng ngi vn duy tr c vic lm song li nhn c mc lng cao. Tuy nhin, ging nh chnh sch tin lng ti thiu, do can thip vo qu trnh nh lng, tc ng ca cng on lm cho tin lng tr nn cng nhc, khng cn c kh nng t iu chnh xc lp trng thi cn bng. Nn tht nghip xut hin trong trng hp ny xt trn phm vi ton t chc cng on l hon ton t nguyn mc d n c th l s khng mong i (b bt buc) i vi nhng on vin cng on hay nhng ngi lao ng khc khng may mn do b mt vic lm.
292

* Li th theo quy m Li th theo quy m y l cch ni quy c m ch trng hp th trng khng cn l th trng cnh tranh hon ho, do nh sn xut c quyn lc th trng n mc c kh nng ngn chn kh nng gia nhp ngnh ca cc doanh nghip mi. iu ny ch ng vi trng hp th trng c quyn thun ty hay c quyn nhm. Da trn li th quy m ln hoc do c sc mnh th trng khc, nhng doanh nghip hot ng trong ngnh c th to ra nhng tr ngi (sn sng tin hnh qung co vi ngn sch qung co ln, xy dng nhng nh my ln, d tha cng sut hot ng, thit lp h thng i l phn phi hng c quyn) cho vic gia nhp ngnh. Trong trng hp ny, li th theo quy m ngn cn nhng ngi tht nghip c th lm vic cho cc doanh nghip mi tim nng, ngay c khi h sn sng chp nhn mc lng thp hn mc lng ca cc cng nhn ang lm vic trong cc doanh nghip ang hot ng trn th trng. S tn ti kiu tht nghip khng t nguyn nh vy cho thy th trng lao ng khng trng thi cn bng. * u th ca ngi trong cuc so vi ngi ngoi cuc Khng phi ngu nhin m th trng lao ng kh xc lp nhanh chng trng thi cn bng ca mnh nh cc th trng hng ha khc. Trn th trng ny, tn ti nhiu yu t ngn cn n tr thnh mt th trng cnh tranh hon ho thc s. Chi ph tuyn dng ln (doanh nghip khng d dng nh gi chnh xc phm cht v nng lc ca nhng ngi xin vic, do thng phi tin hnh phng vn, thi tuyn vt v, tn km); chi ph khng nh cho vic o to, hun luyn ngi lao ng mi c tuyn dng theo nhu cu ca tng loi cng vic c th; thi gian di cn thit ngi lao ng thch nghi c vi mi trng lm vic mi, hnh thnh c k nng cn thit, c kh nng hp tc c vi nhng ngi xung quanh cc b phn khc nhau tt c nhng iu cng to ra cc tr ngi khc nhau i vi vic tuyn dng lao ng mi, v v th, khin cho nhng ngi ang lm vic tr nn c

293

u th. y, s thay th nhng ngi lao ng mi bn ngoi doanh nghip (c th gi l nhng ngi ngoi cuc) cho nhng ngi ang lm vic trong doanh nghip (nhng ngi trong cuc) l mt s thay th khng hon ho, em li nhng tn km khng nh cho doanh nghip. Trong trng hp ny, doanh nghip nhiu khi khng thc s c li nu sa thi cc cng nhn hin hnh khng chp nhn h lng v thay th h bng nhng ngi hin ang tht nghip sn lng lm vi mc lng thp hn. Da vo nhng li th trn, nhng ngi ang lm vic trong doanh nghip nhng ngi trong cuc, thm ch cn c th to ra nhng tr ngi chin lc i vi vic gia nhp ngnh ca nhng ngi lao ng tim nng bn ngoi. Vi s e da nh cng hoc gy tr ngi cho qu trnh sn xut, nu nh vic tuyn dng lao ng mi c tin hnh t, nhng cng nhn c kinh nghim c th thuyt phc v li cun c s ng h ca s ng nhng ngi trong cuc m khng nht thit phi c s hin din ca t chc cng on. S e da ni trn ch hin thc ha li th ca nhng ngi trong cuc - nhng ngi lao ng ang lm vic trong doanh nghip, cho php h c th mc c duy tr c mc tin lng cao hn so vi mc lng m nhng ngi ngoi cuc sn sng chp nhn. Tnh th ny lm cho th trng khng xc lp c trng thi cn bng vi mc lng thp hn. * Chnh sch tin lng hiu qu: mt s doanh nghip p dng chnh sch tin lng hiu qu theo ch doanh nghip chp nhn tr lng cao cho ton b hay mt nhm lao ng nht nh nhm to ra s gn b ca ngi lao ng vi doanh nghip, khuyn khch h t gic nng cao nng sut lao ng, hn ch hin tng b vic Khi mc lng cao ni trn vt qu mc lng cn bng trn th trng th n cng c tc dng ngn cn s xc lp trng thi cn bng ca th trng lao ng. L do gii thch chnh sch tin lng hiu qu l vn thng tin. Nhng kh khn trong vic nh gi nng lc v phm cht thc s ca nhng ngi lao ng cng nh nhng tr ngi trong vic gim st h

294

thc hin cng vic ca mnh (h c b gi, trn vic hay lm vic vi mc c gng thp hay khng?) l nhng thiu ht thng tin rt c trng trn th trng lao ng. Trong iu kin ny, l thuyt tin lng hiu qu cho rng vic doanh nghip tr lng bnh qun cho nhng ngi ang lm vic cao hn mc lng m th trng sn sng chp nhn l c li i vi doanh nghip. Th nht, khi doanh nghip tr mt khon tin lng cao hn mc lng cn bng th trng, thc t n ang tr thm mt khon tin thng dng khuyn khch nhng ngi lao ng c nng sut cao gn b vi doanh nghip, ngn nga kh nng h ri b doanh nghip do cho rng doanh nghip khng nh gi ng nng lc thc s ca h. Th hai, tin lng cao to ra chi ph c hi ln hn i vi vic trn vic, b vic hay thm ch s thiu c gng ca ngi cng nhn khi nhng hin tng ny b pht hin. V th n cng to ra ng c cng nhn lm vic tt hn, t gic hn. Nhng yu t khin cho th trng lao ng khng xc lp c trng thi cn bng u c mt im chung l: chng lm cho tin lng th trng tr nn cng nhc, khng cn kh nng t iu chnh mt cch linh hot lm th trng nhanh chng tr v im cn bng. 8.2. S chnh lch v lng Mc d s di chuyn lao ng t ngnh n sang ngnh kia c xu hng san bng nhng khc bit v lng gia nhng ngnh ngh khc nhau song trn thc t s chnh lch v lng gia nhng ngi lao ng vn rt ln. Chng ta vn chng kin nhng ngi th bc vc cng tuy lm vic vt v nhng tin lng khng cao. thi im hin nay lng trung bnh ca cng nhn ngnh may khu vc t nhn cng ch dao ng xung quanh con s 1 triu ng mt thng. Trong khi lng ca nhng k s mi ra trng (cng lm khu vc t nhn) c th l vi triu. S chnh lch v lng cng r nt khu vc doanh nghip c vn u t nc ngoi. Nhng nhn vin qun l cao cp c th nhn lng cao gp hng chc ln so vi cc nhn vin cp thp. Thu nhp t lao ng (thc cht l tin lng hay tin cng) c bit chnh lch trong khu

295

vc dch v gii tr. Nhng ca s ngi sao, nhng cu th bng hng u c thu nhp cao gp bi so vi c nhng ngi lao ng thng thng khc ln nhng ca s hay cu th tm tm, hng trung. Cn phi gii thch nh th no v vic mt ca s c th nhn tin th lao t mt bui biu din t 5 10 triu ng, trong khi i vi nhiu ngi, c l phi l khon tin lng lm vic ca nhiu thng tri? Xt mt cch tng qut th s chnh lch v lng trong x hi c th gii thch bng hai l do: 1) do s khc bit v cung, cu lao ng trong tng ngnh ngh c th. iu ny khin cho mc lng cn bng trn mt th trng lao ng cc b ca ngnh ngh c th no c th cao hn hn mc lng tng ng th trng khc. 2) nhng yu t ngn tr s di chuyn lao ng t khu vc c tin lng thp sang khu vc c tin lng cao. L do th nht gii thch ngun gc ca s chnh lch lng. L do th hai gii thch ti sao s chnh lch ny khng c san bng. S khc bit v cung cu trn cc th trng lao ng c th c tc ng rt mnh n mc lng cn bng. Cn ch rng, trong iu kin bnh thng, c cung ln cu v mt loi lao ng u tc ng n s hnh thnh mc lng. Nhu cu v mt loi lao ng cao tng i so vi mt loi lao ng khc cha m bo loi hnh lao ng th nht chc chn s nhn c mc lng cao hn. Nu cung v loi lao ng th nht qu di do (lao ng ph thng chng hn), lng th trng ca loi lao ng ny vn thp. Vi mt loi lao ng phc tp hn (cung v loi lao ng ny khan him hn nhiu) th d cu v n c thp hn cht t vi loi lao ng th nht, n vn thng c tr lng cao hn. Ngc li, tin lng ca mt loi lao ng rt khan him c th vn khng cao nu nhu cu x hi v loi lao ng ny thp. S chnh lch gia cc mc th lao lao ng gia hai loi ca s ngi sao thuc hai dng ngh thut khc nhau: tn nhc v ci lng cho thy r iu .

296

S2

S1 F w2 w1 E

D1 D2 0 L

Hnh 8.5: S chnh lch lng. Mc lng w1 ngnh th nht vn thp hn mc lng w2 ngnh th hai, mc d cu v lao ng ngnh th nht cao hn ngnh th hai.

S khc bit v cu lao ng c th quy v cc yu t chi phi cu lao ng m chng ta nghin cu. Di y chng ta s xem xt mt s yu t lin quan n mt cung ca lao ng c th l ngun gc ca s chnh lch lng. 8.2.1. Nhng l do ch yu dn n s chnh lch v lng * Mi trng v iu kin lm vic: Nhng ngi lao ng lm nhng cng vic ging ht nhau hoc tng t nhau, d dng chuyn i cho nhau vn c th c nhng mc lng khc nhau nu h lm nhng ngnh hay nhng a im khc nhau vi nhng iu kin lm vic khng ging nhau. S chnh lch lng trong trng hp ny ch l s b tr cho nhng khc bit c gi l khc bit phi tin t do mi trng lm vic khc nhau. V d, cng l th hn, th xy nhng nhng ngi lm vic trong nhng mi trng kh hu khc nghit, nguy him, iu kin sng hoc lm vic kh khn thng nhn c lng cao hn so vi nhng ng nghip sng v lm vic nhng ni thun li hn. Nhng ngi lm nhng cng vic ch c tnh thi v (v d th xy dng), thi gian hnh ngh ngn (v d cu th bng ), hoc nhng
297

cng vic km hp dn thng c tr lng cao hn so vi nhng ngi lao ng c k nng lm vic tng ng song lm vic trong mi trng n nh hay hp dn hn. C th gii thch s chnh lch lng kiu ny bng th 8.6. ngnh A, mi trng v iu kin tng i thun li nn nhiu ngi sn sng tham gia lm vic hn. ng cung lao ng nm tng i thp th hin cung kh di do. ngnh B iu kin lm vic kh khn hoc km th v hn nn t ngi mun lm vic . Cung lao ng khan him hn, do , ng cung lao ng s nm cao hn ng cung lao ng ngnh A. Nu cc iu kin khc nh nhau, lng cn bng ngnh B s cao hn ngnh A. Khi s chnh lch lng gia hai ngnh c coi l b tr cho nhng khc bit phi tin t gia chng, n s khng b san bng v lao ng s khng di chuyn t ngnh A sang ngnh B.
w SB

F wB E wA

SA

D 0 L

Hnh 8.6: Tin lng ngnh B cao hn ngnh A b tr li nhng iu kin lm vic km thun li hn

* S khc bit v chi ph hnh thnh v pht trin cc k nng lao ng hnh thnh mt nng lc lm vic nht nh, ngi lao ng phi c mt sc khe nht nh, phi tch ly v trau di c mt vn kin thc no , c kh nng thc hin mt s k nng, k xo lm vic thch
298

hp. Tt c nhng ci khng t nhin m c. Ngi ta buc phi b ra nhng chi ph nht nh, di nhng hnh thc khc nhau, trong mt thi gian di mi c th hnh thnh, duy tr v pht trin c nng lc lao ng. c th l chi ph nui dng, dy d trong gia nh, chi ph hc tp cc trng ph thng, i hc hay chi ph hc ngh cc c s o to ngh Nhng cng vic khc nhau (nhng ngh khc nhau) i hi nhng phm cht, k nng, kin thc lm vic khc nhau, do chi ph hnh thnh, pht trin cc k nng ny cng rt khc nhau. Ngi ta c th d dng tr thnh mt ngi lao cng, thc hin cc cng vic tp v v chi ph o to thp song khng phi ngi no cng iu kin tr thnh mt phi cng li my bay. Nhng yu cu kht khe v sc khe v cc k nng li my bay khin cho chi ph o to, hun luyn c c mt phi cng l rt cao. Nhng khc bit v chi ph o to cng nh cc tr ngi khc nhau lin quan n vic hnh thnh, pht trin cc k nng lao ng khin cho ng cung lao ng ca cc cng vic c th rt khc nhau. Nhn chung, nhng cng vic gin n, d hc hi, khng cn thi gian hun luyn hay o to di, chi ph o to thp khin cho hu ht mi ngi u c th d dng tham gia vo nh nhng ngi lao ng tim nng. Cung lao ng trong trng hp ny rt di do v ng cung nm thp pha bn phi nh th hin th 8.7. Ngc li, nhng cng vic phc tp hn, i hi nhng k nng lao ng c bit cn phi hun luyn, o to trong mt thi gian di, vi chi ph ln, ch c th dnh cho mt s lng ngi t hn: khng phi ai cng c th vt qua c nhng tr ngi v thi gian, tin bc cng nh cc kh khn khc tr thnh bc s (ch ring thi gian hc trng i hc y khoa buc ngi ta phi b ra 6 nm hc hnh) trong khi li c th d dng tr thnh mt nhn vin bo v Cung v loi lao ng k nng cao, phc tp khan him hn v ng cung thng nm cao chch v pha bn tri nh th hin hnh 8.7. Trong iu kin tng i ging nhau v cu lao ng, tnh khan him cao ca ngun cung lao ng phc tp cho php nhng ngi
299

lao ng loi ny c tin lng cao hn nhiu so vi lao ng gin n. Chng no m mt nhn vin bo v ang c hng mc lng thp khng th d dng np n xin lm bc s ch v ngh bc s ang c tr lng cao th chng s chnh lch lng ny khng th b xa b. Trong trng hp ny, s khc bit v trnh , phm cp ca cc k nng lao ng v chi ph hnh thnh, duy tr n l yu t quyt nh.
w

S2

w2 S1

w1 D 0 L

Hnh 8.7: S chnh lch lng. Cung lao ng gin n, chi ph o to thp l tng i di do. V th tin lng ca loi lao ng ny thng thp.

* S ct khc ca cc th trng lao ng i vi nhng loi lao ng phc tp, i hi chi ph o to, hun luyn cao, vic hnh thnh cc k nng lm vic c th cng yu cu nhiu thi gian. Nhng iu to ra nhng tr ngi cho vic di chuyn t cng vic ny sang cng vic khc, mc d v bn cht, chng l nhng cng vic c cng mt trnh . y, s khc bit v cc k nng lm vic c th, chuyn su khin cho cc th trng lao ng tr nn tch bit nhau. Chng cho php nhng khc bit v lng nu xy ra vn c th duy tr c trong mt gii hn nht nh. V d, c th xem mt gio vin dy vn v mt gio vin dy ngoi ng bc i hc l cng mt trnh . Chi ph o to hai loi k nng lao ng c th ny gn nh tng ng nhau. Thi gian o to
300

cng tng t nhau. Tuy nhin, do cu v vic hc ngoi ng trong x hi cao hn hn so vi cu v vic hc vn nn ng cu v lao ng ca nhng ngi dy ngoi ng cng cao hn nhiu so vi ca nhng ngi dy vn. Theo nguyn tc th trng, tin lng ca gio vin dy ngoi ng s cao hn ca gio vin dy vn. V l nhng loi lao ng c th, qu khc bit nhau nn mt ngi ang dy vn khng th d dng chuyn sang dy ngoi ng, v th s chnh lch lng gia hai loi cng vic khng b san bng. t nht th nm trong mt gii hn nht nh, s chnh lch ny t c duy tr. Tuy nhin, xt v di hn, th trng c th phn ng khc. Vic lun lun b tr mc lng thp hn khin cho t ngi mun tham gia vo th trng dy vn. Ngun cung ca th trng ny dn dn s him i. Nhiu ngi thch dy ngoi ng do c tr lng cao khin cho ngun cung di hn v gio vin dy ngoi ng s tng. Cc ng thi ny cho thy s chnh lch lng ca hai loi lao ng ny trong di hn s t hn trong di hn. * Trng hp c bit: Tin lng ca nhng ngi c ngun cung lao ng hon ton khng co gin Nhng ngi c nhng ti nng c bit, c th thc hin c nhng cng vic phc tp vi mt kt qu (trnh ) c bit m v c bn nhng ngi khc khng th thc hin c, l nhng ngi lao ng m x hi trong mt chng mc nht nh khng c kh nng thay th. C th c nhiu cu th bng nhng nhng ngi nh Pl, Maradona l nhng thin ti bng th hu nh khng th thay th c. Nhng ca s, ngh s ngi sao hng u trong ngnh cng nghip biu din cng c th coi l nhng ngi lao ng c bit nh vy. Ti nng c bit ca nhng ngi ny thng t nhiu gn lin vi mt s yu t bm sinh khin cho vic sao chp, ti to li nhng ti nng ny l khng th thc hin c. Do khng th thay th c, ngun cung lao ng ca nhng ti nng c bit c th coi l c nh. ng cung lao ng l mt ng thng ng phn nh tnh hon ton khng co gin ca lng cung lao ng theo mc lng: d c c tr vi mc lng cao hn th ngi ta cng khng th tng thm c lng lao ng cung
301

ng. (D nhin, coi ng cung lao ng l hon ton thng ng cng ch l cch ni c l, chnh xc mt cch tng i: ch t mt mc lng no tr ln, lng lao ng cung ng mi l c nh). Khi ngun cung ca mt loi lao ng c th no l c nh, mc lng th trng tr cho loi lao ng ny ch cn ph thuc vo cu. Nu cu v loi lao ng ny cao, lng ca loi lao ng ny s cao. Cng vi mt mc tng nh nhau trong cu v lao ng, do cung lao ng hon ton khng co gin, lng cn bng s c xu hng tng nhanh hn so vi trng hp cung lao ng co gin. iu ny gii thch ti sao nhng cu th bng hay cc ca s hng u th gii thng c mc thu nhp cao hn hn so vi cc ng nghip ca h. Khi lao ng khc khng th thay th c, lng ca h khng th b ko xung theo hng san bng tin lng m chng ta cp.
w

w2

w1 D1 0 L*

D2

Hnh 8.8: Tin lng ca nhng ngi c ti nng c bit c th rt cao nu nhu cu v loi lao ng ny cao.

Cng v ngun cung lao ng l c nh nn khi cu v loi lao ng ny thp hoc gim xung , tin lng tng ng cng s thp hoc gim nhanh. Vit Nam, thu nhp ca nhng ngh s ci lng, ngh s cho hng u cng khng cao mc d lao ng ca h cng thuc loi kh thay th chnh l ri vo trng hp ny. Ni chung, d l

302

ngi c ti nng c bit, c kh nng thc hin c mt cng vic c o no m khng ai khc c th thc hin c, th vn c th ch nhn c mc lng thp nu nh nhu cu x hi v loi cng vic m anh ta (hay ch ta) lm l thp. V tin lng ca loi lao ng c ngun cung c nh ch ph thuc vo cu v lao ng, tin lng y hon ton ch l tin lng kinh t. 8.2.2. Vn nhn lc v s khc bit v tin lng Nhng phn tch trn cho chng ta thy ti sao gia nhng ngi lao ng khc nhau, tin lng h nhn c li c th rt khc bit nhau v trong nhiu trng hp, s khc bit ny khng b san bng. phn ny, chng ta i su hn vo vic xem xt lnh vc u t cho vn nhn lc nhng ngi lao ng nh mt ngun gc ca s khc bit v lng. * Khi nim vn nhn lc Vn nhn lc l tng th kin thc, k nng v trnh chuyn mn m ngi lao ng tch ly c. N th hin kh nng lm vic vi mt trnh nht nh ca ngi lao ng. Vi ngi s dng lao ng, n c nh gi cao khi mc u t v pht trin vn nhn lc gn lin vi kh nng tng nng sut lao ng. Vi ngi lao ng, n rt c coi trng v u t cho vn nhn lc c coi l mt phng cch hiu qu gia tng thu nhp trong tng lai. Cng nh vn vt cht nh my mc, thit b, nh xng, vn nhn lc l kt qu ca hot ng u t din ra trong qu kh nhm mc ch gia tng thu nhp trong tng lai. u t cho vn nhn lc l u t cho tng lai. c c mt trnh hc vn, kin thc nht nh, c c mt s k nng lm vic no m x hi hin i i hi, ngi ta cn phi u t. Vic i hc cc bc hc khc nhau, c th nhn c cc bng cp khc nhau, tham gia vo cc kha o to, hun

303

luyn ngh khc nhau chnh l th hin nhng mc u t khc nhau nhng ngi lao ng. hc hnh v tham gia cc kha o to v hun luyn khc nhau , ngi ta phi b ra nhiu khon chi ph: mt phn l nhng chi ph trc tip hay chi ph k ton nh tin hc ph , tin mua sch v, my tnh; mt phn khc, chnh l khon thu nhp m ngi lao ng phi hy sinh do khng i th lm sm hn v la chn con ng hc hnh thm. Nhng chi ph b ra y ch c ngha nu chng em li cho ngi lao ng mt khon thu nhp cao hn hay mt cng vic lm d chu hn, c gi tr hn trong tng lai, b p c cc chi ph u t . * Th trng cho nhng lao ng c o to Trn thc t, nhng ngi lao ng c o to nhiu hn, c trnh chuyn mn v tay ngh cao hn (ngha l mc u t cho vn nhn lc nhiu hn) thng c tr tin lng cao hn. i vi cc hng, ni s dng lao ng, nhn chung qu trnh o to gp phn nng cao cht lng lao ng. Nhng ngi c o to nhiu hn c th c nng sut bin cao hn, em li doanh thu sn phm bin ln hn cho hng. V th, i vi lao ng c trnh cao, phi o to tn km, doanh nghip sn sng tr mc lng cao hn tng mc lao ng c s dng. iu to ra s chnh lch lng t pha cu gia lao ng c o to v lao ng khng qua o to. (D nhin, trn thc t, mc o to gia nhng ngi lao ng l rt khc nhau song n gin ha, ta ch chia lao ng ra lm hai loi: c o to v khng qua o to phn tch). Trn th (hnh 8.9), ng D1 th hin ng cu v lao ng c o to. trc tung ta biu th mc chnh lch lng m cc hng sn sng tr cho lao ng c o to so vi lao ng khng c o to. Trc honh th hin s lng lao ng c o to. ng cu v lao ng c o to vn l mt ng dc xung cho thy quy lut sn phm bin c xu hng gim dn vn pht huy tc dng. Nu s lng

304

lao ng c o to c thu mn qu nhiu, s chnh lch lng ca loi lao ng ny s gim xung. Cung v lao ng c o to lin quan n quyt nh u t cho vn nhn lc ca nhng ngi lao ng. Nh chng ta phn tch, do ch ph u t vo vn nhn lc nn cung v lao ng c o to khan him hn mt cch tng i so vi cung v lao ng gin n. Tuy nhin, v trc tung ch biu th mc chnh lch tin lng gia hai loi lao ng nn ng cung S v lao ng c o to y biu th quan h gia s lng lao ng c o to sn sng cung ng vi cc mc chnh lch lng. ng nhin, khi mc chnh lch lng cng ln, lng lao ng c o to sn sng cung ng s tng. ng cung S s l mt ng dc ln. Trong ngn hn, lng lao ng cung ng tng ch yu do s gi lao ng m nhng ngi c o to ang lm vic sn sng cung ng tng. Trong di hn, lng cung lao ng tng cn do nhiu ngi quyt nh u t cho vic hc hnh hn. V l do ny, ng cung di hn (S2) thng c hnh dung nh mt ng thoi hn so vi ng cung ngn hn (S1).

305

Gi s lc u th trng cn bng ti im E, ni cc ng cu D1 v ng cung S1, S2 ct nhau. Nh vy E va l im cn bng ngn hn, va l im cn bng di hn. Mc chnh lch lng cn bng l w1, b p c cc chi ph kinh t m nhng ngi quyt nh u t cho vic hc hnh b ra. By gi chng ta gi nh nn kinh t c nhu cu nhiu hn v lao ng c o to (v d, xut hin ngy cng nhiu nhng ngnh hay hng s dng cng ngh cao chng hn). ng cu v lao ng ny dch chuyn sang phi thnh ng D2. Trong ngn hn, im cn bng ca th trng s dch chuyn n m F. Mc chnh lch lng tng ln thnh w2. Mc chnh lch lng ln ny s li cun thm nhiu ngi u t cho vic i hc tham gia vo th trng lao ng c o to. Trong di hn, im cn bng th trng s dch n im H. S chnh lch lng s gim so vi ngn hn, song c nhiu ngi c o to lm vic hn trong nn kinh t. * Quyt nh u t vn nhn lc i vi mt c nhn, vic quyt nh i hc tip nhng bc hc cao hn khi n tui i lm l mt quyt nh u t di hn. ra quyt nh mt cch ng n n cn c cn nhc trn c s phn tch, so snh chi ph v li ch. V nguyn tc, mt quyt nh ch ng thc hin nu nh ton b li ch m n em li t nht cng b p c tt c cc chi ph kinh t (ch khng phi chi ph k ton) c lin quan. Khi i hc, nh chng ta va cp trn, chi ph m ngi hc phi b ra hoc phi hy sinh bao gm hai khon ln: 1) cc chi ph trc tip m ngi hc phi chi hoc ng gp sut trong qu trnh hc; 2) khon thu nhp c hi ng ra ngi hc c th kim c (nu i lm ngay) gi y phi hy sinh do quyt nh tip tc hc hnh. Cng hc nhiu, thi gian hc tp cng di, c hai khon chi ph ny cng tng. Li ch ca vic hc hnh cng bao gm hai khon: 1) s gia tng d kin trong thu nhp tng lai. y mc chnh lch trong thu nhp m ngi ta k vng c c do quyt nh tip tc i hc v nhn c

306

bng cp cao hn so vi trng hp i lm ngay chnh l li ch cn bn ca vic u t c nhn cho vn nhn lc; 2) nhng li ch phi tin t khc m qu trnh hc tp em li. l vic m rng quan h bn b, s gia tng tm hiu bit chung ca c nhn (khng nht thit hiu bit ny phi trc tip s dng vo trong cng vic lao ng sau ny), vic th hng, nm tri nhng nim vui ring c ca i sng sinh vin i khi loi li ch th hai ny cng l ng gi i vi mt c nhn, v d nhng ngi quyt nh i hc khng phi v ng c thu nhp tng lai (c nhng ngi gi vn quyt nh i hc i hc). Cc khon chi ph thng phi b ra trc trong thi gian hc tp, o to ca ngi lao ng. Cn li ch v gia tng thu nhp li ch thu c trong tng lai, sau khi ngi hc tt nghip v i lm. V vy so snh chi ph v li ch, ngi ta phi: th nht, c gng c lng v d kin y cc khon chi ph v li ch v quy i chng theo mt cch no v tin. Ch c nh vy, chng ta mi c th so snh c chng vi nhau. Th hai, cn quy c chi ph ln li ch v gi tr ca chng ti mt thi im xc nh, v d thi im hin ti chng hn. Ch khi chng ta a nhng khon tin m chng ta c th nhn hoc chi nhng thi im khc nhau v gi tr ca chng cng mt thi im th chng cng mi c th so snh c vi nhau. Thng thng, trong phn tch chi ph v li ch, ngi ta thng dng k thut chit khu cc dng tin pht sinh trong tng lai v gi tr hin ti ca chng. (V d 1,1 triu ng nhn c sau thi im hin ti 1 nm c coi c gi tr hin ti l 1 triu ng c gi tr tng ng vi 1 triu ng nhn vo thi im hin ti nu li sut th trng l 10%). V vn ny, chng ta s tr li chi tit hn chng sau. y, b qua chi tit v mt k thut tnh ton, chng ta c th khng nh: vic i hc l mt quyt nh u t vn nhn lc ng n vi mt c nhn nu gi tr hin ti ca cc khon li ch ln hn (hoc ch t cng phi bng) gi tr hin ti ca cc khon chi ph. Trong trng hp ngc li, quyt nh i lm ngay c ngha hn.

307

Chi ph v li ch i vi cc c nhn khc nhau trc quyt nh i hc d ti cng mt c s o to c th cng rt khc nhau. Mt ngi nng lc hc ch mc trung bnh thng phi b nhiu thi gian cho vic hc hnh hn, phi hy sinh nhiu thi gian vui chi (th thao, vn ngh, gii tr), v c th phi thi li mt s mn hc trong mt s nm hc. Chc ngi ny s c chi ph hc tp cao hn, nim vui hc tp (do cng l li ch hc tp) t hn so vi nhng ngi nng lc cao hn V th, i vi ngi ny vic tip tc i hc mt bc hc no c th l mt quyt nh ng n trong khi i vi mt ngi khc, vic phi i lm ngay mi thc s l quyt nh chnh xc v la chn hiu qu. Cn ch rng vic o to kin thc v k nng lm vic cho ngi lao ng khng ch c tin hnh trong cc trng hc. Ngi lao ng c th tch ly vn kin thc, nng cao trnh tay ngh qua qu trnh lm vic v hun luyn doanh nghip. Sau nhiu nm lm vic, vi kinh nghim lm vic nhiu hn, ngi lao ng thng c nng sut lao ng cao hn. C ch tr lng c theo thm nin ngh nghip chnh l da trn c s ny. T trc n gi khi cp v gii thch s khc bit v lng gia nhng nhm lao ng khc nhau, chng ta vn ch ch n s khc bit trong cung, cu v tng loi lao ng c th v kh nng di chuyn lao ng t lnh vc ny sang lnh vc kia. y, s khc bit lng vn da trn kh nng to lp trng thi cn bng ca cc th trng lao ng. Trn thc t, s khc bit hay chnh lch lng cn c th xut pht t nhng phn bit i x trn th trng lao ng. Nu trng hp ny xy ra, gi nh v tnh cnh tranh hon ho ca th trng khng cn pht huy tc dng. Khi ni n s phn bit i x v lng, ngi ta thng a ra nhng gi thit v s phn bit theo gii tnh hoc chng tc. V d, nu cng lm nhng cng vic ging ht nhau, s kin lao ng ph n, hay lao ng da mu phi nhn mc lng thp hn so vi nhng ng

308

nghip nam gii hay lao ng da trng s c coi l phn bit i x v lng. Trong cc x hi hin i, dng nh s phn bit lng kiu ny khng cn tn ti. iu ng ni hn l gia ph n v nam gii, gia ngi da en v da trng c mt s chnh lch ng k v c hi lm vic (c c trnh o to). V chnh iu ny mi gii thch nhng khc bit chung v thu nhp gia h. Ngoi ra, hot ng ca cng on cng to ra s phn bit i x v chnh lch v lng. Khi cng on to ra c p lc v thnh cng trong vic i mc lng cao hn cho cc cng on vin ca mnh, rt c th trong nn kinh t s tn ti hai khu vc lng: nhng on vin cng on c hng lng cao hn trong khi nhng ngi lao ng lm cng vic tng t song ngoi cng on phi nhn mc lng thp hn. Quyn lc ca cng on trong trng hp ny to ra s khc bit v lng.

309

Chng 9 TH TRNG VN V T AI

S phn tch th trng vn v t ai cng tun th cc khun mu chung v phn tch cc th trng yu t sn xut m chng ta nghin cu t chng 7. Tuy nhin, tng t nh vic chng ta xt th trng lao ng, chng ta s hon thnh vic kho cu v th trng cc yu t sn xut bng cch xem xt cc th trng vn hin vt v th trng t ai vi s nhn mnh nhng c im tng i ring bit ca mi th trng. i vi th trng vn v t ai, cn phn bit th trng dch v yu t sn xut vi bn thn th trng cc yu t sn xut (bn thn cc yu t sn xut l hng ha). Ngi ta c th thu mt ca my i t song cng c th mua c chic my i s dng n nh mt yu t u vo ca qu trnh sn xut. Vic thu mt mnh t canh tc trong mt thi gian nht nh khc vi vic mua hn mnh t . T trc n nay m bo s thng nht trong m hnh phn tch, chng ta ngm gi nh rng khi ni cu, cung, gi c v lng giao dch trn mt th trng yu t sn xut l ni cu, cung, gi v lng giao dch v dch v yu t sn xut (th trng lao ng tht ra ch l th trng dch v yu t sn xut). chng ny, ngoi vic cp ti th trng dch v yu t sn xut (th trng thu, cho thu vn v th trng thu, cho thu t ai), trn nn tng y, chng ta cn gii thch s vn hnh ca bn thn th trng vn v t ai khi cc yu t sn xut ny tr thnh i tng mua, bn v quyn s hu v chng thc s c chuyn giao. Phn tch cc th trng lao ng, vn v t ai vi t cch l nhng u vo c bn ca qu trnh sn xut, mt mt l c s chng ta hiu c ngun gc hnh thnh thu nhp ca cc c nhn trong nn kinh t th trng, mt khc, cng l mt xut pht im quan trng chng ta c th nghin cu v gii thch cc xu hng phn phi thu nhp quc dn gia cc nhm x hi khc nhau trong nn kinh t.

310

9.1. Th trng vn Khi ni n vn vi t cch l mt yu t u vo thc s ca qu trnh sn xut, chng ta ngm gi nh rng, l ni n vn hin vt ch khng phi l vn ti chnh. Vn hin vt c hiu l cc d tr hng ha, vn d c to ra trong mt qu trnh sn xut trc song li c s dng sn xut ra cc hng ha hay dch v khc. Nh xng, my mc, thit b, cc cng c sn xut l nhng hnh thc biu hin khc nhau ca vn hin vt. Chng l nhng th ni chung l do con ngi to ra song li khng c s dng nh nhng vt phm tiu dng nhm tha mn nhu cu tiu dng trc tip ca con ngi. Chng c s dng trong qu trnh sn xut nh mt yu t u vo bn cnh cc u vo khc nh lao ng, t ai Cng vi t ai, vn hin vt l nhng ti sn hu hnh quan trng ca cc doanh nghip v ca nn kinh t. Chng l ti sn v chng c th tn ti v s dng lu bn, c th bo lu v gi gn gi tr trong mt thi gian di. Chng mang tnh cht hu hnh bi v chng l nhng yu t u vo thc s, tn ti di dng hin vt m ngi ta c th s m, cm nhn c. Ch c vn vi t cch l vn hin vt (i khi trong thc t chng ta thng ni tt vn hin vt l vn) mi thc s l yu t u vo ca qu trnh sn xut. iu d nhin khc vi vn ti chnh (tin, cc loi giy t c gi nh c phiu, tri phiu) l nhng th khng th s dng trc tip to ra cc hng ha hay dch v khc c, mc d ngi ta c th dng chng mua hay chuyn i thnh nhng yu t sn xut thc s. 9.1.1. Th trng dch v vn hin vt Nh chng ta mt ln ni n, dch v th hin mt dng li ch ngi ta c th thu nhn c trong mt khong thi gian nht nh, pht sinh t nhng vt th hu hnh hay s phc v ca ngi khc.

311

Dch v vn (hin vt) chnh l dng li ch m ngi ta c th khai thc c hng ha vn (my mc, thit b, nh xng) trong mt khong thi gian no . Khi chng ta mun s dng dch v ca chic my cy trong 8 gi ng h cy rung, chng ta khng phi mua c chic my cy m ch cn thu n trong khong thi gian cn thit trn. Thu chic my cy c ngha l ta tham gia vo th trng dch v vn. Th trng dch v vn chnh l th trng thu v cho thu ti sn vn. Ci m ngi ta mua, bn y khng phi l chnh bn thn ti sn vn m ch dch v vn. n v tnh y bao gi cng gn vi yu t thi gian. V d chng ta khng th ni thu 10 chic my cy chung chung m l thu 10 chic my cy trong 8 gi. Lng dch v my m chng ta thu y l 80 gi my. Gi c y khng phi l gi mua, bn ti sn vn m tin thu mt n v dch v vn. * Cu v dch v vn - Cu v dch v vn ca doanh nghip Cu v dch v vn ca mt doanh nghip, cng ging nh cu v lao ng (hay ng hn l dch v lao ng), do doanh thu sn phm bin ca vn quyt nh. ng cu v dch v vn thc cht l phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin ca vn (MRPK). p dng cch phn tch chung m chng ta tin hnh chng 7, c th a ra ngay mt s kt lun chnh sau: 1) ng cu dch v vn l mt ng dc xung ch yu phn nh tnh cht gim dn ca doanh thu sn phm bin khi lng vn s dng tng ln. 2) S dch chuyn ca ng cu dch v vn ca doanh nghip (tc s thay i trong nhu cu v dch v vn ca doanh nghip) b quy nh bi cc yu t sau: i- s lng cc yu t u vo khc phi hp vi vn. Nu s lng ny tng ln, sn phm bin ca vn s tng, cu v dch v vn cng s tng. Trong trng hp ny, ng cu v dch v vn s dch chuyn sang phi (v ln trn). Ngc li, nu s lng cc yu t sn xut khc khng phi l vn gim,

312

cu v dch v vn cng gim, ng cu v dch v vn s dch sang tri (v xung di); ii- cng ngh sn xut. Nu doanh nghip c iu kin p dng mt cch thc hay mt cng ngh sn xut tin tin hn, c nng sut cao hn, sn phm bin ca mi n v vn cng tng ln. Trong trng hp ny, ng cu v dch v vn ca doanh nghip s dch chuyn sang phi. S tht li v cng ngh, ngc li, s lm gim nhu cu v dch v vn ca doanh nghip mc d trng hp ny him xy ra; iii- gi c hay doanh thu bin ca sn phm u ra. Nu nhng yu t ny tng, doanh thu sn phm bin tng n v vn u tng, do , cu v dch v vn ca doanh nghip cng tng. Trong trng hp ngc li, khi th trng u ra suy thoi, gi c hay doanh thu bin u ra gim, cu v dch v vn s gim.
R (gi thu vn)

R1

R2 MRPK 0 K1 K2

MRPK

K (s lng dch v vn)

Hnh 9.1: ng cu v dch v vn ca doanh nghip thc cht l phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin ca ca vn (MRPK). Khi gi thu vn l R1, lng cu v dch v vn l K1. Khi gi thu vn gim xung thnh R2, lng cu v dch v vn tng ln thnh K2. Nhng yu t nh hng n MPK cng nh MR ca u ra u lm ng cu v dch v vn dch chuyn.

- Cu th trng v dch v vn Cu th trng v mt loi dch v vn phn nh tng hp quan h gia tng s n v dch v vn m cc doanh nghip tham gia trn th

313

trng sn sng mua tng ng vi cc mc gi (tin thu vn). Cch phn tch nhu cu th trng v dch v vn cng tng t nh cch m chng ta p dng cho th trng lao ng. ng cu chung v mt loi dch vn trn th trng l ng tng hp theo chiu ngang cc ng cu ca cc ngnh ring bit v cng mt loi dch v ny. Cc xe ti chng hn c th c s dng trong nhiu ngnh khc nhau. Mun bit nhu cu thu v xe ti ni chung, r rng ta phi tng hp nhu cu thu xe ti ngnh dt, xy dng, sn xut v lp rp t li vi nhau. Cn ng cu v mt loi dch v vn ca mt ngnh th li c xy dng trn c s tng hp theo chiu ngang cc ng cu tng ng ca cc doanh nghip trong ngnh. V gi cc sn phm u ra thay i khi ngnh thay i sn lng nn ng cu ca ngnh v dch v vn s dc hn ng tng hp n gin theo chiu ngang cc ng doanh thu sn phm bin v dch v vn ca cc doanh nghip. Nhng yu t chi phi cu v lm dch chuyn ng cu v mt loi dch v vn ca doanh nghip khi c nhn nhn chung trn phm vi c ngnh hay c th trng s gip chng ta hiu l do lm nhu cu v mt loi dch v vn trn th trng thay i. Khi chuyn t phn tch cu ca doanh nghip sang phn tch cu ca th trng, ta cn ch thm n s lng cc doanh nghip hot ng trong ngnh v s lng ngnh cng s dng loi dch v vn m ta ang phn tch. V nguyn tc, nu s lng ny tng ln (ngha l quy th trng m rng) trong iu kin cc yu t khc l gi nguyn, nhu cu dch v vn tng ng m ta ang nghin cu cng s tng ln v ngc li. * Cung v dch v vn Cung ng v dch v vn xut pht t nhng ngi s hu ti sn vn. Chnh nhng ngi s hu nhng chic xe ti, my i t l nhng ngi cho thu nhng yu t sn xut ny. Nhng ngi i thu (cc doanh nghip) c th s dng nhng u vo ni trn trong nhng khong thi gian nht nh nh hnh vi i thu. Khi chnh h s hu nhng chic my, h cng c th s dng c chng. tch th trng

314

dch v vn khi th trng ti sn vn, trong trng hp ny ta coi nhng doanh nghip s hu cc ti sn vn (mua hn cc ti sn vn: nh sm my mc, thit b, xy nh xng s dng trong qu trnh sn xut ch khng i thu) ang cho chnh mnh thu dch v vn mt cch di hn. Trong nn kinh t, lng cung ng dch v vn ca mt ngi ch s hu vn hay ca c th trng ph thuc vo tng s d tr ti sn vn. Lng xe ti hin c s quy nh s gi xe c th cho thu c trong mt khong thi gian no . Trong mt thi gian qu ngn, d tr mt loi ti sn vn trong c nn kinh t gn nh c nh. V d, xy dng thm mt nh my, lp rp thm mt dy chuyn sn xut ngi ta cn c thi gian. Lng nh my hay dy chuyn sn xut sn c trong nn kinh t c coi l c nh trong mt thi im no . Trn c s nhn xt ny, ngi ta gi nh lng cung v mt loi dch v vn trong ngn hn ca c nn kinh t l c nh ng cung tng ng l mt ng thng ng. Tt nhin, khng nh nh vy ch ng mt cch tng i. Ngay c trong ngn hn, d tng lng ti sn vn l c nh, tng lng cung dch v vn vn c th thay i theo mc tin thu. Vn l ngi ta c th s dng ti sn vn cho c nhng mc ch phi sn xut hay cho nhng nhu cu d tr c nhn. Nu tin thu qu thp, lng dch v vn c tung ra cung ng thng khng phi l lng ti a c th cung ng t qu ti sn vn hin c. Tuy nhin, khi tin thu vn tng ln, ngi ta c th cho thu vn vi tng s gi thu cao hn bng cch hy sinh s gi dch v vn c gi li lm d tr cho nhu cu c nhn. Ngoi ra, c nhiu ti sn vn m ngi ta c th tng d tr ti sn ln mt cch khng qu kh khn, thm ch trong mt thi gian ngn. Mt ngi mua t cho thu vn c th d dng sm thm nhng chic t mi mt khi thy th trng cho thu t ang m rng nhanh chng. V l , khng nh ng cung dch v vn trong ngn hn l mt ng dc ln song rt km co gin so vi ng cung dch v vn trong di hn (trong di hn, nhng ch s hu vn d dng thay i qu

315

ti sn vn cho thu ca mnh, d ti sn l ti sn loi g) c l gn vi s thc hn. Trong ngn hn, ng cung dch v vn gn vi nhng ti sn vn chuyn dng, c tnh c th ring ca tng ngnh, hoc nhng ti sn vn kh di chuyn hoc chuyn i mc ch s dng l mt ng tng i thng ng ngay c xt trong phm vi ngnh. Trong trng hp ny, d tin thu vn c tng ln, ngnh cng khng thu ht thm c cc dch v vn t cc ngnh khc di chuyn sang. Tnh cht c nh hay km co gin ca ngun cung trong ngnh tht ra cng tng t nh iu chng ta khng nh i vi c nn kinh t. Tuy nhin, i vi nhng ti sn vn c s dng nhiu ngnh, ng thi tnh linh ng hay kh nng di chuyn ca chng t ngnh n sang ngnh kia cao, ng cung dch v vn ca ngnh tr nn co gin hn: khi tin thu vn mt ngnh no tng ln, lng cung v dch v vn s tng mnh nh c vo vic thu ht cc ti sn vn t cc ngnh khc chuyn sang. Quyt nh mua sm ti sn vn cho thu ca nhng ngi s hu vn l mt quyt nh u t c tnh cht di hn. V vy y chng ta s tp trung vo phn tch kha cnh di hn ca quyt nh cung ng dch v vn. Xt v ngn hn, s cung ng dch v vn ph thuc nhiu vo lng ti sn vn mua sm, do thc cht b chi phi bi cc quyt nh di hn. Trong iu kin th trng dch v vn mang tnh cnh tranh, v di hn im cn bng th trng s bo m cho nhng ngi cung ng c li nhun kinh t bng khng. Nu li nhun ca nhng ngi cung ng cn cao hn mc ny, s nhp ngnh ca nhng ngi cung ng mi s lm ngun cung dch v vn tng ln, gi thu vn h xung v li nhun ca nhng ngi cho thu vn gim. Ngc li, trong trng hp li nhun kinh t ca nhng ngi cho thu vn hin hnh l m, th s rt lui khi ngnh ca mt s ngi cung ng s l c ch y li nhun ca nhng ngi cung ng dch v vn cn li ln. V vy, gi thu vn cn c trong di hn chnh l mc tin thu cn bng di hn.

316

N m bo cho nhng ngi s hu vn (tc nhng ngi cung ng dch v vn) c li nhun kinh t bng khng. Gi thu vn cn c l mc tin thu vn m bo cho ngi s hu vn b p c tt c cc chi ph c hi cn thit pht sinh t vic cung ng dch v vn (cho thu vn) v c mc li nhun kinh t bng khng. Vy i vi mt ngi u t mua sm ti sn vn (v d mua sm nhng chic t ti ) cho thu, tc l nhng ngi coi vic cung ng dch v vn l hot ng kinh doanh ca mnh, nhng khon chi ph c hi lin quan n vic cho thu mt n v vn trong khong thi gian mt nm m ngi ny phi gnh chu, do phi c b p l g? Thng thng chng bao gm: 1) chi ph c hi ca khon tin u t phi b ra mua sm ti sn vn; 2) chi ph bo dng, khu hao ti sn vn; 3) chi ph giao dch tin hnh vic cho thu. Trc ht, c th tin hnh c vic cho thu vn, ngi kinh doanh dch v vn phi b tin ra mua sm ti sn vn. Chi ph c hi ca vic s hu mt n v ti sn vn chnh l s tin li m ngi ny phi hy sinh do s tin c dnh mua ti sn vn khng th em cho vay c na. Gi s gi mua mt n v ti sn vn l 200 triu ng, li sut thc t (tc mc li sut iu chnh theo lm pht) trn th trng l 5%, th chi ph c hi ca vic mua sm v nm gi mt n v ti sn vn trong 1 nm s l: 200 triu ng 0,05 = 10 triu ng. Gi thu vn (tin thu tnh cho mt n v) cn c trong mt nm trc ht phi b p c khon chi ph ny. Trong thi gian ti sn vn c em cho thu, n s b hao mn hu hnh v v hnh theo thi gian v do vic s dng. Do gi tr ca n b gim i. Tin thu vn cn c cng phi b p c khon gi tr m ch s hu vn b mt mt ny. Ni cch khc, n phi trang tri c cc chi ph bo dng v khu hao duy tr gi tr ti sn vn nh c. V d, nu trung bnh mc hao mn ca ti sn vn sau 1 nm s

317

dng l 10%, th chi ph bo dng, khu hao ca 1 n v ti sn vn trong v d trn l: 200 triu ng 0,1 = 20 triu ng. Ngoi ra, tin hnh kinh doanh cho thu vn, ngi s hu cn phi b ra thi gian, cng sc v mt s chi ph giao dch khc. Tin thu vn cn c cng phi b p c tt c cc khon chi ph c hi c lin quan n hot ng ny. Chng hn, gi s khon chi ph ny b u cho 1 n v ti sn vn c em cho thu l 1 triu ng 1 nm th trong tin thu vn, 1 triu ng ny phi c tnh n. Trong v d gi nh trn, gi thu vn cn c ca 1 n v vn trong 1 nm l: (10 + 20 + 1) = 31 (triu ng). Tng qut hn, nu gi r l li sut thc t, d l t l khu hao, bo dng trung bnh, c l t l chi ph giao dch khc so vi gi tr ca ti sn vn v P l mc gi mua ti sn, ta c: Gi thu vn cn c = P (r + d + c) (9.1) Tht ra, trong ng thc (9.1), b phn chi ph cn c b p th ba (c.P) th hin cc chi ph ngun lc khc (nh lao ng, vn phng giao dch) tham gia h tr qu trnh cho thu vn. N s to ra thu nhp ca cc yu t sn xut khc. Do , nu xem nh cc yu t sn xut khc tham gia vo qu trnh kinh doanh u c tr tin thu v khon ny c tch ra, th gi thu thun ty cn c ring ca ti sn vn, ch nhm b p nhng tn tht c hi ca ring ti sn vn s ch l: Gi thu vn thun ty cn c = P (r + d) (9.2). ng thc ny cho thy gi thu vn cn c ph thuc vo 3 yu t: mc gi ti sn vn, li sut, t l khu hao. y l c s chng ta hiu ng cung dch v vn trong di hn. ng cung dch v vn th hin quan h gia lng dch v vn sn sng c nhng ngi s hu vn cung ng tng ng vi cc mc gi thu khc nhau. Trong di hn, ng cung dch v vn phi l mt
318

ng dc ln. Tht vy, theo ng thc (9.2), vi mt mc r v d nht nh, gi thu vn (thun ty) cn c s t l thun vi mc gi ti sn vn. Trong di hn, lng cung dch v vn trong c nn kinh t tng ln, lng ti sn vn c mua sm lm d tr vn phi tng ln. Tuy nhin, khuyn khch nhng ngi sn xut ti sn vn gia tng sn lng cung ng nhm p ng nhu cu mua sm tng ln, gi bn ti sn vn phi tng (tht ra, iu ny cng ch cn bng li vi s gia tng trong chi ph bin sn xut ca ti sn vn khi sn lng ca n tng ln). T ng thc (9.2), c th thy, khi gi ti sn vn P tng, mc gi thu vn cn c cng phi tng ln theo. Ni cch khc, ch khi gi thu vn tng ln, ngi ta mi c khuyn khch c th gia tng c lng cung dch v vn trong di hn, m suy n cng l do lng d tr ti sn vn quyt nh. Quan h thun chiu gia hai bin s ny chng t ng cung dch v vn di hn l mt ng dc ln. iu g s xy ra khi cc yu t nh r, d thay i? ng thc (9.2) cho thy, nu r hoc d tng ln, gi thu vn cn c cng phi tng ln mi mc cung dch v vn nh c. Ni cch khc, ng cung dch v vn s dch chuyn ln trn (v sang tri). Ngc li, nu r hoc d gim, ng cung dch v vn s dch chuyn xung di (v sang phi). Trn thc t, r c th thay i do nh hng ca nhiu yu t kinh t khc nhau. Cn t l khu hao d li ph thuc vo cch thc v cng ngh lin quan n qu trnh s dng ti sn vn. Nh chng ta ni, cung ng dch v vn xut pht t nhng ngi s hu ti sn vn ch khng xut pht t cc doanh nghip tc nhng ngi s dng vn, khai thc dch v vn. V th, i vi mt loi dch v vn, nhng ngi cung ng coi c nn kinh t nh l th trng tham gia cung ng. Vic phn tch ng cung dch v vn theo ngnh v th t c ngha hn. D nhin, ta c th rt ra nhng nhn xt tng t nh khi chng ta phn tch v th trng lao ng. Chng hn, i vi mt ngnh nh, n s khng c kh nng nh hng n gi thu vn chung trn th trng. V th trong di hn, n c th nhn c cc lng dch v vn nh i hi theo mc gi thu chung trn th trng.
319

iu ny hm cung ng dch v vn ca ngnh tn ti nh mt ng nm ngang (hay ngnh i din vi mt ng cung dch v vn nm ngang). Tri li, i vi mt ngnh ln, s dng khi lng ti sn vn nhiu, ch khi mc gi thu vn tng ln mi c th thu ht c lng cung dch v vn ln hn ca nn kinh t chy vo ngnh. V l do ny, ng cung ca loi ngnh ny thng c hnh dung nh mt ng dc ln.

R SLR SSR SLR

Hnh 9.2: Trong ngn hn, ng cung dch v vn thng rt km co gin nn c th tm coi nh mt ng thng ng. Cn ng cung di hn l mt ng dc ln v co gin hn. Khi li sut hay t l hao mn vn thay i, ng cung dch v vn s dch chuyn.

* Tin thu vn cn bng v s iu chnh trn th trng dch v vn Trn mt th trng v mt loi dch v vn, ng cu th trng D1 c tng hp t cc ng doanh thu sn phm bin (hay gi tr sn phm bin nu th trng u ra tng ng l th trng cnh tranh hon ho) ca vn (MRPK) ca cc doanh nghip. ng thi ng cung ngn hn th trng ca loi dch v vn ny l S1. n gin, gi s S1 l

320

mt ng thng ng biu th lng cung dch v vn trong ngn hn l c nh. E l im cn bng th trng trong ngn hn v n l giao im ca ng cu D1 v ng cung S1. Gi s ng cung di hn ca th trng v loi dch v vn ny l ng SLR. Nh ta bit, l mt ng dc ln. Gi nh E cng l im cn bng di hn. N cng l giao im gia ng SLR vi ng cu D1. Ti im cn bng E, mc gi thu vn cn bng l R1. By gi ta gi nh v mt l do no , nhu cu v loi dch v vn ny tng ln. ng cu D1 dch chuyn sang phi thnh ng D2. Ngay tc thi, lng cung dch v vn l c nh, khng tng ln c. th trng cn bng tr li ph hp vi s gia tng ca nhu cu, gi thu vn trong ngn hn tng nhanh ln thnh R2. D nhin, l mc gi qu cao so vi gi thu vn cn c di hn. Mc gi cao ny s khuyn khch nhng ngi kinh doanh cho thu vn, trong khong thi gian di hn, s mua sm thm ti sn vn nhm m rng hot ng cho thu. ng cung ngn hn s dch chuyn dn sang phi. Tng ng gi thu vn cng s gim dn theo tng ln ca cung. Cho n khi ng cung ngn hn dch chuyn n thnh ng S2 v th trng dch chuyn n mt im cn bng di hn mi F (F l giao im ca c D2 vi S2 v SLR) th qu trnh gia tng ti sn vn mi dng li. Trong iu kin ng cu l D2, gi thu vn cn bng di hn tng ln t R1 thnh R3, ng thi lng dch v vn c giao dch cng tng. Mc gi thu R3 tuy cao hn R1 song li nh hn R2 nh kh nng gia tng c lng dch v vn cho thu p ng nhu cu cao hn. n im F, th trng hon thnh qu trnh iu chnh t ngn hn sang di hn ca mnh. Trng hp nhu cu v dch v vn suy gim cng c th phn tch theo mt cch thc tng t.

321

R S1 S2 SLR

R2 R3 E R1 D1 0 K F

Hnh 9.3: Khi cu v dch v vn tng, thot u gi thu vn tng t R1 thnh R2. Trong thi gian di hn, vic b sung d tr vn khin ng cung dch v vn dch chuyn dn sang phi thnh ng S2. im cn bng di hn mi l im F. Gi thu vn di hn ch cn l R3.

Ch rng cc yu t sn xut c s dng cng vi nhau trong qu trnh sn xut sn phm u ra. V th, mt s thay i trn mt th trng yu t c th tc ng n th trng cc yu t sn xut cn li, c bit l trong di hn. Chng hn, s tng lng trn th trng lao ng khng ch lm cho lng cu, do lng lao ng c cc doanh nghip thu mn gim i. S kin ny cn c th tc ng n c th trng dch v vn. Mt mt, lng tng ng ngha vi chi ph s dng u vo lao ng tr nn t hn. V trong mt chng mc nht nh lao ng v vn c th thay th c cho nhau nn ngi ta c xu hng thay mt phn lao ng t bng vn. Theo hng ny, cu v dch v vn s gia tng v y c coi l kt qu ca tc ng thay th xut pht t vic tin lng tng. Tuy nhin, khi lng lao ng c s dng t i, sn phm bin ca mi n v vn cng gim. Kt qu l doanh thu sn phm bin ca vn gim v ring trong hiu ng ny (c gi l hiu ng hay tc ng sn lng), cu v dch v vn li gim. Khi cu v sn phm trn th trng u ra co gin mnh, nhng ct gim v sn lng u ra do lng lao ng c s dng t hn tr nn mnh hn. Nhu cu

322

v cc u vo khc v th cng gim. Trong trng hp ny, c th d on nhu cu tng hp v dch v vn gim. 9.1.2. Th trng vn hin vt i tng mua, bn trn th trng vn hin vt (ch khng phi l th trng dch v vn) chnh l ti sn vn. Ngi mua ti sn vn (my mc, thit b) l mun s hu hon ton n. Ngi bn ti sn vn cng l ngi chuyn giao hon ton quyn s hu ti sn vn cho ngi khc. Gi mua, bn y l gi mua, bn t ti sn vn. Lng giao dch trn th trng ny l s lng vn hin vt c o theo nhng n v t nhin ca n. * Cu v vn hin vt. Gi tr hin ti ca mt ti sn Nhu cu mua ti sn vn xut pht t nhng ngi mun s hu ti sn vn cho thu. Quyt nh mua ti sn vn trong trng hp ny l mt quyt nh u t di hn nhm thc hin mt d n kinh doanh da trn c s hot ng cho thu ti sn vn. c th la chn v ra c quyt nh mt cch ph hp, nh u t tim nng buc phi cn nhc cc chi ph v li ch c lin Chi ph mua mt n v vn hin vt (hoc din t l mt n v ti sn vn cng vy) chnh l gi th trng ca n. Li ch ca vic mua ti sn vn nm trong kh nng khai thc ti sn ny di dng cho thu ca ngi s hu. Do , dng li ch m ngi s hu nhn c t mt n v ti sn vn chnh l lung tin cho thu m anh ta (hay ch ta) kim c khi cung ng dch v vn trong sut cuc i hay thi gian tn ti ti sn ny. Kh khn so snh chi ph v li ch trong trng hp ny l ch: ngi ta chi ra hay thu v nhng lung tin ny nhng thi im khc nhau. Khng th coi 1 triu ng chng ta nhn c trong tng lai cng c gi tr y nh 1 triu ng chng ta nhn c ngay ti thi im hin ti (gi nh trong mt th gii khng c lm pht). Khi c 1 triu ng ngy hm nay, hoc

323

chng ta c iu kin mua sm cc hng ha cn thit v tha mn ngay tc khc cc nhu cu ca mnh, hoc chng ta c th em cho vay c th c mt khon tin ln hn 1 triu ng trong tng lai. V th, 1 triu ng nhn c ngay ngy hm nay (thi im hin ti) c gi tr ln hn 1 triu ng nhn c trong tng lai. Hay cng c th ni cch khc, gi tr ca 1 triu ng nhn c trong tng lai thp hn 1 triu ng nhn ngay ti thi im hin ti. gii quyt kh khn trn, cn quy cc dng tin nhn c hay chi ra nhng thi im khc nhau v gi tr tng ng ca chng ti mt thi im nht nh. Vic quy tt c cc dng tin v gi tr hin ti ca chng l mt trong nhng cch nh vy. Gi tr hin ti ca ca mt lng tin Xt nhn c (hay chi ra) thi im t trong tng lai chnh l lng tin m nu ngy hm nay chng ta em n i cho vay th n thi im t, n cng s tch ly thnh Xt. Hy k hiu PV(Xt) l gi tr hin ti ca Xt, v gi s PV(Xt) = Y, ng thi gi s t thi im hin ti (ta k hiu l thi im 0) n thi im t bao gm t k bng nhau, (v d nu coi mi k l mt nm, th thi im t c hiu l nm th t tnh t thi im hin ti). Nu r l li sut thc t ca mi k, th nu em Y cho vay 1 k, lng tin tch ly c s l Y(1+r). Nu Y c cho vay trong 2 k, th theo quy tc li kp, th n thi im kt thc, lng tin Y ban u s tch ly thnh Y (1 + r)(1 + r) = Y (1 + r)2. Cn nu cho vay lin tc trong c t k th lng tin cui cng tch ly c s bng Y(1 + r)t. Nh vy, mt mt ta c Y = PV(Xt), mt khc ta li c Y (1 + r)t = Xt. Kt qu l PV(Xt) = Xt / (1 + r)t. Lng tin Xt nhn c (hoc chi ra) trong tng lai s c gi tr hin ti nh hn Xt v n b chit khu theo t l 1/(1 + r)t nh trong cng thc m chng ta va nu. Thi im t cng xa thi im hin ti, mc chit khu s cng ln. ng nhin,

324

khi t = 0, PV(Xt) s chnh bng Xt. Gi tr hin ti ca 1 triu ng nhn c vo ngy hm nay vn chnh l 1 triu ng. Vi khi nim gi tr hin ti ni trn, nhng dng tin nhn c hoc chi ra nhng thi im khc nhau, sau khi c quy v gi tr hin ti ca chng, tr thnh c th so snh, cng hoc tr c vi nhau: Chng u c tnh theo gi tr ca cng mt thi im hin ti. - Gi tr hin ti ca mt ti sn. Gi s mt ti sn K hng nm em li cho ngi ch s hu nhng khon thu nhp nht nh. Vy nn nh gi gi tr ca ti sn ny nh th no? Nu em ti sn ny ra bn, n cn c nh gi l bao nhiu thi im hin ti. Khi chng ta c th quy c cc khon thu nhp t ti sn m ngi s hu c th kim c trong tng lai v gi tr hin ti ca chng, chng ta ng thi c th xc nh c gi tr hin ti ca ti sn. N chnh l tng gi tr hin ti ca ton b cc khon thu nhp tng lai ni trn. Gi FV1, FV2,, FVn l nhng khon thu nhp m ngi ch s hu ti sn K ln lt nhn c cc nm th nht, th hai, th n, tnh sau thi im hin ti. Nm th n l nm cui cng m ti sn K cn sinh li (nu K l mt ti sn vn th n cui nm n hoc l n b thanh l hoc n c em bn li. S tin thanh l hay bn li thu c nu c vn c tnh gp vo khon thu nhp ca nm th n). Vi gi nh r l li sut tnh cho thi hn 1 nm, ta c gi tr hin ti PV(K) ca ti sn K bng: PV(K) = PV(FV1) + PV(FV2) + + PV(FVn) = FV1/(1 + r) (9.3) Trong trng hp c bit, nu K l mt ti sn c th em li ngun thu nhp vnh vin cho ngi s hu (hoc ngi tha k) (v d + FV2/(1 + r)2 + + FVn/(1 + r)n

325

t ai chng hn), ng thi cc khon thu nhp pht sinh t ti sn trong cc k l bng nhau (ngha l FV1 = FV2 = = FVn = = FV), theo phng php trn, ta c th nh gi c gi tr hin ti ca ti sn K l: PV(K) = FV / r. ngh bn c t kim tra v t chng minh kt qu ny. By gi ta hy tr li vi ngi ch s hu vn tng lai, ngi ang cn nhc xem c nn u t mua sm ti sn vn cho thu hay khng. Vi d n kinh doanh di hnh thc cho thu ti sn vn, ngi ny phi d kin c nhng dng thu nhp thun ty m vic cho thu ti sn vn mang li trong tng lai (ch tnh ring phn tin thu do bn thn ti sn vn mang li). Quy nhng khon li ch ny v gi tr hin ti ca chng, tng hp li, chng ta nh gi hay d kin c gi tr hin ti ca mt n v ti sn vn theo cng thc (9.3). y cng chnh l gi tr hin ti ca cc khon li ch ca d n cho thu vn, tnh bnh qun cho mt n v ti sn vn. Chi ph mua sm mt n v ti sn vn chnh l gi th trng ca n. s hu ti sn vn, nh u t tim nng phi b ra khon chi ph ny ngay thi im hin ti. Nh vy, gi y c chi ph v li ch u c tnh ton trn c s gi tr hin ti v do , chng c th so snh c vi nhau. Nu gi tr hin ti ca ti sn vn ln hn mc gi mua sm n, vic u t vo ti sn vn cho thu l cng vic sinh li. D n nn c thc hin. Ngc li, nu gi tr hin ti ca ti sn vn nh hn mc gi mua sm n, vic cho thu trong tng lai c xem l thua l. D nhin, trong trng hp ny, khng nn u t mua sm ti sn vn. Nhng ngi u t khc nhau c th c nhng d kin khc nhau v cc dng li ch ca vic cho thu vn, do , c th c nhng d kin khc nhau v gi tr hin ti ca ti sn vn. Tuy nhin, d th no th h ch u t khi h d kin gi tr hin ti ca ti sn vn ln hn hoc bng mc gi th trng ca n. Chnh kt lun va nu cho php chng ta hiu c ng cu v mt loi ti sn vn trn th trng l mt ng dc xung. Khi mc gi

326

ca ti sn ny gim, mc cu v ti sn vn s tng ln v s lng d n tha mn iu kin PV(K) P(K) (gi tr hin ti ca ti sn ln hn hoc bng mc gi ca n) s tng ln. Ngc li, khi gi ti sn tng ln, ch nhng ngi c kh nng kinh doanh tt mi dm d kin PV(K) P(K). Mt s ngi c mc d kin v cc dng li ch cho thu thp hn s t b d n cho thu ca mnh. Mc cu v ti sn vn v th s gim xung. ng cu v ti sn s dch chuyn khi nhng d kin chung ca th trng v gi tr hin ti ca ti sn vn thay i. iu lin quan n: 1) cc mc tin cho thu vn d kin trong tng lai (y chnh l nhng khon thu nhp FV trong tng lai m chng ta cp trong cng thc (9.3)). Khi xu hng vn ng trn th trng dch v vn cho php mi ngi ch i hay d kin mc tin thu vn ca mt loi ti sn vn no cao hn, cu v ti sn ny s tng v ng cu dch chuyn sang phi. Ngc li, hin tng gi thu vn ang tt dc c th lm th trng d kin v gi thu vn thp hn trong tng lai, v iu ny s lm cu th trng v ti sn vn gim; 2) mc li sut th trng. Li sut th trng ni chung tng ln lm cho gi tr hin ti ca ti sn vn gim xung. Cu v ti sn vn s gim. Ngc li, cu v loi ti sn ny s tng nu li sut chung trn th trng gim. * Cung v vn hin vt Cung v vn hin vt hay ti sn vn xut pht chnh t nhng ngi sn xut ra nhng ti sn ny. i vi ngi sn xut, ti sn vn hay vn hin vt n gin ch l nhng hng ha m anh ta (hay ch ta) kinh doanh. i vi ngi ny, vn khng phi l u vo m l sn phm u ra. V th, quyt nh cung ng v vn hin vt thuc loi quyt nh ca ngi sn xut (cc doanh nghip) trn th trng u ra m chng ta cp trong cc chng trc y (chng 4, 5, 6). ng cung th trng vn hin vt in hnh trong trng hp th trng mang tnh cnh tranh l mt ng dc ln phn nh tnh cht dc ln ca ng chi ph bin. Nhn chung, trong ngn hn, ng cung
327

thng dc hn, km co gin hn so vi ng cung trong di hn. Nhng tnh cht ny v c bn chng ta c th rt ra c t nhng m hnh nghin cu. * Gi c ca ti sn vn Cng nh cc hng ha khc, gi c cn bng trn th trng ti sn vn c n nh bi tng tc gia cu v cung v ti sn vn. Vi mt ng cu D1 dc xung v ng cung S1 dc ln nh th hin trn hnh 9.4 gi cn bng P1 ca ti sn vn c xc nh tng ng vi giao im ca hai ng cu, cung ni trn. Khi cc ng cung, cu v ti sn vn dch chuyn, gi v lng giao dch cn bng ca ti sn ny s thay i. Chng hn, khi cu v dch v ca mt loi ti sn vn gim st khin cho gi thu loi ti sn ny gim xung. Nu s st gim ny khng phi l nht thi m c d kin l c th ko di th nhng ngi u t vo ti sn vn s phi a ra d kin thp hn v gi tr ca ti sn vn (tc gi tr hin ti ca cc khon tin cho thu ti sn trong tng lai). Cu v ti sn vn s gim xung. ng cu s dch chuyn sang tri thnh ng D2. Kt qu chung l c gi ln lng giao dch v ti sn vn s gim xung.

328

Trn th trng, gi cn bng di hn ca mt loi ti sn vn va l mc gi m bo cho nhng ngi sn xut hng ha vn sn sng cung cp vi khi lng vn cn bng (v d, nu th trng l cnh tranh hon ho, mc gi ny s m bo cho nhng ngi sn xut hng ha vn c mc li nhun kinh t bng khng), va l mc gi m nhng ngi mua vn sn sng tr - tc l mc gi bng vi gi tr hin ti ca ti sn vn c d kin trn c s cc ngun tin cho thu trong tng lai. 9.2. Th trng t ai (v cc ti nguyn thin nhin khc) 9.2.1. c im ca th trng t ai v s hnh thnh tin thu t t ai l mt loi yu t sn xut c th phc v lu di cho nhiu qu trnh sn xut khc nhau. Cng ging nh vn hin vt, n l mt loi ti sn lu bn m ngi s hu n c th khai thc c cc dng li ch nht nh trong nhng khong thi gian nht nh. V th, i vi cc giao dch lin quan n t ai, chng ta cng cn phn bit hai loi th trng: th trng dch v t ai v th trng ti sn t ai. Th trng dch v t ai l th trng thu v cho thu t ai. i tng mua bn l dng dch v do ti sn t mang li. Mua dch v t c ngha l thu t s dng n trong mt khong thi gian xc nh. Bn dch v t c hiu l cho thu t, tc nhng li quyn khai thc li ch t t trong mt khong thi gian no . Gi c trong trng hp ny l tin thu t c tnh cho mt n v t cho thu no (bao gi cng gn c vi mt n v thi gian thu v cho thu). Th trng ti sn t l th trng trn i tng giao dch l bn thn t ai vi t cch l mt ti sn. Khi mua bn ti sn t, ngi ta chuyn giao hn quyn s hu ti sn t t ngi bn sang ngi mua. Gi c t ai trong trng hp ny gi mua bn t ti sn t. Ging nh cch chng ta tip cn cc th trng vn hin vt, y chnh s hot ng ca th trng dch v t ai, hay th trng thu

329

v cho thu t ai li quyt nh s hot ng ca th trng ti sn t. V th, im xut pht trong s phn tch ca chng ta l th trng thu v cho thu t ai. * Cung v t ai cho thu t ai cng nh nhiu ti nguyn thin nhin khc l nhng sn vt ca t nhin m con ngi c ban tng ch khng phi do con ngi to ra. Hiu theo mt ngha no , khc vi vn hin vt, con ngi khng sn xut ra t ai. Tuy nhin, din tch t ai m con ngi c th a vo qu trnh sn xut khng hn l mt i lng c nh. Bng vic khai hoang, ln bin, con ngi vn m rng c din tch t ai. Ch c iu l: vi mc dn s v din tch b mt tri t c a vo khai thc hin nay ca th gii, kh nng m rng din tch t ai cho nhng mc ch kinh t khng nhiu. V th, thay cho gia tng din tch t ai, ngi ta ch trng hn vo vic nng cao cht lng t ai (thng qua vic u t ci to t v p dng nhng cng ngh sn xut tin tin). Khi mt mnh t c cht lng cao hn nh c u t, do c th c cho thu vi mc gi cao hn th mt phn trong gi thu y ch nhm b p cho phn vn u t b sung. Cng c th hiu phn tin thu ny l tin thu lng vn hin vt c u t b sung vo t. phn tch tin thu ti sn t thun ty, ta b qua phn u t b sung v tin thu tng ng ny. Trong trng hp , lng cung v t ai cho thu xt trong ton b nn kinh t gn nh l mt i lng khng thay i theo s thay i ca tin thu t. Khi tin thu t tng, xt tng th trong phm vi c nn kinh t, th d mun ngi ta vn gn nh khng th tng ln c mt cch ng k lng cung ni trn. Khi tin thu t h, lng cung ny cng gim i mt cch khng ng k. V th, ngun cung t ai tng i c nh hay gn nh khng co gin theo gi thu c coi nh l c im ni bt ca th trng dch v t ai khi xt chung trn phm vi c nn kinh t. Ni mt cch khc, c th coi ng cung v t ai cho thu l mt ng thng ng.

330

* Cu v thu t ai Nhng ngi cn t ai nh mt yu t u vo ca qu trnh sn xut s l nhng ngi mun thu t. ng nhin, s lng din tch t ai m nhng ngi ny mun thu trong mt khong thi gian nht nh lun ph thuc vo mc gi thu v quan h ny c phn nh trong ng cu v dch v t ai ca ngi sn xut. p dng l thuyt chung m chng ta xem xt chng 7, c th khng nh rng ng cu v dch v t ai ca mt ngi sn xut hay mt doanh nghip chnh l phn dc xung ca ng doanh thu sn phm bin ca t ai MRPA, do gia lng cu v t thu v mc gi thu tn ti mt mi quan h nghch bin . Vn theo quy lut chung, cu v dch v t ai thay i khi c s thay i trong: 1) khi lng cc yu t sn xut khc phi hp vi t ai. Chng hn, khi mi n v din tch t ai c s dng nhiu lao ng hay vn hn, sn phm bin ca t ai s tng ln v cu v thu t cng s tng; 2) trnh cng ngh. Ni chung, tin b cng ngh cng l nguyn nhn dn n s gia tng trong nhu cu v thu t; 3) gi c hay doanh thu bin sn phm u ra. Nu gi u ra ca t ai chng hn gim xung th ring yu t ny s ko tt MRP ca t ai xung v iu ny lm cu v dch v t ai gim. * Tin thu t do cung cu xc nh Trn mt th trng dch v t ai c tnh cht cnh tranh, tin thu t do tng quan cu v cung v dch v t ai n nh. Gi s xt tng th trong phm vi c nn kinh t, ng cu chung ca th trng l D1 c tng hp t cc ng MRPA ca cc doanh nghip s dng t. Cn ng cung th trng S l mt ng thng ng. Th trng s cn bng ti im E nh c th hin trn hnh 9.5. Mc gi thu t cn bng l R1. Lng dch v t ai c giao dch chnh l lng dch v t ai sn c trong nn kinh t.

331

R (gi thu) S

R2 R1

E D1

D2

0 QL

QL (lng t thu)

Hnh 9.5: Cn bng trn th trng dch v t. Khi cu v dch v t tng, gi thu t thng tng nhanh do ngun cung v dch v t c nh.

V ngun cung l c nh nn tin thu t thc cht ch do cu quyt nh v v th n l loi tin thu kinh t. Khi nhu cu thu t tng cao, gi thu t s tng nhanh v ngc li. Chng hn, do gi nng sn hoc nhng sn phm khc ca t ai tng cao, cu v dch v t ai tng ln s y ng cu dch chuyn sang phi thnh ng D2. im cn bng mi ca th trng s l F. Mc gi thu t cn bng tng ln thnh R2. Khi ngun cung l c nh, nu cu thay i th s thay i gi l cch duy nht ti lp trng thi cn bng cung, cu. V th, vi cng mt s thay i v cu l nh nhau, gi cn bng trn mt th trng c ngun cung ng c nh s phi thay i mnh hn. chnh l l do khin gi thu t thng dao ng mnh. * Gi c t ai Gi c t ai vi t cch l mt ti sn c quyt nh trn th trng ti sn t. Cu v t ai xut pht t nhng ngi mun tr thnh nhng ngi s hu ti sn t ai (ch khng phi l nhng ngi
332

ch mun s dng t ai trong mt khong thi gian no ). Vi t cch l ngi s hu, nhng ch t c th c hng li t vic khai thc nhng dng li ch, s phc v hay nh kinh t hc thng din t, nhng dng dch v do t ai mang li. Ngi s hu t c th t mnh khai thc v th hng dch v do t ai mang li song cng c th cho thu thu c nhng khon tin thu. Chnh vic cho thu t ai th trng ha v cung cp cho chng ta mt hnh dung c th v gi tr tin bc ca cc dng dch v t ai. Thng qua vic tnh ton gi tr hin ti ca ti sn t thng qua tng hp gi tr hin ti ca cc khon tin thu m ti sn t mang li, ngi ta c th hiu c gi tr kinh t ca mt mnh t vi t cch l mt ti sn. Trong trng hp ny, d ngi ch s hu t khng dng ming t cho thu m t mnh khai thc n th bn cht vn vn khng thay i. y, c th coi nh ngi ch t t mnh cho mnh thu. Khon tin thu t m anh ta phi tr khi s dng t ai nh mt u vo kinh doanh (chng hn dng t trng c ph v kinh doanh c ph) gi y li ri chnh vo ti anh ta vi t cch l ngi ch s hu t. Trong mi trng hp vn l ch: gi tr kinh t ca mt mnh t b quyt nh bi dng li ch, c th th hin bng tin thng qua nhng khon tin thu tim nng, m ngi ta c th thu c trn mnh t y. Ging nh cch chng ta s dng phn tch th trng ti sn vn, c th thy li ch ca vic nm gi (s hu) t ai nh mt ti sn chnh l gi tr hin ti ca t ai. im c bit y l t ai l mt ti sn c th tn ti vnh vin, do cng c th em li cho ngi s hu ngun thu (di dng tin thu t) vnh vin. Gi s R l khon tin thu hng nm m mt mnh t c th mang li cho ngi ch t, ng thi r l mc li sut th trng tnh cho k hn 1 nm. Theo cng thc tnh gi tr hin ti m ta bit, gi tr hin ti ca mnh t trn l R/r. Vi chi ph s hu ti sn t l gi mua ti sn ny, ng cu v ti sn t l mt ng dc xung. Ngun cung v t ai xut pht t nhng ngi ang s hu t. V t ai hu nh khng sn xut thm c v do , c th xem nh
333

l loi ti sn c ngun cung c nh, nn giao dch trn th trng ny ch dn n s chuyn dch v thay i quyn s hu v t ai gia nhng ngi ang s hu n v nhng ngi mun s hu n. Tnh cht c nh ca ngun cung khin ta c th th hin ng cung v t ai nh mt ng thng ng. Trong di hn, gi cn bng th trng i vi ti sn t chnh l gi tr hin ti ca n, c xc nh trn c s nh gi chung ca th trng ch khng phi ca mt ngi ring l v mc tin thu. Ni cch khc, nu r l gi thu t cn bng th trng v th trng c d kin l khng c bin ng ng k, th gi t cn bng trn th trng ti sn t s l R/r. Ngun cung c nh v ti sn t trong trng hp ny s ch ni ln rng: gi t s tng nhanh nu cu v ti sn t s tng nhanh v ngc li, gi t s gim mnh nu cu v t gim nhanh. V cu v ti sn t ch tng hay gim khi li sut thay i hay trn th trng thu v cho thu t bin ng khin cho tin thu t thay i, nn tht ra s thay i v gi ti sn t trn th trng, v di hn, ch phn nh s thay i trong gi tr hin ti ca ti sn t. V d, mt mnh t hng nm em li cho ngi ch t mt khon tin thu l 10 triu ng v nu li sut th trng thc t l 5% /nm(tc 0,05) th gi tr hin ti ca mnh t ny l: 10 triu ng /0,05 = 200 triu ng. Gi th trng ca mnh t s xoay quanh mc gi tr hin ti ny. Ni cch khc, gi cn bng ca mnh t trn l 200 triu ng. ngha ca mc gi ny kh r rng: nu chng ta c 200 triu ng th vi mc li sut th trng l 5%/nm, chng ta cng c thu c mt mc thu nhp hng nm di dng tin li khi cho vay l 10 triu ng. Nu mnh t trn c gi cao hn 200 triu ng, vic u t vo ti sn t chc chn khng c li bng vic em tin gi vo ngn hng cho vay. Trong mt mi trng cnh tranh, iu ny khng cho php gi t cn bng di hn cao hn mc 200 triu ng (tc cao hn gi tr hin ti ca n). Trong trng hp tri li, khi gi t cch qu xa gi tr hin ti ca n, c th thy tnh bt thng, s km hon thin hay

334

s trc trc no ang tn ti v lm mo m, bin dng s hot ng bnh thng ca th trng t ai. 9.2.2. Thu t v cc ti nguyn khan him khc Nhng iu chng ta ni v t ai nh mt ti sn c ngun cung tng i c nh cng c th p dng theo mt cch thch hp no cho cc ti nguyn thin nhin khc. iu ging nhau cn bn gia chng l ch: do ngun cung l c nh, gi c th trng ca ti nguyn ch yu do cu quyt nh. Trong trng hp ny, s bin ng t pha cu c th gy ra nhng bin ng kh mnh trong gi c ca cc ti nguyn. Khi cung l c nh v hon ton khng co gin theo gi, vic chnh ph nh thu vo cc hng ha giao dch trn th trng s khng lm thay i trng thi cn bng th trng. Thu khng nh hng n cu ca ngi tiu dng: lng hng ha m h sn sng mua tng mc gi m h phi tr cui cng (mc gi th trng sau khi c thu) vn s nh c. Vi ngun cung hng ha l c nh, mc gi v lng giao dch cn bng sau thu vn gi nguyn nh trc khi c thu. Nh trn hnh 9.6. th hin, im cn bng th trng trc v sau thu vn l E, mc gi vn l P1. Ngi tiu dng vn mua hng vi mc gi nh trc. Ngi sn xut tuy nhn c mc gi t ngi tiu dng nh c song do phi np thu cho chnh ph nn thc cht gi rng m h thu c gim i mt lng chnh bng mc thu nh ln mt n v hng ha. Nu gi T l mc thu , th gi rng cui cng m ngi sn xut nhn c ch cn l (P1 T). Ni cch khc, trong trng hp ng cung hon ton thng ng, gnh nng thu hon ton do ngi sn xut gnh chu. Khi chnh ph thu mt lng thu l T trn mi n v hng ha giao dch th ngi sn xut cng mt i tng y trn mi n v hng ha bn ra. Tng s thu m chnh ph thu c cng chnh l tng s mt mt trong doanh thu bn hng ca ngi sn xut. R rng trong trng hp ny thu l mt cng c phn phi li thu nhp mnh vi i tng b iu tit chnh l nhng ngi sn xut hay cung ng hng ha.

335

R S

R T D

0 QL

QL

Hnh 9.6: Thu nh vo t ai. Khi chnh ph nh thu vo t ai, do ngun cung t l c nh, gnh nng thu ri ton b vo nhng ngi s hu t. Phn din tch hnh ch nht va biu th tng s thu chnh ph thu c, va biu th s mt mt trong li ch m ngi s hu t phi gnh chu.

Nhng kt lun trn hon ton c th p dng c cho th trng t ai hoc cc ti nguyn thin nhin c ngun cung hon ton c nh. Vic nh thu vo t ai khng nh hng n lng dch v t ai c giao dch. Gi thu t ai trn th trng cng khng thay i. Chnh v l do ny m khi ngun cung t ai l c nh, nh thu vo t ai khng gy ra tn tht hiu qu. V mt phn phi gnh nng thu, c th thy thu khng gy thit hi g cho nhng ngi thu t. Trc v sau thu ngi ny vn thu t vi s lng v mc gi thu nh c. Tuy nhin, ngi s hu t l ngi chu hon ton gnh nng thu v anh ta (hay ch ta) khng y c gi thu t trn th trng ln. y thu ch c tc ng c tnh cht phn phi li. 9.2.3. Phn b t ai cho nhng mc tiu s dng khc nhau Gi nh ngun cung t ai, do lng giao dch v t ai l tng i c nh ch c ngha khi ta xem xt trn phm vi chung ca c nn kinh t. t ai c th c s dng cho nhiu mc tiu khc nhau, c phn b cho nhiu ngnh khc nhau. t c th dng trng

336

trt, bi chn th chn nui gia sc, xy dng nh ca, vn phng, cng xng hay lm ng x. C th mc cn n t ai khc nhau song hu nh mi ngnh sn xut u cn n t ai, t nht s dng n nh mt mt bng cn cho qu trnh sn xut. V tng qu t ai chung l c nh nn khi t c phn b cho mt ngnh no nhiu ln th iu cng hm ngha l t c dnh cho cc ngnh cn li phi t i. V di hn vn c th thay i mc ch s dng ca t ai (v d t t trng trt bin thnh t xy dng). iu tng ng nh s di chuyn t ai t ngnh n sang ngnh kia. Trn thc t, khi tin thu t ai gia cc ngnh l chnh lch nhau, ngi ta c th chuyn t ai t lnh vc ch thu c tin thu thp n cung ng hay cho thu lnh vc c tin thu cao. Lng cung t ai cho cc ngnh ring bit trong nn kinh t, v vy, khng phi l c nh, t nht l trong di hn. * Cn bng ngn hn trn tng th trng nhnh Gi s tng qu t ai chung ca c nn kinh t l QL. n gin ha, ta gi nh nn kinh t ch bao gm hai ngnh s dng t ai: nng nghip v xy dng nh ca. Thot tin, gi s din tch t ai ang c s dng ngnh nng nghip l QA1 v ngnh xy dng l QB1. ng nhin ta c QA1 + QB1 = QL. Trong ngn hn, lng cung t ai cho thu dnh cho mi ngnh l c nh v chng b rng buc bi nhng hp ng thu t hin c. ng cung dch v t ai mi ngnh (SA1 v SB1) c th hin nh nhng ng thng ng tng ng vi cc din tch QA1 v QB1. Cc ng cu v thu t ai ca hai ngnh ni trn ln lt l DA1 v DB1. Trn tng th trng nhnh (th trng dch v t ai tng ngnh) giao im gia cc ng cung v ng cu v dch v t ai ca ngnh s xc nh cc im cn bng ngn hn. Ty theo trng thi cung, cu ca tng ngnh, gi thu cn bng ngn hn hai ngnh c th l bng nhau song cng c th l khc nhau. Trn hnh 9.7 , ta gi nh c hai th trng nhnh, gi thu t cn bng ban u u l R1.

337

R2 R3 R1 DA1 0 QA2 QA1 QB1 QB2 DB1 QL DB2

Hnh 9.7: Phn b t ai gia cc ngnh. Khi gi thu t gia cc ngnh, cc lnh vc s dng t l chnh lch nhau, s c s di chuyn t t mc tiu s dng ny sang mc tiu s dng khc. Ch khi gi thu t gia cc ngnh , lnh vc l bng nhau, cn bng di hn trn th trng t ai mi xc lp. Qu t ai mi khng b phn b li.

* Cn bng di hn: phn b li qu t ai cho cc mc tiu s dng khc nhau (gia cc th trng nhnh) By gi gi nh v mt l do no , cu v thu t ngnh xy dng tng ln (c th do thu nhp chung ca dn chng tng nn nhu cu v thu cc cn h cng tng. Ngi ta cn nhng cn h rng ri hn, c nhiu phng hn v tin nghi hn. iu ny s khin cho gi thu cc cn h tng. S tng gi ca sn phm u ra, n lt mnh, li lm cho cu v dch v t ai xy dng tng). ng cu t ai trn th trng ngnh s dch chuyn sang phi thnh thnh ng DB2. Trong ngn hn, do nhng rng buc v hp ng thu t cn c hiu lc, lng cung t ai dnh cho ngnh xy dng vn gi nguyn mc SB1. th trng cn bng, gi thu t trong ngnh xy dng phi tng ln thnh R2. Trong ngn hn, gi thu t ngnh xy dng c th cao hn gi thu

338

t ngnh nng nghip (nh trong v d ca chng ta R2 > R1) do cu v t ai s dng trong ngnh xy dng tng cao. S khc bit gia cc mc gi thu t hai ngnh s khng th duy tr c lu di. Do gi cho thu t trong ngnh nng nghip thp hn so vi gi cho thu trong ngnh xy dng nn nhng ngi ch t s c khuynh hng rt t ra khi ngnh nng nghip v chuyn n sang cho thu ngnh xy dng. iu s thc hin c khi thi hn hp ng thu t c ht v s chnh lch gi thu vn cn. Kt qu l ngun cung t ai phn b cho ngnh xy dng tng ln trong khi lng t cn li c dnh cung ng cho ngnh nng nghip gim xung. Do lng cung di do hn, gi thu t trong ngnh xy dng s gim dn xung. Ngc li, ngnh trng trt, s st gim trong ngun cung khin cho gi thu t ca ngnh tng ln. ngnh xy dng, gi thu t khng cn l R2 m b tt xung; cn ngnh trng trt, gi thu t li nhch ln khi mc ban u R1. S khc bit v gi thu t gia hai ngnh b thu hp li. Tuy nhin, chng no s khc bit ny vn tn ti, chng xu hng phn b li t ai gia hai ngnh theo cch mt phn t b rt ra khi ngnh c gi thu thp hn b sung cho ngnh c gi thu cao hn vn tip tc. Cui cng, qu trnh trn s chm dt khi mt mc gi thu mi thng nht gia hai ngnh c xc lp. Vi mc gi thu t ngang bng nhau, nhng ngi ch s hu t khng cn ng c di chuyn t t ngnh n sang ngnh kia. Lc ny, trng thi cn bng di hn trn th trng t ai mi c thit lp. hnh 9.7 ni trn, trng thi cn bng di hn ca th trng t ai ph hp vi nhng bin ng pht sinh t nhu cu v t cho ngnh xy dng c xc lp khi s din tch mi m mi ngnh nng nghip v xy dng ln lt thu, s dng l QA2 v QB2 (lu : QA2 + QB2 = QL). Ti kt cc phn b mi ny, mc gi thu hai ngnh s bng nhau v bng R3. Mc gi thu ny ln hn R1 song li nh hn R2. Tm li, ch khi gi thu nhng mnh t c din tch, cht lng ( mu m, v tr) tng ng nhau nhng ngnh khc nhau l bng nhau, th trng t ai mi t n im cn bng di hn. im
339

cn bng ny, s phn b t ai cho nhng mc tiu s dng khc nhau hay cho cc ngnh khc nhau mi n nh cho n khi li c nhng c sc mi trn th trng.

340

Chng 10 VAI TR KINH T CA NH NC

Trong chng 2, chng ta phn tch mt cch tng qut v th trng nh l mt cng c m da vo x hi c th gii quyt nhng vn kinh t c bn nh sn xut ci g, sn xut nh th no, sn xut cho ai. S vn hnh ca mt th trng hng ha hay dch v nht nh c th c gii thch bng m hnh cung cu n gin song rt hu ch, nh ngi ta c th d dng nm bt c chiu hng vn ng ca cc bin s chnh lin quan n mt th trng: gi c hay sn lng hng ha giao dch. cc chng sau, chng ta ln lt xem xt cc quyt nh la chn ca nhng ngi tiu dng cng nh nhng ngi sn xut trn tng th trng c thc hin nh th no. iu ny gip chng ta c ci nhn su sc hn v nhng yu t n cha ng sau ng cu hay ng cung th trng. Tt c nhng tri thc l nn tng hiu v nn kinh t th trng. Tuy nhin c ch th trng khng phi l c ch phn b ngun lc duy nht. Khng phi trong mi trng hp x hi u c th da vo nhng tn hiu th trng (nh gi c hng ha, tin lng, tin thu t) v nhng hnh vi giao dch t nguyn tin hnh cc quyt nh sn xut hay tiu dng ca mnh. Trong nhiu hon cnh, nh nc vn thng can d vo cc hot ng ca nn kinh t thng qua quyn lc hay sc mnh c bit ca n. Vy khi no th th trng c th vn hnh mt cch c hiu qu, khi no khng? Xt tng th, nn kinh t th trng c th c nhng khuyt tt, trc trc g? Nh nc c th c th lm c g khc phc nhng khuyt tt hay trc trc ? Chng ny s cho chng ta mt ci nhn tng quan v nhng vn .

341

10.1. Th trng v hiu qu 10.1.1. Khi nim hiu qu Pareto Khi nim: Khi bn lun v tnh hiu qu chung ca nn kinh t,

kinh t hc hin i thng s dng khi nim hiu qu Pareto m nh kinh t hc ngi Italia Wilfredo Pareto a ra trong cun cm nang v kinh t chnh tr hc c xut bn nm 1909. Theo Pareto, mt trng thi kinh t c coi l c hiu qu (c gi l hiu qu Pareto) nu t ngi ta khng c kh nng dch chuyn ti mt trng thi khc sao cho mt nhm ngi no c th tr nn kh gi hn, ng thi nhng ngi cn li t nht cng khng b thit hi g. Ni mt cch khc, khi trng thi c hiu qu Pareto, ngi ta khng th ci thin li ch ca mt nhm ngi no (lm cho h tr nn kh gi hn) m li khng lm thit hi n nhng ngi cn li. Ta c th minh ho nh ngha trn bng cch s dng hnh 10.1, m t cc gii hn phn b hng ha gia cc nhm x hi. Gi s trong x hi c hai nhm ngi X v Y. ng gii hn AB cho bit s lng hng ha ti a m nn kinh t c th to ra c cho mt nhm khi mt s lng hng ha nht nh c sn xut v phn b cho nhm kia. Nhng im nm trn ng gii hn AB u l nhng im hiu qu Pareto. Chng hn, xt mt im E bt k nm trn ng gii hn AB. T E, chng ta khng th dnh nhiu hng ha hn cho X m li khng gim s hng ha dnh cho Y v ngc li. Trong khi , nhng im nm pha trong ng gii hn li khng phi l im hiu qu. T mt im nh im F (nm trong ng gii hn), bng cch dch chuyn ln trn hoc sang phi hoc va sang phi ln ln trn song cha i ra ngoi ng gii hn, ta hon ton c th ci thin li ch ca X (hoc ca Y) m khng buc Y (hoc X) phi ngho i.

342

A Hng ha cho Y

D M E F

B 0 Hng ha cho X

Hnh 10.1: ng gii hn hiu qu trong vic phn b cc hng ha gia hai nhm x hi X v Y. Nhng im trn ng gii hn AB u l nhng im hiu qu, song im nm pha trong nh F li l im khng hiu qu.

C th m rng cch hiu kh gi hn, hoc ngho i. Chng hn, trong phn b ngun lc sn xut hai loi hng ha X v Y, khi sn lng X tng ln ta coi iu tng ng vi X tr nn kh gi hn, cn nu sn lng X gim c coi tng ng vi X tr nn ngho i. Vi cch hiu quy c nh vy, ta d dng thy cc im nm trn ng gii hn kh nng sn xut m chng ta bit t chng 1 cng l nhng im hiu qu Pareto. T khi nim hiu qu ni trn, c th thy im hiu qu c th khng phi l mt im duy nht. Trn cc ng gii hn chng ta va nu, tn ti cng mt lc mt lot im hiu qu - nhng im nm trn ng gii hn. Mt khc, hiu qu v cng bng l nhng khi nim khc nhau. X hi c ang mt trng thi hiu qu song c th khng phi l trng thi cng bng c chp nhn. Mt im nm trn ng gii hn AB hnh 10.1 l mt im hiu qu, nhng nu l im D c honh gn st 0, th l mt trng thi m X c phn phi qu t hng ha, trong khi Y li c qu nhiu hng ha. Mt im khc nh im M chng hn li c xem l cng bng hn.

343

10.1.2. Th trng cnh tranh hon ho v hiu qu Pareto * Mt vi khi nim lin quan c th gii thch quan h gia th trng cnh tranh hon ho v tnh hiu qu mt cch n gin nht, chng ta s dng mt vi khi nim nh: thng d tiu dng (thng d ca nhng ngi tiu dng), thng d sn xut (thng d ca nhng ngi sn xut), li ch rng ca x hi. Thng d ca ngi tiu dng: c hiu l li ch rng (hiu s gia li ch tr i chi ph) m nhng ngi tiu dng thu nhn c khi tiu dng hay s dng mt khi lng hng ha (hay dch v) no . Gi s ngi tiu dng ang s dng mt khi lng hng ha Q no . Li ch m anh ta (hay ch ta) c c chnh l tng tha dng m anh ta (hay ch ta) nhn c t vic tiu dng Q n v hng ha. Biu hin bng tin, chnh l tng s tin (ti a) m ngi ny sn sng tr c Q n v hng ha trn. c th mua sm c khi lng hng ha ny, anh ta (hay ch ta) phi chi tiu s tin l P.Q, trong P l n gi ca hng ha. Trn hnh 10.2, ng cu chnh l ng tha dng bin (biu th bng tin) ca ngi tiu dng. Vi mc tiu dng l Q = OF, n gi m ngi tiu dng phi tr cho mi n v hng ha l P = OB, tng li ch hay tng tha dng (o bng tin) m ngi tiu dng c th nhn c c biu th bng din tch ca hnh thang nm di ng cu, tng ng vi sn lng Q v c gii hn bi hai trc ta , AOFE. Tng chi tiu mua Q hng ha ni trn c o bng din tch hnh ch nht BOFE. Chnh lch gia hai din tch ny l din tch tam gic ABE. N biu th thng d ca ngi tiu dng. Khi ta thay ng cu ca mt c nhn tiu dng bng ng cu th trng, ta c thng d ca nhng ngi tiu dng bng mt cch tng t.

344

Thng d tiu dng

Thng d sn xut

B D

0 F

Hnh 10.2: Thng d tiu dng v thng d sn xut

Thng d ca ngi sn xut: biu th li ch rng m ngi sn xut nhn c khi cung ng mt khi lng hng ha (hay dch v) no . Gi s MC l ng chi ph bin ca ngi sn xut. L ngi chp nhn gi, ngi ny s sn xut ti mc sn lng Q, ni m chi ph bin ca n v sn lng cui cng bng mc gi th trng P (= OB). Trn hnh 10.2, khi cung ng khi lng hng ha l Q, ngi sn xut phi b ra mt khon chi ph kh bin o bng tng cc mc chi ph bin ca cc n v sn phm cng li. (Khi xem xt chi ph mi mc sn lng y, ngi ta khng quan tm n khon chi ph c nh khon chi ph m ngi sn xut phi gnh chu ngay c khi sn lng bng 0). Tng chi ph ny c biu th bng din tch hnh thang DOFE. ng thi khi bn Q n v hng ha, ngi sn xut thu c mt lng tin bng P.Q hay c th biu th bng din tch hnh ch nht BOFE. Tng doanh thu ny chnh l li ch doanh nghip nhn c khi cung ng ra th trng khi lng hng ha Q. Theo nh ngha, din tch tam gic BDE biu th thng d ca ngi sn xut. Nu ng MC trn l ng

345

tng hp theo chiu ngang ca cc ng MC c nhn, th din tch BDE s biu th thng d ca nhng ngi sn xut ni chung. Li ch rng ca x hi trong vic sn xut v tiu dng mt khi

lng hng ha (dch v) no biu th chnh lch gia li ch m x hi thu nhn c thng qua vic tiu dng s lng hng ha v cc chi ph ngun lc m x hi phi b ra c th sn xut c lng hng ha . Trong trng hp khng c chnh ph, trn th trng ch c nhng ngi sn xut v tiu dng giao dch vi nhau, li ch rng x hi trong vic sn xut v tiu dng mt lng hng ha no chnh l tng thng d tiu dng v thng d sn xut tng ng vi mc sn lng hng ha trn. Nu ti mc sn lng hng ha Q*, li ch rng x hi l ti a (ln nht so vi cc mc sn lng khc) th Q* c coi l sn lng hiu qu Pareto. Tht vy, trong trng hp ny, chng ta khng th ci thin li ch ca mt ai (chng hn, tng thng d ca ngi tiu dng) m khng lm thit hi n li ch ca nhng ngi khc (chng hn khng lm gim thng d ca ngi sn xut). Nu lm c nh th th ti Q*, li ch rng x hi khng th l ti a. V ti Q*, li ch rng x hi l ln nht nn t trng thi ny, khi chng ta mun lm li cho ai th buc phi lm thit hi hay hy sinh li ch ca nhng ngi cn li. Theo ng nh ngha, Q* l sn lng hiu qu Pareto. * S cn bng trn th trng cnh tranh hon ho v vic ti a ha li ch rng x hi: Quan h gia th trng cnh tranh hon ho vi tnh hiu qu c th hin trc ht mnh sau: Nu th trng l cnh tranh hon ho th sn lng cn bng ca n s l mc sn lng cho php x hi ti a ha c li ch rng ca mnh, do , l mc sn lng hiu qu. V th trng c th t iu chnh t n trng thi cn bng nn trong trng hp ny, c th coi nh th trng t m bo c tnh hiu qu.

346

Hy nhn vo hnh 10.3. Trn mt th trng cnh tranh hon ho, ng cung th trng chnh l ng MC ca ngnh (ng tng hp

theo chiu ngang cc ng MC ca doanh nghip). Giao im gia ng ny vi ng cu th trng l im E, im cn bng th trng. Tng ng sn lng cn bng l Q*, mc gi cn bng l P*. Ta cn chng minh, ti Q* li ch rng x hi l ln nht. Tht vy, ti sn lng Q*, li ch rng x hi hay tng thng d tiu dng v thng d sn xut c o bng din tch hnh tam gic ABE. By gi gi s sn lng m x hi sn xut v tiu dng l Q1 nh hn Q*. Ti Q1, tng li ch tiu dng ca x hi khi tiu dng khi lng hng ha l Q1 c biu th bng din tch hnh thang AOQ1F. Cn tng chi ph ngun lc (chi ph kh bin) m cc doanh nghip phi b ra sn xut Q1 n v hng ha c biu th bng din tch hnh thang BOQ1H. V th li ch rng ca x hi ti mc sn lng ny th hin bng din tch hnh thang ABHF. Li ch rng x hi ti Q1 r rng nh hn li ch rng x hi ti sn lng Q*. Phn nh hn , din tch tam gic EHF sau ny thng c th hin nh mc tn tht hiu qu khi x hi sn xut mc Q1 nh hn sn lng cn bng. Nu sn lng m x hi sn xut ra v tiu dng li l Q2 ln hn mc sn lng cn bng th tng li ch tiu dng ca x hi c o bng din tch AOQ2N, cn tng chi ph kh bin m x hi cn sn xut s lng hng ha trn c o bng din tch BOQ2M. Vy li ch rng x hi trong trng hp ny bng din tch AOQ2N tr i din tch BOQ2M, tc cng bng din tch tam gic ABE tr i din tch tam gic EMN. R rng ti Q2 li ch rng x hi nh hn ti Q*, v din tch EMN biu th mc tn tht hiu qu do sn xut qu tha gy ra.

347

P A F E M

S (MC)

P*

N B H D 0 Q1 Q* Q2 Q

Hnh 10.3: Sn lng hiu qu Pareto. Ti Q*, tng li ch rng x hi l ln nht v c o bng din tch tam gic ABE. Mc sn lng ny chnh l mc sn lng hiu qu.

V cc sn lng Q1, Q2 c ly bt k nn chng c tnh cht i din cho cc mc sn lng cn li. iu cho php chng ta kt lun sn lng cn bng Q* l sn lng hiu qu Pareto v n cho php ti a ha c li ch rng x hi. H qu l: nu nn kinh t c tt c cc th trng u l th trng cnh tranh hon ho th im cn bng chung ca n l im hiu qu Pareto. Ni cch khc, khi cc th trng u l th trng cnh tranh hon ho, nn kinh t s hot ng mt cch c hiu qu v n s t iu chnh nhanh chng i n im cn bng. Nhn vo mt th trng, trng thi hiu qu ch t c khi n trong trng thi cn bng ca th trng cnh tranh hon ho. Gi c trong trng hp ny phi bng chi ph bin v tha dng bin. chnh l iu kin bt buc gi c tr thnh tn hiu m bo phn b hiu qu

348

cc ngun lc: P = MC = MU. Trong trng hp ngc li, v d khi ta thy P khc MC (chi ph bin ca n v sn phm cui cng), ta hiu, khi th trng hay nn kinh t khng trng thi hiu qu. 10.2. Cc khuyt tt th trng * S tn ti ca c quyn ni ring (v th trng cnh tranh khng hon ho ni chung). Nh chng 6 chng ta ch ra, c nhiu nguyn nhn khin cho trn thc t cc th trng cnh tranh hon ho kh xut hin. Cc th trng ni chung l th trng cnh tranh khng hon ho. Cc doanh nghip trong trng hp ny t nhiu l cc t chc c quyn lc th trng, do chng c kh nng nh gi vt qu mc chi ph bin ca n v sn lng cui cng. Khi , iu kin m bo hiu qu Pareto b vi phm. Sn lng th trng khng phi l sn lng hiu qu. Ta hy ly trng hp m tn tht hiu qu thng bc l r rng nht l trng hp c quyn lm v d. ti a ha li nhun, nh c quyn s la chn sn lng sao cho ti n v sn lng cui cng, chi ph bin MC bng doanh thu bin MR. Tuy nhin, ng cu i din vi nh c quyn (trong trng hp ny cng chnh l ng cu th trng) l mt ng dc xung. Do , mc gi P lun lun ln hn mc doanh thu bin mi im sn lng. V vy, ti mc sn lng ti u, mc gi P m doanh nghip c quyn t ph hp vi ng cu th trng, s ln hn chi ph bin MC tng ng. Trong trng hp ny, sn lng th trng thp hn sn lng hiu qu v x hi phi gnh chu mt tn tht hiu qu nht nh do c quyn gy ra. Trn th hnh 10.4, sn lng hiu qu i vi x hi l mc sn lng q*, tng ng vi im ct ca ng chi ph bin MC vi ng cu th trng D. Sn lng ti a ha li nhun i vi nh c quyn l q1, tng ng vi giao im ca ng chi ph bin MC v ng doanh thu bin MR. V MR nm pha trong ng cu, biu th MR thp hn P mi mc sn lng dng, nn sn lng q1 nh hn sn
349

lng q*. Lng tn tht hiu qu x hi tc lng mt mt trong li ch rng x hi, c biu th bng din tch tam gic EFH.
P (MC, MR)

MC P1 P* F H E

MR 0 q1 q*

D q

Hnh 10.4: c quyn v tn tht hiu qu. ti a ha li nhun, nh c quyn la chn sn lng q1 thp hn sn lng hiu qu q*.

* Ngoi ng - Khi nim: Ngoi ng xut hin khi mt qu trnh sn xut hay tiu dng hng ha hay dch v no tc ng (gy thit hi hay mang li ch li) n c nhng ngi khng trc tip tham gia vo cc giao dch th trng. Khi tham gia vo cc giao dch th trng, ngi ta phi tr tin nhn c nhng li ch mong mun. V d, c c nhng hng ha hu ch dnh cho tiu dng, chng ta phi b tin ra mua sm chng. Ngc li, khi b thit hi, ngi ta s nhn c khon tin n b. Chng hn, khon tin lng m nhng ngi cng nhn lm trong mt nh my lp rp xe my nhn c chnh l khon n b m ngi ch nh my chi tr cho vic buc nhng ngi cng nhn ny phi hy sinh nhng gi ngh ngi lm vic. Khi ngoi ng tn ti, ngi ta c th

350

nhn c nhng khon li ch m khng phi tr tin hoc b thit hi m khng c n b. V d, hot ng sn xut xi mng ca mt doanh nghip c th gy nhim mi trng nng n cho vng xung quanh nh my. Nhng ngi sng vng ny c th s phi ht th bu khng kh nhim, phi s dng ngun nc km trong sch m khng c n b. Trong trng hp ny, ta ni, hot ng sn xut xi mng ni trn gy ra mt ngoi ng. - Ngoi ng tch cc v ngoi ng tiu cc Khi mt qu trnh sn xut hay tiu dng hng ha (hoc dch v) gy thit hi cho ai m ngi ny khng c n b th ta ni qu trnh gy ra mt ngoi ng tiu cc. Ni cch khc, ngoi ng tiu cc xy ra trong trng hp mt hot ng sn xut hay tiu dng no tc ng tiu cc (to ra mt tn hi hay chi ph) cho ngi khc song ngi gy ra tc ng li khng b trng pht bi nhng g m anh ta gy ra. Tc ng gy nhim mi trng ca vic sn xut xi mng ni trn l v d in hnh ca mt ngoi ng tiu cc. Ngc li, mt hot ng sn xut hay tiu dng nht nh c th gy ra ngoi ng tch cc nu nh n em li li ch cho mt ngi no m ngi ny khng phi tr tin. Chng hn, vic chng ta sa cha hay xy dng ngi nh ca mnh c th lm p thm c ngi nh ca ngi hng xm nu nh ngi nh ca ta c thit k mt cch cn trng v t ra hi ha vi nhng ngi nh xung quanh. Trong trng hp ny, ngi hng xm c th hng mt ngoi ng tch cc: anh ta c li m khng phi tn km g thm. - Ngoi ng v s phn b ngun lc khng hiu qu ca th trng: trn, chng ta ni rng, khi th trng l th trng cnh tranh hon ho th sn lng cn bng th trng chnh l sn lng hiu qu Pareto. Tht ra iu khng nh ch ng vi gi nh rng mi hnh vi sn xut hay tiu dng c lin quan n th trng ny u khng gy ra ngoi ng.

351

Khi khng c ngoi ng, li ch hay chi ph x hi trong vic sn xut hay tiu dng mt khi lng hng ha no c th hin chnh bng li ch hay chi ph m chnh nhng c nhn trc tip tham gia vo cc giao dch th trng c lin quan c th hng hay b gnh chu. Ni mt cch quy c: trong trng hp ny, li ch hay chi ph x hi cng chnh l li ch hay chi ph t nhn. V d, khi vic sn xut 1 tn bnh trung thu ca doanh nghip A khng gy ra mt ngoi ng no (tc s kin ny khng gy ra mt tn hi chi ph no cng nh khng em li thm mt li ch no cho nhng ngi khng tham gia vo vic mua bn bnh) th chi ph (v ngun lc) ca x hi to ra tn bnh trn c o chnh bng chi ph kinh t sn xut ra tn bnh trn ca doanh nghip A. Nu vic c nhn B tiu dng bnh (n mt ci bnh chng hn) khng gy ra ngoi ng g (khng em li li ch cng nh khng lm thit hi g n ngi khc) th li ch x hi ca vic tiu dng chic bnh trn s c biu hin chnh bng tha dng m B c c do n chic bnh trn. Tri li, khi ngoi ng xut hin, li ch hay chi ph x hi trong vic sn xut hay tiu dng mt khi lng hng ha no s khng trng khp vi li ch hay chi ph ca cc c nhn (ta gi l li ch hay chi ph t nhn). Chng hn, nu vic sn xut hng ha ca mt doanh nghip gy ra nhim i vi mi trng v nhng ngi dn sinh sng xung quanh khng c doanh nghip n b g th chi ph x hi ca vic sn xut mt khi lng hng ha nht nh, ngoi nhng chi ph kinh t m doanh nghip phi b ra hay hy sinh cn phi bao hm c nhng tn hi v mi trng m ngi dn phi gnh chu do c vic sn xut trn. Trong trng hp ngoi ng tiu cc ny, chi ph x hi ca vic sn xut mt khi lng hng ha nht nh r rng ln hn chi ph t nhn ca cc nh sn xut. Trn th trng khi tham gia vo cc giao dch mua bn hng ha, nhng ngi sn xut hay tiu dng ch quan tm n nhng chi ph v li ch trc tip m chnh h phi b ra hay c th hng. V th, gi c th trng, phn nh qu trnh mc c ca nhng ngi ny, trn thc
352

t ch phn nh cc chi ph v li ch t nhn (ca nhng ai trc tip tham gia giao dch). Khi ngoi ng xut hin, gi c th trng khng th hin v phn nh y chi ph hay li ch ng trn quan im x hi. Do vy, trong trng hp ny, sn lng cn bng th trng khng cn l sn lng hiu qu x hi, cho d th trng l th trng cnh tranh hon ho. V d, khi qu trnh sn xut hng ha gy ra ngoi ng tiu cc, ng chi ph bin x hi nm cao hn ng chi ph bin t nhn ca nhng ngi sn xut. Kt qu l sn lng th trng c xu hng cn bng (tng ng vi giao im ca ng chi ph bin t nhn v ng tha dng bin t nhn) mc cao hn mc sn lng hiu qu x hi (tng ng vi giao im ca ng chi ph bin x hi v ng tha dng bin x hi). Ngc li, nu ngoi ng tch cc xut hin, sn lng cn bng th trng li thp hn sn lng hiu qu x hi. Ta c th thy nhng iu qua cc hnh minh ha 10.5 v 10.6 di y.
P

Tn tht hiu qu H

MCXH

MCTN F

MU (D) 0 Q* Q1 Q

Hnh 10.5: Ngoi ng tiu cc. Sn lng cn bng th trng l Q1, tng ng vi trng thi cn bng F. Nu ng trn quan im x hi, ng chi ph bin phi l ng MCXH, cao hn ng chi ph bin t nhn MCTN. Sn lng hiu qu v vy phi l Q*, thp hn sn lng th trng Q1.

353

Tn tht hiu qu MCXH MCTN H E

MUTN 0 Q1 Q*

MUXH Q

Hnh 10.6: Ngoi ng tch cc. Khi ngoi ng tch cc xut hin, li ch hay tha dng bin x hi cao hn li ch hay tha dng bin t nhn ca cc c nhn trc tip tham gia vo cc giao dch th trng. Sn lng hiu qu (Q*) cao hn sn lng th trng (Q1).

* Vn hng ha cng cng Xt theo tnh cht tiu dng, ngi ta chia th gii hng ha (hay dch v) ra lm hai loi: hng ha t nhn v hng ha cng cng. Hng ha t nhn l nhng hng ha m xt theo tnh cht tiu dng, ngi ta c th v cn phi s dng ring. Hng ha cng cng l nhng hng ha m xt theo tnh cht tiu dng, ngi ta c th v cn phi tiu dng chung. Mt hng ha cng cng thun ty c hai c tnh: Th nht, tnh khng cnh tranh v phng din tiu dng. Khi hng ha c tnh cht ny, li ch gia nhng ngi tiu dng khng cnh tranh hay xung t vi nhau. Nu mt ngi s dng hay tiu dng hng ha th s kin ny khng nh hng n kh nng hay thc t tiu dng hng ha ca ngi khc. V d, ngn hi ng l mt hng ha nh vy. ngoi khi, khi mt con tu bin nhn vo ngn hi ng (tc s dng hay tiu dng
354

ngn hi ng) xc nh phng hng, n khng lm nh hng n kh nng s dng ngn hi ng ny ca cc con tu khc. Ta ni, ngn hi ng l hng ha c tnh khng cnh tranh v mt tiu dng. Th hai, tnh khng th loi tr v mt tiu dng, tc ngi s hu hng ha, ngay c khi mun, cng khng c kh nng ngn cn loi tr mt ngi no s dng hay tiu dng hng ha. Hy tr li vi v d v ngn hi ng. Mt khi n c mt ai lp t trn bin, mi con tu khi i vo vng bin c ngn hi ng u c kh nng s dng nh sng ca n, d cho ngi s hu ngn n mun hay khng mun. Do nhng c tnh ni trn ca hng ha cng cng m vic cung cp n mt cch c hiu qu thng qua th trng t nhn c th khng thc hin c. Chng hn, khi hng ha c tnh cht khng th loi tr, vn k n khng s xut hin. Mt khi m ngi s hu hng ha khng c kh nng ngn cn ngi khc s dng hng ha, th nhng k khn ngoan s c xu hng s dng nh hng ha ca ngi khc m khng mun trc tip tr tin mua sm hng ha. Khi mi ngi u khng mun tr tin mua sm hng ha, th trng t nhn s khng th cung cp c loi hng ha ny, cho d n c quan trng nh th no i vi x hi. y chnh l mt tht bi quan trng ca th trng. * Vn thiu ht thng tin Nh chng ta bit, mt trong nhng iu kin tn ti th trng cnh tranh hon ho l nhng ngi mua hay ngi bn phi c thng tin v th trng. Khi tham gia vo cc giao dch th trng, h phi c c nhng thng tin cn thit v cht lng hng ha, tnh nng, tc dng ca n, cc iu kin giao dch hay mua bn, gi c hng ha, nhng dch v sau bn hng km theo Ch trong iu kin , nhng ngi sn xut hay tiu dng, ngi mua hay bn hng ha mi c kh nng ra quyt nh chnh xc, hiu qu, ph hp vi tnh hnh th trng.

355

Tuy nhin, vic thu thp thng tin v th trng khng phi lc no cng d dng v khng tn km. S thiu ht thng tin ngi sn xut hay tiu dng hay c c hai l iu thng xy ra. Gia nhng ngi sn xut v nhng ngi tiu dng thng tn ti hin tng thng tin bt cn xng mt bn no c t thng tin v th trng hn bn kia. Trong nhng trng hp ny, nhng ngi sn xut hay tiu dng s khng nh gi c chnh xc chi ph v li ch lin quan n hng ha m h tham gia trao i. Quyt nh ca h, ph hp vi trng thi thng tin m h c, s tr nn khng hiu qu. Sn lng cn bng th trng, v th, tr nn hoc cao hn hoc thp hn sn lng hiu qu. Chng hn, gi s ngi tiu dng khng nh gi chnh xc c cht lng ca mt hng ha no . (Vi nhng loi hng ha nh my tnh, t, thuc cha bnh, cc dch v y t hay gio dc tht khng d dng g khi nh gi cht lng ca cc hng ha trc khi tht s tiu dng chng). Nu nhn nh ca h v cht lng hng ha cao hn so vi cht lng thc t ca n th ng cu ca nhng ngi tiu dng v loi hng ha ny trn th trng s cao hn ng cu phn nh cht lng thc ca hng ha. Trong iu kin cc yu t khc gi nguyn, gi c v sn lng cn bng th trng s cao hn gi c v sn lng hiu qu. Ni cch khc, th trng s giao dch mc khng hiu qu. y chnh s ng nhn v cht lng hng ha khin cho n c sn xut v tiu dng qu mc cn thit. Ngc li, khi ngi tiu dng khng nhn bit v do b qua mt s c tnh tt ca mt loi hng ha no (v d hoa qu, rau xanh ), h c th tiu dng n di mc hiu qu. S thiu ht hay bt cn xng v thng tin c th lm cho cc giao dch th trng khng xy ra c. Chng hn, trn th trng vn, so vi ngi cho vay, ngi i vay dng nh nm gi chnh xc hn nhng thng tin v d n m anh ta cn vay vn. Anh ta thng bit r thc cht ca vic i vay vn: n thc s xut pht t mt tng kinh doanh to bo song nghim tc hay ch l mt hnh vi la o - ngi i vay cn tin trang tri cho cc nhu cu khc no nm ngoi d n. Khng

356

nh gi ng gi tr ca mt tng hay mt pht minh, khng phn bit c tnh kh thi cao hay thp, ri ro nhiu hay t ca cc d n kinh doanh, mt ngn hng c th t chi vic cho vay vn i vi ngi c tng hay pht minh tt, c d n kinh doanh kh thi, cho d nu thc s c vay vn, c ngi i vay ln cho vay u c li. * Vn phn phi thu nhp Nguyn tc phn phi thu nhp theo c ch th trng: Trong nn kinh t th trng, thu nhp ca mi ngi c hnh thnh t nhiu hnh thc khc nhau: tin cng, tin lng t vic cung ng dch v lao ng; tin thu t hay a t t vic cho thu t; tin thu vn c c t vic cho thu nh xng, my mc thit b; tin li (khon thanh ton li sut) thu c t nhng khon tin cho vay hay gi vo ngn hng; tin li c phn Li nhun m mt ngi ch doanh nghip c th thu c thng l biu hin hn hp ca cc khon thu nhp trn. Chng hn, vi t cch l mt c ng thun ty, phn li nhun ca doanh nghip m anh ta c chia chnh l tin li c phn. Nu anh ta l ngi ch duy nht ca doanh nghip, li nhun doanh nghip chnh l thu nhp ca anh ta. Li nhun ny thc cht mt phn l tin thu vn (nh my, thit b) m vi t cch l ngi ch s hu vn anh ta c hng. Nu mnh t m trn doanh nghip xy dng nh my cng thuc s hu ca ngi ch, th trong li nhun ca anh ta c mt phn l tin thu t. Hot ng ca anh ta vi t cch l ngi qun l, iu hnh doanh nghip ng l c th em li cho anh ta mt khon thu nhp di dng tin lng. Nu anh ta khng t tr lng cho mnh, th trong li nhun (k ton) m anh ta kim c c mt phn chnh l tin lng lao ng ca chnh ngi ch. Do thu nhp c hnh thnh t vic bn cc yu t sn xut nn thu nhp ca mt ngi cao hay thp ty thuc vo: lng cc yu t sn xut m ngi ny c th cung ng trn th trng, cng nh mc gi th trng ca cc yu t sn xut . Ni chung gi cc yu t sn xut trn th trng, nh chng ta bit, ph thuc vo mc khan him tng

357

i (trong tng quan gia cung v cu) ca chng trn th trng. Mt yu t sn xut s t (gi ca mt n v yu t sn xut s cao) nu nh nhu cu v n l rt cao so vi kh nng cung ng. S d nhng cu th bng ti nng hay nhng din vin, ca s ngi sao thng nhn c mc lng rt cao v ngun cung lao ng ca nhng ngi ti nng c bit nh vy l rt khan him v hu nh khng co gin theo lng, trong khi , nhu cu v loi lao ng ny li rt cao do sn phm u ra ca h mang tnh i chng, do , c mt th trng rng ln. Ngc li, gi thu mt loi yu t sn xut thng thp nu ngun cung ca n rt di do, hoc nhu cu th trng v n qu thp. V l do ny m thu nhp ca nhng ngi lao ng ph thng thng thp. Trong x hi hin i, cu v loi lao ng ny khng cao trong khi do chi ph o to thp, ngun cung v loi lao ng ny li rt ln v c tnh co gin cao. Cn ch rng, tnh khan him tng i gia cung v cu mi thc s quyt nh gi c mt loi yu t sn xut. Nu ngun cung v mt yu t sn xut l khan him, song nhu cu v n cng thp, th gi c th trng ca n cng khng cao. Kha cnh cng bng: Gi c cc yu t sn xut hnh thnh trn nguyn tc khan him tng i c th l mt cch th trng s dng cc yu t sn xut mt cch c hiu qu. Mt yu t sn xut t khan him cn c ga thp nhm khuyn khch x hi s dng n nhiu hn. Ngc li, mt yu t sn xut qu khan him cn c x hi s dng mt cch tit kim v vic nh gi cao trn th trng v loi yu t sn xut ny l mt cch th trng nh hng iu . Tuy nhin, cch thc hot ng nh vy ca th trng yu t sn xut c th gy ra nhng hu qu nghim trng trong phn phi thu nhp. N khng h m bo s cng bng v thu nhp. Thm ch theo nguyn tc ca th trng, s phn ha giu ngho, hay s chnh lch v thu nhp gia cc tng lp dn c l khng trnh khi. Khi nhng ngi khc nhau s hu vi nhng mc rt khc nhau v cc ngun lc, thu nhp ca h khng th ging nhau. Mt ngi ch c ngun lc lao ng nh ngun to ra thu nhp duy nht thng ngho hn rt nhiu so vi mt ngi c kh nng

358

lao ng tng ng song li s hu nhiu ti sn khc nh c phiu, t ai, hay nh my. Ngay gia nhng ngi ch c ngun lc lao ng l duy nht th cht lng lao ng m h s hu li cng c th l rt khc nhau. Mc lng th trng m h nhn c do cng rt chnh lch. Nhng ngi ch c kh nng lm nhng cng vic gin n thng c thu nhp thp hn rt nhiu so vi nhng ngi lao ng c tay ngh cao, lm c cc cng vic phc tp m x hi ang c nhu cu cao. S chnh lch thu nhp hay phn ha giu ngho gia cc b phn dn c trong x hi c th tr thnh vn x hi nghim trng khi n vt qu mt gii hn no . Mt khi trong x hi c qu nhiu ngi ngho i - nhng ngi c thu nhp qu thp v bp bnh, sng cht vt c vi vic tha mn nhng nhu cu ti thiu (n, mc, ) ng thi ca ci hay sn phm x hi li qu tp trung trong tay mt s ngi giu th s chnh lch thu nhp, khong cch giu ngho trong x hi tr nn su sc. Hin trng nh vy cha ng mm mng ca nhng xung t x hi, to ra nhng bt n nh v mt x hi. V th, s chnh lch giu ngho hay s bt cng bng v thu nhp c xem nh l mt khuyt tt ca th trng, i hi nh nc phi can thip. * S mt n nh kinh t v m Nn kinh t th trng, xt theo thi gian, vn ng theo chu k. Tng sn lng thc t ca nn kinh t khng tng trng mt cch u n theo s s tch ly cc ngun lc chung ca n m li c xu hng bin ng lc cao, lc thp so vi mc sn lng tim nng. Vo thi k phn thnh, nn kinh t tng trng nhanh, sn lng t cao so vi tim nng, cng n vic lm di do, do , t l tht nghip hay t l nhng ngi khng c vic lm thp. Trong trng thi nn kinh t tng trng qu nng, gi c hng ha cng thng tng nhanh hay ni cch khc, t l lm pht lc ny thng cao. S phn thnh ca nn kinh t thng khng duy tr c lu. Dn dn nn kinh t s tng trng chm li, n mt lc no , trng thi xung dc ca nn kinh t biu l r rt s suy thoi. Sn lng thc t cng ngy cng thp so vi mc sn lng

359

tim nng. Khi nn kinh t tng trng chm hoc khng tng trng, t l tht nghip s gia tng. Nhiu nh my phi ng ca hay ch sn xut cm chng. Khng ch lao ng m cc ngun lc khc ca nn kinh t cng khng c s dng ht cng sut. Trong bi cnh , thu nhp ca ngi dn b gim st. Trn th trng, hng ha b nh n, kh tiu th. V th, gi c hng ha thng h hoc kh tng: t l lm pht chung ca nn kinh t lc ny, tri ngc vi thi k phn thnh, thng thp. Khi nn kinh t ko di thi k suy thoi n im y thp nht ca n (i khi ngi ta gi giai on trm trng nht ca thi k suy thoi l giai on khng hong ca nn kinh t), dn dn s suy thoi s chm li, v nn kinh t s li phc hi. Khi d tr my mc, thit b ca nn kinh t xung thp mt mc no , ngi ta li buc phi gia tng u t phc hi, thay th nhng my mc, thit b c b h hng. Theo v cng vi nhng xung lc khc, nn kinh t dn dn ly li c tng trng. Sn lng thc t tng dn ui theo v vt mc sn lng tim nng. C th, nn kinh t li dn t c thi k phn thnh mi, trc khi dn dn li ri vo mt thi k suy thoi mi Chnh v c lp i, lp li kiu bin ng sn lng nh th m tnh chu k ca nn kinh t bc l. S vn ng ca nn kinh t th trng, xt trn gc v m, theo nhng chu k nh vy to nn mt s mt n nh v m. Sn lng ln xung tht thng mc d xt di hn, n vn bc l mt xu hng hay tim nng tng trng no . Nn kinh t lc phi gnh chu t l lm pht cao, lc li ri vo suy thoi vi t l tht nghip cao. iu to ra s bp bnh v ri ro i vi cuc sng ca nhiu ngi trong x hi. Tnh mt n nh v m cng l mt trong nhng khim khuyt ca th trng, mt khim khuyt m t bn thn n khng khc phc c.

360

10.3. Vai tr kinh t ca nh nc trong nn kinh t th trng Chnh nhng tht bi th trng, nhng khim khuyt hay trc trc ca n ni ln s cn thit cu nh nc. Nh nc cn phi can thip vo cc hot ng ca th trng di cc hnh thc khc nhau, nhng mc khc nhau lm cho n vn hnh tt hn, hiu qu hn. ng nhin, iu cng gi nh rng nh nc c nng lc hay bit cch can thip vo cc hot ng ca nn kinh t sa cha cc tht bi th trng. Ni cch khc, cc tht bi th trng (theo ngha rng bao gm c nhng kha cnh khc ngoi kha cnh hiu qu) chnh l cc c s khch quan l gii s cn thit ca hot ng nh nc trong nn kinh t th trng. 10.3.1. Mc tiu (chc nng), cng c Mc tiu tng qut m nh nc theo ui trong vic can thip vo nn kinh t th trng l nhm sa cha cc tht bi th trng sao cho n c th hot ng hiu qu hn, cng bng hn, n nh hn. thc hin mc tiu trn, nh nc c th s dng nhiu loi cng c khc nhau. Cc dng cng c chnh m thng s dng can thip vo hot ng ca nn kinh t nhm sa cha cc tht bi th trng l : * Lut php: nn kinh t c th vn hnh mt cch bnh thng, nh nc cn to ra mt mi trng php l nht nh trong cc quy tc ng x ph hp vi cc nguyn tc th trng c thit lp. Nn tng ca cc quan h th trng l quan h mua bn trn c s t nguyn. Vy cc hnh vi c tnh cht cng bc, bo lc gia cc c nhn nhm chim ot ca ci hay hng ha ca nhau l khng th chp nhn c. Trong trng hp ny, h thng lut php cn bo v quyn s hu c nhn v cc ti sn. Ch khi nh nc ng ra bo h quyn s hu chnh ng, hp php ca cc c nhn v cc ti sn, h mi c ng

361

lc kinh doanh, tch ly ti sn lm giu cho mnh v cho x hi. Hay mt v d khc: cc cam kt gia cc c nhn lin quan n cc giao dch hng ha, (c bit gia ngi sn xut vi nhng ngi cung ng u vo hay nhng ngi kinh doanh, bn bun hng ha u ra) c hiu lc nhm to ra cc quan h kinh t n nh lu di gia cc ch th trong nn kinh t, to nn tng thun li cho cc hot ng kinh doanh, nh nc cn xy dng lut hp ng kinh t v bo m cho n c thc thi c hiu lc. Khi c lut ny, ngi ta khng th d dng chi b nhng ngha v m mnh cam kt vi i tc kinh doanh. Nh , cc giao dch ln, di hn c th thc hin c. Mt khi h thng lut php tn ti, nh nc li c th s dng n tc ng vo nn kinh t nhm sa cha mt loi tht bi th trng c th no . Chng hn, khi nh nc a ra nhng lut l nhm cm cc hnh vi sn bn, vn chuyn, mua bn nhng ng vt qu him, cm khai thc rng mt cch ba bi, cm dng mn nh c trn sng, trn bin, th trong trng hp ny, nh nc mun tc ng vo cc hnh vi th trng do xut hin cc ngoi ng tiu cc. Bng vic cm on ni trn, nh nc mun bo v mi trng sinh thi chung cho x hi trc s xm hi bi nhng hnh vi t li, ch k ca cc c nhn. * Thu kha: Thu l nhng khon thu bt buc m nh nc p t i vi cc t chc hoc c nhn trong x hi theo nhng quy tc nht nh. Khi phi np thu, mt doanh nghip hay mt c nhn phi gnh chu thm mt khon chi ph do nhng hnh vi ca mnh. V d, khi cha b nh thu, ti mt im sn lng no , chi ph doanh nghip sn xut thm mt bao thuc l gi s l 5000 ng. Nu mi bao thuc b nh mt khon thu l 2000 ng, th chi ph sn xut thm mt bao thuc ni trn tng ln thnh 7000 ng. Phn ng li iu , ngi np thu s cn nhc v iu chnh li hnh vi ca mnh. H c th s khng sn xut hng ha mc sn lng nh c. H cng c th khng i lm nhiu nh trc y khi thu nhp ca h b nh thu vi thu sut qu cao. Khi hng ha nhp khu t b nh thu hoc c gim thu so vi trc, dng hng ha t nc ngoi s d dng xm nhp vo th trng
362

trong nc hn. Nhng nh nhp khu ln nhng nh sn xut hng ha cnh tranh vi hng nhp khu trong nc u s phi thay i hnh vi ca mnh trc s thay i trong chnh sch thu ca nh nc. Khi c th iu chnh hnh vi ca ngi sn xut hay tiu dng, v nguyn tc, nh nc c th dng thu sa cha mt s tht bi th trng thch hp no . V d, khi nh thu ti nguyn, nh nc buc nhng ngi s dng ti nguyn cng cng phi tr tin khi khai thc ngun lc chung. Nh , s khai thc mi trng qu mc c th c hn ch. V phng din kinh t v m, khi nn kinh t ri vo thi k suy thoi, kch thch nn kinh t tng trng tr li, nh nc c th p dng chnh sch ti kha m rng, trong gim thu l mt phng n bn cnh vic gia tng chi tiu ca chnh ph. * Chi tiu ca chnh ph: Chnh ph c th thc hin cc khon chi tiu ca mnh thng qua vic mua sm hng ha, dch v hay chi tr cp. Trong trng hp th nht, chi tiu ca chnh ph l mt b phn trong tng chi tiu mua sm hng ha hay dch v ca x hi. N thng chim mt t trng ln, v vy, mi s thay i trong chnh sch chi tiu mua sm ca chnh ph u c nh hng v m quan trng. Chng hn, khi cn kch thch nn kinh t tng trng cao hn, chnh ph thng p dng chnh sch kch cu bng cch tng chi tiu mua sm hng ha, dch v ca chnh ph. Tc ng kinh t v m khng phi l tc ng duy nht ca cng c chi tiu ca chnh ph. Bng cc chnh sch chi tiu khc nhau, chnh ph c th nh hng n cc kt cc trn cc th trng c th. V d, chi tiu ca chnh ph ch yu c dng vo vic cung cp cc hng ha cng cng nh quc phng, h thng lut php, an ninh, trt t x hi, iu, ng x, bu khng kh trong lnh Nhng tht bi th trng trn cc th trng y t, gio dc cng c nh nc sa cha mt phn thng qua vic chi tiu vo h thng y t hay gio dc cng cng. Chnh ph cng dnh nhng ngun lc nht nh cung cp thng tin hoc

363

nh mt hng ha cng cng hoc nh mt hnh vi tr gip th trng nhm lm cho n c th hot ng hiu qu hn. Chi tiu ca chnh ph di dng cc khon tr cp cho nhng ngi sn xut hay tiu dng khng trc tip l mt b phn ca tng cu (tng chi tiu) ca x hi. Tuy nhin, sau khi c chuyn khon t ngn sch ca nh nc n tay nhng ngi nhn tr cp, nhng khon tin ny li c th i vo vng chu chuyn ca nn kinh t nh l mt khon chi tiu ca cc doanh nghip (nh sn xut) hay cc h gia nh (ngi tiu dng). iu quan trng l c th hiu tr cp nh mt khon thu m, do vy n c tc dng iu chnh hnh vi ca ngi c nhn tr cp theo hng ngc li vi thu. y l c s nh nc c th s dng tr cp nh mt cng c can thip vo nn kinh t. Vi nhng hng ha m nh nc cn khuyn khch sn xut v tiu dng, vi nhng hnh vi to ra cc ngoi ng tch ccthc s nhng khon tr cp ca nh nc c th to ra nhng khuyn khch th trng cung cp mt sn lng hng ha ln hn. * Cc chnh sch kinh t v m khc: Mt lot chnh sch kinh t v m khc ngoi thu v chi tiu ca chnh ph cng c nh nc s dng nh l cc cng c can thip vo nn kinh t. l cc chnh sch nh chnh sch tin t, chnh sch thu nhp hay chnh sch kim sot lng, gi; chnh sch t gi hi oi v chnh sch xut nhp khu y trc ht l nhng chnh sch kinh t v m m nh nc thng s dng thc y, duy tr s tng trng kinh t di hn cng nh n nh ha nn kinh t trong ngn hn. Cch thc nh nc s dng cc cng c ny nh th no can thip v iu tit nn kinh t s c nghin cu chi tit mn kinh t hc v m. 10.3.2. Sa cha, khc phc cc khuyt tt th trng * iu tit c quyn: Khi c quyn tn ti, sn lng th trng thng thp hn sn lng hiu qu trong lc mc gi li thng b n nh cao (so vi mc gi tng ng trn th trng cnh tranh hon

364

ho). V vy, ly li hiu qu do c quyn lm tn tht, nh nc phi tm cch buc nh c quyn phi tng sn lng n mc sn lng hiu qu. C nhiu cch thc hin mc tiu ny. Th nht, bng cch cm on t nhn kinh doanh trn mt th trng c quyn thun ty hoc quc hu ha cc c s sn xut c quyn t nhn, nh nc trc tip tr thnh ngi s hu cc doanh nghip c quyn. Khi doanh nghip c quyn l mt doanh nghip nh nc n khng c php ch chy theo mc tiu ti a ha li nhun. V l thuyt, hot ng ca n phi phc v mc tiu ti a ha li ch rng ca x hi, do , sn lng m n (tc nh nc) la chn cng phi l sn lng hiu qu. Bi vy, ngi ta cho rng, quc hu ha nhng c s sn xut c quyn t nhn l mt gii php sa cha tht bi th trng trong trng hp c quyn v n tng c a chung mt thi mt s nc Ty u. Trn thc t, c quyn nh nc cng nh c quyn t nhn u cha ng nhng yu t gy mt hiu qu. Do v th c quyn, khng hot ng trong mi trng cnh tranh, doanh nghip khng chiu p lc trc tip buc phi i mi h thng qun l, i mi cng ngh, nng cao cht lng sn phm, dch v, h thp chi ph, v gi thnh hng ha Tr tr, km nng ng, ca quyn, cht lng phc v km l nhng h qu m ngi ta thng thy cc doanh nghip c quyn, k c doanh nghip c quyn nh nc. Do thiu vng cnh tranh, vic nh nc buc doanh nghip phi hot ng mc sn lng hiu qu Pareto c th khng t c mc tiu: Khng c doanh nghip i th nh nc so snh chi ph, doanh nghip c th cung cp hng ha mc sn lng m nh nc yu cu vi ph tn x hi cao. Trong trng hp thua l, doanh nghip c th buc nh nc phi tr cp, b l. Khi b nh nc khng ch gi, doanh nghip c th i ph bng cch h thp cht lng sn phm Ni chung, vic duy tr cc doanh nghip cng cng trong cc ngnh c quyn khng a li nhng hiu qu m x hi mong mun. Th hai, kim sot gi i vi cc doanh nghip c quyn l phng n thay th m nh nc thng s dng iu tit c quyn. Trong trng hp ny, doanh nghip c quyn t nhn vn c chp nhn.

365

Tuy nhin, n khng cn c t do nh gi m tri li, b nh nc kim sot gi: Qu trnh nh gi ca doanh nghip b nh nc kim sot cht ch v khng ch theo nhng quy tc ph duyt gi nht nh. C hai phng php kim sot gi: 1) kim sot gi trn c s chi ph bin (P = MC); 2) kim sat gi trn c s chi ph trung bnh (P = AC). Khi p dng phng php kim sot gi trn c s chi ph bin, doanh nghip buc phi sn xut mc sn lng sao cho n v sn phm cui cng, mc gi phi bng chi ph bin. Theo quy tc nh gi , trong iu kin sn lng m doanh nghip cung ng ra va khp vi mc cu trn th trng khng c hin tng d cung hay d cu, sn lng ca doanh nghip s chnh l sn lng hiu qu. V mt l thuyt, mc tiu ca hot ng iu tit c quyn t c. Tuy nhin, trong nhiu trng hp, vic buc doanh nghip phi nh gi theo chi ph bin c th lm cho n thua l. i vi c quyn t nhin, do chi ph c nh qu ln m phn nhiu doanh nghip hot ng trong min ng chi ph trung bnh ang dc xung. Trong trng hp ny, do ng MC ang cn nm di ng AC nn nu nh gi P = MC, sn lng m doanh nghip phi la chn tuy l mc sn lng ti u i vi x hi song li dn doanh nghip ti thua l. Ti mc sn lng ny, P < AC, do TR < TC, doanh nghip ch c mc li nhun kinh t m. Doanh nghip s khng chp nhn hot ng mt cch di hn trong iu kin nh vy v n s rt lui khi ngnh. Mun duy tr hot ng ca doanh nghip v gi n li trong ngnh, nh nc phi tr cp b l cho doanh nghip.

366

MC F AC AC* P* 0 Qm E MR Q1 Q* F H H E (D) Q

Hnh 10.7: Kim sot gi i vi c quyn t nhin. Khi khng b iu tit, nh c quyn s la chn sn lng Qm cho php n ti a ha li nhun. Tn tht hiu qu lc ny c biu th bng din tch tam gic EFH. Nu nh gi bng chi ph bin, nh c quyn s sn xut mc hiu qu Q*. Tuy nhin, ti Q*, doanh nghip c th b thua l, do mc gi P* thp hn chi ph trung bnh AC*. Nu b kim sot gi trn c s chi ph trung bnh (P = AC), doanh nghip s la chn sn lng Q1. Tn tht hiu qu vn cn (o bng din tch tam gic EFH) song gim i nhiu..

Do nhng hn hp v kh nng ngn sch, khng phi lc no nh nc cng d dng la chn phng n tr cp cho doanh nghip. Mt la chn ph bin hn l: nh nc kim sot gi iu tit hnh vi v tc ng vo s la chn sn lng ca doanh nghip, buc n phi hot ng mc c hiu qu hn i vi x hi, song s kim sot ny phi m bo sao cho doanh nghip vn c ng c li trong ngnh lu di. Nh im cn bng di hn trong ngnh cnh tranh hon ho ch ra: doanh nghip c th duy tr hot ng ca mnh mt cch di hn khi li nhun kinh t ca n bng khng (= 0). V th, ngi ta a ra phng php kim sot gi trn c s chi ph trung bnh. Theo cch ny, doanh nghip phi la chn sn lng sao cho ta n v sn phm cui cng, mc gi P ng bng chi ph trung bnh AC. Nh trn hnh 10.7 , lc

367

ny doanh nghip s sn xut mc sn lng Q1 thay cho mc sn lng Qm trc y. Ti mc sn lng Q1 doanh nghip ha vn (li nhun kinh t bng khng). Tuy Q1 cha phi l mc sn lng hiu qu Pareto (tc Q*), song so vi mc sn lng c quyn trc khi b iu tit Qm, mc sn lng ny ln hn r rt. Nh , tn tht hiu qu gim xung mt cch ng k. Trong trng hp ny, nh nc khng cn phi b l song vn gi c doanh nghip li ngnh mt cch lu di. * X l ngoi ng: Khi ngoi ng xut hin, sn lng th trng thng ln hn hay nh hn mc sn lng hiu qu v iu gy ra tn tht hiu qu. Can thip ca nh nc trong trng hp ny khng phi nhm xa b hon ton hin tng gy ra ngoi ng (v d nh xa b hon ton vic gy ra nhim mi trng t vic sn xut hay tiu dng ca cc doanh nghip hay ngi tiu dng hu nh l iu khng th, tr phi l x hi phi dng vic sn xut hay tiu dng hoc phi chp nhn nhng ph tn to ln. Trong kinh t hc, ngi ta quan tm n mc nhim ti u hn l mc nhim bng khng) m l lm th no quyt nh ca cc bn c lin quan vn em li hiu qu ng trn quan im x hi. Ni cch khc, chnh sch x l ngoi ng ca nh nc ch c hiu qu khi n c thit k sao cho cc chi ph hay li ch x hi vn b b qua do s xut hin ca ngoi ng li c mi ngi tnh n khi ra quyt nh. Nu lm c nh vy, thc cht khng cn ci gi ngoi ng. V hng tc ng n hiu qu ca ngoi ng tiu cc v tch cc l khc nhau nn cch x l ca nh nc i vi chng cng cn phi khc nhau. - i vi ngoi ng tiu cc: hng can thip tng qut ca nh nc l lm cho sn lng th trng ct gim v sn lng hiu qu x hi thng qua vic buc nhng ngi (sn xut hay tiu dng) gy thit hi c tnh cht ngoi ng (tc l loi thit hi m ngi gnh chu khng c n b) cho ngi khc gi y phi chu trch nhim v tr tin bi thng v nhng thit hi m mnh gy ra. Khi phi t gnh

368

chu cc chi ph ngoi ng, ngi sn xut hay tiu dng s phi cn nhc c cc quyt nh hp l. Hnh vi ca h s c iu chnh theo hng ct gim sn lng th trng v mc hiu qu x hi. lm c nh vy nh nc c th s dng cc cng c hay cch thc c th khc nhau nh: thit lp quy ch, lut l iu tit ngoi ng tiu cc; thu thu hay ph ngoi ng tiu cc; xc nh cc quyn s hu ti sn mt cch r rng Trong vic kim sot cc hnh vi gy nhim mi trng (mt loi ngoi ng tiu cc in hnh v quan trng nht i vi x hi), quy ch hay lut l ca nh nc ng vai tr rt quan trng. Chng hn, nh nc c th a ra nhng quy nh v bo v mi trng bng cch cm on hoc hn ch nhng hot ng xm hi mi trng. Nh nc c th ra b tiu chun trong quy nh mc nhim ti a c php i vi mt hot ng sn xut no . Khi doanh nghip vi phm quy nh ny (sn xut vi mc gy nhim mi trng cao hn mc c php), n s b trng pht (b rt giy php kinh doanh, b pht tin). Vi cc quy ch kim sot nhim nh vy, doanh nghip buc phi s dng nhng cch thc sn xut, cng ngh sn xut thch hp, cho php hot ng sn xut ca n m bo c cc tiu chun mi trng m nh nc quy nh. So vi khi khng b nh nc iu tit, gi y chi ph sn xut chung ca doanh nghip tng ln (do phi b ra khon chi ph u t i mi cng ngh). Nh , sn lng m n cung ng v sn lng chung trn th trng s gim xung. Khng phi lc no nh nc cng d dng kim sot u ra ca nhim (mi trng). o lng mc nhim mi trng thc s m cc doanh nghip gy ra lun l cng vic kh khn, tn km. Trong mt s trng hp, trnh vic ny, nh nc thay v kim sot u ra li p dng phng thc kim sot u vo: v d, nh nc quy nh cc doanh nghip trong mt ngnh c th no phi s dng cc cng ngh t gy hi v mi trng c tnh cht chun mc no . Chc chn vic u t cho nhng cng ngh t gy hi cho mi trng ny cng gy ra nhng ph tn nht nh cho doanh nghip. V th, v nguyn tc, n
369

cng tc ng n hnh vi ca doanh nghip theo hng tch cc i vi x hi. nh thu nhim hay buc doanh nghip phi tr ph nhim cng l mt hng chnh sch nh nc c th p dng bo v mi trng, a sn lng th trng v mc hiu qu. Chng hn, ng MCTN l ng chi ph bin t nhn ca cc doanh nghip. Do qu trnh sn xut ca cc doanh nghip gy nhim mi trng, nn nu tnh c khon chi ph ny th chi ph bin ca x hi MCXH s phi cao hn MCTN v do , ng MCXH s nm cao hn ng MCTN. Khi cha b nh nc iu tit, sn lng th trng cn bng mc QT, gn vi ng MCTN. Khi nh nc thu thu (hay ph) nhim, nhng thit hi x hi do nhim mi trng gi y tr thnh mt khon chi ph m doanh nghip phi b ra n b. ng chi ph bin t nhn sau thu MCTN s tr thnh ng chi ph bin x hi MCXH. Kt cc l sn lng th trng sau thu s l sn lng hiu qu x hi Q*, gn lin vi ng MCXH.
P, MC

MCXH MCTN sau thu

MCTN

D 0 Q* QT Q

Hnh 10.8: nh thu nhim. Khi khng b iu tit, sn lng th trng l QT. Khi nh thu vo mi n v hng ha mt mc thu l T, ng bng mc chi ph nhim, MCTN sau thu s bng MCXH. Sn lng th trng s tr v sn lng hiu qu Q*.

370

Trn thc t, vic thit k mc thu (hay ph) nhim chnh xc l khng d dng. V th, trong cc trng hp c th, nh nc thng p dng cc gii php thay th n gin hn. Vic xc lp mt cch r rng cc quyn s hu v cc ti sn, nht l i vi cc ngun lc chung, mi khi c th thc hin c l mt v d. Mt bi c, mt cnh rng, mt khu t, mt h nc thng b ngi ta khai thc ba bi, s dng mt cch khng hiu qu nu chng l s hu chung ca cng ng. Ai cng c xu hng khai thc cc ti sn trn thu vn cho li ch ring ca mnh, bt chp iu lm tn hi n ti sn chung, li ch chung ca cng ng. y cng l mt dng tht bi th trng lin quan n ngoi ng tiu cc. Ngc li, khi khu t, h nc, cnh rng trn tr thnh ti sn ca cc c nhn c th, chng s c khai thc v s dng mt cch hon ton khc. Tht bi th trng ni trn s bin mt. - i vi ngoi ng tch cc: Can thip ca nh nc trong trng hp ny l nhm a sn lng th trng tng ln theo hng sn lng hiu qu x hi. Trong trng hp ny, nh nc buc phi a ra nhng khuyn khch cn thit mi ngi sn sng sn xut v tiu dng mc cao hn. Cng c ch yu c nh nc s dng y l tr cp. Gi s trn mt th trng nht nh, vic tiu dng hng ha ca nhng c nhn trc tip mua sm hng ha em li ngoi ng tch cc cho c nhng ngi khc (nhng ngi khng mua hng ha, khng trc tip s dng hng ha song vn c hng li t vic tiu dng ca ngi khc). Trong trng hp ny, nu MUTN th hin tha dng bin ca cc c nhn trc tip mua hng ha, th n thp hn tha dng bin x hi MUXH (MUXH bao gm c tha dng ca nhng ngi trc tip mua hng ln tha dng ca c nhng ngi c n theo). Khi tham gia vo th trng, nhng ngi mua hng ch cn nhc, mc c trn c s MUTN ca chnh mnh, do , ng cu th trng ch phn nh ng MUTN. Sn lng th trng cn bng mc QT, thp hn sn lng hiu qu x hi Q* (mc sn lng gn vi ng cu phn nh ng MUXH). y sn lng t QT ln Q*, nh nc c th tr cp cho nhng ngi tiu dng khi h mua sm hng ha ni trn chng hn.
371

Khi c tr cp, li ch ca mi c nhn khi mua sm hng ha, ngoi li ch thng thng trc y, cn bao gm li ch tin bc do c hng khon tr cp. ng MUTN sau tr cp ca h c y ln trn, hng v ng MUXH. Nh vy, sn lng th trng sau khi c tr cp s tng ln, v trong trng hp l tng, mc tr cp c thit k chnh xc MUTN sau tr cp tr thnh MUXH, sn lng ny s tr thnh sn lng hiu qu Q*.

P, MC

MC

MUXH MUTN sau tr cp MUTN 0 QT Q* Q

Hnh 10.9: Tr cp v ngoi ng tch cc. Khi vic tiu dng hng ha gy ra nhng ngoi ng tch cc, MUTN thp hn MUXH. Sn lng th trng QT thp hn sn lng hiu qu Q*. khuyn khch nhng ngi tiu dng mua nhiu hng ha hn nh nc cn tr cp cho ngi tiu dng. Sau tr cp, nhu cu th trng ca nhng ngi tiu dng tng ln v do , sn lng th trng cng tng ln.

* Cung cp hng ha cng cng: Do hin tng k n khng tr thnh ph bin v th trng t nhn khng th cung cp c nhng hng ha cng cng nh quc phng, iu, an ninh trt t x hi, h thng lut php th vic nh nc phi ng ra trc tip cung cp cc hng ha ny c coi l ng nhin. Ch c trong trng hp nh vy, x hi mi c c nhng hng ha quan trng, cn thit. Nhng hng ha nh iu, quc phng khng th cung ng c trong khun kh cc giao dch t nguyn t nhn. Vic cung ng chng lun gn vi nh nc di cc hnh thc khc nhau. Bng cch thu thu b p cc chi ph
372

cung ng hng ha, nh nc c th cung cp hng ha min ph cho dn chng, do , khng phi bn tm v hin tng k n khng. i vi mt s trng hp khc, th trng t nhn c th cung cp c hng ha cng cng song thng li cung cp mc khng hiu qu. Nh trng hp cu, ng lc vng ngi, vic thu l ph cu, ng ca phng thc cung cp t nhn lm cho mc tiu dng khng th t n im hiu qu (cu ng khng c s dng ht cng sut m n c th phc v x hi). sa cha khuyt tt ny ca th trng, nh nc cng phi ng ra cung cp hng ha thay cho th trng. Vic nh nc m nhim vic cung cp h thng kt cu h tng ca nn kinh t chnh l xut pht t l do ny. Cn lu rng, vic nh nc phi ng ra cung cp hng ha cng cng khng ng ngha vi vic nh nc ng ra sn xut trc tip cc hng ha ny. Trong nhiu trng hp (v d cung cp cu, ng), nh nc ch l ngi b tin ra mua sm hng ha. Bng cch t hng cho khu vc t nhn, nh nc khng cn phi trc tip sn xut hng ha. * Cung cp thng tin: C hai hng nh nc khc phc s thiu ht thng tin trn th trng: 1) cung cp thng tin b sung cho th trng; 2) a ra nhng quy ch v cung cp thng tin iu tit cc giao dch trn th trng t nhn. Vic nh nc t chc thu thp hay sn xut thng tin cung cp thng tin b sung cho th trng thng lin quan n nhng thng tin c th s dng chung cho nhiu ngi. Thng tin y cng l mt loi hng ha cng cng. Thng tin v d bo thi tit chng hn l mt loi thng tin quan trng thng c nh nc cung cp min ph. Thng tin v tnh hnh kinh t v m, v mt th trng xut khu mi (v d th trng Hoa K), v cht lng nhiu loi hng ha (v d nh nc ng du cht lng cho thc phm c kim dch hay kim tra cht lng) cng l nhng loi thng tin m nh nc hay cung cp. Nh

373

nhng thng tin loi ny, cc giao dch th trng din ra d dng hn, hiu qu hn. S thiu ht thng tin trn th trng cn c th khc phc bng cch nh nc ra nhng quy ch v cung cp thng tin cho nhng th trng c th nht nh. Khng c nhng quy nh cng bc ny, nhng nh sn xut t nhn c th khng chu b ra nhng khon chi ph ln hon thnh ngha v cung cp thng tin ca mnh. Vic nh nc buc mi nh sn xut phi in nhn, mc hng ha vi nhng thng tin nht nh l mt trong nhng quy inh nh vy. Khng phi ngu nhin m khi mua dc phm, ngi tiu dng thng nhn c nhng bn ch dn kh chi tit v cch thc s dng sn phm. Khi tham gia vo vic nim yt trn th trng chng khon, cng ty phi cng b cc thng tin c bn v tnh hnh kinh doanh v trng thi ti chnh ca doanh nghip. Nhng ng x trong vic cung cp thng tin nh th u lin quan n nhng quy nh ca nh nc. * Phn phi li thu nhp: S chnh lch thu nhp qu mc gia cc tng lp dn c to ra p lc i hi nh nc phi thc hin s phn phi li thu nhp theo hng ly mt phn thu nhp ca ngi giu chuyn saing cho ngi ngho. Thu thu nhp ly tin l mt cng c phn phi li quan trng c hu ht cc nc p dng. Trong h thng thu ny, nhng ngi c thu nhp thp di mt mt ngng no khng b nh thu; cn nhng ngi c thu nhp cao hn s b nh thu vi mc thu sut bin tng dn theo tng cu thu nhp. Vi thu ly tin, thu nhp cng cao th t l thu phi np so vi thu nhp cng cao. Ngoi thu ly tin, nh nc cng thng p dng h thng tr cp h tr cho nhng ngi thu nhp thp (nhng ngi ngho, ng con, m au bnh tt, gi c song khng c ni nng ta). Nhng chng trnh chi tiu cng cng nh u t vo h thng trng hc cng, bnh vin cng cng to c hi cho ngi ngho c th tip cn c nhng dch v c bn , mc d h khng c tin thanh ton cho cc dch v ny trn th trng t nhn.

374

Kh khn i vi chnh ph khi trin khai cc chng trnh hay chnh sch phn phi li l: nu lm dng, s phn phi li s to ra nhng khuyn khch phi hiu qu. Khi nhng ngi giu b nh thu qu cao, h s khng c ng lc a cc ngun lc ring ca mnh, k c k nng qun l ca h, vo vng quay chung cua nn kinh t, * n nh ha kinh t v m: l mt chc nng kinh t quan trng ca nh nc. Khi s mt n nh ca nn kinh t bt ngun t cch thc vn ng theo chu k ca n, nhim v ca nh nc l tm cch lm phng hn chu k ca nn kinh t, lm cho bin ca cc dao ng ln xung v mt sn lng thu hp li. Ni cch khc, nh nc cn can thip sao cho sn lng thc t ca nn kinh t theo st c mc sn lng tim nng, xt v ngn hn, v mc tim nng ny s tng ln vi tc cao, xt v di hn. C s l thuyt cho vic phn tch cc chnh sch n nh ha kinh t v m ca nh nc s c nghin cu mn kinh t hc v m. y, chng ta ch cp n mt vi im mt cch s lc. Khi nn kinh t suy thoi, tng sn lng thc t thp, tht nghip mc cao, nhiu tim nng kinh t khng c li cun vo vng quay kinh t do tng nhu cu chi tiu x hi thp. Mc tiu u tin v mt v m lc ny ca nh nc thng l: kch thch kinh t, thc y tng trng, h thp t l tht nghip. lm c iu , nh nc thng tm cch gia tng tng cu bng vic p dng hoc chnh sch ti kha m rng (tng cc khon chi tiu ca chnh ph hoc gim thu, hoc kt hp c hai), hoc chnh sch tin t m rng (m rng cung tin, h thp li sut kch thch cc hot ng u t ni ring v kch thch tng cu ni chung) hoc p dng mt hn hp thch hp hai loi chnh sch ny. Ngc li, khi nn kinh t tng trng qu nhanh (trong kinh t hc, ngi ta gi l nn kinh t qu nng), lm pht bng n th vic kim ch lm pht, duy tr s gia tng cn i trong cc b phn khc nhau ca tng cu tr nn quan trng v thng tr thnh mc tiu u tin. Chng hn, h thp t l lm pht, cch thc ph bin l nh nc

375

thc hin chnh sch tin t tht cht, theo s gia tng ca mc cung tin c kim sot cht ch. Khi mc cung tin gim th li sut c iu kin tng ln, u t tr nn t hn. Nh , cc hot ng chi tiu u t nh xy dng nh my, mua sm my mc, thit b, tng d tr hng ha b kim ch. y l cch thc ch yu nh nc tc ng vo tng nhu cu chi tiu ca x hi, khin cho n gim xung hay tng trng chm li. Kt cc c th ch i l: t l lm pht gim, nn kinh t tng trng chm li song an ton hn. Khng phi trong mi trng hp nh nc u c kh nng sa cha thnh cng cc tht bi th trng. sa cha c cc tht bi th trng, nh nc cng cn nm bt c thng tin y , huy ng c nhng ngun lc cn thit v c nng lc hoch nh v trin khai c hiu qu cc chnh sch v chng trnh cng cng. Khi thiu nhng iu , vic sa cha cc tht bi th trng nh chng ta va cp ch tn ti nh mt kh nng.

376

DANH MC TI LIU THAM KHO

1. David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch (1992). Kinh t hc. NXB Gio dc v Trng i hc Kinh t quc dn. H Ni. 2. Edgar. K. Browning, Mark A. Zupan (2002). Microeconomics: Theory and Applications. John Wiley & Sons, Inc. 3. V Kim Dng (ch bin) (2006). Gio trnh Nguyn l kinh t hc vi m. NXB Thng k. H Ni. 4. Jack Hirshleifer, Amihai Glazer (1996). L thuyt gi c v s vn dng. NXB Khoa hc v k thut. 5. N. Gregory Mankiw (2004). Principles of Economics. Thomson, South - Western. 6. David W. Pearce (Tng bin tp) (1999). T in Kinh t hc hin i. NXB Thng k v i hc Kinh t quc dn. 7. Robert S. Pindyck, Daniel L. Rubinfeld (2001). Microeconomics. Prentice Hall, Inc. 8. P.A.. Samuelson & W. D. Nordhaus (1997). Kinh t hc. NXB Chnh tr Quc gia. H Ni.

377