Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011

Phng php hm s trong gii Phng trnh,

bt phng trnh, h phng trnh.
A. t vn .
Phng trnh, bt phng trnh v h phng trnh l mt ch hay v rt
quan trng trong chng trnh hc ca hc sinh THPT. C rt nhiu phng php
gii phng trnh, mi phng php u c nhng nt ring. Trong qu trnh ging
dy ca mnh, c bit trong qu trnh dy HSG v dy n thi i hc ti nhn thy
phng php hm s l mt phng php hay, c o. Phng php ny pht huy
rt tt t duy sng to, kh nng phn tch, phn on ca hc sinh, ng thi n
i hi ngi vn dng k nng phn tch, lp lun, tnh ton chnh xc, khoa hc.
Vi nhng u im , ti chn ti ny vit sng kin kinh nghim v trao i
vi ng nghip.
B. Phng php hm s trong gii Ph ng trnh, bt phng trnh,
h phng trnh.
I. Kin thc c s.

nh l 1:Nu hm s y=f(x) lun ng bin (hoc nghch bin) v lin tc trn D
th s nghim ca f(x)=k trn D khng nhiu hn mt v f(x)=f(y) khi v ch khi
x=y vi mi x,y thuc D.
Chng minh:
Gi s phng trnh f(x)=k c nghim x=a, tc l f(a)=k v f ng bin trn
D nn
* x > a suy ra f(x) > f(a) = k nn phng trnh f(x)=k v nghim
* x < a suy ra f(x) < f(a) = k nn phng trnh f(x)=k v nghim
Vy phng trnh f(x)=k c nhiu nht l mt nghim.

Ch :* T nh l trn, ta c th p dng vo gii phng trnh nh sau:
Bi ton yu cu gii phng trnh : F(x)=0. Ta thc hin cc php bin i tng
ng a phng trnh v dng f(x)=k hoc f(u)=f(v) ( trong u=u(x), v=v(x)) v
ta chng minh c f(x) l hm lun ng bin (nghch bin)
Nu l pt: f(x)=k th ta tm mt nghim, ri chng minh l nghim duy nht.
Nu l pt: f(u)=f(v) ta c ngay u=v gii phng trnh ny ta tm c nghim.
* Ta cng c th p dng nh l trn cho bi ton chng minh phng trnh c duy
nht nghim.

1
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
nh l 2: Nu hm s y=f(x) lun ng bin (hoc nghch bin) v hm s y=g(x)
lun nghch bin (hoc ng bin) v lin tc trn D th s nghim trn D ca
phng trnh f(x)=g(x) khng nhiu hn mt.
Chng minh:
Gi s x=a l mt nghim ca phng trnh f(x)=g(x), tc l f(a)=g(a).Ta gi
s f ng bin cn g nghch bin.
*Nu x>a suy ra f(x)>f(a)=g(a)>g(x) dn n phng trnh f(x)=g(x) v
nghim khi x>a.
*Nu x<a suy ra f(x)<f(a)=g(a)<g(x) dn n phng trnh f(x)=g(x) v
nghim khi x<a.
Vy phng trnh f(x)=g(x) c nhiu nht mt nghim.

Ch : Khi gp phng trnh F(x)=0 v ta c th bin i v dng f(x)=g(x),
trong f v g khc tnh n iu. Khi ta tm mt nghim ca phng trnh v
chng minh l nghim duy nht.

nh l 3: Nu hm s y=f(x) lun ng bin ( hoc lun nghch bin)v lin
tc trn D th
( ) f (x) f (y) x y f (x) f (y) x y < < > >
gii phng trnh, bt phng trnh bng phng php hm s thng
thng ta lm theo cc bc:
o Tm iu kin ca n.
o Chn hm s f(x).
o Xt s n iu ca hm s f(x).
o Da vo bng bin thin hoc tnh n iu kt lun.
II. Mt s bi ton p dng.
V d 1: Gii cc phng trnh sau:
.
3 3
3 3 2 2 3 3
2
2
3
2
1/ 3x+1 x 7x+2 4
2/ 5x 1 2x-1 x 4
3/ x+2 x+1 2x +1 2x
x x 3
4/log ( ) x 3x+2
2x 4x+5
+ +
+ +
+ +
+ +
+
+

Gii:
1) Vi bi ton ny nu gii theo cch bnh thng nh bnh phng hay t n ph
s gp nhiu kh khn. Tuy nhin, nu tinh mt cht cc em s thy ngay VT l
2
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
mt hm ng bin v x=1 l mt nghim ca phng trnh nn theo nh l 1 ta c
c x=1 l nghim duy nht. Vy ta c cch gii nh sau.
Tp xc nh:
7 57
D ;
2
_

+


,
Xt hm s

f(x) 3x+1 x 7x+2 + +
, ta c f(x) l hm lin tc trn D v
7
1
3
2 7x+2
f '(x) 0
2 3x+1
2 x+ 7x+2
+
+ >
nn hm s f(x) lun ng bin trn
D.
Mt khc, ta thy f(1)=4
*Nu x > 1 suy ra f(x) > f(1) = 4 nn pt v nghim
*Nu x < 1 suy ra f(x) < f(1) = 4 nn pt v nghim
Vy x=1 l nghim duy nht ca phng trnh cho.

Ch :
* Vi cc hm s y=ax+b vi a > 0 l mt hm ng bin v nu f(x) l
hm ng bin th hm
n
f (x) ( vi iu kin cn thc tn ti) cng l mt hm
ng bin nn ta d dng nhn ra VT ca phng trnh l hm ng bin.
* Khi d on nghim th ta u tin nhng gi tr ca x sao cho cc biu
thc di du cn nhn gi tr l s chnh phng.

2) Vi bi ton ny cng vy nu dng php bin i tng ng hay t n ph s
gp kh khn v theo ch trn ta cng d dng nhn thy VT ca phng trnh l
mt hm ng bin v phng trnh c nghim x =1. Do phng trnh ny c
nghim duy nht x=1 ( Cc gii tng t nh bi 1)
3) Vi ng li nh hai bi trn th kh kh khn gii quyt c bi ton ny.
Tuy nhin nu nhn k th ta thy cc biu thc di du cn hai v c chung mt
mi lin h l x+2=(x+1)+1 v 2x
2
+1=(2x
2
)+1, do vy nu t
3 2 3
x 1 u; v 2x +

th phng trnh cho tr thnh:
3 3 3 3
u 1 u v 1 v f (u) f (v) + + + +
trong
3 3
f (t) t 1 t + + l mt hm lin tc v c
2
3 2
3
t
f '(t) 1 0
(t 1)
+ >
+
nn f(t)
lun ng bin. Do
3
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
2
x 1
f (u) f (v) u v 2x x 1
1
x
2

Vy phng trnh c nghim x =1, x =-1/2.

4) Nhn xt cc biu thc tham gia trong phng trnh ta thy:
(2x
2
+ 4x + 5) (x
2
+ x + 3) = x
2
+ x + 3
do vy nu t u = x
2
+ x + 3, v = 2x
2
+ 4x + 5 khi v u = x
2
+ x + 3 v u, v > 0
khi phng trnh tr thnh:

3 3 3
u
log ( ) v u log u u log v v f (u) f (v)
v
+ +
trong f(t) = log
3
t + t vi t >0 . Ta thy f(t) l hm lin tc v ng bin, do vy
2 2
x 1
f (u) f (v) u v 2x 4x+5 x x 3
x 2

+ + +

.

C nhiu phng trnh gii n ta d on c mt s nghim v sau
ta chng minh s nghim ca phng trnh khng vt qu s nghim ta
va d on. Ta xt v d sau
V d 2: Gii cc phng trnh sau:
x x
x
3
1/ 2003 2005 4006x+2
2/ 3 1 x log (1 2x)
+
+ + +
Gii:
1) Ta thy pt c hai nghim x=0 v x=1. Ta chng minh phng trnh cho c
khng qu hai nghim. c iu ny ta cn chng minh hm s g(x) = 2003
x
+
2005
x
4006x 2 c g''(x)>0 (v khi g'(x) c nhiu nht mt nghim dn n
g(x) c nhiu nht hai nghim), iu ny lun ng vi g(x) = 2003
x
ln
2
2003 +
2005
x
ln
2
2005 >0
Vy phng trnh cho c hai nghim x=0 v x=1.

2) k: x> -1/2.
(*) 3
x
+ x = 1+2x + log
3
(1+2x) 3
x
+ log
3
3
x
= 1+2x + log
3
(1+2x) f(3
x
) =
f(1+2x) vi
f(t) = t + log
3
t l mt hm lin tc v ng bin trn (0; + )
Do

Xt hm s
x
g(x) 3 2x-1 , ta c:
x x 2
g'(x) 3 ln3 2 g''(x) 3 ln 3 0 > , suy ra
phng trnh g(x)=0 c nhiu nht 1 nghim dn n phng trnh g(x)=0 c
4
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
nhiu nht hai nghim, m ta thy x=0 v x=1 l hai nghim ca phng trnh
g(x)=0 nn phng trnh cho c hai nghim x=0 v x=1.

Qua cc bi ton trn ta thy vic ng dng tnh n iu vo gii mt s
dng ton v phng trnh t ra hiu qu v cho li gii ngn gn. Thng qua
cc v d hi vng HS c thm nhng k nng gii phng trnh v nhn
dng c nhng dng phng trnh no c th s dng tnh ng bin,
nghch bin gii . By gi ta i xt mt s bi ton v Bt Phng trnh.

V d 3 : Gii cc bt phng trnh sau:
3 2
5
1/ 3 3 2x 2x 6
2x-1
2/ x 3x 6x+16 2 3 4 x
+
+ + < +

Gii:
1) K:
1 3
x
2 2
<
.
Xt hm s
5
f (x) 3 3 2x 2x
2x 1
+

Ta d dng chng minh c f(x) l hm nghch bin v f(1)=6. Do f(x) f(1)

x 1. Kt hp vi iu kin ta c nghim ca Bpt l:.
3
1 x
2

2) K: .
Xt hm s
3 2
f (x) x 3x 6x 16 4 x + + + ta c
suy ra f(x) l hm ng bin, li c f(1) = 2 3 , nn f(x) < f(1) x <1
Kt hp iu kin ta c nghim ca Bpt l -2 x < 1

V d 4: Gii h phng trnh:
3 3
2 2
x 3y y 3x (1)
x 3y 1 (2)
+ +
'
+

Gii:
T (2) ta suy ra c |x|,|y| 1. ta c (1) x
3
3x = y
3
3y f(x) = f(y)
trong f(t) = t
3
3t
vi |t| 1, ta c f(t) l hm nghch bin v lin tc trn [-1;1] nn f(x) = f(y) x = y
Thay x = y vo (2) ta c c x = y = 1/ 2.
5
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011

V d 5: Gii h pt:
sin x sin y 3x- 3y (1)
x+y= (2)
5
x,y>0 (3)

'

Gii: T phng trnh (1) gi cho ta s dng phng php hm s
T (2) v (3) ta c 0 < x, y <
5

(v hm s f(t)=sint -3t l hm lin tc v nghch bin trn (0;

5

)
Thay x =y vo (2) ta c nghim ca h l: x = y =
10

Ch :
*Qua hai v d trn ta thy c hai cng chung mt phng php, l mt
phng trnh ca h c dng f(x)=f(y), dn n ta kho st tnh n iu ca
hm s f(t)
* Mt ch khi s dng tnh n iu l chng ta ch c c f(x) = f(y)
x = y khi f(t) lin tc v n iu trn D

V d 6:Gii h .
3 2
3 2
3 2
x 3x-3+ln(x x 1) y
y 3y-3+ln(y y 1) z
z 3z-3+ln(z z 1) x
+ +

+ +
'

+ +

.
Gii: Xt hm s f(t) = t
3
+ 3t 3 + ln(t
2
t + 1) trn R
Khi h c dng :
f (x) y
f (y) z
f (z) x

'

.
ta c:

2
2
2t 1
f '(t) 3t 3 0
2 t t 1

+ + >
+
nn f(t) l hm ng bin. Ta gi s (x,y,z) l nghim ca h v x=Max{x,y,z} khi
, ta suy ra y = f(x) f(y) = z => z = f(y) f(z) = x.
Hay x y z x suy ra x = y = z, thay vo h ta c phng trnh:
6
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
x
3
+ 3x 3 + ln(x
2
x + 1) =0. Ta d dng chng minh c phng trnh ny c
nghim duy nht x=1
Vy x = y = z =1 l nghim ca h cho.
V d 7. Chng minh rng vi mi gi tr dng ca m pt
2
x 2x 8 m(x 2) +
lun c hai nghim thc phn bit (KB, 2007).
Gii:
2
x 2x 8 m(x 2) +
2 2
x 2 0
(x 2x 8) m(x 2)(*)

'
+

Ta c (*) (x-2)(x
3
+6x
2
32 m) = 0 x= 2 hoc x
3
+6x
2
32 m = 0 (1).
Phng trnh (*) lun c mt nghim x = 2, ta chng minh (1) lun c mt nghim
vi mi m > 0. Tht vy, xt hm f(x) = x
3
+6x
2
32 trn (2; +), ta c f(x) = 3x
2
+
12x > 0 vi mi x > 2. Ta c bng bin thin:
x
2 +
f(x) +
f(x)
+
0
Da vo bng bin thin ta c vi mi m >0 pt (1) lun c duy nht mt nghim.
Vy (*) lun c hai nghim thc phn bit.
III. Mt s bi tp tng t.
Bi 1: Gii cc phng trnh sau:
Bi 2: Gii cc bt phng trnh sau



Bi 3: Gii cc h phng trnh sau
.
7
Phng php hm s trong gii PT-BPT-HPT 2011
.
.
.
.
.
Bi 4: Gii v bin lun phng trnh
Bi 5. xc nh m pt sau c nghim
2 2 4 2 2
m( 1 x 1 x 2) 2 1 x 1 x 1 x + + + + (KB, 2004).
C. Kt lun.
Trn y, ti trnh by mt s v d p dng phng php hm s vo gii
phng trnh, bt phng trnh v h phng trnh. Nhn chung, y l mt dng
ton hay nhng cng tng i kh khn trong vic pht hin ra du hiu p dng v
gii i vi nhiu hc sinh. hc sinh lm tt cc bi ton dng ny gio vin cn
cho HS rn luyn nhiu, ng thi cn phn tch du hiu p dng i vi mi bi
ton tp cho HS cch nhn nhn, phn tch cc bi ton khc. Tuy nhin, do qu
thi gian v kin thc cn hn ch nn ti trn c th c khim khuyt, ti rt
mong nhn c s gp ca ng nghip ti c th nhn nhn v hon thin
hn kin thc ca mnh, nng cao cht lng ging dy b mn.
Ti xin chn thnh cm n!
8