1

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ

HOÀ CHÍ MINH
KHOA VAÄT LYÙ

TOÅ CHÖÙC HOAÏT ÑOÄNG NHAÄN

THÖÙC CUÛA HOÏC SINH THEO
HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN NAÊNG
LÖÏC TÌM TOØI SAÙNG TAÏO, GIAÛI
QUYEÁT VAÁN ÑEÀ VAØ TÖ DUY
KHOA HOÏC

TAØI LIEÄU BOÀI DÖÔÕNG THÖÔØNG

XUYEÂN
CHU KYØ III (2003-2007) CHO GIAÙO VIEÂN
THPT

BIEÂN SOAÏN : NGUYEÃN MAÏNH HUØNG

 2

MÔÛ ÑAÀU

1. Muïc tieâu giaùo duïc cuûa nöôùc ta trong giai ñoaïn

hieän nay ñaõ ñöôïc xaùc ñònh roõ taïi Hoäi nghò ban chaáp
haønh Trung öông Ñaûng coäng saûn Vieät nam laàn thöù 2
(khoùa 8). Ñoù laø : ñaøo taïo theá heä treû coù nhöõng phaåm
chaát vaø naêng löïc sau:
–Coù lí töôûng ñoäc laäp vaø chuû nghóa xaõ hoäi, coù ñaïo
ñöùc trong saùng, coù yù chí kieân cöôøng xaây döïng ñaát
nöôùc coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa vaø baûo veä
Toå quoác.
–Giöõ gìn vaø phaùt huy caùc giaù trò vaên hoùa cuûa daân
toäc, coù naêng löïc tieáp thu tinh hoa vaên hoùa nhaân
loaïi. Phaùt huy tieàm naêng cuûa daân toäc vaø con
ngöôøi Vieät nam.
–Coù yù thöùc coäng ñoàng vaø phaùt huy tính tích cöïc
cuûa caù nhaân, laøm chuû tri thöùc khoa hoïc vaø coâng
ngheä hieän ñaïi. Coù tö duy saùng taïo, coù kó naêng thöïc
haønh gioûi, coù taùc phong coâng nghieäp, coù tính toå
chöùc vaø kyû luaät.
–Coù söùc khoûe.
Caùc muïc tieâu naøy phaûi laø kim chæ nam chæ ñaïo
vieäc bieân soaïn chöông trình, keá hoaïch daïy hoïc vaø giaùo
duïc; chæ ñaïo vieäc löïa choïn noäi dung, phöông phaùp,
phöông tieän, hình thöùc toå chöùc daïy hoïc vaø giaùo duïc.
Nhaø tröôøng phoå thoâng coù nhieàu ñieàu kieän thuaän
lôïi, coù khaû naêng raát to lôùn vaø coù nhieäm vuï cuï theå
trong vieäc thöïc hieän nhöõng muïc tieâu naøy. Ñieàu naøy ñaõ
ñöôïc theå cheá hoùa trong Luaät giaùo duïc cuûa nöôùc Coäng
hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam, ban haønh naêm 1998.
Trong chöông I, nhöõng qui ñònh chung, ñieàu 4 ghi : “Phöông
phaùp giaùo duïc phaûi phaùt huy tính tích cöïc, töï giaùc, chuû
ñoäng, tö duy saùng taïo cuûa ngöôøi hoïc; boài döôõng naêng
löïc töï hoïc, loøng say meâ hoïc taäp vaø yù chí vöôn leân”.
Ñieàu 24 veà noäi dung vaø phöông phaùp giaùo duïc phoå
thoâng khaúng ñònh laïi : “Phöông phaùp giaùo duïc phoå
thoâng phaûi phaùt huy tính tích cöïc, töï giaùc, chuû ñoäng,
saùng taïo cuûa hoïc sinh; phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm cuûa
töøng lôùp hoïc, moân hoïc; boài döôõng phöông phaùp töï hoïc,
reøn luyeän kyõ naêng vaän duïng kieán thöùc vaøo thöïc tieãn;
taùc ñoäng ñeán tình caûm, ñem laïi nieàm vui, höùng thuù cho
 3

hoïc sinh”.
2. Tuy nhieân, hieän nay, ñaõ coù yù kieán thoáng nhaát
veà vieäc daïy hoïc noùi chung vaø daïy hoïc vaät lí noùi rieâng
chöa ñaùp öùng toát yeâu caàu phaùt trieån tö duy, naêng löïc
saùng taïo vaø khaû naêng thích öùng cuûa hoïc sinh vôùi nhòp
ñieäu phaùt trieån nhanh cuûa cuoäc soáng. Veà vaán ñeà
naøy, taùc giaû Thaùi Duy Tuyeân vieát “ Ñoåi môùi phöông
phaùp daïy hoïc laø moät trong nhöõng nhieäm vuï quan troïng
nhaát cuûa ngaønh giaùo duïc, laø moät trong nhöõng bieän
phaùp chuû yeáu ñeå naâng cao chaát löôïng nhaø tröôøng
Vieät Nam hieän nay. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, chuùng ta
ñaõ toå chöùc nhieàu hoäi thaûo neâu leân nhöõng suy nghó,
nhöõng nguyeän voïng cuûa caùc caùn boä quaûn lyù, caùc
nhaø nghieân cöùu, caùc thaøy giaùo cuõng nhö phuï huynh
hoïc sinh, nhaèm caûi taïo tình traïng daïy hoïc nhoài nheùt,
naëng neà vaø keùm saùng taïo”. Trong baùo caùo cuûa Vuï
trung hoïc phoå thoâng (Boä Giaùo duïc) veà tình hình daïy hoïc
vaät lyù hieän nay vaø vieäc ñoåi môùi phöông phaùp daïy hoïc
taïi Hoäi nghò taäp huaán phöông phaùp daïy hoïc vaät lyù
phoå thoâng (thaùng 10 - 2000) cuõng ñaõ vieát : “Phöông
phaùp daïy hoïc cuûa phaàn lôùn giaùo vieân hieän nay chöa
ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu môùi. Caùch daïy chuû yeáu cuûa
ña soá giaùo vieân töø nhieàu naêm nay vaãn laø : thuyeát
trình coù keát hôïp ñaøm thoaïi. Thaày chuû quan truyeàn ñaït,
troø thuï ñoäng ghi nhôù. Giaùo vieân chöa phaûi laø ngöôøi toå
chöùc cho hoïc sinh hoaït ñoäng. Hoïc sinh chöa bieát phöông
phaùp töï hoïc theo höôùng tích cöïc, töï löïc“. Keát quaû thoáng
keâ qua phieáu thaêm doø yù kieán veà ñaùnh giaù thöïc traïng
caùch daïy vaø hoïc vaät lyù treân ñòa baøn thaønh phoá Hoà
Chí Minh ôû ba ñoái töôïng giaùo vieân giaûng daïy moân vaät
lyù, toå tröôûng chuyeân moân lyù, ban giaùm hieäu cho thaáy
coù söï nhaát trí cao veà nhöõng nhaän ñònh sau : “Treân lôùp
thaøy laøm vieäc nhieàu hôn troø; phöông phaùp giaûng daïy
ngheøo naøn, ñôn ñieäu, coøn naëng veà thuyeát trình moät
chieàu : thaày giaûng troø nghe, thaày ñoïc troø cheùp; giaûng
daïy coøn naëng veà lyù thuyeát, ít thöïc haønh, xa rôøi thöïc
teá; phöông phaùp giaûng daïy laïc haäu, chöa ñaùnh thöùc vaø
khôi daäy tieàm naêng; giaùo vieân ít quan taâm ñeán ñaëc
ñieåm taâm sinh lyù vaø nhu caàu hoaït ñoäng nhaän thöùc tích
cöïc cuûa hoïc sinh; giaùo vieân ít chuù troïng khaâu luyeän
taäp, boài döôõng, phaùt trieån naêng löïc tö duy vaø tö duy
saùng taïo cho hoïc sinh”. (baùo caùo khoa hoïc ñeà taøi tìm
 4

vaø theå nghieäm caùc giaûi phaùp daïy vaø hoïc vaät lyù ôû
tröôøng THPT (caáp III) TPHCM theo phöông phaùp daïy hoïc
tích cöïc). Tình traïng naøy khoâng phaûi chæ xaûy ra ôû nöôùc
ta maø ngay caû ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån treân theá giôùi
nhö Lieân xoâ (cu)õ, Phaùp, Haø lan … Vì vaäy, vieäc ñoåi môùi
noäi dung vaø phöông phaùp daïy hoïc, trong ñoù coù daïy hoïc
vaät lyù ñaõ trôû thaønh vaán ñeà caáp thieát.
3. Trong phöông höôùng ñoåi môùi phöông phaùp daïy hoïc
hieän nay ñaõ coù söï thoáng nhaát veà vieäc caàn
thieát phaûi thöïc hieän nguyeân taéc daïy hoïc trong
hoaït ñoäng vaø baèng hoaït ñoäng. Theo nguyeân taéc
naøy thì giaùo vieân phaûi toå chöùc, höôùng daãn cho
hoïc sinh hoaït ñoäng hoïc taäp trong quaù trình daïy
hoïc nhaèm lónh hoäi kieán thöùc vaø hình thaønh nhaân
caùch. Ñaëc bieät laø hình thaønh naêng löïc saùng
saùng taïo giaûi quyeát vaán ñeà vaø tö duy khoa hoïc.
Hieän nay ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu veà lyù luaän
vaø öùng duïng nhaèm thöïc hieän nguyeân taéc naøy ôû
nhieàu boä moân, trong ñoù coù boä moân vaät lyù.
Moãi nghieân cöùu ñaõ ñeà xuaát moät phöông phaùp
khaùc nhau nhöng cô baûn ñeàu coù chung nhöõng cô
sôû lyù luaän cuûa taâm lyù vaø giaùo duïc hoïc hieän
ñaïi. Tuy nhieân taát caû chæ môùi döøng laïi ôû phaïm
vi nghieân cöùu maø chöa ñöôïc ñöa ra öùng duïng phoå
bieán vì moät soá ñieàu kieän ñeå aùp duïng chuùng
chöa ñaày ñuû. Töø ñoù, coù theå nhaän ñònh raèng
vieäc ñoåi môùi trieät ñeå phöông phaùp daïy hoïc chæ
coù theå thöïc hieän khi ñöôïc laøm ñoàng boä vôùi vieäc
ñoåi môùi noäi dung, hình thöùc toå chöùc daïy hoïc,
phöông phaùp kieåm tra ñaùnh giaù, caùc phöông tieän
daïy hoïc vaø caàn coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh.
Trong khi chöa thöïc hieän ñöôïc ñaày ñuû nhöõng vieäc
ñoù, chuùng ta vaãn coù theå thöïc hieän vieäc ñoåi
môùi ôû moät soá khaâu, ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh
ñeå giaûm bôùt tình traïng daïy hoïc theo loái truyeàn
thuï kieán thöùc moät chieàu , daãn ñeán vieäc hoïc vaät
lyù naëng neà, nhoài nheùt, thuï ñoäng, keùm saùng
taïo… nhö hieän nay.
Taøi lieäu naøy giôùi thieäu moät phöông phaùp giaûi
quyeát vaán ñeà veà ñoåi môùi phöông phaùp daïy hoïc vaø
ñeà xuaát nhöõng khaâu, nhöõng möùc ñoä khaùc nhau ñeå
coù theå thöïc hieän ñöôïc trong thöïc tieãn.
 5

CHÖÔNG I
DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ THEO HÖÔÙNG PHAÙT
TRIEÅN HOAÏT ÑOÄNG TÌM TOØI SAÙNG TAÏO VAØ
TÖ DUY KHOA HOÏC

1.1. NAÊNG LÖÏC SAÙNG TAÏO – TÖ DUY KHOA HOÏC

1.1.1. Naêng löïc
Laø söï keát hôïp linh hoaït, ñoäc ñaùo nhieàu ñaëc ñieåm
taâm lyù taïo thaønh nhöõng ñieàu kieän chuû quan thuaän lôïi
giuùp caù nhaân tieáp thu deã daøng, taäp döôït nhanh choùng
vaø hoaït ñoäng hieäu quaû trong moät lónh vöïc naøo ñoù.
Taâm lyù hoïc ñaõ xaùc nhaän ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm
ñoù trong moät soá lónh vöïc hoaït ñoäng. Thí duï, naêng löïc sö
phaïm coù nhöõng ñaëc ñieåm sau : coù cô sôû chuyeân moân
cao, vöõng vaøng, coù loøng yeâu ngheà, yeâu treû, bieát öùng
xöû nhanh nhaïy trong nhöõng tình huoáng sö phaïm, ngoân
ngöõ phong phuù, phong caùch töï tin, coù ñaàu oùc toå chöùc,
caàn maãn, kieân trì …
1.1.2. Saùng taïo
Saùng taïo laø hoaït ñoäng taïo ra nhöõng caùi môùi chöa
töøng coù trong töï nhieân hay trong xaõ hoäi. Nhöng moät khía
caïnh khaùc caàn quan taâm laø nhöõng caùi môùi naøy phaûi
mang laïi lôïi ích vaø hieäu quaû cho con ngöôøi. Nhö vaäy, caùi
môùi vaø tính ích lôïi, hieäu quaû laø hai maët lieân quan maät
thieát cuûa hoaït ñoäng saùng taïo. Trong daïy hoïc, ngöôøi ta
phaân bieät hai caáp ñoä cuûa saùng taïo laø saùng taïo caùi
môùi chæ ñoái vôùi baûn thaân vaø saùng taïo caùi môùi ñoái
vôùi nhaân loaïi. Trong quaù trình hoïc taäp vaät lí cuûa hoïc
sinh, hoaït ñoäng saùng taïo chuû yeáu laø saùng taïo khoa hoïc
töï nhieân vaø caû ôû hai caáp ñoä. Noù theå hieän döôùi
nhieàu hình thöùc nhö saùng taïo xaây döïng caùc kieán thöùc
vaät lí (caùc khaùi nieäm, ñònh luaät...), saùng taïo vaän duïng
caùc kieán thöùc vaät lí nhö giaûi caùc baøi taäp vaät lí, laäp
caùc moâ hình vaät lí, caùc thieát bò öùng duïng caùc nguyeân
lí vaät lí..., saùng taïo ñeå caûi tieán nhöõng caùi cuõ....
Söï saùng taïo tröôùc heát laø lao ñoäng beàn bæ vaø lao
ñoäng vôùi moät caûm höùng nhaát ñònh. Khoâng coù lao
ñoäng, khoâng coù moät quaù trình nhaän thöùc ñeå tích luõy
caùc döõ kieän thì khoâng theå coù saùng taïo.
1.1.3. Naêng löïc saùng taïo vaø nhöõng bieåu hieän
cuûa naêng löïc saùng taïo
 6

Naêng löïc saùng taïo theå hieän ôû khaû naêng coù theå
taïo ra nhöõng caùi môùi ñaùp öùng vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa
cuoäc soáng maø baèng nhöõng kinh nghieäm vaø nhöõng caùi
ñaõ bieát khoâng ñuû ñeå ñaùp öùng ñöôïc. Noùi moät caùch
khaùc, naêng löïc saùng taïo theå hieän ôû khaû naêng giaûi
quyeát vaán ñeà maø thöïc tieãn cuoäc soáng ñaët ra. Do ñoù,
theo Lecne, naêng löïc saùng taïo coù nhöõng bieåu hieän cuï
theå sau :
a. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, quaù trình saùng taïo
ñoøi hoûi coù söï töï löïc chuyeån caùc tri thöùc vaø kyõ
naêng sang moät tình huoáng môùi. Söï lieân heä giöõa
tình huoáng môùi vaø tri thöùc cuõ caøng xa bao nhieâu
thì möùc ñoä saùng taïo caøng cao.
b. Nhìn thaáy vaán ñeà môùi trong nhöõng ñieàu kieän
quen bieát, “ñuùng quy caùch”.
c. Nhìn thaáy chöùc naêng môùi cuûa ñoái töôïng quen
bieát.
d. Nhìn thaáy caáu truùc cuûa ñoái töôïng ñang nghieân
cöùu. Thöïc chaát cuûa naêng löïc naøy laø nhanh choùng
nhìn thaáy caáu truùc cuûa ñoái töôïng nhö caùc boä
phaän, caùc yeáu toá vaø caùc moái quan heä giöõa
chuùng.
e. Kyõ naêng nhìn thaáy nhieàu lôøi giaûi cho moät baøi
toaùn. Thöïc chaát cuûa kyõ naêng naøy laø taâm lyù
chaáp nhaän nhöõng lôøi giaûi khaùc nhau, nhöõng
caùch giaûi quyeát khaùc nhau, xem xeùt ñoái töôïng ôû
nhöõng khía caïnh khaùc nhau, ñoâi khi maâu thuaãn
nhau.
f. Kyõ naêng bieát phoái hôïp caùc phöông thöùc giaûi
quyeát vaán ñeà ñaõ bieát thaønh moät phöông thöùc
môùi.
g. Kyõ naêng saùng taïo moät phöông thöùc giaûi ñoäc
ñaùo tuy ñaõ bieát nhöõng phöông thöùc môùi.
Ngoaøi ra, coù theå boå sung theâm nhöõng ñaëc tröng sau
:
a. Bieát kieåm tra, ñaùnh giaù hieäu quaû caùch giaûi
quyeát vaán ñeà cuûa baûn thaân vaø cuûa nhöõng
ngöôøi khaùc.
b. Bieát ñieàu chænh caùc phöông aùn giaûi quyeát vaán
ñeà moät caùch nhanh choùng vaø phuø hôïp vôùi ñieàu
kieän thöïc tieãn.
c. Töï chuû, tin töôûng vaøo khaû naêng giaûi quyeát caùc
 7

vaán ñeà cuûa baûn thaân. Khoâng naûn chí tröôùc moät
vaán ñeà khoù maø tìm moïi caùch ñeå tìm ra ñöôïc
phöông aùn toát nhaát.
Nhöõng neùt ñaëc tröng treân chính laø moät phaàn noäi
dung phaùt trieån tö duy saùng taïo maø treû em caàn coù
ñöôïc. Tuy nhieân chuùng laïi coù moät ñieåm chung laø :
khoâng theå lónh hoäi saùng taïo nhôø thu nhaän thoâng tin
truyeàn mieäng hay xem bieåu dieãn phöông thöùc haønh
ñoäng. Ñoái vôùi caùc quy trình saùng taïo naøy, khoâng theå
laäp ñöôïc thuaät toaùn, khoâng theå xaây döïng heä thoáng
haønh ñoäng naøo ñeå hoïc sinh xem, chæ coù caùch cho hoï
xem saûn phaåm, xem baûn thaân keát quaû haønh ñoäng. Vaø
ñeå saùng taïo, hoïc sinh baét buoäc phaûi hoaït ñoäng.
Theo taùc giaû Ñöùc Uy thì ñoäng löïc saùng taïo laø
khuynh höôùng con ngöôøi muoán theå hieän chính mình,
muoán trôû thaønh nhöõng tieàm naêng cuûa mình. Nhöõng
ñieàu kieän noäi taâm cho söï saùng taïo laø söï côûi môû ñoùn
nhaän kinh nghieäm (noù coù nghóa laø söï uyeån chuyeån vaø
deã daøng qua laïi giöõa nhöõng quan ñieåm, nieàm tin, nhaän
thöùc vaø giaû thuyeát), khaû naêng löôïng giaù töø beân trong
(giaù trò cuûa saûn phaåm saùng taïo khoâng phaûi vì söï khen
ngôïi cuûa ngöôøi beân ngoaøi maø bôûi chính ngöôøi saùng
taïo), khaû naêng ñuøa giôõn vôùi nhöõng yeáu toá vaø nhöõng
quan ñieåm (tung neùm nhöõng yeáu toá vaøo nhöõng vò trí
xem nhö khoâng theå coù ñöôïc, hình thaønh nhöõng giaû
thieát hoang daïi). Khi coù ñöôïc ba ñieàu kieän treân, söï saùng
taïo mang tính xaây döïng seõ xuaát hieän. Nhöng chuùng ta
khoâng theå troâng ñôïi moät söï moâ taû chính xaùc veà
haønh vi saùng taïo, bôûi vì do baûn chaát cuûa noù, noù
khoâng theå dieãn taû noåi. “Ñaây laø coõi voâ tri maø chuùng
ta phaûi nhaän nhö baát-khaû-tri cho tôùi khi noù xaûy ra”.
Theo oâng, nhöõng ñieàu kieän (veà maët taâm lyù) nuoâi
döôõng söï saùng taïo laø : chaáp nhaän caù nhaân nhö moät
giaù trò voâ ñieàu kieän, taïo ra baàu khoâng khí vaéng maët
söï ñaùnh giaù töø beân ngoaøi, söï caûm thoâng vaø hieåu
bieát trieät ñeå caù nhaân saùng taïo, taïo söï töï do taâm lyù
cho caù nhaân saùng taïo.
Vai troø cuûa tröïc giaùc vaø töôûng töôïng trong saùng taïo
laø raát quan troïng. Theo Gaoxô : “Caùch giaûi quyeát ñaõ
ñeán baát ngôø nhö moät tia chôùp loùe saùng. Toâi khoâng
theå noùi ñöôïc caùi ñaõ noái lieàn nhöõng kieán thöùc tröôùc
kia cuûa toâi vôùi caùi ñaõ laøm cho söï thaønh coâng cuûa toâi
 8

ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñoù laø caùi gì”. Caùi böôùc nhaûy voït
cuûa tö töôûng ñoù chính laø tröïc giaùc. Theo Lui do Broile :
“Nhôø nhöõng böôùc nhaûy voït phi lyù, ta coù theå beõ gaõy
ñöôïc caùi voøng cöùng nhaéc, trong ñoù loái suy luaän dieãn
dòch vaãn giam haõm chuùng ta, pheùp qui naïp döïa treân
töôûng töôïng vaø tröïc giaùc cho pheùp ta thöïc hieän nhöõng
chinh phuïc vó ñaïi cuûa tö duy, noù laø cô sôû cuûa taát caû
nhöõng thaønh töïu thöïc söï cuûa khoa hoïc”. Coøn Anhxtanh
vieát : “Phaùt minh khoâng phaûi laø coâng vieäc cuûa tö duy
loâgic ngay duø cho keát quaû cuoái cuøng vaãn gaén lieàn
vôùi hình thöùc loâgic ñi nöõa”. Khi neâu ñaëc ñieåm cuûa tröïc
giaùc, phaàn lôùn caùc nhaø khoa hoïc cho raèng noù cho ta
moät keát quaû môùi veà nguyeân taéc trong nhaùy maét,
khoâng caàn coù söï tuaàn töï nhö tieán, boû qua moïi giai
ñoaïn trung gian.
Theo taùc giaû OÂkoân thì tính tích cöïc laø loøng mong
muoán haønh ñoäng ñöôïc naûy sinh do caùc ñoäng löïc thuùc
ñaåy hoaït ñoäng, do caùc quyeát ñònh döùt khoaùt vaø do yù
chí cuûa hoïc sinh. Tính ñoäc laäp trong tö duy vaø trong hoaït
ñoäng laø bieåu hieän quan troïng cuûa tính tích cöïc. Ñieàu
kieän cuûa tính tích cöïc ñöôïc bieåu hieän ôû caùc yeáu toá :
hình dung roõ muïc ñích (thoûa maõn loøng ham hoïc hoûi,
höùng thuù, say meâ), ñi ñeán quyeát ñònh, thöïc hieän, ñaït
tôùi muïc ñích. Nhö vaäy, tính töï chuû trong hoaït ñoäng döïa
treân nhu caàu vaø höùng thuù caù nhaân. Cuõng theo OÂkoân,
ñieàu kieän quyeát ñònh tính ñoäc laäp, töï chuû trong hoaït
ñoäng laø naém tri thöùc môùi baèng con ñöôøng giaûi quyeát
vaán ñeà.
1.1.4. Tö duy khoa hoïc
Tö duy khoa hoïc laø loaïi tö duy ñeå nhaän thöùc khoa hoïc.
Ñoù laø böôùc tieán cuûa con ngöôøi trong quaù trình nhaän
thöùc töï nhieân.
Theo trieát hoïc duy vaät bieän chöùng, nhaän thöùc khoa
hoïc ñöôïc hình thaønh moät caùch töï giaùc, mang tính tröøu
töôïng vaø khaùi quaùt ngaøy caøng cao. Nhaän thöùc khoa
hoïc höôùng tôùi naém baét caùi qui luaät, caùi baûn chaát
cuûa hieän thöïc; noù khoâng döøng laïi ôû beân ngoaøi, caùi
ngaãu nhieân, caùi ñôn nhaát. Nhaän thöùc khoa hoïc phaûi
döïa vaøo söï thaät vaø lyù trí cuûa con ngöôøi chöù khoâng
theå döïa vaøo nhöõng aûo töôûng chuû quan, vaøo loøng tin
muø quaùng naøo ñoù. Tri thöùc khoa hoïc phaûi coù tính heä
thoáng vaø tính coù caên cöù (ñaây laø ñaëc tröng quan troïng
 9

ñeå phaân bieät nhaän thöùc khoa hoïc vôùi nhaän thöùc
thoâng thöôøng). Nhaän thöùc khoa hoïc phaûi höôøng tôùi
chaân lyù, höôùng tôùi vieäc tìm toøi, nhaän thöùc chaân lyù.
Tính chaân lyù naøy ñöôïc chöùng minh khoâng chæ baèng
vieäc aùp duïng vaøo thöïc tieãn maø coøn taïo ra nhöõng
phöông thöùc chöùng minh, nhöõng tieâu chuaån rieâng cuûa
mình. Vì vaäy maø nhaän thöùc khoa hoïc mang tính chaët
cheõ, loâgic cao. Ñeå moâ taû vaø nghieân cöùu ñoái töôïng,
nhaän thöùc khoa hoïc coøn phaûi söû duïng ngoân ngöõ
chuyeân moân hoùa. Ngoân ngöõ khoa hoïc laø coâng cuï cuûa
tö duy khoa hoïc, noù khoâng ngöøng phaùt trieån cuøng vôùi
möùc ñoä saâu roäng cuûa nhaän thöùc khoa hoïc. Cuøng vôùi
ngoân ngöõ chuyeân moân hoùa, nhaän thöùc khoa hoïc coøn
phaûi söû duïng moät heä thoáng caùc phöông tieän vaø
phöông phaùp nghieân cöùu chuyeân moân.
Nhö vaäy, tö duy khoa hoïc coù nhöõng ñaëc tröng cô baûn
sau :
–Coù tính tröøu töôïng vaø khaùi quaùt cao
–Ñi saâu vaøo cô cheá cuûa ñoái töôïng ñeå phaûn aùnh
nhöõng caùi coù tính qui luaät moät caùch khaùch quan.
–Moïi keát quaû cuûa tö duy phaûi ñöôïc thöïc tieãn xaùc
nhaän.
–Phaûi söû duïng ñuùng ñaén vaø xaây döïng ñöïôc heä
thoáng ngoân ngöõ khoa hoïc chuyeân ngaønh.
–Phaûi söû duïng ñuùng vaø xaây döïng ñöôïc caùc phöông
phaùp nghieân cöùu khoa hoïc chung vaø rieâng cho töøng
chuyeân ngaønh
Coù theå nhaän xeùt raèng, ñeå coù saùng taïo khoa hoïc,
caàn phaûi coù tö duy khoa hoïc. Vieäc reøn luyeän naêng löïc
saùng taïo cho hoïc sinh gaén lieàn vôùi vieäc reøn luyeän tö
duy khoa hoïc.

1.2. PHAÙT TRIEÅN NAÊNG LÖÏC SAÙNG TAÏO CUÛA HOÏC

SINH TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ ÔÛ TRÖÔØNG
THPT
1.2.1.Cô sôû taâm lyù vaø giaùo duïc hoïc
Moät vaán ñeà cô baûn ñaët ra laø laøm theá naøo ñeå boài
döôõng naêng löïc saùng taïo cho hoïc sinh trong daïy hoïc vaät
lyù ôû tröôøng THPT?
Saùng taïo laø böôùc phaùt trieån môùi cuûa baûn thaân
chuû theå. Vì vaäy coù theå döïa vaøo lyù thuyeát phaùt trieån
cuûa Jean Piaget ñeå giaûi quyeát vaán ñeà. Sau hôn 30 naêm
 10

nghieân cöùu, oâng ñaõ xaùc ñònh coù 3 thôøi kyø phaùt trieån
trí khoân ôû treû em. Trong ñoù, treû em ôû löùa tuoåi 14, 15
ñaõ coù khaû naêng tö duy loâgic (thao taùc hình thöùc). Do
ñoù, theo oâng, khi ñoù treû em coù khaû naêng keát hôïp caùc
meänh ñeà giaû thieát vôùi dieãn dòch vaø kieåm tra chuùng
baèng thöïc nghieäm thì “lyù ñöông nhieân nhaø tröôøng coù
traùch nhieäm phaùt trieån vaø ñònh höôùng nhöõng naêng
löïc nhö vaäy ñeå töø ñaáy ruùt ra moät söï giaùo duïc vaø
moät söï giaûng daïy caùc khoa hoïc vaät lyù nhaán maïnh vaøo
vieäc tìm toøi vaø khaùm phaù hôn laø vaøo söï laëp laïi”. Lyù
thuyeát thích nghi cuûa Piaget cuõng khaúng ñònh raèng quaù
trình phaùt trieån cuûa hoïc sinh laø quaù trình thích nghi vôùi
moâi tröôøng, thieát laäp laïi traïng thaùi caân baèng giöõa
chuû theå vaø moâi tröôøng. Chính söï thích nghi vôùi moâi
tröôøng laø hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa hoïc sinh.
Moät thaønh töïu quan troïng cuûa taâm lyù hoïc ñöôïc aùp
duïng vaøo quaù trình boài döôõng naêng löïc saùng taïo cho
hoïc sinh laø lyù thuyeát veà vuøng phaùt trieån gaàn cuûa
L.Vögoátxki. Theo oâng, coù ít nhaát hai trình ñoä phaùt trieån
cuûa treû laø trình ñoä phaùt trieån hieän thôøi vaø vuøng
phaùt trieån gaàn. “Choã treû coù khaû naêng thöïc hieän vôùi
söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi lôùn - ñoù chính laø mieàn phaùt
trieån gaàn cuûa treû”. Nhö vaäy, neáu giaûng daïy chæ ñònh
höôùng vaøo caùc giai ñoaïn ñaõ phaùt trieån hoaøn taát thì
khoâng coù taùc duïng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa treû,
khoâng taïo ra quaù trình phaùt trieån, “chæ baùm vaøo ñaèng
ñuoâi cuûa söï phaùt trieån”. Töø ñoù coù moät nguyeân taéc
ñöôïc ñeà ra cho giaûng daïy “Chæ coù vieäc giaûng daïy naøo
hôi ñi tröôùc söï phaùt trieån môùi laø vieäc giaûng daïy toát”.
Keát luaän ruùt ra veà moái quan heä giöõa giaûng daïy vaø
phaùt trieån laø : “Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa giaûng daïy laø
taïo ra vuøng phaùt trieån gaàn, töùc laø kích thích treû hoaït
ñoäng, thöùc tænh moät loaït caùc quaù trình phaùt trieån noäi
taïi vaø ñöa chuùng vaøo cuoäc chuyeån ñoäng; caùc quaù
trình phaùt trieån noäi taïi naøy hieän giôø ñang laø khaû naêng
chæ trong phaïm vi qua laïi vôùi caùc ngöôøi xung quanh vaø
hôïp taùc vôùi baïn höõu, vaø caùc quaù trình noäi taïi naøy
traûi qua moät tieán trình phaùt trieån, sau ñoù trôû thaønh
thaønh töïu beân trong cuûa chính treû”.
Döïa treân caùc thaønh töïu cuûa taâm lyù hoïc hieän ñaïi,
nhaø giaùo duïc hoïc L.Ia. Lecne cuõng ñaõ khaúng ñònh : “Baát
cöù luùc naøo vaø baát cöù ôû ñaâu, naêng löïc saùng taïo ñeàu
 11

naûy sinh vaø phaùt trieån trong quaù trình giaûi quyeát vaán
ñeà”.
Nhö vaäy, phöông phaùp boài döôõng naêng löïc saùng taïo
cho hoïc sinh trong daïy hoïc laø phaûi toå chöùc vaø taïo ñieàu
kieän cho hoïc sinh töï löïc giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa
thöïc tieãn. Trong daïy hoïc vaät lyù laø toå chöùc cho hoïc sinh
töï löïc giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa vaät lyù hoïc.
1.2.2.Chu trình saùng taïo trong nghieân cöùu vaät
lyùù
Moät vaán ñeà tieáp theo ñöôïc ñaët ra : daïy hoïc sinh giaûi
quyeát vaán ñeà trong daïy hoïc vaät lyù nhö theá naøo?
Ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu vaø thoáng nhaát veà caâu
traû lôøi. Ñoù laø phaûi toå chöùc cho hoïc sinh hoïc taäp theo
phöông phaùp saùng taïo cuûa vaät lyù hoïc.
Nhö vaäy phaûi tìm hieåu phöông phaùp saùng taïo cuûa
nhaø vaät lyù.
a. Moái lieân heä giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn
Theo quan ñieåm môùi thì söï toàn taïi moät thöïc teá
khaùch quan ñoäc laäp vôùi ngöôøi quan saùt vaø loái vaøo
cuûa ngöôøi quan saùt vôùi thöïc tieãn laø khoâng tröïc tieáp
vaø toaøn dieän. Noù ñöôïc thöïc hieän thoâng qua ngoân ngöõ
hoaëc heä thoáng caùc daáu hieäu ñaët giöõa söï vaät vaø con
ngöôøi. Caùc lyù thuyeát laø do con ngöôøi taïo ra chöù khoâng
phaûi do töï nhieân sinh ra. Chuùng laäp thaønh nhöõng heä
thoáng daáu hieäu, nhöõng ngoân ngöõ chaët cheõ vaø coù
caáu truùc, ñöôïc con ngöôøi soaïn thaûo ñeå giaûi thích vaø
tieân ñoaùn söï vaän ñoäng cuûa thöïc tieãn. Vaäy chuùng
phaûi ñöôïc coi laø phaùt minh cuûa con ngöôøi chöù khoâng
phaûi ñoái töôïng khaùm phaù. Vai troø cuûa chuùng laø vai
troø cuûa tính tieân ñeà chaët cheõ vaø loâgíc. Chuùng khoâng
chaáp nhaän söï maâu thuaãn vaø gaàn ñuùng. Khoâng bao
giôø coù moät lyù thuyeát naøo coù theå phuø hôïp hoaøn
toaøn vôùi söï vaän ñoäng cuûa thöïc tieãn. Vaäy söï thích
ñaùng cuûa moät lyù thuyeát vôùi thöïc teá töông öùng khoâng
khi naøo hoaøn toaøn, noù luoân coù moät khoaûng caùch maø
tieán boä khoa hoïc tìm caùch ruùt ngaén laïi. Do ñoù tính xaáp
xæ cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm khoâng phaûi ñöôïc tìm thaáy
ôû trình ñoä cuûa lyù thuyeát maø ôû möùc ñoä thích ñaùng
cuûa lyù thuyeát vôùi thöïc teá caûm nhaän ñöôïc. Giaù trò
cuûa moät lyù thuyeát naèm chuû yeáu trong söï chính xaùc
maø noù cho pheùp ta nhìn nhaän theá giôùi. Caùc lyù thuyeát
luoân phaùt trieån, bieán ñoåi vaø caû maát ñi ñeå nhöôøng
 12

choã cho nhöõng lyù thuyeát môùi coù phaïm vi giaûi thích
roäng hôn.
Jean-Pierre Astolfi vaø Michel Develay thì cho raèng nhöõng
khaùi nieäm khoa hoïc coù hai ñaëc tröng khoâng taùch rôøi laø
giaûi thích vaø tieân ñoaùn. Chuùng ñöôïc dieãn taû baèng
caâu noùi, moät sô ñoà hoaëc toaùn hoïc, nhöng noù khaùc
vôùi caùc khaùi nieäm toaùn hoïc ôû choã taäp hôïp caùc qui
taéc vaø nhöõng qui ñònh cho pheùp taïo söï töông öùng vôùi
taäp hôïp caùc vaät trong vuõ truï. Nhaø toaùn hoïc xaây döïng
nhöõng ñoái töôïng rieâng, trong khi nhaø vaät lyù vaø nhaø
sinh hoïc chuù troïng ñeán thöïc taïi coù tröôùc vaø tìm caùch
giaûi thích. Heä quaû laø nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc coù
moâi tröôøng giaûi thích höõu haïn, coù taùc duïng trong moät
khu vöïc coù ranh giôùi maø töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc nhöõng
giôùi haïn cuûa taàm hoaït ñoäng höõu hieäu (cuõng gioáng
nhö moät loaïi thuoác chæ coù coâng hieäu trong vaøi giôùi
haïn naøo ñoù, moät khaùi nieäm chæ ñöôïc giaûi thích trong
moät vaøi ranh giôùi). Thí duï, khaùi nieäm aùnh saùng coù
theå ñònh nghóa nhö nhöõng gì phaùt ra töø moät nguoàn vaät
chaát vaø truyeàn theo ñöôøng thaúng trong moâi tröôøng
ñoàng chaát, nhö coù theå phaân tích thaønh quang phoå, nhö
chuyeân chôû naêng löôïng, nhö ñöôïc caáu taïo töø nhöõng
böùc xaï ñieän töø ... Nhöõng khaùi nieäm khoa hoïc khoâng
ñöôïc saép xeáp theo thöù töï ñeå thaønh moät chuoãi thaúng
haøng, maø moãi khaùi nieäm laø moät nuùt cuûa moät maïng
löôùi phöùc taïp bao goàm nhieàu moân hoïc. Caùc thuyeát
khoa hoïc qui tuï nhöõng ñònh luaät vaø nhöõng söï kieän
thaønh moät theå haøi hoøa vaø thöôøng ñöôïc dieãn taû baèng
moät moâ hình. Moâ hình chæ laø choã döïa cho tö töôûng vaø
khoâng coù tröôøng hôïp naøo noù laø thöïc taïi, noù chæ laø
moät caáu truùc tröøu töôïng phaùt xuaát töø thöïc taïi.
Fritjof Capra thì cho raèng ta chæ coù ñöôïc moät baûn ñoà
tri thöùc cuûa thöïc taïi. Caùi baûn ñoà naøy khoâng bao giôø
laø thöïc taïi, vì vaäy taát caû caùc kieán thöùc chæ laø gaàn
ñuùng vaø chuùng bao giôø cuõng coù giôùi haïn. Nhö vaäy,
trong tình hình ñoù, chuùng ta hay laãn loän giöõa yù nieäm
veà thöïc taïi vôùi baûn thaân thöïc taïi. Ta cho raèng nhöõng
hình aûnh do ta taïo ra laø chính thöïc taïi roài.
Caùc taùc giaû X.T.Meliukhin; A.IA.Ilin; B.V.Biriucoáp (trong
baøi chuû nghóa Leânin vaø nhöõng vaán ñeà trieát hoïc cuûa
khoa hoïc töï nhieân hieän ñaïi) cuõng ñaõ vieát: “Trong vaät lyù
hoïc ngöôøi ta ñaõ neâu leân nguyeân lyù töông öùng. Theo
 13

nguyeân lyù naøy, caùc lyù thuyeát vaät lyù phaùt trieån theo
loái keá thöøa nhau, theo con ñöôøng taêng theâm khoái löôïng
thoâng tin vaø khaùi quaùt hoùa lieân tuïc veà maët chöùc
naêng cuûa caùc qui luaät cuûa chuùng”.
Veà vaán ñeà “hôïp thöùc hoùa” kieán thöùc, caùc taùc
giaû Guy Robardet vaø Jean-claude Guillaud daãn theo Karl
Popper cho raèng moät lyù thuyeát caøng hôïp thöùc khi noù
ñaõ coù theå choáng ñôõ ñöôïc muoân vaøn chöùng cöù thöïc
nghieäm baùc boû noù. Theo tinh thaàn naøy thì khoâng coù
lyù thuyeát ñuùng, chæ coù nhöõng lyù thuyeát hôïp thöùc.
Nhöõng lyù thuyeát hôïp thaønh khoa hoïc thoâng thöôøng
trong moät thôøi kyø naøo ñoù thöôøng ñöôïc giöõ nguyeân
maëc duø ñaõ xuaát hieän nhöõng yeáu toá giaû taïo, vaø
nhöõng lyù thuyeát cuõ ñoâi khi cöôõng laïi raát laâu tröôùc khi
cuoái cuøng phaûi thay baèng lyù thuyeát môùi.
Veà vaán ñeà naøy, R.Feynman coù vieát raèng chuùng ta
luoân luoân coù khaû naêng laät ñoå moät lyù thuyeát, nhöng
khoâng bao giôø chöùng minh ñöôïc noù ñuùng. Neáu coù moät
thuyeát naøo ñoù maø caùc keát quaû cuûa noù hoaøn toaøn
phuø hôïp vôùi thöïc nghieäm cuõng khoâng coù nghóa laø lyù
thuyeát ñoù ñuùng maø chæ coù nghóa laø ta chöa baùc boû
ñöôïc lyù thuyeát ñoù maø thoâi. Sau naøy, ngöôøi ta coù theå
tính toaùn ñöôïc moät keát quaû roäng hôn vaø thöïc hieän
ñöôïc caùc thí nghieäm saâu saéc hôn vaø chöùng minh ñöôïc
lyù thuyeát ñoù khoâng coøn ñuùng nöõa. OÂng coøn vieát
raèng neáu chuùng ta caøng nhanh choùng baùc boû mình thì
caøng toát vì ñoù laø con ñöôøng duy nhaát cuûa tieán boä.
b . Veà phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc
Cuõng nhö caùc lyù thuyeát khoa hoïc, caùc phöông phaùp
vaø con ñöôøng nhaän thöùc khoa hoïc coù ñôøi soáng rieâng
cuûa mình. Chuùng phaùt sinh, phaùt trieån, bieán ñoåi nhöng
khoâng phuû ñònh laãn nhau. ÔÛ moãi giai ñoaïn cuûa lòch söû
chuùng coù moät vai troø to lôùn, khoâng theå phuû nhaän vaø
caùi tröôùc laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa caùi sau. Trong
vaät lyù hoïc, ta coù theå ñieåm laïi nhöõng phöông phaùp
nhaän thöùc cô baûn cuûa moãi giai ñoaïn lòch söû nhö sau.
Coù theå baét ñaàu töø theá kyû thöù 16, khi Galileâ ñaët
neàn moùng cho phöông phaùp thöïc nghieäm, ñöa vaät lyù
trôû thaønh moät khoa hoïc ñoäc laäp. Phöông phaùp naøy
ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc hoaøn thieän tieáp tuïc vaø toång
keát. Noäi dung cô baûn cuûa noù laø : Xuaát phaùt töø quan
saùt vaø thöïc nghieäm ñeå xaây döïng moät giaû thuyeát
 14

nhaèm giaûi quyeát moät vaán ñeà thöïc tieãn. Giaû thuyeát
naøy laø moät söï saùng taïo cuûa nhaø khoa hoïc, noù phaûi
chöùa ñöïng moät yeáu toá môùi. Töø giaû thuyeát, baèng suy
luaän loâgic hoaëc toaùn hoïc maø ruùt ra nhöõng keát luaän,
tieân ñoaùn moät soá söï kieän môùi. Nhöõng ñieàu naøy ñöôïc
kieåm tra baèng thöïc nghieäm vaø trôû thaønh moät lyù
thuyeát vaät lyù, ñöôïc thöøa nhaän vaø söû duïng.
Niutôn ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån phöông phaùp cuûa
Galileâ leân möùc ñoä chaët cheõ vaø ñaày ñuû hôn. Phöông
phaùp cuûa oâng laø keát hôïp chaët cheõ giöõa thí nghieäm
vaø suy luaän lyù thuyeát. OÂng ñeà ra 4 qui taéc nghieân
cöùu, trong ñoù qui taéc thöù 1 khaúng ñònh lyù trí con ngöôøi
trong nhaän thöùc khoa hoïc. Qui taéc thöù hai neâu roõ tö
töôûng nhaân quaû cuûa caùc hieän töôïng töï nhieân. Qui taéc
thöù 3 laø veà phöông phaùp qui naïp khoa hoïc, töø nhöõng
tröôøng hôïp rieâng leû maø khaùi quaùt thaønh nhöõng ñònh
luaät toång quaùt. Qui taéc thöù tö noùi raèng baát kyø khaúng
ñònh naøo ruùt ra töø thöïc nghieäm, baèng phöông phaùp qui
naïp ñeàu laø ñuùng chöøng naøo chöa coù nhöõng hieän
töôïng khaùc giôùi haïn hoaëc maâu thuaãn vôùi khaúng ñònh
ñoù.
Khi Faraday vaø Macxoen xaây döïng lyù thuyeát tröôøng
ñieän töø thì ñoàng thôøi caùc oâng ñaõ söû duïng nhöõng
phöông phaùp nghieân cöùu môùi. Ñoù laø phöông phaùp moâ
hình. Ñaàu tieân laø vieäc vaän duïng moät caùch coù hieäu
quaû moâ hình ñöôøng söùc maø Faraday söû duïng ñeå giaûi
thích moät loaït caùc hieän töôïng ñieän töø. Sau ñoù, Macxoen
ñaõ tieáp tuïc phaùt trieån moâ hình ñöôøng söùc ñeå xaây
döïng moâ hình thuûy ñoäng löïc hoïc cuûa ñieän maø nhôø noù
xaây döïng ñöôïc heä phöông trình mang teân oâng. Caùc
phöông trình naøy laø caùc ñònh luaät bieåu dieãn caáu truùc
cuûa tröôøng. Cuõng chính töø heä phöông trình naøy vaø
baèng con ñöôøng suy luaän toaùn hoïc maø phaùt hieän ra
ñöôïc soùng ñieän töø vaø vaän toác truyeàn soùng ñieän töø.
Khi xaây döïng thuyeát töông ñoái, Anhstanh laïi söû duïng
phöông phaùp nhö sau : OÂng thöøa nhaän caùc keát quaû
cuûa thöïc nghieäm laø khaùch quan, coâng nhaän caùc lyù
thuyeát cuõ khoâng coù khaû naêng giaûi thích caùc keát quaû
cuûa thöïc nghieäm vaø ñi xaây döïng lyù thuyeát môùi nhaèm
giaûi thích chuùng. Lyù thuyeát cuûa Anhstanh ñöôïc xaây
döïng treân cô sôû cuûa caùc tieân ñeà. Ñoù laø nhöõng meänh
ñeà khoâng chöùng minh chaët cheõ ñöôïc maø chæ nhôø coù
 15

baèng chính kinh nghieäm tích luõy ñöôïc. Töø nhöõng tieân ñeà
ñoù, baèng suy luaän loâgic vaø toaùn hoïc maø ruùt ra nhöõng
heä quaû quan troïng, xaây döïng neân thuyeát töông ñoái
chaët cheõ vaø nhaát quaùn. Phaûi nhieàu naêm sau, thöïc
nghieäm môùi chöùng toû ñöôïc nhöõng luaän ñieåm cuûa
thuyeát naøy.
c. Vai troø cuûa thí nghieäm vaät lyù
Vaät lyù hoïc laø moät khoa hoïc thöïc nghieäm, nhö vaäy
vai troø cuûa thí nghieäm vaät lyù laø khoâng theå thieáu.
Chính Galileâ laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ ñöa thí nghieäm vaät
lyù vaøo quaù trình nhaän thöùc khoa hoïc. Galileâ ñaõ laøm thí
nghieäm thaû caùc vaät rôi töø thaùp nghieâng ñeå baùc boû
luaän ñieåm cuûa Arixtoát vaät naïêng rôi nhanh hôn vaät nheï.
Galileâ cuõng hieåu raèng muoán ruùt ñöôïc keát luaän khoa
hoïc töø thöïc nghieäm, caàn loaïi tröø nhöõng aûnh höôûng
beân ngoaøi laøm keát quaû thí nghieäm bò sai leäch.
Beâcôn coi thí nghieäm laø cô sôû cuûa phöông phaùp khoa
hoïc. Döïa vaøo thí nghieäm, vaøo thöïc tieãn vaø söû duïng
phöông phaùp qui naïp, nhaø khoa hoïc phaûi xaây döïng ñöôïc
nhöõng keát luaän khaùi quaùt, töùc laø phaûi ñi töø nhöõng söï
kieän rieâng leû ñeán nhöõng khaùi quaùt heïp, töø nhöõng
khaùi quaùt heïp ñeán roïâng hôn vaø cöù tieáp tuïc nhö theá
ñeå ñi tôùi khaùi quaùt hoùa toång quaùt nhaát ... Nhö vaäy
chaân lí khoa hoïc ñöôïc ruùt ra töø thí nghieäm, thöïc tieãn vaø
cuõng ñöôïc kieåm ra laïi baèng thí nghieäm vaø thöïc tieãn.
Caùc nhaø vaät lyù ñi tìm chaân lí khoa hoïc khoâng phaûi
baèng nhöõng cuoäc bieän luaän trieàn mieân maø baèng
caùch tieán haønh caùc thí nghieäm, thöïc hieän caùc pheùp ño
vaø phaùt bieåu nhöõng ñònh luaät ñònh löôïng maø ai cuõng
coù theå kieåm tra baèng thöïc nghieäm.
Fritjof Capra vieát, neáu nhaø nghieân cöùu xaây döïng moâ
hình nhöng caùc keát quaû cuûa thöïc nghieäm laïi traùi vôùi
moâ hình thì seõ phaûi chænh söûa laïi moâ hình vaø cuoái
cuøng moâ hình vaãn bò phaûn baùc bôûi thöïc nghieäm thì
ngöôøi ta phaûi boû noù ñi.
Neáu caùc keát quaû cuûa thí nghieäm truøng vôùi caùc
tieân ñoaùn lyù thuyeát thì caùc keát quaû ñoù, duø raèng
ñieàu naøy thoaït nhìn coù theå töôûng laø kyø laï, vaãn ít laøm
caùc nhaø khoa hoïc quan taâm. Nhöõng thí nghieäm coù keát
quaû maâu thuaãn vôùi caùc tieân ñoaùn lyù thuyeát coù taàm
quan troïng cöïc kyø lôùn ñoái vôùi khoa hoïc, bôûi vì söï maâu
thuaãn naøy laø moät daáu hieäu veà söï caàn thieát phaûi
 16

xaây döïng nhöõng quan nieäm lyù thuyeát môùi. Chính nhöõng
thí nghieäm nhö vaäy ñoùng moät vai troø quyeát ñònh trong
khoa hoïc.(I.S.ALEKSEEV - lôøi noùi ñaàu cho baûn dòch tieáng
Nga).
Nhöng khoâng phaûi chæ coù theá, R.Faynman coøn noùi
veà vai troø cuûa thí nghieäm nhö sau : “Caùc baïn coù theå
töôûng raèng hình nhö chuùng toâi luoân luoân döï ñoaùn, roài
kieåm tra caùc döï ñoaùn baèng thöïc nghieäm, khieán cho
thöïc nghieäm chæ ñoùng vai troø phuï. Nhöng thöïc ra caùc
nhaø thöïc nghieäm laø nhöõng
ngöôøi hoaøn toaøn töï laäp. Hoï
thích laøm thí nghieäm ngay
tröôùc khi coù ngöôøi naøo ñoù A
suy nghó ra moät ñieàu gì vaø
hoï raát hay laøm vieäc trong
nhöõng lónh vöïc maø caùc nhaø
lyù thuyeát coøn chöa coù moät S S S’
döï ñoaùn naøo”. OÂng coøn ’ ’
khaúng ñònh: “Moät trong
nhöõng phöông phaùp chaéc
chaén nhaát ñeå laøm döøng laïi
söï tieán boä cuûa khoa hoïc laø E : Nhöõng döõ kieän
chæ cho pheùp thöïc nghieäm tröïc tieáp cuûa kinh
nghieäm caûm tính
tieán haønh trong nhöõng lónh
vöïc maø ôû ñoù caùc ñònh luaät ñaõ ñöôïc phaùt minh”.
Nhö vaäy, trong phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc vaät
lyù, thí nghieäm coù vai troø taïo ra nhöõng tình huoáng vaät
lyù, ñaët ra moät vaán ñeà caàn nghieân cöùu. Thí nghieäm
coøn coù vai troø cung caáp caùc döõ kieän laøm cô sôû cho
vieäc xaây döïng caùc lyù thuyeát. Vaø ñaëc bieät thí nghieäm
ñoùng vai troø kieåm tra, xaùc nhaän hay baùc boû moät lyù
thuyeát naøo ñoù.
d. Veà vaán ñeà saùng taïo vaät lyù
Anhstanh vieát : Baèng sô ñoà, toâi hình dung nhöõng vaán
ñeà ñoù nhö sau :
– Chuùng ta coù nhöõng döõ kieän E, nhöõng döõ kieän
tröïc tieáp cuûa kinh nghieäm caûm giaùc cuûa chuùng ta.
–A laø nhöõng tieân ñeà maø töø ñoù ta ruùt ra keát luaän.
Veà maët taâm lyù, A döïa treân cô sôû cuûa E. Nhöng
khoâng coù moät con ñöôøng loâgic naøo daãn töø E ñeán
A. Chæ coù moät moái lieân heä tröïc giaùc (taâm lyù)
luoân luoân ñöôïc taùi dieãn laïi.
 17

–Töø caùc tieân ñeà A ruùt ra moät caùch loâgic nhöõng

khaúng ñònh boä phaän S vôùi möùc ñoä chaët cheõ cao.
–Nhöõng khaúng ñònh ñöôïc ñoái chieáu vôùi E (kieåm tra
baèng thöïc nghieäm)

Moâ hình giaû

Caùc heä
thuyeát tröøu
quaû loâgic
töôïng

Caùc söï kieän Thöïc

xuaát phaùt nghieäm
Faynman noùi veà vieäc phaùt minh ra caùc ñònh luaät
môùi nhö sau :
Tröôùc tieân ngöôøi ta döï ñoaùn veà ñònh luaät ñoù. Tieáp
theo thì tính keát quaû cuûa ñieàu döï ñoaùn ñoù vaø tìm hieåu
cho roõ nhöõng gì suy ra töø ñònh luaät ñoù neáu ñònh luaät
ñoù ñuùng. Sau ñoù so saùnh nhöõng keát quaû tính toaùn vôùi
nhöõng ñieàu quan saùt ñöôïc trong thieân nhieân, vôùi keát
quaû cuûa thöïc nghieäm hoaëc laø vôùi caùc kinh nghieäm
cuûa chuùng ta, vaø xem keát quaû cuûa vieäc so saùnh nhö
theá naøo. Neáu nhöõng pheùp tính cho keát quaû khoâng phuø
hôïp vôùi caùc soá lieäu thöïc nghieäm thì ñònh luaät khoâng
ñuùng. OÂng noùi : “Söï phoûng ñoaùn thöïc söï laø moät ngheä
thuaät”.
Vaø Faynman keát luaän : “ Khi naøo coù uøn laïi quaù
nhieàu vaán ñeà khoâng giaûi quyeát ñöôïc thì ñoù laø vì ta ñaõ
duøng cuøng nhöõng phöông phaùp nhö ñaõ duøng tröôùc
ñaây. Moät sô ñoà môùi, moät phaùt minh môùi caàn phaûi tìm
treân con ñöôøng hoaøn toaøn khaùc. Cho neân, khoâng neân
chôø ñôïi ôû lòch söû khoa hoïc moät söï giuùp ñôõ ñaëc bieät”.
V.G. Razumoâpxki cuõng ruùt ra moät quaù trình saùng taïo
khoa hoïc töø yù kieán cuûa caùc nhaø vaät lyù hoïc noåi tieáng
döôùi daïng moät chu trình goàm coù 4 giai ñoaïn chính sau :
töø söï khaùi quaùt hoùa nhöõng söï kieän ñi ñeán xaây döïng
moâ hình tröøu töôïng cuûa hieän töôïng (ñeà xuaát giaû
thuyeát). Töø moâ hình daãn ra caùc heä quaû lyù thuyeát, roài
töø heä quaû lyù thuyeát ñeán kieåm tra baèng thöïc nghieäm.
Neáu nhöõng söï kieän thöïc nghieäm phuø hôïp vôùi heä quaû
döï ñoaùn thì giaû thuyeát trôû thaønh chaân lyù khoa hoïc,
moät ñònh luaät, moät thuyeát vaät lyù vaø keát thuùc moät
 18

chu trình. Nhöõng heä quaû nhö theá ngaøy moät nhieàu, môû
roäng phaïm vi öùng duïng cuûa caùc keát luaän ñaõ thu ñöôïc.
Cho ñeán khi xuaát hieän nhöõng söï kieän thöïc nghieäm môùi
khoâng phuø hôïp vôùi lyù thuyeát ñaõ coù thì ñeán luùc phaûi
chænh söûa lyù thuyeát cuõ, xaây döïng lyù thuyeát môùi.
1.2.3.Tieán trình xaây döïng kieán thöùc vaät lyù theo
chu trình saùng taïo khoa hoïc vaät lyù
a. Töø nhöõng quan ñieåm treân, ñeå boài döôõng naêng
löïc saùng taïo thì caàn thieát phaûi laøm cho hoïc sinh hieåu
vaät lí hoïc laø moät khoa hoïc moâ hình hoùa. Con ñöôøng
saùng taïo ra caùc moâ hình lyù thuyeát laø moät ngheä thuaät
vaø khoâng coù söï laëp laïi trong lòch söû. Chuùng raát ña
daïng. Trong ñoù vai troø cuûa thí nghieäm vaät lyù laø khoâng
theå thay theá vaø ngaøy caøng coù chöùc naêng saùng taïo
hôn. Hoïc sinh thaáy ñöôïc söï ña daïng ñoù baèng caùch xaây
döïng caùc kieán thöùc vaät lyù theo nhöõng con ñöôøng maø
caùc nhaø khoa hoïc ñaõ traûi qua.
b. Caùc moâ hình kieán thöùc laø moät coâng cuï lí thuyeát
cho pheùp bieåu dieãn, giaûi thích vaø tieân ñoaùn caùc tình
huoáng. Chuùng laø heä thoáng taát caû nhöõng kyù hieäu maø
chuùng ta coù theå saùng taïo ra ñeå bieåu ñaït theá giôùi
thöïc. Neáu laø moät moâ hình vaät lyù thì ñoù laø heä thoáng
nhöõng tín hieäu nhö caùc hình veõ, nhöõng ñoà thò, nhöõng kí
hieäu toaùn hoïc, nhöõng meänh ñeà taïo neân töø nhöõng
töø… vaø ñöôïc nhaø nghieân cöùu xaây döïng neân. ÔÛ ñaây
chuù yù tôùi söï khoâng ñoàng nhaát giöõa thöïc teá vaø moâ
hình bieåu dieãn noù.
Moät moâ hình hôïp thöùc laø moâ hình ñöôïc xaây döïng
sau nhieàu laàn taùc ñoäng qua laïi giöõa lí thuyeát vaø thöïc
nghieäm, trong ñoù coù nhöõng giai ñoaïn cô baûn sau:
–Suy ñoaùn : Moät tình huoáng ñöôïc ñaët ra ñeå phaân tích
roài xuaát phaùt töø caùc cô sôû döõ kieän ban ñaàu ñeå
xaây döïng moät moâ hình giaû thuyeát nhaèm giaûi
quyeát tình huoáng thöïc tieãn naøo ñoù trong phaïm vi
taùc duïng cuûa noù.
–Tieân ñoaùn : Töø moâ hình giaû thuyeát, phaûi döï ñoaùn
caùc thí nghieäm cho pheùp thöû vaø tieân ñoaùn caùc söï
kieän.
–Xaùc nhaän : Moâ hình ñöôïc xaùc nhaän töø nhöõng ñaùp
soá thöïc nghieäm coù ñöôïc. Chính laø söï so saùnh caùc
giaù trò tính ñöôïc trong moâ hình vôùi caùc giaù trò ño
ñöôïc trong thí nghieäm cho ta ñaùnh giaù chuû yeáu veà
 19

tính hôïp thöùc hoaù cuûa moâ hình. Khi moät moâ hình
giaû thuyeát bò thí nghieäm baùc boû coù theå coù ba
höôùng giaûi quyeát : Xeùt laïi caùc ñieàu kieän cuûa thí
nghieäm, xeùt laïi moâ hình lí thuyeát ban ñaàu, xeùt laïi
caáu truùc cuûa moâ hình giaû thuyeát bò loaïi boû, ñaëc
bieät xem laïi noù coù thích nghi vôùi phaïm vi thöïc
nghieäm maø noù phaûi ñöôïc ñoái chieáu khoâng.
–Qui naïp : caàn phaân tích caùc sai khaùc giöõa moâ hình
ñaõ ñöôïc xaùc nhaän vaø moâ hình giaû thuyeát, tieán
haønh nhöõng thay ñoåi caàn thieát ôû moâ hình giaû
thuyeát ban ñaàu hoaëc thay caùc moâ hình lí thuyeát ban
ñaàu. Khaùi quaùt hoùa moâ hình cho moät loaït caùc ñoái
töôïng cuøng loaïi.
Veà xuaát phaùt ñieåm cuûa caùc döï ñoaùn, ñoù laø caùc
döõ kieän thu thaäp ñöôïc. Caùc döõ kieän naøy goàm nhöõng
loaïi naøo? Coù hai loaïi cô baûn : ñoù laø caùc döõ kieän cuûa
thöïc tieãn thu thaäp ñöôïc qua quan saùt, thöïc nghieäm vaø
caùc döõ kieän thu thaäp töø caùc moâ hình tröøu töôïng ñaõ
coù, töùc laø töø caùc kieán thöùc lyù thuyeát ñaõ xaây döïng
ñöôïc.
Nhö vaäy, trong ñoù, thí nghieäm coù maët ôû giai ñoaïn
suy dieãn vôùi chöùc naêng taïo ra moät tình huoáng thöïc
tieãn, chöùc naêng thu thaäp caùc döõ kieän laøm cô sôû cho
döï ñoaùn moâ hình giaû thuyeát. Trong giai ñoaïn xaùc nhaän,
noù coù chöùc naêng ñaùnh giaù, hôïp thöùc hoùa moâ hình. Ta
thoáng nhaát raèng, thí nghieäm khoâng coù vai troø ruùt ra
kieán thöùc moät caùch tröïc tieáp nhö moät soá yù kieán
tröôùc ñaây.
c. Nhaän xeùt veà ñoäng löïc vaø baûn chaát cuûa nhaän
thöùc khoa hoïc:
–“Vaán ñeà“ laø ñoäng löïc cuûa tö duy khoa hoïc trong
tieán trình vaän ñoäng cuûa noù ñi töø caùi ñaõ bieát ñeán
caùi chöa bieát, trong vieäc khaéc phuïc trôû löïc töø trong
nhaän thöùc ñaõ coù ñeå xaây döïng tri thöùc môùi. Khoâng
coù vaán ñeà thì khoâng coù tö duy khoa hoïc. Vaán ñeà
cuûa chuû theå nhaän thöùc chæ coù theå naûy sinh töø
voán tri thöùc ñaõ coù cuûa chuû theå ñoù.
–Nhaän thöùc khoa hoïc khoâng phaûi chæ laø taùi hieän
trong oùc nhöõng hình aûnh tri giaùc ñöôïc maø caùi chuû
yeáu laø söï xaây döïng saùng taïo moâ hình cuûa nhöõng
söï kieän chöa ñöôïc tri giaùc maø theo ñoù coù theå tieán
haønh thao taùc vaät theå vaø tri giaùc ñeå kieåm tra söï
 20

toàn taïi trong thöïc teá cuûa nhöõng söï kieän ñoù.
– Cô sôû ñeå xaùc laäp chaân lyù khoa hoïc laø thöïc
nghieäm khoa hoïc. Thöïc nghieäm khoa hoïc laø hoaït
ñoäng keát hôïp bieän chöùng cuûa hoaït ñoäng trí oùc, lyù
thuyeát vôùi hoaït ñoäng theå chaát, vaät theå nhaèm
kieåm tra, chöùng toû söï phuø hôïp cuûa saûn phaåm tö
duy (caùc moâ hình cuûa thöïc teá) vôùi baûn thaân thöïc
teá toàn taïi khaùch quan.
d. Töø nhöõng nhaän xeùt treân, coù theå moâ taû moät
tieán trình khoa hoïc xaây döïng kieán thöùc vaät lyù nhö sau :
–Ñeà xuaát vaán ñeà : Töø caùi ñaõ bieát vaø nhieäm vuï
caàn giaûi quyeát naûy sinh nhu caàu veà moät caùi coøn
chöa bieát, veà moät caùch giaûi quyeát khoâng coù saün
nhöng hy voïng coù theå tìm toøi, xaây döïng ñöôïc. Dieãn
ñaït nhu caàu ñoù thaønh caâu hoûi tìm toøi.
–Döï ñoaùn giaûi phaùp : Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ñaët
ra, töø ñieåm xuaát phaùt (döõ kieän hoaëc moâ hình ñaõ
coù) döï ñoaùn tìm lôøi giaûi baèng caùch ñeà xuaát moâ
hình coù theå vaän haønh ñöôïc ñeå ñi tôùi caùi caàn tìm,
hoaëc baèng caùch suy luaän töø caùc moâ hình ñaõ bieát
ra moâ hình giaû thuyeát ñeå vaän haønh ñi tôùi caùi caàn
tìm, hoaëc baèng caùch phoûng ñoaùn caùc bieán coá thöïc
nghieäm coù theå xaûy ra maø nhôø ñoù coù theå khaûo
saùt thöïc nghieäm ñeå xaây döïng moâ hình caàn tìm.
–Khaûo saùt lí thuyeát vaø thöïc nghieäm hoaëc khaûo saùt
thöïc nghieäm : Vaän haønh moâ hình ruùt ra keát luaän
logíc veà caùi caàn tìm hoaëc thieát keá phöông aùn thöïc
nghieäm, tieán haønh thöïc nghieäm, thu thaäp caùc döõ
kieän caàn thieát, xem xeùt ruùt ra keát luaän veà caùi
caàn tìm.
–Kieåm tra, vaän duïng keát quaû : Xem xeùt khaû naêng
coù theå chaáp nhaän ñöôïc cuûa caùc keát quaû tìm ñöôïc
treân cô sôû vaän duïng chuùng ñeå giaûi thích hoaëc tieân
ñoaùn caùc söï kieän vaø xem xeùt söï phuø hôïp cuûa lyù
thuyeát vaø thöïc nghieäm. Xem xeùt söï caùch bieät giöõa
keát luaän coù ñöôïc nhôø suy luaän lyù thuyeát (moâ hình
heä quaû loâgic) vôùi keát luaän coù ñöôïc töø caùc döõ
lieäu thöïc nghieäm (moâ hình xaùc nhaän) ñeå qui naïp
chaáp nhaän keát quaû tìm ñöôïc khi coù söï phuø hôïp
giöõa lyù thuyeát vaø thöïc nghieäm, hoaëc ñeå xem xeùt
boå sung, söûa ñoåi ñoái vôùi thöïc nghieäm, hoaëc ñoái
vôùi söï xaây döïng vaø vaän haønh moâ hình xuaát phaùt
 21

khi chöa coù söï phuø hôïp giöõa lyù thuyeát vaø thöïc
nghieäm, nhaèm tieáp tuïc tìm toøi xaây döïng caùi caàn
tìm.
 22

DÖÕ LIEÄU
(Nhöõng tri thöùc ñaõ
coù vaø döõ kieän thu
thaäp ñöôïc)

VAÁN ÑEÀ

Phöông aùn vaø döõ Moâ hình

lieäu thöïc nghieäm giaû thuyeát

Keát luaän Heä quaû loâgic

Khaùi quaùt qui naïp Kieåm chöùng

KIEÁN THÖÙC ÑÖÔÏC XAÙC

LAÄP

VAÄN DUÏNG

DÖÕ LIEÄU
(Nhöõng tri thöùc ñaõ coù
vaø döõ kieän thu thaäp
ñöôïc)

VAÁN ÑEÀ
 23

e. Nhaän xeùt veà nhöõng giai ñoaïn saùng taïo cao

trong tieán trình
–Giai ñoaïn phaùt hieän vaán ñeà töø moät tình huoáng
ñöôïc taïo ra. Trong giai ñoaïn naøy, hoïc sinh phaûi nhaän
thaáy ñöôïc tính chaát môùi cuûa hieän töôïng maø nhöõng
kieán thöùc, kinh nghieäm ñaõ coù khoâng theå giaûi
quyeát ñöôïc.
–Giai ñoaïn döï ñoaùn giaûi phaùp giaûi quyeát vaán ñeà.
Trong giai ñoaïn naøy, hoïc sinh phaûi ñöa ra phöông aùn
giaûi quyeát vaán ñeà döôùi daïng giaû ñònh. Töùc laø
phaûi tìm kieám caùc kieán thöùc lyù thuyeát laøm coâng
cuï.
–Giai ñoaïn hôïp thöùc hoùa kieán thöùc. Trong giai ñoaïn
naøy hoïc sinh phaûi tìm kieám caùc phöông aùn kieåm tra
kieán thöùc vöøa xaây döïng, töùc laø xem xeùt söï phuø
hôïp giöõa lyù thuyeát vaø thöïc tieãn.
f. Sau khi thieát laäp ñöôïc sô ñoà nhaän thöùc khoa hoïc
moät kieán thöùc vaät lyù thì caàn baøn tieáp ñeán vieäc toå
chöùc cho hoïc sinh hoaït ñoäng hoïc taäp nhaèm töï chuû
chieám lónh tri thöùc caàn daïy nhö theá naøo ñeå coù theå
phaùt huy naêng löïc saùng taïo.
Coù theå nhaän xeùt raèng chæ vôùi nhöõng phöông phaùp
cuõ (thoâng baùo - taùi hieän) nhöng moät kieán thöùc vaät lyù
ñöôïc daïy theo tieán trình treân thì hoïc sinh cuõng ñaõ ñöôïc
boài döôõng khaù toát veà naêng löïc nhaän thöùc vì tieán trình
naøy theå hieän ñöôïc moät caùch cô baûn con ñöôøng saùng
taïo khoa hoïc trong vaät lyù. Tuy nhieân, neáu hoïc sinh ñöôïc
toå chöùc cho töï löïc hoaït ñoäng thì hieäu quaû seõ taêng leân
nhieàu laàn. Ñieàu maø chuùng ta chuù troïng ñeán laø toå
chöùc cho hoïc sinh hoaït ñoäng, trong ñoù ñaëc bieät laø
nhöõng hoaït ñoäng tìm toøi, saùng taïo. Ñoù laø caùi coù theå
thaáy ñöôïc ngay vaø cuï theå trong töøng giôø hoïc. Vaø chæ
coù qua hoaït ñoäng ñoù, naêng löïc tìm toøi, saùng taïo môùi
ñöôïc phaùt trieån. Noù laø keát quaû laâu daøi cuûa hoaït
ñoäng tìm toøi saùng taïo. Hoaït ñoäng tìm toøi saùng taïo
khaùc vôùi tích cöïc vì noù phaûi coù yeáu toá saùng taïo. Nhö
vaäy, laøm theá naøo ñeå coù hoaït ñoäng tìm toøi saùng taïo?
Trong tieán trình treân, coù caùc giai ñoaïn khoù khaên
nhaát nhöng laïi quan troïng nhaát (vì theå hieän vaø reøn
luyeän ñöôïc naêng löïc saùng taïo cao nhaát) caàn phaûi cho
hoïc sinh haønh ñoäng ñöôïc laø “phaùt hieän vaán ñeà”, “döï
 24

ñoaùn giaûi phaùp” vaø “ñeà xuaát phöông aùn thöïc

nghieäm kieåm chöùng”. Ñoù laø caùc khoaûng caùch raát
xa töø choã coù vaán ñeà caàn giaûi quyeát tôùi choã giaûi
quyeát ñöôïc vaán ñeà. Noù theå hieän roõ nhaát söï saùng
taïo vaø phaûi duøng tröïc giaùc.
Tröïc giaùc laø moät hình thöùc ñaëc bieät cuûa hoaït
ñoäng nhaän thöùc. Noù laø naêng löïc naém baét tröïc tieáp
chaân lyù maø khoâng caàn laäp luaän loâgic. Tuy nhieân, ñoù
khoâng phaûi laø moät khaû naêng thaàn bí. Tröïc giaùc phaûi
döïa treân nhöõng kinh nghieäm vaø hieåu bieát ñöôïc tích luõy
töø tröôùc. Noù laø keát quaû cuûa söï doàn neùn trí tueä vaø
tri thöùc, laø saûn phaåm cuûa taøi naêng vaø söï say meâ,
kieân trì lao ñoäng khoa hoïc moät caùch nghieâm tuùc.
Tuy nhieân, nhö ñaõ trình baøy, döï ñoaùn caùc giaûi
phaùp laïi laø moät ngheä thuaät, xaûy ra vôùi muoân veû
khaùc nhau, khoâng lyù giaûi ñöôïc. Ngay caû ngöôøi saùng
taïo cuõng coù theå khoâng theå moâ taû noù xaûy ra nhö
theá naøo. Khoâng coù con ñöôøng loâgic naøo daãn ñeán
caùch giaûi quyeát noù. Khoâng theå lónh hoäi chuùng nhôø
thu nhaän thoâng tin, nhôø truyeàn ñaït qui trình, chæ coù
theå cho hoïc sinh xem saûn phaåm, xem keát quaû cuûa
haønh ñoäng. Nhö vaäy, khoâng theå giaûng giaûi cho hoïc
sinh, cuõng khoâng theå chæ daãn cuï theå ñeå hoïc sinh
thöïc hieän caùc haønh ñoäng naøy vì seõ laøm maát tính
saùng taïo.
Vaäy laøm theá naøo ñeå hoïc sinh vaãn haønh ñoäng
ñöôïc, haønh ñoäng moät caùch saùng taïo vôùi söï giuùp ñôõ
cuûa giaùo vieân? Coù theå vaän duïng nhöõng quan ñieåm
hieän ñaïi cuûa taâm lyù hoïc, giaùo duïc hoïc ñeå giaûi quyeát
vaán ñeà naøy. Ñoù laø toå chöùc caùc tình huoáng hoïc taäp
thích hôïp ñeå giuùp ñôõ hoïc sinh töï chuû hoaït ñoäng saùng
taïo nhaèm töï löïc thöïc hieän ñöïôc caùc khaâu khoù khaên
nhaát trong quaù trình giaûi quyeát vaán ñeà cuûa vaät lyù.
 25

CHÖÔNG 2
ÑÒNH HÖÔÙNG HOAÏT ÑOÄNG GIAÛI QUYEÁT
VAÁN ÑEÀ
TRONG DAÏY HOÏC VAÄT LYÙ

2.1. HOAÏT ÑOÄNG HOÏC TAÄP VAÄT LYÙ CUÛA HOÏC SINH
2.1.1. Hoaït ñoäng hoïc taäp
a. Theo quan ñieåm nhaän thöùc luaän duy vaät bieän
chöùng thì quaù trình nhaän thöùc dieãn ra theo con ñöôøng :
Töø tröïc quan sinh ñoäng ñeán tö duy tröøu töôïng roài töø tö
duy tröøu töôïng ñeán thöïc tieãn. Cô sôû tröïc tieáp vaø chuû
yeáu nhaát cuûa nhaän thöùc laø thöïc tieãn. Thöïc tieãn coøn
laø ñoäng löïc, laøø muïc ñích vaø tieâu chuaån kieåm tra chaân
lí cuûa nhaän thöùc. Thöïc tieãn laø nhöõng hoaït ñoäng vaät
chaát coù muïc ñích mang tính lòch söû - xaõ hoäi cuûa con
ngöôøi nhaèm caûi taïo töï nhieân vaø xaõ hoäi. Thöïc tieãn bao
goàm nhieàu yeáu toá vaø nhieàu daïng hoaït ñoäng. Baát kì
quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn naøo cuõng goàm nhöõng
yeáu toá nhö nhu caàu, lôïi ích, muïc ñích, phöông tieän, vaø
keát quaû. Caùc yeáu toá ñoù lieân heä vôùi nhau, qui ñònh
laãn nhau maø neáu thieáu chuùng thì hoaït ñoäng thöïc tieãn
khoâng theå xaûy ra. Chính töø trong hoaït ñoäng thöïc tieãn
caûi taïo theá giôùi maø nhaän thöùc ôû con ngöôøi ñöôïc hình
thaønh vaø phaùt trieån. Thöïc tieãn cung caáp nhöõng taøi
lieäu cho nhaän thöùc, cho lí luaän. Moïi tri thöùc duø tröïc tieáp
hay giaùn tieáp ñoái vôùi ngöôøi naøy hay ngöôøi kia, theá heä
naøy hay theá heä khaùc, ôû trình ñoä kinh nghieäm hay lí
luaän xeùt ñeán cuøng ñeàu baét nguoàn töø thöïc tieãn.
Nhaän thöùc thoâng thöôøng vaø nhaän thöùc khoa hoïc laø hai
möùc ñoä khaùc nhau veà chaát. Khi nhaän thöùc khoa hoïc
ngöôøi ta phaûi söû duïng caùc phöông phaùp nhaän thöùc
chung nhaát nhö : quan saùt, thí nghieäm, giaû thuyeát, phaân
tích, toång hôïp, qui naïp, dieãn dòch, lòch söû, logíc, ... Trong
töøng ngaønh khoa hoïc cuï theå laïi coù nhöõng phöông phaùp
rieâng cuûa caùc ngaønh ñoù. Quaù trình hoïc taäp cuûa hoïc
sinh veà baûn chaát laø quaù trình nhaän thöùc nhöõng kinh
nghieäm cuûa nhaân loaïi ñaõ tích luõy ñöôïc. Do ñoù quaù
trình naøy cuõng phaûi ñöôïc toå chöùc theo caùc qui luaät
nhaän thöùc cuûa chuû nghóa duy vaät, töùc laø phaûi thoâng
qua hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa chính hoïc sinh.
b. Taâm lí hoïc hoaït ñoäng laø moät trong nhöõng cô sôû
 26

quan troïng khaúng ñònh yeâu caàu cuûa vieäc toå chöùc hoaït
ñoäng hoïc taäp cho hoïc sinh.
Hoaït ñoäng laø quaù trình con ngöôøi thöïc hieän caùc
quan heä giöõa mình vaø theá giôùi beân ngoaøi (töï nhieân
vaø xaõ hoäi), giöõa mình vôùi ngöôøi khaùc, giöõa mình vôùi
baûn thaân. Trong quaù trình ñoù con ngöôøi boäc loä taâm lí
(naêng löïc, yù chí, mong muoán…) ra beân ngoaøi (trong lao
ñoäng thì ñoù laø quaù trình chuyeån naêng löïc ngöôøi thaønh
saûn phaåm lao ñoäng, trong giao löu – thaønh moái quan heä).
Dieãn ra song song vôùi quaù trình naøy laø quaù trình con
ngöôøi chuyeån ñoái töôïng hoaït ñoäng cuûa mình (saûn
phaåm lao ñoäng, quan heä vôùi ngöôøi khaùc…) vaøo theá
giôùi noäi taâm taïo neân taâm lí, nhaân caùch cuûa baûn
thaân. Toùm laïi, trong quan heä giöõa mình vaø theá giôùi
beân ngoaøi, con ngöôøi vöøa thay ñoåi theá giôùi beân ngoaøi
vöøa thay ñoåi baûn thaân, con ngöôøi vöøa taïo ra saûn
phaåm lao ñoäng vöøa taïo ra nhaân caùch baûn thaân.
c. Theo taùc giaû A.N Leâonchiev, hoaït ñoäng coù caáu
truùc nhö sau : Vì hoaït ñoäng nhaèm taïo ra saûn phaåm ñeå
thoûa maõn nhu caàu cuûa baûn thaân neân moät hoaït ñoäng
naøo cuõng coù moät ñoäng cô nhaát ñònh. Ñoäng cô laø caùi
quan troïng nhaát trong taâm lí con ngöôøi. Ñoäng cô laø ñoái
töôïng kích thích hoaït ñoäng vaø höôùng hoaït ñoäng veà phía
baûn thaân noù. Hoaït ñoäng ñaùp öùng nhu caàu cuûa chuû
theå. Ñoäng cô coù hai loaïi : ñoäng cô xa vaø ñoäng cô gaàn.
Ñoäng cô xa laø muïc ñích chung cuûa hoaït ñoäng. Ñoäng cô
gaàn (tröïc tieáp) laø muïc ñích boä phaän. Muïc ñích boä phaän
laø muïc ñích cuûa töøng haønh ñoäng. Haønh ñoäng laø moät
quaù trình nhaèm moät muïc ñích ñöôïc yù thöùc. Haønh ñoäng
laø boä phaän hôïp thaønh cuûa hoaït ñoäng. Moãi hoaït ñoäng
coù theå goàm moät hay nhieàu haønh ñoäng taïo neân. Hoaït
ñoäng chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän thoâng qua haønh
ñoäng. Ngöôïc laïi, moät haønh ñoäng coù theå tham gia nhieàu
hoaït ñoäng khaùc nhau. Vì ñoäng cô ñöôïc phaân chia thaønh
nhieàu muïc ñích boä phaän neân phaûi xaùc ñònh ñöôïc vuøng
caùc muïc ñích phuø hôïp vôùi vôùi vieäc thoûa maõn moät
ñoäng cô chung ñeå töø ñoù xaùc ñònh chuoãi caùc haønh
ñoäng töông öùng. Haønh ñoäng nhaèm giaûi quyeát moät
nhieäm vuï cuï theå trong ñieàu kieän cuï theå. Tuøy muïc ñích
vaø ñieàu kieän cuï theå nôi dieãn ra haønh ñoäng maø xaùc
ñònh caùc caùch thöùc cuï theå ñeå giaûi quyeát nhieäm vuï.
Caùch thöùc naøy chính laø caùc thao taùc taïo neân haønh
 27

ñoäng. Thao taùc laø phöông thöùc haønh ñoäng. Caùc thao
taùc ñöôïc quyeát ñònh bôûi coâng cuï vaø ñieàu kieän beân
ngoaøi. Giöõa thao taùc vaø haønh ñoäng coù söï khaùc nhau
veà baûn chaát. Haønh ñoäng laø moät ñôn vò taâm lyù troïn
veïn, bao goàm muïc ñích taâm lyù vaø caùc thao taùc thöïc
hieän muïc ñích. Thao taùc khoâng phaûi laø ñôn vò taâm lyù
ñoäc laäp noù khoâng coù muïc ñích rieâng, chæ laø phöông
tieân ñeå thöïc hieän muïc ñích cuûa haønh ñoäng naøo ñoù.
Noù thuaàn tuùy laø cô caáu kyõ thuaät, maùy moùc cuûa
haønh ñoäng. Vôùi cuøng moät muïc ñích nhöng trong nhöõng
ñieàu kieän khaùc nhau chuû theå haønh ñoäng vôùi caùc thao
taùc khaùc nhau.
Daïy - hoïc laø moät chöùc naêng xaõ hoäi, nhaèm truyeàn
laïi cho hoïc sinh, giuùp hoï lónh hoäi kinh nghieäm maø xaõ
hoäi ñaõ tích luõy ñöôïc, nhaèm bieán kinh nghieäm xaõ hoäi
thaønh phaåm chaát vaø naêng löïc caù nhaân. Daïy - hoïc
chính laø söï taùc ñoäng qua laïi giöõa thaøy vaø troø nhaèm
laøm cho troø lónh hoäi moät phaàn naøo ñoù kinh nghieäm
cuûa xaõ hoäi. Hoaït ñoäng daïy hoïc bao goàm hai hoaït ñoäng
lieân quan vôùi nhau laø hoaït ñoäng daïy vaø hoïc. Nhö vaäy,
cuõng nhö caùc daïng hoaït ñoäng khaùc, caùc hoaït ñoäng daïy
vaø hoïc cuõng coù caáu truùc chung cuûa hoaït ñoäng.
d. Theo taùc giaû D.B. Enconin, coù ba thaønh phaàn cô
baûn cuûa caáu truùc hoaït ñoäng daïy – hoïc :
–Thöù nhaát laø, caùc ñoäng cô hoïc taäp - nhaän thöùc :
Phaûi ñöôïc kích thích baèng nhöõng ñoäng cô phuø hôïp.
–Thöù hai laø caùc nhieäm vuï hoïc taäp : nhieäm vuï hoïc
taäp laø muïc ñích hoïc sinh ñeà ra cho mình döôùi hình thöùc
baøi toaùn coù vaán ñeà. Chính ñieàu naøy seõ taïo neân tình
huoáng coù vaán ñeà hay tình huoáng hoïc taäp maø neáu giaûi
quyeát ñöôïc noù thì hoïc sinh seõ thöïc hieän ñöôïc muïc ñích
cuûa mình ñaõ ñeà ra (naém vöõng caùc tri thöùc vaø kó naêng
caàn thieát). Nhieäm vuï hoïc taäp laø ñôn vò (teá baøo) cuûa
hoaït ñoäng hoïc taäp. Söï khaùc nhau cô baûn cuûa nhieäm vuï
hoïc taäp vôùi caùc nhieäm vuï khaùc laø ôû choã : muïc ñích
vaø keát quaû cuûa noù laø söï thay ñoåi cuûa baûn thaân chuû
theå hoaït ñoäng chöù khoâng phaûi laø söï thay ñoåi cuûa
caùc ñoái töôïng maø chuû theå haønh ñoäng vôùi chuùng.
–Thöù ba, caùc haønh ñoäng hoïc taäp. Hoïc sinh giaûi
quyeát ñöôïc caùc nhieäm vuï hoïc taäp cuûa mình nhôø caùc
haønh ñoäng hoïc taäp : haønh ñoäng taùch caùc vaán ñeà töø
caùc nhieäm vuï hoïc taäp ñöôïc ñeà ra, haønh ñoäng vaïch ra
 28

phöông thöùc chung ñeå giaûi quyeát vaán ñeà treân cô sôû
phaân tích caùc quan heä chung trong taøi lieäu hoïc taäp,
haønh ñoäng moâ hình hoùa caùc quan heä chung cuûa taøi
lieäu hoïc taäp vaø caùc phöông thöùc chung ñeå giaûi quyeát
caùc vaán ñeà hoïc taäp, haønh ñoäng cuï theå hoùa, phong
phuù hoùa caùc theå hieän cuïc boä, rieâng leû cuûa caùc quan
heä chung vaø caùc phöông thöùc haønh ñoäng chung, haønh
ñoäng kieåm tra tieán trình vaø keát quaû haønh ñoäng, haønh
ñoäng ñaùnh giaù keát quaû hoïc taäp vaø töï ñieàu chænh.
e. Theo taùc giaû Nguyeãn Baù Kim, hoaït ñoäng hoïc taäp
cuûa hoïc sinh coù moái lieân heä vôùi muïc ñích, noäi dung
vaø phöông phaùp daïy hoïc.
–Moái lieân heä vôùi muïc ñích daïy hoïc theå hieän ôû choã
hoaït ñoäng hoïc cuûa hoïc sinh theå hieän ñöôïc muïc ñích
cuûa daïy hoïc vaø cho ta caùch thöùc kieåm tra vieäc ñaït muïc
ñích. Noù coøn theå hieän ôû söï thoáng nhaát cuûa nhöõng
muïc ñích thaønh phaàn (tri thöùc, kyõ naêng vaø thaùi ñoä).
–Moái lieân heä vôùi noäi dung daïy hoïc theå hieän ôû choã
moãi noäi dung daïy hoïc ñeàu coù lieân heä vôùi moät soá
hoaït ñoäng nhaát ñònh. Ñoù laø caùc hoaït ñoäng ñöôïc thöïc
hieän trong quaù trình hình thaønh hoaëc vaän duïng noäi dung
ñoù.
–Moái lieân heä vôùi phöông phaùp daïy hoïc theå hieän ôû
quan ñieåm cô baûn : con ngöôøi phaùt trieån trong hoaït
ñoäng, hoïc taäp dieãn ra trong hoaït ñoäng. Taäp trung vaøo
hoaït ñoäng cuûa hoïc sinh laø moät yeâu caàu coù tính
nguyeân taéc trong phöông phaùp daïy hoïc.
f. Theo taùc giaû Leâonchep thì hình thaønh hoaït ñoäng
hoïc taäp cho hoïc sinh laø coâng vieäc coù taàm quan troïng to
lôùn vaø raát caàn thieát. Vaán ñeà laø laøm theá naøo ñeå
hình thaønh hoaït ñoäng hoïc taäp cho hoïc sinh. Maáu choát ôû
ñaây laø hình thaønh ñoäng cô hoïc taäp cho hoïc sinh. Coù hai
loaïi ñoäng cô laø ñoäng cô taïo yù vaø ñoäng cô khoâng taïo yù
(ñoäng cô kích thích). Ñoäng cô taïo yù chính laø ñoái töôïng
cuûa hoaït ñoäng maø keát quaû laø sau khi chieám lónh noù
chuû theå thoûa maõn nhu caàu ñöôïc vaät chaát hoùa trong
ñoái töôïng. Ñoäng cô khoâng taïo yù laøø nhöõng ñoäng cô
thoûa maõn nhu caàu maø ñoái töôïng cuûa noù baùm theo
ñoái töôïng cuûa hoaït ñoäng vaø khi ñoái töôïng hoaït ñoäng
ñöôïc chieám lónh, chuû theå seõ thoûa maõn nhu caàu ñoù.
Theo taùc giaû AVPeâtrovski, coù hai tình huoáng hoïc taäp
ñieån hình : Tình huoáng hoïc taäp cöôõng böùc coù muïc ñích
 29

vaø tình huoáng hoïc taäp töï giaùc coù muïc ñích. Tình huoáng
ñaàu laø tình huoáng ôû ñoù hoïc taäp cuûa hoïc sinh ñöôïc
thuùc ñaåy bôûi nhöõng ñoäng cô ngoaøi ñoäng cô taïo yù
(thöôûng, phaït, ñe doïa, yeâu caàu, mong ñôïi…). Trong
tröôøng hôïp naøy nhöõng tri thöùc khoa hoïc chæ laø phöông
tieän ñeå ñaït tôùi nhöõng ñoäng cô khaùc. Trong tình huoáng
naøy hoaït ñoäng hoïc taäp chöa ñöôïc hình thaønh maø môùi
chæ coù caùc haønh ñoäng hoïc taäp. Hôn nöõa nhöõng haønh
ñoäng naøy chæ laø phöông tieän ñeå trieån khai nhöõng hoaït
ñoäng khaùc. Veà baûn chaát tình huoáng hoïc taäp naøy chöùa
ñöïng nhieàu maâu thuaãn, xung ñoät ñoäng cô, nhieàu khi
caûn trôû vieäc hình thaønh hoaït ñoäng hoïc taäp. Vì vaäy noù
khoâng phaûi tình huoáng hoïc taäp tích cöïc. Tình huoáng sau
laø hoïc taäp töï giaùc coù muïc ñích. Hoïc taäp cuûa hoïc sinh
ñöôïc ñöôïc thuùc ñaåy bôûi chính caùc ñoäng cô taïo yù (höùng
thuù baûn thaân tri thöùc, loøng ham hieåu bieát, söï khaùt
khao môû roäng trình ñoä vaên hoùa cuûa mình…).
Ñeå taïo ñoäng cô nhaän thöùc cho hoïc sinh khoâng
nhöõng chæ ñöa hoïc sinh vaøo caùc tình huoáng thích hôïp
maø moät ñieàu quan troïng laø phaûi ñaûm baûo cho hoïc sinh
haønh ñoäng coù keát quaû töøng böôùc giaûi quyeát vaán ñeà.
Chính söï thaønh coâng töøng böôùc trong tieán trình ñoù
cuõng seõ laø moät ñoäng cô to lôùn taïo höùng thuù cho hoïc
sinh.
2.1.2. Hoaït ñoäng hoïc taäp vaät lyù
a. Theo taùc giaû Phaïm Höõu Toøng thì töø vieäc phaân
tích tieán trình xaây döïng tri thöùc khoa hoïc, coù theå ruùt ra
12 haønh ñoäng thaønh toá trong tieán trình khoa hoïc xaây
döïng caùc tri thöùc vaät lyù. Ñoù laø :
–Ñeà xuaát vaán ñeà.
–Suy ñoaùn giaûi phaùp.
–Giaûi phaùp lyù thuyeát : löïa choïn moâ hình lyù thuyeát
vaän haønh ñöôïc ñeå coù theå ruùt ra kieán thöùc môùi.
–Giaûi phaùp thöïc nghieäm : löïa choïn phöông aùn thí
nghieäm khaû thi ñeå coù theå ruùt ra kieán thöùc môùi.
–Dieãn ñaït keát luaän hoaëc moâ hình.
–Dieãn ñaït ñònh nghóa.
–Vaän duïng kieán thöùc ñeå giaûi thích hoaëc tieân ñoaùn
caùc söï kieän ñeå ñoái chieáu vôùi thöïc nghieäm hoaëc
vaän duïng.
–Ñoái chieáu kieåm tra söï phuø hôïp cuûa keát luaän.
–Thieát keá thí nghieäm.
 30

–Ghi nhaän hoaëc taùi hieän thoâng baùo.

–Tröïc giaùc.
–Suy dieãn.
–Qui naïp.
–Tri giaùc, quan saùt.
–Haønh ñoäng vaät theå, thí nghieäm.
b. Theo taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Thaâm, thì coù raát
nhieàu haønh ñoäng khaùc nhau trong nghieân cöùu vaät lyù.
Nhöng trong hoïc taäp vaät lyù ôû tröôøng phoå thoâng thì coù
nhöõng haønh ñoäng cô baûn sau :
–Quan saùt nhaän bieát nhöõng daáu hieäu ñaëc tröng
cuûa söï vaät hieän töôïng.
–Phaân tích moät hieän töôïng phöùc taïp ra nhöõng hieän
töôïng ñôn giaûn.
–Xaùc ñònh nhöõng giai ñoaïn dieãn bieán cuûa hieän
töôïng.
–Tìm caùc daáu hieäu gioáng nhau cuûa söï vaät hieän
töôïng.
–Boá trí moät thí nghieäm ñeå taïo ra moät hieän töôïng
trong nhöõng ñieàu kieän xaùc ñònh.
–Tìm tính chaát chung cuûa nhieàu söï vaät hieän töôïng.
–Tìm moái quan heä khaùch quan, phoå bieán giöõa caùc
söï vaät, hieän töôïng.
–Tìm moái quan heä nhaân quaû giöõa caùc hieän töôïng.
–Moâ hình hoùa nhöõng söï kieän thöïc teá quan saùt ñöôïc
döôùi daïng caùc khaùi nieäm, nhöõng moâ hình lyù töôûng
ñeå söû duïng chuùng laøm coâng cuï cuûa tö duy.
–Ño moät ñaïi löôïng vaät lyù.
–Tìm moái quan heä haøm soá giöõa caùc ñaïi löôïng vaät
lyù bieåu dieãn baèng coâng cuï toaùn hoïc.
–Döï ñoaùn dieãn bieán cuûa moät hieän töôïng trong
nhöõng ñieàu kieän thöïc teá xaùc ñònh.
–Giaûi thích moät hieän töôïng thöïc teá.
–Töø giaû thuyeát ñöa ra moät heä quaû.
–Laäp phöông aùn thí nghieäm ñeå ñöa ra moät giaû
thuyeát.
–Tìm nhöõng bieåu hieän cuï theå trong thöïc teá cuûa
nhöõng khaùi nieäm, ñònh luaät vaät lyù.
–Dieãn ñaït baèng lôøi nhöõng keát quaû thu ñöôïc qua
haønh ñoäng.
–Ñaùnh giaù keát quaû haønh ñoäng.
–Tìm phöông phaùp chung ñeå giaûi quyeát moät vaán ñeà.
 31

Ñeå thöïc hieän nhöõng haønh ñoäng vaät lyù treân, hoïc
sinh caàn phaûi duøng caùc thao taùc vaät chaát vaø tö duy
sau :
–Nhaän bieát baèng caùc giaùc quan.
–Taùc ñoäng leân caùc vaät theå baèng caùc coâng cuï.
–Söû duïng caùc duïng cuï ño.
–Laøm thí nghieäm (boá trí, laép raùp, vaän haønh thieát
bò).
–Thu thaäp taøi lieäu, soá lieäu thöïc nghieäm.
–Thay ñoåi caùc ñieàu kieän thí nghieäm.
–Phaân tích, toång hôïp, so saùnh, khaùi quaùt hoùa, tröøu
töôïng hoùa, cuï theå hoùa, suy luaän qui naïp, suy luaän
dieãn dòch, suy luaän töông töï.
Nhö vaäy, vieäc toå chöùc hoaït ñoäng hoïc taäp vaät lyù
cho hoïc sinh laø toå chöùc caùc haønh ñoäng töông öùng vôùi
caùc haønh ñoäng thaønh toá trong tieán trình nhaän thöùc
khoa hoïc.
c. Hai caùch phaân loaïi naøy coù nhöõng ñieåm töông
ñoàng veà nhöõng haønh ñoäng cô baûn, chæ khaùc nhau ôû
nhöõng chi tieát hoaëc teân goïi. Tuy nhieân, ñeå phaùt trieån
naêng löïc saùng taïo cho hoïc sinh, coù theå löïa choïn vaän
duïng moät soá haønh ñoäng cô baûn nhaát nhö sau :
–Phaùt hieän vaán ñeà môùi trong moät tình huoáng cuï
theå.
–Döï ñoaùn phöông thöùc tìm toøi moät thuoäc tính, moät
moái quan heä.
–Tìm caùc thuoäc tính, caùc moái quan heä cuûa söï vaät
hieän töôïng baèng con ñöôøng suy luaän loâgic hoaëc
toaùn hoïc (giaûi phaùp lyù thuyeát), baèng con ñöôøng
quan saùt, thí nghieäm (giaûi phaùp thöïc nghieäm), töø
tröïc giaùc treân cô sôû cuûa caùc quan saùt, thí nghieäm,
suy luaän (ñeà xuaát giaû thuyeát).
–Thieát keá moät phöông aùn thí nghieäm nhaèm kieåm tra
moät giaû thuyeát, moät söï khaùi quaùt hoùa.
–Ñaùnh giaù keát quaû ñaït ñöôïc trong vieäc thieát keá thí
nghieäm, kieåm tra giaû thuyeát.
–Vaän duïng kieán thöùc ñöôïc xaây döïng ñeå giaûi quyeát
nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn, cuï theå (giaûi thích, tieân
ñoaùn hieän töôïng, giaûi nhöõng baøi taäp vaät lyù…)
Nhö vaäy, vieäc toå chöùc hoaït ñoäng hoïc taäp vaät lyù
cho hoïc sinh laø toå chöùc caùc haønh ñoäng töông öùng vôùi
caùc haønh ñoäng thaønh toá trong tieán trình nhaän thöùc
 32

khoa hoïc.
Toùm laïi : kieán thöùc cuûa moãi ngöôøi laø do baûn
thaân mình xaây döïng, laø keát quaû hoaït ñoäng cuûa boä oùc
cuûa chuû theå phaûn aùnh thöïc teá khaùch quan. Ñoàng thôøi
ñoù laø quaù trình goùp phaàn laøm phaùt trieån caùc naêng
löïc nhaän thöùc, thöïc tieãn vaø nhaân caùch cuûa ngöôøi hoïc.
Vieäc hoïc phaûi laø quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån
cuûa caùc daïng thöùc haønh ñoäng xaùc ñònh, laø söïï thích
öùng cuûa chuû theå vôùi tình huoáng. Trong quaù trình daïy -
hoïc, hoïc sinh phaûi ñöôïc hoaït ñoäng trong söï hôïp taùc giöõa
giaùo vieân vôùi hoïc sinh vaø giöõa hoïc sinh vôùi nhau. Söï
hôïp taùc naøy theå hieän ôû choã giaùo vieân taïo ra caùc
ñieàu kieän khaùch quan giuùp hoïc sinh ñoäc laäp, tích cöïc
chuû ñoïâng saùng taïo trong nhaän thöùc. Coù nghóa laø :
giaùo vieân giuùp ñôõ, ñònh höôùng, ñieàu chænh hoaït ñoäng
cuûa hoïc sinh.

2.2. ÑÒNH HÖÔÙNG HOAÏT ÑOÄNG HOÏC TAÄP VAÄT LYÙ

CUÛA HOÏC SINH.
2.2.1. Theo taùc giaû P.I. Ganlpeârin, caáu truùc cuûa moät
haønh ñoäng coù hai thaønh phaàn : phaàn ñònh höôùng vaø
phaàn thöïc hieän. Phaàn ñònh höôùng quyeát ñònh phaàn
thöïc hieän. Phaàn ñònh höôùng laïi coù theå taùch ra hai maët
khaùc nhau : söï ñònh höôùng trong cô caáu haønh ñoäng cuûa
chuû theå hoïc sinh vaø söï ñònh höôùng cuûa beân ngoaøi taùc
ñoäng leân hoïc sinh. Nhö vaäy moät haønh ñoäng trí tueä naøo
cuõng baét ñaàu töø söï ñònh höôùng cuûa chuû theå vaøo ñoái
töôïng vaø quaù trình thöïc hieän haønh ñoäng. Nhöng söï ñònh
höôùng cuûa chuû theå laïi phuï thuoäc vaøo khaû naêng cuûa
töøng caù nhaân vaø ñaëc bieät laø phuï thuoäc nhieàu vaøo
caùch thöùc ñònh höôùng töø beân ngoaøi. Vì vaäy phöông
phaùp ñònh höôùng cuûa giaùo vieân cho hoïc sinh trong quaù
trình toå chöùc hoaït ñoäng hoïc taäp laø raát quan troïng.
Cuõng theo P.I.Ganlpeârin, coù ba phöông phaùp ñònh höôùng
cô baûn, ngoaøi ra coøn nhieàu kieåu ñònh höôùng khaùc laø
giao thoa cuûa ba kieåu ñònh höôùng cô baûn naøy.
a.Ñònh höôùng “Töøng phaàn, khoâng ñuû, hoïc sinh töï
laøm”. Kieåu ñònh höôùng naøy khoâng coù lôøi chæ daãn
ñaày ñuû neân hoïc sinh phaûi moø maãm, töï laøm. Hoïc sinh
töï baét chöôùc theo maãu cuûa giaùo vieân maø haønh ñoäng
theo. Haønh ñoäng cuûa hoïc sinh laø haønh ñoäng kieåu thöû -
sai. Trong cô caáu haønh ñoäng, kieåu naøy môùi chæ neâu roõ
 33

muïc ñích cuûa haønh ñoäng coøn caùc thao taùc, caùch thöùc
vaø ñieàu kieän ñeå thöïc hieän nhieäm vuï chöa coù. Kieåu
ñònh höôùng naøy khoâng theå hieän ñöôïc vai troø ñònh
höôùng cuûa giaùo vieân.
b.Ñònh höôùng “Töøng phaàn, ñaày ñuû, cho saün do giaùo
vieân höôùng daãn”. Kieåu ñònh höôùng naøy coù maãu haønh
ñoäng, coù caû chæ daãn ñeå laøm ñuùng haønh ñoäng ñoù.
Neáu hoïc sinh tuaân theo ñuùng höôùng daãn ñoù thì seõ
haønh ñoäng ñuùng vaø ñaït keát quaû nhanh choùng. Tuy
nhieân kieåu ñònh höôùng naøy coù theå laøm cho hoïc sinh
chæ caàn hoïc thuoäc vaø giaùo vieân thöôøng xuyeân phaûi
ñoåi maãu. Kieåu ñònh höôùng naøy khoâng theå phaùt huy
tính saùng taïo, töï löïc vaø chuû ñoäng cuûa hoïc sinh.
c.Ñònh höôùng “Khaùi quaùt, ñaày ñuû, hoïc sinh thöïc
hieän”. Kieåu ñònh höôùng naøy coù ñaëc ñieåm laø giaùo
vieân huaán luyeän phöông phaùp, caùch thöùc haønh ñoäng
chung nhaát vaø hoïc sinh töï haønh ñoäng treân cô sôû naém
vöõng caùc phöông phaùp chung ñoù cho moät loaït caùc ñoái
töôïng khaùc nhau. Kieåu naøy laøm cho hoïc sinh deã daøng
chuyeån sang caùc daïng haønh ñoäng khaùc nhau treân cô sôû
naém vöõng phöông phaùp chung vaø do ñoù hieäu quaû cuûa
haønh ñoäng hoïc seõ cao hôn.
2.2.2. Theo taùc giaû Phaïm Höõu Toøng, coù ba kieåu
ñònh höôùng cô baûn :
a.Ñònh höôùng “Taùi taïo”. Laø kieåu ñònh höôùng cho hoïc
sinh taùi taïo laïi nhöõng haønh ñoäng maø giaùo vieân ñaõ
chæ daãn hoaëc laëp laïi nhöõng haønh ñoäng quen thuoäc ñaõ
laøm nhieàu laàn trong nhöõng tình huoáng töông töï. Trong
kieåu ñònh höôùng naøy laïi coù theå chia ra hai trình ñoä
khaùc nhau : ñònh höôùng taùi taïo töøng thao taùc cuï theå
rieâng reõ (hoïc sinh theo doõi, baét chöôùc laëp laïi theo maãu
cuï theå do giaùo vieân chæ ra); ñònh höôùng taùi taïo angoârit
(giaùo vieân höôùng daãn moät caùch khaùi quaùt toång theå
trình töï haønh ñoäng ñeå hoïc sinh töï giaûi quyeát).
b.Ñònh höôùng “Tìm toøi”. Laø kieåu ñònh höôùng maø
giaùo vieân chæ ñeà ra muïc ñích caàn ñaït ñeán vaø vaïch ra
phöông phaùp chung nhaát, nhöõng gôïi yù toång quaùt ñeå
hoïc sinh töï löïc haønh ñoäng ñaït ñeán muïc ñích cuoái cuøng.
c.Ñònh höôùng “Khaùi quaùt chöông trình hoùa”. Laø kieåu
ñònh höôùng haønh ñoäng theo töøng buôùc, ñöôïc chöông
trình hoùa lieân tieáp theo moät trình töï chaët cheõ, phuø hôïp
vôùi trình ñoä cuûa hoïc sinh. Noù giuùp hoïc sinh bieát haønh
 34

ñoäng töøng böôùc cuï theå, roõ raøng.

Vaän duïng ñònh höôùng tìm toøi laø kieåu ñònh höôùng ôû
möùc ñoä cao nhaát, haønh ñoäng cuûa hoïc sinh theo ñònh
huôùng naøy laø haønh ñoäng nghieân cöùu, tìm toøi vaø saùng
taïo. Taát nhieân ôû ñaây, söï saùng taïo cuûa hoïc sinh laø
saùng taïo laïi, phaûi toå chöùc cho hoï laøm theo caùch maø
caùc nhaø khoa hoïc ñaõ laøm. Tuy nhieân, thöïc hieän kieåu
ñònh höôùng naøy laø khoù khaên vaø phöùc taïp nhaát, noù
ñoøi hoûi trình ñoä hieåu bieát cao vaø naêng löïc toaøn dieän
cuûa giaùo vieân cuõng nhö cuûa hoïc sinh. Nhöng, ñeå daïy
saùng taïo cho hoïc sinh thì baét buoäc phaûi thöïc hieän. Ñieàu
naøy ñoøi hoûi ôû ngöôøi giaùo vieân phaûi raát saùng taïo khi
toå chöùc hoïc taäp cho hoïc sinh. Kieåu ñònh höôùng khaùi
quaùt chöông trình hoùa cho pheùp daãn daét hoïc sinh töï löïc
hoaït ñoäng theo moät phöông phaùp nhaát ñònh, moät daây
daãn loái nhaát ñònh, tuy khoâng phaùt trieån tö duy saùng
taïo cao nhö kieåu thöù nhaát nhöng ñöôïc reøn luyeän nhieàu
veà tö duy loâgic. Trong tieán trình xaây döïng kieán thöùc vaät
lyù coù nhöõng giai ñoaïn khaùc nhau ñoøi hoûi caùc kieåu
ñònh höôùng phuø hôïp. Vieäc toå chöùc ñònh höôùng hoaït
ñoäng saùng taïo phaûi döïa treân kieåu ñònh höôùng troïng
taâm laø tìm toøi, nhöng phaûi coù söï keát hôïp linh hoaït vôùi
caùc kieåu ñònh höôùng khaùc nhaèm ñaûm baûo hoïc sinh coù
theå hoaït ñoäng vaø hoaït ñoängt saùng taïo.
d. Ñeå thöïc hieän ñöôïc vieäc ñònh höôùng caàn phaûi
thieát laäp phöông phaùp ñònh höôùng haønh ñoäng hoïc taäp
cho hoïc sinh. Noù caàn ñaùp öùng caùc ñieàu kieän sau:
–Ñònh höôùng ñöôïc haønh ñoäng hoïc nhaèm ñuùng muïc
tieâu veà kieán thöùc vaø kyõ naêng caàn ñaït tôùi.
–Ñònh höôùng ñöôïc haønh ñoäng phuø hôïp vôùi tieán trình
nhaän thöùc khoa hoïc theo quan ñieåm cuûa daïy hoïc hieän
ñaïi.
–Ñònh höôùng ñöôïc haønh ñoäng vöøa söùc hoïc sinh vaø
coù taùc duïng thuùc ñaåy ñoäng cô hoïc taäp.
–Ñònh höôùng haønh ñoäng hoïc taäp phaûi cho pheùp
kieåm tra ñöôïc haønh ñoäng hoïc taäp cuûa hoïc sinh ñeå coù
theå ñieàu chænh, boå sung moät caùch hieäu quaû.

2.3. PHÖÔNG PHAÙP ÑÒNH HÖÔÙNG TÌM TOØI : TOÅ

CHÖÙC TÌNH HUOÁNG HOÏC TAÄP
2.3.1. Tình huoáng hoïc taäp vaät lyù
Cô sôû quan troïng cuûa vieäc ñònh höôùng tìm toøi saùng
 35

taïo laø toå chöùc caùc tình huoáng hoïc taäp.

a. Theo taùc giaû Phaïm Höõu Toøng, moät tình huoáng cuï
theå naøo ñoù ñoái vôùi chuû theå laø moät hoaøn caûnh
(toång theå nhöõng ñieàu kieän cuï theå) maø chuû theå ñöôïc
ñaët vaøo ñoù, noù taùc ñoäng vaøo chuû theå, kích thích chuû
theå hoaït ñoäng, ñaët ra cho chuû theå moät nhieäm vuï naøo
ñoù. Tình huoáng hoïc taäp trong daïy hoïc laø moät tình
huoáng ñöôïc giaùo vieân toå chöùc nhaèm ñöa hoïc sinh vaøo
nhöõng hoaït ñoäng hoïc taäp xaùc ñònh theo muïc tieâu daïy
hoïc. Tình huoáng vaán ñeà laø tình huoáng kích thích ñöôïc
hoaït ñoäng nhaän thöùc tích cöïc cuûa hoïc sinh. OÂng coøn
cho raèng coù theå duøng thuaät ngöõ “tình theá” thay theá
cho “tình huoáng” vì noù chæ ñöôïc raèng hoïc sinh gaëp tình
huoáng nhöng baét buoäc phaûi giaûi quyeát. Noù coù tính
chaát “caáp baùch” hôn.
b. Caùc taùc giaû Guy Robardet – Jean-Claude Guillaud coøn
ñeà caäp tôùi khaùi nieäm “Tình huoáng thöïc tieãn”. Ñoù laøø
moät phaàn, moät boä phaän cuûa thöïc tieãn (khaùch theå
nhaän thöùc). Moät “tình huoáng vaät lí” laø moät phaàn, moät
boä phaän cuûa ñoái töôïng vaät lí maø chuû theå höôùng tôùi
ñeå nhaän thöùc chuùng. Moät tình huoáng vaät lí ñöôïc caáu
taïo töø nhöõng ñoái töôïng thöïc coù baûn chaát khaùc nhau.
Thuoäc loaïi ñoù ñaàu tieân phaûi keå ñeán laø nhöõng vaät thí
nghieäm nhö caùc duïng cuï, thieát bò, caùc maùy ño… Sau ñoù
laø nhöõng ñoái töôïng khoâng quan saùt tröïc tieáp ñöôïc
nhöng coù theå taùc duïng leân chuùng, ñoù laø caùc thöïïc
theå vaät lí, caùc söï kieän vaø caùc hieän töôïng vaät lí. Moät
“Tình huoáng hoïc taäp vaät lyù” laø tình huoáng vaät lí maø
giaùo vieân toå chöùc leân, döïng laïi nhaèm phuïc vuï cho hoïc
sinh nhaän thöùc chuùng, xaây döïng caùc moâ hình dieãn taû
chuùng trong daïy hoïc vaät lí. Caùc söï kieän, hieän töôïng
ñöôïc löïa choïn, ñöôïc ñònh höôùng cho hoïc sinh töông quan
vôùi moâ hình ñònh xaây döïng. Chuùng ñöôïc xaây döïng laïi
bôûi giaùo vieân vôùi muïc ñích phuïc vuï cho vieäc daïy hoïc.
c. Trong phöông phaùp daïy hoïc neâu vaán ñeà, ngöôøi ta
cuõng ñeà caäp nhieàu tôùi khaùi nieäm “Tình huoáng coù vaán
ñeà”. Theo taùc giaû Nguyeãn Ngoïc Quang thì oâng chaáp
nhaän caùc ñònh nghóa veà tình huoáng coù vaán ñeà cuûa
M.I.Macmutop : ñoù laø trôû ngaïi veà trí tueä cuûa con ngöôøi,
xuaát hieän khi anh ta chöa bieát caùch giaûi thích hieän
töôïng, söï kieän, quaù trình cuûa thöïc teá, khi chöa theå ñaït
tôùi muïc ñích baèng caùch thöùc haønh ñoäng quen thuoäc.
 36

Tình huoáng naøy kích thích con ngöôøi tìm toøi caùch giaûi
thích hay haønh ñoäng môùi. Tình huoáng coù vaán ñeà laø qui
luaät cuûa hoaït ñoäng nhaän thöùc saùng taïo, coù hieäu
quaû. Noù qui ñònh söï khôûi ñaàu cuûa tö duy, haønh ñoäng tö
duy tích cöïc seõ dieãn ra trong quaù trình neâu vaø giaûi
quyeát caùc vaán ñeà. Hoaëc, theo ñònh nghóa cuûa lyù
thuyeát thoâng tin thì tình huoáng coù vaán ñeà laø traïng thaùi
cuûa chuû theå coù moät ñoä baát ñònh naøo ñoù tröôùc vieäc
choïn löïa moät giaûi phaùp cho tình huoáng trong nhieàu khaû
naêng coù theå coù, maø chöa bieát caùi naøo trong soá ñoù
seõ xuaát hieän. Töø ñoù oâng ñi vaøo cô cheá hình thaønh vaø
nhöõng ñaëc tröng baûn chaát cuûa tình huoáng naøy. Theo
oâng, cô cheá phaùt sinh cuûa tình huoáng coù vaán ñeà trong
daïy hoïc neâu vaán ñeà laø söï chuyeån caùi maâu thuaãn
khaùch quan vaøo trong yù thöùc cuûa hoïc sinh thaønh caùi
chuû quan vaø luùc ñoù xuaát hieän heä hoaït ñoäng nhaän
thöùc goàm hai thaønh toá chuû theå - hoïc sinh vaø ñoái
töôïng - baøi toaùn ôrixtic. Vieäc chuyeån maâu thuaãn beân
ngoaøi thaønh maâu thuaãn beân trong, chuû quan cuûa hoïc
sinh chæ xaûy ra khi nhaø sö phaïm bieát kieán taïo moät
caùch ñuùng ñaén baøi toaùn nhaän thöùc. Tình huoáng coù
vaán ñeà ñöôïc ñaëc tröng bôûi nhöõng yeáu toá cô baûn sau :
theá naêng taâm lyù cuûa nhu caàu nhaän thöùc (traïng thaùi
doàn neùn xuùc caûm, tích tuï taâm lyù, böùt röùt, boàn
choàn), tích cöïc tìm toøi phaùt hieän mang tính höng phaán,
nieàm haïnh phuùc cuûa söï phaùt hieän, söï cao thöôïng hoùa
taâm hoàn. Vieäc xaây döïng baøi toaùn neâu vaán ñeà-ôrixtic
quyeát ñònh ñeán vieäc taïo ra tình huoáng coù vaán ñeà ôû
hoïc sinh. Baøi toaùn naøy phaûi thoûa caùc ñieàu kieän sau :
phaûi xuaát phaùt töø caùi quen thuoäc, caùi ñaõ bieát, phaûi
vöøa söùc vôùi ngöôøi hoïc (khoâng quaù deã, quaù khoù);
phaûi chöùa ñöïng moät chöôùng ngaïi nhaän thöùc maø hoïc
sinh khoâng theå duøng taùi hieän ñôn thuaàn ñeå tìm lôøi
giaûi maø phaûi tìm toøi, phaùt hieän; phaûi caáu truùc laïi
maâu thuaãn nhaän thöùc moät caùch sö phaïm ñeå ñoàng
thôøi thöïc hieän caû hai tính chaát traùi ngöôïc nhau (vöøa
söùc hoïc sinh, coù caùi quen bieát nhöng laïi khoâng coù lôøi
giaûi saün). Coù moät soá caùch cô baûn ñeå xaây döïng baøi
toaùn neâu vaán ñeà-ôrixtic (hay tình huoáng coù vaán ñeà) :
tình huoáng nghòch lyù, tình huoáng beá taéc, tình huoáng löïa
choïn, tình huoáng “taïi sao”.
d. Theo taùc giaû L.Lecne thì “Tö duy naûy sinh vaø phaùt
 37

trieån khi caàn khaéc phuïc khoù khaên baèng caùc phöông
tieän trí oùc. Khoù khaên naøy, ngöôøi ta goïi laø tình huoáng
coù vaán ñeà ” vaø “tình huoáng coù vaán ñeà laø moät khoù
khaên ñöôïc chuû theå yù thöùc roõ raøng hay mô hoà, maø
muoán khaéc phuïc thì phaûi tìm toøi nhöõng tri thöùc môùi,
nhöõng phöông thöùc haønh ñoäng môùi”. OÂng coøn phaân
bieät “tình huoáng coù vaán ñeà” vaø “vaán ñeà” nhö sau :
“Muoán tình huoáng coù vaán ñeà hoaøn thaønh ñöôïc chöùc
naêng cuûa noù laø kích thích tö duy, thì noù phaûi ñöôïc chuû
theå tieáp nhaän ñeå giaûi quyeát. Tình hình naøy seõ xaûy ra
neáu chuû theå saün coù nhöõng tri thöùc ban ñaàu naøo ñaáy
ñaùp öùng noäi dung cuï theå cuûa tình huoáng, saün coù
nhöõng phöông tieän trí oùc ñeå “xöû söï ” vôùi noäi dung cuï
theå ñoù. Trong tröôøng hôïp naøy, tình huoáng coù vaán ñeà
trôû thaønh moät vaán ñeà. Vaán ñeà laø moät tình huoáng coù
vaán ñeà ñöôïc chuû theå tieáp nhaän ñeå giaûi quyeát döïa
treân caùc phöông tieän (tri thöùc, kyõ naêng, kinh nghieäm
tìm toøi) saün coù cuûa mình. Cho neân, moïi vaán ñeà ñeàu
chöùa ñöïng tình huoáng coù vaán ñeà, nhöng khoâng phaûi
baát kyø tình huoáng coù vaán ñeà naøo cuõng ñeàu laø vaán
ñeà caû”.
e. Theo taùc giaû I.F. Kharlamoùâp, thì tình huoáng coù
vaán ñeà laøm naûy sinh nhöõng maâu thuaãn noäi taïi, söï
ngaïc nhieân, nhöõng baên khoaên thaéc maéc, kích thích hoaït
ñoäng nhaän thöùc. Cô sôû ñeå taïo ra moät tình huoáng coù
vaán ñeà laø nhöõng caâu hoûi, nhöõng baøi taäp, nhöõng
maâu thuaãn naøo ñoù… maø hoïc sinh chöa coù lôøi giaûi,
caàn coù söï tìm toøi saùng taïo. Trong ñoù phaûi chöùa ñöïng
caû nhöõng ñieàu ñaõ bieát laøm ñieåm xuaát phaùt cho söï
tìm toøi, chöùa ñöïng caû nhöõng yeáu toá taâm lyù laøm kích
thích höùng thuù vaø loøng khao khaùt tìm kieám kieán thöùc
cuûa hoïc sinh. K.D.Usinxki coøn noùi roõ hôn veà tính thuù vò
noäi taïi cuûa vieäc giaûng daïy laø ñieàu môùi ñoái vôùi
chuùng ta nhöng khoâng môùi ñeán möùc hoaøn toaøn khoâng
bieát vaø khoâng hieåu ñöôïc; caùi môùi phaûi boå sung, phaùt
trieån hoaëc maâu thuaãn vôùi caùi cuõ; toùm laïi, phaûi laø
hay, nhôø ñoù coù theå laøm lieân töôûng vôùi caùi ñaõ bieát
(daãn theo I.F. Kharlamoáp).
Thoâng thöôøng, cô sôû cuûa tình huoáng coù vaán ñeà laø
nhöõng hieän töôïng, nhöõng söï kieän vaät lí vaø nhöõng moái
lieân heä nhaân quaû giöõa chuùng maø ta phaûi nghieân cöùu
trong baøi hoïc. Tuy nhieân chuùng phaûi xuaát hieän tröôùc
 38

hoïc sinh döôùi nhöõng moái quan heä gaây ñöôïc cho hoï
nhöõng caûm giaùc ngaïc nhieân vì tính baát thöôøng cuûa
chuùng, vì giaù trò nhaän thöùc vaø thöïc tieãn cao, vì nhöõng
moái lieân heä baát ngôø, vì tính chaát nghòch lí, vì tính chaát
coù veû “khoâng theå xaûy ra ñöôïc”, vì tính chaát bí aån vaø
nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nöõa.
f. Töø nhöõng yù kieán treân, coù theå quan nieäm moät
tình huoáng hoïc taäp nhaèm ñònh höôùng tìm toøi cho hoïc
sinh nhö sau : Tình huoáng hoïc taäp laø nhöõng taùc ñoäng
döôùi moïi hình thöùc cuûa giaùo vieân vaøo hoïc sinh nhaèm
chæ ra muïc ñích haønh ñoäng, cung caáp nhöõng döõ kieän
caàn thieát cho hoïc sinh, taïo caùc ñieàu kieän, taïo höùng
thuù ñeå hoï coù theå döïa vaøo ñoù töï löïc haønh ñoäng trong
moät lónh vöïc naøo ñoù. Löu yù raèng, giaùo vieân chæ cung
caáp ñieàu kieän vaø coù theå gôïi yù, khoâng cung caáp
phöông thöùc haønh ñoäng hoaëc daãn daét haønh ñoäng cuï
theå. Nhöõng tình huoáng naøy phaûi phuø hôïp vôùi loâgic
nhaän thöùc cuûa hoïc sinh (phuø hôïp vôùi trình ñoä nhaän
thöùc, vôùi caùc kinh nghieäm vaø kieán thöùc hieän coù…).
Moät tình huoáng hoïc taäp trong daïy hoïc vaät lyù coù theå
goïi laø “Tình huoáng vaät lyù”.
Ñeå deã vaän duïng, coù theå moâ taû moät tình huoáng
vaät lyù nhö sau :
–Noù laø moät taäp hôïp caùc taùc ñoäng vaät theå, moâ
hình hoaëc tinh thaàn do giaùo vieân toå chöùc nhaèm ñeán
hoïc sinh vôùi muïc ñích laøm cho hoï tieáp nhaän giaûi quyeát
vaán ñeà vaät lyù, taïo ñöôïc taâm lyù höng phaán vaø caùc
ñieàu kieän ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau nhaèm giuùp hoïc
sinh haønh ñoäng giaûi quyeát vaán ñeà.
–Vaán ñeà vaät lyù : laø moät nhieäm vuï nhaän thöùc
(moät kieán thöùc, kyõ naêng vaät lyù) ñaët ra tröôùc hoïc sinh
trong hoïc taäp, nhöng hoï khoâng theå giaûi quyeát chuùng
baèng nhöõng kieán thöùc cuõ, kinh nghieäm ñaõ coù vaø kyõ
naêng ñaõ bieát maø muoán thöïc hieän ñöôïc baét buoäc phaûi
coù theâm kieán thöùc môùi, kyõ naêng môùi. Töùc laø phaûi
coù söï saùng taïo trong quaù trình giaûi quyeát.
–Veà baûn chaát, tình huoáng vaät lyù laø moät baøi toaùn
neân phaûi coù nhöõng yeáu toá sau : phaûi coù ít nhaát moät
caùi chöa bieát, phaûi coù nhöõng caùi ñaõ bieát vaø nhöõng
döõ kieän ñaõ cho, phaûi coù nhöõng ñieàu kieän qui ñònh
moái lieân heä giöõa nhöõng caùi ñaõ bieát vaø caùi chöa bieát.
Töùc laø phaûi coù ñuû nhöõng ñieàu kieän ñeå chuû theå coù
 39

theå haønh ñoäng ñöôïc. Moät tình huoáng hoïc taäp caøng
chöùa ít döõ kieän vaø chöùa nhieàu caâu hoûi thì caøng phöùc
taïp. Caùc döõ kieän ñöôïc theå hieän töôøng minh hay aån
trong tình huoáng cuõng laøm cho noù theâm phöùc taïp hay
ñôn giaûn. Neáu chuùng ta giaû söû hoïc sinh coù cuøng moät
trình ñoä vaø naêng löïc thì coù theå noùi moät tình huoáng
caøng phöùc taïp thì caøng khoù. Ngoaøi ra, coøn coù yeáu toá
thöù ba taïo taâm lyù cho chuû theå tieáp nhaän vaán ñeà vaø
tích cöïc giaûi quyeát vaán ñeà. Yeáu toá naøy seõ ñöôïc hoã
trôï trong quaù trình giaùo vieân toå chöùc tình huoáng cho hoïc
sinh.
g. Ñeå taïo ñöôïc taâm lyù höng phaán, tích cöïc giaûi
quyeát vaán ñeà, caàn laøm cho hoïc sinh coù nhöõng traïng
thaùi taâm lyù khaùc nhau. Ñeå thuaän tieän cho vaän duïng
vaøo vieäc soaïn caùc tình huoáng hoïc taäp nhaèm taïo ra caùc
traïng thaùi taâm lyù ñoù, ngöôøi ta coù theå phaân loaïi nhö
sau :
–Tình huoáng löïa choïn : laøm cho hoïc sinh ôû tình theá
phaûi löïa choïn moät trong nhieàu phöông aùn khaùc nhau
maø thoaït nhìn, phöông aùn naøo cuõng coù tính hôïp lyù
nhaát ñònh nhöng trong ñoù chæ coù moät laø phöông aùn
ñuùng. Tình huoáng naøy daãn ñeán vieäc löïa choïn moâ hình.
–Tình huoáng baát ngôø : laøm cho hoïc sinh khoâng ngôø
raèng caùc söï kieän laïi xaûy ra traùi vôùi nhöõng suy nghó,
nhöõng döï ñoaùn “thoâng thöôøng” cuûa mình. Töø ñoù naûy
sinh nhu caàu tìm hieåu, giaûi thích vaán ñeà. Tình huoáng
naøy daãn ñeán vieäc xaây döïng caùc moâ hình môùi.
–Tình huoáng beá taéc : laøm cho hoïc sinh luùng tuùng,
beá taéc, khoâng bieát duøng kieán thöùc naøo, caùch naøo
ñaõ bieát ñeå giaûi quyeát vaán ñeà neân caàn phaûi tìm
nhöõng caùi môùi ñeå giaûi quyeát. Tình huoáng naøy daãn
ñeán vieäc xaây döïng moâ hình môùi vaø phöông phaùp môùi.
–Tình huoáng khoâng phuø hôïp : laøm cho hoïc sinh baên
khoaên, nghi ngôø nhöõng söï kieän gaëp phaûi vì chuùng traùi
vôùi nhöõng tieâu chuaån, nhöõng qui taéc ñaõ ñöôïc ruùt ra
töø moät ñieàu khaúng ñònh naøo ñoù tröôùc ñaáy. Do ñoù
caàn phaûi tìm hieåu caû nhöõng söï kieän môùi laãn nhöõng
tieâu chuaån ñaõ coù ñeå tìm chaân lyù. Tình huoáng naøy
daãn ñeán vieäc löïa choïn, hoaøn thieän hoaëc chænh söûa
moâ hình môùi.
–Tình huoáng phaùn xeùt : laøm cho hoïc sinh thaáy caàn
thieát phaûi xem xeùt, kieåm tra laïi caùc cô sôû laøm caên cöù
 40

giaûi thích moät söï kieän naøo ñoù. Tình huoáng naøy daãn
ñeán vieäc hôïp thöùc hoùa caùc moâ hình ñang xaây döïng.
–Tình huoáng baùc boû : laøm cho hoïc sinh thaáy raèng cô
sôû ñeå giaûi thích moät söï kieän naøo ñoù coù nhöõng vaán
ñeà sai laàm, coù nhöõng maâu thuaãn noäi taïi…vaø do ñoù
caàn phaûi baùc boû noù ñeå tìm moät cô sôû khaùc coù
nhöõng loâgic chaët cheõ hôn. Tình huoáng naøy daãn ñeán
vieäc baùc boû moâ hình khoâng hôïp thöùc, xaây döïng moâ
hình thay theá.
2.3.2. Leänh vaø caâu hoûi trong tình huoáng vaät
lyù
Trong caùc tình huoáng vaät lyù, ñeå chæ roõ muïc ñích
haønh ñoäng, caàn phaûi coù caùc leänh hoaëc caùc caâu hoûi.
Vieäc ñaët caùc caâu hoûi thích hôïp vaø roõ raøng raát quan
troïng vì noù chæ roõ muïc ñích cuûa haønh ñoäng, noù laøm
cho hoïc sinh phaûi haønh ñoäng chöù khoâng phaûi thöïc
hieän caùc thao taùc. Chính vì theá noù coù taùc duïng laøm
hoïc sinh töï chuû vì khoâng daãn daét hoïc sinh töøng böôùc
maø chæ ñònh höôùng cho hoïc sinh laøm. Moät soá daïng
caâu hoûi cô baûn thöôøng söû duïng :
–Loaïi caâu hoûi phaùt hieän vaán ñeà : Taïi sao khoâng
laøm ñöôïc ñieàu naøy? Taïi sao khoâng giaûi thích ñöôïc ñieàu
naøy?Ñaõ coù caùch laøm vieäc naøy chöa?
–Loaïi caâu hoûi taïo tình huoáng coù vaán ñeà : Vì sao nhö
theá?; Coù taùc duïng gì?; Giaûi thích theá naøo? Seõ theá
naøo neáu…?; Phaûi theá naøo ñeå …?Laøm theá naøo taïo ra
ñöôïc … trong thöïc teá?
Caùc caâu hoûi naøy seõ ñaët hoïc sinh vaøo vieäc phaûi
giaûi quyeát vaán ñeà. Hoïc sinh seõ naûy sinh nhu caàu vaø
chính noù taïo ra moät ñoäng cô cho vieäc xaây döïng hoaëc
vaän duïng kieán thöùc.
–Loaïi caâu hoûi cô baûn neâu vaán ñeà caàn giaûi quyeát :
Coù tính chaát naøo chi phoái…?Coù nguyeân lyù naøo chi
phoái …?Coù moái lieân heä naøo chi phoái …?
Neáu traû lôøi ñöôïc caâu hoûi naøy töùc laø hoïc sinh ñaõ
xaây döïng ñöôïc kieán thöùc caàn thieát trong baøi hoïc hoaëc
ñaõ bieát vaän duïng ñöôïc kyõ naêng ñaët ra theo muïc tieâu
daïy hoïc.
–Loaïi caâu hoûi giaûi quyeát vaán ñeà (döï ñoaùn giaûi
phaùp) : Coù theå ruùt ra tính chaát (moái quan heä) ñoù töø
ñieàu ñaõ bieát hoaëc töø ñieàu giaû ñònh nhö theá naøo?;
Laøm theá naøo ñeå coù theå quan saùt, ño ñaïc caùi gì caàn
 41

cho söï xaùc laäp tính chaát hoaëc moái lieân heä vaø töø ñoù
ruùt ra keát luaän nhö theá naøo?
–Loaïi caâu hoûi khaûo saùt :
Thöïc nghieäm : Coù theå thieát laäp thí nghieäm nhö theá
naøo? Caàn phaûi ño ñaïi löôïng naøo vaø caùch ño nhö theá
naøo?
Lyù thuyeát : Coù theå suy ra ñieàu naøy töø lyù thuyeát
(ñieàu ñaõ bieát hoaëc töø ñieàu giaû ñònh naøo ñoù ) nhö
theá naøo? Coù theå giaû söû ñieàu ñoù nhö theá naøo?
2.3.3. Baøi toaùn coù vaán ñeà
Theo L.Lecne, moät vaán ñeà maø trong ñoù coù neâu roõ
caùc thoâng soá vaø ñieàu kieän giaûi coù theå do beân ngoaøi
ñaët ra cho chuû theå thì noù bieán thaønh “baøi toaùn coù
vaán ñeà”. Hay noùi caùch khaùc, baøi toaùn coù vaán ñeà laø
moät vaán ñeà giaûi quyeát ñöôïc vôùi nhöõng ñieàu kieän vaø
thoâng soá cho tröôùc coù trong baøi toaùn. Noù khaùc vôùi
vaán ñeà ôû choã, phaïm vi lôøi giaûi cuûa noù ñaõ ñöôïc giôùi
haïn roõ raøng. Noù laø “moâ hình baèng kyù hieäu cuûa tình
huoáng coù vaán ñeà”. Moïi baøi toaùn coù vaán ñeà ñeàu
chöùa ñöïng tình huoáng coù vaán ñeà nhöng khoâng phaûi
ngöôïc laïi. Caùc tình huoáng coù vaán ñeà vaø vaán ñeà phaûi
ñöôïc bieán ñoåi ñi vaø ñöôïc phaùt bieåu nhö theá naøo ñaáy
thì môùi coù tính chaát vaø hình thöùc cuûa moät baøi toaùn
coù vaán ñeà. Cô sôû cuûa baøi toaùn coù vaán ñeà laø maâu
thuaãn giöõa caùi ñaõ bieát vôùi caùi caàn tìm vaø seõ ñöôïc
tìm ra nhôø moät heä thoáng caùc haønh ñoäng trí oùc hoaëc
thöïc haønh. YÙ nghóa cuûa caùc haønh ñoäng trung gian ñoù
laø ôû söï khaùm phaù nhöõng lieân heä khoâng cho saün trong
ñieàu kieän cuûa baøi toaùn, ôû söï xaây döïng nhöõng bieán
ñoåi maø chuû theå chöa bieát.
Nhö chuùng ta quan nieäm, baûn chaát cuûa moãi tình
huoáng vaät lyù laø moät baøi toaùn. Tuy nhieân, chuùng khaùc
nhau ôû döõ kieän ñöôïc cung caáp vaø do ñoù coù ñoä khoù
khaùc nhau. Baøi toaùn coù vaán ñeà laø tình huoáng coù ñoä
khoù thaáp nhaát. Neáu chuû theå khoâng giaûi quyeát ñöôïc
baøi toaùn naøy thì phaûi chuyeån sang moät baøi toaùn coù
hình thöùc khaùc thích hôïp hôn vôùi ñoái töôïng ñeå ñaûm
baûo hoïc sinh phaûi haønh ñoäng ñöôïc. Vieäc toå chöùc linh
hoaït caùc baøi toaùn coù caùc hình thöùc khaùc nhau laø söï
saùng taïo cuûa giaùo vieân.
2.3.4. Nhöõng ñieàu kieän xaây döïng tình huoáng
vaät lyù
 42

Ñieàu kieän caàn cuûa vieäc taïo tình huoáng vaät lyù vaø
ñònh höôùng haønh ñoäng tìm toøi giaûi quyeát vaán ñeà.
–Tröôùc heát giaùo vieân phaûi xaùc ñònh ñöôïc roõ kieán
thöùc caàn xaây döïng laø gì, möùc ñoä vaø yeâu caàu cuûa
noù ñoái vôùi hoïc sinh. Töø ñoù xaây döïng caâu hoûi cô baûn
vaø döï kieán ñöôïc nhöõng khoù khaên hoïc sinh gaëp phaûi
khi traû lôøi caâu hoûi. Ñeå coù ñöôïc ñieàu kieän naøy, giaùo
vieân phaûi caên cöù vaøo caùc tri thöùc khoa hoïc caàn daïy,
vaøo caùc quan nieäm, kieán thöùc ñaõ coù cuûa hoïc sinh
lieân quan ñeán kieán thöùc caàn xaây döïng.
–Treân cô sôû cuûa ñieàu kieän thöù nhaát, giaùo vieân
phaûi soaïn thaûo ñöôïc moät nhieäm vuï coù tieàm aån vaán
ñeà giao cho hoïc sinh. Beân caïnh ñoù caàn chuaån bò cho
hoïc sinh nhöõng ñieàu kieän caàn thieát ñeå hoï nhaän thaáy
töï mình coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà. Trong nhieäm
vuï ñeà ra coù hai yeáu toá cô baûn : döõ kieän cung caáp vaø
leänh hoaëc caâu hoûi cho hoïc sinh.
–Treân cô sôû cuûa hai ñieàu kieän treân giaùo vieân döï
ñònh tieán trình ñònh höôùng giuùp ñôõ hoïc sinh moät caùch
hôïp lyù, phuø hôïp vôùi tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc ñeå
hoï töï löïc giaûi quyeát vaán ñeà. Vieäc ñaûm baûo cho hoïc
sinh giaûi quyeát thaønh coâng töøng böôùc moät seõ taïo cho
hoïc sinh moät taâm traïng phaán khôûi, kích thích caùc haønh
ñoäng nhaän thöùc tieáp theo.
–Moät tình huoáng thích hôïp laø tình huoáng ñaõ ñöôïc
thöïc teá xaùc nhaän coù theå ñònh höôùng cho hoïc sinh
haønh ñoäng tìm toøi. Coù theå coù nhieàu tình huoáng thích
hôïp khaùc nhau ñònh höôùng cho moät haønh ñoäng tìm toøi.
Chuùng coù theå coù caùc möùc ñoä khaùc nhau, phuø hôïp
vôùi töøng ñoái töôïng. Giaùo vieân caàn phaûi coù söï linh
hoaït trong vieäc toå chöùc caùc tình huoáng nhaèm coù ñöôïc
moät tình huoáng thích hôïp.
–Trong quaù trình hôïp taùc giöõa giaùo vieân vaø hoïc sinh,
giöõa hoïc sinh vôùi nhau, caàn thieát phaûi ñaûm baûo baàu
khoâng khí daân chuû vaø thuaän lôïi cho hoïc sinh baøy toû yù
kieán cuûa mình. Ñoù chính laø vieäc taïo ra caùc ñieàu kieän
taâm lyù ñeå hoïc sinh saùng taïo. Caàn phaûi theå hieän söï
toân troïng cuûa giaùo vieân vôùi hoïc sinh, söï toân troïng laãn
nhau giöõa hoïc sinh. Giaùo vieân phaûi laøm cho hoïc sinh tin
töôûng vaøo khaû naêng cuûa baûn thaân hoï, khích leä moãi
thaønh coâng duø nhoû cuûa hoïc sinh. Nhöng ñoàng thôøi
cuõng phaûi toû roõ baûn lónh cuûa ngöôøi höôùng daãn :
 43

naém chaéc vaán ñeà, nhaïy caûm vôùi nhöõng yù töôûng vaø
yù kieán cuï theå cuûa hoïc sinh, khoâng cöôõng böùc hoïc sinh,
taïo ñöôïc nieàm tin cuûa hoïc sinh vaøo mình…
2.3.5. Ñònh höôùng tìm toøi baèng caùch toå chöùc
tình huoáng hoïc taäp
Ñònh höôùng tìm toøi cho hoïc sinh laø lieân tuïc toå chöùc
caùc tình huoáng hoïc taäp cho ñeán khi hoïc sinh coù theå töï
haønh ñoäng tìm toøi ñöôïc. Caùc tình huoáng sau laø söï tieáp
noái caùc tình huoáng tröôùc ñoù baèng caùch cung caáp
theâm caùc döõ kieän. Tình huoáng coù ñoä khoù thaáp nhaát
ñöôïc goïi laø “Baøi toaùn”. Coù nghóa laø, caùc döõ kieän ñaõ
theå hieän ñaày ñuû vaø töôøng minh.Vaán ñeà cô baûn laø
phaûi xaây döïng ñöôïc caùc tình huoáng ñaûm baûo cho hoïc
sinh haønh ñoäng ñöôïc.
Nhö vaäy, moät tình huoáng thích hôïp seõ laø tình huoáng
giuùp cho hoïc sinh haønh ñoäng saùng taïo ñöôïc vaø coù keát
quaû. Ñeå ñaùnh giaù tính thích hôïp cuûa moät tình huoáng,
phaûi qua thöïc nghieäm.
Nhöng coù theå luoân toàn taïi moät tình huoáng thích hôïp
vôùi moïi ñoái töôïng hoïc sinh hay khoâng? Coù nhöõng yù
kieán khaùc nhau veà vaán ñeà naøy. YÙ kieán thöù nhaát cho
raèng coù theå vaø phaûi tìm ñöôïc moät tình huoáng naøo ñoù,
mieãn laø hoïc sinh khoâng coù nhöõng khieám khuyeát veà
tinh thaàn vaø trí tueä. YÙ kieán thöù hai ngöôïc laïi, cho raèng
coù nhöõng hoïc sinh khoâng coù khaû naêng tìm toøi (trong
moät phaïm vi naøo ñoù, ôû moät tình huoáng cuï theå naøo
ñoù). Vì theá neáu hoïc sinh khoâng hoaït ñoäng saùng taïo
ñöôïc thì caàn phaûi chuyeån sang caùc loaïi ñònh höôùng
khaùc nhö chöông trình hoùa, theo maãu hoaëc thaäm chí
phaûi giaûng giaûi. Chuùng ta chöa coù cô sôû ñeå khaúng
ñònh vaán naøy. Tuy nhieân, do thôøi gian daïy hoïc coù haïn
neân chuùng ta phaûi chaáp nhaän chuyeån loaïi ñònh höôùng
neáu sau moät soá tình huoáng khoâng thaønh coâng. Vaø taát
nhieân, cuoái cuøng, neáu khi daïy moät kieán thöùc naøo ñoù,
hoïc sinh khoâng töï haønh ñoäng ñöôïc, ta phaûi chaáp nhaän
quay laïi caùc phöông phaùp truyeàn thoáng.
Cuõng caàn noùi theâm raèng chuùng ta khoâng theå
troâng ñôïi vaøo hoaït ñoäng thaønh coâng cuûa taát caû caùc
hoïc sinh. Coù nhöõng hoïc sinh haønh ñoäng ñöôïc trong giai
ñoaïn naøy, nhöng coù nhöõng hoïc sinh khaùc haønh ñoäng
ñöôïc ôû giai ñoaïn khaùc. Thaäm chí coù hoïc sinh khoâng
haønh ñoäng ñöôïc trong nhieàu baøi hoïc. Tuy nhieân, ñaây laø
 44

moät quaù trình coù tính chaát luyeän taäp, ta hy voïng raèng
daàn daàn, soá haønh ñoäng ñöôïc seõ taêng daàn.
 45

CHÖÔNG 3
THIEÁT KEÁ PHÖÔNG AÙN DAÏY HOÏC
KIEÁN THÖÙC VAÄT LYÙ CUÏ THEÅ

3.1. TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC MOÄT KIEÁN THÖÙC VAÄT

LYÙ
Treân cô sôû tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc vaät lyù keát
hôïp vôùi yeâu caàu toå chöùc hoaït ñoäng nhaän thöùc saùng
taïo cho hoïc sinh baèng caùch toå chöùc caùc tình huoáng hoïc
taäp thích hôïp, coù theå ñeà xuaát tieán trình daïy hoïc moät
kieán thöùc vaät lyù nhö sau :
1. Tröôùc heát, taïo ra cho hoïc sinh moät tình huoáng vaät
lyù môû ñaàu, xuaát phaùt töø thöïc tieãn, hoaëc töø khaûo
saùt caùc moâ hình kieán thöùc ñaõ coù. Tình huoáng naøy
ñaët ra moät vaán ñeà (caâu hoûi) thöïc tieãn hoaëc lyù
thuyeát caàn giaûi quyeát. Coâng cuï ñeå giaûi quyeát vaán
ñeà treân chính laø kieán thöùc caàn xaây döïng. Nhöng vôùi
tình huoáng naøy, hoïc sinh seõ coù theå chöa tìm ñöôïc giaûi
phaùp ngay vì noù quaù roäng. Vì vaäy, seõ phaûi coù moät
tình huoáng tieáp theo nhaèm ñònh höôùng cuï theå hôn cho
hoïc sinh. Taùc duïng cuûa böôùc thöù nhaát naøy laø taäp cho
hoïc sinh haønh ñoäng phaùt hieän vaán ñeà vaø taïo ñoäng cô
nhaän thöùc, kích thích hoïc sinh tích cöïc tö duy. Ñoàng thôøi,
cho hoïc sinh thaáy roõ ñöôïc vai troø coâng cuï cuûa caùc kieán
thöùc : chuùng ñöôïc xaây döïng ñeå giaûi quyeát moät vaán
ñeà thöïc tieãn hoaëc lyù luaän. Tuy nhieân, trong moät soá
tröôøng hôïp, coù theå boû qua böôùc naøy.
2. Tieáp theo laø taïo ra tình huoáng vaät lyù cô baûn. Tình
huoáng naøy daãn ñeán vaán ñeà (caâu hoûi) nhaèm truùng
kieán thöùc caàn xaây döïng (caâu traû lôøi laø kieán thöùc
phaûi xaây döïng). Ñaây laø moät vaán ñeà maø hoïc sinh chöa
coù ñuû döõ kieän ñeå giaûi quyeát. Vieäc tìm döõ kieän ñeå
giaûi chính laø haønh ñoäng döï ñoaùn giaûi phaùp tìm toøi
xaây döïng kieán thöùc môùi. Taùc duïng cuûa noù laø chæ ra
muïc tieâu cuûa haønh ñoäng, laøm cho hoïc sinh töï chuû
haønh ñoäng xaây döïng, tìm kieám kieán thöùc môùi. Ñoù
chính laø haønh ñoäng saùng taïo caàn reøn luyeän nhaát cho
hoïc sinh. Neáu hoïc sinh vaãn khoâng töï löïc giaûi quyeát vaán
ñeà thì caàn ñònh höôùng tieáp.
3. Tình huoáng thöù ba ñöôïc ñaët ra döôùi hình thöùc goïi
laø “baøi toaùn”. Coù nghóa laø noù boå sung döõ kieän coøn
 46

thieáu cho vaán ñeà cô baûn treân. Hình thöùc cuûa noù laø
moät baøi toaùn, coù döõ kieän, coù yeâu caàu tìm kieám.
Böôùc naøy daãn hoïc sinh ñeán caùc haønh ñoäng giaûi caùc
baøi toaùn thöïc tieãn. Hoïc sinh ñaõ coù ñuû ñieàu kieän ñaõ
cho töôøng minh ñeå giaûi, coïâng theâm vôùi noã löïc cuûa
caù nhaân vaø söï saùng taïo trong phaïm vi nhaát ñònh.
4. Keát quaû cuûa baøi toaùn ñaõ giaûi ñöôïc khaùi quaùt
ñeå trôû thaønh kieán thöùc môùi. Tuy nhieân, chuùng coøn
phaûi ñöôïc kieåm chöùng baèng söï phuø hôïp giöõa lyù
thuyeát vaø thöïc nghieäm. Keát quaû kieåm chöùng seõ daãn
ñeán kieán thöùc ñöôïc goïi laø “hôïp thöùc hoùa”. Böôùc naøy
coù 2 giai ñoaïn :
–Taïo tình huoáng ñeå hoïc sinh coù theå thieát laäp phöông
aùn kieåm chöùng. Tình huoáng naøy theå hieän döôùi hình
thöùc “baøi toaùn phöông aùn kieåm chöùng”. Ñaây cuõng laø
moät haønh ñoäng saùng taïo, caàn toå chöùc cho hoïc sinh
thöïc hieän ñöôïc. Tình huoáng naøy cung caáp cho hoïc sinh
muïc ñích, phöông tieän kieåm chöùng, yeâu caàu thieát keá
caùc phöông aùn khaùc nhau. Trong giai ñoaïn naøy laïi coù hai
baøi toaùn : lyù thuyeát, tìm ñieàu caàn kieåm chöùng vaø
thöïc haønh, tìm phöông aùn kieåm chöùng.
–Hoïc sinh thöïc hieän haønh ñoäng thöïc haønh kieåm
chöùng vaø nhaän xeùt veà söï phuø hôïp giöõa ñieàu phaûi
kieåm chöùng vôùi keát quaû thöïc nghieäm. Töø ñoù daãn
ñeán keát luaän veà kieán thöùc môùi.
5. Cung caáp caùc baøi taäp vaän duïng kieán thöùc ñaõ
ñöôïc hôïp thöùc hoùa. Vieäc naøy vöøa cho thaáy vai troø
coâng cuï cuûa kieán thöùc : giaûi thích – tieân ñoaùn thöïc
tieãn, vöøa laø böôùc kieåm tra tieáp tuïc caùc kieán thöùc
môùi.
Treân ñaây laø caùc tình huoáng chính. Vieäc cung caáp
caùc döõ kieän ñöôïc laøm töøng böôùc, taïo ra caùc tình
huoáng phuï. Caùc tình huoáng phuï ñöôïc toå chöùc moät
caùch linh hoaït vaø phuï thuoäc vaøo ñoái töôïng hoïc sinh,
vaøo töøng kieán thöùc cuï theå. Döõ kieän boå sung coù theå
thu thaäp ñöôïc töø quan saùt, thöïc nghieäm..., töøø caùc
kieán thöùc ñaõ coù vaø coù khi laø moät heä tieân ñeà ñöôïc
xaây döïng nhôø tröïc giaùc…
Tieán trình naøy ñöôïc bieåu dieãn baèng sô ñoà khoái.
Trong sô ñoà naøy theå hieän tieán trình ñònh höôùng hoaït
ñoäng hoïc theo tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc xaây döïng
moät kieán thöùc vaät lyù.
47
 48

SÔ ÑOÀ TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC MOÄT KIEÁN THÖÙC

VAÄT LYÙ
(theo tieán trìnH xaây döïng kieán thöùc vaät lyù)

TÌNH HUOÁNG KHÔÛI

VAÁN ÑEÀ ÑAÀU

TÌNH HUOÁNG
VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN
VAÁN ÑEÀ
CÔ BAÛN
BAØI TOAÙN CÔ BAÛN
(Lyù thuyeát – thöïc
nghieäm)
KEÁT QUAÛ
GIAÛI TOAÙN
TÌNH HUOÁNG KIEÅM
CHÖÙNG

BAØI TOAÙN THIEÁT KEÁ

PHÖÔNG AÙN K.C
KEÁT QUAÛ (LYÙ THUYEÁT – THÖÏC HAØNH)
KIEÅM CHÖÙNG

KEÁT LUAÄN KIEÁN YEÂU CAÀU DIEÃN

THÖÙC ÑAÏT
(qui naïp giaû thuyeát) KIEÁN THÖÙC

VAÄN DUÏNG BAØI TAÄP VAÄN

(Giaûi thích–tìm toøi– DUÏNG
tieân ñoaùn)

3.2. TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC VAØ CAÙC PHÖÔNG PHAÙP

NGHIEÂN CÖÙU VAÄT LYÙ
 49

Trong lyù luaän daïy hoïc truyeàn thoáng, chuùng ta luoân

mong muoán laøm cho hoïc sinh naém ñöôïc caùc phöông
phaùp nghieân cöùu vaät lyù trong quaù trình daïy hoïc vaät lyù
nhaèm boài döôõng vaø naâng cao naêng löïc nhaän thöùc, tö
duy, saùng taïo cho hoï. Treân thöïc teá, ñieàu naøy khoâng deã
thöïc hieän vì vôùi loái daïy truyeàn thoáng, giaùo vieân chuù
troïng chuû yeáu vaøo noäi dung kieán thöùc hôn laø phöông
phaùp tìm kieám kieán thöùc vaø quan troïng hôn laø khoâng
taïo ñöôïc ñieàu kieän cho giaùo vieân thöïc hieän. Nhöng theo
phaân tích treân thì vôùi vieäc xaây döïng kieán thöùc theo
tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc, hoïc sinh baét buoäc phaûi
traûi qua nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu vaät lyù cô baûn
nhaát, vaø do ñoù, moät caùch töï nhieân, hoï seõ naèm vöõng
ñöôïc chuùng.
Coù nhieàu taøi lieäu khaùc nhau vieát veà caùc phöông
phaùp nghieân cöùu vaät lyù. Nhöng coù söï thoáng ôû moät
soá teân goïi caùc phöông phaùp ñaëc tröng (duø noäi dung
cuõng coù söï khaùc bieät). Ñoù laø caùc phöông phaùp : Quan
saùt - Thöïc nghieäm - Giaû thuyeát - Moâ hình – So saùnh -
Töông töï - Tieân ñeà - Thí nghieäm lyù töôûng - Suy luaän …
Nhö ñaõ noùi thì trong tieán trình xaây döïng kieán thöùc neâu
treân ñaõ bao goàm caùc phöông phaùp nghieân cöùu vaät lyù
cuï theå. Vaø ôû töøng giai ñoaïn khaùc nhau nhaø nghieân
cöùu phaûi söû duïng moät hoaëc nhieàu phöông phaùp ñoù.
Döôùi ñaây laø toùm taét moät soá phöông phaùp chính vaø vò
trí cuûa chuùng trong caùc giai ñoaïn khaùc nhau cuûa tieán
trình xaây döïng khoa hoïc moät kieán thöùc vaät lyù.
3.2.1. Phöông phaùp giaû thuyeát
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu ñeà xuaát moät luaän
ñieåm döôùi daïng moät ñieàu giaû ñònh roài töø ñoù suy ra
caâu traû lôøi cho vaán ñeà ñaët ra (giaûi thích hoaëc tieân
ñoaùn). Phöông phaùp naøy chæ söû duïng caùc thao taùc trí
tueä. Giaû thuyeát khoa hoïc laø heä thoáng nhöõng nhaän
thöùc döïa treân nhöõng döï ñoaùn ñeà ra sau khi nghieân cöùu
nhöõng söï kieän thöïc teá vaø nhöõng suy luaän loâgic. Vò trí
cuûa phöông phaùp naøy trong quaù trình nhaän thöùc laø
nhôø coù noù ngöôøi ta môùi xaây döïng ñöôïc caùc giaû
thuyeát khoa hoïc, döïa treân caùc giaû thuyeát naøy ngöôøi ta
duøng phöông phaùp moâ hình hoùa, phöông phaùp thöïc
nghieäm… ñeå xaây döïng kieán thöùc môùi.
3.2.2. Phöông phaùp thöïc nghieäm
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu thieát keá moät phöông
 50

aùn thí nghieäm, tieán haønh thí nghieâm ñeå thu thaäp döõ
kieän vaø söû lyù chuùng nhaèm moät muïc ñích ñònh tröôùc
naøo ñoù (kieåm chöùng moät giaû thuyeát naøo ñoù, nhaèm
thieát laäp ñöôïc moái quan heä cuï theå ñaõ ñöôïc phoûng
ñoaùn tröôùc…). Phöông phaùp naøy caàn söû duïng caû thao
taùc vaät chaát laãn thao taùc trí tueä. Theo Phaïm Höõu Toøng
thì caáu truùc cuûa phöông phaùp thöïc nghieäm goàm coù 4
khaâu cô baûn sau :
–Töø moät giaû thuyeát hoaëc moät döï ñoaùn daãn ñeán
moät söï kieän coù theå kieåm tra baèng thöïc nghieäm;
–Löïa choïn phöông aùn, thieát bò, phöông phaùp tieán
haønh, phöông phaùp ño, tính toaùn…;
–Tieán haønh thí nghieäm;
–Xöû lyù keát quaû ñeå daãn ñeán keát luaän.
Nhôø coù phöông phaùp thöïc nghieäm maø ngöôøi
nghieân cöùu coù theå xaây döïng ñöôïc moät ñònh luaät vaät
lyù töø nhöõng döõ kieän thöïc nghieäm; coù theå khaúng ñònh
moät kieán thöùc thu nhaän ñöôïc töø nghieân cöùu lyù
thuyeát; ñeà xuaát ñöôïc nhöõng giaû thuyeát, nhöõng lyù
thuyeát môùi…
3.2.3. Phöông phaùp töông töï
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu thöøa nhaän söï töông
ñoàng giöõa ñoái töôïng ñang nghieân cöùu vôùi moät ñoái
töôïng ñaõ bieát töø moät soá thuoäc tính chung roài töø ñoù
suy ra nhöõng thuoäc tính töông töï coøn laïi vaø söû duïng
chuùng ñeå traû lôøi cho vaán ñeà ñaët ra. Phöông phaùp naøy
chæ ñoøi hoûi caùc thao taùc trí tueä. Nhôø coù phöông phaùp
töông töï maø coù theå xaây döïng caùc giaû thuyeát, caùc moâ
hình vaät lyù.
3.2.4. Phöông phaùp moâ hình hoùa
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu döïa treân moät soá
tính chaát ñaõ bieát cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu roài xaây
döïng moät hình aûnh ñaày ñuû veà ñoái töôïng ñoù ñeå töø
ñoù coù theå ruùt ra nhöõng caâu traû lôøi cho vaán ñeà ñaët
ra. Phöông phaùp naøy chæ söû duïng caùc thao taùc trí tueä.
Caáu truùc cuûa phöông phaùp moâ hình bao goàm 3 giai ñoaïn
cô baûn :
–Xaây döïng moâ hình ban ñaàu döïa vaøo moät soá nhöõng
tính chaát cô baûn naøo ñoù cuûa ñoái töôïng vaø nhôø töôûng
töôïng, tröïc giaùc;
–Nghieân cöùu treân moâ hình, khi naøy moâ hình laø ñoái
töôïng cuûa nghieân cöùu vôùi caùc phöông phaùp lyù thuyeát
 51

hoaëc thöïc nghieäm;

–Xöû lyù keát quaû vaø chænh lyù moâ hình.
Neáu moâ hình laø söï phaûn aùnh thöïc tieãn, moâ taû
thöïc tieãn thì phaûi kieåm tra söï ñuùng ñaén cuûa noù. Neáu
moâ hình laø phöông tieän nghieân cöùu thì ruùt ra töø ñoù
nhöõng thoâng tin veà vaät goác. Khi nghieân cöùu moâ hình ta
seõ thu ñöôïc nhöõng keát luaän maø nhôø chuùng coù theå
giaûi thích nhöõng hieän töôïng vaät lyù, nhöõng ñònh luaät
thöïc nghieäm, tieân ñoaùn hieän töôïng môùi…
3.2.5. Phöông phaùp thí nghieäm töôûng töôïng
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu chæ hình dung moät thí
nghieäm baèng töôûng töôïng nhöng cuõng töø ñoù ruùt ra
nhöõng döõ kieän vaø keát luaän nhaèm traû lôøi cho moät
vaán ñeà ñaët ra. Phöông phaùp naøy chæ söû duïng caùc thao
taùc trí tueä.
3.2.6.Phöông phaùp suy luaän
Ñoù laø caùch ngöôøi nghieân cöùu xuaát phaùt töø moät
soá tieàn ñeà roài laäp luaän (loâgíc, toaùn hoïc, suy dieãn, qui
naïp…) ñeå daãn ñeán moät keát luaän naøo ñoù. Phöông
phaùp naøy cuõng chæ ñoøi hoûi caùc thao taùc trí tueä.
Coù theå thaáy ñöôïc vai troø cuûa caùc phöông phaùp
treân trong tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc nhö sau :
–Duøng caùc phöông phaùp suy luaän loâgic, phöông phaùp
thöïc nghieäm ñeå ñeà xuaát vaán ñeà.
–Duøng caùc phöông phaùp giaû thuyeát, moâ hình, töông
töï, thí nghieäm lyù töôûng, suy luaän … ñeå khaûo saùt vaán
ñeà, suy ñoaùn giaûi phaùp.
–Duøng phöông phaùp suy luaän, thöïc nghieäm trong giai
ñoaïn xaùc nhaän, hôïp thöùc hoùa kieán thöùc xaây döïng.
–Duøng phöông phaùp moâ hình, töông töï, suy luaän trong
vieäc vaän duïng kieán thöùc . . .

3.3. TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC VAØ PHÖÔNG PHAÙP DAÏY

HOÏC
Hieän nay, trong daïy hoïc vaïât lyù, chuùng ta vaãn
thöôøng söû duïng caùc phöông phaùp daïy hoïc khaùc nhau
nhö phöông phaùp thuyeáùât trình, ñaøm thoaïi, thí nghieäm
bieåu dieãn, thí nghieäm thöïc haønh, nghieân cöùu, höôùng
daãn töï hoïc… Vaäy neáu toå chöùc cho hoïc sinh hoïc taäp
theo tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc thì caùc phöông phaùp
daïy hoïc ñoù coù coøn giöõ vai troø gì khoâng, vaø neáu coù
chuùng seõ theå hieän nhö theá naøo?
 52

Theo caùc taøi lieäu veà lyù luaän daïy hoïc, phöông phaùp
daïy hoïc laø caùch thöùc hoaït ñoäng cuûa thaøy vaø troø
nhaèm ñaït muïc ñích phaùt trieån nhaân caùch cho troø. Nhö
vaäy thì trong tieán trình daïy hoïc caùc tri thöùc cuï theå ñaõ
döï tính ñöôïc nhöõng hoaït ñoäng cuûa thaøy vaø troø. Hôn
theá nöõa chuùng seõ ñöôïc cuï theå hoùa trong quaù trình daïy
hoïc thöïc tieãn vaø do ñoù chính laø ñaõ theå hieän ñöôïc caùc
phöông phaùp daïy hoïc khaùc nhau. Ta seõ phaân tích cuï theå
hôn. Thí duï, ta vaãn coi thuyeát trình laø phöông phaùp daïy
hoïc trong ñoù thaøy thoâng baùo kieán thöùc vaø laøm cho
hoïc sinh thoâng hieåu kieán thöùc ñoù. Coøn hoïc sinh thì chuû
yeáu theo doõi, ghi nhaän vaø coù tham gia vôùi moät möùc
ñoä haïn cheá vaøo hoaït ñoäng cuûa thaøy. Nhö vaäy thì trong
tieán trình daïy hoïc vaät lyù nhö ñeà xuaát cuõng phaûi coù
nhöõng giai ñoaïn maø giaùo vieân thoâng baùo vaø laøm cho
hoïc sinh hieåu thoâng baùo ñoù nhö thoâng baùo moät tình
huoáng vaät lyù, thoâng baùo moät söï khaùi quaùt kieán thöùc
sau kieåm chöùng, thoâng baùo moät söï hôïp thöùc hoùa kieán
thöùc…
Trong phöông phaùp daïy hoïc vaät lyù baèng ñaøm thoaïi,
hoaït ñoäng cuûa thaøy giaùo vaø hoïc sinh laø söï trao ñoåi,
hoûi – ñaùp, tranh luaän baèng lôøi vôùi nhau ñeå hoïc sinh tìm
hieåu kieán thöùc. Nhö vaäy, trong tieán trình daïy hoïc neâu
treân, ta phaûi luoân luoân coù söï trao ñoåi, hoûi ñaùp, tranh
luaän giöõa thaøy vaø troø, giöõa troø vaø troø vaø do ñoù noù
theå hieän raát roõ phöông phaùp ñaøm thoaïi.
Moät phöông phaùp daïy hoïc khaùc vaãn ñuôïc raát ñeà
cao laø phöông phaùp daïy hoïc baèng thí nghieäm vaät lyù.
Trong phöông phaùp daïy hoïc baèng thí nghieäm bieåu dieãn,
hoaït ñoäng cô baûn cuûa thaøy laø tieán haønh moät thí
nghieäm vaät lyù cho hoïc sinh theo doõi nhaèm ñaït ñeán muïc
ñích naøo ñoù, thí duï, gaây ra moät hieän töôïng vaät lyù ñeå
môû ñaàu cho moät vieäc khaûo saùt kieán thöùc tieáp theo,
hoaëc ñeå kieåm chöùng laïi nhöõng keát luaän lyù thuyeát…
thì trong tieán trình cuûa chuùng ta cuõng coù nhöõng giai
ñoaïn maø thaøy giaùo phaûi laøm thí nghieäm, nhaát laø
nhöõng thí nghieäm töông ñoái phöùc taïp vôùi cuõng muïc ñích
nhö trong phöông phaùp thí nghieäm bieåu dieãn vaãn ñeà
caäp.
Trong thí nghieäm thöïc haønh, thaøy giaùo toå chöùc vaø
höôùng daãn hoïc sinh laøm thí nghieäm thì trong tieán trình
daïy hoïc cuõng coù nhöõng giai ñoaïn hoïc sinh phaûi töï laép
 53

ñaët, tieán haønh thí nghieäm, xöû lyù keát quaû… vôùi nhieàu
muïc ñích khaùc nhau. Moät phöông phaùp khaùc raát ñöôïc
ñeà cao nhöng trong thöïc tieãn chöa vaän duïng ñöôïc laø daïy
hoïc giaûi quyeát vaán ñeà thì tinh thaàn cô baûn cuûa noù ñaõ
ñöôïc phaûn aùnh ñaày ñuû trong tieán trình daïy hoïc naøy.
Toùm laïi, khi toå chöùc cho hoïc sinh hoïc taäp theo tieán
trình ñeà nghò, ta vaãn phaûi phoái hôïp taát caû caùc hình
thöùc hoaït ñoäng cuûa troø vaø thaày vôùi caùc möùc ñoä
khaùc nhau. Trong ñoù möùc ñoä hoaït ñoäng töï löïc cuûa troø
taêng leân coøn möùc ñoä höôùng daãn cuûa thaøy cuõng
ñöôïc taêng leân. Hay noùi caùch khaùc, daïy theo tieán trình
ñeà nghò, chuùng ta luoân phaûi phoái hôïp caùc phöông phaùp
moät caùch linh hoaït vaø phuø hôïp vôùi töøng giai ñoaïn
nhaän thöùc, töøng ñoái töôïng hoïc sinh, coù nghóa laø ta
luoân phaûi phoái hôïp caùc phöông phaùp daïy hoïc truyeàn
thoáng trong vieäc toå chöùc, ñònh höôùng cho hoïc sinh hoïc
taäp vaät lyù.

3.4. PHÖÔNG PHAÙP SOAÏN THAÛO TIEÁN TRÌNH DAÏY

HOÏC MOÄT KIEÁN THÖÙC VAÄT LYÙ CUÏ THEÅ
Ñeå coù theå thöïc haønh toå chöùc tình huoáng vaø ñònh
höôùng hoïc taäp cho hoïc sinh theo tieán trình daïy hoïc neâu
treân, caàn phaûi coù böôùc chuaån bò. Coù theå xem ñoù laø
böôùc “soaïn giaùo aùn”. Nhöõng coâng vieäc cuï theå phaûi
laøm laø :
3.4.1. Laïâp sô ñoà tieán trình xaây döïng kieán
thöùc vaät lyù cuï theå
Ñeå coù cô sôû cho vieäc xaùc ñònh caùc muïc tieâu hoaït
ñoäng, xaùc ñònh caùc phöông tieän daïy hoïc vaø xaây döïng
caùc tình huoáng vaät lyù cuï theå thì vieäc ñaàu tieân laø
phaûi laäp sô ñoà tieán trình xaây döïng kieán thöùc vaät lyù
caàn daïy.
a. Cô sôû ñeå laäp sô ñoà naøy laø noäi dung cuï theå cuûa
töøng kieán thöùc vaø kyõ naêng theo yeâu caàu cuûa chöông
trình. Tieán trình naøy coù hai giai ñoaïn quan troïng caàn xaùc
laäp roõ.
–Giai ñoaïn xaây döïng baøi toaùn cô baûn : trong ñoù phaûi
xaùc ñònh ñöôïc vaán ñeà cô baûn vaø caùc döõ kieän caàn
cung caáp cho vieäc tìm giaûi phaùp. Hai yeáu toá naøy hôïp
thaønh “baøi toaùn”. Ñoàng thôøi, xaùc ñònh phöông phaùp
giaûi toaùn ñeå tìm kieám kieán thöùc caàn daïy.
–Giai ñoaïn xaây döïng baøi toaùn kieåm chöùng ñeå daãn
 54

ñeán kieán thöùc hôïp thöùc: trong ñoù theå hieän ñöôïc vaán
ñeà kieåm chöùng vaø caùc döõ kieän caàn cung caáp cho
vieäc laäp phöông aùn vaø thöïc haønh kieåm chöùng. Ñeå
giaûi baøi toaùn naøy phaûi coù hai böôùc. Böôùc thöù nhaát
(goïi laø baøi toaùn lyù thuyeát) laø töø keát quaû cuûa baøi
toaùn cô baûn ruùt ra ñieàu caàn kieåm chöùng (coù theå ño
ñaïc, quan saùt, tính toaùn… ñöôïc). Böôùc thöù hai (goïi laø
baøi toaùn thöïc haønh) laø tìm ra phöông aùn thöïc haønh ñeå
ño ñaïc, quan saùt, tính toaùn… ñieàu caàn kieåm chöùng.
Hai giai ñoaïn treân phaûi theå hieän ñöôïc lôøi giaûi ñaùp
cho 4 vaán ñeà cô baûn sau :
–Kieán thöùc caàn xaây döïng laø gì, ñöôïc dieãn ñaït theá
naøo? Noù laø caâu traû lôøi ruùt ra ñöôïc töø vieäc giaûi baøi
toaùn cuï theå naøo?
–Löïa choïn giaûi phaùp naøo cho baøi toaùn?
–Chöùng toû tính hôïp thöùc khoa hoïc cuûa caâu traû lôøi
ñoù nhö theá naøo. Coù nhöõng vaán ñeà vaän duïng cuï theå
naøo cho kieán thöùc ñöôïc xaây döïng?
–Trình töï loâgic cuûa caùc kieán thöùc ñoù nhö theá naøo
cho phuø hôïp vôùi tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc?
b. Coù ba giaûi phaùp khaùc nhau cho pheùp tìm kieám
caâu traû lôøi cho vaán ñeà cô baûn.
–Khaûo saùt thöïc nghieäm. (laäp phöông aùn thí nghieäm,
tieán haønh thí nghieäm ñeå thu ñöôïc döõ lieäu caàn thieát;
xöû lyù soá lieäu daãn ñeán caâu traû lôøi).
–Khaûo saùt lyù thuyeát (xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu ñaõ
bieát, thoâng qua suy luaän daãn ñeán caâu traû lôøi).
–Laäp moâ hình giaû thuyeát, baøi toaùn lyù thuyeát-thí
nghieäm (laäp moâ hình giaû thuyeát traû lôøi caâu hoûi, ruùt
ra heä quaû loâgic vaø tieán haønh thí nghieäm kieåm tra tính
xaùc thöïc cuûa heä quaû ñoù).
c. Coù ba giaûi phaùp xaùc nhaän tính hôïp thöùc cuûa
kieán thöùc xaùc laäp.
–Coù söï phuø hôïp giöõa kieán thöùc ñöôïc xaùc laäp hoaëc
heä quaû cuûa noù vôùi keát quaû thöïc nghieäm, vôùi keát
quaû quan saùt thöïc tieãn.
–Coù söï phuø hôïp giöõa kieán thöùc ñöôïc xaùc laäp vôùi
nhöõng kieán thöùc ñaõ coù hoaëc giöõa heä quaû cuûa
chuùng.
–Coù söï phuø hôïp giöõa kieán thöùc ñöôïc xaùc nhaän
hoaëc heä quaû maø noù tieân ñoaùn vôùi thöïc tieãn.
(Giaûi phaùp chung : Neáu chaáp nhaän keát quaû tìm
 55

ñöôïc thì suy ra moät heä quaû caàn kieåm chöùng. Tìm phöông
aùn kieåm chöùng vaø ñaùnh giaù söï phuø hôïp giöõa ñieàu
caàn kieåm chöùng vaø keát quaû kieåm chöùng)
Sô ñoà naøy ñöôïc bieåu dieãn nhö hình 2.4
 56

SÔ ÑOÀ TIEÁN TRÌNH XAÂY DÖÏNG MOÄT KIEÁN

THÖÙC VAÄT LYÙ

VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN

DÖÕ KIEÄN

BAØI TOAÙN CÔ BAÛN

PHÖÔNG PHAÙP
GIAÛI BAØI
TOAÙN

KEÁT QUAÛ VAØ KEÁT LUAÄN

VAÁN ÑEÀ KIEÅM

CHÖÙNG

DÖÕ KIEÄN KIEÅM CHÖÙNG

BAØI TOAÙN KIEÅM CHÖÙNG

PHÖÔNG PHÖÔNG PHAÙP

PHAÙP GIAÛI BAØI
GIAÛI BAØI TOAÙN BAÈNG
TOAÙN BAÈNG QUAN SAÙT-THÍ
SUY LUAÄN LYÙ NGHIEÄM-TÍNH
THUYEÁT TOAÙN

KEÁT QUAÛ SUY LUAÄN KEÁT QUAÛ THÖÏC

(Ñieàu caàn kieåm chöùng) HAØNH
(Soá lieäu thu nhaän)

KEÁT LUAÄN CHUNG

(KIEÁN THÖÙC ÑÖÔÏC XAÙC LAÄP)
 57

3.4.2. Xaùc ñònh muïc tieâu daïy hoïc moät kieán

thöùc vaät lyù
Döïa vaøo sô ñoà tieán trình xaây döïng kieán thöùc ñeå
xaùc ñònh muïc tieâu daïy hoïc. Coù hai muïc tieâu cô baûn
caàn theå hieän roõ trong vieäc daïy moät kieán thöùc.
a.Muïc tieâu veà caùc haønh vi maø hoïc sinh theå hieän ra
ñöôïc vaø coù theå kieåm tra ñaùnh giaù ñöôïc thoâng qua
moät soá tieâu chuaån cuï theå, ñaây laø loaïi muïc tieâu thao
taùc. Muïc tieâu naøy chæ roõ nhöõng haønh ñoäng hoïc sinh
caàn ñaït ñöôïc trong giôø hoïc.
b.Vieäc thöïc hieän muïc tieâu thao taùc seõ daãn ñeán
muïc tieâu thöù hai laø muïc tieâu veà keát quaû maø hoïc sinh
caàn ñaït ñöôïc khi hoïc kieán thöùc môùi (kieán thöùc, kyõ
naêng, kyõ xaûo, tö duy…).
Theo muïc tieâu cuûa ñeà taøi, chuùng ta quan taâm ñeán
muïc tieâu thao taùc, töùc laø phaùt trieån nhöõng haønh
ñoäng hoïc taäp tích cöïc, saùng taïo cuûa hoïc sinh laø nhöõng
muïc tieâu coù theå ñaùnh giaù ñöôïc ngay trong töøng tieát
daïy, töøng baøi hoïc. Noù khaùc vôùi muïc tieâu thöù hai, chæ
ñöôïc ñaùnh giaù sau moät quaù trình naøo ñoù. Taát nhieân
vieäc thöïc hieän toát muïc tieâu thöù nhaát seõ daãn ñeán
keát quaû toát cho muïc tieâu thöù hai vaø ngöôïc laïi.
Vieäc xaùc ñònh muïc tieâu daïy hoïc tröôùc heát phaûi döïa
treân chöông trình, noäi dung cuï theå cuûa saùch giaùo khoa.
Keát quaû döï kieán phaûi ñöôïc moâ taû döôùi daïng moät
haønh vi quan saùt ñöôïc.
c. Theo taùc giaû Phaïm Höõu Toøng, coù theå phaân ra ba
nhoùm muïc tieâu thao taùc :
–Caùc muïc tieâu naém vöõng haønh vi : xaùc ñònh hoïc
sinh caàn thöïc hieän ñöôïc nhöõng haønh vi cuï theå.
–Caùc muïc tieâu chuyeån taûi (aùp duïng) haønh vi : xaùc
ñònh hoïc sinh söû duïng caùc kieán thöùc kyõ naêng ñeå giaûi
baøi toaùn môùi.
–Caùc muïc tieâu boäc loä haønh vi : xaùc ñònh hoïc sinh
caàn boäc loä nhöõng haønh vi gì trong moät tình huoáng cuï
theå.
d. Theo taùc giaû Benjamin S.Bloom thì coù theå phaân
loaïi muïc tieâu lónh vöïc nhaän thöùc theo caùc möùc ñoä
khaùc nhau nhö sau :
–Möùc ñoä nhaän bieát : Bieát caùc tri thöùc boä phaän
( bieát caùc thuaät ngöõ, bieát caùc söï kieän rieâng leû); bieát
caùch thöùc vaø phöông tieän tieáp caän vôùi caùc tri thöùc
 58

rieâng leû (bieát caùch toå chöùc, nghieân cöùu, ñaùnh giaù,
pheâ bình, bieát caùc tri thöùc veà caùc qui öôùc, caùc caùch
phaân loaïi, caùc tieâu chuaån, veà phöông phaùp luaän, veà
caùc nguyeân taéc vaø kaùi quùt hoùa, veà caùc lyù thuyeát
vaø caáu truùc).
–Möùc ñoä thoâng hieåu : chuyeån dòch (chuyeån thoâng
tin töø daïng ngoân ngöõ naøy sang daïng ngoân ngöõ khaùc,
töø daïng thoâng tin naøy sang daïng khaùc); noäi suy (giaûi
thích vaø toùm taét thoâng tin, saép ñaët laïi taøi lieäu, coù
caùch nhìn môùi veà taøi lieäu); ngoaïi suy (môû roäng caùc
khuynh höôùng caùc döõ kieän ñaõ cho ñeå xaùc ñònh caùc
aån yù, caùc heä quaû, caùc heä luaän, caùc hieäu quaû…
phuø hôïp vôùi caùc ñieàu kieän ñöôïc moâ taû trong thoâng tin
nguyeân thuûy).
–Möùc ñoä aùp duïng : söû duïng caùc khaùi nieäm tröøu
töôïng trong caùc hoaøn caûnh rieâng bieät hoaëc cuï theå
( caùc khaùi nieäm tröøu töôïng ôû daïng caùc tö töôûng toång
quaùt, caùc phöông phaùp ñöôïc khaùi quaùt hoùa, caùc
nguyeân taéc, caùc yù töôûng vaø lyù thuyeát).
–Möùc ñoä phaân tích : phaân tích caùc yeáu toá, phaân
tích moái quan heä, phaân tích caùc nguyeân taéc caáu truùc.
–Möùc ñoä toång hôïp : taïo ra ñöôïc thoâng tin thoáng
nhaát, moät keá hoaïch hoaëc taäp hôïp caùc thao taùc döï
kieán, ruùt ra moät taäp hôïp caùc moái quan heä tröøu töôïng.
–Möùc ñoä ñaùnh giaù : ñaùnh giaù baèng caùc daáu hieäu
beân trong, baèng caùc tieâu chuaån beân ngoaøi.
e. Vieäc xaùc ñònh roõ muïc tieâu cho pheùp xaùc ñònh
caùc tieâu chí ñeå ñaùnh giaù keát quaû cuûa hoaït ñoäng daïy
hoïc. Coù theå duøng caùc ñoäng töø sau ñeå vieát muïc tieâu
nhaän thöùc :
–Veà kieán thöùc (möùc bieát) : ñònh nghóa, moâ taû,
thuaät laïi, vieát, nhaän bieát, nhôù laïi, goïi teân, keå ra, löïa
choïn, tìm kieám, chæ ra, phaùt bieåu, toùm löôïc laïi…
–Veà möùc ñoä hieåu : Giaûi thích, caét nghóa, so saùnh,
ñoái chieáu, minh hoïa, suy luaän, ñaùnh giaù, cho thí duï, chæ
roõ, phaân bieät, toùm taét, trình baøy…
–Veà möùc ñoä aùp duïng : söû duïng, tính toaùn, thieát
keá, vaän duïng, giaûi quyeát, chöùng minh, hoaøn thieän, tìm
ra, döï ñoaùn, ñieàu khieån, thay ñoåi…
–Möùc ñoä phaân tích : phaân tích, phaân loaïi, so saùnh,
phaân bieät, choïn ra, phaân chia, laäp giaû thuyeát…
–Möùc ñoä toång hôïp : taïo neân, soaïn thaûo, ñaët keá
 59

hoaïch, keát luaän, toå chöùc, ñeà xuaát, giaûng giaûi, thöïc
hieän, thieát keá…
–Möùc ñoä ñaùnh giaù : ñaùnh giaù, pheâ phaùn, caân
nhaéc, xaùc ñònh, baûo veä, löïa choïn, quyeát ñònh…
3.4.3. Xaùc ñònh caùc phöông tieän daïy hoïc
Ñeå daïy hoïc theo tieán trình nhaän thöùc khoa hoïc thì vai
troø cuûa thieát bò daïy hoïc laø raát quan troïng, caàn phaûi
ñaûm baûo ñaày ñuû vaø coù chaát löôïng môùi thaønh coâng.
Caùc thieát bò daïy hoïc chuû yeáu laø caùc thieát bò thí
nghieäm. Caùc thí nghieäm naøy ñöôïc xaây döïng bôûi caùc
nhaø sö phaïm vaø ñöôïc giaùo vieân thöïc hieän hoaëc toå
chöùc cho hoïc sinh thöïc hieän. Caùc thí nghieäm naøy phaûi
naèm trong tieán trình xaây döïng kieán thöùc ñaõ ñöôïc döï
truø tröôùc bôûi nhaø sö phaïm. Vai troø chuû yeáu cuûa caùc
thí nghieäm laø kieåm tra, hôïp thöùc hoùa kieán thöùc. Nhöng
caùc thí nghieäm coøn coù vai troø taïo tình huoáng hoïc taäp,
gôïi môû cho hoïc sinh suy ñoaùn giaûi phaùp giaûi quyeát vaán
ñeà… Chuùng phaûi ñaûm baûo laø nhöõng thí nghieäm nhaø
tröôøng, töùc laø nhöõng thí nghieäm khoâng quaù phöùc taïp
vaø ñaëc bieät thao taùc phaûi ñôn giaûn vaø nhanh choùng
nhöng vaãn phaûi ñaûm baûo ñoä chính xaùc cao, coù theå
chaáp nhaän ñöôïc. Vieäc trang bò thieát bò thí nghieäm phaûi
ñoàng boä ñeå coù theå nhieàu nhoùm hoïc sinh cuøng tieán
haønh.
Ngoaøi ra, chuùng ta coù theå söû duïng nhieàu thieát bò
khaùc hoã trôï nhö trong daïy hoïc truyeàn thoáng ñaõ neâu,
ñaëc bieät laø cuûa maùy vi tính.
3.4.4.Xaây döïng caùc tình huoáng vaät lyù cho daïy
moät kieán thöùc cuï theå
Döïa treân sô ñoà tieán trình xaïy döïng moât kieán thöùc
vaät lyù ñeå xaây döïng caùc tình huoáng vaät lyù phuø hôïp
vôùi tieán trình daïy hoïc vaät lyù. Caùc tình huoáng naøy laø cô
sôû ñeåå ñònh höôùng cho hoïc sinh töï chuû, saùng taïo haønh
ñoäng hoïc taäp. Caùc tình huoáng chính phaûi xaây döïng laø :
a.Xuaát phaùt töø kieán thöùc caàn daïy taïo ra moät
tình huoáng trong ñoù xuaát hieän vaán ñeà maø ñeå
giaûi quyeát noù caàn phaûi coù kieán thöùc môùi. Töø
tình huoáng vöøa xaây döïng maø ñaët vaán ñeà môû
ñaàu (trong moät soá tröôøng hôïp coù theå boû qua
böôùc naøy).
b.Döïa vaøo vaán ñeà môû ñaàu vaø vaán ñeà cô
baûn, xaây döïng tình huoáng vaán ñeà cô baûn.
 60

c.Döïa vaøo giaûi phaùp xaây döïng kieán thöùc,

ñaët ra “baøi toaùn”.
d.Döïa vaøo giaûi phaùp hôïp thöùc hoùa taïo tình
huoáng vaø vaán ñeà kieåm chöùng nhaèm hôïp thöùc
hoùa kieán thöùc xaây döïng. Thöôøng coù hai tình
huoáng : tình huoáng daãn ñeán vieäc tìm kieám heä
quaû phaûi kieåm chöùng vaø tình huoáng daãn ñeán
vieäc thieát laäp phöông aùn kieåm chöùng (thí duï nhö
thí nghieäm vaø phöông phaùp ño caùc ñaïi löôïng caàn
kieåm chöùng).
e.Xaây döïng baøi taäp vaän duïng theo muïc tieâu.
Coù theå coi ñoù laø nhöõng tình huoáng môùi tieáp tuïc
kieåm chöùng keát luaän.
Trong sô ñoà naøy phaûi theå hieän ñöôïc nhöõng tình
huoáng hoïc taäp chính (cho moãi giai ñoaïn cuûa tieán trình)
vaø töông öùng laø nhöõng caâu hoûi ñònh höôùng haønh
ñoäng. Coù nhieàu tình huoáng khaùc nhau coù theå ñöôïc taïo
ra cho cuøng moät kieán thöùc, keå caû tình huoáng cô baûn.
Nhöng caâu hoûi cô baûn phaûi gioáng nhau vì caâu traû lôøi
cho caâu hoûi naøy chính laø kieán thöùc môùi.
3.4.5. Thieát keá tieán trình hoaït ñoäng daïy hoïc
kieán thöùc vaät lyù cuï theå
Laø vieäc soaïn thaûo moät giaùo aùn chi tieát döïa treân sô
ñoà tieán trình daïy hoïc ñaõ laäp. Trong ñoù phaûi theå hieän
ñöôïc yù ñònh cuûa giaùo vieân trong vieäc toå chöùc, kieåm
tra, ñònh huôùng haønh ñoäng hoïc cuûa hoïc sinh moät caùch
chi tieát, töøng böôùc cuï theå. Ñoàng thôøi, phaûi döï ñoaùn
nhöõng haønh ñoäng maø hoïc sinh coù theå vaø khoâng theå
thöïc hieän ñöôïc ñeå coù nhöõng böôùc ñònh höôùng tieáp
theo (caùc tình huoáng phuï). Noù phaûi theå hieän roõ ñöôïc
nhieäm vuï “toå chöùc tình huoáng” cuûa ngöôøi giaùo vieân.
Maëc duø chi tieát, tieán trình naøy vaãn chæ nhö moät baûn
höôùng daãn giaùo vieân haønh ñoäng, noù khoâng phaûi laø
moät kòch baûn cöùng nhaéc maø caùc haønh ñoäng cöù dieãn
ra moät caùch tuaàn töï nhö ñaõ ñònh tröôùc. Vaø vì vaäy, vaãn
ñoøi hoûi phaûi coù raát nhieàu saùng taïo cuûa giaùo vieân khi
duøng noù cho phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng hoïc sinh,
töøng ñieàu kieän moâi tröôøng cuï theå...

3.5. CAÙC MÖÙC ÑOÄ VAÄN DUÏNG KHAÙC NHAU

•Coù theå thaáy tröôùc raèng neáu moät kieán thöùc vaät
lyù ñöôïc toå chöùc cho hoïc sinh hoaøn toaøn töï löïc saùng
 61

taïo theo tieán trình treân seõ raát naëng neà, caêng
thaúng vaø khoâng ñuû thôøi gian. Cuõng khoâng theå aùp
duïng cho taát caû caùc kieán thöùc trong chöông trình. Vì
vaäy, caàn thoáng nhaát raèng chæ coù theå aùp duïng
cho moät soá kieán thöùc vaät lyù ñaëc tröng. Vaø trong
moät baøi cuõng chæ neân aùp duïng moät soá böôùc
trong tieán trình, phuø hôïp vôùi naêng löïc hoïc sinh, vôùi
caùc thieát bò daïy hoïc… Nhö vaäy, caùc phöông phaùp
daïy hoïc truyeàn thoáng, ñaëc bieät laø phöông phaùp
thuyeát trình vaãn coøn coù vai troø quan troïng chöa theå
boû ñöôïc, ít nhaát laø cho tôùi nay.
Maët khaùc, trong khi toå chöùc tình huoáng nhaèm laøm
cho hoïc sinh hoaït ñoäng saùng taïo, giaùo vieân caàn raát linh
hoaït vaø saùng taïo. Vieäc boå sung caùc döõ kieän cho caùc
tình huoáng caàn phaûi töøng böôùc, phuø hôïp, xen keõ vôùi
nhöõng gôïi yù thích hôïp. Tuy nhieân, laïi caàn phaûi traùnh
vieäc gôïi yù theo kieåu ñònh höôùng chöông trình hoùa, nhö
vaäy, seõ laøm maát tính saùng taïo cuûa hoïc sinh. Vieäc
quyeát ñònh khi naøo seõ chuyeån kieåu ñònh höôùng thaáp
hôn (chöông trình hoùa, taùi hieän) cuõng laø moät vaán ñeà
caàn caân nhaéc ñeå ñaûm baûo ít nhaát hoïc sinh phaûi ñöôïc
tieáp nhaän kieán thöùc theo möùc toái thieåu cuûa muïc tieâu
ñaët ra (muïc tieâu keát quaû).
Nhö vaäy, coù raát nhieàu möùc ñoä khaùc nhau cho vieäc
daïy moät tieán trình. Ñieàu naøy hoaøn toaøn do giaùo vieân
quyeát ñònh vôùi nguyeân taéc ñaït ñöôïc muïc tieâu daïy hoïc
cao nhaát ñaõ xaùc ñònh.

CHÖÔNG 4
VAÄN DUÏNG

4.1.TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC BAØI “ÑÒNH LUAÄT BAÛO

TOAØN CÔ NAÊNG”
 62

Ñònh luaät baûo toaøn cô naêng ñuùng trong tröôøng hôïp

vaät chuyeån ñoäng chæ döôùi taùc duïng cuûa löïc theá. Trong
cô hoïc coù hai loaïi löïc theá laø troïng löïc vaø löïc ñaøn hoài
cuûa loø xo, vì vaäy, caàn phaûi xaây döïng ñònh luaät ñoái
vôùi caû hai tröôøng hôïp. Tuy SGK hieän nay khoâng xaây
döïng bieåu thöùc cuûa theá naêng ñaøn hoài, nhöng baèng
caùch söû duïng khaùi nieäm löïc ñaøn hoài trung bình, chuùng
ta coù theå xaây döïng ñöôïc bieåu thöùc ñoù nhö sau :
Goïi Amax laø coâng maø loø xo bò neùn moät ñoaïn x thöïc
hieän ñöôïc khi noù ñaåy vaät cho ñeán khi trôû laïi traïng thaùi
bình thöôøng. Vì löïc ñaøn hoài tæ leä thuaän vôùi ñoä bieán
daïng (F=kx) neân löïc trung bình taùc duïng leân vaät treân
k .0 + kx kx 1
ñoaïn x laø F = = . Töø ñoù : Amax = F x = kx 2
2 2 2
Vaø do ñoù, trong tieán trình naøy seõ xaây döïng ñöôïc
ñònh luaät baûo toaøn cô naêng cho caû hai tröôøng hôïp troïng
löïc vaø löïc ñaøn hoài.
Trình töï xaây döïng caùc khaùi nieäm naêng löôïng, ñoäng
naêng, theá naêng, caùc ñònh lyù vaø ñònh luaät baûo toaøn
veà naêng löôïng coù khaùc vôùi SGK hieän nay. Trình töï cuõ
laø xaây döïng khaùi nieäm coâng cô hoïc tröôùc, treân cô sôû
ñoù xaây döïng khaùi nieäm naêng löôïng. Sau ñoù xaây döïng
tieáp hai loaïi naêng löôïng cô hoïc laø ñoäng naêng vaø theá
naêng, ñònh lyù ñoäng naêng, ñònh luaät baûo toaøn cô naêng
vaø cuoái cuøng laø ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng. Trình
töï môùi coù thay ñoåi moät chuùt : ñaàu tieân laø coâng cô
hoïc, sau ñoù laø khaùi nieäm ñoäng naêng, theá naêng, ñònh
lyù ñoäng naêng vaø theá naêng, ñònh luaät baûo toaøn cô
naêng. Sau cuøng laø khaùi nieäm naêng löôïng vaø ñònh luaät
baûo toaøn naêng löôïng.
Caùc kieán thöùc môùi xaây döïng ñöôïc öùng duïng giaûi
deã daøng moät soá baøi toaùn maø neáu duøng caùc phöông
phaùp cuõ thì hoaëc raát phöùc taïp hoaëc khoâng theå ñöôïc.
Söï phuø hôïp vôùi caùc keát quaû giaûi toaùn baèng phöông
phaùp khaùc cho thaáy tính hôïp thöùc vaø vai troø cuûa caùc
ñaïi löôïng môùi xaây döïng. Ñoù cuõng laø moät hình thöùc
kieåm chöùng kieán thöùc môùi xaây döïng ngoaøi caùch duøng
thí nghieäm vaät lyù.
4.1.1. Laäp sô ñoà tieán trình xaây döïng kieán thöùc
“ñònh luaät baûo toaøn cô naêng”
 63

Khi moät vaät chæ chòu taùc duïng

cuûa löïc theá (troïng löïc, löïc ñaøn
hoài) thì ñoäng naêng vaø theá naêng
cuûa chuùng luoân bieán ñoåi. Söï
bieán ñoåi naøy coù tuaân theo qui

Duøng ñònh lyù ñoäng naêng vaø theá naêng tìm moái
quan heä giöõa Eñ vaø Et cuûa
Moät vaät khoái löôïng m rôi töø ñoä cao h1 xuoáng ñoä
cao h2 do troïng löïc.
Moät vaät khoái löôïng m gaén vaøo ñaàu loø xo
chuyeån ñoäng töø vò trí loø xo coù ñoä bieán daïng x1

Vaät rôi töï do

- Ñònh lyù ñoäng naêng :
Ñònh lyù theá naêng :
- Suy ra :
Con laéc loø xo
- Ñònh lyù ñoäng naêng :
- Ñònh lyù theá naêng :
-Suy ra :

Toång ñoäng naêng vaø theá naêng ñöôïc baûo toaøn : =

 64

Neáu vaän duïng caùc keát quaû treân thì coù theå suy ra
ñöôïc ñieàu gì khi vaät chuyeån ñoäng do löïc theá vaø kieåm
tra keát quaû ñoù baèng thöïc nghieäm nhö theá naøo?

Laøm theá naøo ñeå tìm vaän toác cuûa

vaät rôi töø do sau quaõng ñöôøng h
baèng keát luaän treân vaø kieåm tra
ñieàu naøy baèng thöïc nghieäm nhö

Söû duïng : =
Thí nghieäm : Vaät rôi töï do keùo theo baêng giaáy qua
maùy ghi ñöôøng ñi töï ñoäng. Treân baêng giaáy seõ ghi
laïi quaõng ñöôøng h vaø caùc quaõng ñöôøng ñi ∆s sau
thôøi gian ∆t=0,01s.

Ñoäng naêng ñaàu vaø Thöïc haønh thí

theá naêng sau baèng nghieäm :
khoâng, do ñoù : Cho maùy ghi thôøi
gian hoaït ñoäng. Thaû
= vaät rôi töï do keùo
vaø
theo baêng giaáy.
-Vaän toác sau ñoaïn
Treân baêng giaáy seõ
ñöôøng h laø vaän toác
coù nhöõng chaám ghi
trung bình treân ∆S cuoái caùc quaõng ñöôøng ñi
cuøng. Do ñoù : ñöôïc.
Ño ñoä cao h=AC. Ño ∆
s = BC.

Neáu h=20cm thì BC=2cm,

vôùi g=9,8m/s2 vaø ∆t=0.01s

Vaät chuyeån ñoäng döôùi taùc duïng cuûa troïng

löïc thì cô naêng cuûa chuùng ñöôïc baûo toaøn :
Eñ1+Et1=Eñ2+Et2
 65

Neáu vaän duïng caùc keát quaû treân thì

coù theå suy ra keát luaän gì veà hai
bieân ñoä dao ñoäng cuûa con laéc loø xo
vaø kieåm tra ñieàu ñoù baèng thöïc
nghieäm nhö theá naøo?

Söû duïng :
Thí nghieäm : Con laéc loø xo dao ñoäng
thaúng ñöùng.

Thöïc haønh thí

Taïi hai vò trí bieân thì nghieäm : treo con
ñoäng naêng ñeàu laéc loø xo thaúng
baèng khoâng, do ñoù : ñöùng. Keùo vaät
xuoáng moät ñoaïn OA
roái thaû nheï ra. Vaät
seõ leân ñeán ñieåm B
roài ngöøng laïi.

Hai bieân ñoä : OA = OB Keát quaû : OA = OB

Vaät chuyeån ñoäng döôùi taùc duïng cuûa löïc

ñaøn hoài thì cô naêng cuûa chuùng ñöôïc baûo
toaøn :
Eñ1+Et1=Eñ2+Et2

Ñònh luaät : Vaät chuyeån ñoäng döôùi taùc duïng

cuûa löïc theá thì cô naêng cuûa chuùng ñöôïc baûo
toaøn :
Eñ1+Et1=Eñ2+Et2

VAÄN DUÏNG
Baøi taäp 1,2 vaø so saùnh vôùi phöông phaùp
ñoäng löïc hoïc ñaõ bieát.
 66

4.1.2. Xaùc ñònh muïc tieâu baøi hoïc

a. Trong giôø hoïc
–Hoïc sinh tìm bieåu thöùc lieân heä giöõa ñoäng naêng vaø
theá naêng cho hai tröôøng hôïp vaät rôi töï do vaø con laéc loø
xo.
–Hoïc sinh phaùt hieän tính chaát baûo toaøn cô naêng
cuûa moät vaät rôi töï do vaø con laéc loø xo.
–Hoïc sinh vaän duïng tính chaát baûo toaøn cô naêng suy
ra moái quan heä giöõa ñoä cao h vaø vaän toác cuoái ñoaïn
ñöôøng rôi cuûa vaät rôi töï do khoâng vaän toác ñaàu. Suy ra
hai bieân ñoä cuûa con laéc loø xo dao ñoäng thaúng ñöùng
phaûi baèng nhau.
–Hoïc sinh xaùc ñònh phöông phaùp ño caùc ñaïi löôïng coù
lieân quan vaø thöïc haønh thí nghieäm.
b. Sau giôø hoïc
–Hoïc sinh phaùt bieåu vaø vieát ñöôïc bieåu thöùc baûo
toaøn cô naêng, neâu roõ ñöôïc ñieàu kieän cuûa ñònh luaät
(heä kín, khoâng coù löïc ma saùt). Chæ roõ ñöôïc yù nghóa
cuûa caùc ñaïi löôïng trong bieåu thöùc ñònh luaät.
–Hoïc sinh vaän duïng ñöôïc ñònh luaät ñeå giaûi caùc baøi
taäp trong chöông trình vaø so saùnh ñeå thaáy ñöôïc caùch
naøy coù nhöõng öu ñieåm hôn so vôùi söû duïng caùc ñònh
luaät Niutôn trong moät soá tröôøng hôïp.
4.1.3. Thí nghieäm kieåm chöùng ñònh luaät baûo
toaøn cô naêng
a. Thí nghieäm 1
Veà ñònh luaät baûo toaøn cô naêng trong tröôøng hôïp
troïng löïc (vaät rôi töï do).
–Thieát bò cô baûn laø maùy ghi
ñöôøng ñi töï ñoäng, ghi laïi quaõng
ñöôøng cuûa vaät rôi töï do trong nhöõng
khoaûng thôøi gian baèng nhau ∆t = 0,2s.
Neáu duøng maùy coù caàn rung laø muõi
nhoïn goõ leân giaáy than ñaùnh daáu
ñöôøng ñi thì do baêng giaáy khoâng eùp
saùt vaøo maët phaúng cuûa maùy neân
caùc daáu chaám môø, khoù thöïc hieän.
Ngoaøi thieát bò cô baûn naøy chæ
caàn moät soá quaû caân vaø caùc baêng giaáy daøi khoaûng
50cm, roäng khoaûng 1-1,5cm.
–Tieán haønh TN
 67

Buoäc quaû caân 200g vaøo ñaàu baêng giaáy baèng moät
sôïi chæ maûnh roài luoàn baêng giaáy qua con laên, giöõ ñaàu
kia baêng giaáy cho quaû caân ôû gaàn saùt con laên. Caém
ñieän cho caàn rung hoaït ñoäng trong moät vaøi giaây roài
buoâng tay cho quaû caân rôi töï do (H.3.9). Khi rôi, quaû caân
seõ keùo theo baêng giaáy, coøn ñaàu nhoïn seõ chaám leân
baêng giaáy nhöõng chaám sau nhöõng khoaûng thôøi gian laø
0,01s. Khoaûng caùch giöõa hai chaám chính laø quaõng
ñöôøng vaät rôi ñöôïc trong khoaûng thôøi gian 0,01s. Vì rôi töï
do laø chuyeån ñoäng nhanh daàn ñeàu neân caùc khoaûng
caùch giöõa hai chaám caøng veà sau caøng lôùn daàn. Keát
quaû thu ñöôïc laø baêng giaáy vôùi caùc chaám ngaøy moät
xa nhau.
–Keát quaû thí nghieäm

Goïi chaám ñaàu tieân cuûa baêng giaáy laø A vaø moät
chaám baát kyø gaàn cuoái baêng giaáy laø B thì AB = h chính
laø quaõng ñöôøng vaät rôi maø ta xeùt. Goïi C laø chaám tieáp
theo chaám B thì BC chính laø quaõng ñöôøng vaät rôi ñöôïc
trong thôøi gian ∆t=0,01s. Vaän toác trung bình treân ñoaïn
BC
ñöôøng naøy laø v = . Vì ∆t raát nhoû neân coù theå coi vaän
∆t
toác trung bình treân chính laø vaän toác töùc thôøi taïi B :
BC
v = . Ta cuõng coù theå laáy theâm moät chaám D ngay
B ∆t
tröôùc B vaø coi vaän toác taïi B chính laø vaän toác trung bình
DC
treân ñoaïn DC, töùc laø v B = . Tuy nhieân hai keát quaû naøy
2∆t
khoâng sai khaùc nhau nhieàu. Cô naêng taïi A laø W=mgh, taïi
1
B laø mv 2 (choïn goác theá naêng taïi B). Töø ñoù suy ra ñieàu
2 B
2 = 2 gh .
caàn kieåm chöùng : v B
–Moät soá chuù yù khi tieán haønh thí nghieäm
Caàn ñieàu chænh chieàu daøi cuûa caàn rung sao cho
bieân ñoä dao ñoäng cuûa noù lôùn nhaát ñeå ñaàu nhoïn coù
theå chaám roõ treân caùc baêng giaáy. Baêng giaáy phaûi
moûng, phaúng vaø luoân tyø saùt vaøo giaù ñôõ. Maùy ghi töï
ñoäng ñöôøng ñi phaûi ñöôïc gaén chaët vaøo giaù ñôõ ñeå
khoâng aûnh höôûng ñeán caàn rung.
 68

–Nhaän xeùt
Thieát bò thí nghieäm naøy khoâng phaûi môùi, ñaõ töøng
ñöôïc söû duïng trong caùc thí nghieäm khaûo saùt chuyeån
ñoäng thaúng vaø kieåm chöùng ñònh luaät baûo toaøn ñoäng
löôïng. Chuùng ta coù theå vaän duïng ñeå kieåm chöùng ñònh
luaät baûo toaøn cô naêng baèng caùch tính vaän toác töùc
thôøi döïa treân tính vaän toác trung bình cuûa chuyeån ñoäng
trong khoaûng thôøi gian raát ngaén neân ñaûm baûo ñöôïc
ñoä chính xaùc cho pheùp. Thí nghieäm naøy ñôn giaûn neân
hoïc sinh coù theå thöïc hieän deã daøng vôùi ñoä chính xaùc
khaù cao.
b. Thí nghieäm 2
Veà ñònh luaät baûo toaøn cô naêng trong tröôøng hôïp löïc
ñaøn hoài (con laéc loø xo)
–Duïng cuï : Goàm coù moät quaû naëng
khoái löôïng 100g–200g treo treân moät loø
xo coù ñoä cöùng 10–20 N/m. Neáu quaû
naëng coù khoái löôïng 250g thì k = 40N/m.
–Tieán haønh thí nghieäm : Keùo quaû
naïêng theo phöông thaúng ñöùng xuoáng
tôùi moät ñieåm A roài thaû cho noù dao
ñoäng. Khi leân ñeán ñieåm cao nhaát laø B
thì quaû naïêng ñoåi chieàu. Goïi A vaø B
laø caùc ñieåm bieân. Taïi caùc bieân thì
vaän toác baèng khoâng neân ñoäng naêng
baèng khoâng. Cô naêng toaøn phaàn taïi A vaø B chæ coøn laø
toång cuûa theá naêng ñaøn hoài vaø theá naêng troïng löïc.
Choïn goác theá naêng troïng löïc laø maët ñaát, goác theá
naêng ñaøn hoài khi loø xo chöa bieán daïng, ∆l laø ñoä daõn
cuûa loø xo khi vaät m caân baèng, h laø khoaûng caùch töø
ñieåm m caân baèng ñeán maët ñaát.
1 1
EA=mg(h – OA) + k(∆l + OA)2; EB = mg(h + OB) + k(∆l –
2 2
2
OB)
Neáu cô naêng heä baûo toaøn thì : EA = EB. Töø ñoù suy ra :
OA = OB
Ñoù laø ñieàu caàn phaûi kieåm chöùng.
–Nhaän xeùt : Thí nghieäm naøy chæ coù theå kieåm
chöùng ñöôïc cô naêng taïi hai vò trí ñaëc bieät laø hai ñieåm
bieân. Caùc vò trí khaùc raát khoù xaùc ñònh vì khoâng theå
duøng thöïc nghieäm ñeå ño ñöôïc vaän toác. Vieäc tieán haønh
thí nghieäm ñôn giaûn. Thieát bò goïn nheï neân coù theå
 69

nhieàu hoïc sinh tieán haønh cuøng luùc. Moät öu ñieåm nöõa
laø do chuyeån ñoäng trong khoâng khí (khaùc vôùi chuyeån
ñoäng cuûa heä treân maët phaúng ngang) neân ma saùt
giaûm ñaùng keå vaø ñoä chính xaùc taêng leân. Tuy nhieân,
vieäc ruùt ra heä quaû caàn kieåm chöùng coù phöùc taïp hôn
vì noù bao goàm caû hai loaïi theá naêng troïng löïc vaø ñaøn
hoài.
4.1.4. Xaây döïng caùc tình huoáng vaät lyù
a.Tình huoáng cô baûn
Giaùo vieân giôùi thieäu moät soá vaät chuyeån ñoäng do
löïc theá (vaät rôi töï do, con laéc loø xo dao ñoäng). Cho hoïc
sinh nhaän thaáy trong quaù trình chuyeån ñoäng, ñoäng
naêng vaø theá naêng cuûa chuùng bieán thieân lieân tuïc vaø
ngöôïc nhau. Töø ñoù ñeà xuaát vaán ñeà : Söï bieán ñoåi naøy
coù tuaân theo qui luaät naøo khoâng?
Tình huoáng naøy daãn hoïc sinh ñeán haønh ñoäng suy
ñoaùn giaûi phaùp tìm caâu traû lôøi. Ñònh höôùng naøy laø
tìm toøi, hoïc sinh ñaõ coù kieán thöùc cuõ vaø coù tình huoáng
töông töï ôû baøi ñònh luaät baûo toaøn ñoäng löôïng neân coù
theå tìm kieám caâu traû lôøi. Tuy nhieân, neáu hoïc sinh vaãn
khoâng haønh ñoäng ñöôïc, giaùo vieân caàn ñònh höôùng
tieáp baèng caùch cung caáp baøi toaùn.
b.Baøi toaùn
Duøng ñònh lyù ñoäng naêng vaø ñònh lyù theá naêng tìm
moái lieân heä giöõa ñoä bieán thieân ñoäng naêng vaø ñoä
bieán thieân theá naêng cuûa hai heä vaät sau.
–Vaät khoái löôïng m chuyeån ñoäng töø ñoä cao h1 xuoáng
ñoä cao h2 so vôùi maët ñaát döôùi taùc duïng cuûa troïng löïc.
–Vaät khoái löôïng m gaén vaøo ñaàu loø xo naèm ngang
chuyeån ñoäng töø vò trí loø xo coù ñoä bieán daïng x1 ñeán
ñoä bieán daïng x2 döôùi taùc duïng löïc ñaøn hoài.
Tình huoáng naøy daãn hoïc sinh ñeán haønh ñoäng vaän
duïng kieán thöùc cuõ ñeå tìm caâu traû lôøi cho baøi toaùn.
Keát quaû :
1 2 1 2 1 1 1 1
mv − mv = −(mgh − mgh ) vaø mv22 − mv12 = −( kx22 − kx12 )
2 2 2 1 2 1 2 2 2 2
c.Phaùt hieän kieán thöùc môùi
Keát quaû naøy daãn hoïc sinh ñeán caâu traû lôøi cho caâu
hoûi cô baûn moät caùch deã daøng vaø töï nhieân nhôø
chuyeån veá ñaúng thöùc töông töï nhö ñaõ laøm trong baøi
ñònh luaät baûo toaøn ñoäng löôïng. Qui luaät môùi phaùt
hieän laø toång ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa heä ñöôïc
 70

baûo toaøn.
1 1 1 1 1 1
mgh + mv 2 = mgh2 + mv22 vaø mv12 + kx12 = mv22 + kx22
1 2 1 2 2 2 2 2
d.Khaùi quaùt hoùa
Keát luaän treân khoâng phaûi chæ ñuùng cho hai tröôøng
hôïp treân. Chuùng cuõng ñuùng cho taát caû caùc vaät chæ
chuyeån ñoäng döôùi taùc duïng cuûa löïc theá noùi chung.
Trong cô hoïc, coù hai loaïi löïc theá laø löïc ñaøn hoài vaø löïc
haáp daãn maø troïng löïc laø moät tröôøng hôïp rieâng.
e.Tình huoáng kieåm chöùng
Giaùo vieân nhaän xeùt keát luaän treân ñöôïc ruùt ra töø
lyù thuyeát, chuùng coù theå sai soùt ôû moät khaâu naøo ñoù.
Vì vaäy, neáu vaän duïng caùc keát quaû treân thì coù theå suy
ra ñöôïc ñieàu gì khi vaät chuyeån ñoäng do löïc theá vaø
kieåm tra keát quaû ñoù baèng thöïc nghieäm nhö theá naøo?
Ñònh höôùng naøy coøn roäng, vaäy caàn thu heïp : Ñoái
töôïng thí nghieäm cuûa chuùng ta laø moät vaät rôi töï do vaø
moät con laéc loø xo treo thaúng ñöùng thay vì naèm ngang
ñeå giaûm ma saùt.
Ñeå kieåm chöùng söï baûo toaøn cô naêng cuûa vaät rôi,
chuùng ta coù moät quaû caân, caùc baêng giaáy vaø moät
maùy ghi ñöôøng ñi töï ñoäng ñaõ bieát trong baøi baûo toaøn
ñoäng löôïng. Maùy naøy ghi nhöõng ñoaïn ñöôøng vaät rôi
ñöôïc ∆s trong khoaûng thôøi gian ∆t = 0,01s.
Ñeå kieåm chöùng söï baûo toaøn cô naêng cuûa con laéc
loø xo treo thaúng ñöùng ta chæ coù theå khaûo saùt ôû hai vò
trí bieân.
Cho vaät rôi töï do khoâng vaän toác ñaàu. Laøm theá naøo
ñeå tìm vaän toác cuûa vaät rôi töø do sau quaõng ñöôøng h
baèng keát luaän treân vaø kieåm tra ñieàu naøy baèng thöïc
nghieäm nhö theá naøo?
Cho con laéc loø xo dao ñoäng thaúng ñöùng vôùi ma saùt
khoâng ñaùng keå. Neáu vaän duïng caùc keát quaû treân thì
coù theå suy ra keát luaän gì veà hai bieân ñoä cuûa dao
ñoäng vaø kieåm tra ñieàu ñoù baèng thöïc nghieäm nhö theá
naøo?
Hoïc sinh neâu caùch tieán haønh thí nghieäm, suy ra
nhöõng ñaïi löôïng caàn ño vaø tieán haønh thí nghieäm. Vì
thao taùc cuûa caùc thí nghieäm ñeàu ñôn giaûn, caùch xöû
lyù keát quaû cuõng nhanh choùng neân hoïc sinh coù theå
thöïc hieän ñuùng tieán ñoä. Sai soá cuûa caùc keát quaû ño
laø chaáp nhaän ñöôïc vì khoâng quaù lôùn.
 71

f.Hôïp thöùc hoùa kieán thöùc

Giaùo vieân keát luaän, neâu ñieàu kieän cuûa ñònh luaät
vaø cho hoïc sinh phaùt bieåu, vieát bieåu thöùc cuûa ñònh
luaät baûo toaøn cô naêng.
g. Vaän duïng
Cho hoïc sinh duøng kieán thöùc môùi giaûi caùc baøi taäp
sau. Yeâu caàu so saùnh caùch giaûi baèng kieán thöùc môùi
vôùi caùch duøng caùc kieán thöùc ñaõ bieát (neáu coù theå).
–Baøi 1 : Tìm vaän toác con laéc ñôn taïi goùc leäch α, bieát
goùc leäch cöïc ñaïi laø αo, chieàu daøi daây treo laø l vaø gia
toác rôi töï do laø g. Boû qua ma saùt.
–Baøi 2 : Moät con laéc loø xo, vaät coù khoái löôïng
m=100g, loø xo ñoä cöùng k=40N/m dao ñoäng treân maët
phaúng ngang vôùi ma saùt raát nhoû. Bieát ñoä leäch lôùn
nhaát cuûa vaät so voùi vò trí caân baèng laø OA=5cm. Tìm
vaän toác vaät khi noù ñi ngang qua vò trí caân baèng, khi noù
caùch vò trí caân baèng moät ñoaïn 3cm
4.1.5. Soaïn thaûo tieán trình daïy hoïc
a.Kieåm tra baøi cuõ
 GV : Neâu yù nghóa vaät lyù vaø bieåu thöùc xaùc ñònh caùc
ñaïi löôïng ñoäng naêng, theá naêng troïng löïc vaø theá
naêng ñaøn hoài.
– HS : Ñoäng naêng laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû
naêng sinh coâng cuûa vaät chuyeån ñoäng. Theá
naêng troïng löïc laø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû
naêng sinh coâng cuûa vaät ôû caùch maët ñaát ñoä
cao h. Theá naêng ñaøn hoài ñaëc tröng cho khaû
naêng sinh coâng cuûa moät loø xo bò bieán daïng.
1 1
Bieåu thöùc : Eñ = mv 2 , Et = mgh , Et = kx 2
2 2
 GV : Neáu muoán thay ñoåi ñoäng naêng vaø theá naêng
cuûa caùc vaät thì caàn thay ñoåi nhöõng yeáu toá naøo?
Ngöôøi ta ñaõ laøm theá naøo ñeå thay ñoåi ñöôïc caùc yeáu
toá ñoù?
– HS : Phaûi thay ñoåi traïng thaùi vaät nhö vaän toác,
ñoä cao, ñoä bieán daïng loø xo. Do ñoù phaûi taùc
duïng löïc leân vaät.
 GV : Khi laøm thay ñoåi traïng thaùi vaät thì löïc ñaõ sinh
coâng. Moái lieân heä giöõa coâng cuûa löïc vaø ñoä bieán
thieân ñoäng naêng, theá naêng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh nhö
theá naøo?
 72

– HS : Nhôø caùc ñònh lyù ñoäng naêng vaø theá

naêng.
b.Tình huoáng cô baûn
GV : Ta xeùt hai tröôøng hôïp vaät chòu taùc duïng cuûa löïc
theá laø vaät rôi töï do vaø con laéc loø xo ñang dao ñoäng.
Con laéc goàm moät quaû caàu khoái löôïng m gaén vôùi loø
xo oáng khoái löôïng khoâng ñaùng keå naèm ngang. Keùo
quaû caàu leäch khoûi vò trí caân baèng roài thaû ra. Con
laéc seõ chuyeån ñoäng qua laïi quanh vò trí caân baèng, goïi
laø dao ñoäng. Hai vò trí xa nhaát maø quaû caàu ñeán ñöôïc
goïi laø caùc vò trí bieân. Khoaûng caùch töø hai bieân ñeán
vò trí caân baèng goïi laø bieân ñoä.
 GV : Trong hai tröôøng hôïp treân, ñoäng naêng vaø
theá naêng cuûa heä vaät coù thay ñoåi khoâng? Vì
sao nhaän bieát ñöôïc ñieàu ñoù?
– HS : Coù thay ñoåi vì vaän toác vaø ñoä cao cuõng
nhö ñoä bieán daïng cuûa loø xo luoân thay ñoåi.
 GV : Ñuùng. Coù nhaän xeùt gì veà söï bieán ñoåi ñoù?
– HS : Ñoäng naêng taêng leân thì theá naêng giaûm ñi
vaø ngöôïc laïi.
 GV : Tuy nhieân, söï bieán ñoåi ñoù coù tuaân theo qui
luaät naøo khoâng?
– HS : Döï ñoaùn tìm caâu traû lôøi.
c.Baøi toaùn
 GV : Chuùng ta ñaõ bieát moái lieân heä giöõa coâng cuûa
löïc vaø söï bieán ñoåi ñoäng naêng, theá naêng cuûa vaät
ñöôïc theå hieän ôû caùc ñònh lyù ñoäng naêng vaø theá
naêng. Coù theå döïa vaøo ñoù ñeå tìm caâu traû lôøi.
– HS : Suy ñoaùn tìm caâu traû lôøi.
Neáu hoïc sinh khoâng haønh ñoäng ñöôïc, giaùo vieân ñònh
höôùng baèng caùch ñöa ra baøi toaùn sau :
 GV : Duøng caùc ñònh lyù ñoäng naêng vaø theá naêng
ñeå tìm moái lieân heä giöõa ñoä bieán thieân ñoäng
naêng vaø ñoä bieán thieân theá naêng cuûa moät
vaät khoái löôïng m rôi töï do töø ñoä cao h1 xuoáng
ñoä cao h2 so vôùi maët ñaát vaø cuûa con laéc loø xo
khi loø xo bò bieán daïng töø x1 ñeán x2.
– HS : giaûi toaùn
- Baøi toaùn 1 : Khi rôi töø ñoä cao h1 xuoáng h2 thì
troïng löïc P laøm vaän toác vaät thay ñoåi töø v1 ñeán
v2. Theo ñònh lyù ñoäng naêng :
 73

1 1
AP = mv 2 − mv 2 .
2 2 2 1
Ñoàng thôøi theá naêng cuûa vaät cuõng thay ñoåi.
Theo ñònh lyù theá naêng :
- AP = m.g.h2 – m.g.h1
1 2 1 2
Töø ñoù suy ra : mv − mv = −(mgh − mgh )
2 2 2 1 2 1
- Baøi toaùn 2 : Khi chuyeån ñoäng töø ñoä daõn x1
ñeán ñoä daõn x2 thì löïc ñaøn hoài F laøm vaän toác
vaät thay ñoåi töø V1 ñeán V2. Theo ñònh lyù ñoäng
naêng :
1 1
AF = mv 2 − mv 2 .
2 2 2 1
Ñoàng thôøi, theá naêng ñaøn hoài cuõng thay ñoåi.
Theo ñònh lyù theá naêng:
1 1
− A = kx 2 − kx 2
F 2 2 2 1 . Töø ñoù suy ra :
1 2 1 2 1 1
mv − mv = −( kx 2 − kx 2 )
2 2 2 1 2 2 2 1
 GV : Haõy neâu nhaän xeùt veà keát quaû treân.
– HS : ñoä bieán thieân ñoäng naêng vaø ñoä bieán
thieân theá naêng cuûa vaät trong caû hai tröôøng
hôïp ñeàu baèng nhau nhöng ngöôïc daáu.
d. Phaùt hieän kieán thöùc môùi
 GV : Töø keát quaû treân, coù theå tìm ñöôïc qui luaät
bieán ñoåi cuûa caùc ñaïi löôïng ñoäng naêng vaø theá
naêng nhö theá naøo?
– HS : chuyeån veá caùc ñaïi löôïng trong caùc ñaúng
thöùc vöøa tìm ñeå ñoäng naêng vaø theá naêng ôû
vò trí 1 veà moät beân cuûa ñaúng thöùc, ôû vò trí
1 2 1
hai ôû veá kia. mv + mgh = mv 2 + mgh
2 1 1 2 2 2
1 2 1 2 1 2 1 2
mv + kx = mv + kx
2 1 2 1 2 2 2 2
Töø ñoù tìm ñöôïc qui luaät : Toång ñoäng naêng vaø
theá naêng cuûa vaät khi rôi vaø khi dao ñoäng laø
khoâng ñoåi.
e. Khaùi quaùt cho löïc theá
GV : Trong hai chuyeån ñoäng treân, coù moät ñieåm chung
laø löïc taùc duïng ñeàu laø löïc theá, coù nghóa laø coâng
cuûa löïc khoâng phuï thuoäc daïng ñöôøng ñi, chæ phuï
thuoäc vò trí ñaàu vaø cuoái. Ngöôøi ta thaáy raèng keát
 74

luaän treân cuõng ñuùng cho moïi chuyeån ñoäng döôùi taùc
duïng cuûa löïc theá.
 GV : Haõy neâu keát luaän chung vöøa tìm ñöôïc cho
löïc theá.
– HS : Khi moïât vaät chæ chuyeån ñoäng döôùi taùc
duïng cuûa löïc theá (troïng löïc, löïc ñaøn hoài loø xo)
thì toång ñoäng naêng vaø theá naêng (cô naêng)
cuûa chuùng baèng nhau taïi moïi thôøi ñieåm (moïi
vò trí) :
Eñ1+Et1=Eñ2+Et2
 GV : Keát luaän treân ñöôïc ruùt ra töø lyù thuyeát, chuùng
coù theå sai soùt ôû moät khaâu naøo ñoù. Vaäy : neáu vaän
duïng caùc keát quaû treân thì coù theå suy ra ñöôïc ñieàu gì
khi vaät chuyeån ñoäng do löïc theá vaø kieåm tra keát quaû
ñoù baèng thöïc nghieäm nhö theá naøo?
f. Kieåm chöùng
GV : Ñoái töôïng thí nghieäm cuûa chuùng ta laø moät vaät
rôi töï do vaø moät con laéc loø xo treo thaúng ñöùng thay vì
naèm ngang ñeå giaûm ma saùt.
 GV : Cho vaät rôi töï do khoâng vaän toác ñaàu ñöôïc moät
ñoaïn h. Laøm theá naøo ñeå tìm vaän toác cuûa vaät
rôi töø do sau quaõng ñöôøng h baèng keát luaän
treân vaø kieåm tra ñieàu naøy baèng thöïc nghieäm
nhö theá naøo?
Cho con laéc loø xo dao ñoäng thaúng ñöùng vôùi ma saùt
khoâng ñaùng keå. Neáu vaän duïng caùc keát quaû treân
thì coù theå suy ra keát luaän gì veà hai bieân ñoä
cuûa dao ñoäng vaø kieåm tra ñieàu ñoù baèng thöïc
nghieäm nhö theá naøo?
– HS : Vaät rôi töï do : vì ñoäng naêng luùc ñaàu vaø
theá naêng luùc sau ñeàu baèng khoâng neân ta coù
:
1
mgh + 0 = 0 + mv 2 ; Suy ra : v2 = 2gh
2
Con laéc loø xo : vì hai vò trí bieân ñoäng naêng
baèng khoâng. Khi ôû A vaø B coù cô naêng toaøn
1
phaàn : EA=mg(h – OA) + k(∆l + OA)2;
2
1
EB = mg(h + OB) + k(∆l – OB)2
2
Neáu cô naêng heä baûo toaøn thì : EA = EB. Töø ñoù
 75

suy ra : OA = OB
 GV : Duïng cuï thí nghieäm cho vaät rôi töï do laø caùc baêng
giaáy vaø moät maùy ghi ñöôøng ñi töï ñoäng ñaõ bieát trong
baøi baûo toaøn ñoäng löôïng. Maùy naøy ghi nhöõng ñoaïn
ñöôøng vaät rôi ñöôïc ∆s trong khoaûng thôøi gian ∆t =
0,01s. Duïng cuï cho con laéc loø xo chæ caàn ñôn giaûn coù
thöôùc ño ñeán mm.
 Vaäy trong caùc thí nghieäm naøy, ta caàn phaûi laøm
nhöõng thao taùc gì, phaûi ruùt ra nhöõng ñaïi löôïng naøo
caàn ño vaø ño chuùng nhö theá naøo?
– HS : Trong thí nghieäm vaät rôi, phaûi thaû cho vaät
rôi vaø keùo theo baêng giaáy chaïy qua maùy ghi
ñöôøng ñi. Ta choïn vò trí ñaàu laø ñieåm A khi rôi, vò
trí sau laø ñieåm B caùch A moät ñoaïn h. Ñaïi löôïng
caàn ño laø ñoä cao h ñeå tính theá naêng vaø
quaõng ñöôøng ∆s keå töø B ñeå tính vaän toác taïi B
∆s
theo coâng thöùc v B = (Vì ∆t raát nhoû neân vaän
∆t
toác naøy coi laø töùc thôøi).
Trong thí nghieäm con laéc loø xo, ñaïi löôïng caàn ño
laø OA vaø OB.
 GV : Chuùng ta ñaõ coù caùc phöông aùn thí nghieäm. Haõy
thöïc haønh thí nghieäm.
– HS : Tieán haønh thí nghieäm döôùi söï höôùng daãn
cuûa giaùo vieân.
GV : Nhaän xeùt : keát quaû thí nghieäm coù sai soá. Nhöng
ta coù theå tìm ra nguyeân nhaân daãn ñeán caùc sai leäch
naøy laø do ma saùt. Neáu giaûm ma saùt thì thaáy sai soá
caøng nhoû. Töø ñoù ta coù theå khaúng ñònh neáu trong
tröôøng hôïp lyù töôûng, ma saùt daàn tôùi khoâng thì
nhöõng keát luaän cuûa ta laø ñuùng.
g. Hôïp thöùc hoùa kieán thöùc
 GV : Keát quaû khaûo saùt treân cho pheùp ta khaúng ñònh
veà ñaïi löôïng baûo toaøn laø toång ñoäng naêng vaø theá
naêng khi moät vaät chuyeån ñoäng chæ döôùi taùc duïng
cuûa löïc theá (khoâng coù ma saùt). Vaäy haõy phaùt
bieåu ñònh luaät veà moái quan heä ñoù.
– HS : Phaùt bieåu ñònh luaät : Neáu vaät chuyeån
ñoäng chæ döôùi taùc duïng cuûa löïc theá (troïng
löïc, löïc ñaøn hoài loø xo), khoâng coù ma saùt thì
toång ñoäng naêng vaø theá naêng cuûa chuùng taïi
 76

moïi thôøi ñieåm (moïi vò trí) ñeàu baèng nhau. Cô

naêng ñöôïc baûo toaøn. Eñ1+Et1=Eñ2+Et2
h. Vaän duïng - cuûng coá
GV : Sau khi ñaõ xaây döïng ñöôïc ñònh luaät baûo toaøn cô
naêng, ta haõy söû duïng noù ñeå giaûi hai baøi taäp sau.
Baøi 1 : Tìm vaän toác con laéc ñôn taïi goùc leäch α, bieát
goùc leäch cöïc ñaïi laø αo, chieàu daøi daây treo laø l vaø gia
toác rôi töï do laø g. Boû qua ma saùt.
Baøi 2 : Moät con laéc loø xo, vaät coù khoái löôïng
m=100g, loø xo ñoä cöùng k=40N/m dao ñoäng treân maët
phaúng ngang vôùi ma saùt raát nhoû. Bieát ñoä leäch lôùn
nhaát cuûa vaät so voùi vò trí caân baèng laø OA=5cm.Tìm
vaän toác vaät khi noù ñi ngang qua vò trí caân baèng, khi noù
caùch vò trí caân baèng moät ñoaïn 3cm
– HS: Baøi taäp 1 : ÔÛ vò trí bieân coù goùc leäch α0 :
Eo=mgho=mgl(1-cosαo)
ÔÛ vò trí coù goùc leäc α : E=mV2/2+mgh =
mV2/2+mgl(1- cosα).
Theo ñònh luaät baûo toaøn cô naêng : Eo= E
mgl(1-cosαo) = mv2/2 + mgl(1- cosα). Töø ñoù suy ra :
v = 2 gl (cos α − cos α o )
Khi qua vò trí caân baèng thì goùc α=0, do ñoù vaän
toác vaät seõ laø v = 2 gl (1 − cos α o )
Baøi taäp 2 : ÔÛ vò trí coù ñoä leäch lôùn nhaát :
E = 0 + Et = k.OA2/2
Khi ñi ngang qua vò trí caân baèng : E = Eñ + 0 =
mv2/2
Theo baûo toaøn cô naêng : k.OA2/2 = mv2/2
k 40
Töø ñoù : v = OA = 0,05 = 1(m / s)
m 0,1
Khi caùch vò trí caân baèng moät ñoaïn x=3cm, heä
vöøa coù ñoäng naêng, vöøa coù theá naêng neân cô
naêng E=mv2/2 + kx2/2.
Theo baûo toaøn cô naêng : k.OA2/2 = mv2/2 + kx2/2
k
Töø ñoù : v = (OA 2 − x 2 ) = 0,8 (m/s)
m
GV : Nhaän xeùt keát quaû vaø toùm taét caùc böôùc vaän
duïng. Töø ñoù ruùt ra phöông phaùp vaän duïng chung
1. Neáu vaät chuyeån ñoäng döôùi taùc duïng cuûa löïc
 77

theá vaø khoâng ma saùt thì aùp duïng ñöôïc ñònh

luaät.
2. Vieát bieåu thöùc cô naêng vaät taïi hai vò trí (töông
öùng vôùi hai thôøi ñieåm) khaùc nhau. Chuù yù tôùi
vieäc choïn goác theá naêng sao cho bieåu thöùc
theá naêng ñôn giaûn.
3. Cho cô naêng taïi hai vò trí ñoù baèng nhau vaø döïa
vaøo caùc döõ kieän cuûa ñeà ñeå tìm caâu traû
lôøi.
 GV : Haõy nhaän xeùt ñeå thaáy öu ñieåm cuûa kieán thöùc
môùi so vôùi kieán thöùc cuõ.
– HS : Duøng kieán thöùc cuõ seõ khoâng giaûi quyeát
ñöôïc baøi toaùn treân vì khoâng xaùc ñònh ñöôïc löïc
taùc duïng.
 GV : Keát luaän
Kieán thöùc môùi khoâng nhöõng laø moät coâng cuï raát
coù hieäu quaû ñeå giaûi nhöõng baøi toaùn khoâng bieát quaù
trình, chæ bieát traïng thaùi ñaàu vaø cuoái. Noù coøn coù
nhieàu yù nghóa veà maët phöông phaùp nhaän thöùc seõ
ñöôïc laøm roõ sau naøy.
 78

4.2. TIEÁN TRÌNH DAÏY HOÏC BAØI “NAÊNG LÖÔÏNG,

ÑÒNH LUAÄT BAÛO TOAØN NAÊNG LÖÔÏNG”

4.2.1. Sô ñoà tieán trình xaây döïng khaùi nieäm

“naêng löôïng” vaø ñònh luaät “baûo toaøn naêng
löôïng”

Coù theå ñònh nghóa naêng

löôïng vaø phöông phaùp chung
ñeå xaùc ñònh naêng löôïng
cuûa moät vaät hoaëc heä vaät

Phöông phaùp ñònh nghóa vaø xaùc ñònh

bieåu thöùc töông töï nhö caùc khaùi nieäm
ñoäng naêng vaø theá naêng.

Ñoäng naêng – theá naêngNaêng löôïngLaø

ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû naêng sinh
coâng cuûa caùc vaät chuyeån ñoäng, cuûa
heä vaät - traùi ñaát, cuûa heä vaät – loø
xoLaø ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû naêng
sinh coâng chung cuûa caùc vaät vaø heä
vaät baát kyøTìm coâng lôùn nhaát maø caùc
vaät treân thöïc hieän ñöôïc. (coâng naøy phuï
thuoäc heä qui chieáu)Tìm coâng lôùn nhaát
maø vaät hay heä vaät thöïc hieän ñöôïc.
(coâng naøy phuï thuoäc heä qui chieáu).

1. Naêng löôïng laø ñaïi löôïng vaät lyù ñaëc

tröng cho khaû naêng sinh coâng cuûa vaät hay
heä vaät.
2. Soá ño naêng löôïng laø coâng lôùn nhaát
maø vaät hay heä vaät coù theå thöïc hieän
ñöôïc trong moät quaù trình bieán ñoåi nhaát
ñònh.
3. Ñôn vò cuûa naêng löôïng laø Jun.
4. Naêng löôïng phuï thuoäc vaøo traïng thaùi
 79

Naêng löôïng cuûa vaät vaø

heä vaät khi bieán ñoåi coù
tuaân theo qui luaät naøo
Tìm qui luaät bieán ñoåi naêng löôïng cuûa
vaät hay heä vaät döïa vaøo söï töông töï
vôùi ñònh luaät baûo toaøn cô naêng.

Theo ñònh luaät baûo toaøn cô naêng : Phaàn

ñoäng naêng giaûm ñi baèng phaàn theá
naêng taêng leân. Do ñoù cô naêng toaøn
phaàn khoâng ñoåi.
Töông töï : phaàn naêng löôïng cuûa vaät
naøy giaûm ñi thì baèng phaàn naêng löôïng
cuûa vaät khaùc taêng leân. Do ñoù toång

Naêng löôïng coù theå truyeàn töø daïng naøy sang daïng
khaùc, töø vaät naøy sang vaät khaùc nhöng naêng löôïng
toaøn phaàn khoâng ñoåi.

Laøm theá naøo ñeå xaùc

nhaän söï ñuùng ñaén cuûa
ñònh luaät baûo toaøn naêng
Duøng ñònh luaät baûo toaøn NL giaûi baøi toaùn sau vaø so
saùnh vôùi keát quaû khi giaûi baèng phöông phaùp ñoäng
löïc hoïc. Söï phuø hôïp giöõa hai keát quaû seõ xaùc nhaän
tính ñuùng ñaén cuûa ñònh luaät : Moät vaät coù khoái
löôïng m=1kg tröôït khoâng vaän toác ñaàu töø ñænh maët
phaúng nghieâng goùc α=30o, daøi 10m. Heä soá ma saùt
Löïc taùc duïng leân Theá naêng ôû ñænh
vaät laø F=mg(sinα- baèng ñoäng naêng ôû
kcosα). Do ñoù gia chaân maët phaúng
toác a=g(sinα-kcosα). nghieâng coäng vôùi
Theo ñònh luaätII coâng cuûa löïc ma
Niuton : F=ma. Töø saùt : Wt = Wñ +kmgcos

V = 9,1 m/s V = 9,1 m/s

Trong moät heä kín coù söï chuyeån hoaù cuûa naêng
löôïng töø daïng naøy sang daïng khaùc nhöng naêng
löôïng toång coäng ñöôïc baûo toaøn.
 80

4.2.2. Xaùc ñònh muïc tieâu baøi hoïc

a. Trong giôø hoïc
–Hoïc sinh so saùnh vôùi ñònh nghóa vaø caùch xaùc ñònh
ñoäng naêng, theá naêng ñeå ñònh nghóa vaø neâu caùch xaùc
ñònh giaù trò cuûa naêng löôïng.
–Hoïc sinh döïa vaøo söï töông töï vôùi noäi dung cuûa ñònh
luaät baûo toaøn cô naêng ñeå neâu ñöôïc naêng löôïng cuûa
heä vaät ñöôïc baûo toaøn.
–Hoïc sinh giaûi ñöôïc baøi toaùn kieåm chöùng baèng hai
phöông phaùp vaø thaáy ñöôïc söï phuø hôïp giöõa hai keát
quaû. Töø ñoù xaùc nhaän tính ñuùng ñaén cuûa ñònh luaät
baûo toaøn naêng löôïng.
b. Sau giôø hoïc
–Hoïc sinh phaùt bieåu ñuùng ñònh nghóa veà naêng
löôïng, veà ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng, veà phöông
phaùp chung xaùc ñònh naêng löôïng vaø ñieàu kieän cuûa
ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng. Neâu ñöôïc thí duï cuï theå
veà söï chuyeån hoùa naêng löôïng töø daïng naøy sang daïng
khaùc vaø truyeàn töø vaät naøy sang vaät khaùc.
–Hoïc sinh vaän duïng ñöôïc ñònh luaät baûo toaøn naêng
löôïng ñeå giaûi caùc baøi taäp trong chöông trình.
4.2.3. Xaây döïng caùc tình huoáng vaät lyù
a.Tình huoáng veà khaùi nieäm naêng löôïng
Giaùo vieân daãn daét : ñoäng naêng laø ñaïi löôïng ñaëc
tröng cho khaû naêng sinh coâng cuûa moät vaät ñang chuyeån
ñoäng, theá naêng troïng löïc ñaëc tröng cho khaû naêng sinh
coâng cuûa heä vaät – traùi ñaát. Theá naêng ñaøn hoài ñaëc
tröng cho khaû naêng sinh coâng cuûa loø xo bò bieán daïng.
Nhöng treân thöïc teá, ta nhaän thaáy khoâng phaûi chæ coù
caùc vaät treân môùi coù khaû naêng sinh coâng. Thí duï, moät
doøng ñieän chaïy qua moät quaït maùy, moät aám nöôùc
ñöôïc ñun soâi, moät quaû ñaïn khi noå cuõng coù theå sinh
coâng… Nhö vaäy caàn coù ñaïi löôïng chung ñaëc tröng cho
khaû naêng sinh coâng cuûa taát caû caùc vaät sinh coâng.
Chuùng coùù teân chung laø Naêng löôïng. Vaäy : Coù theå
ñònh nghóa naêng löôïng vaø phöông phaùp chung ñeå xaùc
ñònh naêng löôïng cuûa moät vaät hoaëc heä vaät nhö theá
naøo?
Tình huoáng naøy gôïi yù cho hoïc sinh ñònh nghóa moät
ñaïi löôïng vaät lyù môùi, töông töï nhö caùch ñònh nghóa
ñoäng naêng vaø theá naêng ñaõ laøm : Naêng löôïng laø ñaïi
löôïng vaät lyù ñaëc tröng cho khaû naêng sinh coâng cuûa
 81

vaät hay heä vaät. Soá ño naêng löôïng laø coâng lôùn nhaát
maø vaät hay heä vaät coù theå thöïc hieän ñöôïc trong moät
quaù trình bieán ñoåi nhaát ñònh. Ñôn vò cuûa naêng löôïng
laø Jun. Naêng löôïng phuï thuoäc vaøo traïng thaùi vaät vaø
coù nhieàu daïng khaùc nhau. Coù nhieàu daïng naêng löôïng
khaùc nhau nhö : cô naêng, nhieät naêng, ñieän naêng…
b.Tình huoáng cô baûn
Cuõng gioáng nhö ñoäng naêng vaø theá naêng, caùc daïng
naêng löôïng khaùc cuûa moät vaät hoaëc heä vaät cuõng coù
theå taêng leân hoaëc giaûm xuoáng. Thí duï : khi vaät chuyeån
ñoäng chaäm daàn do ma saùt thì ñoäng naêng cuûa noù
giaûm nhöng nhieät naêng cuûa maët ñöôøng vaø baùnh xe laïi
taêng leân. Khi xaêng chaùy trong ñoäng cô thì nhieät naêng
giaûm nhöng xe laïi chaïy nhanh hôn neân ñoäng naêng taêng...
Vaäy, naêng löôïng cuûa vaät vaø heä vaät khi bieán ñoåi tuaân
theo qui luaät naøo?
Treân cô sôû ñaõ bieát töø caùc ñònh luaät baûo toaøn
ñoäng löôïng vaø baûo toaøn cô naêng, hoïc sinh coù theå suy
ñoaùn raèng phaàn naêng löôïng giaûm ñi laø do ñaõ truyeàn
cho vaät khaùc vaø ngöôïc laïi, laø do ñaõ nhaän töø vaät
khaùc. Nhö vaäy toång naêng löôïng ñöôïc baûo toaøn. Neáu
hoïc sinh khoâng haønh ñoäng ñöôïc thì giaùo vieân phaûi ñònh
höôùng theâm laø : coù theå tìm qui luaät bieán ñoåi naêng
löôïng cuûa vaät hay heä vaät döïa vaøo söï töông töï vôùi ñònh
luaät baûo toaøn cô naêng.
Löu yù : Phaàn naêng löôïng bieán ñoåi ñoù baèng coâng
cuûa ngoaïi löïc taùc duïng leân vaät.
c. Baøi toaùn vaän duïng - kieåm chöùng
Cho hoïc sinh giaûi baøi taäp sau baèng hai caùch : duøng
ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng vaø duøng ñònh luaät II
Niutôn.
Moät vaät coù khoái löôïng m=1kg tröôït khoâng vaän toác
ñaàu töø ñænh maët phaúng nghieâng goùc α=30o, daøi 10m.
Heä soá ma saùt k=0,1. Tính vaän toác vaät ôû cuoái maët
phaúng nghieâng. Laáy g=10m/s2.
Keát quaû giaûi toaùn trong hai tröôøng hôïp cho ta ruùt ra
nhaän xeùt gì veà keát luaän treân?
Keát quaû baøi toaùn trong hai tröôøng hôïp nhö nhau.
Ñieàu naøy chöùng toû ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng
phuø hôïp vôùi caùc kieán thöùc cuõ.
d.Hôïp thöùc hoùa kieán thöùc
 82

Khi caùc vaät töông taùc, chuùng truyeàn naêng löôïng cho
nhau. Neáu caùc vaät taïo thaønh heä kín khoâng töông taùc
vôùi moâi tröôøng thì naêng löôïng toång coäng cuûa heä ñoù
laø khoâng ñoåi. Töø ñoù coù ñònh luaät : Trong moät heä kín
coù söï chuyeån hoaù cuûa naêng löôïng töø daïng naøy sang
daïng khaùc nhöng naêng löôïng toång coäng ñöôïc baûo toaøn.
4.2.4. Thieát bò daïy hoïc
Khi daïy kieán thöùc naøy phaàn kieåm chöùng duøng
phöông phaùp so saùnh keát quaû vaän duïng noù vôùi keát
quaû vaän duïng baèng caùc kieán thöùc khaùc neân khoâng
nhaát thieát phaûi duøng thí nghieäm vaät lyù. Chæ caàn thieát
duøng caùc ñoà duøng daïy hoïc nhö hình veõ, sô ñoà… caùc
quaù trình chuyeån naêng löôïng töø daïng naøy sang daïng
khaùc.
4.2.5. Soaïn thaûo tieán trình daïy hoïc
a.Kieåm tra baøi cuõ
 GV : Nhaéc laïi yù nghóa cuûa ñoäng naêng, theá naêng
troïng löïc, theá naêng ñaøn hoài vaø phöông phaùp chung
xaùc ñònh ñoä lôùn cuûa chuùng.
– HS : Laø caùc ñaïi löôïng ñaëc tröng cho khaû naêng
sinh coâng cuûa vaät ñang chuyeån ñoäng, cuûa
moät vaät ôû treân cao hay loø xo bò bieán daïng.
Ñeå xaùc ñònh ñoä lôùn cuûa chuùng, ngöôøi ta tìm
coâng lôùn nhaát maø chuùng coù theå thöïc hieän
ñöôïc.
b. Khaùi nieäm naêng löôïng
 GV : Coù theå tìm ñöôïc thí duï veà nhöõng vaät khaùc cuõng
coù khaû naêng sinh coâng nhöng khoâng phaûi do chuyeån
ñoäng, cuõng khoâng phaûi do ôû treân cao vaø khoâng
phaûi loø xo bò neùn ñöôïc khoâng?
– HS : Doøng ñieän chaïy qua laøm quaït quay cuõng
sinh coâng. Nöôùc soâi laøm baät naép aám cuõng
sinh coâng, moät quaû ñaïn noå cuõng sinh coâng…
 GV : Ñuùng. Coù nhieàu vaät coù khaû naêng sinh coâng
khaùc nhau. Do ñoù cuõng caàn coù nhöõng ñaïi löôïng ñaëc
tröng cho khaû naêng sinh coâng cuûa caùc vaät ñoù.
Nhöõng ñaïi löôïng naøy seõ ñöôïc tieáp tuïc khaûo saùt sau
trong chöông trình vaät lyù. Cuøng vôùi ñoäng naêng vaø
theá naêng, chuùng coù teân chung laø naêng löôïng.
 GV : Vaäy coù theå neâu ñònh nghóa naêng löôïng vaø
phöông phaùp toång quaùt nhaát ñeå xaùc ñònh
 83

naêng löôïng nhö theá naøo?

– HS : Naêng löôïng laø ñaïi löôïng vaät lyù ñaëc tröng
cho khaû naêng sinh coâng cuûa vaät hay heä vaät.
Soá ño naêng löôïng laø coâng lôùn nhaát maø vaät
hay heä vaät coù theå thöïc hieän ñöôïc trong moät
quaù trình bieán ñoåi nhaát ñònh. Ñôn vò cuûa naêng
löôïng laø Jun.
GV : Ñuùng, coù nhieàu hình thöùc sinh coâng khaùc nhau
neân coù nhieàu daïng naêng löôïng khaùc nhau. Thí duï,
caùc chuyeån ñoäng cô hoïc coù theå sinh coâng neân coù
daïng naêng löôïng cô (cô naêng). Doøng ñieän coù theå sinh
coâng neân coù daïng naêng löôïng ñieän (ñieän naêng).
Xaêng daàu khi ñoát chaùy coù theå sinh coâng neân coù
daïng naêng löôïng nhieät (nhieät naêng)…
c. Tình huoáng cô baûn
 GV : Ñoäng naêng vaø theá naêng coù theå bieán ñoåi ñöôïc,
caùc daïng naêng löôïng khaùc cuõng vaäy. Haõy cho nhöõng
thí duï thöïc teá veà söï bieán ñoåi naøy.
– HS : thí duï khi ñoát heát xaêng trong bình thì nhieät
naêng seõ bò giaûm.
 GV : Nhöng nhaän xeùt thaáy moät daïng naêng löôïng giaûm
ñi thì laïi coù moät daïng khaùc taêng leân. Thí duï : khi vaät
chuyeån ñoäng chaäm daàn do ma saùt thì ñoäng naêng
cuûa noù giaûm nhöng nhieät naêng cuûa maët ñöôøng vaø
baùnh xe laïi taêng leân. Khi xaêng chaùy trong ñoäng cô thì
nhieät naêng giaûm nhöng xe laïi chaïy nhanh hôn neân
ñoäng naêng taêng... Vaäy : Naêng löôïng cuûa vaät vaø
heä vaät khi bieán ñoåi tuaân theo qui luaät naøo?
Neáu hoïc sinh khoâng coù caâu traû lôøi thì giaùo vieân coù
theå ñònh höôùng theâm : coù theå tìm qui luaät bieán ñoåi
naêng löôïng cuûa vaät hay heä vaät döïa vaøo söï töông töï
vôùi ñònh luaät baûo toaøn cô naêng.
– HS : Phaàn naêng löôïng vaät naøy maát ñi phaûi
ñuùng baèng phaàn naêng löôïng vaät khaùc nhaän
ñöôïc. Nhö vaäy, naêng löôïng toång coäng cuûa heä
caùc vaät ñöôïc baûo toaøn. Thí duï, phaàn naêng
löôïng nhieät cuûa xaêng bò maát ñi seõ chuyeån
thaønh cô naêng cuûa xe.
d. Khaùi quaùt hoùa
 GV : Ñuùng. Naêng löôïng coù nhieàu daïng nhöng chuùng
coù theå chuyeån hoùa töø daïng naøy sang daïng khaùc, töø
 84

vaät naøy sang vaät khaùc maø khoâng bò maát ñi. Phaàn
naêng löôïng vaät naøy maát ñi phaûi ñuùng baèng phaàn
naêng löôïng do caùc vaät khaùc nhaän ñöôïc. Phaàn naêng
löôïng bieán ñoåi ñoù baèng coâng cuûa ngoaïi löïc
taùc duïng leân vaät.
e. Vaän duïng kieåm chöùng
 GV : Haõy giaûi baøi taäp sau baèng hai caùch : duøng ñònh
luaät baûo toaøn naêng löôïng vaø duøng ñònh luaät II
Niutôn.
Moät vaät coù khoái löôïng m=1kg tröôït khoâng vaän toác
ñaàu töø ñænh maët phaúng nghieâng goùc α=30o, daøi 10m.
Heä soá ma saùt k=0,1. Tính vaän toác vaät ôû cuoái maët
phaúng nghieâng. Laáy g=10m/s2.
Keát quaû giaûi toaùn trong hai tröôøng hôïp cho ta ruùt ra
nhaän xeùt gì veà keát luaän treân.
– HS : giaûi toaùn theo hai phöông phaùp
Caùch 1 : Duøng ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng
Theá naêng ôû ñænh baèng ñoäng naêng ôû chaân
maët phaúng nghieâng coäng vôùi coâng cuûa löïc ma
saùt : Wt =Wñ +kmgcosα. Töø ñoù suy ra v=9,1m/s
Caùch 2 : Duøng ñònh luaät II Niutôn
Löïc taùc duïng leân vaät laø F=mg(sinα-kcosα). Gia
toác a=g(sinα-kcosα). Töø ñoù suy ra vaän toác vôùi
keát quaû nhö treân.
Nhaän xeùt : ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng cho
caùc heä quaû phuø hôïp vôùi caùc heä quaû suy ra töø
caùc kieán thöùc cuõ.
GV : Keát luaän kieán thöùc Trong moät heä kín coù söï
chuyeån hoaù cuûa naêng löôïng töø daïng naøy sang daïng
khaùc nhöng naêng löôïng toång coäng ñöôïc baûo toaøn.
 85

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1. Döông Troïng Baùi, Buøi Gia Thònh, Toâ Giang, Vuõ Quang,
Nguyeãn Ñöùc Thaâm, “Caùc taøi lieäu boài döôõng veà
saùch giaùo khoa caûi caùch vaø saùch giaùo khoa”, Boä
giaùo duïc vaø ñaøo taïo-Vuï giaùo vieân.
2. Phaïm Ñình Cöông (2002), “Thí nghieäm vaät lyù ôû tröôøng
trung hoïc phoå thoâng”, NXB giaùo duïc.
3. David Halliday, Robert Pesnick, Jearl Walker (1996), “Cô sôû
vaät lyù”, NXB giaùo duïc.
4. I.F.Kharlamoáp (1978), “Phaùt huy tính tích cöïc hoïc taäp
cuûa hoïc sinh nhö theá naøo”, NXB giaùo duïc.
5. L.Ia. Lecne(1977), “Daïy hoïc neâu vaán ñeà”, NXB giaùo
duïc.
6. A.V. Muraviep (1978), “Daïy theá naøo cho hoïc sinh töï löïc
naém kieán thöùc vaät lyù”, NXB giaùo duïc.
7. V.OÂkoân (1976), “Nhöõng cô sôû cuûa vieäc daïy hoïc neâu
vaán ñeà”, NXB giaùo duïc.
8. Ñaøo Vaên Phuùc (1999), “Lòch söû vaät lyù hoïc”, NXB giaùo
duïc.
9. Ñaøo Vaên Phuùc (1978),“Tö töôûng vaät lí vaø phöông
phaùp vaät lí”, NXB giaùo duïc.
10.Nguyeãn Ñöùc Thaâm, Nguyeãn Ngoïc Höng (1999), “Toå
chöùc hoaït ñoäng nhaän thöùc cho HS trong daïy hoïc vaät lí
ôû tröôøng PT”, NXB ñaïi hoïc quoác gia Haø noäi.
11.Phaïm Höõu Toøng (1999), “Thieát keá hoaït ñoäng daïy hoïc
vaät lyù”, NXB giaùo duïc.
12.Vieän Haøn Laâm Khoa Hoïc Sö Phaïm Lieân Xoâ -Vieän Haøn
Laâm Khoa Hoïc Sö Phaïm CHDC Ñöùc (1984), “Phöông
phaùp giaûng daïy vaät lí trong caùc tröôøng PT ôû Lieân xoâ
vaø CHDC Ñöùc”, NXB giaùo duïc.