You are on page 1of 161

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 169

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG


TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI
(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoáa - 1958)
170 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 171

NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI

BA EM BEÁ

Trong cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët vaâ tiïën dêìn lïn chuã
nghôa xaä höåi, noá mang nhûäng khoá khùn rêët lúán vaâ bao
göìm caã nhûäng vêëp vaáp sai lêìm, nhûäng ngûúâi vùn nghïå
vaâ trñ thûác chuáng ta coá nhûäng luác têm trñ nhû chuân laåi.
Nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” trong möîi con ngûúâi chuáng ta
thónh thoaãng laåi khuêëy buân vêín lïn, gieo rù’c hoang
mang trong nhûäng àaáy sêu kñn nhêët cuãa têm trñ. Nhûäng
luác coá thïí mêët àõa baân nhû vêåy, riïng töi, töi thûúâng “ön
cöë tri tên”; töi lêìn nhêím laåi nhûäng bûúác àûúâng maâ tû
tûúãng töi àaä traãi qua, tûâ luác biïët nghô cho àïën giúâ; töi
nhêån àõnh àñch xaác xem tûâ chöî sa lêìy naâo maâ töi àaä
vûún lïn, do quaá trònh tû tûúãng naâo maâ töi àaä àïën vúái
chuã nghôa cöång saãn. Töi thoåc sêu vaâo boáng cuãa quaá khûá
àïí so saánh nöíi bêåt caái aánh saáng cuãa hiïån taåi vaâ tûúng
lai. Vaâ töi laåi thêëy sao Bù’c àêíu choái loåi.
Nhû möåt ngûúâi laâm meå àaä thêëy mònh mang caái mêìm
söëng tûâ úã trong daå, töi thêëy àoáa hoa sen cuãa tû tûúãng,
172 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

töët thay! àaä àeâ àûúåc nhûäng lúáp buân maâ núã trong têm trñ
mònh. Noá àaä núã röìi, khöng gò coá thïí dòm noá àûúåc nûäa.
Vêng, chñnh nhûäng chuyïån “tiïìn kiïëp” cuãa chïë àöå cuä,
möîi khi nhúá àïën, laåi giuáp àúä töi chiïën thù’ng cho àûúåc
nhûäng chöng gai múái trïn con àûúâng daâi cuãa sûå nghô suy;
phaãi phaá cho àûúåc, san cho àûúåc con àûúâng ài túái trûúác
vö biïn cuãa cuöåc àúâi, chûá khöng thïí ngûåa quen àûúâng cuä,
quay löån trúã laåi caái trêìm luên xûa àaä quaá û àau khöí!
Con möåt öng tuá taâi nho ngheâo, daåy hoåc, tûâ nöng thön
chuyïín dêìn ra úã thaânh phöë, khaá giaã dêìn lïn túái mûác tiïíu
tû saãn lúáp giûäa, töi sinh vaâ lúán lïn úã miïìn Nam Trung
böå, khöng bao giúâ giaâu, nhûng chûa bao giúâ phaãi chõu caái
àoái, caái reát vaâo thên. Tuy nhiïn, töi cuäng àuã thûúng àau
àïí maâ àûáng lïn töë khöí khöng tiïëc lúâi caái xaä höåi cuä.
Chuyïån àúâi trûúác daâi lù’m. Khöng phaãi trûúâng húåp kïí úã
àêy. Àïí laâm chûáng cho caái àúâi chùèng ra àúâi trûúác kia, töi
chó kïí laåi ba em beá:
Cuöëi nùm 1940, tûâ Myä Tho lïn Saâi Goân, töi àïën thùm
nhaâ möåt anh baån cuâng laâm tham taá nhaâ Àoan(1) nhû töi;
bù’t àêìu Nhêåt thuöåc röìi, laâm cöng chûác cuöëi muâa cho
Phaáp cúä “viïn ngoaåi” nhû thïë, cùn nhaâ thuï cuãa anh
xuïình xoaâng, baân ghïë qua loa. Luác êëy vaâo khoaãng ba,
böën giúâ chiïìu ngaây chuã nhêåt, töi thêëy baâ vuá giaâ àang döî
àûáa chaáu àêìu lïn ba tuöíi, múái biïët noái. Chaáu khoác nho
nhoã, keáo daâi, khöng giêån húân, khöng voâi vônh; vuá giaâ hoãi
chaáu: - “Chaáu àau úã chöî naâo, noái vúái baâ”. Meå chaáu döî
chaáu: - “Meå mua baánh cho con nheá”. Chaáu lù’c àêìu, vaâ
tiïëp tuåc khoác. Ngûúâi ta nûång nõu, vuöët ve em, ngûúâi ta
hoãi em: - “Taåi sao em khoác?” Em beá chó traã lúâi bùçng gioång

(1) Douanes: Thûúng chñnh, thuïë quan.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 173

Nghïå An coá möåt tiïëng: - “Buöìn!”. Chõ baån lo lù’ng phên


trêìn vúái töi, ngú ngaác nhû khöng hiïíu gò: - “Chaáu thónh
thoaãng vïì chiïìu laåi khoác nhû thïë; chaáu chùèng àoâi gò caã,
khaám baác sô cuäng khöng thêëy chaáu coá bïånh gò; chaáu chó
kïu laâ ”Buöìn", vaâ khoác. Töi, thò töi muöën noái vúái chõ: -
“Húäi ngûúâi meå àaáng quñ vaâ àaáng thûúng! con cuãa chõ
cuäng nhû töi, noá àau ”bïånh thúâi àaåi" àêëy! Noá laâ caái biïíu
ào noáng laånh cuãa cuöåc àúâi naây; têm höìn non yïëu cuãa noá
caãm rêët nhaåy caái àiïìu baâng baåc úã trong khöng khñ, úã
ngoaâi phöë, úã quanh chuáng ta: buöíi chiïìu buöìn quaá, àúâi
söëng buöìn quaá!". Tûâ khi àoá, trúã vïì, töi khöng sao quïn
àûúåc vêën àïì ghï rúån maâ em beá àùåt ra. Trúâi àêët úi, möåt
em beá múái ra àúâi, chûa biïët noái thaânh cêu maâ àaä phaãi
khoác vò buöìn, thò cuöåc àúâi naây coân söëng thïë naâo nûäa!
Nùm 1942, töi ài xe lûãa tûâ Saâi Goân ra Haâ Nöåi, àïën
vaâo khoaãng Àöìng Haâ, Tên ÊËp thò àûúâng àûát vò vaâi tuêìn
trûúác mûa, baäo, phaãi “sang taâu”. Vuâng naây àang bõ àoái
to, àïën khoai, sù’n cuäng thiïëu. Trong möåt nhaâ tranh luåp
xuåp, möåt ngûúâi àaân baâ khoaãng hai mûúi nhùm tuöíi àang
àuát cho con ùn lûng baát cúm vúi. Em beá ba tuöíi khöng
ùn, noá khoác, maáu döìn lïn àoã caã àêìu; noá dêåm chên xuöëng
àêët, nhêët quyïët bù’t àïìn ngûúâi meå: - “Traã àêy! traã àêy!”
Ngûúâi meå döî noá: - “Thöi con ùn ài, con nheá, meå thûúng.”
Noá khöng chõu, caâng khoác: - “Nhaã ra! Nhaã ra! Traã àêy!”
Thò ra ngûúâi meå cuäng àoái quaá, trong khi àuát cúm cho
con, cêìm loâng khöng àêåu, àaä ùn mêët cuãa con mêëy thòa.
Con quaá àoái, quaá tham ùn, àoâi laåi mêëy thòa cúm nhû möåt
aám aãnh. Con cûá bù’t àïìn, meå cûá cöë gù’ng döî. Ngûúâi àaân
baâ treã vaâ ngheâo ûáa nûúác mù’t, theån thuâng vò àaä àïí cho
caái àoái laâm töín thûúng caái tûå troång cuãa möåt ngûúâi laâm
meå. Em beá thò nhû bõ möåt cún khuãng hoaãng naäo cên, cûá
ngoaáy maäi vaâo chöî àau thûúng. Ngûúâi meå vö kïë khaã thi.
174 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Àûáa con tiïëng àaä khaãn röìi, vêîn dêåm chên xuöëng àêët.
Mûúâi lùm phuát êëy àöëi vúái töi daâi dùçng dùåc; cho àïën khi
têìu àaä xõch baánh chaåy, maâ vêîn coân nghe em beá: “Traã
àêy! Nhaã ra!”.
Nùm 1945, naån àoái khuãng khiïëp úã miïìn Bù’c. Ngûúâi
chïët nhû raå úã gêìm Cêìu söng Caái, úã caác lïì àûúâng Haâ Nöåi.
Caái xaä höåi cuä noá taân aác àïën thïë laâ cuâng. Ngûúâi naâo ài
ùn yïën cûá ùn, gùåm chûa hïët möåt miïëng thõt àaä boã vaâo
àôa xûúng àïí gù’p miïëng khaác; ngûúâi naâo chïët àoái cûá
chïët, lùn ra nhû chuöåt. Bûäa ùn, chuáng töi phaãi àoáng cûãa
laåi. Øn nhû ùn vuång! Øn nhû laâ mònh giaânh mêët cúm cuãa
ngûúâi chïët àoái. Chuáng töi thuï troå trïn möåt cùn gaác phöë
Haâng Böng, quen thên hai öng baâ dûúái nhaâ cuäng úã thuï,
coá cûãa haâng baán muä bêåc trung, vúå chöìng hiïìn laânh, biïët
phaãi. Möåt buöíi saáng, töi trïn gaác xuöëng, nghe úã nhaâ dûúái
àang la om. Töi nhòn ra trûúác cûãa, thêëy möåt em nhoã con
trai àöå mûúâi tuöíi àang daán mònh vaâo phña ngoaâi möåt bïn
khung cûãa kñnh baây haâng. Em trêìn truöìng nhû möåt con
nhöång, khöng coá möåt tñ thõt naâo nûäa, chïët hïët caã ngûúâi
röìi, chó coân hai con mù’t. Khöng hiïíu em tûâ goác phöë naâo
àïën, maâ nhêët àõnh ài vaâo trong nhaâ naây, àïí xin möåt ñt
chaáo chùng. Coá leä em khöng coân thêëy àêy laâ cûãa kñnh,
em cûá ài vaâo, bõ cûãa kñnh chùån laåi àûáng sûäng; nhûng em
vêîn bõ huát búãi caái söëng úã bïn trong, cûá dêën mònh vaâo
gûúng. Ngûúâi ta la mù’ng àuöíi em ài, quaát naåt thêåt to vaâ
lêu àïí cöë thuãng vaâo tai em, ngûúâi ta kiïng, ngûúâi ta ghï
súå, coi em nhû quyã nhêåp traâng; em, em cuãa töi, mùåt em
cuäng thöng minh vaâ xinh àeåp, nïëu em no. Mûúâi ba nùm
tûâ êëy àïën nay, töi vêîn coân nghe tiïëng la theát àuöíi em
beá. Em nhû möåt con ruöìi mù’c vaâo kñnh tuã, ruöìi mù’c tûâ
trong ra, em thò mù’c tûâ ngoaâi vaâo; khöng coá loâng thûúng
xoát naâo coá thïí cûáu em, vò ngûúâi ta boá tay ngao ngaán
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 175

trûúác caái chïët àoái kinh khuãng, mïnh möng. Giûäa àúâi
söëng hùçng ngaây, coá nhûäng bûác tûúâng thuãy tinh daây ngùn
caách; nhûäng ngûúâi hay “thûúng vay” nhû töi, thi sô, àaânh
dûúng àöi mù’t ïëch nhòn àöìng baâo mònh chïët qua tûúâng
kñnh, maâ khöng nhù’c chên àöång tay cûáu giuáp gò àûúåc!
Àêëy, caái xaä höåi cuä coá ba em beá kia noá töët àeåp nhû thïë
àêëy! Töi coân muöën thïm möåt em beá thûá tû. Luác töi lïn
chñn tuöíi, do nghõch caãnh gia àònh phong kiïën, töi phaãi
söëng xa maá töi, maâ úã vúái thêìy töi. Bïn ngoaåi caách bïn
nöåi àöå vaâi cêy söë; lêu lêu töi tröën vïì thùm maá cho àúä nhúá
thûúng. Möåt buöíi chiïìu, töi tröën vïì vúái maá; maá àang bêån
vöåi ài chúå, maá cho töi böën àöìng tiïìn ùn ba(1) , röìi àïí töi
ài. Töi ra khoãi nhaâ maá, lï tûâng bûúác möåt, ài doåc ngûúåc
theo con söng Goâ Böìi maâ trúã vïì nhaâ thêìy. Buöìn quaá. Töi
thêëy buöìn mang mang maâ khöng hiïíu àûúåc. Töi àûáng laåi
bïn búâ söng, nhòn con àûúâng, nhòn caác dùång tre, nhòn
gioâng nûúác, nhòn trïn mùåt söng Goâ Böìi nù’ng xiïn khoai
vaâng uáa; töi thêëy nhû caái gò cuäng khöng biïët àïí laâm gò
caã; vaâ àûáa treã con chñn tuöíi beân cêìm böën àöìng tiïìn trõ
giaá mûúâi hai àöìng keäm, neám xuöëng mùåt söng, mùåc dêìu
“mûúâi hai àöìng” luác àoá coá thïí mua nhûäng mûúâi traái öíi.

TIÏËNG ÀOAÅN TRÛÚÂNG CUÃA VØN HOÅC

Lúán lïn ài hoåc àïën thaânh chung, röìi àïën “tuá taâi”, töi
yïu thú vö haån, rêët mï thñch vùn hoåc. Nhûäng àiïìu kiïån
cuãa gia àònh vaâ xaä höåi àaä laâm töi buöìn sùén, laåi hoåc vaâo

(1) Thúâi phong kiïën, úã Trung kyâ coá nhûäng tiïìn àöìng ùn ba, ùn saáu,
ùn mûúâi tiïìn keäm. Möåt xu àöíi àûúåc 15 àöìng tiïìn ùn ba.
176 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

möåt nïìn vùn hoåc nùång buöìn baä, than thúã, bi quan. ÚÃ lúáp
nhêët(1), thú Taãn Àaâ àaä ru töi, nhûng cuäng àïí laåi cho têm
höìn töi möåt võ àù’ng: Gioá hiu, trùng laånh, tiïëng ve sêìu. -
ÏËch kïu àêìy phöë, tiïëng xe húi. - Veâo tröng laá ruång àêìy
sên... têët caã moåi sûå chùèng qua cuäng veâo! Töi thuöåc
nhuyïîn baâi thú Àoaân Nhû Khuï: Biïín thaãm möng mïnh
soáng luåt trúâi. Em thiïëu niïn múái chúáp mi mù’t nhòn ra
cuöåc àúâi, àaä thêëy möåt reâm gioåt lïå! Vaâo nùm àêìu bêåc
thaânh chung(2) , töi nhòn miïång öng giaáo quöëc vùn àoåc,
say mï uöëng tûâng lúâi du dûúng ïm aái: “Giaã sûã ngay khi
trûúác, Liïu Dûúng caách trúã, duyïn chaâng Kim àûâng dúã
viïåc ma chay...” (3) Sao maâ vùn thú cûá tiïëc nuöëi möåt caái
gò; coá möåt caái gò bònh rúi gûúng vúä, ruång caãi rúi kim úã
trong vùn hoåc!
Àöìng thúâi, Tuyïët höìng lïå sûã dõch cuãa Tûâ Trêím AÁ mï
lõm töi trong nhûäng àiïåu ca tûâ thêåt laâ reáo rù’t, têët caã
quyïín saách laâ möåt cuöåc nhùåt hoa rúi, chön hoa ruång,
khoác hoa taân! Lúán thïm vaâi tuöíi, vùn hoåc nûúác Phaáp bù’t
àêìu huyïîn diïåu töi vúái Caái Höì cuãa La Maáctin:
ÛÂ röìi cûá tröi ài maäi maäi
Trong àïm trûúâng trúã laåi àûúåc nao!
Töi àaä bù’t àêìu coá yá thûác lûâng khûâng àûáng laåi khöng
chõu ài, trong luác ngoaåi vêåt vaâ thúâi gian thò cûá àêíy cho
con ngûúâi mêët huát vaâo vônh viïîn. Bêëy giúâ trong töi coá hai
lûåc lûúång: möåt mùåt, tuöíi thanh niïn àûa àïën cho töi
nhûäng luöìng maáu noáng rûåc, say mï, hùng haái; möåt mùåt
xaä höåi phong kiïën, àïë quöëc cuâng vúái hïå thöëng tû tûúãng

(1) Tûúng àûúng cuöëi cêëp Möåt.


(2) Tûúng àûúng cêëp Hai.
(3) Tûåa Truyïån Kiïìu cuãa Chu Maånh Trinh (Àoaãn Quyâ dõch)
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 177

vaâ vùn hoáa cuä chuåp lïn têm trñ töi möåt lúáp buöìn sêìu aãm
àaåm, caâng hoåc lïn nhiïìu, caâng bi quan, bïë tù’c. Töi thêëy
trong töi aâo lïn möåt nguöìn thú söi nöíi, múái meã; nhûng
töi vûâa têåp tïînh àïën ngûúäng cûãa cuãa laâng vùn, thò La
Búâruye (La Bruyeâre)(1) àaä lù’c àêìu niïm yïët möåt cêu bêët
lûåc: “Têët caã àïìu àaä noái caã röìi, vaâ ngûúâi ta àïën muöån quaá,
tûâ böën ngaân nùm nay maâ àaä coá nhûäng con ngûúâi, vaâ hoå
suy nghô.” Phûúng ngön Êu Têy cuäng noái: “Khöng coá caái
gò múái úã dûúái mùåt trúâi”. Trûúác töi möåt trùm nùm, thi sô
Muyátxï (Musset) àaä kïu lïn: “Ta sinh ra muöån quaá trong
möåt thïë giúái giaâ quaá chùng?”. Trûúác töi nùm mûúi nùm,
thi sô Veáclen (Verlaine) cuäng laåi kïu lïn: “Ta sinh quaá
súám hay laâ quaá muöån? Ta àïën trong àúâi naây àïí laâm gò?”
Möång Haâ, nhên vêåt chñnh cuãa Tuyïët höìng lïå sûã vaâ Ngoåc
lïå höìn, hay sêìu, say, vaâ thöí huyïët, àaä tûå toám tù’t têm
höìn bùçng ba bûúác: uöëng rûúåu xong thò “ngaâ ngaâ maâ say,
ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác.” Rúnï
(Reneá)(2), öng töí cuãa Möång Haâ úã Phaáp, thò ài giûäa mêy,
sûúng, gioá, bõ aám búãi con quyã cuãa traái tim “noá laâ möåt con
rù’n tûå nhai mònh”; Veácte (Werther), (3) öng töí xa hún cuãa
Möång Haâ úã Àûác, thò duâng suáng luåc tûå tûã vò khöng lêëy
àûúåc möåt ngûúâi àaân baâ àaä hûáa hön vúái ngûúâi khaác trûúác
khi gùåp anh. Thêåt àuáng vúái cêu thú Nguyïîn Du:
Ma giù’t löëi, quyã àûa àûúâng,
Laåi tòm nhûäng löëi àoaån trûúâng maâ ài!
Tûâ 1934 vïì sau, nhûäng saách töi àoåc noái sûå cuâng
àûúâng möåt caách tinh vi, sêu sù’c hún; noá cuäng khöng coân

(1) Nhaâ vùn Phaáp thïë kyã 17.


(2) "Anh huâng laäng maån" cuãa Chateaubriand (1749-1818).
(3) "Anh huâng laäng maån" cuãa Goethe (1749-1832).
178 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

laâ sûå laäng maån ñt hay nhiïìu thú möång nûäa, maâ laâ möåt
sûå bi quan coá triïët lyá. Nhûäng àiïìu töi thu hoaåch àûúåc,
goáp chù’p cöí vúái kim, àöng vúái têy, chûáng minh trûúác trñ
tuïå möåt baâi toaán dêîn àïën söë khöng. Böàúle (Baudelaire)
kïu theát lïn nhû àang bõ chaáy nhaâ, hay lûãa chaáy vaâo
ngûúâi:
Öi àau àúán! Öi àau àúán! thúâi gian ùn cuöåc söëng!
Möåt cuå daåy chûä Haán úã trûúâng “tuá taâi” giaãng cho töi
nghe möåt baâi Saám dêm vùn (rùn höëi caái dêm) vaâ noái:
Luác xûa coá möåt ngûúâi mï sù’c quaá, àaä tûå chûäa cho mònh
bùçng caách: hïî nhòn thêëy möåt ngûúâi àaân baâ àeåp, thò tûúãng
tûúång trûúác mù’t ngûúâi àaân baâ êëy khi chïët, doâi ùn boå àuåc,
vaâ chó coân laâ möåt böå xûúng, möåt toåa cö lêu (cö lêu möång),
tûác khù’c “bïånh Tïì Tuyïn hïët nöíi lïn àuâng àuâng”! Coá caái
“nhên vùn” gò maâ taân nhêîn nhû thïë? Hùngri àúâ Rïnhiï
(Henri de Reágnier)(1) chûa àïën nöîi nghô nhû anh noå,
nhûng nhêîn têm coá keám gò! Trong baâi thú “Kinh
nghiïåm”, àaåi khaái nhaâ thú noái: - Töi ài trïn búâ gaânh
biïín; phña trûúác töi coá àöi trai gaái àang tûå tònh, hoå ài xa
dêìn, àù’m àuöëi trong mï ly, thïì heån muön àiïìu töët àeåp...
Nhûng töi, töi biïët “caái chûä kïët thuác cuãa giêëc quaái möång
têìm phaâo”! - Coá thïí, trong xaä höåi tû baãn, öng àaä tûâng
phuå nhiïìu ngûúâi vaâ bõ nhiïìu ngûúâi phuå laåi, coá thïí öng
khöng thêëy vúå öng laâ àaáng yïu nûäa, nhûng sao öng laåi
töíng kïët vöåi vaâng vaâ aác yá nhû vêåy? Sao laåi lêëy con mù’t
cuãa ngûúâi giaâ tuöíi, giaâ loâng maâ nhòn nhûäng baån treã àang
yïn mïën, tin tûúãng vö cuâng? Nïëu nhaâ vùn coá tinh thêìn
traách nhiïåm hún, thò àúâi naâo laåi ài daåy caái chaán chûúâng
nhû thïë?

(1) Thi sô tûúång trûng Phaáp (1854-1936)


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 179

Vêån mïånh con ngûúâi khöng biïët túái àêu; àïën vuä truå
cuäng khöng biïët túái àêu. Möåt nhaâ triïët lyá chïët treã, àêìy
loâng thûúng yïu con ngûúâi nhû Guyö (Guyau)(1), nhûng
khöng cêët mònh ra khoãi àûúåc hïå thöëng tû tûúãng cuãa
nhûäng giai cêëp suy taân, cuäng àaä laâm cho töi taái tï caã coäi
loâng, khi öng taã caái àeåp, caái maånh cuãa biïín lúán mïnh
möng, buöìn rùçng têët caã caái nùng lûúång vö vaân kia cuäng
chó coân möåt ñt boåt soáng cho gioá bay tung, vaâ haå möåt cêu:
“Traái tim cuãa quaã àêët àêåp, khöng hy voång.”

ÀÛÚÂNG VÏÌ THU TRÛÚÁC XA LØM LØÆM...

Dûúái nhûäng aãnh hûúãng gia àònh, xaä höåi vaâ vùn hoáa
nhû vêåy, nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng cuãa töi trûúác Caách
maång laâ nhûäng bûúác súâ soaång, lûu laåc, thûúng àau. Töi
chûa höåi yá vúái caác baån thú Thïë Lûä, Lûu Troång Lû, Huy
Thöng, Chïë Lan Viïn, Nguyïîn Bñnh v.v... nhûng coá leä, úã
àêy, töi cuäng noái, bùçng nhûäng khña caånh cuãa töi, caái tònh
traång chung àau khöí tinh thêìn cuãa caác anh, khi laåc
àûúâng quêìn chuáng, khi chûa tòm thêëy aánh saáng cuãa
Àaãng.
Vùn hoáa cuä vúái phûúng phaáp tû tûúãng “siïu hònh”
(meátaphysique) cuãa noá, dù’t têm trñ töi, tûâ khi nhoã àïën
luác lúán, vaâo möåt con àûúâng ruát vaâo trön öëc thêåt laâ tù’c
tõ! Tûå nghô mònh laâ möåt keã taâi tònh, möåt “taâi nhên” biïët
yïu caái àeåp, quyá caái hay, troång caái phaãi, vaâ laåi coân taåo
ra caái hay, caái àeåp laâ àùçng khaác, töi - vaâ haâng vaån hoåc
sinh, nghïå sô, trñ thûác khaác - tûå àùåt caái töi nhû möåt thûåc

(1) Nhaâ triïët hoåc Phaáp (1854-1888).


180 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

taåi bêët di bêët dõch, tûå àïì cao caái baãn ngaä, coi noá laâ möåt
tuyïåt àöëi.
Töi laâ töi, laâ khaác vúái ngûúâi khaác, laâ muåc àñch, laâ cûáu
caánh. Vò vêåy nïn hai ngûúâi yïu nhau, maâ
Em laâ em, Anh vêîn cûá laâ anh
Coá thïë naâo qua Vaån Lyá Trûúâng thaânh...
Àaä dûång caái töi lïn sûâng sûäng nhû möåt Hi Maä Laåp
Sún, thò tûå khù’c tûå cö lêåp mònh, khöng hoâa nöíi mònh vaâo
vúái taåo vêåt, thiïn nhiïn, vaâo vúái nhên quêìn, xaä höåi: caái
hònh baãn ngaä mang caái nghiïåp cuãa noá, laâ caái boáng cö
àún. Gioá, trùng, hoa, coã,
Soáng gúån traâng giang buöìn àiïåp àiïåp(1)
Gioâng nûúác buöìn thiu hoa bù’p lay(2),
trong phöë chêåt, giûäa chúå àöng, úã àêu cuäng thêëy àûúåc
mònh laâ leã chiïëc möåt mònh. Luön luön thêëy rúån úã trong
höìn möåt luöìng gioá heo may laånh toaát.
Muöën àoáng caái töi nhû möåt caái coåc cöë àõnh, vônh viïîn
úã trong àúâi söëng, cho nïn khi thêëy ngoaåi caãnh thay àöíi,
thò cuöëng cuöìng lïn. Nhaâ triïët hoåc tû saãn Phaáp Beácxöng
(Bergson) phên tñch rêët tinh vi, tïë nhõ rùçng cuöåc söëng laâ
chuyïín àöång, laâ àöíi thay, nhûng laåi khöng muöën thêëy
quaá trònh biïån chûáng vaâ lõch sûã, nghôa laâ tiïën böå cuãa sûå
vêåt; hoåc moát cuãa Beácxöng, töi ngoaáy sêu vaâo nöîi thay àöíi
Caái bay khöng àúåi caái tröi, Tûâ töi phuát trûúác sang töi
phuát naây, nhûng muâ mõt khöng thêëy àûúåc sûå thay àöíi
biïån chûáng vaâ tiïën böå, chó thêëy àöíi thay laâ nöíi nïnh, tröi
chaãy, xiïu àöí, tan taác, tûâ ly! Röìi àêm ra “vöåi vaâng”, “giuåc

(1) Thú Huy Cêån.


(2) Thú Haân Mùåc Tûã.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 181

giaä”, saãng söët. Trong khi àoá, thò nhûäng baâi haát chiïëu
boáng, nhûäng àôa haát tiïëng Phaáp àûa sang, roát vaâo tai oác
töi nhûäng yá niïåm àaåi loaåi nhû:
Töi mú möåt böng hoa
Khöng bao giúâ chïët caã...
... Nhûng noá khúâ daåi quaá
Giêëc möång cuãa töi mú.

Cûá möîi lêìn haát baâi naây, thò laåi nhû ai nghiïën trong
loâng, ûáa nûúác mù’t.
Chó thêëy cuöëi àûúâng laâ giaâ, laâ chïët, nïn lêìn chêìn
khöng muöën bûúác; phña trûúác àaä cuåt àûúâng vêåy, khöng ài
túái àûúåc nûäa, beân thoaái lui, ngoaãnh laåi ài vïì phña sau.
Têm höìn cûá phoáng ra cho thêåt xa, cho thêåt vu vú, cho
thêåt viïîn voång... Xa, vaâ Xûa! Nhiïìu thi sô mú möång thuúã
nhûäng öng ngheâ vinh quy cûúäi ngûåa, Quên hêìu reo
chuyïín àêët, Tung caán loång vûâa quay(1); chuáng töi cûá ài
ngûúåc thúâi gian, búái tòm nhûäng gò buåi bùåm àêu àêu trong
ngaây thaáng cuä. Chïë Lan Viïn, nhaâ thú 16 tuöíi, àaä diïîn
taã rêët taâi tònh caái têm traång àoá:
Àûúâng vïì thu trûúác xa lùm lù’m,
Maâ keã ài vïì chó möåt töi...
Nïëu yïu möåt ngûúâi, thò cûá muöën chiïëm lêëy têët caã
ngûúâi ta, bù’t ngûúâi yïu phaãi phuå thuöåc vaâo caái töi cuãa
mònh, truy lônh möåt caách àau öëm caã tuöíi nhoã cuãa ngûúâi
ta, cho nïn rêët àöång loâng khi tòm thêëy caái trûúâng xûa,
ngûúâi yïu hoåc tûâ luác coân beá xñu! Öi! con àûúâng trön öëc,
caâng ài caâng ruát maäi vaâo chöî thuãy têån sún cuâng!

(1) Thú Nguyïîn Nhûúåc Phaáp.


182 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ÚÃ chöî têån cuâng cheo veo àoá, Chiïëc àaão höìn töi rúån
böën bïì; caái töi thu laåi chó bùçng àêìu möåt muäi kim, vaâ qua
vaån truâng àaåi dûúng, lïn tiïëng goåi kïu cûáu tuyïåt voång:
Giú tay ta vêîy ngoaâi vö têån,
Chùèng biïët xa loâng coá nhûäng ai!(1)
Àöëi vúái caái xaä höåi traái ngûúåc, taân nhêîn quanh mònh,
töi chó biïët lêëy möåt loâng thûúng mïnh mang, àau àúán;
luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi, töi
khöng coá caách gò giaãi quyïët àûúåc, àaânh raãi ài nhûäng
Phêën thöng vaâng, mong xoa dõu nhûäng nöîi khöí möåt phêìn
naâo!... Töi àaä diïîn taã àuáng caái hoang mang trûúác xaä höåi
bùçng hònh aãnh:
Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng neo,
Trïn biïín àau thûúng daåo caánh beâo;
Trïn biïín àau thûúng ài lùång leä,
Thuyïìn töi khöng laái cuäng khöng cheâo...
Àöëi vúái nghïå thuêåt, töi say mï, quyá troång, nhûng taåi
sao töi thêëy ngoaâi xaä höåi coi thûúâng, coi khinh. Ngay tûâ
beá, àûáng nghe möåt ngûúâi muâ dù’t em con gaái nhoã, gêíy
chiïëc àaân bêìu, haát nhûäng baâi ca Huïë rêët mûåc laâ hay vaâ
xin tûâng àöìng xu, töi àaä chaånh loâng nghô àïën thên töi:
“Nghïå thuêåt ngheâo heân, hay laâ Ngûúâi muâ haát daåo”. Möåt
ngûúâi thi sô, trong xaä höåi Phaáp thuöåc, ai quyá troång? Coá
taâi nhû Taãn Àaâ, cuäng àïën nöîi phaãi boái söë Haâ Laåc àïí sinh
nhai. Anphöngxú Àöàï (Alphonse Daudet) (2) veä möåt ngûúâi
coá oác vaâng, phaãi naåo oác ra maâ baán; töi nghô truyïån möåt
“Ngûúâi lïå ngoåc”, khoác nûúác mù’t ra thaânh ngoåc àïí àöå

(1) Thú Phaåm Hêìu.


(2) Nhaâ vùn Phaáp (1840-1897).
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 183

nhêåt, àïën luác lïå caån, phaãi chêm gai vaâo mù’t cho lïå ngoåc
cöë rúi ra! Búãi thêëy nhûäng ngûúâi taâi tònh úã trong àúâi bõ
thiïíu söë vaâ bõ khinh thûúâng, töi nghô möåt baâi vùn àïí
“Chiïu taâi tûã”, goåi nhau tûâ xûa àïën nay laåi, àùång tri êm
vúái nhau, thûúng lêëy nhau. Khi nghïå thuêåt khöng coá lyá
luêån caách maång soi àûúâng, khöng coá quêìn chuáng nuöi
dûúäng, noá cêìu bú cêìu bêët nhû thïë àêëy!
Àïën khi aách Nhêåt thuöåc quaâng thïm vaâo cöí, tû tûúãng
töi caâng ngaây caâng bñ. Töi cöë baám lêëy lêåp trûúâng tiïíu tû
saãn àûáng giûäa cuãa töi: möåt mùåt khöng hïì chõu ài thi tri
huyïån laâm quan, gheát sûå buön baán, sûå “laâm giaâu”, laánh
xa boån ùn trïn ngöìi tröëc cuãa xaä höåi; phaãn àöëi nhûäng
ngûúâi laâm thú truåy laåc, viïët vùn ca tuång thuöëc phiïån; àoâi
hoãi sûå laânh maånh, sûå saáng suãa trong vùn hoåc; möåt mùåt
khöng biïët, khöng daám ài vúái quêìn chuáng cêìn lao, ngheâo
khöí; töi àûáng giûäa, giûä möåt thûá “trong saåch” tiïu cûåc, cuãa
nhûäng keã “taâi tònh laâ luåy muön àúâi”. Tûâ trûúác, chó biïët
buöìn àau, chûá chûa hïì viïët möåt cêu khinh baåc àöëi vúái
cuöåc àúâi, nhûng àïën nùm 1942-43, töi àaä cûúâi móa taåo
vêåt cûá lùåp ài lùåp laåi maäi, ngûúâi con gaái lêëy chöìng, àeã con,
laåi lùåp laåi caái sûå yïu con... Nùm 1943-44, úã trïn caái gaác
Haâng Böng, töi chaåy buön chúå àen thò khöng buön àûúåc,
viïët vùn thò cûá noái maäi caái buöìn cuäng hïët chuyïån, töi
ngöìi giúã quêìn aáo cuä ra vaá giûäa möåt boáng chiïìu thu àöng
laånh vaâ heáo xaám nhû hoa khö. Àêëy, thûa nhûäng ai hiïån
nay coân cao àaåo vaâ coân tûå cho caái töi cuãa mònh laâ öng
trúâi, caái töi cuä noá vinh quang nhû thïë àêëy!
Öm maäi caái töi maâ lùån nguåp trêìm luên maäi vúái noá,
töi ài àïën chiïm ngûúäng nuå cûúâi cuãa àûác Phêåt, súâ soaång
möåt caách giaãi quyïët naâo àoá trong “sù’c sù’c, khöng
184 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khöng”. Taåi vò, múái bûúác vaâo tuöíi thanh niïn, töi àaä àoåc
nhaâ thú lúán Ba Tû Öma Khayam (Omar Khayam): - Caái
bònh thon thon kia, xûa laâ möåt ngûúâi àaân baâ coá lûng ong
rêët àeåp; hoùåc: Ta àûâng dêîm hoân àêët nhoã noå, xûa àoá laâ
con mù’t cuãa möåt ngûúâi... Nhûäng hònh aãnh nghïå thuêåt
quaá hay àoá lùån sêu vaâo thêm têm töi, bêy giúâ laåi nöíi lïn.
Taåi vò, trûúác töi, möåt ngûúâi rêët taâi hoa, rêët thöng minh,
maâ töi rêët phuåc, nhû Thaánh Thaán, viïët vùn phï bònh Têy
sûúng kyá coá khñ, coá thïë nhû vêåy, maâ cuöëi têåp Maái Têy,
laåi thêëy kinh nhaâ Phêåt àïí chuá caác cêu thú; töi àoåc
chûúng Kinh möång cuöëi cuâng, chöî Quên Thuåy ài ra kinh
àïí thi, nùçm mú thêëy Oanh Oanh chaåy doäi theo mònh, maâ
Thaánh Thaán bònh luêån, noái caái giaác ngöå vïì sûå “chiïm
bao”, böîng nhiïn töi laånh ruâng caã linh höìn: thò ra caã caái
tònh yïu kia àaä laâm mònh mï mïåt tûâ àêìu saách àïën giúâ,
vöën chó laâ möång mõ, möång mõ!...
Khöng coá con àûúâng àïí giaãi quyïët thoãa àaáng caái töi,
töi beân tûâ chöî maâi nhoån sù’c caái töi nhû nûä thi sô Anna
àúâ Nöay (Anna de No äilles)(1) muöën tûå taåo mònh thaânh
“sinh vêåt àöåc nhêët vö song, khöng gò thay thïë àûúåc”, tûâ
chöî quaá khñch naây, töi sang chöî quaá khñch khaác, - hai
thûá àïìu duy têm caã - laâ töi rêët caãm ún nhaâ tön giaáo ÊËn
Àöå Cúritnamuyácti (Khrisnamurti)(2) troã cho töi con àûúâng
huãy diïåt caái töi.
“Möåt àïm sao”,(3) nùçm nhòn lïn trúâi, töi diïîn taã caái
caãm giaác cö àún cuâng cûåc: “... Tuöìng nhû töi àaä tröi giaåt
trong khöng röång, vaâ hai mù’t töi àaä rúâi ra xa caách töi;

(1) Nûä thi sô Phaáp nöíi tiïëng (1876-1933).


(2) Khrisnamurti, Ramakhrisna, Vivekananda: nhûäng nhaâ tön giaáo
ÊËn Àöå cuöëi thïë kyã 19, àêìu thïë kyã 20.
(3) Àùng taåp chñ Thanh Nghõ 1944.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 185

vaâ chñnh hai mù’t cuäng reä nhau khöng song song nûäa,
lûu li thêët laåc möîi chiïëc möåt àûúâng.” Cuöëi baâi, töi kïët
thuác: “Ta nguyïån thaânh möåt àúåt soáng úã giûäa àaåi dûúng,
möåt haåt buåi trong baäi caát, möåt baánh xe khi trúâi chuyïín
phaáp luên. Khi gioá giêëy lïn, khi nûúác cuöån, ta lùn quay
trong tay cuãa chuáa àúâi. Laâm gò coá caái ”ta"! Àoá laâ aão aãnh
cuãa tuöíi treã; àoá laâ nhêìm lêîn cuãa chuáng sinh ham söëng..."
Thïë laâ tû tûúãng cuãa töi, cuöëi möåt con àûúâng daâi mûúâi
lùm nùm ài tòm chên lyá, àaä àïën cêu ca voång cöí reã tiïìn:
- “Thaâ rùçng thaânh chim hoáa àaá, vêín vú núi nuái Súã söng
Têìn...”
Trong khi quêìn chuáng caâng úã dûúái aách Phaáp Nhêåt
caâng cuâng khöí vaâ àaä bù’t àêìu chïët àoái, thò ngûúâi trñ thûác,
ngûúâi nghïå sô úã töi sa lêìy trêìm troång vaâo caã möåt hïå
thöëng tû tûúãng cuä nhû vêåy, noá laâ möåt taåp pñ luâ tû tûúãng
cuãa phong kiïën, tû saãn vaâ tiïíu tû saãn; töi cûá ngöìi vaá aáo
vaâ phaát ra nhûäng tiïëng kïu àau àúán xeá ruöåt xeá gan. Töi
caâng nghô suy, caâng va àêìu vaâo mêu thuêîn. Têm höìn, trñ
tuïå töi laâ möåt con chim löìng maâ khöng tûå biïët, thêëy
mònh coá àöång caánh, thò tûúãng mònh bay; cûá lêëy traái tim
àêåp vaâo cûãa cuãa “vônh viïîn”, cuãa “vö cuâng”, kïu khoác:
“Múã ra! múã ra cho töi”, nhûng noá khöng múã ra bao giúâ,
vò laâm gò coá thûá cûãa cöë àõnh, siïu hònh êëy maâ múã!

TRONG KHI ÊM CÛÅC, DÛÚNG HÖÌI...

Àïën hiïån nay, maâ coân coá nhûäng ngûúâi tûå goåi laâ suy
nghô, laåi dûåa vaâo cúá naây, cúá noå àïí deâ bóu Liïn Xö, deâ bóu
Caách maång do giai cêëp vö saãn dêîn àûúâng, töi laâ möåt
ngûúâi àaä nhiïìu àau khöí baãn thên, töi thêëy nhûäng keã êëy
186 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khöng biïët àiïìu thaái quaá! Nïëu khöng coá Caách maång
thaáng Taám àïën löi bêåt töi ra khoãi caái vuäng lêìy quùçn
quaåi, thò sau 1945, chù’c töi khöng coân coá thïí tiïëp tuåc
ngöìi xoã kim vaá aáo möåt caách “trong saåch” nhû thïë maäi;
maâ möåt nûäa laâ töi ài vaâo truåy laåc, baán vùn buön chûä, sa
àoåa thaânh böìi buát chñnh trõ; hai nûäa laâ töi hoáa àiïn; chûá
thïë têët sûå lûãng lú khöng thïí keáo daâi quaá möåt mûác naâo
àoá àûúåc.
Nhûäng thiïn taâi vùn hoåc cuä, duâ sûå nghiïåp trûúác taác
rúä raâng laâm giaâu têm höìn töi vö haån, vaâ daåy cho töi
nhiïìu vö cuâng vïì con ngûúâi vaâ cuöåc söëng, nhûng têët caã
nhûäng trang rêët mûåc taâi tònh àoá àïìu khöng àêåp phaá gò
höå töi àûúåc caái nhaâ tuâ tû tûúãng siïu hònh, vò chñnh hoå
cuäng khöng tûå phaá nöíi cho hoå.
Cuå Voä Liïm Sún, taác giaã thiïn tiïíu thuyïët àêìy yá töët
nhûng bi quan Cö lêu möång(1), àaä xua tay rêët àuáng, “laåy
caã noán” caái xaä höåi cuä:
Thöi thaánh hiïìn,
Thöi tiïn phêåt,
Thöi haâo kiïåt,
Thöi anh huâng!
Nhûäng baâi ca caãm khaái cuãa cuå thiïëu hùèn möåt nûãa.
Vêng, êm cûåc thò dûúng höìi, têët caã nhûäng võ trïn àêy
khöng cûáu gò cho tû tûúãng töi àûúåc; duy ngaây 19 thaáng 8
nùm 1945, coá quêìn chuáng, coá Àaãng Cöång saãn, coá chuã
nghôa Maác - Lïnin aáp duång vaâo hoaân caãnh möåt nûúác nöng
nghiïåp thuöåc àõa, coá Caách maång thaáng Taám, em cuãa Caách

(1) Voä Liïm Sún (1888-1949) viïët Cö lêu möång nùm 1928, xuêët baãn
nùm 1934.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 187

maång thaáng Mûúâi, àaä cûáu töi vaâ cûáu tû tûúãng cuãa töi. Roä
raâng laâ tûâ trûúác, töi mù’c keåt nûãa ngûúâi vaâo möåt caánh cûãa
múã àoáng lûâng khûâng, cûãa cûá nghiïën, töi cûá kïu vö ñch vaâ
thêët thanh, cêìu cûáu khù’p caác thûá saách vúã trïn àúâi ngoaâi
saách vúã Maác - Lïnin, nïn khöng ài àïën àêu caã. Quêìn
chuáng lao khöí, raách rûúái, chïët àoái àaä àûáng lïn theo Àaãng
cuãa giai cêëp vö saãn, löi cuöën caã toaân dên töåc, àaåp tung
caánh cûãa lûâng khûâng cuãa lõch sûã, tûå cûáu mònh vaâ cûáu
haâng vaån nhûäng nghïå sô, trñ thûác chïët keåt nhû töi. Nhû
vêåy maâ baão töi quïn ún, thò quïn laâm sao àûúåc?

Nhûäng vêën àïì mêu thuêîn tñch luäy haâng trùm, ngaân
nùm, quêìn chuáng vûúåt bêåc giaãi quyïët, Àaãng cuãa giai cêëp
vö saãn giaãi quyïët. Trûúác hïët chûa giaãi quyïët nhûäng àau
ngûáa phiïìn toaái cuãa töi, maâ haäy keáo töi àûáng lïn, goåi tïn
thêåt cuãa töi laâ möåt Con Ngûúâi, xoáa trïn traán töi caái vïët
sù’t nung cuãa thúâi nö lïå, traã cho töi möåt Töí quöëc möåt dên
töåc, cho töi möåt yá nghôa cuöåc àúâi. Tûâ trûúác, hoåc têåp möåt
nïìn vùn hoåc Êu chêu vaâo haâng rûåc rúä laâ vùn hoåc Phaáp,
töi àaä nhêån thêëy àaåi khaái trong àoá, trïn neát lúán, thúâi kyâ
cöí àiïín thò tòm chuöång leä phaãi (la raison) thúâi kyâ laäng
maån thò tòm chuöång tònh caãm (le sentiment), àïën thúâi kyâ
sa àoåa tiïëp theo, nhiïìu trûúâng phaái vùn hoåc laåi tòm
chuöång caái phêìn thêëp cuãa con ngûúâi, laâ caãm giaác (la
sensation). Cuöëi thïë kyã mûúâi chñn, vaâ nhêët laâ sang thïë
kyã hai mûúi, nhûäng “nhaâ vùn” tû saãn Phaáp àuã caác cúä ài
xuåc vaâo caái muäi ngûãi, caái lûúäi nïëm, caái mù’t nhòn àûúâng
neát sù’c maâu, coi ngûúâi ta laâ möåt caái tuái àïí àûång caác thûá
sûúáng vui, àêåp vaâo nhûäng phêìn sú àùèng nhêët, con vêåt
nhêët cuãa thùçng ngûúâi; vaâ hoå àêìu tû nhiïìu nhêët laâ vaâo
nhûäng xuác caãm sinh duåc! Cuöëi thúâi kyâ thûá ba naây, vùn
188 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

hoåc tû saãn Phaáp khöng coá thúâi kyâ thûá tû naâo àïí maâ ài
nûäa. Caái bñ àûúâng cuãa noá nhêåp caãng sang Viïåt Nam,
“nhaâ vùn” khöng coân thïí thöëng gò söët, lùn vaâo baân àeân
laâm möåt con thiïu thên chaán chûúâng vaâ aác khêíu; vùn hoåc
khöng coân coá tû tûúãng, möåt söë “nhaâ vùn” ba hoa baán trúâi
khöng vùn tûå, nhûng thûåc chêët laâ muöën ùn ngon, chúi
sûúáng maâ laåi rêët nhaác lûúâi! Nhûäng ngûúâi coân biïët tûå
troång vaâ tiïëp tuåc tòm chên lyá cuãa cuöåc àúâi, thò loay hoay
maäi cuäng khöng thïí naâo giaãi quyïët bùçng “tinh thêìn”
àûúåc.
Caách maång àïën! Caách maång Viïåt Nam mang túái caái maâ
vùn hoåc tû saãn Phaáp khöng coá nöíi, laâ sûå haânh àöång
(l’action). Khöng phaãi caái thûá “haânh àöång àïí maâ haânh
àöång” (acte gratuit) cuãa Øngàúrï Git (Andreá Gide), maâ
haânh àöång caách maång, haânh àöång cuâng vúái quêìn chuáng,
haânh àöång coá muåc àñch vaâ coá hiïåu quaã. Nhûäng ngaây Caách
maång thaáng Taám, töi cuâng bao nghïå sô, trñ thûác khaác say
sûa möîi ngûúâi möåt viïåc, ngaây àïm cöng taác. Hoaåt àöång,
cöng taác caách maång àaä giaãi quyïët sûå hoang mang vö böí
cuãa trñ tuïå töi, nhuáng trñ tuïå töi trúã laåi trong caái yá nghôa
cú baãn cuãa sûå lao àöång. Thûåc dên Phaáp àaánh Nam Böå, röìi
toaân quöëc Khaáng chiïën, Àaãng trao nhiïåm vuå giïët giùåc cûáu
nûúác cho ngoâi buát töi. Töi röång múã bûúác vaâo Khaáng chiïën
trûúâng kyâ, vaâ tû tûúãng cuãa töi coân gùåp gúä, traãi vûúåt nhiïìu
chùång àûúâng xuöëng lïn khöng phaãi laâ àún giaãn...

CAÂNG SÊU NGHÔA BÏÍ, CAÂNG DAÂI TÒNH SÖNG

Muöën tûå cöng bùçng vúái mònh, töi phaãi tûå nhêån caái ûu
àiïím coá hïå thöëng cuãa töi, laâ ngay tûâ nhoã, do laâ con möåt
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 189

öng àöì nho ngheâo mêëy àúâi, laåi laâ con cuãa maá töi laâ möåt
ngûúâi vúå beá, do súám bõ aáp bûác trong gia àònh vaâ súám àûúåc
biïët caái ngheâo tuáng, vaâ do cöë gù’ng suy nghô baãn thên,
töi coá möåt loâng thûúng ngûúâi, yïu ngûúâi traân ngêåp, - mùåc
dêìu coá àûúåm möåt maâu sù’c khöng tûúãng. Khöí buöìn tûâ beá,
töi luön luön nghô àïën vêën àïì àau khöí cuãa con ngûúâi; töi
daám caã gan viïët nhûäng cêu nhû:
Cho töi àau maâ búát khöí loaâi ngûúâi,
Töi nguyïån seä chïët trïn cêy thaánh giaá...
(1938)

Nhûäng khi töëi àen bïë tù’c, cö àún àïën ghï laånh, töi
vêîn thêëy möåt àiïìu maâ töi khöng thïí tûâ chöëi àûúåc, laâ
chung quanh töi, vêîn coân coá nhûäng con ngûúâi: “Töi nhû
chiïëc laá lo chuyïån lòa rûâng, buöìn àúâi beá nheå; nghô àïën
muön nghòn ûác triïåu laá baån, maâ laåi phe phêët vúái àúâi...”(1)
Caái töi cuãa töi huïnh hoang tûå àaåi nhû möåt thùçng beá
con, nhûng noá vêîn coân úã trong höìn möåt àiïím söëng, möåt
àiïím saáng khöng tù’t: “Vïì àïm, ta treâo ngöìi trïn àêìu
Traái Àêët; thuyïìn ta nhõp, búi qua caác sao. Biïín trúâi xanh
àen, khöng thêëy àêìu àuöi, trïn dûúái. Ta buöìn quaá, muöën
khoác; ta sêìu caái sêìu cuãa vuä truå, ta hêån caái hêån khöng
gian... Trong caái àaåi dûúng vö liïu naây, thöi chó laâ hû vö,
laâ sûác maånh to lúán, göì ghïì, vö tri; boån tinh àêíu laâm gò
maâ xoay nhû thïë? - Töi quay àêìu laåi nhòn caác baån vö söë
cuãa töi; chaán nghô chuyïån trúâi, töi nghô chuyïån ngûúâi, vaâ
tûå nhiïn loâng töi thêëm thña yïu mïën”(2) (1939). Luön
luön trong töi coá möåt sûå dùçng co nhû vêåy; möåt mùåt tû
tûúãng töi hoåc phaãi möåt nïìn vùn hoáa siïu hònh, bõ noá löi

(1) (2) Ruát úã baâi An uãi giûäa loaâi ngûúâi (1939).


190 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

theo xuöëng döëc vaâ vaâo huä nuát; nhûng mùåt khaác, töi vêîn
àêìy loâng thûúng yïu, vaâ caäi laåi: khöng thïí chïët hïët,
khöng thïí mêët hïët àûúåc! àúâi vêîn cûá coân àêy kia maâ! Cuöëi
Nhêåt thuöåc, hai triïåu nhên dên chïët àoái, töi àaä bõ ngêåp
àïën têån cöí, nhûng nhêët àõnh töi khöng chòm, töi vêîn thúã,
töi cöë búi, vaâ töi àaä búi àïën vúái Caách maång. Khi quêìn
chuáng cêìm cúâ àoã sao vaâng ài cûúáp lêëy chñnh quyïìn vaâo
trong tay, töi thêëy àoá laâ àiïìu töi vêîn chúâ àúåi, thêëy cuöåc
Caách maång naây laâ cuãa töi, khöng thïí khaác, khöng thïí
khaác àûúåc!
Tuy nhiïn, cuäng trong aái tònh, yïu nhau röìi, nhûng
khöng phaãi nhêët àaán àaä hiïíu nhau têët caã; caâng yïu caâng
hiïíu, caâng hiïíu caâng yïu, bao göìm caã nhûäng luác húân giêån
khöng hiïíu nhau, thêåm chñ coá luác “bùçng mùåt chùèng bùçng
loâng”, tïå hún nûäa, coá luác tûúãng nhû ly dõ nhau àûúåc! Möåt
söë ngûúâi yïu Caách maång, àïën vúái Caách maång, nhiïìu khi
cuäng thïë.
Töi hùng haái vaâo Caách maång, vui söëng vúái cöng taác,
nhûng thûåc ra, àaä úã vúái nhau, maâ töi múái khaám phaá ra
Caách maång dêìn dêìn... Vaâo laâm Vùn hoáa Khaáng chiïën úã
Thanh, àêìu nùm 1947, töi böîng múã quyïín Lõch sûã kyâ
diïåu cuãa loaâi ngûúâi (1) ra àoåc. Quyïín saách chûa phaãi àaä
laâ khöng coá khuyïët àiïím, nhûng töi àoåc noá nhû ngûúâi
àûúåc baác sô möí lêëy caái maâng che núi hai con mù’t. Töi
sûúáng quaá! Töi àeã ra àaä laâm möåt tïn nö lïå nhoã, suöët àúâi
söëng trong göng cuâm, dûúái chaâ àaåp, thêëy toaân chuyïån
xêëu xa taân ngûúåc, nïn chi töi àaä cho àoá laâ têët caã lõch sûã
cuãa loaâi ngûúâi. Nhûng khöng, loaâi ngûúâi búi qua biïín
maáu, treâo qua nuái xûúng, bõ caác giai cêëp thöëng trõ kïë tuåc

(1) L‘Histoire prodigieuse de l’Humaniteá cuãa Andreá Ribard.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 191

nhau coi laâ caái raác, cûåc nhuåc quaá lù’m, nhûng möîi thïë kyã
àïìu coá tiïën thïm trïn àûúâng giaãi phoáng, àïìu coá saáng
thïm maäi ra, àïìu coá nöíi dêåy quêåt cho boån aáp bûác boác löåt
ngaä choãng goång, rúi xuöëng ùn buân, vaâ lêëy maáu traã àïìn
núå maáu! Teá ra nghòn triïåu ngûúâi ngheâo khöí bõ chïët bao
nhiïu lêu nay khöng phaãi laâ coã cêy muåc naát vö ñch, maâ
laâ àöång lûåc cùn baãn cuãa cuöåc vûún lïn vô àaåi. ÛÂ, dêìu cho
chïë àöå tû baãn, khi noá rêîy chïët, khi noá thaânh chuã nghôa
àïë quöëc vaâ chuã nghôa phaát xñt, noá taân aác bùçng mêëy
nhûäng ngaây cuöëi cuâng cuãa chïë àöå phong kiïën, Hñtle àöët
haâng vaån ngûúâi Êu chêu trong loâ, Myä thaã bom nguyïn
tûã giïët dên Nhêåt, nhûng noá nhêët àõnh caáo chung, àoá laâ
thù’ng lúåi ghï gúám cuãa loaâi ngûúâi. ÚÃ cuöëi quyïín saách
daây, coá caái chûúng lúán vïì chuã nghôa xaä höåi. Caái chûúng
kyâ diïåu nhêët, àúm hoa kïët quaã cuãa lõch sûã kyâ diïåu loaâi
ngûúâi! Thò ra tûâ nhoã àïën bêy giúâ, töi bi quan tù’c tõ vò vö
minh, laâ vò döët, vò khöng àûúåc hiïíu, vaâ caã khöng muöën
hiïíu! Chûá Maác, Lïnin, Caách maång thaáng Mûúâi vaâ Liïn
bang Xö Viïët vêîn rúâ rúä choái loåi trûúác töi; nhûng caái nghïì
àúâi laâ nhû vêåy, phaãi coá Höìng quên Liïn Xö àaánh tan àöåi
binh Quan Àöng cuãa Nhêåt úã Maän Chêu, Caách maång
thaáng Taám vuä baäo lay caã ngûúâi töi, thò múái choåc thuãng
àûúåc con àûúâng cho chên lyá àïën vúái töi àûúåc!
Kyâ diïåu thêåt! Töi nhû vúä leä ra hiïíu têët caã! Tûâ trûúác
túái nay, caác taác giaã lúán, beá kïu khoác àúâi buöìn, cuöåc söëng
vö nghôa, thïë giúái suy taân... Pön Mörùng (Paul Morand)
xaách va ly daán àuã caác thûá giêëy nhaâ ga ài chúi lù’m nûúác
vïì, thúã hù’t húi ra, kïu: Chó trú coá traái àêët!(1) Nhaâ vùn
Pie Löti (Pierre Loti) (2) àöìng thúâi laâ sô quan thuãy quên

(1) Rien que la terre, tïn möåt quyïín saách cuãa Paul Morand.
(2) Nhaâ vùn Phaáp (1850-1923).
192 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Phaáp, cûúäi têìu ài chu du hêìu khù’p thïë giúái, maâ vùn cuãa
öng cûá nhû möåt buöíi hoaâng hön xaám daâi dùåc, buöìn thêëm
thña nhûác xûúng; möåt con boâ trïn têìu cuãa öng chúâ ngaây
àem ra laâm thõt, tiïëng kïu thaãm àaåm; öng thûúng xoát noá,
trúã nïn àay nghiïën: - Thöi maâ, nhûäng keã seä ùn ngûúi, röìi
hoå cuäng seä chïët àêëy maâ! Sau chiïën tranh 1914-18, Pön
Valïri (Paul Valeáry)(1) noái möåt cêu trûá danh: “Chuáng töi
àêy, nhûäng nïìn vùn minh, chuáng töi biïët rùçng chuáng töi
coá thïí chïët.”
Caác nhaâ vùn tû saãn Phaáp trûúác chiïën tranh 1914-18
vaâ tûâ chiïën tranh àoá àïën cuöåc àaåi chiïën 1939-45, keáo daâi
úã trong thú vùn hoå möåt thûá buöìn têån thïë nhû vêåy. Hoå
diïîn taã rêët àuáng caái möëc meo cuä rñch cuãa thïë giúái tû baãn
vaâ àïë quöëc chuã nghôa; caái thïë giúái àoá thò coân caái gò múái
àem àïën cho loaâi ngûúâi nûäa? noá chó tö hö ra möåt caái chaán
chûúâng to lúán. Nhûng hoå cuäng diïîn taã rêët sai - töi chù’c
phêìn lúán hoå laâ nhûäng àöì àïå vö têm cuãa chuã nghôa “thaânh
thêåt”, cûá coá gò viïët nêëy theo caãm tñnh, chûá khöng phaãi
hoå baán mònh cho boån caá mêåp taâi chñnh - hoå diïîn taã rêët
sai khi hoå vú àuäa caã nù’m, cho rùçng thïë giúái tû baãn laâ
têët caã thïë gian, khi hoå lêëy caái buöìn têån thïë cuãa tû baãn
chuã nghôa àiïu taân maâ phoáng röång bao truâm lïn caã traái
àêët vaâ vuä truå. Coá têån thïë thêåt, nhûng chó laâ thïë giúái cuä
têån thïë; chûá coân thïë giúái múái àaä xuêët hiïån löì löå úã Liïn
bang Xö Viïët röìi! Chó nhêìm lêîn - vúái möåt söë ngûúâi, thò
laâ gian lêån - coá möåt chuát xñu àoá thöi: tûâ ngaây 25 thaáng
10 nùm 1917, coá àïën hai hïå thöëng xaä höåi úã trïn thïë gian,
nhûng vùn hoáa tû saãn cûá laâm nhû laâ vônh viïîn duy nhêët
chó coá möåt.

(1) Thi sô Phaáp, nùång vïì hònh thûác cêu thú.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 193

Thïë maâ khoác loác rïn kïu thaãm thiïët, laâm cho söë nhaâ
vùn Viïåt Nam, sinh trong nûúác thuöåc àõa cuãa àïë quöëc
Phaáp, cuäng nhêìm, khoác theo. Taãn Àaâ noái: Baác àaä vïì thöi,
àúâi àaáng chaán. Thïë Lûä noái: Nhûng àïën nay cö êëy àaä
phong trêìn, Vò tröng thêëy cuöåc àúâi thö roä quaá. Huy Cêån
noái: Àúâi ngheâo thïë, chùèng daânh töi chuát laå. Töi cuäng noái:
Cuöåc àúâi cuäng àòu hiu nhû dùåm khaách,v.v... Khi than
“àúâi buöìn, àúâi laâ bïí khöí”, chuáng töi chó muöën vaåch caái
cuöåc àúâi maâ chuáng töi àang söëng, nghôa laâ cuöåc àúâi tû
baãn chuã nghôa maâ thöi; nhûng chuáng töi vö minh, döët,
nïn àem têët caã cuöåc àúâi ra maâ chûãi möåt thïí. Chó nhêìm
coá möåt chuát xñu àoá, chó quïn hai dêëu ngoùåc àún, àaáng leä
phaãi chuá thñch: (àúâi àêy chó laâ àúâi tû baãn chuã nghôa) maâ
haâng trùm nhaâ vùn Viïåt Nam ùn sêìu nuöët hêån, phao phñ
rêët nhiïìu têm huyïët cuãa mònh. Chûá nïëu súám biïët chuã
nghôa Maác - Lïnin, thò xaä höåi tû baãn chïët ài, chuáng töi
chó coá vöî tay mûâng, chúá laâm sao laåi ài khoác àöëng möëi!
Sûác maånh cuãa möåt quyïín saách nhû Lõch sûã kyâ diïåu
loaâi ngûúâi àöëi vúái töi nhû vêåy. Cuöëi nùm 1947, laâm úã
Tiïëng noái Viïåt Nam, taåi ngoaåi ö thõ xaä Bù’c Caån, töi laåi
àûúåc hiïíu Caách maång thïm möåt bûúác daâi nûäa, vaâ cùn
baãn. Töi àûúåc àoåc Nhûäng nguyïn lyá cú baãn vïì triïët hoåc
cuãa Pölitde (Politzer)(1). Tûâ Caách maång thaáng Taám trúã ài,
dêìn dêìn quan saát nhûäng sûå viïåc quanh töi, töi caãm thêëy
möåt thïë giúái múái, möåt tû tûúãng múái, möåt haânh àöång múái,
nhûng löån xöån, chù’p vaá. Quyïín Pölitde àaä cho trñ tuïå töi
möåt caái xûúng söëng. Noá vaåch cho töi thêëy caái “töåi töí töng”
cuãa tû tûúãng töi trûúác àêy, laâ phûúng phaáp siïu hònh,

(1) Möåt nhaâ triïët hoåc treã tuöíi Phaáp, àaãng viïn Cöång saãn, bõ Àûác
Hñtle giïët.
194 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

chuã quan, duy têm; lêëy mònh laâm trung têm cuãa cuöåc
söëng vaâ vuä truå, coi caái töi laâ möåt tuyïåt àöëi bêët di dõch,
thò àöìng thúâi cuäng quan niïåm sûå vêåt vaâ cuöåc àúâi laâ tûâ
xûa àïën nay vêîn nhû thïë, con ngûúâi xûa nay vêîn thïë, vuä
truå tuêìn hoaân laåi chu kyâ quay vïì chöî cuä...; quan niïåm
moåi vêåt caách biïåt ra, khöng liïn quan gò àïën nhau, khoa
hoåc laâ khoa hoåc, triïët hoåc laâ triïët hoåc; quan niïåm àaä chia
ra thò chia ra vônh viïîn vaâ khöng thöng vúái nhau àûúåc -
Thuyïìn khöng giao nöëi dêy qua àoá, Vaån thuúã chúâ mong
möåt caánh buöìm(1) ; quan niïåm söëng laâ söëng, chïët laâ chïët,
hai àiïìu traái ngûúåc khöng bao giúâ laåi úã chung. Pölitde kïí
rùçng nhaâ tiïíu thuyïët Anh Húácbú Uoen (Herbert Wells)
sang Liïn Xö, coá àïën thùm Maxim Gooácki vaâ àïì nghõ vúái
Gooácki lêåp ra möåt cêu laåc böå vùn chûúng, trong àoá ngûúâi
ta khöng laâm chñnh trõ. Dûúâng nhû, nghe noái thïë, Gooácki
vaâ caác baån öng bêåt cûúâi, vaâ Uoen lêëy laâm phêåt yá. Laâ vò
Uoen hiïíu vaâ quan niïåm nhaâ vùn nhû söëng ngoaâi xaä höåi,
maâ Gooácki vaâ caác baån öng thò biïët rùçng trong àúâi, khöng
phaãi nhû thïë!
Quyïín Pölitde àaä cho töi möåt phûúng phaáp tû tûúãng
khaác hùèn. Toám tù’t laåi, thò cuäng coá mêëy chûä thöi: duy vêåt
biïån chûáng, duy vêåt lõch sûã - êëy thïë maâ noá caách maång
caã thïë giúái. Khi noá àïën vúái töi möåt caách coá lúáp lang, hïå
thöëng, laåi nhû möåt ngûúâi baån chêåm raäi phên trêìn sai,
àuáng, thò noá àñch laâ “chiïëc thuyïìn baát nhaä” chên chñnh
àûa trñ tuïå töi vûúåt biïín vö minh àïën búâ giaác ngöå.
Nhû thïë laâ trñ tuïå töi àaä àûúåc phaát àöång. Nguy hiïím
nhêët cho chuã nghôa tû baãn, laâ haåt giöëng tû tûúãng Maác
vaâo trong oác ngûúâi vaâ nêíy mêìm trong àoá. Trong ba böën

(1) Thú Huy Cêån.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 195

nùm sau, tû tûúãng töi, theo quy luêåt cuãa sûå nêíy núã, tûå
noá möåt ngaây möåt xeá toang ra. Töi hiïíu Caách maång, hiïíu
Àaãng nhiïìu thïm. Möåt ngaây möåt thêëy múã röång.
Luác múái hún hai mûúi tuöíi, maâ töi àaä “Giaä tûâ tuöíi
nhoã” rêët lêm ly; àïën trûúác Caách maång thaáng Taám, töi àaä
tûå cho mònh giaâ, ngöìi chùçm vaá aáo. Nhûng tûâ khi biïët chuã
nghôa Maác, töi thêëy mònh àûúåc vaâo möåt lõch trònh múái
xuêët phaát, coân rêët treã, tiïën böå àïën vö cuâng.

LAÅI TÒM NHÛÄNG LÖËI ÀOAÅN TRÛÚÂNG...

Tuy vêåy, duâ sao töi cuäng múái giaác ngöå trïn lyá thuyïët.
Coá leä caái vui sûúáng lúán cuãa töi laâ tûå nhêëc ra àûúåc khoãi möåt
hïå thöëng chïët, maâ vaâo möåt hïå thöëng söëng, nghôa laâ tûå cûáu
àûúåc mònh. Maâ àïën vúái chuã nghôa xaä höåi vò mònh, thò
choáng chêìy nhûäng àau ngûáa phiïìn toaái cuä laåi phaát ra.
Nhûäng nùm 1951, 52, 53, sau thù’ng lúåi chiïën dõch
Biïn giúái, cuöåc khaáng chiïën cuãa ta trïn àaâ trûúãng thaânh
maånh, phaãi vûúåt nhûäng khoá khùn rêët to lúán. Bêëy giúâ, chó
phúi phúái àûáng trïn lêåp trûúâng dên töåc chung chung maâ
thöi, khöng àuã nûäa. Kinh tïë cuãa ta coân rêët ò aåch, thuïë
nöng nghiïåp chûa coá, Chñnh phuã phaãi taåm vay, coá nhûäng
luác àoái to, nhûäng vuâng thiïëu muöëi; bêëy giúâ phaãi coá caái
daå sù’t gan àöìng cuãa anh cöng nhên, anh bêìn cöë nöng,
vaâ coá caã caái chñ phêën àêëu cuãa hoå, nghôa laâ phaãi coá caái
giai cêëp tñnh cuãa nhûäng ngûúâi mêët thò chó mêët caái xiïìng,
àûúåc thò àûúåc caã thïë giúái, múái chõu àûång àûúåc gian khöí.
Maâ àoá laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Caác thõ trêën “tûúi”
lêm thúâi xeåp keám ài, caác cú quan cûá ruát sêu thïm vaâo
rûâng; töi ngaåi quaá!
196 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Súám nay ra khoãi u tò quöëc,


Möåt chiïëc xe nhanh àaåp giûäa àûúâng...
Mùåt khaác, xaä höåi múái caâng ngaây caâng roä qui luêåt tû
tûúãng, quy luêåt töí chûác cuãa noá; noá àêëu tranh maånh vúái
xaä höåi cuä àïí cho baãn chêët múái cuãa noá trûúãng thaânh; noá
chöëng chuã nghôa caá nhên tû saãn, chöëng caái taãn maån tiïíu
tû saãn, chöëng tinh thêìn vö chñnh phuã; noá àoâi hoãi yá thûác
kyã luêåt cao vúái têåp thïí, tinh thêìn traách nhiïåm àuã vúái
cöng taác; nghôa laâ noá tiïën haânh àêëu tranh tû tûúãng. Maâ
àoá cuäng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi.
Vaâ xaä höåi múái àoâi àeã ra thûåc sûå röìi; noá khöng chõu
“dên töåc chung chung” nûäa. Noá cêëp baách yïu cêìu laâm caái
viïåc maâ caách maång tû saãn Phaáp àaä laâm tûâ nùm 1789; noá
àoâi hoãi dên caây phaãi coá ruöång. Àöìng thúâi, Myä can thiïåp
ngaây caâng roä mùåt vaâo Àöng Dûúng; nhûäng trêån neám
bom, nhûäng trêån caân khöëc haåi; lûúái giaán àiïåp tung ra.
Cuöåc khaáng chiïën gay go àoâi giûäa ta vaâ àõch phaãi raåch
roâi. Cuöåc àêëu tranh giai cêëp dêìn dêìn phaãi quyïët liïåt. Maâ
àêy caâng laâ nhûúåc àiïím sêu sù’c cuãa töi. Tûâ xûa, töi cûá
“thûúng ngûúâi chung chung”. Töi vêîn mú ûúác möåt xaä höåi
maâ moåi ngûúâi sung sûúáng; nhûng muöën àïën àoá, phaãi biïët
thûúng nhûäng con ngûúâi cuå thïí, phaãi coá thûúng ai? gheát
ai? phaãi qua con àûúâng àêëu tranh giai cêëp àïí xoáa giai
cêëp. Con àûúâng coá rêët nhiïìu àau àúán, nhûng khöng qua
noá, thò khöng ài àûúåc túái àêu. Súå ài qua con àûúâng àoá,
tûác laâ töi vêîn öm caái xaä höåi chuã nghôa khöng tûúãng, caái
xaä höåi chuã nghôa laâm sùén tûâ trïn trúâi rúi xuöëng.
Vaâ möåt mùåt khaác nûäa, caâng ài sêu vaâo Caách maång,
sûå saáng taác caâng gian nan. Tûâ trûúác, töi viïët cho nhûäng
ngûúâi “coá hoåc”, tûác laâ, trïn neát lúán, nhûäng ngûúâi tûâ tiïíu
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 197

tû saãn trúã lïn trong xaä höåi cuä. Bêy giúâ, nhûäng con ngûúâi
“vö hoåc” cuä, nhúâ caách maång, hoå àaä coá hoåc, hoå àaä àoåc saách
vaâ hoå biïët caã phï bònh nûäa; hoå yïu cêìu phaãi noái àïën hoå,
cöng nöng binh; khöng coá lyá gò hoå nai lûng ra àöí möì höi,
àöí maáu nhiïìu nhêët, maâ trïn sên khêëu cuãa caác taác phêím,
laåi chó coá nhûäng ngûúâi khaác. Nhûäng ngûúâi “coá hoåc” lúáp
trûúác kia, bêy giúâ cuäng àaä thay àöíi caã yïu thñch cuä,
chñnh hoå laåi cuäng àoâi hoãi noái vïì cöng nöng binh. Maâ àoá
cuäng laåi caâng laâ caái nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c cuãa töi.
Nhûäng nhûúåc àiïím rêët sêu sù’c chuã quan cuãa töi
khöng àaáp àûúåc nhûäng àoâi hoãi gay gù’t khaách quan cuãa
khaáng chiïën, trong hai, ba nùm trúâi, trong töi coá möåt caái
gò cûá chuân dêìn, cûá cuöën laåi. Ngoaâi mùåt thò nhû khöng coá
gò xaãy ra, nhûng úã chöî tinh vi, kñn nheåm nhêët, coá möåt
sûå ruát tröën. Caái chêët hûúãng thuå, cêìu an tñch luäy trong
thïí xaác vaâ têm trñ töi haâng mêëy chuåc nùm, nay laâm
thaânh möåt sûác yâ khoá lay chuyïín. Gian khöí, khoá khùn
khöng chó úã àùçng xa, núi quêìn chuáng vêîn chõu vaâ gaánh,
maâ àaä àïën àuång chaåm ngay baãn thên töi; töi khöng thïí
“khaáng chiïën vui veã, caách maång vui veã” nûäa. Tûå töi mònh
theo tinh thêìn cuãa giai cêëp vö saãn, gay lù’m! Töi àêm ra
húân, tuãi, döîi vúái nhûäng ngûúâi àêëu tranh vúái töi; töi tûå aái
giai cêëp, baám lêëy caác thûá chûác tûúác, danh hiïåu cuä. Saáng
taác caái múái thûúâng thûúâng bõ thêët baåi, töi quay vïì dûåa
lûng vaâo caác thûá “cuãa chòm”: taác phêím ngaây trûúác cuãa
mònh. Kyâ tònh, töi vêîn biïët àûáng chöî cuä khöng thïí àûúåc
nûäa; tuy nhiïn, laåi ngaåi sang àûáng chöî múái; têm traång
töi nhû ngûúâi bõ cheåt, tinh thêìn bêët öín, vêîn gêìn vúái quaá
khûá, vêîn xa vúåi vúái tûúng lai. Cûá chaåy sang bïn naây röìi
chaåy sang bïn kia, thêåt laâ àau àúán.
198 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Töi khöng bi quan nhû xûa kia cho cuöåc àúâi, töi biïët
chù’c laâ xaä höåi àang tiïën maånh; nhûng töi tûå bi quan.
Khi ngûúâi ta caãm thêëy mònh khöng tiïën àûúåc nûäa, ngûúâi
ta dïî oaán hêån, ngûúâi ta ngêåm nguâi. Töi àêm rúi vaâo cö
àöåc; coá khi nùçm nguã, töi thêëy töi vaâo thaânh Haâ Nöåi mua
àuã caác thûá àöì haâng, nhûng àöåp möåt caái, àõch àaä biïët
àûúåc töi, noá àuöíi rûúåt vaâ töi chaåy höåc töëc toaát möì höi; múã
mù’t ra, mûâng rùçng mònh vêîn nùçm yïn giûäa cuöåc khaáng
chiïën, chùèng àõch naâo bù’t mònh àûúåc caã!
Ai giêåt mònh ruâng rúån khi nghô àïën möåt vaâi caái lïåch
laåc, goâ eáp, “chuåp muä” phaåm phaãi trong nhûäng lúáp hoåc têåp
chñnh trõ thúâi Khaáng chiïën; nhûng töi, töi rêët caãm ún
Chónh huêën, caãm ún nhûäng àöìng chñ àaä giuáp töi laâm möåt
cuöåc vïå sinh lúán cho tû tûúãng. Coá thïí hoå àaä coå xaát höå töi
maånh quaá, àöi chöî bõ raách da chaãy maáu chùng - vaâ töi
cuäng coá thïí phaåm nhû thïë àöëi vúái hoå - chuáng ta duâ coá
quaá hùng, àöi khi duâng thuöëc húi maånh, nhûng thuöëc
àù’ng vêîn cûá daä têåt àûúåc nhû thûúâng! ÚÃ lúáp Chónh huêën
böën thaáng nùm 1953 ra, töi coá thïí tûå haâo rùçng töi àaä phaá
àûúåc voâng vêy luêín quêín cuãa sûå lûâng khûâng, vaâ àaä coá
trúâi cao biïín röång.

Bûúác àêìu tuy chûãa laâ bao,


Nhûng nghe àaä röång, àaä cao vö ngêìn!

Töi khöng tûå ti nûäa, maâ tûå tin mònh, búãi töi tin úã
quêìn chuáng, tin úã Àaãng. Töi thêëy rùçng Àaãng, tûác laâ chên
lyá. Chuã nghôa Maác - Lïnin cuäng nhû khñ trúâi trong töët;
phöíi ai hñt thúã àûúåc nhiïìu bao nhiïu, caâng khoãe maånh
bêëy nhiïu; Àaãng laâ úã mònh. Ta khöng thïí döëi àûúåc mònh,
thò cuäng khöng thïí úã giaã vúái Àaãng; Àaãng laâ hoaân toaân
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 199

tûå nguyïån, tûå giaác. Caác nhaâ vùn rêët thñch sûå chên thaânh,
thò Àaãng laâ sûå chên thaânh.
Hai àúåt ài laâm àöåi viïn phaát àöång quêìn chuáng giaãm
tö úã laâng Coâng (Thanh Hoáa) vaâ xaä Caát Vùn (Nghïå An)
tiïëp tuåc taái taåo töi trong quêìn chuáng nöng dên. Tûâ
thûúng ngûúâi chung chung trûúác Caách maång, töi àaä yïu
thûúng nhûäng con ngûúâi lao khöí nhêët, xûúng maáu nhêët,
chung chiïëu raách vúái hoå, chia mù’m caâ vúái hoå, àûáng trïn
lêåp trûúâng cuãa hoå cuâng hoå àêëu tranh: töi àaä bù’t rïî vaâo
àêët cuãa quêìn chuáng.

TÛÂ PHEN ÀAÁ BIÏËT TUÖÍI VAÂNG,


TÒNH CAÂNG THÊËM THÑA, DAÅ CAÂNG NGÊÍN NGÚ

Töi khöng daám noái àaä biïët àûúåc tuöíi vaâng, vò chuã
nghôa Maác - Lïnin coá möåt con àûúâng phaát triïín vö cuâng
têån. Töi chó muöën noái caâng ngaây töi caâng yïu, hiïíu Caách
maång thaáng Taám, Caách maång thaáng Mûúâi hún. Mûúâi ba
nùm söëng trong chïë àöå múái cuãa chuáng ta, khöng thêëm
thña sao àûúåc. Tûâ möåt ngûúâi nö lïå, tûâ möåt keã tuâ tû tûúãng
cuãa vùn hoáa cuä, töi àaä thaânh möåt ngûúâi tûå do. Töi khöng
muöën caái xaä höåi àaä bù’t nhûäng em beá phaãi khoác vò buöìn,
nhûäng em beá àoâi meå nhaã cúm ra, nhûäng em beá chïët àoái
baám vaâo cûãa kñnh nhû ruöìi, töi khöng muöën noá coân quay
trúã laåi. Ngoâi buát cuãa töi nhoån, coá thïí goáp sûác caãn àûúâng
noá. Khi noá löìng löån àoâi trúã laåi úã nûúác anh em Hunggari,
töi úã xa, vêîn biïët mùåt, biïët tïn cuãa noá. Töi khöng thïí
phuát naâo quïn àûúåc rùçng noá coân úã trong miïìn Nam nûúác
Viïåt thên yïu cuãa ta!
200 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhûäng em beá cuãa chïë àöå ta àaä no hún, êëm hún, chuáng
noá haát ca luön miïång; vaâ chuáng noá thöng minh, caái thöng
minh duäng caãm. Töi coi chuyïån em Ngoåc nhû möåt trong
trùm ngaân àiïín hònh cuãa caác em ài khaáng chiïën. Ngoåc
laâm liïn laåc úã mùåt trêån, luác àêìu khaáng chiïën, bõ thûúng.
Baác sô phaãi möí. Chõ y taá thûúng em quaá, öm lêëy àêìu em,
che mù’t em laåi. Em Ngoåc noái, tónh taáo:
- Chõ khöng cêìn phaãi che, haäy àïí cho em nhòn thêëy
vïët thûúng cuãa em.
Ngoåc muöën nhòn sûå thêåt cùm thuâ, khöng muöën tröën.
Nhûng khi meå Ngoåc hay tin, tòm àïën thùm, thò Ngoåc vêîn
haäy coân nhoã lù’m, Ngoåc thñch laâm nuäng meå, àoâi quaâ.
Chuã nghôa nhên vùn cuãa chuáng ta nhû thïë àoá. Möåt
em liïn laåc khaác, khöng hún mûúâi ba tuöíi, trong khi möåt
toaán quên ta, nhûäng nùm àêìu khaáng chiïën, ruát lui löån
xöån, àaä úã laåi sau trïn chiïën àõa, moâ mêîm caác búâ buåi,
thêëy möåt anh böå àöåi bõ thûúng nùång, nùçm nhû ngûúâi
chïët. Döëc hïët toaân lûåc, bùçng moåi caách, em cöë cûúáp thúâi
gian, coäng àûa anh vïì cùn cûá, vaâ àún võ àaä chûäa àûúåc
anh söëng laåi. Toaân àún võ tuyïn dûúng em, hoãi em vò sao
àaä cûáu söëng àûúåc möåt ngûúâi, em traã lúâi:
- Em súâ ngûåc anh thêëy haäy coân noáng, em tiïëc...
“Em tiïëc”, àoá laâ chuã nghôa nhên vùn cuãa chuã nghôa
Maác - Lïnin chuáng ta!
Chuáng ta khöng bao giúâ coi möåt ngûúâi coân söëng laâ
möåt “cö lêu möång”, maâ traái laåi, chuáng ta cöë cûáu söëng laåi
nhûäng caái gò ngúä laâ àaä chïët. Vñ duå nhû tû tûúãng. Chuáng
ta rêët muöën söëng lêu nùm, àem kinh tïë, khoa hoåc, y hoåc
àïí laâm daâi àúâi söëng con ngûúâi; nhûng chuáng ta khöng chó
thêëy àúâi söëng laâ möåt söë lûúång ngaây khoaái laåc cöë àïëm
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 201

àûúåc caâng nhiïìu caâng hay. Chuáng ta khöng quan niïåm


caái vônh viïîn theo kiïíu súå giaâ, súå chïët àoá. Chuáng ta laâ
nhûäng ngûúâi duy vêåt, nhûng àêìy lyá tûúãng; chuáng ta biïët
caái tinh diïåu cuãa àúâi söëng laâ úã bïn trong. Caái töi cuãa töi,
khöng cêìn vaâ khöng nïn huãy diïåt noá nhû vaâi nhaâ tön
giaáo ÊËn Àöå quan niïåm. Töi vui sûúáng mang caái riïng,
nhûng khöng tön noá laâm baåo chuáa, maâ hoâa noá vúái caái
chung; caái töi kiïíu múái naây giaâu vaâ maånh, sinh söi naãy
núã maäi àïën húi thúã cuöëi cuâng. Tûâ luác hoâa noá àûúåc vúái
muön ngûúâi, tù’m noá vaâo haânh àöång caách maång, thò noá
thaânh bêët diïåt.
Vuä truå cuãa ta cuäng vêåy; noá khöng àiïu taân chuát naâo
hïët. Noá khöng quay luêín quêín, maâ coá möåt lõch sûã, möåt
àûúâng tiïën. Àêìu tiïn cuãa loaâi ngûúâi, vïå tinh Xö viïët àaä
àem tin vui cuãa Caách maång thaáng Mûúâi vaâo trong vuä
truå. Con ngûúâi, maâ chuã nghôa Maác - Lïnin hoaân toaân tin
tûúãng, àaä bù’t àêìu ra mù’t trïn sên khêëu cuãa vuä truå röìi!
Caái laåc quan khöng cuâng cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin
àaä doåi aánh thêëu àaáo vaâo tû tûúãng töi. Töi rêët biïët rùçng
têm trñ töi khöng phaãi chó coá vui, maâ luön luön coá nhûäng
mêu thuêîn múái, naãy ra trong àoá, bù’t töi phaãi giaãi quyïët.
Khi chûa giaãi quyïët àûúåc, thò ñt hay nhiïìu, töi coân buöìn.
Nhûng buöìn chûa phaãi laâ bi quan. Maâ nïëu töi coá bi quan
riïng töi, thò mùåc kïå! àúâi vêîn cûá coá hûúáng laåc quan àïí
tiïën. Nhûng maâ mònh àaä nhêån àõnh àûúåc rùçng àúâi laåc
quan tiïën, thò mònh cuäng khöng coá thïí bi quan lêu vïì
mònh.
Caái vêën àïì tû tûúãng chñnh trong vùn hoåc laâ nhaâ vùn
coá àûúåc möåt niïìm laåc quan caách maång vïì quöëc gia dên
töåc, vïì xaä höåi, vïì nhên loaåi hay khöng? Caái laåc quan naây
202 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

coá àêìy àuã lyá luêån khoa hoåc, chûá khöng phaãi cuöìng tñn;
noá dûåa chù’c chù’n vaâo quêìn chuáng vaâ Àaãng; noá khöng
súå àêëu tranh. Do vêåy, thûåc chêët cuãa vêën àïì böi àen, tö
höìng, theo yá töi, laâ vêën àïì thaái àöå àöëi vúái Àaãng cuãa giai
cêëp vö saãn. Hoân àaá thûã vaâng cuãa möåt ngûúâi; trûúác hïët
vêîn laâ thaái àöå cuãa ngûúâi àoá àöëi vúái àõch, àöëi vúái ta, vúái
nhûäng mêu thuêîn trong nöåi böå nhên dên.
Trïn möåt con àûúâng göì ghïì, coá nhûäng ngûúâi cuâng àêíy
möåt chiïëc xe boâ. Do baãn thên chiïëc xe boâ sûác chûa àûúåc
maånh - noá chûa phaãi laâ möåt chiïëc ö tö - laåi khuyïët àiïím
xïëp àùåt, lau chuâi keám, noá coân ài caâ rõch caâ tang, vaâ kïu
coåc caåch cuát kñt nhiïìu quaá! Coá ngûúâi noáng tñnh vûâa àêíy
xe boâ vûâa chûãi; coá nhûäng ngûúâi raáng àêíy cho maånh hún,
nhûäng ngûúâi naây thò thûúâng ñt hay kïu om maâ gù’ng
nghô caách chûäa xe; coá ngûúâi buöng xuöi tay ra maâ àûáng
bïn àûúâng; coá ngûúâi lêëy cúá xe sai, nhêíy phoác lïn xe ngöìi
àïí ngûúâi khaác àêíy mònh. Laåi coá àûáa vöën khöng yïu xe,
xuái ngûúâi ta àïën àaánh anh cêìm caâng àùçng trûúác. Ai coá
lyá vaâ ai coá lûåc?

Nhaâ vùn duâ coá taâi mêëy, maâ nhû Hovú Phaát (Howard
Fast) boã mùåt trêån cuãa Àaãng trong luác gay go vaâ àõch
àang lúåi duång khuyïët àiïím cuãa ta àïí têåp trung àaánh ta,
chó laâ möåt keã àaâo nguä. Duâ laâ Picaátxö (Picasso), hoåa sô
lûâng danh thïë giúái, àöìng chñ Picaátxö ngaây 20 thaáng
11-1956, khi cuâng chñn àaãng viïn trñ thûác khaác, nùçm
trong caác chi böå, Àaãng böå khaác nhau maâ àaä gûãi thû têåp
thïí thùèng cho caác UÃy viïn Trung ûúng àang hoåp Ban
chêëp haânh, àoâi triïåu têåp Àaåi höåi Àaãng bêët thûúâng nhên
vò coá viïåc Hunggari, vaâ ngay höm sau, thû vaâ tïn ngûúâi
àaä thêëy àùng trïn baáo tû saãn; àöìng chñ Picaátxö cuâng chñn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 203

àöìng chñ êëy àaä àûúåc Trung ûúng Àaãng Phaáp cöng böë baãn
traã lúâi chñnh thûác, àöìng thúâi cöng khai phï bònh trûúác
Àaãng vaâ toaân dên vïì viïåc haânh àöång möåt caách beâ phaái
vaâ vi phaåm nguyïn tù’c têåp trung dên chuã. Möåt thiïn taâi
löîi laåc àïën àêu cuäng khöng thïí coi hún giai cêëp cöng
nhên vaâ Àaãng cuãa noá, hún quêìn chuáng nhên dên, hún
dên töåc. Trong nhûäng ngaây Àaãng Phaáp bõ boån phaãn àöång
têën cöng àiïn cuöìng, àöìng chñ Giöliö Quyri (Joliot Curie)
phaát biïíu: - Chûa bao giúâ töi thêëy töi thûåc sûå tûå do nhû
bêy giúâ.
Leä phaãi úã vúái nhûäng ngûúâi duâ noáng tñnh hay àùçm tñnh,
tñch cûåc àêíy, chûäa, laái chiïëc xe boâ. Leä phaãi, vaâ caã sûác
maånh, úã vúái nhûäng ngûúâi lao àöång, xêy dûång, chiïën àêëu.
Chuáng ta tûâ möåt xaä höåi cuä vaâ xêëu thoaát thai ra, nïn
chuáng ta hiïån nay vêîn àang coân hai bêåc thang àaánh giaá:
nhûäng ngûúâi hûúãng thuå nhiïìu thò ñt hy sinh, nhûäng
ngûúâi hy sinh nhiïìu thò hûúãng thuå chûa àûúåc mêëy;
chuáng ta seä laâm cho chó coân coá möåt bêåc thang cöng minh
trong möåt xaä höåi khöng coá giai cêëp. Trong khi coân chûa
àïën àoá, thò nhiïìu ngûúâi vêîn coân lêëy sûå giaânh giêåt töëi àa
hûúãng thuå laâm leä söëng cho hoå. Nhûng trïn tinh thêìn, luác
naâo cuäng chó coá möåt bêåc thang cao caã: laâ hy sinh.
Sung sûúáng thay, vinh quang thay nhûäng àöìng chñ àaä
àïën vúái Àaãng tûâ luác töëi lûãa tù’t àeân xûa kia, nhûäng àöìng
chñ khöí trûúác thiïn haå, sûúáng sau thiïn haå! Àaáng kñnh
yïu thay, quêìn chuáng trung bònh vaâ vô àaåi, bao giúâ cuäng
chõu thûúng chõu khoá nhû möåt baâ meå, coá khi tröìng cêy
maâ bõ boån laáu caá haái quaã ùn trûúác!
Caách maång thaáng Mûúâi àaä 40 nùm. Caách maång thaáng
Taám àaä 13 nùm. Töi coá thïí noái vúái Àaãng cuãa giai cêëp vö
saãn vaâ cuãa dên töåc:
204 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Lïn non em cuäng theo lïn,


Xuöëng biïín em cuäng ngöìi bïn maån cheâo.
Khöng nhûäng ngöìi bïn maån cheâo, maâ trong tay duâ chó
coá möåt caái que cuäng thoåc xuöëng nûúác maâ búi, búi àïën
Thöëng nhêët Töí quöëc, Hoâa bònh thïë giúái; búi àïën Chuã
nghôa Xaä höåi, búi àïën chên trúâi Cöång saãn.

10-1957
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 205

THÏË NAÂO LAÂ CAÁI MÚÁI

KHÖNG SAY SÛA VÒ DANH TÛÂ

Trong nghïå thuêåt cuäng nhû trong cuöåc àúâi, chuáng ta


quyá yïu caái múái chên chñnh, àoán chaâo, mong àúåi, cöí voä
caái múái chên chñnh, vaâ caã phêën àêëu nûäa àïí cho caái múái
chên chñnh ra àúâi; chuáng ta àûáng vïì phe noá, khi noá àêëu
tranh vúái caái cuä. Caái múái chên chñnh laâ aánh saáng cuãa trñ
tuïå chuáng ta. Duy coá möåt àiïìu, laâ noá phaãi thûåc chên
chñnh laâ caái múái.

Thêåt vêåy. Chuáng ta caâng yïu caái Múái bao nhiïu,


chuáng ta caâng muöën noá “thêåt vaâng chùèng phaãi thau
àêu”. Chuáng ta khöng chõu laâm nhûäng treã con bõ nhêìm
vò nhûäng caái nûúác maå loâe loeåt. Chuáng ta àaä tûâng biïët
rùçng nhûäng danh tûâ quyá baáu nhêët, nhû chûä tûå do (haäy
nhúá àïën caái “thïë giúái tûå do” cuãa Myä), nhû chûä caách maång
(Pïtanh baán nûúác Phaáp, maâ tûå cho laâ laâm “caách maång
quöëc gia”), cuäng bõ löån soâng. Trong nghïå thuêåt, ai cuäng
muöën giêåt caái chûä “Múái” vïì phña mònh, vaâ êíy caái tiïëng
“Cuä” vïì phña nhûäng ngûúâi khöng àöìng yá. Vêåy cho nïn,
chuáng ta muöën löåt trêìn truåi ra àïí xem thûåc chêët caác
206 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

quan àiïím nghïå thuêåt, chûá chùèng tin úã caái nhaän hiïåu,
caái chiïu baâi.
Thûúâng, sinh ra trûúác trong thúâi gian thò goåi laâ cuä;
sinh sau trong thúâi gian thò goåi laâ múái. Nhû vêåy, caái giaá
trõ haá chó vò ra trûúác vúái ra sau hay sao? Coá nhûäng thanh
niïn caá biïåt, tuöíi tuy treã, nhûng tû tûúãng rêët laåc hêåu;
traái laåi, coá nhûäng ngûúâi àûáng hay nhiïìu tuöíi maâ tûå reân
luyïån theo caách maång, tû tûúãng rêët tiïìn tiïën. Trong nghïå
thuêåt, theo yá töi, nïn nùång vïì phên biïåt caái àuáng vúái caái
sai, caái hay vúái caái dúã, nhiïìu hún laâ tung ra nhûäng hònh
dung tûâ múái vaâ cuä rêët dïî mêåp múâ àaánh löån. Coá caái cuä
maâ rêët hay nhû nhûäng àiïåu dên ca maâ chïë àöå phong
kiïën vaâ àïë quöëc àïí reã ruáng, mai möåt, nhûng ta nay “phuãi
cuä thêëy múái”. Coá nhûäng àiïåu nhaåc giêåt gên vaâ goåi giêåy
thuá tñnh, cuãa vùn hoáa tû baãn Myä, múái toanh khöng giöëng
nhaåc cuãa chuáng ta möåt chuát naâo hïët, maâ thêåt laâ dúã vaâ
xêëu xa. Nghïå thuêåt chên chñnh khöng chõu kiïëm ùn
trong tñnh hiïëu kyâ. Chuáng ta laåi coân chuã trûúng nhûäng
taác phêím múái cuãa ta vêîn nöëi tiïëp khöng àûát quaäng vúái
nhûäng truyïìn thöëng cuä, àaä àûúåc quêìn chuáng, àaä àûúåc
dên töåc loåc lûåa vaâ thûã thaách lêu àúâi. Khöng phaãi caái gò
cuä cuäng laâ giaâ nua, töìi taân, àaáng vûát ài. Khöng phaãi caái
gò múái cuäng laâ àaáng hai tay rûúác lêëy.
Tuy nhiïn, chuáng ta vêîn rêët cêìn thaão luêån cho saáng
roä vêën àïì múái, cuä. Vò ài tòm caái Múái laâ möåt nhu cêìu sinh
tûã cuãa nghïå thuêåt, àêëu tranh cho caái Múái laâ möåt nhiïåm
vuå thiïng liïng cuãa nghïå thuêåt. Têët caã vêën àïì laâ úã chöî:
caái Múái laâ caái gò?
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 207

XAÄ HÖÅI CUÄ COÁ CAÁI GÒ LAÂ MÚÁI?

Myä hoåc cuãa giai cêëp vö saãn cuäng ài tòm caái múái, maâ
myä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn cuäng ài tòm caái múái. Chñnh
vò hai bïn cuäng àïìu coá caái sûå viïåc “ài tòm caái múái”, nïn
möåt söë ngûúâi nhêìm lêîn löån pheâo, khöng phên biïåt àûúåc
múái vúái múái, tòm vúái tòm. Sûå thûåc, caái múái maâ chuáng ta
tòm, cuäng nhû caách tòm caái múái cuãa chuáng ta khaác hùèn
vúái cuãa myä hoåc tû saãn.
Xaä höåi phong kiïën vaâ àïë quöëc laâ möåt xaä höåi cuä rñch,
mïåt moãi àïën têån xûúng tuãy. Trong nûúác Viïåt Nam nö lïå
trûúác Caách maång thaáng Taám, duâ nhûäng thanh niïn “nhû
trùng múái lïn, nhû hoa múái núã”, huyïët khñ hùng haái,
cuäng caãm thêëy caái cuöåc àúâi ao tuâ nhû nûúác àoång. Möåt
khöng khñ phai taân, tha ma, nghôa àõa phuã truâm lïn moåi
vêåt; duâ, theo luêåt tûå nhiïn, cêy vêîn ra hoa, ngûúâi vêîn àeã
con, muâa xuên vêîn àïën, nhûng maâ sao nhûäng têm höìn
treã nhêët cuäng caãm thêëy buöìn, chaán, vaâ chïët trong caác tïë
baâo cuãa mònh. Möåt thi sô mûúâi saáu tuöíi nhû Chïë Lan
Viïn thuúã àoá, àaä thöët ra rêët sêu sù’c:
Trúâi húäi trúâi! Höm nay ta chaán hïët
Nhûäng sù’c maâu hònh aãnh cuãa Trêìn gian.
Möåt thi sô nhû Huy Cêån, thuúã àoá vaâo khoaãng mûúâi
taám tuöíi, àaä phaãi vaåch vöi vaâo traán xaä höåi:
Quanh quêín maäi giûäa vaâi ba giaáng àiïåu,
Túái hay lui vêîn chûâng êëy mùåt ngûúâi...
Tòm chên lyá, tòm haånh phuác trong caái xaä höåi àoá, nhaâ
thú Lûu Troång Lû phaãi than:
Tòm àêu cho thêëy boáng chim höìng,
Chó thêëy lûng trúâi möåt maãnh löng...
208 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhù’c laåi nhû vêåy, àïí thêëy caái cuä rñch cuãa xaä höåi cuä.
Tòm caái múái gò trong xaä höåi phong kiïën, àïë quöëc àoá? Lúáp
nhaâ vùn, nhaâ thú chuáng töi khi àoá chûa giaác ngöå chuã
nghôa Maác - Lïnin, chûa biïët nhòn thêëy caái múái, caái
tûúng lai àang nùçm trong quêìn chuáng. Chuáng töi lùån
chòm, búi nguåp trong thïë giúái trõ vò cuãa caái cuä. Vò nhûäng
lyá do naây hay nhûäng lyá do khaác, möåt söë taác phêím trûúác
Caách maång coá àoáng goáp möåt phêìn múái àaáng kïí trong vùn
hoåc Viïåt Nam, vêën àïì naây ta seä nghiïn cûáu sau. Nhûng
cùn baãn vêîn laâ tòm möåt söë “caách noái múái” àïí diïîn taã caái
cuä. Chuáng töi coá “thaânh lêåp caá tñnh”, “phaát huy àöåc àaáo”
trong möåt phaåm vi naâo àoá thêåt. Àïí laâm gò? Àïí noái caái cuä
noá ruác xûúng chuáng töi, noá muöën àeâ chïët chuáng töi!
Riïng töi coân quan niïåm nhaâ thi sô, nhaâ nghïå sô laâ möåt
ngûúâi khaách múái àïën thùm möåt caái nhaâ cuä. Mang têm
höìn höìn nhiïn, tûúi roái nhû àûáa treã con thêëy caái gò cuäng
múái laå, say mï, ngûúâi thi sô vaâo cuöåc àúâi (cuä) nhû möåt keã
lêìn àêìu tiïn àïën thùm nhaâ laå. Hai öng chuã, baâ chuã thò
àaä quen nhùén tûâ caái phoâng, caái ghïë, tûâ nhûäng cêy trong
vûúân nhaâ mònh; nhûng ngûúâi khaách múái àïën, vò nhòn lêìn
àêìu, vaâ vò têm höìn quaá phong phuá, nïn caái gò cuäng trùçm
tröì ngaåc nhiïn: “ÖÌ nhaâ thñch quaá nhó! ÖÌ vûúân àeåp quaá
nhó!”. Vaâ hai öng baâ chuã cuä rñch noå, lêy öng khaách, cuäng
thêëy vûúân vaâ nhaâ cuä rñch kia laâ hay, laâ thñch... - Nhûng
than öi! trong möåt hïå thöëng àúâi tan raä, chaán chûúâng, coá
thïí naâo ngûúâi thi sô kia lêëy têm höìn cuãa mònh ra maâ buâ
maäi cho, maâ àù’p àiïëm thïm maäi cho caái khö caån, caái
têìm thûúâng cuãa xaä höåi khöng? Anh ta coá thïí cûá roát rûúåu
“múái” cuãa têm höìn mònh ra, àïí röìi laåi tûå uöëng lêëy, mua
möåt caái say sûa vúâ maäi maäi khöng? Nghïå sô khöng thïí
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 209

tûå huyïîn diïåu lêu daâi àûúåc; chùèng bao lêu, chñnh caái têm
höìn “múái” cuãa anh cuäng bõ caái xaä höåi aáp bûác boác löåt ruát
hïët sinh khñ nhû möåt caái xaác ve sêìu!
ÚÃ phaåm vi to lúán hún nûúác Viïåt Nam thuöåc àõa, caã
caái hïå thöëng thïë giúái tû baãn cuåt àûúâng tiïën. Nhû möåt cêu
thú cuå Voä Liïm Sún àaä noái, noá “tiïën hoáa voâng quanh vïì
vûåc töëi”; chêët àöåc cuãa noá tiïm vaâo têm höìn rêët nhiïìu nhaâ
vùn; hoå thêëy moåi sûå àïìu naäo nuöåt. Tûâ nùm 1859, nhaâ thi
haâo Phaáp Baudelaire àaä laâm baâi thú Du lõch, noái têm
traång nhûäng keã ài àïí maâ ài, thïë giúái duâ núi naâo thò cuäng
laâ “möåt khoám dûâa ghï rúån trong möåt sa maåc chaán
chûúâng” vaâ kïët thuác bùçng kïu goåi:

Húäi thêìn chïët, baác laái giaâ, àïën giúâ röìi, haäy
nhöí neo!
Xûá súã naây laâm ta chaán, húäi thêìn Chïët! Sù’p
buöìm cheâo!
... Lùån xuöëng àaáy vûåc sêu, àõa nguåc hay
thiïn àûúâng, cuäng túái!
Xuöëng dûúái àaáy Vö tri - àïí ài tòm caái múái!

Tòm caái múái! Àau àúán biïët chûâng naâo! Tuyïåt voång
nhû keã huác àêìu vaâo àïí choåc thuãng möåt bûác tûúâng. Muöën
ra sao thò ra, miïîn laâ múái, miïîn laâ khaác caái thûúâng nghe,
thûúâng thêëy! Khöng tûâ caã ngûúäng cûãa cuãa thêìn chïët,
Baudelaire ài tòm caái múái nhû vêåy laâ möåt hònh thûác
phaãn khaáng, chöëi tûâ tiïu cûåc vaâ cao àöå caái thïë giúái (tû
baãn) maâ öng söëng. Nhûng nhiïìu nghïå sô khaác vêîn cûá coân
le loái hy voång, mong tòm thêëy thuöëc tiïn caãi laäo hoaân
àöìng trong hïå thöëng tinh thêìn cuãa thïë giúái tû baãn, úã
nhûäng sûå sù’p xïëp vêìn chûä, maâu sù’c hay êm thanh,
210 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

mong rùçng tûâ nhûäng cuöåc xöí söë hònh thûác naây, may ra
truáng caái söë àöåc àù’c cuãa thiïn taâi!
Myä hoåc cuãa giai cêëp tû saãn tòm möåt con àûúâng thoaát
trong múái chuã nghôa, trong “chuã nghôa tên thúâi”. Hïå
thöëng tinh thêìn vaâ tû tûúãng cuãa giai cêëp tû saãn khöng
thïí coá möåt nöåi dung gò múái nûäa; coân coá caái nöåi dung tinh
thêìn naâo múái trong sûå boác löåt lúåi nhuêån töëi àa? trong sûå
bêìn cuâng hoáa quêìn chuáng nhên dên? trong sûå chuêín bõ
chiïën tranh ùn cûúáp? Nïëu trong nhûäng nûúác tû baãn, möåt
nïìn nghïå thuêåt naâo coân söëng vaâ naãy núã, sinh àûúåc nhûäng
taác phêím lúán, thò nïìn nghïå thuêåt àoá àaä hûúáng vïì nhên
dên vaâ tiïën böå. Mùåt khaác, chuáng ta cuäng phên biïåt
nhûäng nghïå sô khöng coá duång yá xêëu, nhûng bõ löi cuöën
vò caái thïë cuãa chung quanh, bõ chi phöëi rêët àau àúán vò
caái luêåt cuãa àöìng tiïìn. Coân thò nghïå thuêåt tû saãn, hù’n
tòm caách tûå cûáu àiïn cuöìng bùçng sûå loâe cöng chuáng. Noá
cùng hïët sûác lûåc vaâ tung nhiïìu tiïìn baåc vaâo sûå tòm toâi
caái múái hònh thûác, àêåp maånh vaâo tñnh hiïëu kyâ cuãa cöng
chuáng, luön luön tòm àaâo keáp múái, lêëy sûå rûåc rúä cuãa
quêìn aáo, phöng caãnh, àuâi non luön luön thay àöíi àïí àù’p
àiïëm cho nöåi dung ngheâo thaãm haåi. Khöng coá àöì ùn tinh
thêìn àïí nuöi tû tûúãng vaâ tònh caãm, noá kñch thñch vaâo
caãm xuác, caãm giaác, vaâo tònh duåc, vaâo thuá tñnh; tòm vaâ
tòm nhûäng caái múái, múái maäi, àuã caác thûá “nguyïn tûã” trïn
àúâi! “Haäy saáng chïë caái àiïåu cuãa ngaây mai, hay hún nûäa,
caái àiïåu cuãa ngaây kia... Haäy saáng chïë caái àiïåu töëi cao
nguyïn tûã hay ”caái àiïåu cuãa sao Hoãa tinh", vaâ chúá quïn
rùçng àûâng cho ai hiïíu àûúåc nhaåc cuãa anh, vaâ anh hiïíu
noá ñt hún ai hïët"(1) . Chùèng leä myä hoåc tû saãn noái rùçng cêìn

(1) Lúâi nhaåc sô ngûúâi AÁo Ernst Toch, àõnh cû taåi Myä, chïë diïîu chuã
nghôa tên thúâi trong êm nhaåc
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 211

kñnh yïu con ngûúâi, cêìn laâm cho ai cuäng thûúãng thûác
àûúåc nghïå thuêåt; chùèng leä noá noái rùçng caá nhên tûå thöíi
phöìng mònh xa lòa têåp thïí seä vúä nhû möåt bong boáng;
chùèng leä noá chûãi chiïën tranh! Cùn baãn noá khöng coá caái
gò múái àïí noái, nïn noá ài tòm caái múái trong caái laå.
Chuáng ta àûâng nhêìm caái múái vúái caái laå . Trïn thên
mònh tan rûäa cuãa chuã nghôa tû baãn, naãy ra rêët nhiïìu caái
laå. Trïn quaá trònh tan rûäa cuãa noá, ngaây höm sau laåi naãy
ra möåt caái tan rûäa “múái” hún ngaây höm trûúác. Trûúác coân
lêëy sûå laâm ngûúâi khaác àau laâ möåt thuá vui (bïånh
sadisme), sau naãy ra möåt caái “múái” hún nhiïìu: laâ bùm
vùçm keã cuâng haânh laåc vúái mònh thò múái thñch (bïånh
masochisme). Trûúác coân laâ nhûäng taác phêím quaái traång
cuãa nhûäng ngûúâi “trûâu tûúång chuã nghôa”, sau thò quay
möåt caái baánh xe coá buöåc nhûäng àöì höåp tö àuã sù’c, àöìng
thúâi quay troân möåt caái hònh tam giaác vúái nhûäng mêîu
giêëy maâu, àïí cho phaát ra nhûäng tiïëng àöång xeâ xeâ vaâ caác
túâ giêëy bay vuâ chung quanh caác caái höåp, vaâ goåi àoá laâ “taác
phêím” vö cuâng múái, kïët húåp àûúåc maâu sù’c vaâ êm àiïåu.
Hay laâ baây ra nhûäng troâ chúi têm lyá “múái”, hay laâ taåo ra
nhûäng caá tñnh ngöí ngaáo “múái”... Têët caã nhûäng caái àoá “laå”
thêåt, àïë quöëc Myä hûáa heån coân àeã ra lù’m “caái laå cuöëi
cuâng” nûäa; nhûng nhûäng thûá tòm löëi êëy, thûåc ra coá “múái”
khöng? Noá rêët laå, nhûng rêët cuä; noá laâ nhûäng naãy núã
trong thúâi gian cuãa möåt hïå thöëng xaä höåi, tinh thêìn, nghïå
thuêåt cuä rñch, tan raä; noá khöng múái möåt chuát naâo.
Trong xaä höåi cuãa ta, nhûäng thûá tòm toâi chuyïn chuá
vaâo hònh thûác, vaâo kyä thuêåt, thêìn thaánh hoáa caá tñnh cuãa
nghïå sô, àùåt nghïå sô trïn quêìn chuáng nhên dên, nhûäng
thûá tòm toâi lïåch laåc àoá cuäng laâ “nûúác trong möåt giïëng
muác ra” vúái myä hoåc tû saãn.
212 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

CAÁI MÚÁI TRÛÚÁC TIÏN ÚÃ TRONG


THÛÅC TAÅI KHAÁCH QUAN CAÁCH MAÅNG

Theo yá töi, nhûäng ngûúâi nghïå sô trong chïë àöå chuáng


ta, trong nhiïåm vuå àeåp àeä cuãa mònh ài tòm caái Múái chên
chñnh, cêìn phaãi thêëy trûúác tiïn rùçng: tuy úã trong nghïå
thuêåt, vai troâ cuãa nhên taâi rêët quan troång, vaâ vai troâ cuãa
thiïn taâi laåi caâng quan troång àïën cao àöå, nhûng caái Múái
cùn baãn, caái Múái coá trûúác cêìn phaãi tòm àïí àûa vaâo taác
phêím, chñnh laâ caái Múái cuãa thûåc taåi khaách quan caách
maång. Quêìn chuáng caách maång laâm nïn caái múái trong xaä
höåi chuáng ta, laâm nïn caái chêët múái trong cuöåc àúâi naây;
ài tòm caái múái cho nghïå thuêåt, trûúác tiïn laâ ài nghiïn
cûáu sûác saáng taåo cuãa quêìn chuáng. Muöën coá caái múái úã
trong têm höìn àïí laâm nïn möåt nghïå thuêåt múái, àïí “chuã
àöång thaânh lêåp nïn sûå thêím myä múái”,(1) thò phaãi xeá
toang cho kyâ hïët caái lûúái sûúng muâ tûå huyïîn diïåu cuãa
sûå kiïu cùng caá nhên, phaãi giaác ngöå vaâo têån xûúng tuãy
têët caã caái múái úã trïn miïìn Bù’c nûúác ta vaâ úã caác nûúác phe
xaä höåi chuã nghôa chuáng ta... Khöng phaãi chó tûå phuå rùçng
mònh àaä hiïíu chuã nghôa Maác - Lïnin lù’m röìi, vaâ thöët ra:
“Biïët röìi, khöí lù’m! noái maäi!”, maâ phaãi thaânh têm thaânh
yá caãm vaâo àïën têån maáu rùçng caái chñnh quyïìn dên chuã
nhên dên, hay caái chñnh quyïìn xö viïët naây maäi àïën thïë
kyã 20 múái naãy ra àûúåc. Phaãi caãm nghe nhû nhên loaåi úã
trong baãn thên mònh, vaâ chñnh mònh àaä bõ àaánh, bõ cheám
trong vaån àúâi, bêy giúâ tay mònh múái nù’m àûúåc caái chñnh
quyïìn cuãa mònh. Caái chñnh quyïìn kiïíu múái naây, noá laâ
àûáa con múái nhêët cuãa giai cêëp vö saãn vaâ nhên dên lao

(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3)
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 213

àöång. Vaâ Àaãng kiïíu múái cuãa chuáng ta, baãn chêët cuäng
thêåt múái, khöng giöëng nhûäng kiïíu àaãng cuä naâo trong lõch
sûã. Chó súå mù’t cuãa ta coân mú höì nûãa tónh nûãa mï, chûá
àûâng súå cuöåc àúâi naây thiïëu caái múái cho ta nhòn. Ta haäy
nhòn ài, ngù’m ài sûå sinh söi naãy núã cuãa con ngûúâi kiïíu
múái. Ta haäy chûåc rònh maâ bù’t gùåp con ngûúâi êëy cho
àûúåc.
Thiïëu cúm, thiïëu suáng maâ anh duäng nhû quên àöåi
nhên dên cuãa ta, àoá laâ möåt caái múái lúán lao. Trïn nïìn cuãa
sûå anh duäng àoá, nùm 1950 úã trêån Àöng Khï, laåi àöåt xuêët
caái anh duäng múái cuãa La Vùn Cêìu chùåt caánh tay phaá lö
cöët àõch; nùm 1954, úã Àiïån Biïn Phuã, laåi xuêët hiïån möåt
àiïín hònh anh duäng múái khaác: Phan Àònh Gioát lêëy mònh
lêëp löî chêu mai. Tûâ nhûäng ngûúâi nö lïå keáo caây, nhûäng
ngûúâi thúå àûáng hêìu caái maáy, àaä chuyïín sang caái lao
àöång múái “mònh laâm mònh hûúãng” thay àöíi caã böå mùåt
cuöåc àúâi. Nhûng nhên loaåi coân phaãi phêën àêëu lêu vaâ khoá
lù’m múái thiïët lêåp àûúåc caái lao àöång kiïíu múái vö cuâng
múái meã, khöng àoâi möåt sûå traã cöng naâo, möåt thûá lao àöång
do caãm giaác cêìn laâm viïåc vò lúåi ñch cuãa têåp thïí, vaâ àaáp
ûáng vúái nhu cêìu cuãa cú thïí laânh maånh, caái lao àöång cöång
saãn chuã nghôa maâ Lïnin àaä àïì ra.
Thêåt laâ àeåp àeä, nïëu àuáng nhû lúâi baån Vùn Cao, caác
nhaâ nghïå sô têåp trung àûúåc “têët caã giêëc mú vaâ khaát voång
cuãa con ngûúâi laâm thaânh möåt muäi nhoån keáo lï ài phña sau
caã caái thûåc tïë chêåm chaåp”(1). Nhûng cho àïën nay, thò ngay
caã úã Liïn Xö, nghïå thuêåt àaä sinh ra bao nhiïu taác phêím
rêët lúán chiïëu àûúåc trïn vùn nghïå thïë giúái, maâ nhòn chung
vêîn coân bõ cuöåc àúâi xö viïët boã úã sau; coân úã nûúác ta, thò

(1) Xem baâi Möåt vaâi yá nghô vïì thú cuãa Vùn Cao (Vùn nghïå söë 3).
214 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nghïå sô tuy coá nhiïìu thaânh tûåu rêët àaáng quyá, vêîn chûa
noái àûúåc trong muön möåt caái múái, caái hay cuãa thúâi àaåi.
Nghïå sô muöën tiïën lïn àûúåc phña trûúác thúâi àaåi, thò trûúác
nhêët phaãi yá thûác rùçng mònh àang bõ thúâi àaåi boã xa, phaãi lo
maâ chaåy cho kõp, àïí röìi maâ vûúåt thúâi àaåi. Cuäng theo caái
biïån chûáng êëy, caác nhaâ vùn, nhaâ thú muöën viïët cho ngûúâi
àúâi sau, thò phûúng phaáp baão àaãm thaânh cöng nhêët laâ haäy
thoãa maän àûúåc caái mûác cuãa ngûúâi thúâi bêy giúâ àaä. Caái mûác
àoâi hoãi bêy giúâ àoá khöng phaãi thêëp àêu. Chuáng ta àïí yá maâ
xem, tûâng ba thaáng möåt, tûâng saáu thaáng möåt, caái mûác
thêím myä cuãa cöng chuáng Viïåt Nam ta hiïån nay cûá lïn voân
voåt. Chuáng ta khöng nïn buöìn vò da gêëu khöng baán àûúåc,
trûúác khi sùn àûúåc gêëu. Nhûäng Baá Nha cûá saáng taác ài, lo
gò quêìn chuáng thiïëu Chung Tûã Kyâ.
Thêåt vêåy, chó súå nghïå sô bõt tai bûng mù’t mònh laåi
thöi, chó súå nghïå sô thiïëu taâi vaâ thiïëu tònh, chûá möîi möåt
ngaây, xaä höåi ta àöí ra biïët bao laâ vêët vaã gian lao vaâ sinh
ra bao nhiïu caái hay, caái àeåp, caái múái (mùåc dêìu coá nhûäng
sai lêìm, khuyïët àiïím). Riïng töi, töi àaä cêët giûä khaá
nhiïìu túâ baáo haâng ngaây, búãi vò nhûäng tin tûác trong àoá
mang nhiïìu saáng taåo quaá. Biïët bao caái múái nùçm trong
möåt baâi baáo - chùèng haån, nhû baâi “Sûác ngûúâi vaâ tiïëng
maáy”(1); möîi gioâng tin xûáng àaáng möåt baâi thú maâ töi
khöng coá taâi àïí laâm nöíi: “- Tûâ Haâ Nöåi àaä coá tiïëng coâi xe
lûãa toãa ài böën phûúng miïìn Bù’c - Hai nhaâ maáy thuãy
àiïån nghiïng boáng bïn gioâng söng Nguyïn Bònh - Nûúác
maáy àaä thay cho nûúác söng úã thõ xaä Haãi Dûúng, Thanh
Hoáa, Nam Àõnh - Àaâo sêu xuöëng hún 25 thûúác, tia nûúác
dêëu kñn trong loâng hoân àaão Caát Baâ vuát lïn trù’ng xoáa,
mïën yïu nhû gioâng sûäa meå hiïìn. Nûúác dêng lïn, anh em

(1) Cuãa Trêìn Viïåt, baáo Nhên dên ngaây 1-1-1957.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 215

àöí bï töng chung quanh giïëng, laâm möåt nhaâ búm nûúác
bù’t voâi nûúác vïì nhaâ maáy vaâ cöng trûúâng. Ngûúâi dên Caát
Baâ àúâi naây sang àúâi khaác múái àûúåc thêëy giïëng nûúác ngoåt
vaâ nhaâ maáy lêìn àêìu tiïn - Taâu cuãa ta cuäng lêìn àêìu tiïn
vûúåt biïín àïën Quaãng Chêu nhiïìu lêìn. Thuyïìn trûúãng,
thuyïìn phoá vaâ thuãy thuã cuãa ta àiïìu khiïín hoaân toaân taâu
chaåy biïín. Hoå boã böå quêìn aáo nêu, aáo xanh khaáng chiïën,
mùåc vaâo böå aáo quêìn thuãy thuã maâu trù’ng. Lêìn àêìu tiïn
vûúåt khúi Haãi Nam, soáng dûä gioá to, hoå vêåt löån vúái thiïn
nhiïn, thù’ng nhûäng luöìng nûúác hung haän...”. Tha höì cho
nhaâ vùn tòm caái múái! Toaân laâ nhûäng “lêìn àêìu tiïn”.
Quêìn chuáng àoâi hoãi vùn nghïå cuãa ta trûúác tiïn phaãi
diïîn àaåt nhûäng caái múái kia, trong muön ngaân caái múái
khaác. (Cöë nhiïn phaãi diïîn àaåt cho hay). Khöng! chuáng ta
thiïëu taâi diïîn àaåt, diïîn àaåt xoaâng, àoá laâ möåt viïåc khaác;
chûá chuáng ta khöng thïí trûúác tiïn ài tòm caái múái trong
baãn thên mònh, maâ chöëi caäi caái múái laâ trûúác tiïn úã trong
thûåc taåi caách maång khaách quan. Chuáng ta àûâng coá gaåt
boã caái múái cuãa chïë àöå ta nhû con gaâ àûáng trïn möåt àöëng
thoác, vûâa möí thoác ùn, vûâa hai chên cûá bûúi quaâo laâm
nhû laâ khöng phaãi àûáng trïn àöëng thoác. Chuáng ta hoan
nghïnh nhûäng ngûúâi baån chï chuáng ta phaåm sú lûúåc,
cöng thûác, àïí àïën nöîi nhûäng caái múái do nhên dên ta
saáng taåo xón laåi dûúái ngoâi buát chuáng ta. Nhûng chuáng ta
phaãn àöëi vaâ àêåp laåi nhûäng keã chï têët caã cuöåc àúâi chuáng
ta laâ sú lûúåc, laâ cöng thûác, àoaân kïët phêën àêëu laâ cöng
thûác, baão vïå Àaãng laâ cöng thûác, yïu Liïn Xö laâ cöng
thûác...; nhûäng ngûúâi noái nhû vêåy vö tònh àaä lùåp theo
luêån àiïåu cuãa boån thuâ hùçn chuáng ta, vúái boån àoá, thò ta
chó coá möåt con àûúâng àïí chûäa cöng thûác, laâ phaãi thay caã
tû tûúãng vaâ chïë àöå!
216 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Quyá biïët bao, nhaâ thi sô naâo khaám phaá ra möåt caách
múái meã nhòn trúâi xanh cuãa muön àúâi. Nhûng cao quyá hún
nhiïìu, laâ nhaâ thi sô naâo nhû Hùngri Hainú (Henri
Heine),(1) biïët nù’m ngay lêëy caái múái toanh cuãa lõch sûã
vûâa nêíy mêìm trong thúâi àaåi mònh, vaâ àûa vaâo nhûäng
vêìn thú tuyïåt diïåu. Cuöåc nöíi loaån cuãa nhûäng ngûúâi thúå
dïåt miïìn Xilïdi (Àûác), theo Maác phên tñch, khöng giöëng
têët caã nhûäng cuöåc nöíi loaån vïì trûúác cuãa thúå thuyïìn úã
Phaáp, úã Anh; àêy laâ lêìn àêìu tiïn trong lõch sûã, thúå
thuyïìn nöíi loaån khöng àún thuêìn àoâi aáo cúm, maâ nöíi
loaån vúái yá thûác cuãa giai cêëp vö saãn. Thi sô Hùngri Hainú
nhòn thêëy àûúåc caái múái àoá, vaâ laâm baâi thú bêët huã “Nhûäng
ngûúâi thúå dïåt”, àùng baáo nùm 1844; nhiïìu thi sô àöìng
thúâi vúái Heine cuäng laâm àïì taâi àoá, nhûng khöng möåt ai
biïët nhòn thêëy nhû Heine caái têìm quan trong xaä höåi cuãa
cuöåc nöíi loaån, biïët nhû Heine cöí voä giai cêëp thúå laâ keã àaâo
huyïåt chön chïë àöå hiïån haânh. Àoá laâ möåt àiïín hònh ài tòm
caái múái cuãa vùn nghïå sô.

Xeá àûúåc caái maân tûå cao tûå àaåi caá nhên, noá caãn trúã sûå
caãm thöng giûäa nghïå sô vaâ nhên quêìn, ngûúâi saáng taác seä
thêëy têët caã nhûäng caái múái saáng loâa trûúác mù’t; anh seä
khöng àöëi lêåp caái múái cuãa têm höìn anh vúái caái múái cuãa
thïë giúái, cuãa xaä höåi vaâ daânh lêëy phêìn hún. Anh seä khiïm
töën noái nhû nhaåc sô Gúlinca (Glinka) “Chñnh quêìn chuáng
nhên dên saáng taåo êm nhaåc, vaâ chuáng ta nhûäng nghïå sô
laâm cöng viïåc sù’p xïëp.” Mùåc dêìu Glinka noái vêåy, coá ai
cêët caái cöng saáng taåo cuãa Glinka àêu. Nhûng chñnh nhúâ

(1) Hùngri Hainú (1797-1856), nhaâ thú lúán nhêët nûúác Àûác sau
Goethe.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 217

Glinka coá möåt yá thûác cao vïì quêìn chuáng nhû vêåy, Glinka
múái thaânh àaåi nhaåc sô.

CAÁI MÚÁI TRONG TAÁC PHÊÍM CUÄNG DO TAÂI NØNG,


DO TÒM TOÂI, NGHIÏN CÛÁU VAÂ DIÏÎN TAÃ CUÃA
NGHÏÅ SÔ, DÛÅA TRÏN CAÁI MÚÁI KHAÁCH QUAN

Phaãi ài tòm caái múái cho nghïå thuêåt trûúác tiïn trong
thûåc taåi caách maång, trong quêìn chuáng, chên lyá àoá coá thïí
khùèng àõnh. Nhûng chuáng ta cuäng khöng àûúåc lïåch maâ
khöng thêëy vai troâ rêët quan troång cuãa caá nhên nghïå sô.
Muöën coá taác phêím, thò phaãi coá taác giaã. Phaãi coá taác giaã
coá taâi, coá nghiïn cûáu àuáng àù’n thûåc tïë vaâ nù’m vûäng kyä
thuêåt diïîn àaåt. Nhûäng cêu chuyïån sinh àöång nhêët cuãa
Khaáng chiïën cuäng trúã thaânh têìm thûúâng dûúái tay möåt
ngûúâi viïët dúã. Muön ngaân maâu sù’c rúä raâng cuãa thúâi àaåi
cuäng bay ài mêët, nïëu hoåa sô khöng biïët bù’t lêëy vaâo
tranh. Khöng phaãi hïî baãn chêët sûå viïåc laâ múái, laâ hay, thò
taác phêím noái àïën noá thïë têët laâ hay, laâ múái. Duång yá töët
khöng àuã àïí taác phêím khoãi laâm àöåc giaã chaán pheâo.
Têm höìn ngûúâi nghïå sô phaãi quyïån, phaãi xe vaâo thûåc
taåi; tûå chöî quyïån xe cuãa têm höìn vaâ thûåc taåi, maâ naãy ra
taác phêím. Khöng coá dêu thò tùçm chïët, khöng coá tùçm thò
cuäng chùèng ra tú. Chuáng ta khöng thïí coi nheå con tùçm,
laâ nhaâ nghïå sô. Nhûäng nghïå sô coá taâi àem àiïåu caãm xuác
cuãa mònh hoâa kïët vaâo chêët liïåu cuãa vêën àïì, àeã ra nhûäng
taác phêím cuå thïí hoáa vaâ caá thïí hoáa, coá mang tïn ngûúâi
laâm, khöng tröån lêîn àûúåc. Coá nùng khiïëu röìi (nïëu khöng
coá nùng khiïëu thò khöng nïn laâm viïåc saáng taác nghïå
218 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thuêåt, seä mêët cöng vö ñch), nghïå sô coân phaãi lao àöång cêåt
lûåc, nghiïn cûáu àïí hiïíu rêët sêu cuöåc söëng. Anh phaãi tòm
ra nhûäng khña caånh maâ chûa ai thêëy àûúåc. Anh phaãi tòm
ra nhûäng caách rêët múái àïí diïîn taã nhûäng caái thöng
thûúâng maâ moåi ngûúâi àaä thêëy. Nghïå sô phaãi diïîn àaåt
thûåc taåi caách thïë naâo àïí cho chên tûúáng cuãa noá löì löå, treã
maäi. Nhûäng thiïn taâi vùn nghïå taåo ra àûúåc àïën cao àöå,
caái chêët “tûå phoáng xaå” êëy cuãa taác phêím; haâng trùm,
haâng nghòn nùm sau, möåt baâi thú hay vêîn cûá phaát ra
nhûäng tia hêëp dêîn, àem khoan khoaái àïën cho ngûúâi àoåc.
(Nhûäng taác phêím “tûå phoáng xaå” nhû thïë, nhêët àõnh chuã
nghôa hònh thûác khöng thïí naâo taåo ra àûúåc, maâ phaãi laâ
tû tûúãng vaâ tònh caãm cuãa thi haâo tha thiïët vúái àúâi söëng
con ngûúâi, diïîn àaåt bùçng nhûäng chûä, nhûäng lúâi khöng
thïí muåc naát).
Chñnh taâi nùng vaâ nhûäng sûå tòm toâi cuãa taác giaã, chñnh
têm höìn taác giaã àoáng àûúåc möåt con dêëu riïng vaâo nhûäng
sûå vêåt chung. Nhûng trong taác phêím, cöng chuáng yïu
thñch caã vûâa cuöåc söëng, vaâ caã vûâa taác giaã. Ngûúâi ta
khöng thïí yïu taác giaã maâ khöng coá cuöåc söëng. Con dêëu
riïng rêët quyá baáu kia khöng thïí àoáng trïn khöng khñ.
Con tùçm khöng thïí tûå möåt mònh nhaã ra nûúác boåt, maâ
phaãi ùn dêu cuãa thûåc taåi àïí nhaã ra tú. Caái taâi nùng
khöng thïí laâ möåt caái khung tröëng röîng, maâ phaãi diïîn àaåt
möåt caái gò, möåt nöåi dung. Thêìn thaánh hoáa taâi nùng cuãa
nghïå sô, laâ àûa nghïå thuêåt vaâo chöî siïu hònh, duy têm,
vaâo chöî tù’c tyå, vaâo àûúâng chïët.
Duâ laâ têm höìn cuãa möåt thiïn taâi ài nûäa, têm höìn àoá
cuäng chó coá àûúåc laâ vò coá thûåc taåi khaách quan. Möåt nhaâ
thú àûúåc mïën yïu, vò anh coá möåt àiïåu têm höìn khi diïîn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 219

àaåt cuöåc söëng, vò anh noái têm höìn cuãa anh trong àoá coá
têm höìn muön ngûúâi. Nhûng duâ anh laâ nhaâ thú trûä tònh,
nïëu anh chó noái têm höìn caá nhên chuã nghôa cuãa anh,
trong àoá chó coá anh ngöí ngaáo huïnh hoang, hoùåc cuâng
lù’m laâ coá thïm möåt nhuám ngûúâi nhû anh ba hoa noái
pheát, thò khöng coá möåt vaån ngûúâi naâo thñch hïët. Ngöìi naåo
têm höìn ra, thò trong àoá chó coá caái tûå phuå maâ thöi. Lõch
sûã vùn hoåc hiïån àaåi cuãa ta àaä chûáng minh rùçng: khi möåt
söë thi sô, trûúác Caách maång thaáng Taám, (vaâ hiïån nay úã
miïìn Nam) cûá ài maäi trïn con àûúâng “lêëy mònh laâm àïì
taâi”, thò cuöëi cuâng hïët chuyïån khön döìn sang chuyïån daåi,
thi sô bù’t thiïn haå xem gheã lúã cuãa mònh, ca tuång thuöëc
phiïån vaâ sa àoåa; thêåm chñ coá trûúâng húåp taác giaã úã miïìn
Nam hiïån nay ca ngúåi nguåy binh cuãa Diïåm laâ nhûäng anh
huâng “deåp loaån”!
Hiïån nay úã miïìn Bù’c nûúác ta, thûåc taåi khaách quan
caách maång múái vö cuâng. Nghïå sô duâ coá taâi, maâ bõ bïånh
phuâ thuäng cuãa caái “töi”, ruác àêìu vaâo caánh nhû chim àaâ
àiïíu, thò cuäng khöng tòm ra àûúåc caái gò múái.

TÒM TOÂI CÊÌN ÀUÁNG HÛÚÁNG

Khöng tòm toâi, thò laâm sao coá àûúåc taác phêím nghïå
thuêåt? Nhûäng taác giaã lúán laâ nhûäng ngûúâi lao àöång nghïå
thuêåt khöng biïët mïåt, nhûäng ngûúâi khaám phaá, múã
àûúâng, vaâ múã àûúâng àuáng.
Vêåy, nhû thïë naâo laâ tòm toâi àuáng, tòm toâi theo myä hoåc
cuãa giai cêëp vö saãn? Chuáng ta trûúác hïët tòm toâi nöåi dung,
tòm toâi trong quêìn chuáng, àaä àaânh. Chuáng ta coân phaãi
tòm toâi rêët nhiïìu vïì hònh thûác, vïì kyä thuêåt nûäa. Khöng
220 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

coá hònh thûác, thò cuäng khöng coá nghïå thuêåt. Phaãi coá möåt
hònh thûác àeåp àeä, tûúng xûáng vúái nöåi dung múái, laâm cöng
chuáng ûa mïën, say sûa. Rêët sai lêìm laâ ngûúâi naâo khinh
kyä thuêåt.
Tuy nhiïn, hònh thûác, kyä thuêåt cuãa ta cuäng xêy dûång
trïn cú súã quêìn chuáng. Baån Vùn Cao coá àïì ra viïåc “thaânh
lêåp nïn sûå thêím myä múái”. Theo yá töi, “thêím myä múái”,
tûác laâ thêím myä trïn cú súã quêìn chuáng. Möåt söë ngûúâi
àang tòm toâi, àöët àuöëc tòm caã giûäa ban ngaây, thò tûúãng
rùçng ngûúâi khaác cêìu an, lûúâi, khöng biïët tòm toâi nhû
mònh. Coá ngûúâi tòm toâi cho kyâ khu, cho khuác mù’c, khoá
khùn; caâng tòm toâi, hoå caâng ài xa vaâo trong rûâng cö àún,
lêåp dõ; hoå tòm caách laâm cho khoá hiïíu, lêëy àoá laâ möåt thûá
àöåc àaáo, cao siïu; caái gò dïî hiïíu àöëi vúái hoå laâ têìm thûúâng,
laâ cuä nhû àöì cuä. Laåi coá ngûúâi tòm toâi cho cêu thú cuãa
mònh thêåt àún giaãn, nhû La Phöngten (La Fontaine)(1)
noái: “Töi vêët vaã lù’m múái laâm àûúåc nhûäng cêu thú dïî
daâng”. Nguyïîn Du maâ khöng àöí maáu mù’t àïí laâm cho
Truyïån Kiïìu dïî nhúá, dïî thuöåc, dïî truyïìn caãm aâ? Nhûäng
ngûúâi tòm toâi loaåi sau naây, khi coá möåt nöåi dung naâo, thò
gù’ng hïët sûác diïîn àaåt noá cho haâng vaån ngûúâi thñch àûúåc;
nhû vêåy cuäng chûa àuã, hoå laåi tòm toâi nûäa àïí cho haâng
triïåu ngûúâi coá thïí thñch àûúåc. Dô nhiïn chuáng ta khöng
maáy moác àoâi têët caã caác taác phêím àïìu phaãi àûúåc moåi
ngûúâi hiïíu ngay; coân phaãi nhòn thêëy trònh àöå cuãa quêìn
chuáng cuå thïí; laåi coá nhûäng taác phêím nùång vïì nêng cao.
Nhûng àûáng vïì hai phûúng hûúáng tòm toâi, thò hûúáng naâo
hún? Ngay thêìy Maånh Tûã xûa àaä àùåt cêu hoãi: “Cuâng ñt
ngûúâi vui nhaåc, vúái laåi cuâng quêìn chuáng vui nhaåc, caái
naâo vui hún?” Cêu traã lúâi quaá roä.

(1) Nhaâ thú Phaáp úã thïë kyã 17, laâm nhûäng nguå ngön rêët hay.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 221

Coá vaâi ngûúâi lêëy nï rùçng: “Cuöåc söëng bêy giúâ múái quaá,
khöng thïí diïîn àaåt theo löëi thöng thûúâng(1) àûúåc”. Hoå
beân tòm toâi nhûäng caách rêët khoá khùn àïí diïîn àaåt caái múái.
Lyá luêån thêåt laâ móa mai! Caái múái cuãa thúâi àaåi naây, chñnh
quêìn chuáng laâm ra, chûá khöng phaãi anh vúái töi; thïë maâ
laåi diïîn àaåt caái múái möåt caách thïë naâo àïí cho quêìn chuáng
khöng hiïíu àûúåc!
Coá vaâi ngûúâi laåi noái: “Thúâi àaåi naây laâ thúâi àaåi nguyïn
tûã, moåi viïåc àïìu phaãi múái theo”. Muöën noái àuáng hún,
phaãi noái: thúâi àaåi naây laâ thúâi àaåi cuãa quêìn chuáng nhên
dên; coân sûác nguyïn tûã laâ möåt nùng lûúång vô àaåi maâ
quêìn chuáng nhên dên seä nù’m lêëy àïí duâng. Phaãi laâm
theo quêìn chuáng, chûá khöng phaãi laâm theo nguyïn tûã.
Thúâi àaåi nguyïn tûã, nhûng traái tim khöng nguyïn tûã!
Vùn nghïå nguyïn tûã laâ thûá vùn nghïå gò?
Thêím myä múái cuãa chuáng ta laâ thïë àoá, thêím myä cho
haâng vaån, haâng triïåu ngûúâi lao àöång, hoå laâ tinh hoa cuãa
àêët nûúác, chûá khöng phaãi thêím myä cho möåt söë nhoã ngûúâi
beáo phõ vò ngöìi ùn baám(2), hay cho möåt nhuám ngûúâi coi
nghïå thuêåt laâ vûúng quöëc riïng cuãa mònh. Búãi vêåy cho
nïn thêím myä múái, laâ nêng cao trïn cú súã phöí cêåp.

YÁ NGHÔA MÚÁI CUÃA VØN NGHÏÅ MÚÁI

Tòm nhûäng caách nhòn trúâi xanh, tòm nhûäng caách diïîn
àaåt maâu trúâi xanh; tòm nhûäng caách noái caái mïnh möng

(1) Xin chuá yá: thöng thûúâng khöng phaãi laâ têìm thûúâng. Thöng
thûúâng vêîn coá thïí rêët múái, rêët hay (X.D).
(2) Viïët thoaát theo yá cuãa Lïnin.
222 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

cuãa haåt buåi vaâ cuãa hùçn baánh xe; chuáng ta quyá yïu vö
cuâng caái nghïå thuêåt daåy cho ta biïët ngù’m nhòn vaâ suy
nghô vïì caái mïnh möng cuãa trúâi àêët, cuãa sûå söëng. Xûa coá
möåt öng vua Trung Quöëc ao ûúác vaâ bù’t thúå laâm àöì sûá
cuãa y pha chïë cho ra möåt thûá men xanh nhû trúâi trong
saáng sau cún mûa (vuä hêåu thiïn quang). Nhûng thúå laâm
àöì sûá khöng taâi naâo pha chïë nöíi (hoå coá bõ chùåt àêìu hay
khöng, thò khöng thêëy noái). Möåt nhaâ thú Trung Quöëc xûa
kïí laåi chuyïån àoá vaâ khen ngûúâi yïu: “Em Yïën Hoa, àöi
mù’t em chiïìu nay àuáng laâ giêëc mú cuãa thiïn tûã, nhû trúâi
trong saáng sau cún mûa”. Thêåt laâ tinh vi!
Chuáng ta coân viïët caã vïì caách uöëng rûúåu cho ngon,
caách pha traâ cho thanh khiïët, vaâ theo àaâ giêìu coá cuãa
kinh tïë, ta coân ca ngúåi nûúác hoa thêåt ngaát, vaâ laâm thú
yïu cêìu chïë thêåt nhiïìu son phêën haão haång cho moåi thiïëu
nûä seä thaânh nhûäng naâng tiïn. Chuáng ta cuäng rêët quyá
yïu caái nghïå thuêåt daåy cho ta biïët hûúãng thuå cuöåc àúâi.
Àoá laâ nhûäng viïåc maâ vùn nghïå muön àúâi àaä laâm, vùn
nghïå cuãa ta cuäng nöëi tiïëp caái gia taâi tòm toâi kia, dêìn dêìn
laâm cho traái àêët naây thaânh möåt thiïn àûúâng. Trong chïë
àöå ta, nhûäng nghïå sô laâm nhûäng cöng viïåc “muön àúâi”
nhû thïë, ta hoan nghïnh.
Nhûng do vò trïn àúâi naây coân coá rêët nhiïìu ngûúâi chïët
àoái, nhiïìu nûúác phaãi nö lïå, do vò trïn nûúác ta, möåt nûãa
coân chûa giaãi phoáng, do vò nhên loaåi coân phaãi àöí möì höi,
söi nûúác mù’t lêu lù’m nûäa, múái laâm cho moåi ngûúâi coá
àûúåc baánh ùn vaâ hoa höìng, do vò thïë nïn ta muöën rùçng
vùn nghïå cuãa ta khöng nhûäng ngù’m nhòn, tòm hiïíu vaâ
hûúãng thuå cuöåc söëng, maâ vùn nghïå coân xù’n tay aáo lùn
vaâo trûåc tiïëp àêíy baánh xe lõch sûã vúái quêìn chuáng, vùn
nghïå phaãi thaânh vuä khñ trûåc tiïëp àêëu tranh, vùn nghïå
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 223

phaãi caãi taåo thïë giúái. Caái múái vö cuâng, khöng vùn nghïå
cuä naâo, khöng vùn nghïå tû saãn naâo bò nöíi, cuãa vùn nghïå
hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa chuáng ta, laâ àêëu tranh cho
Àaãng kiïíu múái, chñnh quyïìn kiïíu múái, con ngûúâi kiïíu
múái, vaâ lao àöång kiïíu múái.
Caái then chöët cuãa nhên vùn cöång saãn laâ vö cuâng yïu
mïën con ngûúâi lao àöång (chûá khöng phaãi con ngûúâi chung
chung bao göìm caã con ngûúâi aáp bûác boác löåt àang úã àõa võ
aáp bûác boác löåt), àiïìu maâ chuã nghôa nhên vùn trûúác àêy
khöng thïí quan niïåm àêìy àuã vaâ triïåt àïí. Búãi vêåy cho
nïn, vúái chuáng ta, nghïå thuêåt rêët quyá, nhûng nghïå thuêåt
khöng thïí quyá hún con ngûúâi. Khöng thïí noái nhû baån
Vùn Cao: “Khöën nöîi nhûäng ngûúâi àoåc cuãa chuáng ta laåi cûá
muöën tòm trong caái àaám àöng ngûúâi möåt böå mùåt coá thïí
ûa thñch àûúåc”. Àaám àöng naâo? Coá Têy àïë quöëc vaâ àõa
chuã aác baá trong àoá khöng? Sao laåi khöng nhêån thêëy
trong quêìn chuáng êëy, möîi böå mùåt coá möåt veã àaáng mïën
riïng, möîi böå mùåt àïìu thöng minh vaâ rêët phên biïåt ngûúâi
naây vúái ngûúâi khaác, möîi böå mùåt àïìu coá thïí daåy cho ta
rêët nhiïìu vïì cuöåc àúâi, coá nhûäng böå mùåt àeåp nûäa; taåi mù’t
nghïå sô khöng nhòn thêëy nöíi, chûá khöng phaãi taåi “baá
taánh” naây laâ khu àen! Cuäng khöng thïí noái: “Têëm bia
trïn möì möåt ngûúâi àaä khuêët coá leä coân úã lêu trïn mùåt àêët
hún möåt cuöåc àúâi”. Myä hoåc cuãa chuáng ta khöng bù’t haâng
vaån ngûúâi chïët àïí xêy Kim Tûå Thaáp, khöng boác da ngûúâi
àem thuöåc ài àïí boåc bòa saách, khöng àùåt soå ngûúâi laâm àöì
chúi trïn baân; möåt ngûúâi chó söëng trong khoaãng trùm
nùm, coân taác phêím nghïå thuêåt àeåp thò àûúåc con ngûúâi
baão quaãn maäi, hai viïåc àoá sao laåi àem so saánh nhau? Sao
laåi noái àaá àeåp thò quyá hún ngûúâi?
224 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Khi Vùn Cao noái: “Yïu nhûäng ngûúâi biïët thêët baåi maâ
daám múã àûúâng”, töi hiïíu yá baån muöën noái rùçng àûúâng àaä
àuáng thò cûá taáo baåo maâ ài, àûâng lo súå thêët baåi, ta thêët
baåi àaä coá keã khaác tiïëp tuåc tòm. Nhû vêåy thò töi rêët àöìng
yá. Nhûäng ngûúâi múã àûúâng trong nghïå thuêåt maâ vò lyá do
gò àoá thêët baåi, ta vêîn mïën, vò ta khuyïën khñch nhûäng thñ
nghiïåm thaânh têm. Nhûng ngûúâi biïët laâ thêët baåi (vò sai
hûúáng) maâ cûá múã àûúâng liïìu, laâ anh huâng chuã nghôa reã
tiïìn maâ ta khöng dung thûá. Múã àûúâng trong nghïå thuêåt
àïí phuåc vuå nhên dên, chûá khöng phaãi múã àûúâng àïí maâ
múã àûúâng.

*
* *

Khöng say sûa vò danh tûâ. Khöng duâng nhûäng chûä “cuä”
àïí neám àaá nhau, khöng àeo nhûäng chûä “múái” nhû chiïu
baâi trûúác ngûåc. Nghïå thuêåt laâ möåt cuöåc tranh àêëu khöng
ngûâng; caái múá boâng bong “múái cuä” rêët dïî löån, dïî nhêìm,
chuáng ta tinh tûúâng, saáng suöët maâ phên biïåt cho ra.

Nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn nghïå trong chïë àöå yïu quyá
cuãa chuáng ta! Haäy taáo baåo vaâ vûäng chaäi, haäy tên kyâ vaâ
àuáng àù’n tòm caái múái ài! Àûâng coá àïí caái múái meã cuãa thúâi
àaåi cûúâi chï caái teã nhaåt trong nghïå thuêåt! Múã to àöi caánh
cuãa trñ tûúãng tûúång! Vaâo trong thûåc tïë maâ tung thêm!
Reân luyïån nghïì cuãa mònh ài! Àûa cho àûúåc vaâo taác phêím
caái múái chên chñnh maâ nhên dên àoâi hoãi!

8-1957
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 225

CAÁI MÚÁI CUÃA VAÊN HOÅC CHUÁNG TA

Chuáng ta khöng ngûâng laâm möåt cuöåc àêëu tranh tû


tûúãng àïí bïnh vûåc, cöí voä nïìn vùn hoåc múái cuãa chuáng ta.
Nhû vêåy, khöng phaãi chuáng ta huyïn truyïìn, lêëy khöng
laâm coá, noái lêëy àûúåc; cuäng khöng phaãi chuáng ta chó àem
möåt loâng tin, tin möåt caách chuã quan, tûå huyïîn diïåu mònh
laâ àuã. Maâ chuáng ta thêëy rêët chñnh xaác rùçng caái xaä höåi
tiïën dêìn lïn chuã nghôa xaä höåi töët àeåp cuãa ta thïë têët cêìn
vaâ phaãi xêy dûång àûúåc möåt nïìn vùn hoáa, möåt nïìn vùn
hoåc múái meã tûâ trong baãn chêët. Nhûng cöë nhiïn, con
àûúâng xêy dûång àoá khöng phaãi laâ choáng vaánh, dïî daâng.

NHÛÄNG VÊËN ÀÏÌ KHÖNG NÏN NHÊÌM LÊÎN

Möåt nöîi thù’c mù’c khaá phöí biïën hiïån nay laâ: - Taåi sao
vùn hoåc caách maång chûa coá taác phêím lúán?
Ngûúâi ta hoãi nhû vêåy vaâ tòm caách giaãi àaáp. Nhûng
cuäng coá möåt söë nhoã ngûúâi hoãi nhû vêåy röìi àêm ra hoang
mang, dao àöång vïì àûúâng hûúáng cuãa nïìn vùn hoåc múái; dêìn
dêìn nhû hònh thaânh möåt khuynh hûúáng “xeát laåi” nhûäng
226 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nguyïn lyá cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin vïì xêy dûång vùn
hoåc.
Ta cêìn phaãi, trûúác hïët, noái thêåt vúái cöng chuáng rùçng:
- Trong kinh tïë, ta àaä thêëy laâ rêët sai caái aão tûúãng cuãa
nhûäng nùm àêìu hoâa bònh, rùçng khi Caách maång àaä thù’ng
lúåi, àuöíi àûúåc àïë quöëc, àaánh àöí àûúåc giai cêëp àõa chuã röìi,
thò àúâi söëng coá nhiïìu thõt, sûäa, hoa, göëi cûúái, vaâ pöpúlin
ngay; nhûäng thûá sung sûúáng naây, thûåc ra, chó coá thïí coá
àûúåc dêìn dêìn, vaâ coá theo töëc àöå tùng cuãa nùng xuêët lao
àöång tûå giaác. Trong vùn hoåc cuäng vêåy, khöng phaãi laâ dïî
laâm cho nhûäng sûå nghiïåp oai huâng, cao caã cuãa quêìn
chuáng caách maång thïí hiïån àûúåc ngay vaâo trong nhûäng
taác phêím vô àaåi tûúng xûáng. Cêìn phaãi cêìn cuâ lao àöång
nghïå thuêåt, cêìn phaãi nghiïn cûáu cuöåc söëng múái, cêìn phaãi
hoåc têåp nhûäng tinh hoa, ûu tuá cuãa vùn hoåc cöí kim, cêìn
phaãi kiïn nhêîn nuöi dûúäng nhên taâi. Chuáng ta coá rêët
nhiïìu nöîi khoá khùn cuãa möåt nïìn vùn hoåc haäy coân treã
tuöíi. Nhûng khöng vò nhûäng khoá khùn àoá maâ nhêìm lêîn
vêën àïì; maâ söët ruöåt boã caái àûúâng löëi àuáng maâ ta àang
ài, àïí àêm quaáng àêm quaâng, böí ngaã böí nghiïng vaâo höë,
vaâo vûåc.
Taåi sao vùn hoåc caách maång chûa coá nhûäng taác phêím
àaåt túái mûác àöå nghïå thuêåt nhuêìn nhuyïîn nhû möåt söë taác
phêím(1) trûúác Caách maång? Coá nhiïìu lyá do; nhûng lyá do
mêëu chöët úã àêy, theo yá töi, vêîn laâ: “vêën àïì caán böå quyïët
àõnh têët caã”, tûác laâ vêën àïì phaãi coá möåt loaåt nhaâ vùn cuãa
thúâi àaåi. Thúâi àaåi múái cuãa chuáng ta cêìn phaãi coá nhûäng
nhaâ vùn cuãa noá; maâ viïåc “àaâo taåo caán böå” êëy àoâi hoãi möåt
thúâi gian. Thúâi àaåi cuä, dûúái Phaáp thuöåc vaâ phong kiïën,

(1) Khi viïët àiïím naây, töi nghô àïën möåt söë têåp thú trûúác Caách maång.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 227

nïëu ta chó kïí coá tûâ 1900 trúã ài, cuäng àaä phaãi mêët trïn
dûúái ba mûúi nùm àïí àaâo taåo ra loaåt nhaâ vùn, nhaâ thú
cuãa phong traâo vùn hoåc khaá rêìm röå khoaãng 1930-45. Lêëy
thú laâm vñ duå, thò lúáp thi sô cuãa phong traâo “thú múái”
(1932-45) laâ àeã ra àaä hñt thúã caái buöìn cuãa chiïën tranh
1914-18; hoå lúán lïn, vaâ trong tuöíi biïët khön, tuöíi giêåy thò
cuãa hoå, laâ tuöíi nhiïìu xuác caãm nhêët, tuöíi nêíy núã caác mêìm
taâi nùng, thò xaä höåi àaä baây sùén ra trûúác mù’t hoå möåt
caãnh bïë tù’c nghiïm troång röìi. Vaâo tuöíi treã, hoå thöët ra
thú, thò thú hoå àaä laâm möåt vúái tiïëng kïu thûúng cuãa thúâi
àaåi. Möåt mùåt khaác, lúáp thi sô àoá, vö hònh trung hay coá yá
thûác, àûúåc àaâo taåo qua caã möåt quaá trònh vaâi chuåc nùm
thaânh cöng hay thêët baåi cuãa nhiïìu thi sô trûúác hoå, nhû
Haãi nam Àoaân Nhû Khuï, AÁ nam Trêìn Tuêën Khaãi,
Nguyïîn Maånh Böíng, v.v... vaâ bao nhiïu ngûúâi khaác àùng
thú trïn caác muåc “Vùn uyïín” höìi bêëy giúâ. Caái buöìn laäng
maån caá nhên chuã nghôa cuãa hoå vöën àaä àûúåc giaáo àêìu tûâ
trûúác trong nhûäng Gioåt lïå thu cuãa baâ Tûúng Phöë, trong
nhûäng nöîi loâng cuãa Töë Têm, Àaåm Thuãy, vaâ nhêët laâ,
trûúác hoå, thi sô Taãn Àaâ (1888-1938) àaä gùåt, boá möåt muâa
hoa buöìn àúâi: “Sêìu khöng coá möëi, cù’t sao cho àûát; sêìu
khöng coá khöëi, àêåp sao cho tan...”. Coá thïí noái: caái hù’t
hiu cuãa thúâi àaåi cuä àaä loåc qua mêëy lúáp thi nhên vaâ chaãy
vaâo àïën têm thêìn thïë hïå thi sô 1932-45, thò àaä àïën luác
cö àoång, têåp trung, nhû trúã thaânh möåt thûá “tinh tuáy”
vêåy. Quaá trònh “àaâo taåo caán böå” cuãa vùn hoåc trûúác Caách
maång thêåt khaá daâi. Trong hïå thöëng xaä höåi trûúác kia, vùn
hoåc cuä laâ möåt sûå gùåt muâa, trong hïå thöëng xaä höåi cuãa ta
hiïån giúâ, vùn hoåc múái, trïn àaåi cuåc, laâ haäy coân tiïëp tuåc
gieo haåt. Nhû vêåy, chuáng ta coá thïí cù’t nghôa dïî daâng
228 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

caái nhuêìn nhuyïîn cuãa möåt söë taác phêím trûúác Caách
maång. Thúâi àaåi cuä khöng nhûäng àaä saãn sinh möåt lúáp nhaâ
vùn ra tûå trong loâng noá; noá laåi coân àûáng dûâng laåi, vúái caác
àiïín hònh nhên vêåt chñn moäm moâm, cho nhaâ vùn cuä tha
höì quan saát; hún thïë nûäa, nhaâ vùn cuä, vò àaä nhêåp têm
xaä höåi cuä, laåi coân coá thïí lêëy caái hù’t hiu àaä quaánh laåi
trong têm trñ mònh maâ tùng thïm caái àiïåu hiu hù’t cho
àúâi söëng bïn ngoaâi!
Cuöåc söëng múái cuãa chuáng ta, traái laåi, khöng àûáng
dûâng laåi möåt phuát naâo, noá rêët treã, rêët hùng, noá luön saáng
taåo, noá böìi dûúäng luön nhûäng àiïín hònh múái; noá thò cuöån
suâng suåc lïn nhû thïë, maâ viïåc àaâo taåo caán böå cuãa nïìn
vùn hoåc múái thò haäy àang coân tiïën haânh, hiïån nay chûa
phaãi laâ àaä àaåt. Caái chöëng chïënh, caái chûa öín cuãa tònh
hònh vùn hoåc ta hiïån nay, theo yá töi, mêëu chöët laâ do sûå
giaáp haåt caác taâi nùng; caác nhaâ vùn thúâi àaåi cuãa ta chûa
chñn, vaâ vò thïë, caác taác phêím cuãa ta chûa chñn. Röìi do vò
ta chûa coá nhûäng taác phêím thêåt laâ trûá taác, mang àêìy
maáu huyïët cuãa thúâi àaåi ta, àïí chûáng minh bùçng kïët quaã
hai nùm roä mûúâi cho baãn chêët ûu viïåt cuãa nïìn vùn hoåc
caách maång, nïn nhûäng tû tûúãng nghi ngúâ, dao àöång,
thêåm chñ nhûäng keã xêëu buång, coá àêët àïí àoâi “xeát laåi”
àûúâng löëi. Thêåt laâ möåt sûå nhêìm lêîn vêën àïì.

KHÖNG THÏÍ SÖËT RUÖÅT

Nhûng trong khi chuáng ta caãi tiïën sûå laänh àaåo vùn
hoåc cho mïìm deão hún, chiïëu cöë àêìy àuã àùåc trûng cuãa viïåc
saáng taác vùn hoåc, ngoä hêìu ruát àûúåc caâng ngù’n caâng hay
caái thúâi gian àaâo taåo möåt lúáp nhaâ vùn múái, thò chuáng ta
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 229

vêîn cûá phaãi nhòn thêëy thûåc tïë rùçng: viïåc àaâo taåo àoá
khöng thïí söët ruöåt àûúåc àêu.
ÚÃ Liïn Xö, tûâ khi giai cêëp vö saãn cûúáp àûúåc chñnh
quyïìn, àïën 15 nùm sau, múái thaânh lêåp àûúåc Höåi duy
nhêët cuãa caác nhaâ vùn Xö viïët (1932). Nhaâ vùn haâo Trung
Quöëc Löî Têën, nùm 1927, cuäng coá noái(1): - “Khi àaä àïën
thúâi àaåi caách maång lúán, khöng coá vùn hoåc nûäa, khöng coá
tiïëng tùm nûäa, búãi vò moåi ngûúâi àïìu bõ soáng caách maång
döìi dêåp, moåi ngûúâi àïìu tûâ kïu gaâo maâ xoay qua haânh
àöång, bêån röån vïì caách maång, khöng coá nhaân röîi àïí maâ
noái chuyïån vùn hoåc. Laåi coân, luác àoá àúâi söëng vêët vaã, cöë
tòm cho ra miïëng baánh mò maâ ùn coân khöng àûúåc, coân
loâng daå naâo noái àïën vùn hoåc nûäa? ...”. “Àúåi àïën sau khi
caách maång lúán thaânh cöng, traång thaái xaä höåi àaä hoâa
hoaän, sûå söëng cuãa moåi ngûúâi àaä döìi daâo, luác bêëy giúâ vùn
hoåc laåi saãn sinh ra...”. Töi dêîn mêëy cêu naây, khöng phaãi
àïí ta dûåa vaâo àoá àùång maâ trò trïå; nhûng àïí cho chuáng
ta thöng caãm rùçng: tûâ Töíng khúãi nghôa 1945 àïën Höåi
nghõ Giúnevú 1954 tûác laâ thúâi kyâ Caách maång lúán cuãa Viïåt
Nam ta àoá. Thïë maâ trong mûúâi nùm àaåi caách maång êëy,
chuáng ta vêîn coá àûúåc nhûäng bûúác àêìu cuãa nïìn vùn hoåc
múái, vaâ coá möåt söë taác phêím thaânh tûåu àêìu tiïn; ta nïn
nhêån roä nhû thïë maâ phêën khúãi, chûá àûâng quaá söët ruöåt.
Thúâi àaåi ta laâ thúâi àaåi giaãi phoáng caác dên töåc vaâ caách
maång xaä höåi chuã nghôa, laâ thúâi àaåi tiïën lïn dûúái sûå laänh
àaåo cuãa caác Àaãng cuãa giai cêëp vö saãn, vúái àöång lûåc chñnh
laâ quêìn chuáng cöng nöng giaác ngöå. Nhûäng nhaâ vùn cuãa
thúâi àaåi, tûác laâ nhûäng nhaâ vùn chñnh yïëu noái àûúåc caái

(1) Trong baâi “Vùn hoåc cuãa thúâi àaåi caách maång”, giaãng taåi trûúâng
Hoaâng Phöë ngaây 8-4-1927.
230 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àiïìu trïn àêy, chûá chñnh yïëu khöng phaãi àiïìu naâo khaác.
Nhûäng nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi hiïíu àuáng nghôa nhû vêåy,
úã nûúác ta, tûâ àêu maâ coá?
Möåt laâ tûâ nhûäng nhaâ vùn cuä trûúác Caách maång thaáng
Taám caãi taåo ài, theo tinh thêìn vaâ lêåp trûúâng cuãa giai cêëp
cöng nhên. Viïåc thay da àöíi oác naây khöng phaãi laâ dïî
daâng vaâ mau choáng. Chó möåt caái têåp quaán nöng nghiïåp
laåc hêåu, laâ ài laâm vaâ ài hoåp khöng àuáng giúâ, maâ hún ba
nùm hoâa bònh röìi, ta vêîn chûa chûäa àûúåc. Huöëng chi viïåc
thay àöíi caã hïå thöëng tû tûúãng, caách nhòn, vaâ löëi caãm àaä
thêm cùn cöë àïë tûâ lêu. Trong hoaân caãnh úã thaânh thõ yïn
bònh hiïån nay, àaä coá caá biïåt nhûäng nhaâ vùn cuä truy lônh
trúã laåi nhûäng àiïìu khöng àuáng maâ trong Khaáng chiïën hoå
àaä tûâ boã. Nhûng àaåi böå phêån vêîn kiïn trò tiïëp tuåc tûå caãi
taåo mònh, vaâ hoå dêìn dêìn trúã thaânh nhûäng nhaâ vùn múái,
múái hay cuä khöng úã tuöíi taác, maâ úã caái tñnh caách quêìn
chuáng trong nhaâ vùn, úã àaãng tñnh cuãa nhaâ vùn. Theo töi
nghô, caái khaã nùng diïîn àaåt thúâi àaåi chó nêng lïn àûúåc
trong nhaâ vùn cuâng vúái caái chêët quêìn chuáng, cuâng vúái
Àaãng tñnh àûúåc tùng cûúâng. Thûåc tïë vùn hoåc Liïn Xö àaä
chûáng minh rùçng nhûäng nhaâ vùn cuä trûúác Caách maång
thaáng Mûúâi, bïìn chñ ài vúái Àaãng vaâ quêìn chuáng, àaä
thaânh nhûäng nhaâ vùn múái thêåt ûu tuá. ÚÃ nûúác ta, àïí cho
caác nhaâ vùn trûúác Caách maång thaáng Taám trúã thaânh
nhûäng nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi hún lïn möåt mûác nûäa, cuäng
cêìn phaãi thïm möåt thúâi gian gù’ng cöng, reân luyïån.
Caái nguöìn thûá hai àïí luyïån dûúäng thaânh nhûäng nhaâ
vùn thúâi àaåi cuãa ta, laâ lúáp nhaâ vùn treã bù’t àêìu viïët tûâ sau
Caách maång trúã ài. Phêìn lúán hoå laâ nhûäng ngûúâi àaä àûúåc ài
hoåc, hoå vaâo Caách maång vúái möåt gaánh quaá khûá nheå nhaâng,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 231

hoå hêëp thuå caái múái cuãa thúâi àaåi ta choáng hún. Hoå cêìn múã
röång kiïën thûác thïm nhiïìu, cêìn hoåc têåp nhiïìu vïì nghïì
nghiïåp. Nhûng khöng phaãi hïî cûá tuöíi treã laâ àaãm baão tû
tûúãng khöng sai lïåch. Cuâng vúái lúáp nhaâ vùn trûúác, hoå vêîn
phaãi hoåc têåp quêìn chuáng nhiïìu hún, sêu hún nûäa. Àïí cho
taâi nùng cuãa hoå chñn - töi hiïíu taâi nùng laâ bao göìm caã tû
tûúãng - cuäng cêìn phaãi coá möåt thúâi gian.
Caái nguöìn thûá ba laâ hûúáng nhòn vïì tûúng lai xa hún.
Nïìn vùn hoåc múái do Àaãng laänh àaåo, caái nïìn vùn hoåc cuãa
möåt xaä höåi seä tiïën maånh lïn xaä höåi chuã nghôa mai sau
göìm toaân nhûäng ngûúâi lao àöång, cêìn phaãi coá nhûäng nhaâ
vùn xuêët thên tûâ nhaâ maáy, tûâ nöng thön húåp taác hoáa.
Caái cöng chuáng hoaân toaân múái, göìm bùçng cöng nhên,
nöng dên lao àöång, hiïån giúâ àang hoaân thaânh thoaát naån
muâ chûä, hoùåc hoåc böí tuác bònh dên, vaâ röìi seä hoåc cao hún
nûäa, sau àêy hoå seä cêìm àoåc caác taác phêím vùn hoåc. Hoå,
nhûäng ngûúâi maâ baãn chêët dïî thöng caãm nhêët vúái caác vêën
àïì vaâ nhên vêåt cuãa xaä höåi múái, hoå laåi thuöåc nhûäng giai
cêëp tûâ xûa chûa bao giúâ àûúåc reân luyïån àïí viïët vùn. Àoá
laâ àiïìu bêët cöng maâ Àaãng ta seä sûãa chûäa. Àùåt nhiïìu ûúác
voång vaâo loaåt nhaâ vùn êëy cuãa thúâi àaåi, khöng cöng nöng
chuã nghôa chuát naâo hïët; traái laåi, chó nhòn quanh quêët coá
laâng vùn hiïån nay, laâ khöng thêëy xa hún muäi mònh. Cöë
nhiïn, àaâo taåo loaåt nhaâ vùn naây àoâi hoãi nhiïìu thúâi gian.
“Vêën àïì caán böå” cuãa vùn hoåc chuáng ta àùåt ra laâ nhû
vêåy.
Àoá àuáng laâ vêën àïì mêëu chöët. Thúâi àaåi ta coá àêìy àuã
chiïën cöng, sûå nghiïåp, nhûng coân thiïëu caái chñn cuãa caác
nhaâ vùn. Khi caác nhaâ vùn àaä chñn röìi, hoå coá thïí seä quay
trúã laåi viïët vïì nhûäng ngaây Caách maång thaáng Taám, viïët
232 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

vïì Khaáng chiïën maâ viïët rêët hay, rêët àuáng, duâ coá trûúâng
húåp hoå phaãi dûåa vaâo taâi liïåu lõch sûã chûá chûa àûúåc mù’t
thêëy tai nghe. Traái laåi, khi hoå chûa chñn, thò àang söëng
giûäa khaáng chiïën nhaän tiïìn, hoå vêîn chûa viïët àûúåc àuáng,
hay vïì khaáng chiïën. - Noái, àiïìu naây, tûác laâ nhêën maånh:
nhaâ vùn cêìn phaãi cêëp baách nhêåp têm lêëy thúâi àaåi; maâ
muöën àûúåc nhû vêåy, cêìn phaãi lùn löån vaâo thûåc taåi caách
maång hún nûäa, hoâa mònh vaâo quêìn chuáng caách maång
hún nûäa, chûá khöng phaãi thêëy mònh ài vaâo thûåc tïë maâ
chûa coá kïët quaã, thò àaä naãn loâng, ruát lui.
Nhûäng nhaâ vùn trong ba loaåi trïn àêy thi àua vúái
nhau raáo riïët vaâ lêu daâi, khöng kïí tuöíi, khöng kïí thaânh
phêìn xaä höåi xuêët thên, maâ kïí vïì tû tûúãng, taâi nùng, àïí
trúã thaânh nhûäng nhaâ vùn chên chñnh cuãa thúâi àaåi. Vùn
hoåc trûúác Caách maång phaãi mêët ba mûúi nùm vaâ hún nûäa
àïí coá àûúåc möåt cuöåc núã hoa vïì nhên taâi; vùn hoåc múái cêìn
phaãi ruát thúâi gian naây ngù’n hún nhiïìu nûäa. Chuáng ta
phên tñch sûå “giaáp haåt taâi nùng”, khöng kiïëm cúá cho sûå
chêåm chaåp, maâ àïí ta cûá tiïën bûúác vûäng vaâng.

CÊU CHUYÏÅN THIÏN TAÂI

Trong cuöåc tranh luêån vïì têåp Viïåt Bù’c nùm 1955, coá
ngûúâi àaä lêëy thú Nguyïîn Du, thú Höì Xuên Hûúng àïí àêåp
thú Töë Hûäu. Nhiïìu ngûúâi khaác chên thaânh thù’c mù’c: -
Thúâi àaåi cuãa ta vô àaåi nhû thïë, taåi sao chûa coá möåt
Nguyïîn Du? Vaâ cuäng coá nhiïìu ngûúâi nûäa nhòn sang Liïn
Xö, thêåt thaâ àùåt cêu hoãi: - Chïë àöå xaä höåi chuã nghôa vô
àaåi vaâ ûu tuá, nhûng taåi sao vùn hoåc Xö viïët chûa coá möåt
Tönstöi, chûa coá möåt Puáckin?
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 233

Àêy cuäng laåi laâ möåt sûå lêîn löån vêën àïì. Vêën àïì
Nguyïîn Du, Tönstöi, Puáckin laâ vêën àïì thiïn taâi. Trong
bûúác ài lïn cuãa lõch sûã nhên loaåi, àaä saãn sinh ra nhûäng
thiïn taâi vùn nghïå kyâ kiïåu nhû thïë; thi sô Phaáp Böàúle
àaä goåi àoá laâ nhûäng haãi àùng choái loåi, chiïëu saáng trong
khoaãng röång vaâ trong khoaãng lêu. Theo töi hiïíu, hiïån
nay con ngûúâi ta chûa tòm ra àûúåc caái quy luêåt àïí taåo
nïn caác thiïn taâi. Maác vaâ Øngghen àaä coá noái: vêën àïì
khöng phaãi laâ “möîi ngûúâi àïìu phaãi thay thïë cho
Raphaen(1) , maâ laâ möåt ngûúâi naâo mang Raphaen úã trong
mònh, àïìu phaãi àûúåc phaát triïín tûå do.” Chïë àöå xaä höåi chuã
nghôa khöng noái rùçng seä àeã ra rêët nhiïìu Seátspia(2) vaâ
Gúáttú, (3), nhûng àaãm baão cho nhûäng ai coá mêìm möëng
trúã thaânh Seátspia vaâ Gúáttú àïìu khöng bõ chïët non vò àoái
reát, bõ thui chöåt vò thêët hoåc, bõ baán vùn non àïí nuöi
miïång vaâ vúå con, nhû Gooácki àaä tûâng than rùçng dûúái
nhûäng chïë àöå baåo lûåc cuä, coá leä àaä chïët phñ haâng chuåc
thiïn taâi, haâng trùm vô nhên. Traái laåi, nhûäng chïë àöå cuãa
chuáng ta taåo àiïìu kiïån töëi àa cho nhên taâi naãy núã.
Ngûúâi ta khöng thïí àem nhûäng thiïn taâi cuãa quaá khûá
àïí chûáng minh rùçng nïìn vùn hoåc ài theo sûå laänh àaåo cuãa
Àaãng cuãa giai cêëp cöng nhên hiïån nay laâ keám, laâ xoaâng.
Chuyïån thiïn taâi laâ chuyïån bêët thûúâng, xuêët saáo. Ngûúâi
naâo coá taâ yá múái àem Nguyïîn Du àïí àêåp caác taác giaã àang
naãy núã hiïån nay. Vaâ Nguyïîn Du àaä sinh ra trong thúâi
àaåi cuöëi vua Lï chuáa Trõnh, àêìu Nguyïîn, viïåc àoá khöng
noái rùçng chïë àöå phong kiïën àang tan raä laâ chïë àöå töët.

(1) Raphael (1485-1520) hoåa sô lúán úã nûúác YÁ.


(2) Shakespeare (1564-1616) kõch sô lúán nhêët nûúác Anh.
(3) Goethe (1749-1832) nhaâ vùn, nhaâ thú trûá danh nhêët nûúác Àûác.
234 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Möåt mùåt khaác, nhûäng thiïn taâi kyâ diïåu thêåt, nhûng
cuäng khöng phaãi laâ “ngûúâi trúâi” cûã xuöëng; thiïn taâi coá
hai àiïìu kiïån; sinh lyá vaâ xaä höåi, nhûng chuã yïëu laâ xaä höåi;
trïn cú súã möåt bêím sinh xuêët chuáng, hoå phaãi hoåc àïí
thöng kim baác cöí, hoå phaãi liïn hïå chùåt cheä vúái nhên dên
vaâ thúâi àaåi: “thiïn taâi laâ möåt sûå gù’ng sûác lêu daâi”, “thiïn
taâi laâ sûå vûúåt bûåc cuãa möåt quêìn chuáng”, hai yïëu töë naây
àïìu àuáng.(1) . Thiïn taâi maâ dûåa àûúåc trïn möåt thïë giúái
quan tiïìn tiïën thò traánh àûúåc nhûäng sai lêìm tai haåi, vaâ,
nhû nûä vùn sô Nicölaiïva(2) noái, coân lúán maånh hún gêëp
trùm lêìn.
Vaâo dõp kyã niïåm böën mûúi nùm Caách maång thaáng
Mûúâi, Ilia Ïrùngbua coá viïët baâi “Cuöåc àúâi chuáng töi chó
múái laâ bù’t àêìu”, trong àoá öng noái: tûâ nùm nghòn nùm
xûa trúã laåi, àaä tûâng coá nhûäng nïìn vùn minh rûåc rúä,
nhûng nhûäng nïìn vùn minh àoá laâ cuãa möåt thiïíu söë laâm
vaâ àïí cho möåt thiïíu söë hûúãng, cho nïn, khi gùåp tai naån,
thò caác nïìn vùn minh àoá àöí suåp nhû lêìu dûång bùçng laá
baâi, vò nhûäng ngûúâi nö lïå khöng chõu baão vïå noá. Vúái
chñnh quyïìn Xö viïët, “Lêìn àêìu tiïn, con ngûúâi ta múái bù’t
àêìu saáng taåo möåt nïìn vùn minh noá khöng phaãi laâ cöng
laâm, cuäng khöng phaãi laâ cuãa hûúãng cuãa möåt nhuám ngûúâi:
noá do moåi ngûúâi saáng taåo vaâ noá laâ cuãa chung moåi ngûúâi.
Vúái möåt nïìn vùn minh nhû thïë, khöng coá möåt sûå àuång
phaá naâo haåi nöíi”, ... “Böën mûúi nùm, laâ möåt khoaãng thúâi
gian ngù’n, vaâ khi nhûäng keã hoaâi nghi úã phûúng Têy baão
töi: ”Tönstöi cuãa caác anh àêu naâo?", töi khöng troã vúái hoå

(1) Coân nhiïìu khña caånh phong phuá cuãa vêën àïì thiïn taâi, maâ phaåm
vi baâi naây khöng baân àïën.
(2) Galina Nicolaieva, taác giaã tiïíu thuyïët “Muâa gùåt” (Liïn Xö).
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 235

caác nhaâ vùn cuãa chuáng töi, maâ troã nhûäng àöåc giaã cuãa
chuáng töi. Nhûäng ngûúâi àöåc giaã nhû thïë naây, Tönstöi
chûa àûúåc biïët àêu; vaâ nhûäng Tönstöi cuãa chuáng töi thò
hiïån giúâ coá leä chó múái àang hoåc A, B, C, hoùåc àang voåc
caát trong caác vûúân hoa cöng cöång". Vùn hoåc Xö viïët chûa
coá Tönstöi, chûa coá Puáckin, nhûng vùn hoåc Xö viïët söëng
trong loâng möîi laâng xoám, trong möîi loâng ngûúâi.
Vùn hoåc múái cuãa Viïåt Nam àang bù’t rïî sêu trong
quêìn chuáng, nhûåa àang chaåy lïn cêy, lïn laá, hoa vaâ traái
chó múái chúám thöi, nhûng ta khöng thïí thay bùçng möåt
cêy hoa traái giêëy naâo khaác.

CHUÃ NGHÔA HIÏÅN THÛÅC PHÏ BÒNH


KHÖNG ÀUÃ NÛÄA

Ngöìi chiïm ngûúäng dûúái boáng cöí thuå sum sï cuãa caác
taác phêím cöí àiïín kyâ thuá, röìi nguáng nguêíy vúái viïåc ài
tröìng nhûäng cêy múái cuãa thúâi àaåi ta nay, àoá laåi laâ möåt
khña caånh nûäa cuãa sûå lêîn löån vêën àïì. Khöng ai quyá
troång, àïì cao caái gia taâi vùn hoåc ûu tuá cuãa dên töåc vaâ
cuãa nhên loaåi bùçng caác Àaãng Maác - Lïnin. Nhûng chuáng
ta khöng thïí lêëy àoá laâm moán ùn tinh thêìn duy nhêët hay
chñnh yïëu cho nhûäng ngûúâi xêy dûång xaä höåi xaä höåi chuã
nghôa. Chuáng ta coân àoâi hoãi möåt nïìn vùn hoåc múái khaác
nûäa, con àeã rûát ruöåt cuãa thúâi àaåi chuáng ta.
Möåt söë nhaâ vùn coá thïí nhêìm lêîn vïì vêën àïì naây, chûá
cöng chuáng khöng nhêìm lêîn. Vò söë nhaâ vùn àoá quaá mú
àïën caái pho tûúång cuãa baãn thên mònh, nghô rùçng nhûäng
vùn haâo xûa noái àïën caái buöìn rêìu, caái xam xaám hù’t hiu
vaâ àûúåc hêåu thïë taåc tûúång, thò mònh bêy giúâ cuäng coá thïí
236 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

viïët nhû thïë, vaâ cuäng àïí laåi sûå nghiïåp àûúåc nhû thûúâng.
Quêìn chuáng thò àoåc Nguyïîn Du, Bandù’c, Sïkhöëp... rêët
say sûa xong röìi, quêìn chuáng vêîn cûá hoãi: - Coân caái Àiïån
Biïn Phuã cuãa chuáng töi, sao chûa thêëy möåt taác phêím
naâo diïîn àaåt cho xûáng àaáng?
Chuáng ta nay, hoåc têåp nhûäng kinh nghiïåm nghiïn
cûáu cuãa möåt nhaâ vùn nhû Phaàïeáp(1) cuäng thêëy rùçng coá
nhûäng nhaâ vùn cöí àiïín khöng nhûäng chó laâm hiïån thûåc
phï bònh, maâ coân tröng thêëy, taåo ra nhûäng nhên vêåt tñch
cûåc cuãa thúâi àaåi hoå. Mùåt khaác, chuáng ta cuäng thêëy rùçng
àoá khöng phaãi laâ trûúâng húåp chung cuãa têët caã caác nhaâ
vùn cöí àiïín. Nïëu ta àûáng vïì phûúng diïån cêìn phaãi caãi
taåo cuöåc söëng, chûá khöng nhûäng tòm hiïíu noá, nïëu ta
àûáng vïì phña nhûäng ngûúâi hiïån nay vêîn àang coân bõ mêët
nûúác vaâ bõ aáp chïë, boác löåt, hoå àang cêìn möåt thûá vùn hoåc
trûåc tiïëp giuáp hoå phaá cuäi chùåt xiïìng, thò ta rêët thöng
caãm vúái lúâi Löî Têën(2): “Trûúác caách maång lúán, têët caã vùn
hoåc àaåi khaái laâ àöëi vúái moåi traång thaái xaä höåi thêëy laâ bêët
bònh, thêëy laâ thöëng khöí, beân kïu khöí, gaâo bêët bònh,
trong vùn hoåc thïë giúái chùèng ñt gò thûá vùn hoåc thuöåc vïì
loaåi êëy. Coá àiïìu thûá vùn hoåc kïu khöí gaâo bêët bònh êëy àöëi
vúái caách maång chùèng coá aãnh hûúãng gò, vò kïu khöí, gaâo
bêët bònh maâ khöng coá lûåc lûúång gò, thò keã aáp bûác mònh
vêîn khöng theâm àïëm xóa; con chuöåt tuy chñt chñt kïu,
mùåc dêìu kïu ra àûúåc thûá vùn hoåc xuêët sù’c, maâ con meâo
vêîn cûá maån pheáp ùn noá ài...”. Löî Têën laåi coân noái thïm
rùçng thûá vùn hoåc kïu khöí, gaâo bêët bònh kia chùèng khaác

(1) Fadeâev (Liïn Xö): Taác giaã caác truyïån nöíi tiïëng “Baåi trêån”, “Àöåi
cêån vïå Thanh niïn”.
(2) Cuäng trong baâi giaãng ngaây 8-4-1927.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 237

naâo ngûúâi sù’p thua kiïån phaát túâ kïu oan, keã aáp bûác àöëi
vúái vùn hoåc àoá laåi thêëy yïn loâng laâ khaác!
Khi chuáng ta khêm phuåc caác thiïn taâi cöí àiïín, khöng
phaãi laâ chuáng ta xoáa nhoâa hïët têët caã ranh giúái giûäa hiïån
thûåc phï bònh vaâ hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa. Cuâng vúái
Gooácki, chuáng ta vêîn cûá thêëy chuã nghôa hiïån thûåc phï
bònh rêët bõ giúái haån, rêët khöng àêìy àuã. Vñ duå nhû àoåc
Sïkhöëp, ta goåi öng laâ “Sïkhöëp kyâ diïåu”, viïët hay àïën nöîi
ta phaãi giú trang giêëy lïn soi xem coá caái gò laå úã trong êëy
khöng... Nhûng khöng phaãi vò phuåc thiïn taâi Sïkhöëp, maâ
ta hoaân toaân taán thaânh caái thïë giúái quan cuãa Sïkhöëp.
Trong baâi noái àêìu têåp truyïån dõch Sïkhöëp (1), baån
Nguyïîn Tuên khöng àöìng yá vúái lúâi cuãa töi cho rùçng
“Tcheákov noái têët caã caái àau xoát dûúái chïë àöå Nga hoaâng,
noái rêët thiïn taâi, nhûng röìi dêîm chên möåt chöî, khöng
biïët laâm sao thoaát ra àûúåc”(2); vaâ àïí chûáng minh rùçng
Sïkhöëp khöng “dêîm chên taåi chöî”, Nguyïîn Tuên trñch
dêîn nhûäng lúâi cuãa möåt söë nhên vêåt cuãa Sïkhöëp, nhû: “...
möîi ngaây töi laåi nhuã töi rùçng chuáng ta àang ài gêìn laåi
sûå chiïën thù’ng huy hoaâng coá thïí àûúåc, vaâ töi muöën söëng
túái luác àoá àïí goáp phêìn mònh vaâo”, hoùåc: “... têët thaãy röìi
seä àöåt biïën nhûng trong pheáp thêìn thöng”. Vaâ röìi nhû
thïë àoá, núi àêy seä moåc lïn nhûäng lêu àaâi àöì söå, nhûäng
hoa viïn kyâ diïåu, nhûäng tia nûúác voâi röìng phi thûúâng...";
hay laâ: “... Naây àêy laâ haånh phuác, haånh phuác àang cêët
bûúác...”. Vaâ taác giaã Sïkhöëp cuäng coá noái: “Cuöåc söëng êëy,
töi khöng àûúåc thêëy àêu, nhûng töi biïët rùçng noá seä khaác

(1) Nhaâ xuêët baãn Höåi Nhaâ vùn - Àùng laåi trong Vùn nghïå söë 5, coá
lûúåc chuát ñt.
(2) Trong baâi “Viïët sûå thêåt” àùng Nhên dên söë 1140.
238 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

hùèn...”. Nïëu vúái nhûäng lúâi mú ûúác vaâ tin tûúãng kiïíu nhû
thïë, maâ Nguyïîn Tuên àaä thoãa maän, phò Khöíng Phu Tûã
cuäng àaä tûâng laåc quan trûúác àoá mêëy nghòn nùm röìi! (Àaåo
lúán maâ laâm àûúåc thò treã con coá chöî nuöi, ngûúâi giaâ coá núi
dûúäng v.v...). Rêët nhiïìu ngûúâi àaä mú àûúåc nhû vêåy dûúái
thúâi Nga hoaâng vaâ trong thúâi Phaáp thuöåc úã Viïåt Nam.
Nguyïîn Tuên cho nhû vêåy laâ “nhûäng bûúác chuyïín,
nhûäng bûúác ài lïn” cuãa nhên vêåt, nhûng Elsa Triolet,
ngûúâi dõch vaâ trònh baây saách Sïkhöëp cuäng noái trong maâo
àêìu kõch Ba chõ em: “Nhûäng nhên vêåt hoå cûá noái laâ ài, laâ
chuã trûúng viïåc naây viïåc noå, vaâ, cuäng nhû trong möåt ca
kõch maâ ngûúâi ta haát: ”Chaåy lïn, ta chaåy lïn naâo...", hoå
cûá dêîm chên taåi chöî.". Thûåc ra, thò ngay àïën luác Caách
maång thaáng Mûúâi 1917 àaä thaânh cöng, cuäng chûa coá
àûúåc caái “têët caã röìi seä àöåt biïën nhû trong pheáp thêìn
thöng”, caái “haånh phuác àang cêët bûúác”, caái “nhûäng tia
nûúác voâi röìng phi thûúâng” maâ Sïkhöëp cho nhên vêåt noái
àêu, maâ trûúác mù’t laåi coá quên àïë quöëc vaâ baåch quên, coá
maáu vaâ nûúác mù’t, àoái vaâ reát, coá cún thûã lûãa ghï gúám.
Nguyïîn Tuên viïët: “Nïëu chuáng ta àûâng khoá tñnh àoâi
Sïkhöëp phaãi tiïën böå bêët chêëp caã àiïìu kiïån lõch sûã cuãa
Sïkhöëp, thò chuáng ta seä cöng bùçng hún...”; vúái Nguyïîn
Du, sinh nùm 1765, trûúác caã Caách maång tû saãn Phaáp
1789, thò chuáng ta traách taåi sao bù’t Tûâ Haãi chïët àûáng,
laâ traách sai; nhûng vúái Sïkhöëp, thò chuáng ta rêët coá thïí
àoâi hoãi ñt nhiïìu. Vò Sïkhöëp cuäng söëng trong nhûäng àiïìu
kiïån lõch sûã nhû Gooácki. Thïë maâ khoaãng thúâi gian trûúác
sau Caách maång Nga 1905, Sïkhöëp thò viïët kõch Ba chõ
em (diïîn nùm 1901), Traåi anh àaâo (diïîn nùm 1904), laâ
truyïån coá möåt hiïåu lûåc phi thûúâng, àûúåc haâng trùm ngaân
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 239

ngûúâi vö saãn hûúãng ûáng, àûúåc Lïnin khen ngúåi nöìng


nhiïåt, búãi noá àaä biïíu hiïån baãn chêët caách maång cuãa caái
lûåc lûúång xaä höåi seä nù’m chù’c àûúåc tûúng lai, seä xêy
dûång àûúåc xaä höåi múái. Gooácki trûúác sau vêîn tön kñnh
Sïkhöëp vaâo bêåc thêìy, nhûng Gooácki khöng thïí dûâng laåi
úã caách nhòn cuãa Sïkhöëp. Gooácki viïët trong möåt bûác thû
gûãi cho Sïkhöëp (1900): “Sau öng, khöng coá möåt ngûúâi naâo
coá thïí tiïën böå hún trïn con àûúâng àoá, khöng coá ngûúâi naâo
coá thïí mö taã nhûäng sûå viïåc thêåt thaâ möåt caách chên thûåc
nhû öng. Thúâi àaåi cêìn sûå mö taã nhûäng anh huâng àaä àïën.
Möîi ngûúâi àïìu àoâi hoãi nhûäng caái rûåc rúä coá tñnh caách kñch
thñch, nhûäng caái àoá coá thïí khöng giöëng àúâi söëng thûåc tïë,
nhûng ûu viïåt hún, töët hún, àeåp àeä hún àúâi söëng. Vùn hoåc
hiïån taåi cêìn phaãi kiïn quyïët bù’t àêìu thêëm vaâo àúâi söëng.
Coá laâm nhû vêåy, baãn thên àúâi söëng múái coá maâu sù’c,
nghôa laâ con ngûúâi coá thïí söëng möåt caách phoáng khoaáng
hún, rûåc rúä hún...”.
Thiïn taâi Sïkhöëp thêåt laâ kyâ diïåu, nhûng töi khöng
thïí quïn àûúåc rùçng, nùm 1944, úã Haâ Nöåi, dûúái aách Phaáp
Nhêåt thuöåc, têm trñ töi bñ àûúâng àïën cuâng cûåc, töi àaä àoåc
truyïån Ba nùm cuãa Sïkhöëp, vaâ àoåc xong, caái khöng khñ
hù’t hiu trong àoá chó caâng cuãng cöë thïm caái buöìn cuãa töi.
Vaâ noái chung, saách cuãa nhiïìu thiïn taâi xûa àaä khöng
giuáp gò àûúåc töi phaá caái nhaâ tuâ tû tûúãng siïu hònh, chûá
àûâng noái gò phaá caái nhaâ tuâ àïë quöëc! Töi thiïët nghô, nïëu
luác àoá töi àûúåc àoåc möåt quyïín nhû Ngûúâi meå, thò chù’c
chù’n seä àûa mêìm söëng laåi cho tû tûúãng töi! Nhûng
nhûäng saách cûáu àúâi nhû vêåy, thò àïë quöëc cêëm tiïåt. Lïnin
noái: Nhêån giûä möåt caái gia taâi vaâ tûå bùçng loâng vúái caái gia
taâi àoá, laâ hai viïåc khaác nhau. Töi rêët àöìng yá vúái nûä taác
240 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

giaã “Muâa gùåt”, noái àïën “nhûäng cöë gù’ng vö ñch cuãa
Sïkhöëp àïí tòm möåt con àûúâng àuáng àûa àïën ”bêìu trúâi
kim cûúng". Vaâ töi nghô rùçng möåt truyïån rêët hay nhû
Phoâng söë 6, noái caái xaä höåi dûúái thúâi Nga hoaâng laâ caã möåt
caái nhaâ thûúng àiïn, nïn in vaâo saách hún laâ àùng thaânh
“Phoâng 6 söë” trïn saáu söë baáo Vùn, vò möåt tuêìn baáo cuãa
ta nay nïn ûu tiïn daânh chöî cho nhûäng truyïån ngù’n,
phoáng sûå vïì chöëng haån, sûãa sai, hay xêy dûång nhaâ maáy.
Coá möåt thûåc tïë, laâ khaác vúái Gooácki, Sïkhöëp àaä àaåt túái
mûác cao nhêët cuãa hiïån thûåc phï bònh vaâ khöng tiïëp tuåc
tiïën lïn àûúåc nûäa. Coân Sïkhöëp coá dêîm chên taåi chöî hay
khöng, thò khöng cêìn caäi nhau vïì danh tûâ.
Töi laåi thêëy rùçng chuáng ta nay khöng nïn dûåa vaâo uy
tñn cuãa möåt Sïkhöëp àïí laåi chuã trûúng nguyïn xi nhû
Sïkhöëp: “... Vïì nhûäng vêën àïì chuyïn mön, chuáng ta coá
nhûäng võ chuyïn gia; cöng taác cuãa nhûäng ngûúâi naây laâ
phaán xeát vïì têåp àoaân, vïì söë phêån tû baãn, vïì àöåc haåi cuãa
rûúåu, vïì hia uãng, vïì bïånh lyá phuå nûä...”(1) Töi rêët àöìng yá
laâ ngûúâi nghïå sô khöng nïn (vaâ cuäng khöng thïí) giaãi
quyïët nhûäng vêën àïì àùåt ra coá tñnh caách chuyïn mön quaá,
vñ duå nhû rûúåu, hia uãng, bïånh lyá phuå nûä maâ Sïkhöëp noái;
nhûng coân caái söë phêån cuãa nhûäng têåp àoaân tû baãn, cuãa
chïë àöå tû baãn, maâ nhaâ vùn cuãa thúâi àaåi ta khöng quan
têm, thò quan têm caái gò? Töi laåi nghô rùçng nhaâ vùn cuãa
thúâi àaåi ta goåi ra àûúåc bïånh vaâ àïì ra àûúåc caách chûäa, ñt
nhêët laâ hûúáng chûäa, thò múái laâ àêìy àuã nhiïåm vuå, vò “kyä
sû têm höìn” thò cuäng phaãi bùçng kyä sû thûúâng: nghôa laâ
thaáo àûúåc maáy ra, thò coá thïí lù’p àûúåc maáy laåi, chûá thaáo

(1) Töi khöng àûúåc xem caã baâi cuãa Sïkhöëp, nïn chó phaát biïíu trïn
nhûäng àoaån Nguyïîn Tuên trñch.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 241

cho lung tung, be beát, thò chó laâ ngûúâi phaá hoaåi maáy thöi,
vaâ möåt nhaâ vùn xêëu chó laâ möåt sêu moåt cuãa têm höìn.
Tuy nhiïn, töi cuäng nghô rùçng: úã thúâi àaåi ta, cuäng coá thïí
coá nhûäng trûúâng húåp nhaâ vùn chó múái àùåt ra àûúåc cêu
hoãi, chûá chûa giaãi quyïët àûúåc. Nhûng phaãi laâm àuáng nhû
Sïkhöëp noái, laâ “nhûäng cêu hoãi àaä àûúåc àùåt ra xaác àaáng”.
Maâ àùåt cêu hoãi àûúåc xaác àaáng, thò phûúng ngön Êu Têy
baão rùçng: “biïët àùåt vêën àïì laâ àaä giaãi quyïët vêën àïì”. Nhaâ
vùn ta coá thïí àùåt vêën àïì coá tïå quan liïu, chûá khöng thïí
àùåt vêën àïì chñnh quyïìn dên chuã nhên dên laâ möåt böå
maáy quan liïu, coá thïí hoãi laâ: Àaãng laâm thïë naâo laänh àaåo
vùn nghïå cho töët?, chûá khöng thïí hoãi laâ: Àaãng coá thïí
laänh àaåo vùn nghïå àûúåc khöng? Nghôa laâ nhaâ vùn coá thïí
àùåt nhûäng vêën àïì ra àïí cho nhên dên caâng tùng cûúâng
caãnh giaác, caâng tûå nghiïm khù’c vúái nhûäng tïå lêåu coân laåi,
caâng thêëy laâm caách maång khöng phaãi laâ ài ngao du, v.v...
chûá khöng phaãi laâ buöng thoäng ra rêët nhiïìu cêu hoãi àùåt
rêët sai àïí gieo rù’c hoang mang vaâo quêìn chuáng!
Àïën nhû Nguyïîn Tuên dûåa vaâo Sïkhöëp röìi nghô rùçng
chûäa bïånh laâ “caái viïåc chuyïn trõ cuãa ngûúâi khaác laâm coá
kïët quaã hún, trong möåt caái xaä höåi tiïën böå àaä coá sûå phên
cöng raânh roåt”, thò laâ baån àaä nhêìm lêîn quaá! ÚÃ àêy ta
àang noái bïånh cuãa xaä höåi, bïånh cuãa têm höìn, chûá khöng
phaãi bïånh lao hay bïånh àau mù’t höåt; vaâ úã àêy ta àang
úã caái xaä höåi tiïën böå cuãa Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, chûá
khöng phaãi caái xaä höåi tiïën böå thúâi Nga hoaâng. Sûå “phên
cöng raânh roåt” maâ baån noái àoá, laâ phên cöng cuãa xaä höåi
kyä nghïå tû baãn, trong àoá nhaâ vùn chó àûúåc chuyïn trõ
“tòm caái àeåp, caái tinh vi”, trong àoá nhaâ vùn khöng theâm
chûäa caái bïånh naâo caã, maâ baãn thên mònh laåi laâ möåt con
bïånh nùång hún quêìn chuáng. Chûá coân úã trong xaä höåi cuãa
242 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ta, cöng taác coá phên cöng raânh roåt thêåt àêëy, ngûúâi thò lo
viïët vùn, ngûúâi thò lo laänh àaåo, nhûng traách nhiïåm vúái
toaân xaä höåi thò khöng phên, traách nhiïåm thò laâ chung.
Caác baác sô àöìng thúâi cuäng laâ kyä sû têm höìn cuãa bïånh
nhên, àïí chûäa choáng khoãi hún, caác caán böå ài phaát àöång
tû tûúãng quêìn chuáng, caác nhaâ giaáo duåc, v.v... àïìu laâ kyä
sû têm höìn; àöìng thúâi caác nhaâ vùn cuäng laänh àaåo tû
tûúãng quêìn chuáng tiïën lïn xaä höåi chuã nghôa bùçng
phûúng tiïån cuãa mònh laâ vùn hoåc. Chuáng ta úã nûúác ta
nùm 1957, sao laåi cheáp nguyïn xi cuãa Sïkhöëp? Gooácki
söëng àöìng thúâi vúái Sïkhöëp, Gooácki vaåch cho chuáng ta con
àûúâng vùn hoåc caách maång, con àûúâng hiïån thûåc xaä höåi
chuã nghôa, noá vûâa phï bònh, vûâa xêy dûång, noá nùång vïì
múã àûúâng xêy dûång, maâ bao göìm caã phï bònh.

CAÁI MÚÁI CUÃA VØN HOÅC CHUÁNG TA

Nhûäng nöîi khoá khùn coá thêåt cuãa möåt nïìn vùn hoåc treã
khöng thïí laâm lu múâ caái tñnh chêët chên lyá cuãa vùn hoåc
caách maång Viïåt Nam. Chuáng ta phaãi xêy dûång vùn hoåc
ta nay vúái caái chêët cuãa cuöåc àúâi múái naây, vúái caái chêët àaä
laâm nïn Àiïån Biïn Phuã vaâ giaãi phoáng nûãa nûúác Viïåt
Nam, vúái caái chêët àang dêìn dêìn thiïët lêåp möåt xaä höåi
khöng coân ngûúâi boác löåt ngûúâi trïn miïìn Bù’c naây, chûá
khöng vúái caái chêët naâo khaác. Àoá laâ caái chêët quyá baáu,
chù’t chiu naãy ra tûâ xûúng maáu cuãa nhên dên quêìn
chuáng, caái chêët ngûúâi múái nhêët cuãa lõch sûã, laâ con ngûúâi
saáng suöët duâng vuä khñ àêëu tranh giai cêëp vaâ àêëu tranh
dên töåc àïí giaãi phoáng mònh, nûúác mònh, vaâ toaân thïí loaâi
ngûúâi. Àuáng nhû vêåy, khöng thïí coá hai têìng caách nhau,
möåt têìng quêìn chuáng nhên dên taåo ra caái chêët lao àöång
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 243

vaâ àêëu tranh, coân möåt têìng caác nhaâ vùn duâng möåt chêët
khaác àïí taåo vùn hoåc.
Töi thêëy caác nhaâ vùn vïì trûúác nhêën maånh quaá nhiïìu
vaâo caái àiïím: töi viïët vùn vò töi thñch, töi viïët vùn cho
töi. Nhû vêåy, hoå xuêët phaát tûâ baãn thên mònh àïí laâm
nghïå thuêåt. Tûâ khi caác Àaãng Maác - Lïnin laänh àaåo vùn
hoåc, caác nhaâ vùn chên chñnh vêîn viïët vùn vò mònh thñch,
vò cêìn thêëy viïët, khöng viïët khöng söëng àûúåc; nhûng vúái
caái nhu cêìu chuã quan sêu sù’c êëy, hoå hiïíu rùçng saáng taác
vùn hoåc trûúác tiïn laâ möåt sûå viïåc cuãa xaä höåi; töi daám
chù’c ngûúâi vùn sô naâo thñch cö àún nhêët, (chùèng haån nhû
Satöbúriùng(1) àïën luác chïët vêîn coân thñch cheo veo möåt
mònh möåt nêëm möå trïn taãng àaá cuãa búâ biïín Thaánh Malö)
cuäng seä khöng viïët vùn laâm gò, nïëu anh ta söëng möåt
mònh, vônh viïîn khöng coá ai àoåc vùn anh. Con ngûúâi laâ
saãn phêím cuãa sûå lao àöång vaâ cuãa àúâi söëng xaä höåi, thò
vùn hoåc cuäng laâ saãn phêím cuãa xaä höåi, do nhûäng nhaâ vùn
laâm. Saáng taác vùn hoåc laâ möåt nhiïåm vuå xaä höåi giao cho
nhaâ vùn, möåt cuöåc àùåt haâng cuãa xaä höåi. Nhêën maånh vaâo
àiïìu êëy, àùåt àiïìu êëy lïn trûúác nhêët, laâ caái múái cuãa vùn
hoåc chuáng ta.
Trong thúâi Phaáp - Nhêåt thuöåc úã nûúác ta, töi àaä phaãi
ghï súå trûúác caái tinh thêìn vö traách nhiïåm cuãa möåt söë
ngûúâi viïët vùn, laâm thú, giûäa caái xaä höåi àaä sa àoåa àïën
cuâng, laåi coân lêëy vùn hoåc kñch thñch cho noá sa àoåa hún
nûäa; töi àaä phaãi thöët lïn trong möåt baâi baáo: “... Coá thúâi
àaåi naâo trong vùn hoåc ta maâ trú treän loäa löì àïën nhû thïë
hay khöng?... Caái thú thuöëc phiïån, caái thú ï chïì, chaán

(1) Chateaubriand (1768-1848): Nhaâ vùn tiïn phong cho phong traâo
laäng maån Phaáp.
244 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

chûúâng, khöng tin tûúãng, caái thú laånh nhû thõt ngûúâi
chïët, seä theo caái thúâi àaåi truåy laåc maâ ài mêët trong thúâi
gian...”(1) Nhòn sang vùn hoåc tû saãn cuãa möåt nûúác nhû
nûúác Phaáp, tûâ trûúác 1945 vaâ cho àïën hiïån bêy giúâ, töi
caâng kinh haäi gêëp nghòn lêìn. Coá thïí noái àoá laâ möåt caãnh
“têët-caã-döìn-ra-cöëng” (tout-aâ-l’eágout): nhûäng ngûúâi viïët
vùn tha höì tuön vaâo vùn hoåc têët caã nhûäng sûå giïët ngûúâi,
ùn cûúáp, tûå tiïm thuöëc àöåc vaâo mònh, bùm vùçm ngûúâi
yïu, baán dêm, truåy laåc, àiïn loaån, thi nhau taã nhûäng thûá
àoá rêët laâ tinh vi, thñch thuá; vùn hoåc thaânh ra möåt thûá
cöëng raänh àïí àoán lêëy haâng trùm, haâng ngaân nûúác bêín,
chêët àöåc tûâ buát nhaâ vùn “lêëy cuãa xaä höåi laåi traã vïì cö àùåc
hún cho xaä höåi”. Chuáng ta khöng coá thûá “tûå do saáng taác
vö haån àöå” êëy! Caác baån nhaâ vùn thên mïën cuãa vùn hoåc
múái chuáng ta! Nïëu rêët nhiïìu khi chuáng ta thêëy àùåt buát
xuöëng khoá khùn, chñnh laâ vò xaä höåi ta àùåt nhiïåm vuå nhaâ
vùn rêët cao; chuáng ta lo nghô àïën taác duång xaä höåi cuãa
caái mònh viïët; chuáng ta tûå nguyïån chiïëu cöë àïën khña
caånh naây, laåi khña caånh khaác; khöng phaãi ta chó viïët cho
àeåp, maâ phaãi viïët cho àuáng, cho töët, cho coá lúåi, vaâ cho
àeåp...

*
* *

ÚÃ àêy, töi chûa kiïím àiïím nhûäng thaânh tûåu cuãa vùn
hoåc múái chuáng ta. Töi haäy xeát baãn chêët. Coá caái gò múái àaä
naãy ra khöng?

(1) Baáo Thanh niïn (Saâi Goân) 8-1-1944.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 245

Ta haäy xeát vïì mùåt thú. Khöng phaãi böîng chöëc mûúâi
ba nùm maâ ta àaä coá àûúåc nhûäng Nguyïîn Traäi, Nguyïîn
Du, Thõ Àiïím, Xuên Hûúng cuãa thúâi nay; nhûäng taâi lúán
lao kia laâ kïët tinh cuãa nùm, saáu trùm nùm vùn hoåc cöí
àiïín. Nhûng nhûäng thiïn diïîm tuyïåt cuãa caác bêåc àoá, trïn
àaåi cuåc, coá phaãi laâ “lûåa chi nhûäng khuác tiïu tao” quaá
chùng? Coá phaãi laâ “ngûúâi buöìn vùn coá vui àêu bao giúâ”
chùng? Àïën nuå cûúâi cuãa Xuên Hûúng cuäng laâ àù’ng cay
nûúác mù’t! Röìi tiïëp theo, thú Viïåt Nam trong thúâi mêët
nûúác thuöåc Phaáp, coá phaãi caái buöìn caâng nùång nïì, u uêët,
caâng ài àïën thuãy têån sún cuâng cuãa têm trñ, buöìn àïën
chïët, àïën àiïn chùng? Nïëu Caách maång vaâ quêìn chuáng
khöng àem àïën caái vui cuãa cêìn cuâ lao àöång, cuãa gian khöí
àêëu tranh, nïëu Àaãng Cöång saãn Àöng Dûúng vaâ Àaãng
Lao àöång Viïåt Nam khöng àem àïën caái vui cuãa tû tûúãng,
thò thú Viïåt Nam coân khoác àïën bao giúâ? Trûâ möåt söë nhoã
thú laåc loaâi tûâ luác hoâa bònh (trong Khaáng chiïën, nhûäng
trûúâng húåp naây rêët hiïëm) thò ta coá thïí noái: mùåc dêìu nghïå
thuêåt chûa cö àuác, mùåc dêìu coân sú lûúåc hay gò gò nûäa, ta
coá thïí vöëc lïn trong toaân böå thú múái Viïåt Nam möåt niïìm
vui, möåt nguöìn laåc quan daâo daåt.
Trûúác kia, cêu thú cûá lûãng lú, cûá mïìm, cûá àuöëi (Möåt
caánh chim thu laåc cuöëi ngaân - Trùng vaâng àaä xïë non têy
ngêåm buöìn - ÊËp uáng khöng ra àûúåc nûãa lúâi v.v...) bêy
giúâ, nhûäng cêu thú trung bònh cuäng (thú böå àöåi):
Trung àöåi anh àoáng bïn búâ suöëi trong
Gioá nuái vang vang raåo rûåc loâng...
Vñ duå àiïín hònh nhêët coá leä laâ hai cêu ca dao sau àêy.
Xûa:
Nuái cao chi lù’m nuái úi
Nuái che mùåt trúâi, khöng thêëy ngûúâi thûúng!
246 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Con ngûúâi trong chïë àöå cuä khiïëp phuåc trûúác thiïn
nhiïn, nuái chù’n trûúác mùåt, nuái chù’n caã cuöåc àúâi, caã söë
mïånh. Bêy giúâ:
Àeâo cao thò mùåc àeâo cao
Treâo lïn àïën àónh, ta cao hún àeâo!
Böå àöåi, dên cöng coi caái àeâo, caái nuái cuâng lù’m cuäng
chó nhû möåt con voi, coá thïí treâo lïn cûúäi cöí àûúåc! Àöìng
yá, vaâi ngûúâi coá thïí baão cêu trïn nhiïìu nghïå thuêåt tñnh
hún, “hay” hún, vò àûát ruöåt àûát gan hún! Nhûng muöën
laâm cho àûúåc cêu dûúái, phaãi coá caã möåt cuöåc caách maång!
Cêu dûúái saãng khoaái hún, laâm vui sûúáng loâng ngûúâi hún,
taåi sao noá laåi khöng hay?
Trûúác kia, thú noái con ngûúâi bõ àöång trûúác söë maång,
(Bù’t phong trêìn phaãi phong trêìn(1)), trûúác caãnh vêåt (Möîi
bêån thu sang em laåi voâ loâng than khoác (2)), trûúác têm höìn
mònh (Cûá lùång chuöìi theo gioâng caãm xuác (3), bõ àöång trûúác
têët caã (Thuyïìn úi thuyïìn theo soáng haäy lïnh àïnh (4));
nay, nhûäng ngûúâi cöng nhên khaáng chiïën chuyïín möåt caái
maáy nùång haâng chuåc têën, dûúái trúâi mûa, vaâ nhêët quyïët
daânh lêëy chuã àöång, con ngûúâi nhêët àõnh khöng luâi, khöng
àuöëi, nhêët àõnh caãi taåo thïë giúái:
Tay coá trún, ta xoa caát maâ löi,
Chên coá trúåt, bêëm sêu thïm chuát nûäa...

Mûa bao giúâ ruång hïët laá rûâng cêy;


Chùåt vaâi caânh che thay noán àïm nay,

(1) Trong “Truyïån Kiïìu”.


(2) Trong “Gioåt lïå thu”.
(3) Trong “Thú Thú”.
(4) Thú Vuä Hoaâng Chûúng.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 247

Vaâ àûúâng trún dêîu coá bùçng àöí múä,


Caânh cêy àêy ta laâm thïm chên nûäa.

Töi thêëy cuâng vúái nhûäng cêu thú treâo àeâo chuyïín maáy
êëy, àaä naãy ra möåt chêët thú múái laå maâ trûúác àêy, thù’p
àuöëc lïn cuäng khöng tòm thêëy trong lõch sûã thú Viïåt
Nam!
Trûúác àêy, trong thú chñnh thöëng cuãa caác thi sô, hònh
aãnh cuãa quêìn chuáng nhû thïë naâo? Tiïëp theo nhûäng naâng
con gaái öng Viïn ngoaåi hoå Vûúng, laâ nhûäng tiïíu thû nhaâ
giaâu hay nhûäng cö baán haâng cho meå, buöìn taân thu ngöìi
àan aáo len. Bêy giúâ, nhûäng meå àô thù’t lûng boá que, xù’n
vaáy quai cöìng àûúåc laâ cö “gaái Bù’c Giang” vaâ trong thú rêët
laâ àûúâng hoaâng, caái cuöëc phaá àûúâng cuãa cö boáng trùng doåi
vaâo rêët laâ kñnh mïën! Nhûäng “con muå giaâ nhaâ quï” trûúác
kia, bêy giúâ àaä thaânh Bêìm úi àûúåc àùåt ngang haâng cuâng
vúái Töí quöëc, yïu bêìm yïu nûúác caã àöi meå hiïìn. Giêåt lêëy
möåt chöî ngöìi àeåp àeä trong thú cho quêìn chuáng nhû vêåy,
nhûäng ai coi thûúâng àiïìu àoá? Nhûäng ai cûá nhêët àõnh
nhù’m mù’t laåi khöng nhòn thêëy caái múái trong thú ta?
Xin lêëy möåt vñ duå caá nhên. Baån Tïë Hanh (1) nhên mêëy
cêu thú trong baâi Gioá cuãa töi:
Höìn ta caánh röång múã
Àöi bïn gioá thöíi vaâo
Nghô nhûäng àiïìu húán húã
Nhû trúâi cao, cao cao.
maâ àùåt vêën àïì: “Khöng leä chó giai cêëp boác löåt múái ngù’m
trùng? Nhûng thûã hoãi nhûäng cêu thú êëy thuöåc vïì tû

(1) Tuêìn baáo Vùn söë 26 (1-11-1957), trong baâi Cuâng àùåt möåt söë vêën
àïì.
248 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

tûúãng giai cêëp gò? Tû saãn û? Vö saãn û?...”. Töi xin caã
quyïët rùçng àoá laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn; nhêët àõnh
tû tûúãng tû saãn hiïån nay khöng thïí nhòn trùng, nhòn gioá,
khöng thïí coá caái vuä truå quan nhû vêåy. Baãn thên töi,
trûúác Caách maång, àaä tûâng nghô rùçng àúâi cûá ài àïën chöî
suy, chïët laâ quy luêåt cuöëi cuâng cuãa vuä truå (1934):
Hoa núã àïí maâ taân
Trùng troân àïí maâ khuyïët.
Àûáng trûúác vuä truå, töi ruåt cöí laåi (1939):
Em súå lù’m. Giaá bùng traân moåi neão.
Trúâi àêìy trùng laånh leäo suöët xûúng da.
Nhòn vuä truå bao la röìi cuåp àêìu xuöëng thêëy mònh chó
laâ möåt haåt buåi, thêëy vö cuâng cuäng laâ möåt vúái hû vö, àoá
laâ “töi” trûúác Caách maång. Vaâ hïå thöëng tû tûúãng tû saãn
sa àoåa hiïån nay, noá co cuám laåi súå caái chïët cuãa giai cêëp
noá, noá “suy buång ta ra buång cuãa vuä truå”, noá buöìn têån
thïë, noá laâm sao coá thïí laåc quan! Chñnh vuä truå quan maác
xñt àaä cho töi àûúåc thêëy “Trúâi troân nhû buöìm cùng, Têët
caã lïn àûúâng múái”, thêëy vuä truå (cuäng nhû thïë giúái) taái
taåo maäi, tiïën böå maäi, vaâ trong baâi Gioá, töi coá yá thûác bù’t
tû tûúãng töi phaãi tiïën theo. Chó coá ài vúái Caách maång, töi
múái coá caái nhòn nhû vêåy àûúåc.

*
* *

Trïn àêy, töi coá noái vùn hoåc trûúác caách maång coá möåt
söë taác phêím nhuêìn nhuyïîn, nhûng àoá khöng phaãi laâ
trûúâng húåp phöí biïën, cuäng nhû khöng thïí nhòn nhûäng
taác phêím cuãa ta nay àïìu laâ sú lûúåc. Chuáng ta cêìn àïì
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 249

phoâng caái têm lyá cûá quay vïì thi võ hoáa nhûäng ngaây xûa,
nhêët laâ nhûäng ngaây àoá gù’n liïìn vúái thúâi coân ài hoåc, vúái
tuöíi treã phúi phúái cuãa mònh. Töi coá anh baån cûá nhù’c maäi
“thuúã Phong hoáa, Ngaây nay”, nhûng khi nhûäng taác phêím
cuä àûúåc in laåi, thò trûâ möåt söë anh vêîn thêëy coá giaá trõ, coân
nhiïìu quyïín thò anh àïën tòm toâi, kïu rùçng bêy giúâ anh
àoåc laåi thêëy têìm thûúâng, “sú lûúåc”, khöng ngúâ trûúác kia
mònh dïî tñnh thïë. Quaã coá nhû vêåy, möåt söë ngûúâi coân quaá
quen miïång vúái nhûäng moán ùn cuä, quaá laå miïång vúái
nhûäng moán ùn múái. Caác taác giaã ngaây nay phaãi nêëu
nûúáng cho töët laânh hún nhiïìu nûäa, thúm ngon hún nhiïìu
nûäa, nhûng mùåt khaác, nhiïìu àöåc giaã cuäng phaãi caãi taåo
caái lûúäi cuãa mònh. Nïëu hoå cûá chó thñch cho thêåt beáo, thêåt
chua, thêåt cay, thêåt nhiïìu dêìu dêëm, thêåt giêåt gên caái
lûúäi, thò vùn hoåc ta e cuäng khoá chiïìu àûúåc hoå. Vùn hoåc
chuáng ta quan niïåm con ngûúâi trûúác tiïn laâ möåt sinh vêåt
lao àöång, möåt sinh vêåt biïët nghô àïën quyïìn lúåi cuãa têåp
thïí, möåt sinh vêåt laâm caách maång, noá rêët biïët hûúãng
nhûäng sinh thuá cuãa ùn uöëng, yïu àûúng, nhûng noá
khöng phaãi söëng àïí chuyïn mön tòm khoaái caãm. Coá ngûúâi
àaä tûâng noái rùçng Cholokhov(1) cuäng têìm thûúâng thöi, laâ
Boris Poleávoi(2) khöng phaãi nhaâ vùn. Hoå khöng hiïíu rùçng
Liïn Xö laâ nûúác vùn minh nhêët, vò vùn minh laâ chùm soác
cho con ngûúâi; hoå khöng hiïíu rùçng vùn hoåc Liïn Xö,
àûáng vïì mùåt tñnh chêët, nöåi dung, vaâ taác duång xaä höåi maâ
noái, laâ nïìn vùn hoåc tiïìn tiïën nhêët, giêìu tû tûúãng tñnh
nhêët trïn thïë giúái, diïîn àaåt nhûäng con ngûúâi múái nhêët

(1) Taác giaã “Söng Àöng ïm àïìm”, “Àêët vúä hoang”.


(2) Taác giaã “Nhûäng ngûúâi Xö Viïët chuáng töi”, “Truyïån möåt con ngûúâi
chên chñnh”, “Vaâng”.
250 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trong lõch sûã. Nïëu chuáng ta nhòn bùçng con mù’t cuãa quêìn
chuáng Viïåt Nam, yïu cêìu rùçng caác nhên vêåt trong tiïíu
thuyïët, trïn sên khêëu khöng nhûäng laâ Thuáy Kiïìu, Kim
Troång, hay Loan, Duäng(1) , maâ chñnh yïëu phaãi laâ nhûäng
Nguyïîn Thõ Chiïn, nhûäng Ngö Gia Khaãm, nhûäng Trêìn
Bònh Luåc, v.v..., nïëu chuáng ta àoâi hoãi möåt nïìn vùn hoåc
phaãn aánh thúâi àaåi, thò ta quyá mïën, cöí voä möîi thaânh tûåu
cuãa nïìn vùn hoåc múái. Coá nhûäng chûúng, nhûäng trang cuãa
Vuâng moã, Àêët nûúác àûáng lïn, Truyïån Têy Bù’c, Xung
kñch, Truyïån anh Luåc, Àöi mù’t, Con àûúâng söëng, Con
trêu, Laâng, v.v... - mùåc dêìu töi cho rùçng caác taác phêím
hiïån nay chûa nhuêìn nhuyïîn, - töi àoåc rêët ûa thñch, vaâ
tûå hoãi: Sao laåi cûá phaãi noái laâ thua vùn trûúác Caách maång?
Traái laåi, coá nhûäng ûu àiïím maâ vùn trûúác Caách maång
khöng thïí naâo coá nöíi!

NHÒN TÚÁI ÀØÇNG TRÛÚÁC

Caái xaä höåi coá giai cêëp coá àïën haâng vaån tuöíi: caái xaä
höåi khöng giai cêëp chó múái coá böën mûúi tuöíi úã Liïn Xö
(àoá laâ chûa trûâ nhûäng nùm nöåi chiïën, vaâ thúâi kyâ chûa
xoáa hïët giai cêëp). Trong nhûäng nghòn nùm tñch luäy vùn
hoáa vïì trûúác, nhên loaåi àaä sinh ra àûúåc nhûäng thiïn taâi
vùn hoåc cöí àiïín maâ chuáng ta nay vö cuâng tön troång vaâ
tha thiïët hoåc têåp. Mùåt khaác, nhûäng xaä höåi xaä höåi chuã
nghôa nay vaâ mai, trong thúâi gian löìng löång trûúác mùåt,
ai daám baão laâ seä khöng sinh ra nhiïìu thiïn taâi? Chuáng
ta tûúãng tûúång khi nhûäng xaä höåi khöng giai cêëp naây chó

(1) Nhên vêåt truyïån “Àoaån tuyïåt” cuãa Nhêët Linh.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 251

àûúåc möåt trùm tuöíi thöi, sûå naãy núã cuãa nïìn vùn hoåc múái
seä khöng biïët àïën thïë naâo maâ noái.
Vaâ ngay hiïån giúâ, trong nhûäng nhaâ vùn cöång saãn vaâ
nhûäng nhaâ vùn ài theo aãnh hûúãng cuãa chuã nghôa xaä höåi
trïn thïë giúái, chuáng ta coá thïí thêëy nhûäng vùn taâi lúán lao
nhû Gorki, Maiakovski, Alexis Tolstoï, Cholokhov (Liïn
Xö); Henri Barbusse, Romain Rolland, Aragon (Phaáp);
Berlolt Brecht (Àûác), Andersen Nëxo (Àan Maåch), Nazim
Hikmet (Thöí Nhô Kyâ), Pablo Neáruda (Sili), Jorge Amado
(Búârïdin), Löî Têën, Quaách Maåt Nhûúåc (Trung Quöëc) vaâ
bao nhiïu vùn taâi ûu tuá khaác!
Con àûúâng àuáng, thò ta theo, duâ coá deo neo, vêët vaã.
Caái cêy töët, thò ta tröìng, ta tûúái, àûâng coá noáng ruöåt nhöí
rïî lïn xem; duâ hoa traái coân lûa thûa, nhûng vun göëc to,
seä àûúåc nhiïìu traái lúán. Vùn hoåc nûúác ta phaãi cù’m rïî vaâo
quêìn chuáng, phaãi phuåc vuå cöng nöng binh laâ àa söë, phaãi
gù’n chùåt vúái àêëu tranh thöëng nhêët vaâ àêëu tranh tiïën
dêìn lïn chuã nghôa xaä höåi, vùn hoåc phaãi coá tû tûúãng tñnh
cao vaâ nghïå thuêåt tñnh àeåp, àoá laâ caái múái khùèng àõnh cuãa
vùn hoåc chuáng ta.

1958
252 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

VAÂI YÁ KIÏËN VÏÌ BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

BÏÅNH SÚ LÛÚÅC VAÂ TAÁC HAÅI CUÃA NOÁ

Möåt nhaâ vùn mù’c bïånh sú lûúåc, khi diïîn taã sûå viïåc
möåt caách nöng caån nhû veä möåt caái sú àöì àaåi khaái, khi
trònh baây cuöåc söëng caách maång nhû möåt viïåc dïî daâng
troát loåt, khi coá khuynh hûúáng giêåt dêy caác nhên vêåt,
múám cho hoå noái theo yá muöën chuã quan cuãa taác giaã, chûá
khöng àïí hoå ùn laâm àuáng theo quy luêåt trong cuöåc àúâi,
khi thiïn vïì tuyïn truyïìn khêíu hiïåu, nheå vïì nghiïn cûáu
thûåc taåi trùm hònh nghòn veã. Nhaâ vùn mù’c bïånh sú lûúåc
nhiïìu khi coá yá töët, muöën ca ngúåi cuöåc caách maång thiïng
liïng vaâ àúâi söëng múái phêën khúãi, nhûng quïn rùçng: caách
ca ngúåi veã vang nhêët, laâ noái caách maång chiïën thù’ng qua
nhiïìu vêëp vaáp, tröìi suåt, gay go.
Nhûäng taác phêím mù’c bïånh sú lûúåc gêy taác haåi laâ laâm
cho ngûúâi ta hiïíu sai thûåc tïë, tûúãng caách maång laâ toaân
höìng, gêy bïånh chuã quan vaâ lyá tûúãng hoáa. Do thiïëu söëng
vaâ xa àúâi thûåc, nhûäng taác phêím sú lûúåc thûúâng teã nhaåt,
laâm cho ngûúâi àoåc dïî chaán; gêy möåt sûå húâ hûäng naâo àoá
cuãa cöng chuáng àöëi vúái nïìn vùn hoåc múái, laâm cho nïìn
vùn hoåc múái keám taác duång ài nhiïìu.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 253

DO ÀÊU COÁ BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

Sûå laänh àaåo coá möåt phêìn traách nhiïåm trong bïånh sú
lûúåc. Do quan niïåm heåp hoâi, phiïën diïån vïì nhiïåm vuå cuãa
vùn hoåc, trong möåt giai àoaån khaá lêu cuãa Khaáng chiïën,
laänh àaåo àaä àïí keáo daâi viïåc minh hoåa chñnh saách, keáo
daâi viïåc diïîn ca; nhûäng viïåc naây cöë nhiïn cuäng coá ñch lúåi
trong möåt phaåm vi naâo àoá, nhûng thûåc chêët khöng phaãi
laâ moán ùn tònh caãm cuãa quêìn chuáng. Àiïín hònh laâ viïåc
cho ra hai quyïín Àoáng goáp vaâ Chñnh phuã taåm vay, hai
quyïín naây chûáng toã möåt caách caãm àöång thaái àöå phuåc vuå
khöng àiïìu kiïån cuãa hai nhaâ vùn Nam Cao vaâ Tö Hoaâi,
nhûng thêåt laâ hïët sûác sú lûúåc. Laänh àaåo cuäng khöng uöën
nù’n sûå phï bònh cuãa thúâi àoá, möåt sûå phï bònh goâ boá,
maáy moác, khöng hiïíu àûúåc àùåc trûng cuãa vùn nghïå, coi
möåt thiïn truyïån ngù’n bùçng nhû möåt baâi xaä luêån, bù’t
möåt taác phêím naâo cuäng phaãi coá àuã caác yïëu töë chñnh trõ,
àuã cöng nöng liïn minh, àuã vai troâ cuãa Àaãng, àöìng thúâi
àuã vai troâ cuãa Mùåt trêån, laåi àuã baão vïå hoâa bònh thïë giúái,
v.v... chêët lïn trïn lûng con ngûåa taác phêím nhiïìu thûá
quaá, àïën nöîi noá cêët bûúác khöng àûúåc nûäa. Nhûäng ngûúâi
phï bònh laåi thûúâng non gan, khöng daám àïí cho nhûäng
vai phaãn diïån phaát biïíu, súå noá phaãn tuyïn truyïìn, hoùåc
múái thêëy taác giaã noái ñt nhiïìu khuyïët àiïím cuãa caán böå hay
cuãa nöng dên, àaä vöåi lo laâ böi nhoå... Nhûäng quan niïåm
heåp hoâi trïn àêy goâ boá caác taác giaã, laâm cho hoå ñt daám
phaát huy saáng taåo, dïî khiïën hoå cêìu an, ài theo con
àûúâng vö sûå nhêët, khöng daám sai êm binh giêåy, súå khöng
àiïìu khiïín nöíi thò rù’c röëi to.
254 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Tuy nhiïn, phï bònh caái khuyïët àiïím naây cuãa laänh
àaåo, chuáng ta cuäng phaãi thêëy rùçng: trong nhûäng nùm
àêìu cuãa cuöåc Khaáng chiïën, viïåc giaáo duåc tû tûúãng ûu
tiïn nhêët, nïìn taãng nhêët vêîn phaãi laâ giaáo duåc lêåp trûúâng
khaáng chiïën, giaáo duåc phên roä àõch, ta, giaáo duåc lêåp
trûúâng giai cêëp, chûá khöng thïí san bùçng chöëng bïånh sú
lûúåc, möåt bïånh êëu trô cuãa vùn hoåc múái, cuäng nhû laâ
chöëng àïë quöëc vaâ phong kiïën.
Möåt mùåt khaác, theo yá töi, nguyïn do chñnh cuãa bïånh
sú lûúåc khöng phaãi úã sûå laänh àaåo, maâ chñnh úã hoaân caãnh
khaách quan cuãa viïåc saáng taác sau Caách maång. Nhaâ vùn
trûúác Caách maång thaáng Taám coá thïí noái laâ tûúng àöëi
thuöåc loâng cuöåc söëng cuä, nhûng nhaâ vùn sau Caách maång
chûa thuöåc àûúåc cuöåc söëng múái. Cuöåc àúâi cuä laâ möåt cuöåc
àúâi àûáng laåi, àoång laåi. Cuöåc àúâi thûåc dên haâng trùm
nùm, phong kiïën haâng nghòn nùm thuöåc vaâo möåt hïå
thöëng cuöåc àúâi haâng vaån nùm ngûúâi boác löåt ngûúâi, ngûúâi
aáp chïë ngûúâi. Caác nhên vêåt àiïín hònh cuä roä neát tûâ lêu
lù’m. Nhûäng öng quan, thêìy lyá, chuá lñnh lïå, nhûäng öng
sûá, öng cêím, thêìy phaán, nhûäng cö àêìu, anh nghiïån,
nhûäng thêìy giaáo höì lú v.v... nhaâ vùn cuä biïët hoå rêët kyä,
löåt taã àûúåc hoå. Vaã laåi nhiïìu thïë hïå nhaâ vùn, lúáp naây tiïëp
lúáp khaác, àïí laåi cho nhau nhûäng tòm toâi nghiïn cûáu vïì
caái khöí truyïìn kiïëp cuãa con ngûúâi. ÚÃ caác nûúác phûúng
Têy, möîi neát hiïån thûåc phï bònh coá sûác uãng höå cuãa bao
nhiïu nhaâ vùn cöí àiïín; úã nûúác ta, möîi cêu, möîi chûä noái
caái buöìn, caái àau, caái hêån, coá sûác uãng höå cuãa Nguyïîn Du,
Thõ Àiïím, Xuên Hûúng..., cuãa ca dao. Nhûäng chûä buöìn
àau êëy coá möåt sûác vang ngên vö haån trong têm höìn cuãa
con ngûúâi. Vñ duå trong thú, chó vaâi chûä nhû: Gioá chiïìu
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 255

hiu hù’t, mûa thu, àïm thu, mêy thu, möåt buöíi chiïìu
thu... cuäng gúåi lïn bao nhiïu tònh caãm xûa man maác. Chó
noái möåt chûä ly biïåt cuäng àaä thêëy “lïå rúi thêëm àaá, tú chia
ruä tùçm”.

Traái laåi, cuöåc söëng múái sau Caách maång thaáng Taám
cuãa chuáng ta laâ möåt cuöåc àöíi thay cùn baãn; chuáng ta
khöng nhûäng daânh àöåc lêåp dên töåc maâ coân tiïën lïn xoáa
boã caái xaä höåi coá giai cêëp haâng vaån nùm ngûúâi boác löåt
ngûúâi. Nhûäng tònh caãm múái cuãa chuáng ta chó coá mûúi,
mûúâi hai nùm, nïëu kïí caã nhên loaåi, thò chó múái coá tûâ
Caách maång thaáng Mûúâi Nga. Cuöåc söëng múái úã nûúác ta
àöíi tiïën vuân vuåt, maâ nhaâ vùn Viïåt Nam ta thò chûa nù’m
vûäng chuã nghôa Maác - Lïnin àïí phên tñch cho àuáng vaâ
coá con mù’t múái, laåi lùn löån vaâo thûåc tïë, vaâo quêìn chuáng
chûa sêu sù’c, vaâ nïëu xeát nghiïm khù’c, thò caái vöën hoåc
vêën cuãa chuáng ta cuäng laåi coân nöng caån; cho nïn, doån
bûäa ùn tinh thêìn cho nhên dên, nhaâ vùn chuáng ta nêëu
cúm chûa chñn! Theo yá töi, caái nguyïn do chñnh cuãa bïånh
sú lûúåc laâ nhû vêåy! Búãi thïë cho nïn, trong cuöåc àúâi cuä,
phoáng sûå laâ möåt thïí vùn àiïìu tra, tûúâng thuêåt, maâ coá
ngûúâi viïët phoáng sûå daâi vïì àúâi söëng xaä höåi, vïì “laâm tiïìn”
chùèng haån, thaãng hoùåc coá möåt vaâi kyâ ngöìi nhaâ “saáng taåo”
ra, maâ ngûúâi àoåc vêîn cûá thêëy àuáng, thêëy löåt nhû thûúâng.
Traái laåi, vúái löëi vùn tiïíu thuyïët laâ löëi vùn khöng quaá troái
buöåc vaâo taâi liïåu, thïë maâ nhûäng baån vùn chuáng ta lùn ài
löån laåi quan saát möåt ngûúâi nöng dên hiïån nay, àïën luác
viïët vêîn coân sai beát! Laâ vò ngûúâi nöng dên Viïåt Nam
hiïån nay vônh viïîn khöng phaãi laâ böë cu ngaây trûúác nûäa
röìi, nhûäng àöíi múái trong têm trñ anh, tûâ xûa àïën nay
chûa tûâng coá.
256 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Theo töi nghô, vêën àïì coá taác phêím hay, laâ möåt vêën àïì
àaâo taåo caán böå. Xaä höåi cêìn àaâo taåo caác nhaâ vùn, caác nhaâ
vùn cêìn tûå àaâo taåo mònh choáng lïn àïën mûác trûúãng thaânh;
khi caác nhaâ vùn àaä coá möåt khöëi oác, möåt taâi nùng trûúãng
thaânh theo tinh thêìn cuãa thúâi àaåi röìi, nhiïìu khi hoå quay
trúã laåi tòm taâi liïåu vïì nhûäng giai àoaån lõch sûã àaä qua, vaâ
saáng taác rêët saát, àuáng. Vaâ khi maâ hoå chûa àuã vuä khñ vïì tû
tûúãng, vïì thûåc tïë vaâ vïì nghïì nghiïåp, thò duâ àang nùçm
giûäa thúâi àaåi, vêîn cûá choâng chaânh, chuïåch choaåc, mù’c
bïånh sú lûúåc. Viïåc saáng taác gian khöí nhû vêåy. Maâ chñnh vò
noá gian khöí nhû vêåy, nïn noá múái coá vinh quang.

BÏÅNH SÚ LÛÚÅC KHÖNG ÚÃ TRONG BAÃN CHÊËT


NÏÌN VØN HOÅC MÚÁI CHUÁNG TA

Chuáng ta chöëng bïånh sú lûúåc laâ àuáng, laâ cêìn thiïët.


Nhiïåm vuå nhaâ vùn àoâi hoãi chuáng ta àiïìu àoá. Quêìn chuáng
cêëp baách àoâi hoãi chuáng ta àiïìu àoá. Nhûng coá möåt söë nhoã
ngûúâi cho rùçng bïånh sú lûúåc laâ do úã baãn chêët nïìn vùn
hoåc múái cuãa chuáng ta, cuäng nhû coá ngûúâi noái tïå suâng baái
caá nhên laâ úã baãn chêët cuãa chïë àöå Xö viïët. Giaán tiïëp hoå
muöën noái rùçng: taåi vò Àaãng laänh àaåo nhuáng tay vaâo vùn
hoåc, nïn vùn hoåc múái bõ sú lûúåc, cöng thûác nhû thïë naây;
nïëu cûá àïí vùn nghïå sô hoaân toaân tûå do, thò vùn nghïå àaä
vö cuâng phong phuá... Theo töi thêëy, chuáng ta khöng àöåc
quyïìn vïì bïånh sú lûúåc. Vùn dúã thò cöí kim, àöng têy, àúâi
naâo vaâ úã àêu cuäng coá. Nhûäng nïìn vùn hoåc trûúác Caách
maång vö saãn coá biïët bao nhiïu quyïín saách tiïn thiïn bêët
tuác, bõ cöng chuáng ruöìng boã ngay luác múái àeã ra. Vùn hoåc
phong kiïën cuäng àaä coá nhûäng taác phêím sú lûúåc cuãa
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 257

mònh, vúái nhûäng cêu chuyïån reã tiïìn cuãa nhûäng traáng sô
múâ nhaåt, nhûäng trêån àêëu kiïëm vö nghôa lyá, nhûäng “nûä
hiïåp”, nhûäng “quaái kiïåt”, nhûäng phi thên, nhûäng bûãu böëi
tung ra khöng àuáng chöî, nhûäng loaån trong cung maâ dên
chuáng khöng muöën nghe... Vùn hoåc tû saãn khi àaä mù’c
bïånh sú lûúåc thò laåi caâng xuöëng giaá “ba xu”, vúái nhûäng
chuyïån tònh tiïìn, chuyïån moåc sûâng quanh quêín, chuyïån
trinh thaám nhaåt thïëch, chuyïån têm lyá chaán nhû möåt caái
ngaáp daâi, chuyïån khiïu dêm haång beát ... ÚÃ Viïåt Nam ta,
nhûäng thú vùn sú lûúåc trûúác Caách maång thaáng Taám vêîn
laâ söë nhiïìu. Biïët bao nhiïu baâi thú anh anh em em àaä
laâm chaán tai àöåc giaã! Coá nhûäng ngûúâi àaä viïët nhûäng
truyïån thú möång vïì nöng thön, ca tuång àúâi söëng hiïìn hoâa
cuãa nöng dên giûäa àöìng luáa xanh rúân, dûúái trúâi xanh
quang àaäng. Bïånh sú lûúåc phaãi àêu laâ chó úã trong baãn
chêët cuãa nïìn vùn hoåc múái chuáng ta nay! - ÚÃ àêy, töi xin
múã möåt dêëu ngoùåc: söë ngûúâi quy bïånh sú lûúåc cho Àaãng
vaâ cho chïë àöå cuäng thûúâng traách Àaãng vaâ chïë àöå sinh ra
bïånh cöng thûác. Hoå noái àïën nhûäng con ngûúâi maáy, nhûäng
con ngûúâi rêåp khuön do chïë àöå ta sinh ra. Theo töi nhúá,
thò luêån àiïåu naây, boån tû baãn vaâ àïë quöëc àûa ra àaä lêu
lù’m röìi; chuáng noá luön luön rïu rao: Xaä höåi chuã nghôa úã
Liïn Xö taåo nïn nhûäng con ngûúâi maáy. Nhûng sûå thêåt laâ
chñnh chuã nghôa tû baãn coi con ngûúâi nhû caái maáy.
Chuáng ta haäy nhúá laåi phim “Thúâi múái” (Les temps
modernes) cuãa Charlie Chaplin; chñnh chuã nghôa thûåc
dên buön baán con ngûúâi; trïn baáo “Phï bònh múái”
(Nouvelle critique) àaä coá chuåp aãnh möåt caái hoáa àún cuãa
möåt haäng buön Phaáp taåi Phi Chêu baán möåt söë àaân öng
vaâ àaân baâ da àen nhû baán boâ, lúån. Coân chuáng ta? Nhûäng
258 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

con ngûúâi maáy àaä phaá kho bom Tên Sún Nhêët chùng? Bïë
Vùn Àaân àaä hy sinh rêåp khuön vúái Phan Àònh Gioát
chùng? Hay laâ trong phe xaä höåi chuã nghôa, liïåt sô Viïåt
Nam Phan Àònh Gioát àaä rêåp khuön vúái anh huâng Liïn
Xö Matrosov, cuäng lêëy mònh lêëp löî chêu mai möåt caách
“cöng thûác” chùng? Vêng, chuáng ta rêët giöëng nhau,
chuáng ta ngûúâi naâo cuäng àûúåc Àaãng giaáo duåc yïu nûúác,
yïu dên, cuäng àûúåc Àaãng dùån doâ: khi cêìn thiïët thò hy
sinh quyïìn lúåi caá nhên cho quyïìn lúåi dên töåc, cuäng àûúåc
Àaãng khuyïn vûát boã caái tûå do vö chñnh phuã rêët xêëu, maâ
tûå nguyïån àûáng vaâo haâng nguä, vaâo töí chûác vaâ kyã luêåt
rêët àeåp! Vêng! nïëu coá möåt caái khuön naâo, thò àoá laâ caái
khuön cao caã, vô àaåi, phong phuá, caái khuön con ngûúâi
múái biïët tûå cûúâng, chiïën àêëu, hy sinh!
Chuáng ta khöng ûa chuát naâo caái saáo múái trong nhûäng
taác phêím sau Caách maång, nhû nhûäng anh bñ thû chi böå
hoaân toaân gûúng mêîu, giaãi quyïët àûúåc moåi vêën àïì, nhû
nhûäng truyïån phaát àöång quêìn chuáng luác naâo cuäng coá àuã
ba giai àoaån: nöng dên coá khöí, nöng dên vuâng lïn, vaâ
nöng dên thù’ng lúåi. Nhûng vùn hoåc trûúác Caách maång haá
chùèng àêìy rêîy nhûäng caái saáo cuä nhû: chaâng bïn söng goâ
ngûåa, naâng ngöìi àan aáo len bïn cûãa söí, àan ài röìi laåi
thaáo ra àan laåi, nhû giang höì vùåt, nhû tûå tûã vò tònh,
v.v... Chuáng ta gheát cay gheát àù’ng bïånh sú lûúåc, cöng
thûác trong vùn hoåc múái chuáng ta, nhûng chuáng ta khöng
muöën coá ngûúâi àõnh duâng hai thûá àoá nhû vuä khñ àïí àaánh
vaâo nhûäng nguyïn lyá àuáng àù’n vïì vùn hoåc cuãa chuã
nghôa Maác - Lïnin. Bïånh cöng thûác cuãa ta rêët àaáng gheát,
tuy nhiïn àöång cú cuãa noá laâ muöën noái caái múái, caái hay,
chó vò thiïëu nghiïn cûáu, thiïëu saáng taåo maâ rúi vaâo chöî
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 259

saáo, ñt nhêët laâ noá coá haão yá, chûá coân caái cöng thûác cuãa tû
saãn phaãn àöång, cuãa vùn hoáa Myä thò aác yá vaâ ghï túãm vö
cuâng; noá cöë têm neám caát vaâo mù’t con ngûúâi, àöí mûåc àen
trïn lûúng têm con ngûúâi; laâm cho con ngûúâi ngu ài,
hoang mang ài, àïí dïî xoã muäi! Caái cöng thûác Myä rêët laâ
röëi rù’m, ly kyâ, nhûng ngheâo naân möåt caách thaãm haåi; noá
tröån nhûäng àuâi, nhûäng vuá lêîn vúái nhûäng cao böìi, suáng
luåc, rûâng cêy, ngûåa, giêy thûâng, caãnh thò xêíy ra úã miïìn
Têy Hoa Kyâ, úã caái xûá Farwest (1) lù’m vaâng, vaâ duâ nhiïìu
khi coá thay viïåc bù’n ngûúâi da àoã bùçng viïåc giïët ngûúâi da
àen, nhûng muöën tröån ài tröån laåi thïë naâo, cuäng cûá phaãi
quay vïì àuâi, vuá, suáng luåc. Vùn hoáa phaãn àöång Myä quaã
laâ nhiïìu oác saáng taåo, cho nïn chó coá möåt viïåc giïët ngûúâi
maâ baây ra àûúåc bao nhiïu laâ moán, laâ cuöën phim maâ chó
àoåc àïën tïn cuäng àuã ngêëy lïn têån cöí vaâ rúån toác gaáy. Höm
nay chiïëu: Khêíu suáng luåc - Dûúái noâng suáng luåc - Ngûúâi
cêìm suáng luåc - Thöi Any, haäy ruát khêíu suáng luåc ra em -
Vaâi chuyïån vïì vêën àïì suáng luåc - Baãn hoâa êm cuãa saáu
khêíu suáng luåc... hoùåc Höm nay phim múái: Sinh ra àúâi àïí
giïët - Keã giïët ngûúâi - Tïn giïët ngûúâi àûúåc tûå do - Nhûäng
keã giïët ngûúâi úã thung luäng chïët - Töi àaä giïët Deátsújam -
Töi àaä giïët Giïrösimö - Töi àaä giïët Kit Bily - Giïët hay laâ
bõ giïët - Bù’n àïí giïët v.v... Caái thûá sú lûúåc vaâ cöng thûác
thoaái hoáa, phaãn àöång naây traân lan trong phe tû baãn vaâ
àïë quöëc, vaâ hiïån nay noá taác haåi úã miïìn Nam cuãa chuáng
ta. Chuáng ta chöëng vaâ chûäa nhûäng bïånh êëu trô cuãa nïìn
vùn nghïå non treã cuãa chuáng ta, nhûng chuáng ta cuäng

(1) Pharueát: miïìn Têy Hoa Kyâ.


260 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khùèng àõnh rùçng: khöng coá chên trúâi múái naâo hïët ngoaâi
caái vùn nghïå xaä höåi chuã nghôa cuãa phe ta vaâ caái vùn
nghïå tiïën böå cuãa thïë giúái; chuáng ta khöng ài tòm hang
sêu vûåc thùèm naâo khaác!
Nhûng súã dô ngûúâi ta noái nhiïìu vïì bïånh sú lûúåc trong
vùn hoåc xaä höåi chuã nghôa, laâ vò, noá àuáng laâ bïånh êëu trô
trong khi lúán lïn: noá rêët dïî tröng thêëy, búãi thûåc tïë xaä
höåi chuã nghôa tiïën nhanh quaá, thïë giúái xaä höåi chuã nghôa
caãi taåo mau quaá, vùn hoåc cûá bõ chêåm bûúác àuöíi theo sau;
vúái laåi dô nhiïn ngûúâi ta chuá yá àïën bïånh trong trûúãng
thaânh cuãa möåt nïìn vùn hoåc söëng, nhiïìu hún chuá yá àïën
bïånh giaâ nua cuãa möåt nïìn vùn hoåc chïët.

MUÖËN CHÛÄA BÏÅNH SÚ LÛÚÅC

Coá hai caách chûäa bïånh sú lûúåc: möåt caách giaã taåo vaâ
möåt caách chên chñnh.
Caách chûäa giaã taåo laâ dûåa vaâo hònh thûác, vaâo kyä thuêåt,
traánh sûå teã nhaåt bùçng caách bõa nhûäng “troâ chúi” quaái aác,
bùçng caách beã quùåt queåo thûåc tïë khaách quan caách maång
theo thñch thuá caá nhên cuãa mònh, khöng biïët rùçng giaãn
àún coá khi laâ cöng thûác, maâ rù’c röëi cuäng laåi laâ cöng thûác.
Chûäa giaã taåo bùçng caách quaá àïì cao caá tñnh siïu nhên cuãa
ngûúâi vùn nghïå; bùçng caách àem “tiïëng saáo tiïìn kiïëp” ra
thöíi giûäa nhûäng baãn àaân cuãa thúâi àaåi maâ mònh cho laâ
chaán. Bùçng caách phuåc höìi nguyïn xi nhûäng yá tònh cuä kyä
àaä bõ caách maång thaãi ra. Chûäa giaã taåo trïn hònh thûác
bùçng caách laâm thú leo thang hay xuöëng döëc, cù’t naát cêu
thú ra vaâ xuöëng gioâng nhiïìu quaá sûå cêìn thiïët. Nhûäng
caách chûäa àoá rúi vaâo möåt sûå lêåp dõ nùång nïì, vaâ cöng
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 261

chuáng laâ ngûúâi biïët choån àaá thûã vaâng gioãi nhêët, cöng
chuáng khöng lêìm vaâng thûåc vúái vaâng maå!
Muöën chûäa bïånh sú lûúåc coá hiïåu quaã, theo yá töi, caách
chên chñnh vêîn laâ nghiïn cûáu sêu thûåc tïë caách maång.
Quêìn chuáng saáng taåo ra lõch sûã, saáng taåo ra cuöåc söëng,
tûác laâ àöìng thúâi cuäng saáng taåo ra caái chêët cuãa vùn hoåc.
Nïëu khöng nghiïn cûáu àúâi söëng thûåc taåi, maâ laåi nùång vïì
tòm toâi kyä thuêåt úã trong cùn buöìng, thò taác phêím seä
khöng coá chêët, seä nöng caån, giaã taåo. Caái múái cùn baãn
nùçm trong àúâi söëng caách maång; nhûäng yá thûác têåp thïí, yá
thûác chuã nhên öng, yá thûác daânh quyïìn chuã àöång, nhûäng
tònh caãm yïu con ngûúâi àïën mûác tuyïåt cao laâ xoáa têët caã
aáp bûác boác löåt, nhûäng caái êëy chûa tûâng coá trûúác àêy
trong lõch sûã; ta phaãi noái àûúåc caái múái cùn baãn àoá, chûá
khöng phaãi rúi vaâo möåt thûá “Múái chuã nghôa”, ài tòm
nhûäng caá tñnh lêåp dõ naâo. Chuáng ta cuäng khöng cêìn quaá
cêu nïå, àûâng cho rùçng sûå lùåp laåi naâo cuäng laâ rêåp khuön,
chúá thêëy quêìn chuáng muön ngûúâi nhû möåt hay noái àïën
àoaân kïët, àïën phêën khúãi chùèng haån, maâ cho laâ hoå noái
nhû veåt. Chuáng ta phaãi caãm nghe trong àoá têët caã caái múái
meã, caái hên hoan, caái tin tûúãng cuãa nhûäng giai cêëp treã
trung múái bûúác lïn vuä àaâi cuãa lõch sûã, hoå noái àïën nhûäng
chûä maâ coá ngûúâi cho laâ rêåp khuön àoá, cuäng nhû ngûúâi
thanh niïn noái àïën tònh yïu; chïë diïîu nhûäng chûä “anh
yïu em”, nhûäng cêu thïì ûúác heån hoâ laâ thaái àöå cuãa nhûäng
keã giaâ nua vaâ hùçn hoåc.
Vñ duå nhû úã möåt àaám cûúái àúâi söëng múái, mùåc dêìu coá
caái voã cöng thûác naâo àoá nhû “tuyïn böë lyá do”, “hai hoå
phaát biïíu”, kïí caã caái khêíu hiïåu “Vui gia àònh khöng
quïn nhiïåm vuå” nûäa, - nhûäng caái àoá ngûúâi naâo ài dûå
262 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

nhiïìu àaám cûúái röìi thò dïî chaán, - nhûng chuáng ta cêìn coá
con mù’t xanh, con mù’t yïu thûúng giai cêëp thêåt sêu sù’c
àïí thêëy caái yá töët àeåp cuãa nhûäng ngûúâi töí chûác nïn, thêëy
caái àaåo àûác múái àang thaânh hònh, àïí caãm thöng vúái loâng
phúi phúái múái toanh cuãa cö dêu chuá rïí; vaâ nhûäng chuá
thiïëu nhi, thiïëu niïn chen chuác àûáng nhòn kia, hoå khöng
thêëy “rêåp khuön” gò caã, maâ laåi thêëy àaám cûúái àúâi söëng
múái thêåt yá nghôa, thiïng liïng! Thêëu hiïíu àûúåc caái ruöåt
tûúi thù’m cuãa sûå viïåc röìi, nïëu anh goáp àûúåc cho nhiïìu
saáng kiïën, saáng taåo àïí laâm cho caác àaám cûúái àúâi söëng
múái sinh àöång hún, hònh thûác khöng giöëng nhau, thò hay
biïët mêëy! - Cuäng nhû anh àûâng nïn bûåc mònh vò quêìn
chuáng cûá haát maäi möåt baâi cuä “Kïët àoaân”, maâ nïn bûåc
mònh vò nhaåc sô chûa saáng taác àûúåc nhûäng baâi àöìng ca
múái vûâa hay vûâa dïî haát cho quêìn chuáng. Dûúái caái voã
cöng thûác, phaãi biïët nhòn caái baãn chêët khöng cöng thûác
möåt chuát naâo, vaâ coá vêåy múái xeá àûúåc caái voã cöng thûác
möåt caách àuáng àù’n, hiïåu quaã!
Ngûúâi ta tùång cho nhaâ vùn laâ “kyä sû têm höìn”, nhûng
trûúác khi laâ kyä sû, phaãi laâ thúå hoåc viïåc. Trûúác khi daåy
quêìn chuáng, thò chuáng ta phaãi hoåc quêìn chuáng caái àaä.
Chuáng ta phaãi biïët yïu, gheát vúái quêìn chuáng. Nïëu ta
chûa thiïët tha yïu quêìn chuáng, thò laâm sao quêìn chuáng
yïu tha thiïët àûúåc taác phêím cuãa ta? Töi khöng noái àïën
viïåc hiïíu biïët vïì nghïì nghiïåp, vïì chuyïn mön, vò caái àoá
leä dô nhiïn laâ phaãi biïët, maâ phaãi biïët thêëu àaáo. Vaâ cuäng
dô nhiïn cêìn phaãi coá nùng khiïëu vùn nghïå nûäa, vò möåt
ngûúâi döët thò hoåc phaãi thöng, chûá ngûúâi khöng coá cöí hoång
töët thò haát maäi cuäng khöng thïí naâo hay àûúåc. Nhûng caái
maâ ngûúâi ta goåi laâ àöåc àaáo, theo töi nghô, khöng phaãi tûå
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 263

àêu úã ngoaâi àïën; khi àaä coá con mù’t nhòn àuáng àù’n, sêu
sù’c, khi nhiïåt tònh caách maång nung chaáy têm höìn, thò
tûå nhiïn sinh ra caái àöåc àaáo. Vò nhûäng caái gò toaát ra tûå
toaân têm toaân yá cuãa ta, têët phaãi coá baãn sù’c, sù’c thaái
riïng cuãa ta. (Nïëu vêîn cûá khöng coá baãn sù’c riïng, thò coá
leä àaä choån nhêìm nghïì, vaâ àaä thaânh ra möåt vêën àïì khaác.)
Söëng trong möåt cuöåc àúâi aâo aâo nhû thaác, giûäa nhûäng
con ngûúâi múái vuân vuåt tiïën lïn, nhûäng ngûúâi coá taâi, coá
nùng khiïëu nhêët cuäng khöng thïí chó cêåy úã taâi maâ khöng
lùn vaâo thûåc tïë. Töi tûúãng tûúång rùçng: nïëu baâ Thõ Àiïím
maâ söëng laåi, vaâ viïët möåt baãn Chinh phuå ngêm múái vïì
phong traâo hoâa bònh thïë giúái hiïån nay, thò Höìng Haâ nûä
sô cuäng phaãi nghiïn cûáu àúâi söëng quêìn chuáng khöí àau
gêy ra búãi chiïën tranh àïë quöëc. Nïëu Nguyïîn Du coân söëng
vaâ muöën viïët vïì cuöåc àêëu tranh vaâ lao àöång hiïån taåi cuãa
nhên dên ta, Nguyïîn Du cuäng tûå nguyïån àùåt mònh dûúái
sûå laänh àaåo cuãa Àaãng Lao àöång Viïåt Nam, vaâ cuäng phaãi
thêm nhêåp vaâo quêìn chuáng hiïån taåi!
Khi àaä nghiïn cûáu kyä thûåc tïë cuãa quêìn chuáng, thò ta
seä thêëy rùçng tö höìng laâ sú lûúåc, maâ böi àen cuäng laâ sú
lûúåc, höìng hay àen chùèng qua cuäng nhû maâu duâng dûúái
tay hoåa sô, hoåa sô coá thïí duâng nhiïìu maâu höìng hay duâng
nhiïìu maâu àen, nhûng xong caã bûác tranh, thïë têët phaãi
laâ möåt bûác tranh tñch cûåc, laåc quan, chûáng toã rùçng cuöåc
àêëu tranh giûäa caái töët vaâ caái xêëu trong chïë àöå ta, caái töët
phaãi thù’ng vaâ caâng ngaây caâng thù’ng.

*
* *
264 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Nhiïåm vuå cuãa chuáng ta chöëng bïånh sú lûúåc laâ cêëp


baách. Sûå chïnh lïåch giûäa nhu cêìu vùn nghïå cuãa quêìn
chuáng vúái chêët lûúång taác phêím cuãa chuáng ta laâ möåt àiïìu
àaáng lo nghô. Chuáng ta cêìn giuáp nhau chöëng bïånh sú lûúåc,
chöëng nöng caån, chöëng böi baác, chöëng ngheâo naân, vaâ cuâng
nhau xêy dûång nhûäng taác phêím sêu sù’c, daâo daåt, sinh
àöång nhû àúâi söëng caách maång cuãa chuáng ta, xêy dûång
nhûäng taác phêím phong phuá trïn cú súã quêìn chuáng.

2-1957
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 265

VIÏËT SÛÅ THÊÅT

Chuáng ta laâ nhûäng nhaâ vùn, tûác laâ nhûäng ngûúâi yïu sûå
thêåt, thiïët tha tòm chên lyá. Chuáng ta khöng nhûäng muöën
nghiïn cûáu, tòm hiïíu thïë giúái thûåc taåi, maâ coân muöën duâng
vùn hoåc àïí caãi taåo thïë giúái thûåc taåi, àûa noá tiïën lïn hûúáng
maâ chuáng ta muöën: hûúáng xaä höåi chuã nghôa.
Vò vêåy, chuáng ta khöng thïí bõ àöång trûúác nhûäng sûå
coá thêåt (hay laâ thûåc taåi), maâ phaãi biïët nhòn, biïët choån
nhûäng sûå coá thêåt àïí àûa vaâo taác phêím. Nhêët àõnh taác
phêím cuãa ta phaãi laâ möåt àoáng goáp tñch cûåc vaâo cuöåc àúâi,
duâ khi noái àïën haâng trùm sai lêìm khuyïët àiïím ài nûäa,
cuäng khöng àûúåc gieo rù’c hoang mang, traái laåi, vêîn cûá,
hay vêîn caâng àêìy rêîy tinh thêìn laåc quan caách maång.
Chuáng ta noái nhûäng sûå thêåt laâ coá möåt muåc àñch, muåc
àñch laâm cöng taác tû tûúãng bùçng vùn hoåc, nïn ta khöng
phaãi laâ möåt ngûúâi cêìm caái maáy aãnh töët röìi baå gò cuäng
chuåp aãnh, cuäng in ra.
Chuáng ta khöng hoaân toaân ài theo caái chuã nghôa
thaânh thêåt, vò chuã nghôa àoá chó àuáng coá möåt nûãa. Nhêët
àõnh nhûäng thú vùn naâo chuáng ta viïët ra àïìu laâ maáu, laâ
huyïët cuãa ta, àïìu laâ thiïët tha, thaânh thêåt, maâ coá thiïët
tha, thaânh thêåt thò múái hay àûúåc. Nhûng khöng phaãi têët
266 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

caã nhûäng tònh caãm naâo thiïët tha, thaânh thêåt àïìu nïn
àûa vaâo thú vùn. Vñ duå: Ngay hiïån giúâ ài nûäa, coá nhûäng
luác, nhûäng chùång ngaây ta buöìn rêìu, tan raä caã ngûúâi, caái
“tiïëng saáo tiïìn kiïëp”(1) àoá thónh thoaãng haäy coân thöíi
trong öëng xûúng söëng cuãa ta! Nhûng khöng phaãi vò thïë
maâ ta àem noá ra laâm thú, àïí lêy nhûäng phuát giêy tan raä
àoá ra cho ngûúâi khaác. Trong nhûäng chïë àöå boác löåt cuä,
ngûúâi thi sô noái caái tan raä tiïu cûåc cuãa mònh, cuäng laâ,
dûúái möåt khña caånh naâo àoá, töë caáo caái chïë àöå cuä laâm khöí
con ngûúâi. Nhûng, trong chïë àöå ta hiïån nay, theo yá töi,
ta chó coá thïí viïët nhûäng tan raä àoá ra khi maâ àöìng thúâi
ta cuäng vaåch àûúåc ñt nhêët laâ möåt phûúng hûúáng àïí chûäa
caái tan raä àoá. Nhaâ vùn gioãi phaãi laâ möåt kyä sû têm höìn,
töi coân nghô cao hún: nhaâ vùn gioãi coân phaãi laâ möåt baác
sô têm höìn nûäa; vò nïëu chó laâ möåt kyä sû phên tñch têm
höìn rêët tinh tïë, maâ khöng chûäa àûúåc cho têm höìn khi
têm höìn àau öëm, thò cuäng chûa thûåc laâ möåt kyä sû taâi
tònh vaâ àêìy àuã traách nhiïåm.
Nhaâ vùn àöëi vúái têm höìn nhû vêåy, nhaâ vùn àöëi vúái xaä
höåi cuäng vêåy. Khöng phaãi cûá thaânh thêåt maâ àuã, khöng
phaãi chó coá duång yá töët maâ àuã (huöëng chi laâ duång yá xêëu!).
Nhaâ vùn trong chïë àöå cuä coá thïí phên tñch bïånh hoaån
trêìm troång cuãa xaä höåi boác löåt, röìi boã àêëy maâ ài. Nhûng
nhûäng nhaâ vùn kiïíu múái, söëng trong chïë àöå naây, taâi nùng
coá thïí chûa bùçng möåt phêìn nghòn cuãa thiïn taâi Sïkhöëp
(Tcheákov), nhûng khöng thïí chó laâm nhû Sïkhöëp noái têët
caã caái xoát àau dûúái chïë àöå Nga hoaâng, noái rêët thiïn taâi,

(1) Tiïëng saáo tiïìn kiïëp laâ möåt cêu chuyïån hoang tûúãng cuãa Trêìn
Duy, àùng trong Giai phêím viïët theo tinh thêìn ma quaái vaâ bi
quan.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 267

nhûng röìi dêîm chên möåt chöî, khöng biïët laâm sao thoaát
ra àûúåc. Nhaâ vùn hiïån nay nïn phaát hiïån nhiïìu vêën àïì
múái; nhûng nïu vêën àïì ra, nïëu chûa giaãi quyïët dûát
khoaát àûúåc, thò ñt nhêët cuäng bao haâm möåt hûúáng giaãi
quyïët, möåt thaái àöå giaãi quyïët. Nïëu chó nïu vêën àïì ra röìi
vûát giûäa xaä höåi, thò chó töí gêy hoang mang. Vaâo trong xaä
höåi, maâ chó tin úã sûå thaânh thêåt theo caãm tñnh cuãa mònh,
thêåm chñ cöë tònh khöng mang theo nhûäng thûá maâ mònh
cho laâ têìm thûúâng, nhû lêåp trûúâng, nhû àaãng tñnh v.v...,
thò caâng tûúãng rùçng viïët theo sûå thêåt, laåi caâng sai laåc.
Búãi vò coá nhûäng sûå thêåt bao quaát, nhû nhòn chung maâ
noái, miïìn Bù’c ta phêën khúãi tiïën lïn, coá nhûäng sûå thêåt
cuåc böå, nhû úã nöng thön coá nhiïìu hêåu quaã cuãa sai lêìm
trong caãi caách ruöång àêët. Laâm thïë naâo noái àûúåc sûå thêåt
nhoã vaâ lêm thúâi maâ khöng chöëng àöëi vúái sûå thêåt lúán vaâ
lêu daâi. Laâm thïë naâo khöng vò sûå thêåt hiïån tûúång maâ
xoáa múâ sûå thêåt baãn chêët. Ta taán thaânh, vaâ yïu cêìu nûäa,
nhaâ vùn noái khuyïët àiïím cuãa Àaãng, nhûng phaãi taã
nhûäng raác rûúãi che cuöåc àúâi nhû “gêëu ùn mùåt giùng”,(1)
theo nhû cêu thú cuãa Lï Àaåt tuyïn böë, chûá khöng thïí taã
mùåt giùng laâ möåt con gêëu... Àaãng nhû têëm gûúng, bõ buân
lêëm, nhûng phaãi taã baãn chêët Àaãng cuãa giai cêëp vö saãn
vêîn laâ têëm gûúng trong.
Dûúái chïë àöå cuãa ta, coá nhûäng sûå viïåc chaåy theo quy
luêåt múái, cuäng coân nhiïìu sûå viïåc chaåy theo quy luêåt cuä,
Trong têm höìn ta, nhûäng tònh caãm töët laâ coá thêåt, maâ
nhûäng tònh caãm xêëu cuäng laâ coá thêåt. Coá nhûäng khi ta
phaãi tûå nguyïån, tûå giaác maâ cù’t xeán nhûäng tònh caãm

(1) Trong baâi thú “Nhên cêu chuyïån mêëy ngûúâi tûå tûã” cuãa Lï Àaåt
(Baáo Nhên vùn).
268 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ngang traái, laåc loäng cuãa ta, maâ nhû vêåy khöng phaãi laâ
“àem buåc cöng an maáy moác àùåt giûäa tim ngûúâi”.(1) Nhaâ
vùn phaãi taã cuöåc àêëu tranh àau xoát àoá, vaâ phaãi àûáng vïì
phña àuáng àù’n, phña chên lyá. Trong àúâi, nhûäng cuöåc thñ
nghiïåm nhû trong Möåt troâ chúi nguy hiïím(2) cuãa Nguyïîn
Thaânh Long laâ coá thêåt, vaâ coá thïí chúi nguy hiïím hún thïë
nûäa; nhaâ vùn muöën viïët nhûäng sûå thêåt àoá ra, thò phaãi
bao haâm möåt thaái àöå giaáo duåc, sûãa chûäa, chûá khöng thïí
maách nûúác cho nhûäng ngûúâi naâo chûa biïët chúi nguy
hiïím nhû thïë, thò haäy thûã chúi xem.
Theo yá töi, caác taác phêím vùn hoåc cuãa ta nay phaãi
thöëng nhêët àûúåc ba nhiïåm vuå:
1) Phaãi coá giaá trõ thêím myä , nghôa laâ phaãi cho ngûúâi
ta nhûäng khoaái caãm, nhûäng laåc thuá vïì caái àeåp àeä, caái
diïîm lïå, cho ngûúâi ta nhûäng tònh caãm cao àöå, têåp trung,
rung àöång caã têm thêìn v.v... Khöng coá giaá trõ thêím myä,
thò bêët thaânh taác phêím nghïå thuêåt.
2) Nhûng muöën diïîm lïå gò, muöën ly kyâ, muöën xuác
caãm, muöën mï ly gò, cuäng phaãi bao haâm yá nghôa giaáo
duåc. Duâ chó taã hoa núã chim kïu, cuäng laâ giaáo duåc vïì caái
àeåp àeä, caái du dûúng cho con ngûúâi. Vùn hoåc cuä giaáo duåc
cho ta tinh thêìn nhên vùn, yá thûác àïì khaáng, chöëng àöëi
vúái aáp bûác boác löåt v.v... Vùn hoåc múái, vùn hoåc caách maång
giaáo duåc vaâ nhêën maånh vaâo tinh thêìn laåc quan, chuã
àöång, chiïën àêëu. Hiïån nay möåt taác phêím diïîm lïå maâ giaáo
duåc khöng töët chuát naâo, thò cuäng khöng thïí laâ giaá trõ

(1) Trong baâi thú “Nhên cêu chuyïån mêëy ngûúâi tûå tûã” cuãa Lï Àaåt
(Baáo Nhên vùn).
(2) Àùng trong têåp saách Xuên 1956 (Nhaâ xuêët baãn Vùn nghïå).
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 269

àûúåc. Cöë nhiïn ta phaãi hiïíu nghôa sûå giaáo duåc àoá möåt
caách khöng heåp hoâi, vaâ tñnh caách giaáo duåc àoá phaãi toaát
ra tûå nhiïn, caâng kñn àaáo caâng hay, khöng thö sú, löå liïîu.

3) Vaâ cuäng coân phaãi coá taác duång tuyïn truyïìn nûäa.
Maâ vïì tuyïn truyïìn, thò phaãi chiïëu cöë àïën hoaân caãnh xaä
höåi, chñnh trõ tûâng thúâi kyâ. Theo töi nghô, nhûäng taác
phêím viïët vïì sai lêìm trong caãi caách ruöång àêët chùèng
haån, nïëu viïët vúái möåt quan àiïím àuáng, vúái möåt nghïå
thuêåt cao, rêët coá taác duång giaáo duåc. Nhûng khöng phaãi
nhûäng taác phêím viïët vïì àïì taâi vaâ khña caånh êëy àïìu àaåt
túái mûác àöå thêåt àuáng àù’n, taâi tònh. Nhûäng taác phêím noái
khuyïët àiïím maâ chûa thaânh cöng, laåi in ra ngay giûäa luác
nhên têm àang coân hoang mang, chûa bònh tônh laåi, thò
laâ möåt caái nguy haåi. Khi maâ khöng khñ coân àêìy húi eát
xùng, chó möåt que diïm àaánh lïn, cuäng coá thïí gêy àaám
chaáy lúán. Kinh nghiïåm úã Hunggari cho ta thêëy: coá nhûäng
nhaâ vùn Hunggari, trong luác têm thêìn quêìn chuáng àang
kñch thñch cao àöå, lûãa àaä àoã laåi àöí thïm dêìu, khöng noái
àïën thaânh tñch maâ chó toaân noái àïën sai lêìm, àaä àûa àïën
kïët quaã laâ laâm lúåi cho boån phaãn caách maång. Caác ngaânh
hoaåt àöång naâo cuäng phaãi chuá yá àïën hoaân caãnh chñnh trõ
cuå thïí; vùn nghïå duâ coá àùåc trûng gò ài nûäa, cuäng khöng
thïí àûáng trïn nhûäng yïu cêìu chñnh trõ cuãa thûåc taåi àûúåc.
Vaã laåi, khi chñnh quyïìn cuãa nhên dên àaä vûäng maånh, thò
vaåch khuyïët àiïím möåt caách khaác, khi chñnh quyïìn cuãa
nhên dên coân non múái, phaãi vaåch khuyïët àiïím möåt caách
khaác. Nhû trong Khaáng chiïën, möåt taác phêím viïët vïì
thua trêån phaãi àûa ra vúái muön nghòn thêån troång. Coá
thïí coá möåt taác phêím chûa nïn in trong möåt giai àoaån
naây, maâ in úã giai àoaån sau.
270 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Ba nhiïåm vuå: thêím myä, giaáo duåc vaâ tuyïn truyïìn


trïn àêy khöng coá gò laâ chöëng àöëi nhau caã.
Viïåc saáng taác vùn hoåc coá nhiïìu traách nhiïåm nhû vêåy.
Nhûng àoá chñnh laâ vinh quang cuãa nhûäng nhaâ vùn trong
chïë àöå chuáng ta, nhûäng nhaâ vùn coá thïí coá nhiïìu taâi hay
ñt taâi, nhûng nhêët àõnh laâ nhûäng nhaâ vùn kiïíu múái.

4-1957
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 271

TUYÏÍN TÊÅP “THÚ VIÏÅT NAM”(1)


ÀÖËI VÚÁI PHONG TRAÂO THÚ

Laâm möåt tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam” bao quaát tûâ Caách
maång thaáng Taám àïën nay, ai cuäng biïët laâ möåt viïåc khoá.
Mûúâi hai nùm thú laâ möåt phaåm vi rêët phong phuá, ngöín
ngang. Khoá maâ vûâa loâng moåi ngûúâi, caác taác giaã cuäng nhû
baån àoåc. Tuy nhiïn, theo yá töi, úã giûäa khöëi thú bïì böån
àoá, nïëu ta chuã àöång coá möåt lyá luêån chù’c chù’n, coá möåt
phûúng hûúáng roä rïåt, thò ta vêîn laâm nöíi àûúåc nhûäng
àûúâng neát cùn baãn; coân nhûäng thiïëu soát chi tiïët, thò ai
maâ traánh khoãi. Nhaâ laâm tuyïín têåp khöng nhûäng nhùçm
“Tiïu chuêín àïí choån caác baâi thú laâ giaá trõ nghïå thuêåt”,
maâ phaãi laâ möåt nhaâ phï bònh, möåt nhaâ vùn hoåc sûã nù’m
àuáng àûúåc nhûäng àùåc tñnh cùn baãn cuãa phong traâo, àaánh
giaá nhûäng ûu khuyïët, phên tñch tûâng chùång diïîn tiïën.
Tòm choån ngoåc trai múái chó laâ möåt phêìn cöng viïåc; phaãi
coá möåt súåi giêy xêu nhûäng ngoåc àoá thaânh chuöîi, thò möîi
viïn ngoåc múái khoãi rúâi raåc lùn löng löëc.
Duâ muöën duâ khöng, tuyïín têåp lúán naây vêîn laâ möåt
cöng trònh töíng kïët, duâ laâ töíng kïët sú böå. Khöng thïí cho

(1) Nhaâ xuêët baãn Vùn nghïå.


272 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

rùçng viïåc nhêån àõnh laåi phong traâo thú tûâ Caách maång
àïën nay “laâ viïåc cuãa Àaåi höåi Vùn nghïå toaân quöëc lêìn thûá
hai vaâ cuãa töí chûác caác nhaâ vùn Viïåt Nam sau naây”.
Khöng nhêån àõnh nhûäng àùåc àiïím chñnh cuãa phong traâo
thú, thò lêëy àûúâng hûúáng naâo àïí laâm tuyïín têåp? Hoaâi
Thanh àaä coá tinh thêìn phuå traách, vaâ àaä tûå mònh húåp leä
vúái cöng viïåc mònh laâm, khi àùåt trûúác tuyïín têåp Thi
nhên Viïåt Nam (1932-1941) cuãa öng möåt baâi nghiïn cûáu,
nhêån àõnh. Ngûúâi àoåc yïu cêìu trûúác tuyïín têåp Thú Viïåt
Nam (1945-1956) cuäng phaãi coá möåt baâi nhêån àõnh nhû
thïë, duâ chó múái trïn neát lúán.
Vò thiïëu möåt lyá luêån nïìn taãng, möåt àûúâng löëi roä rïåt,
nïn tuyïín têåp Thú Viïåt Nam thiïëu möåt xûúng söëng, àïën
caã viïåc tûå àùåt tïn cho mònh cuäng mú höì. Hoaâi Thanh
trûúác àêy tuyïín thú cuãa möåt söë thi sô trong thúâi kyâ
1932-41, trònh baây hoå trûúác cöng chuáng, vaâ àùåt tïn rêët
àuáng cho saách laâ Thi nhên Viïåt Nam, mùåc dêìu coá möåt
söë ñt ngûúâi àûúåc choån cuäng chûa thêåt àuáng tiïu chuêín.
Nay tuyïín têåp 1945-1956 naây roä rïåt laâ möåt tuyïín têåp caác
taác giaã, maâ sao laåi àùåt caái tïn röång lúán laâ Thú Viïåt Nam?
Trong tûúng quan cuãa thú trûúác Caách maång, sûå saáng
taác cuãa quêìn chuáng chûa coá àûúåc möåt vai troâ trïn baáo,
saách, thò möåt têåp “Thi nhên Viïåt Nam” cuäng coá thïí goåi
àûúåc laâ möåt têåp “Thú Viïåt Nam”. Nhûng sau Caách maång
thaáng Taám, chûa coá thïí lêîn löån nhû vêåy. Vò thú Viïåt
Nam tûâ sau Caách maång vûúåt quaá têìm nhoã heåp cuãa möåt
söë taác giaã. Thú cuãa quêìn chuáng cöng nöng binh àaä àûúâng
hoaâng xuêët hiïån, röång lúán nhû chûa tûâng coá trong lõch
sûã Viïåt Nam. Vaâ nhûäng baån “chûa thaânh taác giaã” cuäng
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 273

àoáng goáp möåt phêìn quan troång khöng thïí naâo boã qua
àûúåc.
Vêåy thò nïn coá möåt tuyïín têåp Thú hay möåt tuyïín têåp
Thi nhên? Theo töi nghô, hiïån nay, vò nhiïåm vuå àöëi vúái
phong traâo, cêìn coá möåt tuyïín têåp Thú. Ban laâm tuyïín
têåp àïì ra möåt tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam 1945-56" laâ
àuáng, chó tiïëc laâ caái ruöåt chûa àuáng.
Àùåc àiïím cuãa mûúâi hai nùm thú sau Caách maång
thaáng Taám laâ gò? Theo yá töi, caái rêët múái laå, caái tûå haâo
cuãa chuáng ta laâ möåt phong traâo thú lúán röång chûa tûâng
coá, vúái sûå tham gia cuãa haâng chuåc vaån ngûúâi, mang tñnh
caách hiïån thûåc, tñnh caách chiïën àêëu, vaâ tñnh caách quêìn
chuáng rêët roä rïåt. Phong traâo àoá kïët tuå laåi trong möåt söë
taác giaã, trong nhûäng baâi thú töët cuãa nhûäng ngûúâi “chûa
phaãi taác giaã” hoùåc àang trïn àûúâng trúã thaânh taác giaã, vaâ
trong nhûäng baâi ca dao, hoâ, veâ töët cuãa cöng nöng binh.
Ba thaânh phêìn, ba “khu vûåc” àoá gù’n liïìn, giao nöëi vúái
nhau, tûâ cöng nöng binh àïën caác taác giaã khöng thïí coá
möåt sûå chia cù’t naâo. Vaâ caái ngoån taác giaã luön luön phaãi
nhòn vïì caái göëc quêìn chuáng. Àiïím caách maång nhêët cuãa
thú mûúâi hai nùm qua, laâ quêìn chuáng aâo aåt, maänh liïåt
vaâo trong thú; caác taác giaã ài vaâo quêìn chuáng tòm thú,
biïíu hiïån quêìn chuáng trong thú, vaâ quêìn chuáng tûå mònh
laâm thú. Nöåi dung cuãa thú àöíi thay vïì cùn baãn vaâ múã
röång vö cuâng. Chûa bao giúâ coá möåt sûå raâo raâo vûún lïn
cuãa haâng vaån ngûúâi muöën noái nhûäng yá tònh thêåt töët àeåp,
cao caã. Nhûng con àûúâng ài túái nhûäng taác phêím nghïå
thuêåt laâ lêu daâi, gian khöí. Thú cuãa ta nhû ngoån suöëi
“múái sa nûãa vúâi”, cuöìn cuöån sûác söëng múái, nhûng nûúác
274 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

haäy coân àuåc, chûa in lù’ng àûúåc möåt caách trong saáng vaâ
kïët àoång caãnh vêåt hai bïn búâ. Thú cuãa ta laâ möåt caái gò
àang ài, àang gieo, àang naãy; chûa phaãi laâ möåt muâa chñn
röå gùåt haái. Phaãi vûäng chù’c vaâ khêín trûúng trïn àûúâng
ài, nhûng khöng thïí noáng ruöåt. Chûa nïn vöåi vaâng quaá
chuá troång vaâo caác “taác giaã”. Söë “taác giaã” haäy coân ñt, vaâ
cuäng chûa thêåt laâ kïët tinh cho quêìn chuáng. Maâ phaãi chuá
troång vaâo tñnh caách húåp têëu cuãa möåt nïìn thú caách maång
àang rêët treã. Haäy nùång vïì choån loåc têët caã nhûäng baâi thú
hay, thú töët bêët cûá laâ cuãa cöng nöng binh “vö danh”, cuãa
“taác giaã” hay “chûa taác giaã”, miïîn laâ thaânh tûåu. Nghïå
thuêåt àoâi hoãi möåt phong traâo vùn hoåc phaãi kïët tinh vaâo
nhûäng taác phêím hùèn hoi, vaâo nhûäng thi sô thêåt sûå, hún
möåt mûác nûäa, vaâo nhûäng thi gia ûu tuá. Àoá laâ quy luêåt
têët yïëu. Nhûng khöng thïí thi haânh ngay quy luêåt àoá möåt
caách maáy moác àöëi vúái tònh hònh thú cuãa ta. Ban laâm
tuyïín têåp cöë nhêën maånh vaâo caác taâi àún ca, trong khi
àún ca chûa nöíi bêåt, maâ caái hay, caái àùåc àiïím cuãa phong
traâo thò laåi laâ möåt cuöåc hoâa têëu phong phuá hún nhiïìu.
Tuyïín têåp “Thú Viïåt Nam” laâ möåt caái gûúng chûa thêåt
àuáng vaâ beã möåt nûãa cuãa phong traâo thú.

Möåt viïåc chuáng ta laâm laâ phaãi theo nhu cêìu vaâ nhiïåm
vuå maâ laâm; khöng thïí lêëy möåt lúâi noái àêìu xin löîi maâ gaåt
nhiïåm vuå ài àûúåc. Nhiïåm vuå cuãa möåt tuyïín têåp thú
1945-56 laâ phaãi choån loåc thú cuãa cöng nöng binh. Duâ coá
gùåp khoá khùn, cuäng phaãi gù’ng vûúåt. Àïí dõp khaác laâ luác
naâo? Mûúâi möåt nùm àaä qua röìi, àúåi tuyïín têåp khaác, laâ
bao giúâ nûäa? Àûáng vïì giaá trõ nghïå thuêåt (nöåi dung lêîn
hònh thûác), vñ duå noái vïì taân aác cuãa giùåc, möåt baâi nhû Vïì
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 275

thùm laâng vuâng bõ chiïëm cuãa Phaåm Phuá Thuêìn tuy coá
caái gên guöëc cuãa möåt baâi haânh(1) cöí thïí vaâ nhûäng neát
hiïån thûåc, nhûng töi àoåc nhiïìu lêìn maâ cûá thêëy khuác
khù’c, laåo xaåo, rêët khoá khùn, töi thêëy khöng hún àoaån kïí
töåi aác giùåc trong baâi Veâ Quaãng Giang cuãa nöng dên Bònh
Trõ Thiïn khaáng chiïën.
Ngûúâi choåc huyïët nhû hònh gaâ võt,
Ngûúâi àem ra xeão thõt nhû trêu,
Ngûúâi thò lêëy buáa bûãa àêìu,
Nêëu nûúác söi noá àöí, nêëu dêìu noá chûng.
... Baân tay lêëy giêy àöìng xêu löî,
Nùån maáu höìng noá möí lêëy gan.
Cûåc hònh chi lù’m daä man!
Maáu me Höìng Laåc kïu than khöng thêëu trúâi!
Nhûäng baâi bi thiïët, hiïån thûåc, maâ giaãn àún, coá giaá trõ
nghïå thuêåt nhû vêåy cuãa quêìn chuáng, taåi sao chûa àûa
vaâ tuyïín têåp möåt lêìn naâo, trong khi baâi cuãa Phaåm Phuá
Thuêìn àûúåc àûa vaâo àïën hai tuyïín têåp? (Lêìn trûúác trong
Têåp vùn Caách maång vaâ Khaáng chiïën,1950).
Nhûäng baâi thú nhû baâi Chuyïín maáy cuãa cöng nhên,
taã àïën töåt cuâng cao àöå caái lao àöång cuãa con ngûúâi khaáng
chiïën, mang möåt thaái àöå chuã àöång quyïët liïåt, tû tûúãng
tñnh cao, nghïå thuêåt tñnh vûäng:
... Daång chên treâo, xoaång cùèng keáo höì lö,
Vai tyâ, tay àêíy, göëi thuác, lûng goâ,
Buång nöíi cuåc cuöån lïn tûâng àaám ruöåt.

(1) Haânh: möåt àiïåu thú cöí àiïín cuãa Trung Hoa àaä àûúåc Viïåt hoáa
bùçng thú 5 hay 7 chûä, theo luêåt Àûúâng hoùåc theo cöí thïí, thûúâng
daâi quaá 16 cêu, bù’t möåt hoùåc nhiïìu vêìn (Tyâ baâ haânh, Trûúâng
can haânh...).
276 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Bao húi sûác àïìu àem döìn ra tuöët,


Miïång haá troân giêåt cuåc thúã tûâng húi.
Tay coá trún, ta xoa caát maâ löi,
Chên coá trûúåt, bêëm sêu thïm chuát nûäa.
Sûác coá mïåt, tiïëp thïm ngûúâi keáo cöë
Chiïëc höì lö to nhû con voi cöå
Vaâ nùång hún chuåc têën coá vûâa àêu...
... Mûa bao giúâ ruång hïët laá rûâng cêy,
Chùåt vaâi caânh che thay noán àïm nay,
Vaâ àûúâng trún dêîu coá bùçng àöí múä,
Caânh cêy àêy ta laâm thïm chên nûäa...
Möåt baâi thú khñ thïë maånh nhû vêåy, taåi sao khöng
àûúåc vaâo trong nhûäng tuyïín têåp?
Nhûäng baâi thú àaåt cuãa böå àöåi khöng phaãi laâ ñt. Möåt
àoaån thú ngù’n nhû cuãa Hûäu Têm, chó trong taám chûä maâ
noái caã möåt ngaây cuãa àöìng baâo mong chúâ böå àöåi trong
chiïën dõch söng Thao 1949:
Nhaâ em phöë xaá buön ngheâo
Nêëu thuâng nûúác vöëi àùåt theo bïn àûúâng.
Chúâ anh tûå saáng múâ sûúng,
Baát khö, nûúác nguöåi soi gûúng mùåt ngûúâi.
. . . . . . . . . . .
Möåt tiïíu àöåi nghô àïën “thùçng Liïn, thùçng Khònh”, khi
naâo cuâng nhau àoáng úã nuái Phia Khinh, nay àaä tûã trêån:
Liïn! Khònh!
Trïn Phia Khinh!
Hay chùng coá nhúá chuát tònh chuáng tao?
Cuâng cêìm suáng, cuâng cêìm dao,
Cuâng ùn cúm nù’m, cuâng vaâo àöìn Têy;
Cúá sao höm nay vù’ng mùåt chuáng maây,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 277

Àïí suáng ai vaác, àïí giêy ai chuyïìn?


Chuáng tao lù’m luác cuäng quïn,
Nhûng khi nhúá àïën laåi thûúng Liïn, Khònh.
Chuáng tao àaä biïíu àöìng tònh;
Phia Khinh xoáa boã, Liïn Khònh laâ tïn.
(Hoå ûúác heån riïng vúái nhau: lêëy tïn Liïn Khònh àùåt
tïn cho nuái). Möåt baâi thú noái caái chïët cuãa àöìng chñ Phan
Phuá úã trêån Baãn Traåi:

Trïn mùåt trêån àûa vïì,


Àöi chên anh gaäy naát.
AÁo quêìn àêîm maáu mï.
Nuå cûúâi àoång trïn àöi möi nhúåt nhaåt.

Anh nùçm yïn anh úi,


Em àûa anh vïì baãn,
Anh noái gò trong mï saãng,
Cho loâng em ngêåm nguâi.

Anh vêîn nùçm yïn khöng noái,


Àûúâng daâi mûa lêët phêët rúi.
Quay àêìu em lo lù’ng goåi,
Thöi anh khöng thûa nûäa ngöìi.

Anh chïët trïn vai em!


Maáu thêëm vaâo taâ aáo,
Àïm trùng múâ aão naäo,
Sù’c thù’m lêîn maâu chaâm,
Anh àaä chïët!

Khöng! Khöng bao giúâ caã,


Àïm nay duâ guåc ngaä,
Muön ngaây mai thanh bònh,
278 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Daáng anh coân söëng maäi


Trong loâng ngûúâi aáo xanh.
Phaåm Lûúång

Nhûäng baâi thú nhû thïë naâo phêìn nhiïìu quïn ghi tïn
ngûúâi laâm, búãi noá choáng thaânh cuãa chung cuãa quêìn
chuáng. Vêng, nhiïìu baâi cuãa cöng nöng binh khöng phaãi
chó laâ nhûäng cêu “nöm na”, “àún giaãn”, “hoâ veâ” maâ thöi
àêu. Noá laâ nhûäng baâi thú hùèn hoi, möîi lêìn töi àoåc trûúác
haâng trùm, haâng ngaân ngûúâi, cöng chuáng vaâ chñnh töi laåi
thêëy sao maâ caãm xuác, àêåm àaâ hún thú cuãa möåt söë “taác
giaã”. Nhûäng baâi thú thaânh tûåu àoá àoâi quyïìn vaâo trong
caác tuyïín têåp: àêy khöng phaãi laâ chiïëu cöë, maâ cên sù’c
cên taâi, noá khöng thua keám ai àêu! Thïë thò vò lyá do gò
maâ hoaän maäi, gaåt maäi nhûäng saáng taác àoá? Coá phaãi chó
vò hoå laâ vö danh, laâ chûa phaãi taác giaã chùng?

*
* *

Tuyïín têåp Thú khaác tuyïín têåp Vùn. Vùn do nhûäng


ngûúâi chuyïn nghiïåp hay nûãa chuyïn nghiïåp laâm; coân
thú thò laåi coá vai troâ saáng taác cuãa quêìn chuáng. Quan
niïåm cuãa töi laâ: nïn laâm möåt tuyïín têåp nhûäng baâi thú
hay, töët trong mûúâi möåt nùm qua. Nhûäng baâi cuãa cöng
nöng binh múã àêìu; tiïëp theo laâ thú cuãa nhûäng ngûúâi coá
tïn: cûá lêëy nhûäng baâi àaåt, khöng phên biïåt “taác giaã” hay
“khöng taác giaã”. Tïn kyá dûúái baâi cuäng àûúåc, chûa cêìn
treo cao lïn àêìu trang saách. Giûäa nhûäng ngûúâi coá thú
àûúåc choån, ai laâ taác giaã, taác gia, tûå giêëy trù’ng mûåc àen
seä nöíi bêåt lïn.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 279

Vûúáng vò caái quan niïåm “taác giaã”, Ban laâm tuyïín têåp
boã möåt söë baâi àaåt rêët àaáng chuá yá. Vúái caái mûác àöå cuãa
möåt söë baâi àaä àûúåc choån, thò möåt Chñnh Hûäu chùèng haån,
taác giaã nhûäng baâi: Ngaây vïì, Àïm sêìu Haâ Nöåi , nhêët laâ baâi
Àöìng chñ:
Quï hûúng anh nûúác mùån àöìng chua,
Laâng töi ngheâo àêët caây lïn soãi àaá,
Töi vúái anh àöi ngûúâi xa laå,
Tûå phûúng trúâi chùèng heån quen nhau,
Suáng bïn suáng, àêìu êëp bïn àêìu,
Àïm reát chung chùn thaânh àöi tri kyã...
Chñnh Hûäu rêët xûáng àaáng vaâo tuyïín têåp. Nhûäng baâi
thú nhû Gang ra cuãa Xuên Cang, àaáng àûúåc ghi nhúá:
... Boáng loâ cao cao, thang cuöën mêëy têìng
Bûâng saáng rûåc, trong muön laân khoái toãa;
AÁnh àiïån múâ ài, mù’t ngûúâi choái loáa
Vò möåt gioâng suöëi lûãa chaãy bùng bùng
Nhû tûâ nuái cao àöí xuöëng àöìng bùçng
Suöëi lûãa huy hoaâng, traân lan, rûåc rúä...
Nhûäng baâi nhû Bûác tranh sinh hoaåt cuãa Minh Tiïåp,
Töi khiïng anh baån cuãa Quêín Têåp, Gùåp chõ (àïìu àaä àùng
Vùn nghïå), thaânh thûåc maâ noái, nïëu choån baâi, thò töi thêëy
taâi sù’c hún nhiïìu baâi trong tuyïín têåp, nhûng Ban laâm
tuyïín têåp laåi cho hoå chûa phaãi laâ taác giaã. Àöëi vúái caác
nhên sô laäo thaânh, thò àaä choån thú cuå Phaåm Phuá Thuêìn,
nïn choån thú khaáng chiïën cuãa cuå Voä Liïm Sún.
Ta cêìn nù’m chù’c àûúâng hûúáng vùn nghïå cöng nöng
binh. Ta àïí yá àïën nhiïìu gioâng, ta röång múã vúái moåi rung
caãm laâm phong phuá têm höìn con ngûúâi, ta thêëu hiïíu
nhûäng yïu àûúng, nhûäng mú möång nûäa; ta khöng baå núi
280 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

naâo cuäng chuåp cho thiïn haå möåt caái muä “tiïíu tû saãn”,
“laäng maån” möåt caách khöng cùn cûá. Nhûng àöìng thúâi ta
luön luön nhúá thú ta phaãi tòm moåi caách gêìn guäi cöng
nöng binh, diïîn taã cöng nöng binh, trên troång saáng taác
cuãa cöng nöng binh, cöng bùçng vúái nhûäng cêy buát xuêët
thên tûâ cöng nöng binh. Vò xeát cho cuâng, vùn hoåc caách
maång tên kyâ chñnh laâ úã nöåi dung quêìn chuáng vaâ hiïån
thûåc. Töi khöng yïu cêìu chiïëu cöë àïën Höì Khaãi Àaåi, töi
àoâi chöî trong tuyïín têåp cho ngûúâi böå àöåi laâm thú àoá. Möåt
baâi nhû Lúán lïn cuãa Höì Khaãi Àaåi noái àûúåc têm yá cuãa
haâng vaån böå àöåi:
Yïu haånh phuác tuöíi xanh
Thûúng cha meå, gia àònh
Yïu con trêu luöëng àêët,
Chûa vïì trong tay mònh.
Nhúá khi vaâo vïå quöëc,
Ngûúâi múái cao àuã thûúác,
Sûác nùång khöng àuã cên,
Öm hoân àaá dêëu quêìn,
Höìi höåp lo ngay ngaáy,
May! truáng vïå quöëc quên!...
Möåt àiïím chñnh nûäa töi muöën noái, laâ tû tûúãng bònh
quên trong tuyïín têåp. Ban laâm tuyïín têåp noái “Vùn hay
chùèng lûåa laâ daâi”. Nhûng möåt thi sô coá nhiïìu baâi thú hay
vúái nhûäng thi sô coá ñt baâi thú hay, coá thïí san bùçng cûá lêëy
möîi ngûúâi ba baâi khöng? Nhû thïë coá phaãn aánh àuáng caái
tûúng quan taâi nùng, taác phêím, vaâ võ trñ cuãa caác thi sô úã
trong laâng thú khöng? Tûâ mûúâi nùm trûúác Töíng khúãi
nghôa vaâ mûúâi möåt nùm sau, Töë Hûäu laâ ngûúâi múã àûúâng
trong thú caách maång. Nhûäng ngûúâi hiïíu biïët àïìu xaác
nhêån võ trñ àùåc biïåt cuãa Töë Hûäu; cho àïën nay, trong
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 281

luöìng thú caách maång, Töë Hûäu coá nhiïìu baâi àaåt hún caã,
àûúåc cöng chuáng röång raäi ûa thñch hún caã. Thûåc traång àoá
àoâi hoãi phaãi trñch nhiïìu thú cuãa Töë Hûäu hún.
Àïën viïåc sù’p xïëp caác ngûúâi thú, tûúãng khöng nïn xïëp
theo a, b, c, múâi hoå ngöìi baân troân nhû thïë. Laâm nhû vêåy
cêìu an, tù’c traách. Maâ phaãi cöë gù’ng xïëp caác baâi thú vaâ
taác giaã theo khuynh hûúáng, theo thúâi kyâ, theo nöåi dung...
Àiïím cuöëi cuâng, laâ ta phaãi liïåu laâm tuyïín têåp nhû thïë
naâo àïí khoãi caái tònh traång möåt nhaâ thú traâo phuáng nhû
Tuá Múä àaä hai lêìn bõ gaåt ra khoãi hai tuyïín têåp lúán (lêìn
àêìu laâ Thi nhên Viïåt Nam). Chaã leä àúåi chó khi naâo coá
tuyïín têåp thú traâo phuáng, thò Tuá Múä múái àûúåc vaâo!

*
* *

Nùm mûúi nhùm ngûúâi coá thú trong têåp. Nhûäng baâi
thú, noái chung, chûáng toã sûå chuyïín mònh maånh meä cuãa
thú Viïåt Nam tûâ Caách maång thaáng Taám trúã ài. Coá thïí
noái trïn neát lúán rùçng: nhûúåc àiïím (úã àêy chûa noái ûu
àiïím) cuãa thú trûúác 1945 laâ tòm caách thoaát ly caái sûå thûåc
xêëu xa, àau khöí, tröën traánh sûå àêëu tranh trong tònh yïu
mú möång, trong tiïn caãnh, trong giang höì, trong àiïn
loaån, ma quyã, trong tön giaáo, trong siïu lyá v.v... Hêìu nhû
caác nhaâ thú thúâi êëy khöng biïët àïën quêìn chuáng laâ gò,
khöng biïët àïën caái thûåc taåi cuå thïí maâ quêìn chuáng söëng.
Àoá khöng phaãi laâ thú haânh àöång. Ài theo caách maång,
àûúåc caách maång àûa àûúâng, thú bù’t nguöìn vaâo quêìn
chuáng vô àaåi, vaâo hiïån thûåc vô àaåi, tûâ thaái àöå bi quan,
tiïu cûåc, vûún lïn àïën möåt thaái àöå chuã àöång, laåc quan;
thú khöng chó thúã than nhû trûúác kia, maâ àaä thaânh vuä
282 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

khñ, thaânh cöng cuå caãi taåo xaä höåi vaâ thïë giúái. Àoá laâ möåt
cuöåc àöíi thay vïì baãn chêët. Àoá laâ ûu àiïím to lúán, àoá laâ
khñ thïë vûäng chù’c cuãa thú mûúâi hai nùm qua, cho dêìu
viïåc kïët àoång thaânh nhûäng taác phêím nghïå thuêåt hùèn hoi
coân gùåp nhiïìu khoá khùn, vûúáng nhiïìu chêåm chaåp.
Nhiïìu nhaâ thú trong Thi nhên Viïåt Nam trûúác, nay
coá mùåt trong tuyïín têåp naây vúái möåt tû tûúãng àöíi múái, vaâ
thú mang ñt hay nhiïìu möåt tñnh caách quêìn chuáng: Lûu
Troång Lû, Huy Cêån, Chïë Lan Viïn, Xuên Diïåu, Nguyïîn
Bñnh, Tïë Hanh, Anh Thú, Yïën Lan, Thêm Têm, Trêìn
Huyïìn Trên. Nhiïìu nhaâ thú khaác trûúác Caách maång:
Nguyïîn Xuên Sanh, Hoaâng Cêìm, Huyïìn Kiïu, Lï Àaåi
Thanh, Hoaâng Löåc, Lûu Quang Thuêån, Khûúng Hûäu
Duång, v.v... Möåt nhaâ thú àaä caách maång trûúác khi Caách
maång buâng nöí: Töë Hûäu, vaâ vïì sau àaä tiïëp tuåc nêng cao,
múã röång höìn thú mònh. Caách maång laåi àaä phaát hiïån, àaâo
taåo hùèn möåt lúáp nhaâ thú múái meã: Trêìn Mai Ninh, Thöi
Hûäu, Nguyïîn Àònh Thi, Trêìn Hûäu Thung, Hoaâng Trung
Thöng, Xuên Miïîn, Höìng Chûúng, Vônh Mai, v.v... Tiïëp
theo àúåt àêìu naây, möåt àúåt múái laåi àïën hoâa vaâo baãn húåp
têëu: Höìng Nguyïn, Lûúng An, Quang Duäng, Xuên
Hoaâng, Minh Huïå, Kinh Kha, Lûu Truâng Dûúng, Phaåm
Höí, Trinh Àûúâng, v.v... Nhûäng nhaâ thú miïìn nuái chó
trong Caách maång múái nêíy núã: Nöng Quöëc Chêën, Baâi Taâi
Àoaân, Nöng Vùn Buát... Töi khöng kïí laåi àêy söë baâi thú
àaä àûúåc khaá phöí biïën. Möåt söë baâi khaác àûúåc cöng chuáng
chuá yá. Töi laåi coân ghi nhúá nhûäng vêìn thú maâ àêy töi dêîn
ra ñt nhiïìu:
Ai vïì bïën Trêëm thò lïn,
Vïì cho súám súám, mûa àïm khoá cheâo.

Lûúng An
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 283

Meå con àaân lúån êm dûúng


Chia lòa àöi ngaã
Àaám cûúái chuöåt àang tûng bûâng röån raä
Bêy giúâ tan taác vïì àêu?
Hoaâng Cêìm

Höm nay Cao Bù’c Laång cûúâi vang,


Doån laán, rúâi rûâng ngûúâi xuöëng laâng,
Ngûúâi noái coã lay trong ruöång rêåm...

Nöng Quöëc Chêën

Tiïëng haát lûâng vang trong gioá nuái


Ngaây vaâng ngên gioång treã ï a
ÚÃ àêy baãn vù’ng rûâng u töëi
Böå àöåi mang gieo aánh choái loâa...
...ÚÃ àêy nhûäng mùåt buöìn nhû àêët,
Böå àöåi cûúâi lïn tûúi nhû hoa.

Thöi Hûäu

Mûa nù’ng phaãi àaânh cam chõu vêåy


Meå con khöng coá àïën hai quêìn
Con ài laâm luång, quêìn con mùåc,
Àù’p chiïëu tuâm hum, meå úã trêìn.

Xuên Miïîn

Xoám laâng ài hïët àaân öng


Àaân baâ heo huát söëng trong thùèm rûâng.

Anh Thú

Cam ba lêìn coá traái


Bûúãi ba lêìn ra hoa
284 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Anh bûúác chên ài ra


Tûâ ngaây àêìu cêìm cûå.

Trêìn Hûäu Thung

Coá nhûäng àoaån thú nùång chù’c hoùåc cö àuác:


Nhûäng caánh àöìng thúm maát
Nhûäng ngaã àûúâng baát ngaát
Nhûäng doâng söng àoã nùång phuâ sa
Nûúác chuáng ta
Nûúác nhûäng ngûúâi chûa bao giúâ khuêët
Àïm àïm rò rêìm nghe tiïëng àêët
Nhûäng buöíi ngaây xûa voång noái vïì.

Nguyïîn Àònh Thi

Möåt tiïëng chim kïu saáng caã rûâng


Lïn àûúâng, chên laåi nöëi bïn chên.
Àïm qua àêìu chuåm run bïn àaá,
Nay àaä cuâng mêy sûúãi nù’ng hûâng.

Khûúng Hûäu Duång

Trong nhûäng baâi, nhûäng àoaån, nhûäng vêìn thú àaåt,


thú múái cuãa chuáng ta rêët hiïån thûåc vaâ nùång suy nghô,
àêìy sûác chiïën àêëu, coá möåt loâng yïu töí quöëc, yïu nhên
dên thù’m thiïët vö cuâng. Tuy nhiïn, söë baâi chûa àaåt khaá
nhiïìu. Thaânh thêåt maâ noái, nhiïìu taác giaã chûa àiïín hònh,
chûa roä neát, sù’c thaái riïng chûa roä rïåt. Ban laâm tuyïín
têåp khöng khiïm töën hùéng choån nhûäng baâi thú caái àaä,
maâ vöåi “lïn khung” caác taác giaã, nïn ngûúâi àoåc thêëy gù’ng
gûúång, oåp eåp, chûa àûáng vûäng. Àoá laâ vò khöng nù’m àûúåc
àùåc àiïím cuãa phong traâo thú.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 285

Lêëy nhûäng baâi hay, baâi töët, baâi khaá trong tuyïín têåp
naây, thïm nhûäng baâi nhû vêåy coân úã ngoaâi têåp, thïm
nhûäng baâi hay, töët cuãa cöng nöng binh, ta seä coá àûúåc möåt
tuyïín têåp, chûa daám noái laâ tuyïåt myä gò, nhûng àaánh dêëu
àûúåc möåt bûúác tiïën cuãa thú Viïåt Nam maâ ta àaáng tûå haâo.
Vaâ coân phaãi lao àöång nhiïìu, nhiïìu nûäa àïí ài àïën
nhûäng taác phêím nghïå thuêåt kïët tinh àûúåc thúâi àaåi. Saáng
taác cuãa ta hiïån giúâ àang dêîm chên möåt chöî àêëy, phaãi
chêín maåch cho àuáng bïånh àang nùçm úã àêu, cûúng quyïët
maâ chûäa, khöng bao che, khöng nhên nhûúång. Nhûng coá
gò maâ bûåc böåi, hoang mang! Coá möåt àûúâng hûúáng àuáng,
möåt quyïët têm, bao giúâ nhûäng nhaâ vùn caách maång cuäng
gòn giûä àûúåc ngoån lûãa phêën khúãi.

5-1957
286 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

MUÂA ÀÖNG 1919 - MUÂA HEÂ 1957

Töi rêët tiïëc khöng àoåc àûúåc tiïëng Nga, àïí thêëu nghe
cho àûúåc caái chên tûúáng cuãa nhûäng cêu thú Maiaköëpski,
àïí àûúåc nhòn têån mùåt, bù’t têån tay nhaâ thú vô àaåi nhêët
múã àêìu cho thú xaä höåi chuã nghôa. Möåt thi sô Tiïåp Khù’c(1)
biïët tiïëng Nga vaâ tiïëng Phaáp, coá noái vúái töi: - “Ngay àïën
baãn dõch cuãa Enxa Túâriölï (Elsa Triolet) ra tiïëng Phaáp
cuäng àïí mêët rêët nhiïìu caái hay cuãa thú Maiaköëpski” (Maâ
Elsa Triolet, nhû ta biïët, laâ möåt ngûúâi Nga vaâ laâ möåt nûä
vùn haâo cuãa nûúác Phaáp). Töi nghô: - Nhû thïë naây, thò
nhûäng baâi thú Maia maâ tûâ trûúác àïën nay ta dõch qua
tiïëng Phaáp vaâ tiïëng Trung Quöëc, traãi hai lêìn truyïìn àaåt,
rúi mêët doåc àûúâng biïët laâ bao nhiïu! Nhûng trong khi ta
chûa dõch àûúåc thú Putkin hay thú Maia thùèng tûâ tiïëng
Nga sang, ta khöng thïí cêìu toaân, ngöìi àúåi; ta taåm thúâi
phaãi qua hai lêìn cêìu vêåy.
Töi thuá thêåt úã àêy möåt súã àoaãn cuãa töi: trong tònh
traång thú cuãa nhaâ àaåi thi haâo Xö Viïët dõch ra tiïëng Viïåt
hiïån nay, töi rêët khoá thöng caãm vïì baâi thú vúái

(1) Fleichman, sang thùm Viïåt Nam àêìu 1957.


NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 287

Maiaköëpski. “Voá cêu khêëp khïính, baánh xe gêåp ghïình”;


maâ nhiïìu ngûúâi khaác cuäng than phiïìn vúái töi nhû thïë.
Nhû vêåy, maâ coá möåt söë baån cûá bù’t chûúác baâi thú cuãa
Maiaköëpski. Àoá laâ quyïìn tûå do cuãa caác baån. Nhûng
chuáng töi (töi vaâ baån àoåc) nghô: - Giaá caác baån àoá hoåc têåp
nhiïìu hún nûäa, sêu hún nûäa nöåi dung thú Maia! Coân bù’t
chûúác hònh thûác thú Maia, thò coá leä chûa cêìn thiïët lù’m.
Vò trong khi caác baån tûúãng rùçng bù’t chûúác caái àiïåu
àûáng, àiïåu ài, àiïåu ùn, àiïåu noái cuãa Maia, sûå thûåc caác
baån chó bù’t chûúác boáng hònh cuãa Maia qua hai lêìn kñnh
àaä xoa múâ! Caác baån coá biïët caái nhaåc àiïåu thûåc sûå cuãa thú
Maia àêu, caái nhaåc àiïåu bùçng tiïëng Nga maâ ngûúâi Xö
Viïët rêët yïu thñch. Nïëu caác baån hoåc àûúåc trûåc tiïëp nhûäng
cêu thú Nga cuãa thi sô vaâ àem caái hay cuãa noá dên töåc
hoáa sang tiïëng Viïåt, thò caác baån seä laâm giêìu cho nhûäng
baâi thú Viïåt Nam. Coân vúái tònh traång hiïån nay, caác baån
chó múái bù’t chûúác caái “voá cêu khêëp khïính, baánh xe gêåp
ghïình” rêët khöí cho löî tai Viïåt Nam! Vaâ caác baån chó bù’t
chûúác caái hònh thûác bïn ngoaâi laâ cuãa Maia: thú leo thang,
maâ chñnh Maia khöng phaãi ngûúâi laâm àêìu tiïn àêu; theo
töi biïët, trûúác kia, nhaâ thú Phaáp Manlaácmï (Mallarmeá)
(cuöëi thïë kyã 19) cuäng àaä saáng kiïën ra caái löëi xuöëng gioâng
nhiïìu nhû thïë.
Vêng, khöng nïn hoåc têåp Maiaköëpski möåt caách giaáo
àiïìu! Maâ trûúác tiïn, phaãi hoåc têåp caái höìn thú, caái loâng
yïu nûúác, caái lêåp trûúâng caách maång khöng gò lay chuyïín
nöíi cuãa Maiaköëpski. Nhaâ vùn Ximönöëp àaä tûâng khuyïn
chuáng ta hoåc truyïìn thöëng Maiaköëpski, laâ loâng tin sù’t
àaá cuãa Maia vaâo thù’ng lúåi cuãa xaä höåi chuã nghôa, laâ tuyïåt
àöëi khöng dung naåp maãy may thaái àöå quyâ göëi trûúác giai
cêëp tû saãn, laâ nhaâ thú xù’n tay aáo, khöng ngaåi möåt cöng
288 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

taác gò àïí laâm nhiïåm vuå Àaãng giao cho: “Truyïìn thöëng
cuãa Maiaköëpski khöng phaãi úã chöî baâi thú Lïnin hoùåc baâi
thú Àûúåc! viïët bùçng löëi ”leo thang" hay khöng “leo
thang”, maâ laâ úã chöî Maiaköëpski àaä viïët baâi thú vïì Lïnin,
vïì Àaãng vaâ Töí quöëc".

*
* *

Töi rêët döët vïì thú Maiaköëpski, nïn chûa daám ài sêu
hún nûäa, maâ maâo àêìu àoaån trïn naây laâ àïí noái caái caãm
kñch cuãa töi khi àoåc nhûäng baâi thú cuãa Maia noái vïì thuúã
haân vi, caám caãnh cuãa Liïn bang Xö Viïët luác múái coân
trûáng nûúác úã trïn thïë giúái naây. Vêng, caái gioång “oang
oang” cuãa Maia luác naây caâng kiïn cûúâng, duäng khñ. Duäng
khñ chñnh ngay trong tònh caãm, lêåp trûúâng, thaái àöå, trong
xûúng tuãy maånh meä cuãa baâi thú chûá khöng phaãi úã lúâi thú
maâ coá ngûúâi hoåc nhêìm thaânh ra möåt thûá huïnh hoang.
Töi nghô nhiïìu àïën Maiaköëpski giûäa muâa heâ 1957
naây. Nhûäng khoá khùn vïì kinh tïë cuãa ta hiïån nay, trong
khi chïë àöå ta vêåt vaä vûún mònh, laâ miïëng àêët töët cho
nhiïìu thûá hoang mang, nghiïng ngaã. Haân thûã biïíu cuãa
giaá caã cûá lïn maâ chûa coá triïåu chûáng xuöëng; cúm trong
bûäa ùn tha höì àúm, nhûng bïånh dõch vêåt chïët gaâ lúån, caá
bïí khöng àûúåc muâa, caá nuöi chêåm lúán, thûác ùn trïn baân
co heåp laåi quaá quù’t; nhûäng nöng trûúâng ngöën tiïìn ngên
saách; ngûúâi thoaát ly saãn xuêët laâm phònh böå maáy nhaâ
nûúác, kyã luêåt lao àöång chûa kñch àûúåc lïn; bïånh cuám lan
trïn caã Àöng Nam AÁ, vaâo Viïåt Nam laâm chêåt chöî têët caã
caác nhaâ thûúng, möåt quaã chanh to coá luác lïn àïën chñn
trùm àöìng, thuöëc têy bõ boån àêìu cú thu dêëu; chuáng ta
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 289

vûâa múái cheån tay boån tñch trûä vïì vaãi, nhûng loâng tham
khöng àaáy cuãa chuáng coân àang tòm caách quúâ tay lïn
trùm thûá haâng... Coá nhûäng ngaây kim chó nam trïn àõa
baân tû tûúãng cuãa möåt söë ngûúâi quúâ quaång lù’c lay...
Trong têët caã chuáng ta nûäa, nhûäng khoá khùn trong trûúãng
thaânh vaâ möåt söë sai lêìm khuyïët àiïím cuãa ta laâm chuáng
ta nùång nïì sêìm mùåt laåi... Nhûäng luác àoá, thú Maiaköëpski
laâ möåt viïån trúå tinh thêìn quyá baáu, àuáng caái tiïëng oang
oang sang saãng cuãa Maia àêy röìi!

MUÂA ÀÖNG 1919 (1)

Töi ài àïën nhaâ ngûúâi yïu töi


nhû möåt khaách múâi,
Tay xaách núi àuöi xanh
hai cuã caâ röët nhoã;
Keåo baánh töi tûâng cho,
tiïåc tuâng töi tûâng múã;
Nhûng hún caã moåi moán quaâ àù’t àoã,
Töi nhúá
hai cuã caãi quyá vö ngêìn
Vaâ möåt nûãa thanh
cuãi göî bu lö.
. . . . . . . . . . . . . .
Phña sau möåt khung kñnh
tuyïët ài,
Bûúác cuãa tuyïët nhû böng mïìm maåi.

(1) Khi dõch baâi thú naây, töi maån pheáp taác giaã lûúåc búát nhûäng lêìn
xuöëng doâng, àïí àöåc giaã trung bònh Viïåt Nam dïî àoåc hún.
290 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Taãng àaá kinh kyâ


trù’ng phú, trêìn truåi,
Dñnh trïn taãng àaá
laâ böå xûúng rûâng;
Vaâ kia, sau rûâng,
trúâi tûåa maãnh khùn,
Möåt ñt mùåt trúâi leo lïn trïn êëy.
Súám thaáng chaåp mïåt mïì vaâ chêåm chaåp
Moåc trïn Mascúva
nhû cún söët dõch lêy.
Nhûäng àaám mêy
Boã ài túái nhûäng nûúác naâo no àuã.
Sau mêy àoá nùçm trûúân nûúác Myä,
Myä nùçm trûúân, Myä ngöën Myä ùn
Caâ phï, ca cao.
Àûáng trïn àêët nûúác löåt trêìn,
Töi neám
Vaâo àêìu
troân hún nhûäng àôa baân khaách saån
Cuãa boån múä mêìu kiïu xa àêìn lúån
Tiïëng kïu naây:
- Ta yïu àêët nûúác ta.
Ngûúâi ta coá thïí quïn
núi naâo, luác naâo buång beáo ra
Vaâ cùçm xïå xuöëng thaânh ba ngêën;
Nhûäng àêët nûúác vúái ngûúâi ta lêån àêån,
Biïët cuâng nhau caái àoái laâ gò,
Khöng bao giúâ ngûúâi ta coá thïí quïn ài.
. . . . . . . . . . . . . . .

Nhûng àêët nûúác ngûúâi ta daânh tûâng miïëng,


Ngûúâi ta öm khi àêët hêìu chïët àiïëng,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 291

Núi àaån dûång anh dêåy


Núi suáng bù’t anh nùçm
Núi ngûúâi ta chaãy vaâo quêìn chuáng
nhû möåt gioåt nûúác hoâa chan,
Vúái àêët êëy, söëng thò cuâng söëng,
Laâm cuâng laâm
chúi cuâng chúi
chïët cuâng chïËt!
Maiaköëpski

Duâ coá khoá khùn, Viïåt Nam mûúâi hai nùm sau Caách
maång thaáng Taám coân mêëy lêìn tûúi hún Liïn Xö hai nùm
sau Caách maång thaáng Mûúâi. Luác gay go nhêët cuãa ta laâ
giûäa Khaáng chiïën khoaãng 49-50, böën nùm anh em vùn
nghïå chia xeã cho nhau möåt caái àêìu caá trong rûâng Viïåt
Bù’c, nhûúâng nhau möåt haåt nûúác mù’m kem, ài àêu xa
vïì biïëu nhau möåt maãnh àûúâng phïn. Bêy giúâ chuáng ta
àûúåc ùn cúm traân, khöng phaãi àöån daå daây bùçng sù’n; aáo
vaá bêy giúâ ñt ai phaãi mùåc; vaâ thûåc sûå ra bûäa cúm cuãa
nöng dên hiïån nay khöng phaãi co laåi, maâ laåi núã ra.
Chuáng ta coân mêëy lêìn tûúi hún Maiaköëpski muâa àöng
1919. Maâ dô nhiïn phaãi nhû thïë.
Nhûng caái khöng nhû thïë, laâ têëm loâng ta chûa thù’m
bùçng têëm loâng thi sô Maia. Chuáng ta chûa coá caái gioång
sang saãng cuãa Maia khi Maia thiïëu thöën. Chuáng ta chûa
neám vaâo àêìu àïë quöëc Myä “troân nhû nhûäng àôa baân khaách
saån” nhûäng tiïëng noái kiïn cûúâng nhêët phaát ra tûâ giûäa luác
kinh tïë coân khoá khùn. Chuáng ta hoåc têåp Maia úã chöî naâo?
Sao khöng hoåc trûúác tiïn caái con mù’t quù’c cuãa Maia vûát
túâ höå chiïëu Xö Viïët vaâo mùåt boån tû baãn: - Chuáng bay
nhòn xem ài!
292 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Sao khöng hoåc caái gêåt guâ cuãa Maia nùm 1927, khi
mûúâi tuöíi Caách maång thaáng Mûúâi. Luác àoá, Maia chù’c
cuäng thêëy caách maång hùèn àang coân nhiïìu khuyïët àiïím,
nhûúåc àiïím, múái mûúâi tuöíi thò laäo thaânh thïë naâo àûúåc!
Mùåc dêìu vêåy, nhòn chùång àûúâng qua, àöìng thúâi vúái phï
bònh, Maia khen: Àûúåc! nhû thïë laâ töët lù’m! Phöë naây laâ
cuãa töi. Nhûäng nhaâ naây laâ cuãa töi...
Töi ca ngúåi Töí quöëc töi nhû hiïån giúâ tröng thêëy,
Gêëp ba lêìn töi ca ngúåi Töí quöëc ngaây mai.
Phï bònh hay ca ngúåi cuäng chó laâ möåt loâng saáng nhû
nhêåt nguyïåt, cûáng rù’n nhû kim cûúng, trung thaânh vúái
Caách maång. Trong khi hoåc giaáo àiïìu caái bïì ngoaâi thú “leo
thang” cuãa Maia, hay cöë hoåc nhêìm daáng àiïåu cuãa Maia
thaânh ra möåt thûá huïnh hoang, khïånh khaång, thò nhûäng
ngûúâi laâm thú Nhên vùn - Giai phêím boã mêët hay laâm
traái ngûúåc caái höìn thú cao caã cuãa Maia. Nïëu Maia söëng
úã àêët nûúác Viïåt Nam khi hoâa bònh vûâa lêåp laåi, khi khu
vûåc ba trùm ngaây quên Phaáp chûa ruát hïët, coân àoáng saát
naách taåi Haãi Phoâng, töi quaã quyïët rùçng, giaã sûã nhû Maia
coá trong hoaân caãnh chûa tòm àûúåc viïåc cho vúå laâm, cuäng
khöng bao giúâ Maia núä nhû Trêìn Dêìn haå nhûäng cêu:
Töi bûúác ài
khöng thêëy phöë
khöng thêëy nhaâ,
Chó thêëy mûa sa
trïn maâu cúâ àoã...
Nhûäng cêu thú nhû vêåy hoåc têåp Maiaköëpski úã chöî
naâo?
Chuáng ta àoåc thú Maiaköëpski nhû thïë chûa àuã àêu.
Coân phaãi àoåc nhiïìu hún nûäa, dõch saát àuáng hún nûäa,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 293

nghiïn cûáu sêu xa vaâ thaânh thûåc hún nûäa; nïëu thaãng
hoùåc dõch chûa hay lù’m, thò haäy cûá hoåc lêëy caái nöåi dung.
Töi khöng so saánh muâa heâ 1957 Haâ Nöåi vúái muâa àöng
1919 Mascúva. Sûå thûåc laâ khaác nhau nhiïìu lù’m. Caái
chñnh töi so saánh laâ loâng thú cuãa chuáng ta giûäa khoá khùn
vúái loâng thú cuãa Maia. Haäy nïu cao nhûäng têëm loâng!
Quaã chanh to töi noái ban naäy chñn trùm àöìng, phuát naây
àaä nhûúâng chöî cho nhûäng quaã chanh cöëm bùçng àêìu ngoán
tay caái, möåt trùm böën quaã.

2-6-1957
294 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

MÖÅT SÖË VÊËN ÀÏÌ


ÀÊËU TRANH TÛ TÛÚÃNG TRONG THÚ

Nhûäng ngûúâi laâm baáo Nhên vùn àaä rêët kheáo duâng caái
chiïën thuêåt “chùån hoång”: hoå trònh baây nhûäng cuöåc àêëu
tranh tû tûúãng cuãa chuáng ta chöëng hoå, nhû laâ nhûäng sûå
hiïìm khñch caá nhên, tranh giaânh aãnh hûúãng. Àoá laâ vuä
khñ cuãa keã yïëu, chuáng ta khöng súå caái löëi chùån hoång êëy!
chuáng ta àûúâng hoaâng vaåch roä thuã àoaån xuyïn taåc vu
khöëng hïåt nhû löëi “taác àöång tinh thêìn”, vaâ nhêët laâ tñnh
chêët phi chñnh nghôa, tñnh chêët chöëng Àaãng, chöëng chïë
àöå cuãa baáo Nhên vùn vaâ caác têåp saách Giai phêím.
Vúái mêëy yá kiïën vïì àêëu tranh tû tûúãng trong thú naây,
töi chûa tranh luêån àïën vêën àïì kyä thuêåt. Töi cuäng rêët
chöëng caái heåp hoâi cuãa chuã nghôa giaáo àiïìu; töi rêët hiïíu
rùçng thú khöng phaãi luác naâo cuäng phaãi vui; caái buöìn maâ
khöng bi quan, caái buöìn àoá nhiïìu khi cuäng böí ñch; töi rêët
yïu nhûäng cêu thú cuãa Nadim Hñtmeát nhû:
Àûâng nhòn vaâo mù’t töi anh em húäi,
Möåt tiïëng nêëc àang quùçn quaåi trong cöí hoång töi;
Töi vö cuâng quyá nhûäng nöîi Tan naát loâng (Le creâvecoeur),
nhûäng nöîi Laåi tan naát loâng (Le nouveau creâvecoeur) cuãa
Aragöng kïët tinh vaâo möåt têåp thú àêìy àau khöí maâ rêët laåc
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 295

quan vaâ nhiïìu tñnh chiïën àêëu nhû têåp Quyïín truyïån dúã
dang (Le roman inacheveá). Khöng, chuáng ta khöng chùåt
caánh cuãa thú àêu, maâ chuáng ta laåi muöën thú xaä höåi chuã
nghôa cuãa ta múã àöi caánh lúán cuãa tû tûúãng vö saãn bay lïn
cuâng vúái vïå tinh Xö viïët.
Chuáng ta tröng chúâ, khuyïën khñch vaâ phêën àêëu cho
trùm thûá hoa thú xaä höåi chuã nghôa àua núã, khoe tûúi.
Nhûng úã àêy, duâ aáng sûúng mú möång coá thûúâng bao phuã
lêëy thú, chuáng ta cuäng nhêët àõnh doåi aánh saáng vaâo maâ
truy kñch nhûäng con quyã, con ma êín nuáp vaâo sûúng àoá.

MÖÅT LUÖÌNG THÚ CHÖËNG ÀAÃNG,


CHÖËNG CHÏË ÀÖÅ

Nhûäng ngûúâi viïët baáo Nhên vùn vaâ caác têåp Giai
phêím xêy dûång vaâ tung ra caái lyá luêån laâ: phaãi àïí cho
caác trûúâng phaái, caác khuynh hûúáng vùn nghïå tha höì nêíy
núã. Ngaây 14-11-1957, àöìng chñ Khúruátsöëp àaä traã lúâi möåt
phoáng viïn Myä rùçng (àêy töi toám tù’t yá): trûúâng phaái,
khuynh hûúáng vùn nghïå laâ phaãn aánh nhûäng quyïìn lúåi
möåt söë têìng lúáp naâo àoá trong xaä höåi. Liïn Xö khöng coân
coá giai cêëp cuãa nhûäng ngûúâi tû baãn nûäa, úã Liïn Xö khöng
coá nhûäng giai cêëp vaâ têìng lúáp nhên dên àöëi lêåp nhau
nûäa, maâ chó coá nhûäng ngûúâi lao àöång. “Búãi thïë, àêy laâ lúâi
àöìng chñ Khúruátsöëp, nhûäng cöng dên Liïn Xö, nhûäng
nhaâ cöng taác vùn hoåc nghïå thuêåt cuãa chuáng töi khöng
cêìn phaãi taåo ra nhûäng khuynh hûúáng àöëi àõch nhau”.
Vêng, chuáng ta khöng cêìn phaãi bù’t chûúác úã Myä, úã Anh,
úã Phaáp, cöë nùån ra nhûäng khuynh hûúáng vùn nghïå àöëi
àõch nhau. ÚÃ nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa chuáng ta,
296 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

tuy haäy coân coá nhûäng giai cêëp àöëi lêåp, nhûng dûúái sûå
laänh àaåo cuãa Àaãng, chuáng ta àang tiïën lïn chuã nghôa xaä
höåi. Chuáng ta muöën coá haâng trùm, haâng ngaân buát phaáp,
haâng vaån, haâng vaån saáng taåo, nhûng vùn nghïå ta chó coá
möåt khuynh hûúáng tiïën lïn chuã nghôa xaä höåi. Caái lyá luêån
vïì khuynh hûúáng vùn nghïå cuãa nhoám Nhên vùn - Giai
phêím hoaân toaân sai lêìm.
Lúán tiïëng kïu gaâo lêåp ra nhiïìu trûúâng phaái, nhoám
Nhên vùn - Giai phêím chó coá möåt àûúâng hûúáng, laâ chöëng
laåi sûå laänh àaåo cuãa Àaãng ta, chöëng laåi chïë àöå ta. Trêìn
Dêìn noái: Chuát taâi moån töi laâm thú chñnh trõ. Àuáng! Hoå
laâm thú chñnh trõ, nhûng àoá laåi laâ thûá chñnh trõ chöëng
Àaãng, chöëng chïë àöå, chöëng chuã nghôa xaä höåi. Trong baáo
Nhên vùn, trong caác têåp Giai phêím, trong mêëy têåp thú
khaác, trong nhûäng thú hoå cheáp hoùåc àaánh maáy chuyïìn
tay, hoå tung ra möåt thûá thú maâ hoå cho laâ “laâm lúán con
ngûúâi”.
Con quaå àen àêìu àaân laâ baâi Nhêët àõnh thù’ng cuãa
Trêìn Dêìn. Trong khi quên àöåi viïîn chinh Phaáp coân àoáng
saát naách ta, taåi Haãi Phoâng, vaâ giûäa khöng khñ nhên dên
àang vui mûâng ngaây múái giaãi phoáng, hoå khöng tiïëc lúâi
mö taã xaä höåi miïìn Bù’c ta rêët àen töëi, àïën möåt con choá
cuäng khöng söëng àûúåc:

Con choá mûåc nghe mûa laâ ruá...


... Noá thiïëu ùn - Hay laâ giïët ài û?
Noá àúä khöí - caã em àúä khöí.

Hoå khinh nhûäng ngûúâi chung quanh laâ “khöng tim


khöng oác”. Caái hònh aãnh xuyïn taåc vïì “con ngûúâi khöng
tim, khöng oác” àoá, sau naây, hoå seä coân àem ra bïu riïëu
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 297

trïn baáo Nhên vùn, Trêìn Duy coân lêëy hònh aãnh àoá kïí
chuyïån nguå ngön àïí maåt saát nhûäng ngûúâi cöång saãn.
Nhûäng “thi sô” cuãa baáo Nhên vùn, Nhên cêu chuyïån
mêëy ngûúâi tûå tûã, chöåp lêëy ngay rêët kõp thúâi àïí quy traách
nhiïåm giïët ngûúâi êëy laâ taåi chïë àöå ta àem buåc cöng an maáy
moác àùåt giûäa tim ngûúâi. Lï Àaåt laâm baâi thú àoá, mêëy lêìn
àay ài, nghiïën laåi: “Sao hoå laåi àûa nhau ài tûå tûã - Coá phaãi
vò hoå khöng bùçng loâng chïë àöå, - Bêët maän vúái cuöåc àúâi?”,
“Chïë àöå ta khöng cêëm hoå yïu nhau - Maâ sao hoå chïët?”. Lï
Àaåt luön luön àùåt vêën àïì con ngûúâi: “Cho con ngûúâi àûúåc
laâm ngûúâi”, “Ngang nhiïn xuác phaåm con ngûúâi”; cuâng vúái
nhoám Nhên vùn, Lï Àaåt laåi haát caái àiïåp khuác:

Nhûng coân tim


coân oác con ngûúâi?

Nhûng hoå quan niïåm con ngûúâi theo kiïíu cuãa hoå chûá
khöng phaãi theo kiïíu cuãa ta. Trong baâi Múái, Lï Àaåt thêëy
chuáng ta, nhûäng ngûúâi àùåt quyïìn lúåi riïng dûúái quyïìn lúåi
chung, nhûäng ngûúâi cöë gù’ng, cêìn cuâ, biïët troång tûâng viïåc
vö danh haâng ngaây, laâ “cöng thûác xoã giêy vaâo muäi -
Nhûäng kiïëp ngûúâi söëng lêu trùm tuöíi - Y nhû möåt chiïëc
bònh vöi - Caâng söëng caâng töìi - Caâng söëng caâng beá laåi”.
Àûúåc sûå giaáo duåc cuãa Àaãng, nhûäng con ngûúâi cuä trong
chuáng ta caâng ngaây caâng beá laåi thêåt, cöë gù’ng thu heåp
caái caá nhên chuã nghôa cuãa mònh caâng nhoã caâng töët, àïí
cho con ngûúâi múái, con ngûúâi têåp thïí caâng lúán maånh lïn:
àoá laâ àiïìu àaáng vui mûâng cuãa chuáng ta! nhûng nhûäng
ngûúâi laâm thú trong nhoám Nhên vùn - Giai phêím thò laåi
cho laâ: “Töi àaä söëng rêët nhiïìu ngaây thaãm haåi - Khön
ngoan khöng daám laâm ngûúâi”. Hoaâng Cêìm cuäng luön
298 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

luön noái àïën nhên phêím, nhû trong baâi In dêëu chên
(Vùn söë 15):
Duâ súåi toác coân cûáa vaâo nhên phêím
Töi coân theát to, duâ khaãn tiïëng, taân húi.
Nhûng ngûúâi “àaãng viïn cöång saãn”, tuâ vûúåt nguåc Sún
La, do Hoaâng Cêìm dûång lïn thaáng 8-1957, thûåc chêët
khöng phaãi laâ àaãng viïn cöång saãn, maâ chó laâ hiïån thên
tû tûúãng cuãa Hoaâng Cêìm: anh ta laâ “sûá giaã cuãa tûå do vö
haån”, anh ta “seä phaá hïët” caác thûá “tuâ”: “tuâ Sún La, tuâ
Cön Lön, Lao Baão”, anh ta phaá àaä àaânh, chûá taåi sao bêët
cûá “phöë heåp”, bêët cûá “doâng söng nûúác caån” naâo anh cuäng
cho laâ tuâ, maâ phaá? Chuáng ta chó phaá “phöë heåp” khi naâo
coá lúåi cho giao thöng, phaá “doâng söng nûúác caån” khi naâo
vêën àïì thuãy lúåi àoâi hoãi, phaá hay khöng laâ do tûâng hoaân
caãnh cuå thïí, chûá chuáng ta khöng hïì phaá àïí maâ phaá, cho
sûúáng tay; ngûúâi “cöång saãn” cuãa Hoaâng Cêìm cuäng khöng
quïn àaã àuång túái “tim oác” theo kiïíu noái cuãa Nhên vùn:
Tuâ trong saách, chûä àen ngoâm vïnh vaáo
Cuäng nhû tuâ oác luåi, traái tim moân.
Nïëu baâi thú naây laâm trong thúâi thuöåc Phaáp, ngûúâi ta
coá thïí tha thûá cho nhûäng sai lêìm tû tûúãng cuãa noá; nhûng
noá laåi laâm thaáng 8-1957, trong chïë àöå cuãa ta; noá böåc löå
caái luöìng “tûå do vö haån” yïng huâng, phaá phaách, vö chñnh
phuã. Vúái möåt loaåt “thú tònh” baãy baâi, laâm tûâ 1950 àïën
1956 (Giai phêím), Hoaâng Cêìm möåt mùåt bi quan, hoang
mang, möåt mùåt khaác, dûúái caái traá hònh chöëng giaáo àiïìu,
àaä hùçn hoåc nhòn têët caã nhûäng sûå phên tñch, giaãi thñch,
giaáo duåc cuãa ta nhû laâ möåt sûå giaã döëi taân aác: “Tònh yïu
laâ caái chi - Maâ lù’m thêìy möí xeã - Dao cù’t àöi loâng ngûúâi
- Ruöåt thêìy khöng sûát meã”, “Thêìy ban böë àaåo àûác - Nhû
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 299

boáng cêåu vïì giaâ”, “Diïîn vùn coát keát chên giûúâng múái -
Gùåm hïët tònh yïu, hïët ûúác mú”. Coân traá hònh möåt caách
tinh tïë hún, Hoaâng Cêìm rêët kheáo leáo noái boáng gioá àïí cho
ngûúâi ta àoaán hiïíu:
Thöi anh àûâng viïët thû
Möîi doâng möåt thïm töåi
Thêìy meå em mêët röìi
Em coá thêìy meå múái...
Àïm nay sao lùån goác trúâi
Bao giúâ em àûúåc möì cöi.
Hoaâng Cêìm bêët bònh vúái nhûäng thûá “giaáo àiïìu” àïën
mûác naâo, maâ phaãi liïn hïå àïën nhûäng cha meå phong kiïën?
Maâ phaãi mong cho chïët cha, chïët meå? Duâng chiïën thuêåt
“noái ngoåt loåt àïën xûúng”, thú cuãa Hoaâng Cêìm khöng coá
thiïån caãm gò vúái ta, traái laåi, nhòn xaä höåi ta qua möåt chuã
quan oaán gheát.
Caái In dêëu chên “cöång saãn” kiïíu Hoaâng Cêìm, àïën
Trêìn Dêìn laåi àûúåc phoáng àaåi lïn thaânh Haäy ài maäi to
taát (Vùn söë 28). Muåc àñch cuãa Trêìn Dêìn vaâ nhûäng ngûúâi
laâm thú cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím laâ söëng “taáo
baåo”, taáo baåo àïí maâ taáo baåo. Hoå “coá thïí mùåc thêy ngaân
tiïëng chûãi tuåc tùçn”, hoå khöng coi tiïëng chûãi chöëng Àaãng,
chöëng chïë àöå laâ ö nhuåc, hoå chó súå coá:
trûâ tiïëng chûãi:
- söëng khöng saáng taåo!
Àoá laâ caái töi siïu nhên baåo chuáa, caái töi hön quên vö
àaåo. Hoå “múái” àïí maâ “múái”, nöí “tan xaác phaáo moåi caái gò
cuä rñch”, coi caái gia àònh cuå thïí cuãa mònh laâ “haâm rùng
chuöåt nhù’t”, coi moåi ngûúâi cêìn cuâ, kyã luêåt cuãa ta laâ “moåi
thûá ruäa àaä quen ruäa ngûúâi troân trùån quaá hoân bi”. Trêìn
300 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Dêìn ài, “khi baân tay chïët cûáng vêîn öm cúâ”; Trêìn Dêìn
thïì: “Töi yïu chuã nghôa naây - cúâ àoã caäi cho töi”. Nhûng
chñnh caái cúâ àoã naây àaä bõ anh ta nhù’m mù’t khöng theâm
nhòn trong baâi Nhêët àõnh thù’ng:
Töi bûúác ài
khöng thêëy phöë
khöng thêëy nhaâ
Chó thêëy mûa sa
trïn maâu cúâ àoã!
Hoå huïnh hoang khoaác laác nhû vêåy, nhûng ta khöng
thêëy hoå ài vúái ai caã, hoå khöng ài vúái Àaãng, hoå khöng ài
vúái phe xaä höåi chuã nghôa do Liïn Xö laänh àaåo, hoå chó coá
ài möåt mònh cho gioá sûúng àêìu àöåc, cho nù’ng thiïu àöët;
hoå ài nhû vêåy, àïí tòm khoaái caãm, àïí phiïu lûu töåt àöå, àïí
tûå phong mònh laâ anh huâng, ài maäi kiïíu nhû thïë thò röìi
seä ài àêu? àïën “thïë giúái tûå do” naâo? Chuáng ta, nhûäng
ngûúâi xêy dûång cuöåc àúâi múái, vêng, chuáng ta cuäng ài
maäi, ài àïën chuã nghôa xaä höåi vaâ chuã nghôa cöång saãn.
Nhûng chuáng ta ài rêët cuå thïí chûá khöng ài trûâu tûúång;
vêng, chuáng ta múái, múái maäi, nhûng tûâ caây bûâa caá thïí
xûa cuä ài sang caái múái cuãa töí àöíi cöng, röìi ài sang caái
múái cuãa húåp taác xaä, laåi ài sang caái múái nûäa cuãa nöng
trûúâng têåp thïí, maâ trong khi àoá, ta luön luön siïët chùåt
quanh Àaãng Lao döång Viïåt Nam cuå thïí, do àöìng chñ Höì
Chñ Minh vô àaåi laänh àaåo. Vêng, chuáng ta ài maäi nhû
thïë, ài vúái vïå tinh Liïn Xö vaâo vuä truå, chûá khöng ài
trong nhûäng àaám mêy laâm bùçng nûúác boåt cuãa boån vö
chñnh phuã!
Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím rêët khoaái traá
khi hoå neám àûúåc hoãa muâ vaâo mù’t cuãa toâa soaån baáo Vùn,
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 301

khi baáo Vùn àùng nhûäng In dêëu chên, Haäy ài maäi, àùng
nhûäng Lúâi meå dùån cuãa hoå. Lúâi meå dùån cuãa Phuâng Quaán
vúâ ngêy thú nhû möåt chuá beá, “Yïu ai cûá baão laâ yïu -
Gheát ai cûá baão laâ gheát”, caái chên thêåt kiïíu Phuâng Quaán
laâ möåt thûá “ngêy thú cuå”, möåt thûá “chên thêåt” búái moác,
aám chó xoã xiïn vaâo chïë àöå ta. Phuâng Quaán taåi sao laåi
phaãi àùåt möåt vêën àïì khöng coá, laâ:
Àûúâng mêåt cöng danh khöng laâm ngoåt àûúåc
lûúäi töi
Seát nöí trïn àêìu khöng xö töi ngaä
Buát giêëy töi ai cûúáp giêåt ài...
than phiïìn nhû vêåy, vaâ “yïng huâng” nhû vêåy, nhûng
chùèng cêìn àïën seát nöí àêu, chó cêìn möåt caái voã chuöëi cuãa
boån muöën phaá hoaåi chïë àöå ta vûát ra cuäng àuã laâm cho
Phuâng Quaán trûúåt ngaä thaãm haåi!
Phuâng Quaán cuäng noái túái Àaãng, coá Baâi thú laâm theo
yïu cêìu cuãa Àaãng, kïu goåi “Trung ûúng Àaãng úi!... Coá
töi!...”, chuáng ta cuäng hoan nghïnh Phuâng Quaán chöëng
tham ö laäng phñ, vò àoá laâ viïåc Àaãng ta luön luön laâm;
nhûng Phuâng Quaán coá thêåt yïu Àaãng hay khöng, ta haäy
nghe caái thaái àöå cuãa Phuâng Quaán khi noái nhûäng tïn
quan liïu (Giai phêím):
Khù’p mùåt àêët
Nhû ruöìi nhùång,
ÚÃ àêu cuäng coá!
Àaãng muöën phï bònh têët caã
Phaãi möåt nghòn söë baáo Nhên dên!
Nhòn thêëy têët caã Nhaâ nûúác dên chuã nhên dên àêìy
nhûäng ruöìi nhùång, àoá laâ möåt sûå aác caãm khöng thûúâng,
àïën nhû àöëi vúái cú quan Trung ûúng cuãa Àaãng maâ xaách
302 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

meá nhû vêåy, àoá coá phaãi laâ phï bònh xêy dûång khöng? hay
muöën ngêåm mûåc phun àen lïn caã túâ baáo Àaãng?

ÀÛÂNG COÁ NHÊÌM CHÏË ÀÖÅ


Å

Töi muöën noái àïën baâi thú Cûãa haâng Lï Àaåt maâ Lï
Àaåt àaä tòm caách àûa in, cöng böë ra, àïí laâm möåt àoân hùçn
vaâo chïë àöå ta. Lêìn àêìu khi xem xong Cûãa haâng Lï Àaåt ,
töi noái: - Baâi thú naây maâ laâm ra úã miïìn Nam hiïån nay
thò rêët àuáng, rêët töët. Laâ vò caã baâi thú toaát ra möåt tiïëng
S.O.S.: Cûáu töi vúái ! Töi bõ àeâ àïën ngheåt thúã, ngûúâi ta
khöng cho töi söëng, khöng cho töi suy nghô! Àoá laâ thûåc
traång phaát xñt úã miïìn Nam hiïån nay.
Lï Àaåt “àeã sau àïën muöån”, muöën múã möåt cûãa haâng
thú, nhûng bõ cheân eáp, Lï Àaåt ghen vúái:

Bao nhiïu chöî ngon


ngûúâi ta cù’m trûúác...
... Anh em töi àaânh ra goác phöë
Àùng kyá múã haâng
Chûa coá tiïëng tùm
röìi seä coá tiïëng tùm.

Lï Àaåt múã cûãa haâng, theo anh noái, thò seä coá baån beâ
xuám laåi giuáp àúä. Cûãa haâng Lï Àaåt seä coá sao, coá trùng,
coá gan ruöìi, phöíi muöîi, coá cöng, coá phûúång, coá caã buá duâ,
“coá nhûäng thûá àúâi quïn boã - Nhûäng rïë cuân - deã raách, -
maãnh sù’t - maãnh chai”...
Tûâng àoaån, tûâng àoaån, Lï Àaåt laåi àiïåp khuác gaâo than:
naâo nhûäng öng phï bònh
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 303

Nhai chûä moân rùng - khöng hiïíu cuöåc àúâi


Mêëy chûä i túâ - loâng ngûúâi chûa biïët
Ngù’t ngoån bao nhiïu suy nghô - tòm toâi.
Naâo
Coá nhûäng ngaây - töi chó coân muöën chïët
Naâo nhûäng caãnh àau àúán:
Coân anh
con saâi
vúå chûãa
Soân soân hai nùm àöi
Quanh quêín taä con thuöëc vúå
. . . . . . . . . .
Coân anh
mú ûúác trong àêìu nhûác muã
Bao nhiïu dûå àõnh quay cuöìng
Bûåc böåi tay chên
àoái theâm cûãa söí.
vên vên...
Sau nhûäng lúâi gaâo than àoá, Lï Àaåt laåi têåp trung döìn
vaâo liïìn nhau bao nhiïu laâ u uêët, laâ rïn siïët; caã baâi thú
Lï Àaåt toaát ra möåt caãnh töëi àen, ngöåt ngaåt:
...Nûúác mù’t vêîn coân rúi
Vêîn coân nhûäng àêìu xanh súám baåc
Nhûäng thaânh kiïën - nghi ngúâ - döët naát
Vêîn coân haå thêëp con ngûúâi.
Sao ta chûa biïën àûúåc cung trùng
thaânh chöî úã.
vên vên...
Cûãa haâng Lï Àaåt doån theo kiïíu êëy laâ möåt sûå baây biïån
hoaân toaân lïåch laåc, möåt cûãa haâng buön lêåu vïì tinh thêìn
304 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

úã giûäa miïìn Bù’c chuáng ta. Xem baâi thú, töi coá caãm tûúãng
nhû Lï Àaåt khoác thêåt. Nhûng Lï Àaåt nhêìm mêët röìi!
Trûúác àêy, Vuä Hoaâng Chûúng noái:
Luä chuáng ta àêìu thai nhêìm thïë kyã
Bõ quï hûúng ruöìng boã, giöìng noâi khinh:
chûá bêy giúâ Lï Àaåt vaâ nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai
phêím:
Luä caác ngûúi àêìu thai nhêìm chïë àöå!
Nhêìm caái gò chûá nhêìm chïë àöå thò nguy hiïím lù’m! Lï
Àaåt àem nhûäng tiïëng khoác àïí buöåc töåi chïë àöå aáp bûác boác
löåt cuä maâ buöåc töåi cho chïë àöå àang nhùçm xoáa ngûúâi aáp
bûác boác löåt ngûúâi. Cho nïn caâng khoác loác “thaânh thêåt”
bao nhiïu, thò chó caâng chöëng laåi chïë àöå múái möåt caách
sêu cay, àöåc àõa, vaâ rêîy ruåa bêëy nhiïu! Nhûäng tiïëng rïn
siïët sai lêìm àoá chó coá keã àõch lù’ng tai nghe àïí hoâng lúåi
duång, chûá chuáng ta thò biïët ngay caái thûåc chêët cuãa noá.
Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím khöng hiïíu rùçng:
àêëu tranh tû tûúãng laâ àêëu tranh quyïët liïåt, khöng nhên
nhûúång. Tû tûúãng chuöång lao àöång, yïu têåp thïí vaâ troång
kyã luêåt àuáng àù’n vaâ töët àeåp cuãa giai cêëp vö saãn, nhêët
àõnh àeâ naát khöng cho nhûäng tû tûúãng vö chñnh phuã, tûå
do vö haån àöå, anh huâng siïu nhên, ài maäi phiïu lûu...
ngoác dêåy, khöng cho noá thúã, khöng cho noá söëng. Nhêët
àõnh tû tûúãng tû saãn phaãi àêìu haâng ta. Àöëi vúái nhûäng
tû tûúãng laåc hêåu, chuáng ta giuáp àúä, chùm nom, caãi taåo,
nhûng àöëi vúái nhûäng tû tûúãng chöëng Àaãng, chöëng chïë àöå,
chuáng ta khöng thoãa hiïåp, bù’t phaãi quy haâng.
Noái röång ra, úã trong vùn hoåc, sûå nhêìm lêîn chïë àöå
nhêët àõnh dù’t àïën chöî chïët cuãa tû tûúãng. Trûúác kia,
trong nhûäng chïë àöå aáp bûác boác löåt cuä, anh say rûúåu, anh
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 305

huát thuöëc phiïån, thò chïë àöå aáp bûác boác löåt chõu traách
nhiïåm; anh vö chñnh phuã trong chïë àöå àoá, thò cuäng phêìn
naâo laâ coá giaá trõ chöëng àöëi. Nay trong chïë àöå ta, anh say
rûúåu, anh bï tha vúái giai cêëp tû saãn, anh caá nhên chuã
nghôa, anh vö töí chûác, thò chïë àöå khöng chõu traách nhiïåm
thay cho anh àêu, maâ nhûäng caái êëy laâ taåi anh. Àem
nhûäng caái nhûúåc àiïím vïì tû tûúãng cuãa Nguyïîn Du, cuãa
Bandù’c (Balzac), maâ khoaác vaâo mònh röìi tûúãng mònh
laâm Nguyïîn Du, laâm Bandù’c laâ ngêy ngö; coáp nguyïn xi
nhûäng lïåch laåc cuãa Veáclen, cuãa Böàúle mang vaâo trong
chïë àöå cuãa ta, laâ tûå àûa mònh vaâo ngoä cuåt.

NÏËU MAIACÖËPSKI MAÂ SÖËNG LAÅI

Chuáng ta rêët tûác giêån khi thêëy baáo Nhên dên vaâ caác
têåp Giai phêím àùng thú Maiacöëpski, khi thêëy Trêìn Dêìn,
Lï Àaåt, Hoaâng Cêìm khen thú Maiacöëpxki theo löëi cuãa
hoå, khi thêëy caã boån hoå phêët ngoån cúâ Maiacöëpski, àïí laâm
hoaân toaân traái ngûúåc vúái Maia. Maia laâ nhaâ thi sô yïu
mïën, ngúåi ca, trung thaânh vúái chïë àöå Xö viïët, vúái Àaãng
cöång saãn Liïn Xö, Maia khöng thoãa hiïåp chuát naâo hïët vúái
chuã nghôa àïë quöëc, vùng vaâo mùåt chuáng têët caã caái kiïu
haänh chiïën thù’ng cuãa nhûäng ngûúâi khöng àöåi chung trúâi
vúái giai cêëp tû saãn; bïn caånh àoá, Maia cuäng coá möåt söë
baâi thú vaåch nhûäng phña tiïu cûåc coân laåi trong chïë àöå Xö
viïët, vaåch vúái möåt nhiïåt tònh xêy dûång roä rïåt. Àöìng thúâi,
theo sûå hiïíu riïng cuãa töi, Maia thoaát ra tûâ chuã nghôa
võ lai, vêîn coân mang ñt nhiïìu aãnh hûúãng cuãa trûúâng phaái
vùn hoåc àoá trong caách diïîn taã. Nhûäng ngûúâi laâm thú
trong nhoám Nhên vùn - Giai phêím ài hoåc trûúác tiïn laâ
306 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

thú leo thang cuãa Maia, maâ khöng hoåc caái yïu chïë àöå cuãa
Maia, hoå maâi rêët nhoån caái caá nhên chuã nghôa cuãa hoå maâ
hoå cho laâ caá tñnh theo kiïíu Maia. Muâa àöng nùm 1919,
Maia ài àïën nhaâ ngûúâi yïu, phaãi cêìm hai cuã caâ röët vaâ
möåt thanh cuãi àïën biïëu, ngheâo khöí nhû vêåy, Maia laåi
caâng yïu miïëng àêët maâ trïn àoá ngûúâi ta àaä traãi qua caái
àoái. Coân Trêìn Dêìn, nùm 1955, múái gùåp möåt ñt khoá khùn
khi chûa xin àûúåc viïåc cho vúå, maâ àaä múâ mù’t ài, “chó
thêëy mûa sa trïn maâu cúâ àoã”, laâm thú àêm sau lûng chïë
àöå ta trong khi àõch coân àoáng taåi Haãi Phoâng, Trêìn Dêìn
hoåc Maia úã chöî naâo? Maia thò “noái lúán”, coân hoå thò àaåi
ngön, Lï Àaåt àïì tûåa cho têåp thú dõch Maia, laâm nhû laâ
mònh laâ möåt Maia àang bõ oan uöíng, bêët cöng, vuâi dêåp.
Hoaâng Cêìm giúái thiïåu têåp thú dõch àoá, cho rùçng chuáng
ta chûa hiïíu nöíi Maia vò Maia laâ biïín. Khöng, nïëu chuáng
ta chûa hoaân toaân thûúãng thûác àûúåc caái caách diïîn taã cuãa
Maia, laâ do möåt sûå khaác nhau naâo àoá giûäa hai tñnh caách
dên töåc, do dõch chûa àûúåc nhiïìu nhaåc àiïåu nhû trong
nguyïn vùn, do chûa quen húi beán tiïëng lù’m, chûá khöng
phaãi do vò chuáng ta thêëp beá, töìi; vò Maia laâ biïín, maâ
Nguyïîn Du cuäng laâ biïín, möåt dên töåc yïu àûúåc biïín cuãa
Nguyïîn Du thò cuäng yïu àûúåc biïín cuãa Maia, möåt quêìn
chuáng nhên dên laâm nïn biïín lúán Àiïån Biïn Phuã, têët
nhiïn coá àêìy caái tinh thêìn ûu tuá maâ Maia àaä àaåi diïån.
Nhûäng keã viïët Nhên vùn - Giai phêím cho rùçng thú cuãa
hoå quaá cao, quaá laâm lúán con ngûúâi, nïn boån hoå bõ chuáng
ta khöng hiïíu nöíi hoå. Nhûng nïëu Maia maâ söëng laåi, thò
Maia seä cöëp vaâo àêìu hoå, maâ baão: - caác ngûúâi àûâng coá nêëp
vaâo ta maâ phaãn laåi tinh thêìn cuãa ta!
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 307

NHÊËN MAÅNH VAÂ NÊNG CAO


TÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG TRONG THÚ

Nïìn vùn hoåc theo chuã nghôa Maác - Lïnin laâ möåt nïìn
vùn hoåc nhên àaåo nhêët, vò noá laâ nïìn vùn hoåc lêìn àêìu
tiïn trong lõch sûã loaâi ngûúâi àïì ra viïåc phuåc vuå cho quêìn
chuáng nhên dên, cho àa söë, cho cöng nöng binh. Chuáng
ta hoåc têåp chó thõ cuãa Lïnin, kïë thûâa têët caã nhûäng gò
tinh hoa vaâ tiïën böå do loaâi ngûúâi àaä saáng taåo ra traãi qua
caác chïë àöå; àöìng thúâi chuáng ta cuäng hiïíu rùçng trong caác
chïë àöå trûúác, cùn baãn laâ quêìn chuáng chûa coá nhûäng nhaâ
vùn cuãa giai cêëp hoå, phuåc vuå trûåc tiïëp cho giai cêëp hoå.
Dûúái chïë àöå cuãa ta, quêìn chuáng saáng taåo ra lõch sûã caâng
maånh meä vaâ huy hoaâng hún bao giúâ hïët, nhûng trûâ möåt
vaâi trûúâng húåp, thò quêìn chuáng hiïån nay coân chûa coá
nhûäng nhaâ vùn tûâ trong loâng hoå xuêët thên ra. Chuã nghôa
xaä höåi cêìn coá nhûäng chuyïn gia àoã, àoã hùèn, chûá khöng
phaãi höìng höìng. Chuáng ta cuäng cêìn coá nhûäng nhaâ vùn
àoã, àoã hùèn, chûá khöng phaãi höìng höìng; trong khi chuáng
ta tûå caãi taåo mònh àïí thêåt sûå thaânh nhûäng nhaâ vùn cuãa
quêìn chuáng, ta phaãi thöng hiïíu àiïìu àoá, rùçng chuáng ta
coân xa, coân xa nhiïìu caái mûác cêìn thiïët, caái mûác laâ nhûäng
nhaâ vùn cöång saãn, nhûäng nhaâ vùn toaân têm toaân yá cöång
saãn, chûá khöng chó nhûäng nhaâ vùn coá theã àaãng viïn.
Tònh hònh thú cuãa ta trong vaâi nùm nay, coá nhûäng
triïåu chûáng taách rúâi quêìn chuáng rêët laâ khöng töët. Maâ
quêìn chuáng àaä caãnh caáo röìi àêëy: nhiïìu têåp thú àaä bõ ïë,
bõ quêìn chuáng chaán röìi. Nhûäng biïn têåp viïn cuãa Nhaâ
xuêët baãn Höåi nhaâ vùn cho àoá laâ vò thiïëu tuyïn truyïìn
quaãng caáo; thêåt laâ möåt sûå phên taách rêët ngêy ngö. Quêìn
chuáng Viïåt Nam ta hiïån nay vêîn yïu thú nhû trong
308 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

Khaáng chiïën, nhû bao giúâ, nhûng quêìn chuáng khöng yïu
möåt thûá thú naâo àoá hiïån nay cöë lan traân, thûá thú xa
quêìn chuáng vïì nöåi dung vaâ xa quêìn chuáng vïì hònh thûác.
Vêën àïì nêng cao trïn cú súã phöí cêåp laâ vêën àïì coân cêìn
baân caäi khi aáp duång cuå thïí, úã àêy ta chûa ài sêu vaâo caác
khña caånh. Nhûng, töi nghô: trûúác hïët, ta phaãi thöng trïn
lyá luêån, trïn yá thûác, röìi tûâ yá thûác seä thêëm vaâo ngoâi buát.
Caái thûá thú Nhên vùn - Giai phêím, nöåi dung noá xa quêìn
chuáng haâng vaån dùåm, vò noá chöëng chuã nghôa xaä höåi,
chöëng têåp thïí, noá ài vaâo chuã nghôa caá nhên, siïu nhên,
“anh huâng taáo baåo”. Vïì hònh thûác, noá caâng xa quêìn
chuáng, noá nhaãy loâ khoâ möåt chên, lai cùng, neám soãi vaâo
tai baån àoåc, noá lêåp dõ àïën àiïn khuâng.

NÖÅI DUNG THÚ PHAÃI COÁ


TÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG

Theo töi hiïíu, trûúác hïët, caác àïì taâi phaãi mang tñnh
chêët quêìn chuáng, phaãi laâ nhûäng vêën àïì quêìn chuáng coá
thïí thöng caãm àûúåc. Quêìn chuáng khöng cêìn caái thûá Haäy
ài maäi, möåt mònh chïët thiïu giûäa sa maåc cuãa Trêìn Dêìn,
quêìn chuáng cuäng khöng muöën Trung ûúng Àaãng àiïìu
àöång Lï Àaåt vaâo “Böå têm höìn quêìn chuáng”, hay Lï Àaåt
baây cûãa haâng buön lêåu baán “gan ruöìi, phöíi muöîi”, quêìn
chuáng khöng muöën nhòn nhûäng gioåt nûúác mù’t caá sêëu
cuãa Lï Àaåt, khoác loác vò chïë àöå ta khöng cho hoå tûå do bûâa
baäi, àöåc lêåp siïu nhên. Quêìn chuáng cuäng khöng dung
naåp caái thú quanh co vaâ baåc aác cuãa Hoaâng Cêìm, ao ûúác
àûúåc chïët cha, chïët meå àïí àûúåc laâm keã möì cöi.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 309

Nöåi dung cuãa thú cêìn phaãi phong phuá trïn cú súã giaãn
àún. Trïn cú súã nhûäng tònh caãm cuãa haâng triïåu con
ngûúâi, trïn neát lúán àoá, chuáng ta ài sêu tòm caác chi tiïët
thêåt sêu sù’c. Phong phuá maâ khöng coá cú súã, thò seä thaânh
rù’c röëi, phûác taåp theo kiïíu Möåt troâ chúi nguy hiïím; nïëu
nöåi dung maâ cö àún, öëc chui sêu vaâo voã, thò duâ hònh thûác
diïîn taã coá giaãn àún chùng nûäa, cuäng khöng ai hiïíu àûúåc.
Nöåi dung coá tñnh chêët quêìn chuáng, tûác laâ daânh ûu
tiïn cho nhûäng àïì taâi chñnh, nhûäng tònh caãm lúán, nhûäng
vêën àïì nûúác söi lûãa boãng cuãa thúâi àaåi. Ngay tûâ thïë kyã
19, Biïlinski (Bieálinsky) àaä noái: “Khöng möåt nhaâ thú naâo
coá thïí tûå mònh noái àïën nhûäng àau khöí, nhûäng sung
sûúáng riïng cuãa mònh maâ thöi, maâ trúã thaânh möåt nhaâ
thú lúán àûúåc... Chó coá nhaâ thú beá múái khöí riïng cho mònh,
vaâ tûå mònh laâm lêëy khöí”. Beáctön Búârïët (Berthol Brecht)
cuäng noái: Àûâng coá laâm nhû möåt anh hoåa sô àûáng trïn
möåt chiïëc taâu sù’p chòm, àaä lêåt ngûúåc trúã voã lïn röìi, maâ
veä tranh tônh vêåt trïn mu taâu.
Nhaâ vùn, nhaâ thú laâ kyä sû têm höìn, tûác laâ kyä sû têm
höìn cuãa quêìn chuáng, thöng qua têm höìn nhaâ thú. Caác
nhaâ vùn, nhaâ thú thûúâng quaá tûå phuå laâ têm höìn mònh
“tinh vi”, phong phuá. Nhûng theo töi nghô, möåt nhaâ vùn
trong möåt thúâi kyâ caách maång maâ quêìn chuáng laâ vai
chñnh cuãa lõch sûã, coá leä cêìn phaãi traãi qua möåt quaá trònh
ba àiïím: àiïím àêìu tiïn laâ boã caái vöën nhaâ giaâu cuä, boã caái
kho àêìy nhûäng súåi toác cuãa mònh cheã ra laâm tû, àêìy
nhûäng moáng tay cuãa mònh cù’t ra tñch luäy, àêìy nhûäng
“phong lûu myä têåt” rêët xa rúâi quêìn chuáng; àiïím thûá hai
laâ hoåc têåp caái giaãn àún, rù’n chù’c cuãa quêìn chuáng; àiïím
thûá ba laâ trïn cú súã àoá, laåi xêy dûång nhûäng caái giaâu múái,
húåp vúái quêìn chuáng, nhûäng caái tinh vi cuãa lao àöång vaâ
310 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àêëu tranh; ba àiïím naây cuäng chó laâ möåt. Phaãi thêëy rùçng
mònh trûúác kia laâ döët, cêìn phaãi hoåc laåi quyïín saách àúâi
viïët theo löëi cuãa quêìn chuáng. Coá nhû vêåy, têm höìn mònh
múái trúã thaânh têm höìn quêìn chuáng, àïí coá àûúåc möåt nöåi
dung thú cuãa quêìn chuáng.
Khöng thïí san bùçng caác àïì taâi àûúåc, khöng thïí xoáa
nhoâa gioâng chñnh vaâ gioâng phuå. Lêëy möåt vñ duå khaá àiïín
hònh trong vùn xuöi: Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa chuáng
ta coá giêån húân gò vúái phúã, rêët yïu phúã, nhûng súã dô cöng
chuáng kïu baâi Phúã cuãa Nguyïîn Tuên, laâ vò phúã àaä tûâ
gioâng phuå bõ àûa lïn gioâng chñnh, phúi baây la liïåt trïn
hai kyâ baáo Vùn, trong khi gioâng chñnh, laâ saãn xuêët, laâ
phêën àêëu thò laåi dòm xuöëng laâ gioâng phuå hay rêët phuå.

HÒNH THÛÁC THÚ CUÄNG PHAÃI COÁ


TÑNH CHÊËT QUÊÌN CHUÁNG

Khöng nhûäng nöåi dung coá tñnh chêët quêìn chuáng maâ
hònh thûác cuäng phaãi coá tñnh chêët quêìn chuáng. Nguyïîn
Du laâm truyïån Kiïìu bùçng thú luåc baát, vaâ cêu thú luåc baát
cuãa Kiïìu laåi laâ nêng cao trïn cú súã phöí cêåp, gêìn guäi àaåi
chuáng, nïn quêìn chuáng rêët thuöåc, rêët yïu. Coân cêu thú
luåc baát cuãa Hoa Tiïn thò coân sang troång quaá, khuác mù’c
quaá, mùåc duâ laâ luåc baát, quêìn chuáng vêîn khoá gêìn, vaâ khoá
yïu, khoá thuöåc. Chuáng ta nay khöng àoáng khung chó
hiïíu hònh thûác quêìn chuáng tûác laâ luåc baát; ta khöng heåp
hoâi nhû vêåy. Vaã laåi úã àêy ta chûa baân sêu vaâo khña caånh
caác thïí thú vaâ vêìn àiïåu, maâ chó noái àïën caái tû tûúãng cuãa
vêën àïì, trong khi lêëy thú cöí laâm vñ duå.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 311

Nhûäng ngûúâi laâm thú cuãa nhoám Nhên vùn - Giai


phêím yá chûâng tûå cho mònh laâ kïë thûâa Maiacöëpski, àaä
hoåc hònh thûác thú Maia möåt caách rêët giaáo àiïìu. Hoå bêët
chêëp caã cöng chuáng Viïåt Nam, hoå tòm möåt thûá múái lêåp
dõ lai cùng naâo àoá.
Cöë nhiïn, tñnh chêët quêìn chuáng vaâ tñnh chêët dên töåc
khöng àûáng bêët di bêët dõch. Stalin noái: “Tñnh caách dên
töåc khöng phaãi möåt caái gò laâm sùén möåt lêìn; noá chuyïín
biïën dêìn vúái caác àiïìu kiïån sinh söëng thay àöíi; nhûng noá
maâ töìn taåi trong möåt luác naâo àoá, thò noá àïí möåt dêëu vïët
trïn cuåc diïån cuãa dên töåc”. Theo nhaâ phï bònh caách
maång YÁ Gúâramsi (Gramsci 1891-1937), muöën giûä àûúåc
tñnh chêët dên töåc cuãa möåt nïìn vùn hoåc, thò “ngûä ngön”
diïîn taã cuãa vùn hoåc phaãi “gù’n chùåt mêåt thiïët vúái àúâi
söëng cuãa quêìn chuáng trong nûúác, phaãi phaát triïín chêìm
chêåm vaâ chó tûâng ñt möåt”. Nhû vêåy, töi hiïíu rùçng: vïì
hònh thûác, cêìn phaãi àûa nhûäng caái xa laå vaâo dêìn dêìn,
tûâng ñt möåt, àïí dêìn dêìn húåp taång cuãa cöng chuáng, àïí
traánh àêëm vaâo tai cöng chuáng möåt caách vö ñch vaâ trù’ng
trúån, traánh ngang pheâ pheâ àeâ lïn ngûåc ngûúâi àoåc.
Ta phaãi ài trûúác quêìn chuáng, nhûng nïn nhúá lúâi
Lïnin, ài trûúác möåt bûúác, àïí coá thïí löi keáo quêìn chuáng
theo. Nïëu ta cho laâ Lïnin noái vêåy quaá khù’t khe, thò úã
trong thú, caác thi sô haäy ài trûúác mûúâi bûúác, hai mûúi
bûúác cuäng àûúåc, nhûng thónh thoaãng phaãi nhúá ngoaái àêìu
laåi xem quêìn chuáng coá coân úã sau lûng mònh khöng, chûá
àûâng ài tuöët mêët huát vaâo tröëng röîng.
Chuáng ta khöng àoâi hoãi bêët cûá möåt baâi thú naâo laâm ra
cuäng phaãi àoåc àûúåc cho àaåi chuáng cöng nöng binh hiïíu
ngay. Trong khi Àaãng laâm cuöåc caách maång vùn hoáa nêng
312 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trònh àöå vùn hoáa cuãa àaåi chuáng lïn, vaâ trong khi ta vûún
àïën caái gûúng nêng cao trïn cú súã phöí cêåp cuãa thi haâo dên
töåc Nguyïîn Du, ngoä hêìu ai cuäng thñch àûúåc thú cuãa ta, thò
ñt nhêët hiïån nay, thú ta cuäng phaãi laâm cho nhûäng caán böå
cöng àoaân, nhûäng caán böå trung àöåi, àaåi àöåi, nhûäng huyïån
uyã viïn, nhûäng con caái nöng dên hoåc lúáp baãy, lúáp taám,
nhûäng sinh viïn, nhûäng viïn chûác yïu vaâ hiïíu; nhûäng
ngûúâi àoá coá thïí coi nhû, theo lúâi Maiacöëpski noái, nhûäng
traåm chuyïìn àiïån, nguöìn àiïån vaâo traåm, röìi tûâ traåm tia vïì
caác núi. Nïëu nhûäng ngûúâi êëy maâ cuäng khöng tiïëp nhêån
àûúåc thú cuãa ta, thò rêët nguy! Thò chó coân coá “tiïíu chuáng”
caác nhaâ vùn naâo àoá hiïíu vúái nhau, thêåm chñ chó coá nhûäng
keã viïët Nhên vùn - Giai phêím buâ khuá cöng kïnh thaán
phuåc lêëy nhau, thò thêåt laâ nguy hiïím!
Chuáng ta cêìn phaãi nhúá rùçng thúâi àaåi ta coá nhiïìu caái
to lúán lù’m, chûá khöng phaãi caái thúâi thuöåc Phaáp, caác cö
àan aáo len hay hoåc sinh ngöìi bïn cûãa söí, nhaân vö sûå, dïî
xuyát xoa vïì nhûäng baâi thú; chuáng ta phaãi nhúá rùçng nhên
dên ta bêån rêët nhiïìu viïåc lo nghô vaâ laâm luång to lúán. Cho
nïn thú phaãi tòm hïët moåi caách baám vaâo trñ nhúá cuãa cöng
chuáng, êëy thïë maâ coân súå bõ rúi, bõ bêåt ra thay! Huöëng chi
thú laåi nhû löëi thú Nhên vùn - Giai phêím tòm hïët moåi
caách àïí êíy trñ nhúá cuãa quêìn chuáng ra, thò coân ai yïu, ai
thuöåc àûúåc?

Coá möåt sûå viïåc khöng thïí àïí cho keáo daâi, laâ gêìn àêy,
do böå maáy xuêët baãn cuãa Höåi nhaâ vùn vaâ tuêìn baáo Vùn
bõ tû tûúãng cuãa nhoám Nhên vùn - Giai phêím luäng àoaån,
nïn bêët chêëp dû luêån, cûá ài theo hùçn baánh xe cuãa Nhên
vùn vaâ Giai phêím, vêîn khuyïën khñch, àïì cao caái thûá thú
àoá! Möåt nhaâ xuêët baãn nhû Nhaâ xuêët baãn Höåi nhaâ vùn
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 313

cûá in thú theo kiïíu Nhên vùn - Giai phêím, nïëu coá ïë, thò
cûá xïëp àöëng vaâo kho, àaä coá Àaãng, Chñnh phuã vaâ nhên
dên nai lûng ra maâ chõu!

VÊËN ÀÏÌ CAÁ TÑNH

Thú cuäng theo quy luêåt chung cuãa saáng taác vùn nghïå,
cêìn phaãi cuå thïí hoáa vaâ caá thïí hoáa. Cêìn phaãi thöng qua
têm höìn cuãa möåt thi sô àïí noái caái chung thò múái sêu sù’c
àûúåc. Caái chung phaãi àêìu thai qua caái riïng; nhûng caái
miïång àoá laåi phaãi tiïu biïíu cho caái chung cêìn phaãi coá caái
riïng, cêìn phaãi coá caá tñnh, coá buát phaáp riïng, cêìn phaãi
àöåc àaáo.
Nhûng caá tñnh cuãa nhaâ thú hay nhaâ vùn laâ àïí tön
tònh caãm cuãa àa söë lïn, xuyïn qua nhûäng khña caånh àùåc
biïåt; caá tñnh khöng phaãi laâ muåc àñch cuöëi cuâng maâ chó
laâ möi giúái àïí phaãn aánh cuöåc söëng. Chûá khöng phaãi múái
bûúác vaâo ngûúäng cûãa cuãa baâi thú, àaä thêëy luâ luâ caái caá
tñnh phaát phò cuãa àûác öng thi sô, àaä thêëy àûác öng thi sô
bù’t moåi ngûúâi cuái quyâ, khuêët phuåc trûúác àûác öng. Baån
töi laâ chiïën sô thi àua ûu tuá, àöìng thúâi caá tñnh hay huát
thuöëc laâo, húi noáng naãy, vaâ cuäng hay taán gaái; töi yïu baån
töi, mùåc duâ nhûäng nhûúåc àiïím àoá; nhûng huát nhiïìu
thuöëc laâo, noáng tñnh vaâ hay taán gaái laâ nhûäng caá tñnh vùåt;
maâ töi rêët hiïíu rùçng chñnh sûå lao àöång cêìn cuâ vaâ nhiïìu
saáng kiïën laåi laâ caá tñnh sêu sù’c nhêët cuãa baån töi. Khöng
phaãi laâ nhaâ thú cûá vùån veåo cêu thú, ngöí ngaáo trong thú
laâ múái coá caá tñnh. Nhaâ thú cûá lùn vaâo quêìn chuáng, yïu
mïën quêìn chuáng hïët loâng hïët daå ài, truát caã têm höìn
314 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

mònh ra phuåc vuå quêìn chuáng röìi laâm thú, caái àöåc àaáo
nhêët àõnh laâ gù’n liïìn vúái nhiïåt tònh cuãa thi sô, chûá
khöng ài tòm úã àêu xa caã.
Nhaâ thi sô coá taâi cuäng nhû ngûúâi àaân baâ coá duyïn, cûá
laâm viïåc ài, cûá ca haát ài, duyïn seä toaát ra ngoaâi, chûá
chùèng cêìn phaãi ûúän eåo ài trïn súåi giêy theáp, chùèng cêìn
phaãi soi gûúng cöë nùån ra cho mònh möåt daáng àiïåu ngûúâi
huâng, chùèng cêìn phaãi cöë tònh taáo baåo bùçng nhûäng hònh
aãnh laâm xiïëc nhû thú Lï Àaåt:
Kinh tïë khöng thïí vaác ba lö ài böå
hoùåc nhûäng con àûúâng
Vaåch coã vaåch lau àûáng dêåy
Giú tay chaâo nhûäng cöng trûúâng
hoùåc
Traái àêët
khöng chuáng ta
Ngú ngaác muâ loâa
Chöëng gêåy bûúác ài loaång choaång.
Kinh tïë vaác ba lö, con àûúâng giú tay chaâo, vaâ traái àêët
chöëng gêåy bûúác, àoá, caái thûá caá tñnh cöë laâm lêëy àûúåc êëy
thêåt chó laâ möåt caái bong boáng thöíi phöìng.
Noái chung, chuáng ta vêîn ài tòm chêët thú cuãa thúâi àaåi.
Cöë nhiïn, möîi thi sô tòm möîi khaác, nhûng theo töi nghô,
chêët thú cuãa thúâi àaåi ta phaãi coá möåt caái gò trong saáng,
laåc quan, giaãn àún vaâ phong phuá, mï say maâ laåi tónh taáo,
taáo baåo maâ khöng àiïn loaån, möåt chêët thú coá tñnh chêët
quêìn chuáng, àïí cho haâng triïåu ngûúâi yïu, thuöåc, coá thïí
böìi dûúäng cho têm höìn ngûúâi nhû möåt chêët phuâ sa thêìn
diïåu; chûá khöng phaãi laâ cöë nùån ra möåt chêët thú aác, àêåp
vaâo giaác quan bùçng moåi caách, cöë giêåt gên ngûúâi àoåc nhû
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 315

Trêìn Dêìn, huïnh hoang nhû Lï Àaåt, traá hònh nhiïìu caách
lêåp lúâ, giaã traá nhû Hoaâng Cêìm.
Ngûúâi thi sô cuãa chïë àöå ta luön luön phaãi coá möåt thù’c
mù’c: tòm toâi laâm thïë naâo maâ haâng vaån quêìn chuáng yïu
thñch thú ta àûúåc. Nïëu ta chûa laâm àûúåc nhû thïë, thò ñt
nhêët cuäng phaãi thêëy coá laâm àûúåc nhû vêåy thò múái àuáng
chên lyá; maâ chûa laâm àûúåc nhû vêåy, thò phaãi thêëy laâ
mònh haäy coân bêët lûåc, haäy coân núå lúán vúái quêìn chuáng.
Chûá coá ai laåi cöë tûå phuå mònh laâ “biïín”, tûå phuå rùçng ba
trùm nùm sau múái coá ngûúâi hiïíu ta. Khoaác lúâi cuãa
Nguyïîn Du vaâo mònh nhû vêåy, cho kheáo keão maâ àêìu thai
nhêìm chïë àöå àêëy. Nhaâ thú muöën taác àöång àûúåc vaâo lõch
sûã, thò phaãi taác àöång thöng qua quêìn chuáng, muöën lêëy
thú àêëu tranh cho thöëng nhêët, thò phaãi àem thú mònh
thuác àêíy quêìn chuáng àêëu tranh cho thöëng nhêët, chûá cûá
tûå phuå mai sau múái coá ngûúâi hiïíu ta, thò laâ àúåi àïën luác
thöëng nhêët àaä thûåc hiïån àûúåc röìi, luác àoá thú thöëng nhêët
cuãa mònh múái coá ngûúâi hiïíu hay sao?

*
* *

Thú cuãa ta phaãi coá nöåi dung quêìn chuáng, coá hònh thûác
quêìn chuáng; thú cuãa ta phaãi coá tñnh àaãng, phaãi trung
thaânh khöng lay chuyïín vúái sûå nghiïåp cuãa Àaãng, cuãa
nhên dên. Búãi vêåy caác nhaâ thú cuãa chïë àöå ta phaãi quyïët
liïåt àêåp cho tan caái thûá thú Nhên vùn - Giai phêím laâ
núi böåc löå roä nhêët nhûäng tû tûúãng liïn tuåc chöëng chïë àöå
ta, chöëng chuã nghôa xaä höåi, laâ thûá thú maâ quêìn chuáng
khöng thïí naâo yïu àûúåc. Chuáng ta rêët röång raäi vúái
nhûäng mêìm non vùn hoåc phuåc vuå cöng nöng binh, vúái
nhûäng tòm toâi thiïån chñ, vúái têët caã caác buát phaáp àuáng
316 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

àûúâng hûúáng, nhûng khöng thïí röång raäi chuát naâo hïët vúái
thûá thú ngûúåc gioâng xaä höåi chuã nghôa. Thêåt àuáng nhû
vêåy röìi, àêëu tranh cho thú cuäng laâ àêëu tranh cho tû
tûúãng, cho Àaãng.

3-1958
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 317

NHÛÄNG SUY NGHÔ CHUNG QUANH


VÊËN ÀÏÌ CHÓNH HUÊËN

Gêìn àêy, trong khi hònh thaânh möåt luöìng tû tûúãng


“xeát laåi”, coá nhûäng ngûúâi nhên möåt söë trûúâng húåp “chuåp
muä”, quy kïët mù’c phaãi úã nhûäng kyâ chónh huêën trûúác kia,
àaä phuã nhêån caái taác duång tñch cûåc lúán lao cuãa Chónh
huêën.

Nhên möåt viïåc biïån luêån chung quanh Sïkhöëp, baån


Nguyïîn Tuên cuäng coá viïët: “... Nghe maâ muöën giêåt mònh
nghô àïën chónh huêën vùn nghïå nùm naâo, coá nhûäng phêìn
tûã hùng maáu võt böëc àöìng lïn röìi quy caái lêìm, caái yïëu
cuãa ngûúâi khaác lïn theo vúái caái hûáng chuã quan cuãa
mònh...”(1) - Giêåt mònh nghô àïën chónh huêën vùn nghïå...
Hoåc têåp chónh huêën naâo coá phaãi àêu laâ bõ boãng nûúác söi?
Nhûng theo yá töi, khöng ai vò möåt lêìn bõ aáp xe naâo àoá
maâ cho laâ viïåc tiïm thuöëc trõ bïånh laâ khöng nïn; möåt söë
trûúâng húåp duâng phûúng phaáp chûa chù’c tay àêu coá xoáa
múâ àûúåc caái nhiïåm mêìu cuãa Chónh huêën! Baån thên, àöìng
chñ ta trong khi trõ bïånh cûáu ngûúâi, coá möåt vaâi caái chïåch,

(1) Trong baâi tûåa Tuyïín têåp truyïån ngù’n cuãa Sïkhöëp (Nhaâ xuêët baãn
Höåi Nhaâ vùn)
318 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

ta khöng nïn noái vïì hoå möåt caách aác caãm; hoå cuäng chñnh
laâ ta thöi.

ÀÊËU TRANH LAÂ QUY LUÊÅT

Thûúâng tònh, khöng ai muöën “mïåt” laâm gò. Nhûäng


ngûúâi tiïíu tû saãn caâng thñch moåi viïåc àïìu ïm àeåp, hoâa
haão, yïn vui. Nhûng laâm gò coá möåt caái böëi caãnh xaä höåi
nhû thïë àïí dûåa lûng cho lêu daâi! Caái thuúã trûúác Caách
maång thaáng Taám naâo coá yïn bònh gò àêu! Nïëu coá nhûäng
ngûúâi thuúã êëy coá thïí ngöìi ngêåm keåo maåch nha boåc ngoaâi
àaá cuöåi ûúáp hûúng hoa lan, àoá laâ nhúâ hoå ruác àêìu vaâo
caánh nhû chim àaâ àiïíu. Nhûäng ngûúâi tiïíu tû saãn cûá
muöën “töi laâ keã giûäa, töi chûäa àöi bïn”. Nhûng röìi Caách
maång cuäng àïën, löi bêåt dêåy nhûäng ngûúâi cêìu an hoùåc
hûúãng laåc. Noái chung, trong möåt thúâi kyâ caách maång cuãa
lõch sûã, quêìn chuáng nhên dên chuyïín àöång maänh liïåt, ai
muöën “yïn thên” cuäng khöng yïn thên àûúåc: trong cuöåc
sù’p xïëp lûåc lûúång, thïë têët anh phaãi coá möåt chöî àûáng,
möåt haâng nguä. Coá ngûúâi thêëy baáo Nhên dên möåt söë chuã
nhêåt àùng baâi vïì giúái vùn nghïå Trung Quöëc vaåch têåp
àoaân chöëng Àaãng Dinh Linh- Trêìn Xñ Haâ, àaä noái cay
chua: - Ngaây chuã nhêåt àïí cho ngûúâi ta nghó, laåi neám quaã
bom ra! Nhûng maáy bay cuãa àïë quöëc Myä haâng ngaây àiïn
loaån mang nhûäng quaã bom khinh khñ maâ bay trïn khöng
cuãa nhiïìu nûúác; bom thêåt, nghôa àen, cuãa Myä doåa dêîm
trïn àêìu ngûúâi ta àêëy, chûá khöng phaãi bom nghôa boáng
àêu! Coá giai cêëp, thò têët yïëu coá àêëu tranh giai cêëp. Coá
nhûäng luöìng tû tûúãng chöëng àöëi nhau, thò têët yïëu coá àêëu
tranh tû tûúãng. Àoá laâ thûåc taåi khaách quan, chûá chuáng ta
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 319

naâo muöën baây viïåc ra laâm gò! Dûúái chïë àöå cuä, nhiïìu
ngûúâi àaä cöë tònh muä ni che tai, nhù’m mù’t vúâ nguã, ngaây
thaáng daâi dong chúi cho hïët, hoå hêìu nhû khöng biïët àêëu
tranh laâ gò. Nhûng chung quanh hoå, àúâi vêîn theo quy
luêåt àêëu tranh gù’t gao; khöng coá caái gò àûáng yïn caã! àïën
hoân àaá noå, trong mònh noá caác àiïån tûã cuäng quay khöng
ngûâng; maâ thêåt ra, nïëu nhûäng ngûúâi àoá tûå thuá nhêån vúái
mònh, thò loâng hoå coá ïm àeåp, hoaâ haão gò àêu, noá luön
luön bêët öín, núm núáp lo lo möåt caái gò, noá buöìn muöën chïët
àûúåc!
Súå àêëu tranh maâ khöng traánh àûúåc àêëu tranh, chi
bùçng mònh nhòn thùèng vaâo caái têët yïëu, tñch cûåc àêëu
tranh theo hûúáng cêìn thiïët cuãa cuöåc söëng.

ÀAÅI TÛÂ ÀAÅI BI, CÛÁU KHÖÍ CÛÁU NAÅN

Húäi ngûúâi baån rêët dïî caãm xuác cuãa töi úi! Baån laâ ngûúâi
rêët thanh tao trong àúâi, möåt tñ àêåm loaäng cuãa nûúác traâ
àaä laâm lûúäi baån sùn laåi hay daän ra, baån khöng bao giúâ
núä àaánh ai, hoùåc phuå nûä hay àaân öng, duâ laâ vúái möåt caânh
hoa höìng; baån bêët nhêîn trûúác möåt lúâi noái nùång; baån rêët
quên tûã vaâ “nhên àaåo”, baån khöng muöën möåt ngûúâi naâo
hïët phaãi khöí àau... Möåt mùåt baån muöën coá thiïn àûúâng
trïn mùåt àêët vaâ coá ngay! möåt mùåt baån nghe noái àêëu
tranh, baån nghe noái chuyïn chñnh, laâ caái têm höìn bùçng
tú vaâ bùçng boáng trùng cuãa baån àaä rúån gioá e sûúng, seâ ra
che chúã cho têët caã moåi ngûúâi.
Nhûng chñnh giai cêëp vö saãn vaâ Àaãng cuãa noá muöën
dêìn dêìn thiïët lêåp möåt thiïn àûúâng thêåt sûå trïn mùåt àêët,
muöën thûåc hiïån giêëc mú muön àúâi cuãa loaâi ngûúâi vaâ caã
cuãa baån àêëy! Coân gò khöí àau bùçng caái xaä höåi coá giai cêëp
320 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

trong mêëy nghòn nùm nay! Nhûng mêëy nghòn nùm nay,
nhên loaåi khöng coá con àûúâng lõch sûã naâo khaác àïí ài, nïn
phaãi ài qua maáu vaâ nûúác mù’t cuãa caác xaä höåi coá giai cêëp.
Àïën thúâi àaåi naây, thò caái nguöìn àau khöí laâ caác xaä höåi coá
giai cêëp àaä coá thïí diïåt àûúåc, vaâ diïåt àûúåc haâng loaåt röìi.
Caái “töåi töí töng” êëy àaä coá thïí xoáa àûúåc röìi, nhûäng ngûúâi
Viïåt Nam chuáng ta úã miïìn Bù’c nûúác ta, cuäng àaä lïn
àûúâng xoáa caái nguöìn àau khöí cùn nguyïn ghï gúám êëy!
Töi nghô rùçng Àûác Phêåt xûa kia mang möåt loâng thûúng
vö lûúång àöëi vúái nhûäng àoái reát, öëm àau, giùåc giaä, chïët
choác cuãa nhên loaåi, vaâ trong phaåm vi cuãa hún hai nghòn
nùm trùm nùm vïì trûúác, chó hoâng giaãi quyïët bùçng
phûúng phaáp duy têm, thò àïën nay, chñnh caác Àaãng cuãa
giai cêëp vö saãn, thûåc hiïån chuã nghôa Maác - Lïnin, àaä
thûåc sûå giaãi quyïët àûúåc vïì cùn baãn, bùçng caách thiïët lêåp
caái xaä höåi khöng giai cêëp, vaâ àoá laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáu
khöí cûáu naån”!
Boác löåt laâ nguöìn göëc àau khöí, aáp bûác laâ nguöìn göëc
àau khöí, chaåy theo lúåi nhuêån töëi àa, tñch luäy àïí maâ tñch
luäy laâ nguöìn göëc àau khöí. Chuyïn chñnh vö saãn laâ nhùçm
chùån nhûäng quy luêåt êëy cuãa tû baãn chuã nghôa, khöng cho
noá taác oai taác quaái, chùåt noá tûâ göëc, nhöí bêåt rïî noá, thay
noá bùçng quy luêåt “vò lúåi ñch cuãa nhên dên, cuãa xaä höåi maâ
phuåc vuå”. Coân chñnh nghôa naâo hún, coân nhên àaåo naâo
bùçng! - Húäi ngûúâi baån rêët dïî caãm xuác cuãa töi úi! baån vêîn
thêëy nhûäng viïåc “chùån”, “chùåt”, “nhöí bêåt” laâ maånh quaá,
laâ khöng hiïìn laânh, nhûng laâm thïë naâo khaác àûúåc? Àêëu
tranh giai cêëp, chuyïn chñnh vö saãn laâ àúä àeã cho caái xaä
höåi khöng giai cêëp cöng bùçng, baác aái ngaây mai ra àúâi.
Baån vêîn khöng muöën coá àêëu tranh giai cêëp maâ àûúåc nhû
vêåy, thò khaác naâo chuyïån nhûäng treã con tûúãng mònh naãy
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 321

ra úã ngoaâi buåi, meå nhùåt àem vïì, chûá khöng phaãi do meå
rûát ruöåt, xeá thõt àeã mònh ra!
Chuáng ta àang söëng trong thúâi kyâ töíng khuãng hoaãng
tû baãn chuã nghôa, thúâi kyâ àaåi caách maång xaä höåi chuã
nghôa trïn thïë giúái. Nûúác ta, úã miïìn Bù’c, caác giai cêëp bõ
aáp bûác boác löåt xûa kia àaä nù’m lêëy chñnh quyïìn, laâm chuã
têët caã. Chuáng ta thay trúâi àöíi àêët cuãa àïë quöëc, cuãa phong
kiïën, cuãa tû baãn thaânh trúâi àêët cuãa ta; maâ viïåc thay àöíi
naây khöng gò coá thïí ngùn cûúäng àûúåc. Tû tûúãng cuãa ta
bù’t buöåc phaãi theo cho àuáng, theo cho húåp, cho kõp sûå
caãi taåo caách maång cuãa xaä höåi khaách quan; muöën vêåy, noá
phaãi laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn. Nïëu tû tûúãng cuãa
ta cûá muöën tûå nhiïn nhi nhiïn, cûá muöën mònh khöng
phaãi laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn, thò têët laâ noá phaãi
àöëi khaáng vúái cuöåc tiïën lïn caách maång. Luác àoá seä coá möåt
cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt, möåt cuöåc trûâ khûã nhau khöng
thûúng tiïëc giûäa ta vaâ thûåc taåi caách maång khaách quan.
Luác àoá seä diïîn ra möåt caãnh chêu chêëu àaá xe cuãa lõch sûã.
Quêìn chuáng caách maång seä àêåp höå tû tûúãng laåc hêåu hay
phaãn àöång cuãa anh cho vúä leä, cho toáe lûãa ra! Xe lõch sûã
chù’c chù’n laâ khöng luâi, maâ con chêu chêëu khöng traánh
àûúåc tan naát.
Chónh huêën tûác laâ cûu mang, giuáp àúä baån choån lêëy
con àûúâng tû tûúãng àuáng, traánh cho baån caái thaãm haåi
gaäy àöí, múã cho baån con àûúâng söëng vinh hiïín. Trong caái
vö minh khöng phên biïåt àûúåc phaãi traái cuãa tû tûúãng
baån, Chónh huêën doåi aánh saáng vaâo; caái bïí khöí ngaân àúâi
cuãa xaä höåi coá giai cêëp àaä phaãn aánh trong têm ngûúâi
thaânh caái bïí khöí cuãa tû tûúãng; nïëu khöng giaânh àûúåc
quyïìn chuã àöång giûäa sûå höîn àöån êëy, thò baån seä coân trêìm
322 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

luên lùån nguåp khöng thöi; maâ töi biïët rùçng caái àau khöí
vïì tû tûúãng laâ “mûúâi hai cûãa àiïån tuâng xeão cuãa Diïm
Vûúng”; Chónh huêën chñnh laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáu khöí cûáu
naån”! Àaä nhiïìu lêìn töi tûå mònh nghiïåm nghô rùçng: àêëu
tranh tû tûúãng laâ viïåc àaä têët yïëu röìi; nhûng coân caái trñ
tuïå cao caã àaä taåo ra phûúng phaáp chónh huêën thêåt laâ vö
cuâng kyâ diïåu! Thúâi cöí Hy Laåp, nhaâ hiïìn triïët Xöcúraát(1)
coá noái àïën viïåc àúä àeã cho nhûäng têm höìn; phûúng phaáp
chónh huêën cuãa ta laâ thûåc sûå àúä àeã cho nhûäng têm höìn
múái; àaáng leä àïí cho baäo taáp cuãa cuöåc àêëu tranh xaä höåi
trong thúâi kyâ caách maång àêåp anh xú xaác vaâ thay àöíi oác
cho anh, chónh huêën laâ möåt löìng êëp diïåu kyâ laâm cho têm
höìn múái cuãa anh àûúåc tûå núã... Chuã nghôa Maác - Lïnin,
trong Chónh huêën, giuáp cho ta nù’m àûúåc quy luêåt cuãa
tû tûúãng àùång maâ, tûâ caái bõ àöång àaä ngaân kiïëp, giaânh
lêëy caái chuã àöång tûâ raây vïì sau. Töi tûúãng nhû phûúng
phaáp chónh huêën baây ra caác loaåi, caác kiïíu têm höìn àïí
cho ta nhêån xeát, so saánh vaâ tûå nguyïån choån lêëy loaåi têm
höìn naâo töët àeåp nhêët, vui sûúáng nhêët... Àêy laâ tû tûúãng
àõa chuã vúái caái nghiïåp cuãa noá - “nghiïåp” tûác laâ quy luêåt
- laâ huát maáu, huát muã cuãa nöng dên, laâm sao chiïëm àûúåc
nhiïìu ruöång, cûúáp àûúåc nhiïìu thoác nhêët; noá khaát laâm
chuáa àêët, möåt caái mùng tre moåc, noá cuäng goåi laâ “löng tú
cuãa àêët baâ”, mùåt trúâi doåi, noá baão laâ “nù’ng cuãa öng”; noá
ùn bêín àïën caái luäng quêìn cuãa böë cu meå àô. Àêy laâ tû
tûúãng tû saãn vúái caái nghiïåp cuãa noá laâ bïånh khaát vaâng;
noá muöën uöëng vaâng cho àêìy miïång; noá boân tûâng baát cúm,
manh aáo, ruát sûác lûåc cuãa cöng nhên àïí àuác laåi thaânh
vaâng maâ uöëng; noá nùån hïët maáu tuãy cuãa khaách mua

(1) Socrate: nhaâ triïët hoåc Hy Laåp trûúác Cöng nguyïn (168-100).
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 323

haâng, cuãa ngûúâi tiïu thuå, cuäng laåi àïí maâ àûúåc uöëng
vaâng; caâng nuöët vaâng caâng àoâi uöëng thïm; noá khöng nïì
möåt thûá bêìn tiïån naâo hïët, tiïìn àöëi vúái noá khöng coá muâi;
dûúái àaáy möîi tïë baâo cuãa noá, coá möåt àöìng xu nùçm trong
àoá. Àêy laâ tû tûúãng tiïíu tû saãn vúái caái nghiïåp cuãa noá laâ
nöíi nïnh nhû caánh beâo mùåt nûúác, laâ úã bêìu thò troân, úã öëng
thò daâi, laâ luác caách maång lïn, thò noá hùng haái nhû diïìu
àûúåc gioá, luác caách maång gùåp trúã ngaåi, thò noá böí nhaâo nhû
diïìu àûát giêy... Coân nhiïìu thûá tû tûúãng nûäa cuãa xaä höåi
cuä; nhiïìu khi têët caã pha tröån, chïë biïën vúái nhau nhû giêy
leo chùçng chõt trong rûâng. Trong caái xaä höåi cuä àêìy àen
töëi, xêëu xa, coá tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn “gûúng trong
chùèng chuát buåi trêìn”, noá khöng khaát ruöång àêët, noá khöng
khaát vaâng, noá khöng bêëp bïnh; noá chñ cöng vö tû, noá
caách maång triïåt àïí. Quy luêåt cuãa tû tûúãng vö saãn laâ nhû
vêåy, nhû ngûúâi treâo vûún lïn àónh nuái, tuy gian khöí,
nhûng luön luön thêëy phêën chêën, saãng khoaái! Chónh
huêën giuáp ta phên taách, chiïm nghiïåm têët caã nhûäng àiïìu
trïn àêy, röìi tûå do choån lêëy con àûúâng ñt töën nûúác mù’t
nhêët, con àûúâng töët àeåp, vinh quang nhêët: lêëy tû tûúãng
cuãa giai cêëp vö saãn laâm tû tûúãng cuãa mònh. Möåt viïåc baãn
chêët nhên àûác nhû vêåy, tûúái cêy chïët thaânh cêy söëng,
sao nghô àïën laåi giêåt mònh? Àoá múái laâ “àaåi tûâ àaåi bi, cûáu
khöí cûáu naån”.

CHÛÄ “GIAÁC”

Chónh huêën thêåt laâ traã laåi caái tûå do cho tû tûúãng con
ngûúâi, giaãi phoáng tû tûúãng con ngûúâi khoãi nhûäng caái
nghiïåp xêëu xa. Nhûäng caái nghiïåp àoá, öm lêëy trong caác
324 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

xaä höåi aáp bûác boác löåt, möåt khi “àaä mang lêëy nghiïåp vaâo
thên”, thò noá bù’t anh laâm tuâ binh; àïm nùçm anh cuäng
khöng nguã àûúåc maâ cûá thêëy mònh ài thu thoác tö; anh
buön baán, traáo trúã trong caã chiïm bao cuãa anh, anh
tûúng tû àöìng tiïìn, anh uöëng thuöëc àöåc àïí cho àúä khaát.
Ruöång, thoác, àöìng tiïìn hay laåc thuá dñnh liïìn vaâo anh àaä
thaânh baãn chêët cuãa anh. Nay anh phaãi gúä nhûäng caái êëy
ra khoãi anh. Chónh huêën möåt mùåt àoâi hoãi àêëu tranh tû
tûúãng gù’t gao, khöng thûúng tiïëc, khöng nhên nhûúång,
àêìy saát khñ àöëi vúái nhûäng tû tûúãng sai xêëu, möåt mùåt rêët
nêng niu, êëp uã, taåo möåt löìng êëp mêìu nhiïåm cho tû tûúãng
múái núã ra. Khi nhûäng caânh àêìu tiïn cuãa tû tûúãng múái
àêåp àêåp úã trong baån, baån caãm thêëy möåt thûá vui sûúáng
laå luâng. Àoá laâ chûä giaác; àoá àuáng laâ caái giaác ngöå tûå úã
trong loâng, tûâ thêm têm, ngûúâi ngoaâi khöng thïí taã cho
baån nghe, maâ chñnh baån phaãi tûå kinh nghiïåm lêëy. Khi
tû tûúãng cuãa baån bù’t àêìu thay àöíi quy luêåt, coá thïí noái
cuäng vñ nhû möåt haânh tinh bêëy lêu vêîn quay trong möåt
hïå maâ trung têm laâ möåt ngöi sao àen töëi, bêy giúâ haânh
tinh rúâi boã caái hïå cuä maâ quay trong hïå múái, trung têm
laâ mùåt trúâi cuãa tû tûúãng vö saãn, chõu sûác hêëp dêîn, nhêån
aánh saáng cuãa mùåt trúâi àoá, theo nhûäng quy luêåt cuãa hïå
thöëng múái. Caái nhñch, caái chuyïín, caái thay àöíi hïå thöëng
êëy laâ möåt sûå àeã laåi noá chi phöëi caã têm höìn baån, höìi xuên
cho trñ tuïå baån. Tûâ giúâ trúã ài, baån nhêët quyïët giûä cho
àûâng bêåt ra khoãi caái bêìu trúâi múái; traái laåi, tû tûúãng cuãa
baån luön luön tiïën túái, nhñch gêìn sûác noáng, sûác saáng cuãa
mùåt trúâi; vaâ khi àoá, baån seä caãm thêëy baån döìi daâo sûác
söëng vaâ khaã nùng, baån cuäng mang möåt phêìn vaån nùng
cuãa tû tûúãng vö saãn!
Söëng trong thúâi àaåi caách maång xaä höåi chuã nghôa, baån
phaãi laâm thïë naâo àûúåc mang thai caái chûä giaác àoá, nïëu
khöng, baån seä khöng coá vöën àïí söëng cuöåc àúâi múái. Nhûäng
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 325

ngûúâi àûáng giûäa ngêåm àaá cuöåi boåc keåo maåch nha trong
thúâi cuä, thûåc ra hoå coá trung lêåp àêu; giaán tiïëp hoå cuäng uãng
höå nhûäng têìng lúáp bïn trïn. Nïëu hiïån nay anh khöng coá
àûúåc, hay khöng muöën coá caái chûä giaác êëy trong loâng, thò
thïë têët tû tûúãng cuãa anh quay theo nhûäng quy luêåt khaác
hùèn, chöëng àöëi. Tû tûúãng cuãa ta nhû con caá, noá khöng ùn
muöëi cuãa tû tûúãng giai cêëp vö saãn, thò noá seä ûún. Viïåc caác
baån thên, caác àöìng chñ giuáp ta trong hoåc têåp chónh huêën
laâm töi nhúá àïën cêu chuyïån töi àûúåc àoåc ngaây nhoã: coá möåt
öng vua úã rêët bêín, khöng bao giúâ chõu tù’m giùåt, goåi laâ Ma
lem hoaâng àïë; àònh thêìn, lñnh traáng löi öng ra tù’m göåi, kyâ
coå; ban àêìu öng ta thêëy nûúác laä thò súå xanh mùåt, nhûng
xong, thay quêìn aáo múái, thò öng laåi àûúåc lêëy Xaâ phoâng nûä
hoaâng rêët àeåp àeä, thúm tho. - Àuáng nhû vêåy, Chónh huêën
cuäng nhû Xaâ phoâng nûä hoaâng; tû tûúãng cuãa ta àûâng run
súå nhû Ma lem hoaâng àïë.
Nhûäng tû tûúãng xêëu cuãa caác giai cêëp phi vö saãn,
trong suöët cuöåc Khaáng chiïën vô àaåi, phêìn bõ àaánh baåt,
phaá tan, phêìn bõ bao vêy, döìn eáp. Trong hoâa bònh, thûâa
cú sûå giaáo duåc cuãa Àaãng coá luác bõ lúi loãng, noá vuâng dêåy
trúã laåi, xöng ra muáa may ùn noái huyïn thiïn, noá hùçn hoåc
tû tûúãng vö saãn vúái caã möåt tûå aái giai cêëp, noá khöng cöng
nhêån hoåc têåp chónh huêën vïì trûúác vaâ muöën tûå töìn theo
baãn chêët cuä. Nhûäng caách maång cuãa ta laåi tiïën lïn möåt
bûúác nûäa, laâm caách maång xaä höåi chuã nghôa; nhêët àõnh tû
tûúãng vö saãn khöng nghó têën cöng caác thûá boáng töëi vaâ
sûúng muâ àoá.
Nûúác ta laâ möåt nûúác nöng nghiïåp laåc hêåu; söë lûúång
giai cêëp cöng nhên cuãa ta khöng àöng; coá thïí noái rùçng
chñnh nhúâ Chónh huêën, chñnh nhúâ giaáo duåc tû tûúãng maâ
326 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

laâm cho baãn chêët giai cêëp vö saãn cuãa Àaãng vûäng maånh
khöng ngûâng; trong Khaáng chiïën, coá thïí noái rùçng möîi àúåt
hoåc têåp chónh huêën laåi àem túái möîi àúåt thù’ng trêån lúán
lao. Àaãng luön luön cêìn múã Chónh huêën, àïí àûa caách
maång tiïën lïn; coi thûúâng, thêåm chñ phaãn ûáng Chónh
huêën laâ laâm yïëu lûåc lûúång tû tûúãng cuãa Àaãng.
Chónh huêën Vùn nghïå 1953 àaä vuä trang töët àeåp cho
giúái vùn nghïå àïí ài vaâo thûåc tïë quêìn chuáng, àaä laâm cho
caác taác phêím xêy dûång sau àoá coá möåt xûúng söëng tû
tûúãng. Nïëu coá möåt söë chïåch choaåc naâo trong khi duâng
phûúng phaáp, àoá laâ àiïìu ta cêìn ruát kinh nghiïåm àïí
traánh vïì sau. Theo yá töi, caái àiïìu coá lêîn löån, tûác laâ khi
viïët nhûäng baâi tûå phï bònh trïn taåp chñ Vùn nghïå thaáng
7-1953, möåt söë vùn nghïå sô àaä hoaân toaân phuã nhêån giaá
trõ caác taác phêím mònh trûúác Caách maång. Nhûäng taác
phêím trûúác Caách maång laâ laâm trong hoaân caãnh Phaáp
thuöåc, khi ngûúâi saáng taác chûa coá chuã nghôa Maác - Lïnin
soi àûúâng; bïn caånh nhûäng sai lêìm vïì tû tûúãng cêìn phaãi
phï bònh, möåt söë taác phêím àaä àaåt túái möåt mûác nghïå
thuêåt naâo vaâ àaä coá möåt khuynh hûúáng tiïën böå so vúái
hoaân caãnh thúâi àoá, thò vêîn coân laåi möåt giaá trõ vùn hoåc
nghïå thuêåt. Hoaân toaân vûát caã, coi noá laâ “dûúái Zïrö”, laâ
khöng coá quan àiïím lõch sûã trong phï bònh. Nhûng mùåt
khaác, tûâ chöî àoá laåi ài túái chöî coi Chónh huêën trûúác àêy
laâ sai caã, röìi “sûãa sai” bùçng caách phuåc höìi nguyïn xi caác
taác phêím cuä khöng phên biïåt, khöng phï phaán, àoá laâ
àiïìu xoáa nhoâa rêët nguy haåi. Chónh huêën Vùn nghïå 1953
cùn baãn laâ rêët böí ñch, quyá baáu cho têm trñ giúái vùn nghïå;
hiïån traång coá chuã nghôa “xeát laåi” trong vùn nghïå hiïån
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 327

nay, chûáng minh rùçng Chónh huêën Vùn nghïå 1953 laâ
àuáng, laâ hoåc têåp nhû thïë coân chûa àuã.
Caái giaác ngöå vïì tû tûúãng vö saãn, chuáng ta cêìn giûä maäi
vaâ àaâo sêu, laâm cho noá lúán maånh khöng ngûâng.

CAÃM ÚN TÛ TÛÚÃNG VÖ SAÃN

Àúâi laâ möåt cuöåc àêëu tranh khöng ngûâng: ai cho cêu
naây laâ saáo vaâ khöng muöën nghe, töi thò thêëy caái chên lyá
giaãn àún àoá, nghiïåm maäi maâ vêîn chûa thuöåc, vêîn cûá múái.
Buöng rúâi chên lyá àoá ra möåt höm, laâ àaä mêët vuä khñ trong
höm êëy röìi. Khöng coá tû tûúãng cuãa giai cêëp vö saãn, lêëy
gò maâ xêy dûång cho têm trñ? Nhûäng ngaây lao àöång bònh
thûúâng, tû tûúãng vö saãn laâ caái chêët men caách maång noá
àûa thù’m thiïët àïën cho möîi viïåc duâ nhoã àïën àêu; tû
tûúãng vö saãn laâ maáu noáng cuãa moåi cöng taác caách maång.
Nhûäng khi töëi lûãa tù’t àeân, tû tûúãng vö saãn nhen aánh
saáng lïn trúã laåi. Chúi vúái giûäa gioâng, coá tû tûúãng vö saãn
laâ coá cheâo laái àûa ta túái búâ.
Khöng thïí tûúãng tûúång àûúåc rùçng dûúái thúâi Phaáp Nhêåt
thuöåc, möåt àïm ài xem chiïëu boáng vïì, töi bõ aám aãnh búãi
hai con mù’t cuãa caái thùçng ma quaái trong phim tïn
“Khaách kyâ dõ” naây coá caái bïånh laâ thñch giïët vúå, noá àaä lêëy
nhiïìu ngûúâi àaân baâ vïì, àïí giïët liïn tiïëp. Àïm khuya, nùçm
trïn giûúâng, töi khöng daám nguã nûäa, bõ àöi mù’t cuãa
thùçng noå chi phöëi; töi phaãi goåi, cêìu cûáu vúái baån töi, àïí
giuáp töi chöëng laåi. Con ngûúâi trong xaä höåi cuä bõ nhu
nhûúåc, haäi huâng àïën ngêìn naâo! Con ngûúâi bêy giúâ coá tû
tûúãng vö saãn, coá chên lyá cuãa chuã nghôa Maác röìi, seä nhöí
328 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU

vaâo nhûäng thûá phim êëy maâ khöng xem, hoùåc coá xem thò
tûác giêån maâ phï bònh, chûá nhêët àõnh khöng chõu kinh súå!
Song le, caái noåc àöåc cuãa xaä höåi cuä, laâ xaä höåi phaá hoaåi
con ngûúâi, khöng ngúâ laåi coá thïí thêëm quaá sêu xa! Coá àöi
khi, giûäa canh khuya, töi chiïm bao nhûäng caái möång mõ
gúám ghï, vö lyá, quaái dõ, nhûäng caái tiïìn kiïëp u uêët úã àêu
xûa mònh khöng kiïím soaát àûúåc, löån vïì trong giêëc mú;
thûác giêëc, nûãa thûåc nûãa hû, ngaân vaån sûúng muâ bao phuã
daây àùåc. Trong khoaãnh khù’c, töi lêëy caái “chiïëu yïu
kñnh”(1) cuãa tû tûúãng vö saãn, doåi vaâo àaánh tan àûúåc caái
höîn mang, öín àõnh laåi têm trñ, lêëy laåi àûúåc cho mònh caái
thïë saáng suãa. Nïëu khöng coá tû tûúãng vö saãn, nhûäng
trûúâng húåp àûáng trïn meáp vûåc cuãa têm höìn nhû vêåy, töi
lêëy gò àïí trûâ taâ khñ?
Vaâ nhiïìu lêìn - cuöåc àúâi quaã thêåt laâ khöng àún giaãn -
con ngûúâi cuä trong töi, nùång mang mêëy chuåc thïë kyã buöìn
phiïìn, bi quan, chaán naãn, böîng trúã dêåy àoâi quyïìn töìn taåi.
Coá nhûäng àöi ngaây nhû vêåy, böå maáy têm höìn böîng nhû
hoãng baánh xe, àûát giêy coát, lêìu têm höìn böîng nhû suåp
xuöëng, àöí vuån. Giûäa àaám gaåch ngoái ngöín ngang, giûäa caái
hû vö lêm thúâi êëy, töi coân coá tû tûúãng vö saãn; tû tûúãng
vö saãn laåi laâ caái àoân bêíy giuáp töi kñch moåi caái lïn, xêy
dûång trúã laåi phúi phúái vûäng vaâng hún. Tû tûúãng vö saãn
noái vúái töi rùçng: “Àúâi vêîn àeåp tûúi, caách maång ngaây caâng
thù’ng, nhûäng triïín voång lúán lao nhêët àang múã ra cho
nhên loaåi...”; vaâ töi khöng thïí naâo khöng laâ möåt ngûúâi
lñnh chiïën àêëu cuãa cuöåc àúâi.

*
* *

(1) Trong caác truyïån thêìn kyâ xûa, laâ möåt caái gûúng àïí soi doåi vaâo
ma quyã, laâm cho chuáng tan taác hoùåc trúã laåi nguyïn hònh.
NHÛÄNG BÛÚÁC ÀÛÚÂNG TÛ TÛÚÃNG CUÃA TÖI 329

Caãm ún tû tûúãng vö saãn! Quyá biïët bao, caái chêët tû


tûúãng tiïën böå nhêët, hoaân myä nhêët, maånh meä nhêët, tinh
hoa cuãa lõch sûã tû tûúãng loaâi ngûúâi! Caãm ún Chónh huêën
àem àùåt tû tûúãng vö saãn vaâo giûäa têm trñ con ngûúâi, tûác
laâ àùåt caái mêìm, caái nhên sinh ra sûác söëng úã giûäa caái haåt.
Caãm ún Àaãng, coá sûác giaáo duåc caãi taåo mêìu nhiïåm, coá
loâng nhên àaåo vö biïn!

3-1958

You might also like