T DUY H THNG V I MI T DUY

Phan nh Diu*

Tm tt Th k 20 va i qua, v nhng thnh tu khoa hc to ln m loi ngi t c trong th k lm o ln nhiu hiu bit vn c ca chng ta v nhng vn c bn nh khng gian v thi gian, vt cht v v tr, s sng v con ngi, ri tip n l kinh t v x hi,...; v thng qua nhiu tin b cng ngh, nhng thnh tu ang ngy cng in m du n ca mnh ln mi mt cuc sng. T nhng hiu bit mi trong nhiu lnh vc khc nhau dn dn hnh thnh mt quan im mi, mt t duy mi v thin nhin cng nh v x hi ca chng ta. Trong giai on chuyn i vi nhiu bin ng dn dp hin nay, t duy mi, hay t nht nhng nh hng cho t duy mi, c xc nh l cn thit, li cng tr nn cn thit hn trong thc tin...

I. i mi t duy - Mt cch tip cn vn

1. V sao cn i mi t duy? T khi bt u cng cuc i mi, ta thng ni ti tm quan trng ca "i mi t duy, c bit l t duy v kinh t". V qu thc, mt s i mi bc u trong t duy v kinh t mang li khng t nhng thay i cho s pht trin kinh t ca t nc. V nu nhn mt bnh din rng hn v c bn hn, th ta thy trn khp th gii, yu cu c nhng t duy i mi c t ra t u th k 20, khi u t trong cc lnh vc nhn thc khoa hc, ri dn lan to sang cc lnh vc hot ng thc tin ca kinh t, chnh tr, x hi, mi ngy mt r rng v su sc hn. c bit l vo nhng thp nin cui ca th k 20, khi cuc sng kinh t v x
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 87

hi trong nhiu quc gia v trn ton cu c nhng bin ng to ln, dn dp, thng vt ra ngoi mi d on, th nhng cch t duy c c tnh my mc, qui gin theo nhng m hnh tt nh s lc chng t l bt cp trong vic nhn thc, l gii v hng dn hnh ng trong mt th gii phc tp, phong ph v a dng nh th gii hin nay. V v vy, tip tc tn ti v pht trin, con ngi phi c nhng cch nhn mi, cch ngh mi, v t nhng cch hiu mi, cch x s mi i vi mi trng thin nhin, v vi mi trng kinh t x hi ang c nhiu bin chuyn mi. Tuy nhin, vn c bn l: vy t duy c l nhng cch t duy no m ta bo l khng cn thch hp v cn phi i mi ; v t duy mi l nhng cch t duy no m ta cn c trang b cho nhn thc ca mnh, v sao chng li thch hp hn i vi yu cu hiu bit v hnh ng ca chng ta trong mi trng th gii hin nay? Ti e rng kh m c cu tr li rnh mch v y cho vn c bn . Lch s pht trin t duy l lch s ca mt qu trnh tin ho, ci c khng bao gi b ph nh hon ton m c gn lc tip tc c tc dng nhng v tr thch hp trong ci mi, v ci mi nhiu khi c mm mng t trong ci c v c ti to, pht huy sc mnh mi trong nhng iu kin mi. Ni i mi t duy khng c ngha l t b hon ton mt t duy c no v thay th hon ton bng mt t duy mi i lp no . Trong bi vit ny, tc gi khng c tham vng a ra cu tr li cho vn c bn nu trn, m ch xin trnh by mt s nhn thc ca mnh, qua vic tm hiu v nhng c im ch yu ca lch s pht trin t duy, v s hnh thnh nhn thc khoa hc, v s pht trin ca t duy khoa hc t cch nhn c gii c tc ng ph bin t ba, bn th k nay n cch nhn "h thng" mi c ti to v khoa hc ho tr thnh "khoa hc h thng" trong na th k gn y ; v trn c s hiu c v sao ngy nay, khoa hc h thng hin i, v rng hn, t duy h thng, nhanh chng c chp nhn nh l mt yu t ch yu ca i mi t duy trc yu cu nhn thc ci phong ph phc tp ca t nhin v ca cuc sng x hi ca thi i. Hy vng vic trnh by mt s nhn thc bc u v khoa hc h thng v t duy h thng c th mang li cht ng gp cng trao i kin v vn i mi t duy, ang l vn tht s c ngha i vi s pht trin ca t nc ta hin nay.

88

THI I s 6

2. "T duy h thng" trong vng xon c tin ho ca nhn thc Thi gian gn y, khi khoa hc pht trin cng ngy cng mnh m, c trong cc lnh vc ca t nhin, s sng, v c bit trong cc lnh vc ca kinh t, vn ho, x hi, khi m khoa hc ngy cng vt ra ngoi nh hng c tn ca quan im c gii, th ngi ta bt u tm kim v pht hin c nhiu tng ng th v gia nhng tng ch o trong cc pht minh ca khoa hc t nhin v x hi hin i vi nhng nim trc cm (i khi di dng thn b) v v tr, v nhn sinh trong cc nn trit l c i1. V c khng t ngi ni n khuynh hng quay tr v vi cc quan im c truyn ca cc nn trit l phng ng tm l gii cho nhng pht trin phc tp ca i sng hin ti. Ti ngh iu l cn thit, nhng c l nn hiu mt cch hp l hn l, qu trnh tin ho ca t duy v nhn thc thc hin mt vng xon c ni lin gia nhng nim trc cm su sc ca cc nn vn ho c i vi nhng tng "cch mng" khi ngun cho nhng sinh kh mi to nn nhng cht lng mi cho nhn thc ca con ngi hin nay, v trn nhng nc thang ca vng xon c tin ho l nhng thnh tu to ln ca s pht trin khoa hc trong nhiu th k va qua. V v vy, nu ni "quay tr v" th khng th l quay v mt cch my mc, bi nh vy cng c ngha l quay lng li vi nhng bc tin trn cc nc thang tin ho k trn, m phi l quay v mt cch bin chng, hiu rng cc nim trit l mang tnh cht trc cm nguyn s ca cc nn vn minh c xa, trc tip hoc gin tip nh c bi b thm hoc c kt hp vi nhng ngun sc sng mi ca t duy khoa hc m c nhng ni dung mi, cht lng mi, sc mnh mi, nhng pht trin mi, v c bit nhng ng dng thc tin hon ton mi trong cuc sng hin nay. Nhng nim v v tr, v nhn sinh trong cc nn vn minh c i c s tng ng vi cc t tng ch o trong mt s l thuyt khoa hc hin i v t nhin v x hi c pht hin kh nhiu ; phn ln cc nim c truyn li hoc ri rc hoc c h thng trong cc trit thuyt phng ng nh o hc, Dch hc, Pht hc,..., v trong cc t tng ca cc trit gia Hy lp, v.v... Nhng nim c s tng ng r rng vi nhng tng ch o trong "t duy h thng" hin i m ta bt gp kh ph bin l cc quan im nhn nhn v tr nh mt ton th khng th tch ri, trong tt c cc n v cu thnh v cc hin tng c bn sinh ra t chng u tc ng qua li vi nhau, chng khng th
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 89

c hiu nh nhng n v c lp m l nhng phn hu c lin thuc ln nhau ca ci ton th ; trong t nhin cng nh trong x hi khng phi tnh cht v hot ng ca nhng thnh phn ring l quyt nh tnh cht v hot ng ca ci ton th, m ngc li, chnh ci ton th xc nh tnh cht v hot ng ca nhng ring l; v cng trn tinh thn c s ho hp khng th tch ri gia tm v vt, tinh thn v vt cht, c nhn v v tr,...; tnh ton th cng c th hin trong s sinh thnh bin ho bng phi hp v tng tc gia cc thuc tnh i lp to nn mun mt i thay ca th gii v mun v tng i ca nhn thc chn l, cng l cn nguyn ca cc hc thuyt "trung dung" v tin ho ca v tr v ca cuc sng nhn sinh, v.v... Trong cc nn vn minh c i, con ngi nhn thc ch yu qua trc cm, kinh nghim, bng quan st v m t; tr tng tng v nhng tim nng giao cm k diu thng qua nhng mi cm thng hi ho no vi v tr c th cho con ngi nhng nim su sc v bn cht ca th gii, v nhng nim c lnh hi m khng cn gii thch, c truyn th nh nhng nim tin, nhng li gio hun, v i khi c nh nhng tn iu tn gio. nhng nim c c nhng ni dung "khoa hc", gip ta pht trin nhng h thng tri thc cn cho cuc sng hin i nh ngy nay, con ngi phi tri qua nhiu chng ng pht trin ca nhn thc, c bit pht trin cc phng php khoa hc, d trong mt giai on lch s kh di cc phng php khoa hc mi ch c iu kin thch nghi vi t duy c gii m theo mt ngha no l "i lp" vi t duy h thng. V vy, hiu r vai tr v tc ng ca t duy h thng trong giai on pht trin ca nhn thc hin nay, ta cng cn c nhng hiu bit ng n v qu trnh pht trin cc phng php khoa hc, ca bn thn khoa hc v cc vn ng c gii, v v nh hng to ln ca t duy c gii trong nhn thc ni chung.

II. Khoa hc v chuyn ng v t duy c gii

1. Nhn thc khoa hc v khoa hc v cc vn ng c gii Mt cng hin ln ca cc trit gia Hy lp c l ngay t th k th 6 trc Cng nguyn xut mt s iu c bn pht trin cc phng php nhn thc m sau ny ta gi l cc phng php khoa hc, l: 1) nu nhng loi cu hi mi c ch nh tm hiu cc tnh cht c bn
90 THI I s 6

ca v tr, 2) tm nhng cu tr li m khng cn vin n thn linh nh nguyn nhn ca cc hin tng t nhin, 3) pht trin mt h thng hnh thc cho vic tm kim cc chng minh. Sau , vo th k 4 trc C.N., Aristote pht trin mt h thng hnh thc ca lgch lm c s cho cc phng php suy lun v chng minh, ng thi nu ra mt s nguyn l c th c p dng rng ri cho nhiu ngnh t sinh hc, v tr hc, kh tng, thin vn, v c thn hc, tin rng qua quan st v kinh nghim, ri dng qui np v suy din lgch c th thu c cc tri thc hiu bn cht s vt. Vo thi k , con ngi cha c cc cng c tin hnh thc nghim, nn Aristote coi suy lun nh tnh l ch yu, xem rng con ngi c th bng quan st v m t m t c cc hiu bit bn cht v s vt do c s tham gia tch cc ca t nhin thng qua nhng mi lin kt gia vt cht v tinh thn, tr tu2. Nhng cng hin ca Aristote gp phn hnh thnh nhiu ngnh khoa hc t nhin (d c nhng tri thc c th v sau c chng t l khng ng nh quan nim v v tr trung tm ca qu t v v quan nim phn chia thc th tri t vi thc th v tr); ring h thng lgch c pht trin bi Aristote thi mi cho n ngy nay vn l nn tng ch yu ca cc phng php suy lun trong khoa hc hin i. Tuy nhin, sau thi i huy hong ca vn minh c Hy lp, chu u chm ngp trin min trong s thng tr ca quc La m, tip theo nhiu th k en ti, cho mi n cui th k 16 sang u th k 17, cc t tng khoa hc v nhng phng php khoa hc ni trn mi c iu kin c pht huy tc dng trong mt thi i mi ca "khoa hc hin i", khi u bng s khng nh ca Galilei v tnh ng n ca l thuyt Copernicus "qu t quay xung quanh mt tri", mt s khng nh khng ch c tnh cht thuyt l m bng quan st thc nghim vi vic s dng knh vin vng u tin do ng xy dng t nm 1609. ng thi, Galilei cng xut mt l thuyt c hc mi nghin cu chuyn ng, vi tng c bn xem nguyn nhn chuyn ng l do cc lc tc ng, l thuyt mi ny c xy dng trn c s mt h thng cc khi nim v vn tc, gia tc, thi gian, khong cch,..., s dng cc m hnh ton hc v cc phng php suy lun ton hc. Nhng pht minh ca Galilei mt mt chm dt nh hng ca thuyt a tm v quan nim v mt v tr khp kn ca Aristote vn thng tr cho ti lc , mt khc vn coi trng cc phng php suy lun lgch ca Aristote v a thm vo nhng ni
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 91

dung mi cho mt phng php khoa hc ht sc quan trng l nghin cu thc nghim, do bt u c cc cng c thc hin cc kho st thc nghim nh knh vin vng. V vy, ngi i sau vn xem Aristote l ngi a khoa hc n cho nhn loi, v Galilei l ngi cha ca khoa hc hin i. B khung ca l thuyt mi do Galilei xut sau c Newton v i (sinh vo nm Galilei mt, 1642) lp y ni dung bng cc pht minh v lut hp dn v tr v cc nh lut v chuyn ng, cng vi cc pht minh v php tnh vi phn v tch phn (ng thi vi Leibniz) lm c s cho cc phng php ton hc nghin cu chuyn ng. Nh vy l nn mng cho mt khoa hc mi v chuyn ng (c hc) c xy dng hon chnh vi nhng nh lut c bn v vn ng lm tin v vi nhng cng c suy lun ton hc lm phng php pht trin ch yu, loi ngi bc vo mt thi i mi vi nim tin vo kh nng nhn thc v ci to thin nhin ca mnh. Li tuyn b trc ca Galilei "Cun sch ca T nhin c vit bng ngn ng ton hc", sau nhng pht minh tuyt vi ca Newton, c coi nh mt iu khng nh. C hc, ngnh khoa hc v t nhin u tin c xy dng vi hai phng php nghin cu ch yu l l thuyt (suy lun bng lgch v ton hc trn c s cc nh lut c bn) v thc nghim, pht trin nhanh chng, tc ng mnh m n s thay i v pht trin ca nhiu ngnh khoa hc t nhin khc, v dn dn c nh hng to ln trong cch nhn thc ca con ngi bng mt kiu t duy m ta thng gi l t duy c gii. 2. T duy c gii - cc c im chnh Cho n th k 16, quan nim ca Aristote v mt th gii t nhin c linh hn v c vai tr tch cc gip con ngi nhn thc c bng quan st v m t thng qua nhng mi lin cm no gia vt cht v tinh thn vn l ph bin trong trit hc v t nhin. Quan nim cng chia s vi quan nim ca ch ngha t nhin thi Phc hng tin rng t nhin c mt linh hn sng vi nhng huyn b m tr tu con ngi khng l gii c. Ch n th k 17, sau nhng pht minh ca Kepler v Galilei, ngi ta mi bt u pht hin ra kh nng c th hiu s vn ng ca t nhin v v tr bng cc phng php khoa hc m khng nht thit khi no cng phi vin n nhng lin cm huyn b gia tr tu con ngi v mt tinh thn hay linh hn no ca t nhin. Mt t duy mi, t duy c gii, v nhn thc t nhin bt u hnh thnh v pht trin nhanh chng.
92 THI I s 6

Ngi i din c nh hng nht ca t duy c gii l Descartes, mt nh ton hc v trit hc li lc ca th k 17. i lp vi quan im ca Aristote, ch ngha c gii -cc tch ri vt cht ra khi tinh thn, tr tu, xem t nhin nh mt b my m tr tu c th hiu c. B my (m ph bin lc by gi l chic ng h) tr thnh n d (metaphor) ch yu cho mi lin tng trong nhn thc v t nhin, v v sau c cho nhng i tng khc ca nhn thc nh cc c th sng v cc h thng kinh t, x hi. Cng vi s tch ri l s phn bit gia ch th v khch th (hay i tng) ca nhn thc. Nhn thc t c bng cc phng php khoa hc; trc cm tr tu cho ta mt s t tri thc ban u nh cc nh lut c bn v cc qui tc ca php din dch, sau thc hin cc suy lun din dch s cho ta mi tri thc khc. Cc tri thc u c tnh ng n mt cch chc chn, lgch vi gi tr nh nguyn v tnh chn l l ph bin (trong mi phn on u phi hoc ng hoc sai, ng sai phi phn bit rch ri). c xem nh mt b my cho nn mi i tng phc tp c th phn tch ra thnh cc thnh phn n gin hn, v do bng cch bt u t nhng ci n gin ri ln ngc ln cc bc cao hn ta c th hiu c nhng i tng phc tp. V vic nhn thc chn l bng trc cm tr tu v bng nng lc suy lun, Pascal cho rng c nhng chn l c cm nhn t ci tm (vrit par le cur) v nhng chn l thu c bng suy lun (vrit par la raison)3, thuc vo loi th nht l nhng chn l nh: c ba chiu trong khng gian, cc con s l v hn, v.v..., thuc vo loi th hai l nhng chn l nh: khng mt s chnh phng no gp i mt s chnh phng khc,...; s l v ch nu suy lun i hi ci tm nhng chng minh cho cc nguyn l m mnh c c, v cng vy nu ci tm i hi suy lun s cm nhn v nhng chn l m mnh suy din ra. Quan im phn tch cng c Pascal xem trng, ng vit: Khng th bit cc b phn m khng bit ton th, li cng khng th bit ton th m khng bit cc b phn. Mt c im na ca t duy c gii l quan nim v tnh hin thc ca khng gian tuyt i v thi gian tuyt i c lp i vi mi vt th, v v tt nh lun trong quan h nhn qu gia cc hin tng. V vn ny, vo nm 1814 Laplace c pht biu mt lun ni ting: "Mt tr tu, nu mt thi im no bit tt c cc lc m t nhin chu tc ng v bit v tr tng ng ca cc thc th to nn n, ngoi ra c
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 93

kh nng phn tch tt c cc s liu theo cng mt cng thc chuyn ng cho cc vt th v tr cng nh cc nguyn t b nh; th i vi tr tu chng c g l bt nh, c tng lai cng nh qu kh u hin r trc mt n..."4. Tt nh lun Laplace ng thi cng khng nh tnh i xng thun nghch ca thi gian tuyt i! Trong mt thi gian kh di, cc m hnh ton hc c s dng m t cc quan h nhn qu phn ln l tuyn tnh hoc qui c v tuyn tnh ; cc m hnh nh vy va rt thch hp vi quan im phn tch (mt h tuyn tnh c th phn tch nh l hp thnh ca nhiu h tuyn tnh c b hn), va ph hp vi tnh cht ca cc quan h nhn qu tng ng vi cc bin i u n v lin tc (thay i u ra t l vi thay i u vo) ; ngoi ra cc cng c ton hc dng nghin cu cc m hnh tuyn tnh l tng i n gin, c pht trin sm v kh hon chnh; v th cc m hnh tuyn tnh tr thnh ph bin, khi tm kim m hnh cho mt i tng ngi ta thng ngh n cc m hnh tuyn tnh hoc xp x l tuyn tnh, t hnh thnh mt np t duy tuyn tnh, cng c xem nh mt thnh phn ca t duy c gii ni chung. Vic s dng ph bin cc phng trnh ton hc v tm kim cc li gii ton hc theo tinh thn ca tt nh lun cng ng thi khng nh u th ca cc phng php nh lng trong vic nghin cu vn ng ca cc i tng thc t. S pht trin mnh m ca c hc, vt l hc v ton hc trong cc th k tip theo, cng vi s m rng cc ng dng ca chng trong nhiu ngnh khoa hc khc, v c bit l trong vic pht trin cc cng ngh v hnh thnh nn sn xut cng nghip, cng c v tng cng v tr ca khoa hc, v cng vi n l v tr ca t duy c gii vi cc quan im ch yu nh ni trn trong nhiu lnh vc ca nhn thc. 3. nh hng ca t duy c gii trong lch s pht trin nhn thc Cuc cch mng khoa hc khi u t th k 17 dn n nhng pht minh k thut v cng ngh, lm nn tng cho s hnh thnh v pht trin nn sn xut v nn kinh t cng nghip, a nhn loi t hng nghn nm ca vn minh nng nghip bc sang mt thi i mi ca vn minh cng nghip. Trong thi i mi , nht l t cui th k 19 n nay, c bit bao nhiu k thut v cng ngh mi c pht minh, bao nhiu loi my mc mi c sn xut phc v cuc sng con ngi. Tt c cc k thut v my mc m con ngi to ra cho n nay u hot ng theo cc
94 THI I s 6

nguyn l v nh lut mang tnh tt nh, tun th cc qui tc nh lng chnh xc. Nu trong nhn thc ca con ngi khng c nhng hiu bit v cc nh lut, cc qui tc nh vy, v nu con ngi khng c nng lc "t duy c gii", th cng khng th c cc k thut, cng ngh v my mc nh ta c v ang c hin nay. Nhng thnh tu tuyt vi ca cc khoa hc v vn ng c gii v ca vic ng dng ton hc c tc ng lm cho cc khoa hc v cho quan im t duy c gii thm nhp v c nh hng to ln n s pht trin ca nhiu ngnh khoa hc cng nh nhiu lnh vc nhn thc khc. Cch nhn mt i tng nh mt "b my", vn hnh theo cc nguyn tc c gii, tun theo cc nh lut nhn qu mang tnh tt nh v nh nguyn,... l mt cch nhn kh ph bin ngay c i vi cc lnh vc ca s sng v ca kinh t x hi ; hnh nh n d "b my" tr thnh quen thuc trong mi lin tng, ngi ta ni n b my h hp, b my tun hon,... trong cc c th sng, b my hnh chnh, b my qun l, b my lnh o,... trong cc t chc kinh t v x hi, v.v.... Cch tip cn phn tch gip ngi ta i su nghin cu cc thnh phn ngy cng c bn hn ca vt cht, ca s sng, ca kinh t v x hi, v.v..., v nhng nghin cu phn tch nh vy v mt mt no cho ta nhiu hiu bit su sc v cu trc ca cc thnh phn c bn trong nhiu loi i tng khc nhau. Ngi ta cng tm kim cc m hnh m t cc quan h gia cc thnh phn lin quan, v tt nhin theo t duy c gii quen thuc th cc m hnh c tm kim trc ht thng l cc m hnh ton hc tt nh, tuyn tnh,... C th ni, nhng nh hng ca t duy c gii, ca vic ng dng ton hc v c hc, c tc ng tch cc n s pht trin ca nhiu ngnh khoa hc, a cc ngnh vt ra ngoi s hn ch ca cc phng php quan st v m t quen thuc tip cn kh nng c "l thuyt ho" v pht trin bng cc cng c ca suy lun din dch. Tuy nhin, cng chnh ti im ny chng ta bt u nhn ra nhng hn ch ca t duy c gii. Nu i vi nhng vn ng c gii ca cc vt th trong qui m thng thng, chng ta c c nhng m hnh ht sc l tng da trn cc nh lut nh cc nh lut Newton v hp dn v v chuyn ng, cc nh lut c chnh xc nh lng ngoi sc tng tng, chnh xc m nhiu nh khoa hc xem l "phi l"5, th tic thay, ch cn i xa hn mt cht sang cc lnh vc ca c hc cht lng, vt l cht rn, thu kh ng hc, ri sau ny ca c hc lng t,... th cc nh lut m
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 95

ta c c thiu dn s chnh xc tt nh, ri xa hn na sang cc lnh vc sinh hc, sinh thi hc, cc khoa hc kinh t v x hi, th cc "qui lut" m con ngi c th pht hin cng mt thm tnh tt nh chnh xc, ch cn l cc qui lut c tnh cht gn ng mang tnh thng k. V v vy, nu xem t duy c gii l c tc dng ph bin, nhng kt lun "khoa hc" mang tnh c gii l chn l th rt c th i n nhng nhn thc sai lm, iu ny cng khng phi l cha tng xy ra. T duy c gii cng c nhng nh hng to ln i vi cch suy ngh v nhn thc ca con ngi trong nhiu mt ca cuc sng i thng. y, ta cng khng th ph nh cc yu t tch cc trong nhng nh hng . T duy c gii, trong c mt giai on di ca lch s, l ng ngha vi t duy khoa hc, v vic tip nhn t duy khoa hc trong cuc sng l mt tin b ht sc to ln trong nhn thc ca loi ngi. Vi t duy khoa hc, con ngi c rn luyn nhng nng lc phn on v suy lun, phn tch v tng hp, qui np v din dch, v.v... rt cn thit cho nhiu loi hot ng trong cuc sng. Tuy nhin, trong mt th gii v mt x hi phc tp, ngy cng pht trin a dng, c lm i thay v bin ng, m vn kh kh xem rng ch nhng quan im tt nh, nhng cch nhn nh nguyn l duy nht ng, ri vn dng mt cch cng nhc, th c dn n nhng nhn thc sai lm v nhng hnh ng tht bi cng l iu kh trnh khi.

III. Khoa hc h thng v t duy h thng

1. Nhn thc khoa hc trc s phc tp ca th gii Vi t duy c gii, th gii ca ta l th gii vt cht, cc nh lut Newton cho ta kh nng xc nh chnh xc cc quan h c bn trong vn ng, v v vy nu ta c cc cng c ton hc da trn cc nh lut m m t s vn ng trong cc i tng nghin cu, ri phn tch l gii cng bng cc phng php ton hc, th ta c th hiu c hnh vi ca cc i tng trong nhiu lnh vc khc nhau. Chnh tng kch thch mt s pht trin mnh m ca gii tch ton hc (l thuyt hm s, tnh vi tch phn, phng trnh vi phn thng v o hm ring, hnh hc gii tch v vi phn,...) trong hai th k 18 v 19. Tuy nhin, dng cc cng c ton hc , c bit cc phng trnh vi phn, xy dng m hnh th tng i d, nhng tm li gii cho chnh cc phng trnh vi
96 THI I s 6

phn th ngoi mt s t trng hp rt n gin, cn ni chung l khng thc hin c. Mt th d ni ting l bi ton chuyn ng ca ba vt th tng tc vi nhau theo nh lut hp dn Newton (thng gi l bi ton ba vt th). Bi ton tng nh n gin, c th d m t theo m hnh mt h ng lc m trng thi c xc nh bi cc to ca v tr v tc ca ba vt th ; nhng tic thay, khng c phng php no tm c li gii cho bi ton "n gin" di dng gii tch quen thuc. Vo cui th k 19, nh ton hc Poincar a ra mt phng php c o kho st hnh vi chuyn trng thi ca cc h ng lc, ri xt cho mt h qui gin t h ng lc ni trn; v ng ht sc bt ng pht hin ra rng hnh vi chuyn trng thi ca h l rt bt thng, hn n v c v ngu nhin. Pht hin khng th l gii c bng t duy c gii, cho mi n gn mt th k sau, vo nhng nm 60, 70 ca th k 20, vi s tr gip ca my tnh in t, nhiu hin tng tng t na cng c pht hin, v ngi ta i n kt lun "ci hn n, phi trt t c th ny sinh t chnh trong cc h thng tun theo cc lut (trt t) tt nh", mt iu khng th hnh dung c bi t duy c gii, nhng li kh ph bin trong th gii thc v cuc sng thc, v ang l ch nghin cu ca l thuyt hn n, mt ngnh khoa hc c pht trin mnh hin nay. Mt mt khc, khi khoa hc m rng ra ngoi phm vi c gii th ta gp ngay trong thc t nhiu hin tng phi trt t, ngu nhin v hn n, c th v nhiu l nhng trc ht l v cc hin tng xy ra trong nhng i tng phc tp gm mt s rt ln cc phn t hp thnh m nhn thc ca ta khng th bao qut ht, v nh mt bnh kh (cha hng t cc phn t kh), mt nn kinh t (vi hng triu ngi sn xut v tiu dng), v.v... C th mi phn t u vn ng theo nhng lut tt nh gin n no , nhng vn ng ca tt c nhng phn t gp li th chng th xem l theo mt lut no c (ngay i vi ba phn t ta khng tm ni mt lut nh vy), v i vi nhn thc ca ta th l ngu nhin, l hn n. Tuy nhin, qua kho st thc nghim ngi ta thy mc du cp vn ng ca cc phn t l hn n, l bt nh, nhng vn c nhng "lut" tt nh no chi phi quan h gia cc thuc tnh cp ton th trong cc i tng , th d nh lut hp nht v cht kh (cho ta mt quan h tt nh gia cc i lng p sut, th tch v nhit ca mt khi kh: vi mt khi lng cho trc ca mt cht kh, t s gia
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 97

tch ca ca p sut v th tch vi nhit tuyt i l khng i ; pV/T = const), lut v quan h cung, cu v gi trong kinh t hng ho ; hay cc lut c tnh thng k m ta gp trong nhiu lnh vc ca vt l cc cht kh, trong sinh hc, kinh t hc, x hi hc,... V r rng y, quan im phn tch " hiu ton th th phi hiu cc phn t" khng cn thch hp, vic hiu cc phn t khng gip ch g nhiu cho vic pht hin cc lut v cc hnh vi c tnh ton th nh vy. Cc lut nh vy cho ta bit mt loi trt t ca ton th, gi l trt t thng k, cp ton th l c trt t d rng cp cc phn t th th hin trc mt ta l hn n, v trt t6. Trong nhiu pht minh khoa hc ca th k 19 c hai pht minh c ni dung c v i lp nhau m n nay vn c tc ng ln i vi s pht trin ca khoa hc h thng hin i: l nguyn l th hai ca nhit ng hc v thuyt tin ho Darwin. Nguyn l th hai, theo cch pht biu ca Boltzmann, ni rng i vi mt h kn (tc khng trao i nng lng vi bn ngoi) entropy c xu hng tng, t cng c th suy ra rng t nhin c xu hng tng dn mt trt t ; cn thuyt tin ho Darwin khng nh s tin ho ca cc loi sinh vt, cng c ngha l t nhin pht trin theo xu hng nng cao dn trnh t chc ca mnh. Thc ra th khng c s i lp no c, v ta c th hiu cc loi ca Darwin khng phi l nhng h kn, m l nhng h m. Tnh m l mt thuc tnh ct li trong t duy h thng hin i m ta s cp n trong cc phn sau. Nh ta u bit, vo u th k 20, hai pht minh khoa hc quan trng v thuyt tng i v vt l lng t thc s khi u cho mt cuc cch mng v t duy khoa hc. Thuyt tng i Einstein cho php xc lp cc mi lin h gia khi lng v vn tc, gia khi lng v nng lng, gia khng gian, thi gian v vt cht, loi b o tng v mt khng gian tuyt i v thi gian tuyt i ca t duy c gii. Trn c s quan im xem th gii vi m c lng tnh sng-ht v vi nguyn l bt nh Heisenberg, vt l lng t loi b m tng v kh nng o lng ng thi hai i lng lin kt (nh v tr v tc ) trong vn ng ca cc ht c bn, v bn thn ngnh vt l c xy dng nh mt thuyt thng k, khng c cc i lng xc nh chnh xc v tr ca ht ti tng thi im m thay vo l khi nim hm sng (Schrdinger) c hiu nh l bin xc sut tm thy ht ti mt thi im mt v tr khng gian no . R rng y, khng cn c th xem l phi hiu
98 THI I s 6

cc phn t hiu ton th, ring mi phn t l khng th "hiu" c y , hay ni cch khc, ta ch c th hiu t nhiu v hnh vi ca phn t thng qua ci hiu v ton th, mt phn t tn ti trong ci tn ti ca ton th. Cng cn ni thm l vo cng thi gian , nh ton hc Gdel tm ra mt nh l ht sc c o ni rng mt l thuyt ton hc nu l phi mu thun th khng y v khng chng minh c ngay tnh phi mu thun ca mnh. Phi chng o tng v tnh ng n tuyt i ca ton hc cng v? V iu ny, chnh Gdel li cho ta hiu thm mt chn l su sc khi ni: Ton hc phi rt mnh mi thy c ci yu ca mnh. Thy mnh khng y khng h l yu, m chnh l ci mnh ca mt cch nhn tr tu! V mt s iu ta trnh by tm lc trn y cng khng nhm chng t t duy c gii l yu, m ch chng t n khng cn y khi khoa hc cn i xa hn vo cc min nhn thc nhng i tng vn rt phc tp v a dng trong th gii v cuc sng. 2. Cch nhn h thng v khoa hc h thng Nh ta va trnh by trn, vo cui th k 19 v c bit t u th k 20, t duy c gii c chng t l mt khun kh qu cht hp cho vic pht sinh nhng tng sng to ngay trong lnh vc nghin cu vt l, a ht m n tng chim c v tr c tn tng chng nh vnh cu. Bc sang cc a ht ca s sng, ri ca kinh t v x hi, th vic tm cc qui lut tt nh l kh khin cng, cc m hnh ton hc tuyn tnh l nhng qui gin qu s lc, v d nhin theo con ng ta khng cn t c nhng kt qu kh quan nh i vi c hc c in. Yu cu c mt cch nhn mi i vi cc i tng phc tp v a dng vn c trong t nhin, trong s sng, trong kinh t v x hi, khc vi cch nhn qui gin mt cch "c gii" m ng cho nhng nhn thc mi, nhanh chng tr thnh mt yu cu chung ca nhiu ngnh khoa hc. Cch nhn mi , ta gi chung l cch nhn h thng, trc ht xem xt mi i tng nh l mt ton th vi nhng tnh cht, hnh vi thuc v ton th m ni chung khng th qui v hoc suy ra t tnh cht ca cc yu t hay thnh phn ca n. Nhng tnh cht hp tri7 (emergence) mang c trng ton th c to nn v pht trin t phc hp ca nhng quan h tng tc bn trong h thng cng nh ca h thng vi mi trng bn ngoi. Mt c im chung ca cc h thng trong thc t l
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 99

lun lun tn ti v pht trin trong mt h thng ln hn, tc l trong mt mi trng no , trao i vt cht, nng lng v thng tin vi mi trng , do l cc h thng m. Ngoi cc h thng c hc c n gin ho v c t duy c gii xem nh nhng i tng v tri, th ni chung cc h thng trong t nhin v x hi u l nhng h thng hng ch, tc l pht trin hng ti mt (hoc nhng) mc tiu no , khng nht thit l mc tiu c th xc nh trc, m thng l mc tiu c hnh thnh v xc nh dn trong qa trnh pht trin, nh bo m mt trng thi ni cn bng, hay thch nghi v tn ti c vi nhng thay i ca mi trng, v.v... Cch nhn mi cng i hi chng ta khng th tho mn vi nhng phng php qui gin quen thuc m phi i mt trc tip vi nhng phc tp c thc trong t nhin v cuc sng. Ci phc tp trc ht hin ra trc mt ta nh nhng bt nh, ngu nhin, hn lon, v trt t. L tr ca con ngi liu c gii thch c ngun gc ca nhng bt nh v ngu nhin hay khng, v t nhng ngu nhin, hn lon, h thng tt yu s i n tan v hay c kh nng ti lp hoc sng to nn nhng trt t mi ? Cch nhn mi ng thi cng t ra nhng yu cu mi, nhng cu hi mi cho cc ngnh khoa hc. V t gia th k 20 tr i, nhiu nghin cu theo hng ca cch nhn mi c tin hnh hoc trong tng ngnh khoa hc ring r, hoc trong phm vi lin ngnh, hoc mc tng hp hn l hnh thnh nhng hng khoa hc mi nghin cu chung v cc h thng, nh L thuyt tng qut v h thng (khi u bi Bertalanffy), iu khin hc (Cybernetics, cha l Wiener), L thuyt thng tin (bt u t Shannon), cc l thuyt v cc h thng iu khin, vn tr hc,... v cho n gn y l cc l thuyt v hn n (chaos theory), v phc tp (complexity theory), v v cc h thch nghi phc tp (complex adaptive systems). V trong na th k va qua cc khoa hc v h thng c nhng bc u pht trin mnh m, thc s to nn mt chuyn bin cch mng trong t duy khoa hc, gp phn quan trng trong vic i mi nhn thc ca con ngi v t nhin cng nh v x hi. Cng vi cch nhn mi, trong na th k , khoa hc cng c nhiu ci tin hon thin hn cc phng php vn c v sng to cc phng php mi nhm tip cn c hiu qu hn nhng vn mi c t ra. Nh ta bit, ngay t bui u ca "khoa hc hin i" vi Gallilei v Newton, ngi ta xc
100 THI I s 6

nh hai phng php khoa hc ch yu l kho st thc nghim (bao gm c nhng trc cm, kinh nghim) v suy din l thuyt bng cc cng c lgch v ton hc. Tuy nhin, trong phm vi ca khoa hc v cc vn ng c gii, cc phng php ch nhm pht hin ra cc lut c hc c tnh tt nh, cc cng c ton hc ph hp vi t duy tuyn tnh v quan im phn tch, cc suy lun lgch tt nh v nh nguyn. R rng vi cch nhn mi v i tng v nhng vn mi c t ra nh trn, khoa hc cn c thm nhng kh nng mi nh: tin hnh cc kho st v thc nghim tip cn c ci phc tp vi y nhng ngu nhin v hn n ca i tng, c cc cng c l thuyt nhm xy dng nhiu loi m hnh khc nhau, tt nh v ngu nhin, tuyn tnh v phi tuyn, ton hc v phi ton hc, v c nng lc thc hin cc tnh ton v suy lun da trn cc loi m hnh rt ra cc kt lun. Trong my thp nin va qua, ni dung v sc mnh ca hai phng php khoa hc c bn ni trn c b sung v nng cao rt nhiu, mt mt bi c thm nhiu phng tin kho st v thc nghim mi vi k thut v cng ngh hin i, mt khc ton hc v lgch cng c b sung nhiu cng c mi xy dng m hnh v thc hin suy lun, c bit l cc m hnh phi tuyn, cc suy lun khng tt nh, ngoi ra c thm cc loi m hnh v phng php mi nh cc m hnh thng tin, m hnh cybernetic, m hnh mng n-ron,...; v rt ng ch l c thm s tr gip ca Tin hc, khng ch v c my tnh vi sc mnh tnh ton cc mnh, m cn v n cung cp cho con ngi cc kiu "m hnh x l thng tin" mi, cc phng php m phng, thc nghim hon ton mi da trn vic s dng my tnh in t, v cc nng lc thc hin nhiu cch thc suy lun phi c in, to ra nhng kh nng kt hp mi gia tnh ton nh lng v suy lun nh tnh rt thch hp v cn thit cho vic nghin cu hnh vi ca cc i tng phc tp, vn khng th c l gii bi vic nghin cu ring mt m hnh nh lng no. Ngay t nhng bui u hnh thnh l thuyt tng qut v h thng, bng trc cm v thc nghim, cc nh sng lp nh Bertalanffy, Wiener, Ashby,... a ra mt h thng cc quan nim v cc vn c bn nh v tnh ton th, tnh hp tri (emergence, mt tnh cht c xem l c bn nht ca cc h thng phc tp, c th din t vn tt l: mt ton th l nhiu hn, phong ph hn tng ca cc thnh phn), tnh m,... ca cc h thng; hnh vi hng ch v c ch phn hi (feedback, cng thng
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 101

gi l lin h ngc), tnh ni cn bng, tnh t chc v t t chc,... ca h thng ; ng thi cng xut nhiu loi m hnh nh m hnh h ng lc (m t bi cc phng trnh vi phn hoc sai phn), m hnh tmat v tmat mng, m hnh mng n-ron hnh thc,... kho st cc tnh cht ca hnh vi nh n nh, cn bng, kh nng t ti sn sinh, t ti t chc, v.v... Bi ton iu khin, v do cc h thng iu khin, quan trng c v l thuyt v ng dng thc tin, l mt vn c tp trung nghin cu trong nhiu thp nin va qua. i tng chnh ca khoa hc h thng l cc h thng phc tp, d rng cho n nay khoa hc cng cha c mt nh ngha chnh thc no cho bn thn khi nim h thng phc tp. Tuy nhin, theo quan nim chung th mt h thng phc tp trc ht phi l mt h thng m cc thuc tnh v hnh vi ca n ch c th hiu trong ton th, phn nh tnh hp tri qua cc quan h tng tc ca h ; do h phi l phi tuyn (cha nhiu quan h khng tuyn tnh, lm cho h thng khng qui gin c v mt tng gp (aggregation) n gin ca cc thnh phn), c nhng hnh vi khng n nh, khng tin on c, c nhng bin ng tht thng gia trt t (c t chc) v phi trt t, va tt nh li va c v nh hn n, ngu nhin, v.v... Trong nhiu vn m khoa hc h thng quan tm, c hai loi vn ni bt: mt l, t u sinh ra cc nhiu lon, hn n, ngu nhin ; v hai l, nng lc hp tri ca cc h thng c th a cc h thng t hn n v trt t (hay l sng to trt t mi), ni cch khc l cc h thng c kh nng t t chc hay khng? Cc vn ny l ch chnh ca l thuyt hn n (chaos theory) v l thuyt phc tp (complexity theory) c pht trin mnh trong vi ba thp nin gn y. L thuyt hn n nghin cu hnh vi bt thng ca cc h ng lc phi tuyn ; bng cch s dng cc cng c ton hc (t cc phng php m Poincar xut vo cui th k 19 n cc kt qu c sc ca nhm Kolmogorov vo nhng nm 60 ca th k 20) kt hp vi m phng v thc nghim bng ho my tnh pht hin mt hin tng "k l" l c cc h phi tuyn kh n gin v tun theo cc lut tt nh nhng li c hnh vi rt bt thng l tin n mt tp ht l v hn n8, t suy ra rng ci hn n (bt nh, ngu nhin) c th ny sinh t chnh trong s vn ng theo cc lut tt nh. Ci hn n c gi l hn n tt nh, c cc c trng chnh l: hnh vi ca h thng ph thuc rt nhy cm vo iu kin ban u, v cc trng thi m h thng b ht
102 THI I s 6

n c th nhiu v hn, xut hin mt cch hn n, lm cho hnh vi ca h thng l khng tin on c9. Mt khc, cc hnh nh thc nghim bng ho my tnh cho php ta "nhn thy" v hnh dung ra dng hnh vn ng ton th ca mt h phi tuyn, v do , cm nhn c c mt trt t ton th n sau ci v trt t din ra mt cch hn lon ca nhng chuyn bin trng thi tc thi. Kh nng "nhn thy" ca t duy l kt qu ca mt s kt hp hi ho gia cc phng php nh lng ton hc v suy lun nh tnh thng qua cc ho my tnh. D nhin, pht hin ra ci "hn n tt nh" cha c ngha l bit ci nhiu lon v hn n trong t nhin sinh ra t u, m ch mi bit mt kh nng l: t cc lut tt nh n gin nhng c mt t tng tc phi tuyn c th dn n nhng hnh vi m i vi nhn thc ca ta l hn n, khng tin on c10. Mt khc, khi hnh vi ca mt h thng m v phi tuyn tin dn ti tnh trng hn n cng tc l khi h thng i vo nhng trng thi xa cn bng, ti nhng thi im (ton hc thng gi l nhng im k d, im r nhnh,...) cu trc c ca h c nguy c b ph v v h ng trc nhiu hng thay i, nhng do trong tnh hung h rt nhy cm vi cc tc ng bn ngoi m li khng th bng cc yu t bn trong m t xc nh c hng thay i, nn h c th hoc tan r trong hn lon, hoc nhy ln mt mc cu trc mi c tnh trt t cao hn, tinh t hn, v khng tin on c ; nhng iu lm nn ci m ta gi l nng lc t t chc ca cc h thng m, phi tuyn nhng trng thi xa cn bng, cng l nhng trng thi thng c gi l bn b hn n (at the edge of chaos). Prigogine gi cc cu trc mi l cc cu trc tiu tn (dissipative structures)11, v so vi cc cu trc c n gin hn m chng thay th (c bit i vi cc hin tng l-ho), cc cu trc mi i hi nhiu nng lng hn (tiu tn nng lng) duy tr s bn vng ca chng. Nh vy, khoa hc v cc h thng phc tp cho ta thy t nhng vn ng theo lut tt nh mt h phi tuyn c th c hnh vi dn n hn n, bt nh; v ngc li, t trong hn n (hay bn b hn n) h c th c kh nng t t chc chuyn sang mt trt t mi c tnh t chc cao hn. Nhng kh nng xut hin hn n t trt t tt nh, v ngc li, nhng kh nng sng to, pht sinh cc trt t v t chc mi t hn n (hay bn b hn n) cng ngy cng c nhn thc nh l nhng hin tng ph bin trong cc h thng thc t ca t nhin v x hi, do
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 103

vic nghin cu khoa hc v hn n v trt t (t chc) c ngha ht sc to ln, nhiu ngi xem y l mt khoa hc mi (new science), khi u mt cuc cch mng mi trong khoa hc. Khoa hc h thng, vi nhng ni dung mi cp trc tip n cc vn phc tp vn l bn cht ca thc t, vi nhng phng php khng ch b hp trong khun kh ca t duy c gii, tuy ch mi ra i trong my thp nin gn y nhng chc chn s pht trin mnh trong th k mi, gip cho chng ta nhn thc y hn, v do c nhng cch ng x thng minh hn, hi ho hn trong mt mi trng ht sc phong ph, a dng, v cng y trc tr, bin ng ca thin nhin cng nh ca cuc sng con ngi. 3. T duy h thng v cch ngh mi v th gii Th gii ca t nhin v cuc sng vn phc tp. Cc nh hin trit ng Ty c xa tm cch thm nhp vo ci phc tp bng mt th nng lc pht hin mang tnh trc cm tr tu, v sng to nn nhng trit thuyt y tr tng tng huyn b, cha nhiu tng su sc, c cng c bi nim tin m khng phi va chm vi th thch ca nhng thc nghim m thi cha c. Ri k nguyn ca khoa hc "hin i" ti, vi vic pht hin cc nh lut ca t nhin v vi cc phng php thc nghim. Khoa hc loi b nhng g khng qua c th thch ca thc nghim v khng suy ra c t cc nh lut. Nhng nh lut ch cho ta bit mt s quan h c qui gin, thc nghim cng ch cho php th li mt s tng tc gin n, v hiu cc hin tng phc tp ta tm cch phn tch n thnh ra mt s ln cc b phn thun nht vi nhng tng tc n gin. Nhng ri, nh li trit gia A.N.Whitehead, "t nhin khng n vi ta sch s nh ta ngh v n", v khoa hc, trong tinh thn qui gin ca c gii lun, vi vic "lm sch" t nhin "ht c a b cng vi chu nc tm"! Ta tr li i mt vi mt t nhin nh n vn c, y phc tp, b n, rt hn n, ngu nhin, m dng nh vn c an bi trong nhng trt t siu nhin no . Cng khi u t th gii vt cht (nhng vn ca th gii vi m v ca v tr), nhng ri nhu cu nhn thc ci phc tp bn cht nhanh chng lan sang mi lnh vc khc ca cuc sng i thng, ca sinh hc, ca kinh t, chnh tr, x hi. Thin nhin v cuc sng c nhng i tng c i hi nhng nhn thc mi, nhng cng c rt nhiu nhng i tng qua nhiu bin ng v pht trin mi (c bit trong kinh t, x hi) li cng i hi
104 THI I s 6

nhng nhn thc mi m ta khng cn c th gi mi cch nhn c, cch hiu c ca t duy c gii. Phc tp, trc ht l khng th qui gin v, hoc phn tch thnh, nhng ci n gin. Phc tp l trong ci ton th khng th tch chia c. Hiu ci phc tp l phi hiu h thng trong tnh ton th ca n. T duy h thng l cch t duy theo tinh thn . T duy h thng c c s l khoa hc h thng, nhng khng ng nht vi nhng thnh tu t c ca khoa hc h thng. Nh trnh by s lc trong phn trn, khoa hc h thng c pht trin cha lu, n pht hin nhiu vn , h m nhiu con ng tm kim nhng cha phi c c cch l gii khoa hc cho mi vn c t ra. T duy h thng hin i, vn dng nhng t tng v thnh tu ca khoa hc h thng, ng thi cng tip th nhng tinh hoa trong cc dng t duy truyn thng, nhm hnh thnh v pht trin mt cch nhn mi, mt cch ngh mi, v t , mt cch x s mi, trc nhng phc tp ca thin nhin v cuc i. Di y ta s tm lc (khng y ) mt s c im ca t duy h thng. c im ch yu ca t duy h thng l cch nhn ton th12 v do cch nhn ton th m thy c nhng thuc tnh hp tri ca h thng. Cc thuc tnh hp tri l ca ton th m tng thnh phn khng th c. Tnh yu, hnh phc, thnh t,... l nhng thuc tnh ca mt con ngi trong ton th, ch khng th l ca mt b phn no trong con ngi . Cng vy, dn ch, bnh ng,... l thuc tnh ca mt x hi, ch khng th l thuc tnh ca tng con ngi trong x hi . Hp tri l sn phm ca tng tc, qua tng tc m c cng hng to nn nhng gi tr cao hn tng gp n gin cc gi tr ca cc thnh phn. to nn c nhng thuc tnh hp tri c cht lng cao ca h thng, th phi can thip vo cc quan h tng tc, ch khng phi vo hnh ng ca cc thnh phn. ng thi cng cn ch l trong tin ho, qua vic tham gia tng tc cc thnh phn gp phn to nn nhng tnh cht hp tri ca h thng, nhng mt khc, chnh nhng tnh cht hp tri ca h thng cng lm tng thm phm cht ca cc thnh phn. Trong cc h thng thc t, c nhiu loi tng tc khc nhau, c nhng tng tc qua trao i vt cht v nng lng nh trong cc h vt l, c nhng tng tc ch yu l qua trao i thng tin (v tri thc) nh trong cc h vn ho-x hi ; cc tng tc phi c m t bng mt th ngn ng no , nh cc m hnh ton hc, m hnh lgch, m hnh
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 105

thng tin v cybernetic (vi cc quan h vo-ra v cc vng phn hi), m hnh vn ho-x hi (vi cc quan h c m t mt cch nh tnh), v.v... H thng c cc tng tc bn trong, nhng khc vi cc h kn thng c xt n trong c hc v vt l, cc h thng thc t trong sinh hc, sinh thi, kinh t v x hi hu ht l cc h m, ngha l c cc tng tc vi bn ngoi, vi mi trng. Hnh vi ca mt h m ch c th hiu trong bi cnh cc tng tc vi mi trng . "qun l" mt h thng pht trin, iu ht sc quan trng l phi hiu c cc mi tng tc vi mi trng, v cn nh rng trong mi trng c nhng yu t ta iu khin c, nhng c rt nhiu yu t m ta khng th iu khin c. Ti nng ca ngi lnh o hay qun l l ch trn c s nhng hiu bit tch lu c m iu khin tt nhng g iu khin c, gy nh hng n nhng g m mnh khng iu khin c, v c cm nhn nhng g m mnh cng khng gy nh hng c. Tnh c mc tiu cng l mt c im rt quan trong ca cc h thng phc tp. C mc tiu, ch khng phi c mc tiu bit trc, c xc nh t u. C th c mt mc tiu, m cng c th c nhiu mc tiu ng thi. V h l m, hot ng trong mi trng, nn mun t mc tiu ca mnh cng cn bit mc tiu ca ngi, ca cc i tc. Bit c "gy nh hng n nhng g m mnh khng iu khin c". Mc tiu ca i tc, ni d hiu, l ci m i tc thch. M ci thch ca con ngi th khng phi bao gi cng d hiu. C ci thch hp l, ta c th hiu bng nhng suy lun duy l. C nhng ci thch theo cm hng, li c nhng ci thch theo th hiu ph hp vi mt vn ho no , ta khng th dng l l lgch m hiu c. Khng th p t ci thch ca mnh cho ngi, khng th suy bng ta ra bng ngi ; m phi bng trc cm t nh v nghin cu cng phu hiu c ci l ti sao m h lm nhng vic h lm, h thch nhng ci h thch, t cm nhn c l do mc tiu ca nhng i tc trong mi trng, ri tu m xc nh cc gii php thch nghi ca mnh. Cc l thuyt iu khin ti u, l thuyt tr chi,... thch hp cho mt s lp cc h c mc tiu kh n gin; ngy nay, "iu khin" trong cc h thch nghi phc tp vi nhiu tc t (agents) l mt loi bi ton rt c ngha thi s, nhng kh c gii quyt ch bng cc phng php hnh thc, v hn s cn nhiu cch tip cn mi nghin cu.

106

THI I s 6

Tnh a chiu (multidimensionality), hay cng gi l a th nguyn, l mt c im ct yu ca t duy h thng. Trong th gii m ta ang sng, trong cc h thng ca t nhin v x hi lun lun tn ti nhng khuynh hng i lp nhau, nhng xu th tri ngc nhau; c nhng i lp dn n i khng cc oan i hi mt mt mt cn, nhng khng phi l ph bin, m ph bin l cc khuynh hng i lp khng loi tr nhau, chung sng v tng tc vi nhau bng u tranh v tho hip, to nn mt quan h b sung, mt trng thi mi vi nhng cht lng mi cho pht trin. Ngy xa, Lo t vit trong o c kinh: "thin h u bit tt l tt, th c xu ri ; u bit lnh l lnh, th c ci chng lnh ri ; Bi vy, c vi khng cng sanh, kh v d cng thnh, di v ngn cng hnh, cao v thp cng chiu, ..."13. Php bin chng v t duy h thng ni r hn, khng ch v ci l cng tn ti ca cc thuc tnh i lp, m cn c v s tng tc ca cc mt i lp, s chuyn ho gia cc mt vi nhau, sng to nn nhng cht lng cao hn trong qu trnh pht trin ca cc h thng. Theo nh iu khin hc Ackoff, "cc phn khng chp nhn c ring r c th to nn mt ton th chp nhn c"14. Chng hn, ring k lut hay ring t do khng to thnh mt x hi tt, nhng trong mt x hi lnh mnh, va c k lut, va c t do. Tt nhin, a chiu khng nht thit l c i lp. a chiu l c nhiu ci khc nhau, nhiu cch nhn, cch hiu khc nhau v mt i tng. Quan im a chiu trong t duy h thng cn l s c gng pht hin ci ging nhau trong nhng ci khc nhau, v ci khc nhau trong nhng ci ging nhau. Tm ci ging nhau trong nhng ci khc nhau l khoa hc, hng ti ci ph bin, ci c tnh qui lut ; tm ci khc nhau trong nhng ci ging nhau l ngh thut, hng ti nhng phong cch ring, sc thi ring ca cm th. C hai u cn thit v b sung cho nhau sng to nn nhng cht lng phong ph mi ca cuc sng. a chiu cng l mt cch nhn nhiu mt, nhiu cp khi tm hiu cc h thng. Mt l thuyt v mt loi h thng no bao gi cng phn nh mt cch hiu nht nh v tng mt v tng cp khi xem xt n. Cn ht sc trnh vic p t mt l thuyt c th no xem l chn l tuyt i v cc h thng , m nn xem mi l thuyt u c nhng gii hn gii thch nht nh. c bit, i vi cc h thng kinh t v x hi, nhiu l thuyt trc y c xy dng theo cc m hnh c gii, tt nh,

Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy

107

khng cn thch hp vi s pht trin hin i, cn c xem xt li theo quan im a chiu ni trn15. Nh trnh by trong mt phn trc, cc h thng phc tp u c nhng quan h phi tuyn. Nu h thng c m hnh ton hc, th trong m hnh c nhng quan h ton hc khng tuyn tnh c nh ngha mt cch chnh xc, cn nu khng c m hnh ton hc th ta c th hiu phi tuyn l nhng quan h khng c s ph thuc u n gia cc thay i ca nguyn nhn v ca h qu. Tnh phi tuyn l ph bin i vi cc h thng phc tp. Chnh do tnh phi tuyn m hnh vi ca h thng c th c nhng bt thng, ph thuc nhy cm vo nhng i thay rt b ca cc iu kin ban u, t n nh chuyn sang bt n nh, t trt t chuyn sang phi trt t v hn n. Mt khc, khi mt h thng i vo nhng trng thi xa cn bng, ti "bn b hn n", th cng l lc c th c nhng bc nhy t bin n mt trt t mi c tnh t chc cao hn. C th c nhng kh nng, nhng kh nng c th no l khng tin on c. y ta gp mt tnh hung khc v cht so vi cc h thng cn bng v n nh. Trong cn bng v n nh th ta c th tin on v lp k hoch, cn y, c th d phng ch khng th tin on chnh xc v lp k hoch trc, ta phi chun b ng ph vi nhiu ci c th v x tr mt cch linh hot, thch nghi vi din bin c th ca tnh hnh. Bc nhy a ta n u l tu s mn cm trong la chn mt cch sng to v linh hot ca ngi tham gia. Th gii khng cn l tuyn tnh, t duy phi tuyn i hi con ngi phi lun sn sng i ph vi nhng iu cha bit, cha tng gp, vi nhng bt nh v bt n nh, v bng nng lc thch nghi, sng to m tm c t trong nhng bt nh, bt n nh nhng hng i ti nhng trt t mi. Ta bit trong nn kinh t hin i c nhiu yu t tun theo nhng quan h phi tuyn vi c ch t tng cng, vi cc vng phn hi dng, to nn nhng bt n nh thng xuyn v nhng tri st tht thng ca cc u th cnh tranh, trong mt mi trng nh vy khng th gi mi cch qun l c bng k hoch ho m phi t chun b cho mnh mt nng lc thch nghi, thng xuyn sng to, linh hot phn ng nhanh vi mi bin ng v khng b l nhng thi c16. Nhng iu trnh by k trn v t duy h thng c th gp phn gip ta c mt cch nhn mi, mt cch ngh mi v cc h thng phc tp. C nhng iu c cn c khoa hc r rng, nhng cng cn nhiu iu
108 THI I s 6

cha c nhng l gii khoa hc sc thuyt phc. Khoa hc ngy nay ang c m rng kh nng cho nhng phng php nghin cu ca mnh bao qut thm nhng chn tri mi ca nhn thc. Nhng c gii hn no cho khoa hc hay khng? T nm 1936, Max Planck, nh vt l sng lp c hc lng t, vit: "Khoa hc [...] c ngha l mt s c gng khng mt mi v mt s pht trin tin b lin tc nhm hng ti mt mc ch m trc gic th mng c th nm bt c nhng tr tu khng bao gi c th hiu thu hon ton"17. Ci phc tp, a dng v cc k phong ph ca thin nhin v cuc sng, tri qua nhiu th k trc khi c nhn thc bng khoa hc c con ngi cm nhn qua trc gic v th hin bng ngn ng ca th ca, m nhc, hi ho, ca ngh thut ni chung. V gi y, sau my th k khoa hc c pht trin nh mt cng c ch yu ca nhn thc th gii, d khoa hc mnh hn bao gi ht, nhng chnh v rt mnh m t hiu c nhng hn ch ca mnh, nn li cn n s h tr ca ngh thut nm bt nhng ci m mnh khng th hiu thu hon ton. Phi chng y l lc c khoa hc v ngh thut cng t n trnh chn mui m khng cn tch bch, phn chia, m lin kt h tr nhau cng gip con ngi thu hiu v cm nhn c mi v p phong ph cng nh mi bin ho phc tp ca t nhin v ca cuc i.

IV. Tr li vi vn i mi t duy
1. i mt mi cho cuc thm him mi Ta lc qua mt s nt chnh trong qu trnh pht trin t duy, v hy vng rng qua vic trnh by ta cng hnh dung c phn no yu cu i mi t duy trong vic nhn thc thc tin hin nay. T vi thp nin gn y, ngi ta ni nhiu n s co chung ca tt nh lun, ca qui gin lun, s kt thc ca ci chc chn, v.v..., vi ngha i hi kt thc s thng tr c tn ca tt nh lun, qui gin lun, ca quan nim v tnh chn l chc chn (certainty) ca cc qui lut,..., ni gn li l ca t duy c gii trong khoa hc. Nim tin vo tnh ng n tuyt i ca tri thc khoa hc b lung lay, v cng ngy ta cng nhn thy l thc t v cng phc tp, cc m hnh khoa hc m ta s dng cho thc t l qa s lc v n gin, cc phng php khoa hc m ta c l bt cp trong vic nhn thc bn cht ca ci phc tp mun mu mun v ca thc t.
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 109

V t nhn thc ca con ngi li phi bt u mt hnh trnh thm him mi, v ta c th mn li ca nh vn Php Marcel Proust (trong La Prisonnire), "mt cuc thm him tht s... khng ch tm kim nhng vng t mi m ch c nhng i mt mi". Cng l nhng vng t c, cng l thin nhin v cuc sng y, nhng cn c thm him mi bng nhng i mt mi ca tr tu v tm thc con ngi. Phi chng t duy h thng vi cch nhn h thng ang gp phn quan trng gip ta c c i mt cn thit ? S cn nhiu thi gian pha trc cho ta tip tc xc nh nhng phm cht g l cn phi c cho i mt mi, nhng ta cng c th ng tnh xem t duy h thng - nh ang c tip tc pht trin v hon thin - l nhng phm cht ct yu cho i mt mi . Nhng, i mi t duy vi t duy h thng c nht thit l phi t b t duy c gii vi nhng tt nh lun, qui gin lun, vi phng php phn tch, vi lp lun nh nguyn,...? D cch din t c th nng nh khc nhau, nhng ti ngh rng yu cu t b l t b ci a v c tn duy nht ca t duy c gii v ca cc phng php "khoa hc" trong phm tr ca t duy , cn vic dng t duy h thng khng nhng khng loi b vic vn dng cc phng php nhn thc , m tri li, cn yu cu cc phng php phi c pht trin v tng cng thm bng cch s dng cc tng v cng c ca khoa hc v cng ngh hin i. T duy h thng s cng sc bn thm, su sc thm, nu khoa hc h thng c pht trin mnh m, cung cp thm nhiu cn c xc ng. M khoa hc h thng, th d c c pht trin trong cch nhn h thng, c s dng nhiu loi m hnh khc nhau khng nht thit l ton hc, c vn dng kt hp cc tnh ton nh lng vi cc lp lun nh tnh,... cng vn phi dng cc m hnh qui gin, cc phng php phn tch v cc lp lun lgch nh nguyn, da vo cc "qui lut" tt nh, ngay c khi nghin cu ci bt nh cng thc cht l nghin cu cc lut tt nh v cc hin tng bt nh . Ch c iu l khi vn dng cc khi nim, m hnh v phng php , ta phi lun nh rng ch l nhng sn phm gin lc ca nhn thc, nhng ci xp x, gn ng ca thc t, c th l thch hp cho vic nhn thc mt s i tng v qu trnh tng i n gin no , mt s thnh phn v v mt s mt nht nh, ch kh c th gip ta nhn thc c thc t trong ci ton th phc tp ca n. V v vy, t b vai tr c tn ca t duy c gii cng s cho php ta khng ng nht bt k mt l thuyt no vi chn l, bt k l thuyt no cng c th b bc b
110 THI I s 6

hoc sa i, b sung bng nhng gi thuyt mi mi khi gp mu thun vi thc t18. i mi t duy vi t duy h thng cng cn c ngha l trn c s khoa hc hin i m tip thu nhng quan im v nhn thc ca cc trit thuyt truyn thng, kt hp cc tri thc khoa hc vi cc tri thc thu c bng trc cm, kinh nghim ; kt hp cc kh nng lp lun khoa hc v cm th ngh thut ; tm kim s thu hiu ca chng ta bng l l v c bng nhng xc ng tm hn ; bng ngn ng ca nhng cng thc, nhng lun gii, v c bng "ngn ng" trc tip ca tai nghe, mt nhn, nhn vo hnh nh mu sc v c "nhn" su, "nhn" xa bng tng tng ca trc cm tr tu v tm thc19. V khng ch kt hp m cn l b sung cho nhau, nng cao nng lc ca nhau. Cng c nhiu tri thc th cng c nhiu tr tng tng, v ngc li cng giu tng tng th mng th s cng ny sinh nhiu tng bt ng cho sng to khoa hc. Ngy nay, ngi ta bt u ni nhiu v vai tr quan trng ca loi tri thc tim n (tacit knowledge) trong i sng thc t, v c nhng nghin cu cho bit l nhng loi tri thc ny c ng gp khng nh vo nn kinh t tri thc hin i20. "Mt th nguyn tm hn cho nhn thc", nh E. Lazlo xut21, l mt yu cu thc s cho cc nghin cu hin i v nhn thc ngy nay. 2. T duy mi v mt cuc sng mi Vi cng cuc i mi, t nc ta c nhiu thay i, hin nay nc ta l mt thnh vin tham gia ngy cng su rng vo cuc sng kinh t x hi chung ca cng ng mi quc gia trn th gii. Nhng vn ca t nc c gii quyt ra sao tu thuc rt nhiu vo cch hiu ca chng ta v s pht trin ca th gii, v t m c cch hiu v nhu cu pht trin ca ta trong th gii . Th gii ang tri qua mt giai on ca nhng bin chuyn ht sc phc tp, ci xu th ca mt trt t v m trong chng mc no l c th d phng c, nhng qu trnh vn ng theo xu th v s cn y nhng bin ng, hn n, kh m tin on c. Trong s pht trin ca th gii, t nc ta s pht trin v hi nhp ra sao, ta cng c th d bo mt xu th, nhng chc cng khng th d on c th mi ng i nc bc. Mt x hi l mt h thng rt phc tp, mi cch hiu qui gin dn n nhng bin php qui gin u kh trnh khi tht bi. Trong bi cnh ca mt th gii ang bin chuyn
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 111

n k nguyn ca kinh t tri thc v x hi tri thc, ngoi cc quan h kinh t, cc quan h vn ho-x hi s ngy cng c vai tr quan trng trong mt x hi hin i. Ta c nhng vn ca chung t nc, v cn v s vn ca tng con ngi, tng cng ng, tng doanh nghip,...; tt c nhng loi vn trong mi tnh hung u i hi nhng gii php, nhng quyt nh tng ng. i mi t duy c mt cch nhn, mt cch hiu, mt cch suy ngh, v t c nhng quyt nh thch hp, l yu cu khng ring ca mt tng lp no, m tr thnh yu cu chung ca x hi. Trong bi ny tc gi cha th cp n nhng ngh c th, m ch xin hn ch vic gii thiu v t duy h thng nh l ngun sc sng mi cho cng cuc i mi t duy ca chng ta. V phn gii thiu mi ch l rt s lc, cn vn dng nh th no l tu thuc tng ch th nhn thc. Ngy xa, trong sch Lun Ng, Khng t dy ta: "Tri chi vi tri chi, bt tri vi bt tri, th tri gi", cc trit gia ngy nay cho ta bit thm ci c th ca con ngi l ch "bit c l mnh bit, thc c l mnh c thc"22, v do , trong thc tin, c kh nng "hc cch dng nhng ci bit, hc cch hc th no nhng ci cn bit, v hc cch tin ra sao vo nhng ci cha bit"23. V t duy h thng, c nhng iu bit, c nhng iu cn bit, v cng c rt nhiu nhng iu cha bit. V iu bit hay cn bit quan trng nht i vi chng ta l bc vo thin nin k mi, mi ngi chng ta u cn phi cng i mi t duy, nh li mong c ca E. Morin trong Tuyn ngn cho thin nin k mi, bin Tri t T quc ca chng ta thnh ni pht trin hi ho cho mi c nhn c t do pht huy mi thin hng v ti nng ca mnh24. * Gio s i Hc Quc Gia H ni, Vit Nam

Ch thch
1

Mt trong nhng tc phm nghin cu v s tng ng gia cc quan nim v v tr ca cc trit thuyt phng ng c i v ca vt l hc hin i c ph bin rng ri trn th gii l ca nh vt l hc Fritjof Capra, The Tao of Physics, c bn dch ting Vit, o ca Vt l, do Nguyn Tng Bch dch, NXB Tr, 2001 (bn in ln th ba).

112

THI I s 6

Mt s iu trnh by tm tt y v hc thuyt ca Aristote v nhn thc khoa hc v v lgch l da theo sch Philosophie grecque, Monique Canto-Sperber ch bin, Presses Universitaires de France,1997. 3 B.Pascal. Penses, trch dn theo Philosophes et Philosophie, tome 1, Nathan, 1992. Theo Pascal, chng ta nhn thc c chn l khng ch "par la raison" m cn "par le cur" Cho n nay khoa hc cha c l gii no tho ng v vn bn cht ca trc cm tr tu hay ca nng lc nhn thc "par le cur". 4 Trch dn theo Philosophes et Philosophie, tome 1, Nathan, 1992, trang 504. 5 V s ph hp chnh xc n mc kh tng tng ny cho n nay nhiu nh khoa hc vn xem l mt b n khng gii thch c. Xem chng hn, R.Thom. Mathmatique et thorisation scientifique, trong Penser les mathmatiques. Ed. Seuil, 1982, 252-273. 6 "Trt t thng k" c th xem l mt loi trt t ca ton th trong mt h thng c s ng cc phn t vi hnh vi hn n. Trong phn sau khi cp n l thuyt cc h thng phc tp, ta s gp mt loi hn n v trt t khc lin quan n hnh vi hn n v kh nng t t chc ca mt h thng, l ch chnh ca khoa hc v phc tp hin nay. 7 Emergence thng c chuyn ng thnh tnh tri (ca h thng). nhn mnh ngha ca tnh tri l do cc tng tc hp thnh h thng t cc thnh phn ca n, trong bi ny ti tm dng thut ng hp tri mong lm c r ngha hn. Ti cng tm dng tng gp nh l chuyn ng ca aggregation. Hp tri lm cho h thng c nhng thuc tnh vi cht lng cao hn hn so vi tng gp cc thnh phn ca n. Mong c bn c cho bit cc chuyn ng thch hp hn. 8 Mt vi thut ng chuyn ngnh tng ng vi cc t ting Anh sau y: hn n: chaos, tp ht: attractor, tp ht l: strange attractor (tp ht c dng mt fractal), tp ht hn n: chaotic attractor (tp ht c mt nhy cm hm m i vi iu kin ban u nm trong mt vng ht tng ng), vng ht: basin of attraction. Xem nh ngha ca cc khi nim trong cc sch v Chaos Theory, chng hn K.T.Alligood, T.D.Sauer v J.A.Yorke, Chaos.An Introduction to Dynamical Systems, Springer 1996.
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 113

Pht hin cho chng ta bit rng i vi cc h thng phi tuyn th hnh vi c th tr nn phc tp mt cch bt thng, khng on trc c, do khng th x tr i vi chng nh mi vic vn xy ra vi nhp u n bnh thng. Tuy nhin, iu cng khng c ngha l mt bin i nh cc tc ng ban u c th khuch i hiu qu mt cch lin tc vi tc hm m gy nn nhng bin ng ln theo kiu "hiu ng cnh bm", "mt v nh cnh bm Bc kinh c th gy nn bo t Nam M"(!) nh mt s ngi tng tng. "Hiu ng cnh bm" ch nn c hiu nh l mt n d (metaphor) lin tng n tnh cht "ph thuc nhy cm vo (nhng thay i nh ca) iu kin ban u" (c tn gi hiu ng cnh bm l do tp ht hn n m Lorenz pht hn c hnh dng hai cnh bm!). C th xem bi Hiu ng con bm: c khng? ca Raoul Robert trong tp ch Scientific American, s 5, 2001 (bn dch ting Vit ca Phm Vn Thiu ng trong Tia Sng, s 7, 2001). 10 Ngi ta k rng W. Heisenberg (1901-1976) trn ging bnh trc khi mt c ni l s hi Thng hai iu: Ti sao c Tng i v ti sao c nhiu lon? V ng thm: Ti tin l Thng c th c tr li cho cu hi th nht (thut li theo J.Gleick Chaos Making a New Science, Penguin Books,1987, trang 121). 11 Khi nim tiu tn (dissipative) c t th k 19 lin quan n qu trnh thoi ho nng lng theo nguyn l th hai ca Nhit ng hc. Nhng theo I.Prigogine, tng entropy ng ngha vi tng mt trt t ch ng i vi nhit ng hc cn bng (trt t tng thch vi cp cc lc tng tc yu gia cc phn t); cn i vi nhit ng hc xa cn bng, ti cc im xa cn bng do tng tc gia h thng v mi trng h c th t trng thi hn n nhit pht sinh nhng trt t (hay cu trc) mi, cc cu trc mi ny c gi l cc cu trc tiu tn nhn mnh vai tr kin thit ca cc qu trnh tiu tn trong vic hnh thnh nn chng. hiu r cc vn ny xin xem: Prigogine v Stengers, Order out of Chaos, Man's new Dialogue with Nature, Bantam Books,1984, v Nicolis v Prigogine, Exploring Complexity. An Introduction, W.H.Freeman and Company, 1989. 12 Holistic vision. Xem Ervin Laszlo. The Systems View of the World. A holistic Vision for our Time, Hampton Press, 1996.
114 THI I s 6

13 14

Theo bn dch ca Nguyn Duy Cn, NXB Vn hc, 1992. R.L.Ackoff. The art of problem solving. John Wiley and Sons, 1978. 15 Trong Systems Thinking: Managing Chaos and Complexity (Butterworth-Heinemann, 1999) J. Gharajedaghi trn c s phn tch vn pht trin a ra mt phn loi cc hc thuyt kinh t v x hi theo tinh thn ca cch nhn a chiu, rt ng c tham kho. 16 Xin xem thm bi X hi tri thc v vi suy ngh v con ng hi nhp ca chng ta, X hi hc, s 4,1998, trong tc gi c trnh by cc lut kinh t mi nh lut t sut li nhun tng, dn n cc c ch phn hi (lin h ngc) dng, to ra tnh trng chuyn i thng xuyn ca bt n nh/n nh, phi trt t/trt t, v kh nng t t chc trong nn kinh t. 17 Trch dn theo David L. Miller, Le chat de Schrdinger et l'imagination trong Science et Conscience, France-Culture/ Colloque de Cordoue Stock 1980, trang 323-340. 18 V s tng trng ca tri thc khoa hc, c th tham kho Karl R.Popper. Conjectures and Refutations. The Growth of Scientific Knowledge. Happer Torchbooks, 1965. 19 Xem T.I.Sanders. Strategic Thinking and the New Science, Planning in the Midst of Chaos, Complexity and Change, The Free Press, 1998. Trong sch ny, tc gi dnh mt phn ln ni v t duy hin th (visual thinking) nh l mt cng c ca t duy chin lc trong kinh doanh trong mi trng kinh t hin i. 20 Tri thc ngm n (tacit knowledge) l mt ch c nghin cu nhiu trong nhng nm gn y. C th tham kho sch ca I.Nonaka v H.Takeuchi The Knowledge-Creating Company, Oxford University Press, 1995. Trong sch ny, ngoi vic trnh by vai tr ca tri thc ngm n trong s tng nng lc sng to ca doanh nghip (vi kinh nghim Nht bn), cn bn k v vic chuyn ho ln nhau v do tng cht lng cho nhau gia hai loi tri thc hin (din t c bng ngn ng) v tri thc tim n. V vai tr ngy cng tng ca tri thc tim n trong kinh t tri thc c th tham kho bi ca Candice Stevens The Knowledge-driven Economy trong tp The Knowledge Economy do Dale Neef ch bin, Butterworth-Heinemann, 1998.
Phan nh Diu, T duy h thng v i mi t duy 115

21 22

Xem E.Lazlo. The Systems View of the World, sch dn. Xem Edgar Morin. La Connaissance de la Connaissance. La Mthode 3, Seuil, 1986. 23 Xem J. Gharajedaghi. Systems Thinking, sch dn. 24 Edgar Morin. Homeland Earth. A Manifesto for the New Millennium. Hamton Press, 1999.

116

THI I s 6