Va Cay Doi Mai Mai Xanh Tuoi - 989

VAÂ CÊY ÀÚÂI MAÄI MAÄI XANH TÛÚI 241
VAÂ CÊY ÀÚÂI

MAÄI MAÄI XANH TÛÚI
(In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc 1971)
242 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
MUÂA XUÊN 40 NØM
Töi ài vïì Haâ Bù’c trònh baây thú Nhêåt kyá trong tuâ vaâ
nhûäng baâi thú khaác cuãa Baác Höì vúái àöìng baâo, àöìng chñ
úã àêy. Tûâ khi Baác mêët, loâng nhúá yïu thûúng tiïëc vö haån
cuãa nhên dên àöëi vúái Baác Höì àaä tòm caách kïët tinh vaâo
sûå rêët mûåc trên troång yïu thûúng nhûäng thú Baác àïí laåi.
- Töi öm thú Baác vaâo loâng nhû möåt haânh trang diïåu kyâ
vö aãnh, ài vïì huyïån Gia Lêm, huyïån Vônh Tûúâng, xaä Àaåi
Tûâ, xaä Chiïën Thù’ng, ài túái ga Haâ Nöåi, Cêu laåc böå Khu
Ba Àònh, àöåi Cêìu Long Biïn, Xûúãng may Mûúâi, ài sang
Haâ Têy, ài vaâo Thanh Hoáa; trúâi úi töi nhúá thûúng Baác
maâ töi ài, àöìng baâo caác núi nhúá thûúng Baác maâ goåi baão
töi àïën phuåc vuå, töi ài àïí töi gùåp Baác úã trïn àêët nûúác, úã
trong têm höìn töi, úã trong mù’t cuãa àöìng baâo. Ai àêy
ngûúâi baån xö viïët úã têån xa xöi maâ àaä caãm nghe caái niïìm
chi rêët sêu sù’c trong thú Höì Chuã tõch:
Haäy àïí Ngûúâi ài maäi trong thú,
Trong tònh nhên loaåi vúái ûúác mú,
Trong aánh àûúâng àúâi, trong trñ tuïå,
Vônh viïîn trong tim maäi chùèng múâ.
Vaâ nhûäng ngaây àêìu nùm 1970, nhûäng cuöåc bònh thú
Baác àûa töi vïì huyïån Laång Giang, huyïån Yïn Thïë,
huyïån Tên Yïn, tónh Bù’c Giang cuä. Sao xuác caãm vaâo töi
sêu sù’c àïën thïë, nhûäng àöìi, nhûäng àöìi, vaâ nhûäng àöìi, vaâ
trïn nhûäng àöìi lûúån khuác, traãi daâi, cao vûâa, thêëp ñt, nhû
chaåy tiïëp sûác nhau àoá, thò laâ nhûäng cêy baåch àaân, nhûäng
cêy baåch àaân, vaâ nhûäng cêy baåch àaân; thò laâ öng cuå
tröìng cêy, öng cuå tröìng cêy, vaâ öng cuå tröìng cêy... Chù’c
caác baån cuäng biïët caái daáng thên cêy baåch àaân. Noá rêët coá
duyïn, noá àûáng lïn, noá húi uöën eáo möåt tñ, uöën eáo ñt cuäng
hoáa ra uöën eáo nhiïìu, búãi laá noá daâi, gúåi caái daâi cuãa laá liïîu,
vaâ khi gioá àaä thöíi vaâo noá, thò noá bù’t lêëy ngay, laâm nhû
laâ möåt khuác muáa tha thûúát, keâm möåt àiïåu nhaåc lao xao,
lai rai. Vaâ vuä khuác baåch àaân naây chaåy trïn truâng àiïåp
nhûäng ngoån àöìi ba huyïån töi ài qua. “Àêët duyïn daáng
nhûäng vuá àöìi mú möång”, möåt cêu thú trûúác àêy noái thïë,
àuáng lù’m. Nhûng muöën chñnh xaác hún, thò phaãi noái: múái
àuáng coá mûúi nùm laåi àêy thöi, trûúác àêy ba huyïån àöìi
naây àïìu laâ troåc, lêu lù’m, tûâ lêu lêu lù’m, àaä haâng mêëy
trùm nùm, trong xaä höåi cuä, ngûúâi ta àaä phaá rûâng, chùåt
cêy liïn tuåc úã vuâng naây, àïí àïën nöîi liïn miïn nhûäng àöìi
àoã hoáa àaá ong, toãa ra möåt nöîi trú truåi khö khan àïën
vù’ng veã thï lûúng. Thïë maâ bêy giúâ xe àaåp cuãa töi qua
nhûäng ngoeåo àûúâng muâa xuên vïì trïn cêy baåch àaân,
àûúâng àoã, cêy xanh, bao nhiïu laâ sinh söëng àaä phuã lïn
àêët chïët àûúåc höìi sinh, nhòn ra xa xùm laåi caâng àeåp. Tûå
nhiïn töi nghô: Öng-cuå-tröìng-cêy, Öng-cuå-tröìng-cêy. Àoá
laâ Baác Höì yïu quyá cuãa chuáng ta; cêu noái “Baác Höì söëng
maäi” thêåt laâ coá maáu thõt; Baác söëng trong cöng trònh,
trong taác phêím, trong sûå nghiïåp cuãa Baác; Thú Töë Hûäu
noái: Baác söëng nhû trúâi àêët cuãa ta. Taåi sao noái nhû thïë?
Cêu thú rêët àún giaãn, nhûng phaãi suy nghô kyä múái hiïíu
hïët àûúåc. Baác “lo tröìng cêy vò lo thiïëu cöåt nhaâ”, nùm
1970 naây laâ kyã niïåm 10 nùm Baác Höì kïu goåi Tïët tröìng
cêy; Baác kïu goåi tröìng cêy vò cêy rêët ñch lúåi. Tuy nhiïn
Baác Höì khöng chó nhûäng yïu cêy, quyá cêy vò noá ñch lúåi
maâ thöi. Töi àûúåc nghe kïí laåi chuyïån rùçng: Möåt lêìn, mêëy
àöìng chñ phuåc vuå gêìn Baác, thêëy cêy che cúám boáng lïn
maái nhaâ saân cuãa Baác, súå thiïëu aánh nù’ng, aãnh hûúãng àïën
sûác khoãe Baác, muöën chùåt caái cêy ài. Baác baão: - Sao laåi
chùåt noá? Noá laâ möåt caái cêy kia maâ! - Nhû thïë laâ yá Baác
noái: Noá coá quyïìn söëng búãi noá laâ möåt caái cêy, vúái cûúng võ
laâ möåt caái cêy. Röìi Baác cho yá kiïën laâ nïëu noá cúám boáng
nhiïìu, thò chó nïn tóa búát caânh, laá, chûá khöng àûúåc chùåt.
Töë Hûäu noái: “Baác söëng nhû trúâi àêët cuãa ta”, laâ yá nghôa
nhû thïë, Baác chúã che sûå söëng, Baác laâ öng taåo hoáa.
Bêy giúâ xe töi lûúån giûäa nhûäng àúâi baåch àaân, töi
tröng cêy laåi nhúá àïën Ngûúâi; tûå nhiïn hònh aãnh Baác, rêu
toác Baác chêåp vaâo vúái caãnh àöìi baåch àaân laá daâi kheä rung
rung phú phêët. Vaâ tûâ Baác Höì, Öng-cuå-tröìng-cêy söë möåt,
töi vûâa ài vûâa nhû thêëy biïët bao nhiïu cuå giaâ tröìng cêy
úã nhûäng àöìi ba huyïån naây, àöi deáp cao su bêët huã cuãa Baác
àaä nhên lïn úã dûúái chên nhûäng cuå giaâ tröìng cêy; caác cuå
hoåc têåp Baác Höì, baân tay cuãa caác cuå núi rûâng baåch àaân
naây tûúi töët thêåt, àeåp thêåt!
Bù’t àêìu laâ tûâ Öng cuå tröìng cêy söë Möåt.
Bù’t àêìu laâ tûâ Baác Höì.
Bù’t àêìu tûâ “Àûúâng Kaách mïånh”, Höì Chuã tõch viïët vaâ
cho in nùm 1926 taåi Quaãng Chêu, tûâ “Baãn aán chïë àöå
thûåc dên Phaáp” in taåi Pari, 1925. Tûâ nhûäng baâi giaãng
cuãa àöìng chñ Vûúng (Baác Höì) úã lúáp huêën luyïån chñnh trõ
àêìu tiïn cho nhûäng anh em úã trong nûúác ra (8-1926,
Quaãng Chêu); “Möîi khi Ngûúâi giaãng baâi, caã lúáp hoåc àïìu
say sûa... Lúâi noái cuãa Ngûúâi sao maâ coá sûác hêëp dêîn laå
thûúâng. Noá thu huát àûúåc têm höìn vaâ têåp trung àûúåc tû
tûúãng ngûúâi nghe. Noá ài sêu vaâo lyá trñ, tònh caãm cuãa
tûâng ngûúâi... Nhûäng cêu kïët luêån, nhûäng vñ duå cuãa àöìng
chñ Vûúng giaãng cho úã Quaãng Chêu, cuäng nhû nhûäng
hònh aãnh cuãa Ngûúâi... àïën nay mêëy chuåc nùm röìi maâ sao
vêîn khöng quïn àûúåc”(1). Bù’t àêìu tûâ Höì Chuã tõch saáng
lêåp Àaãng ta (1930), cuöåc hoåp do Baác chuã trò àïí thöëng
nhêët ba nhoám cöång saãn laâ úã ngay trïn möåt baäi àaá boáng
taåi Hûúng Caãng, trong khi ngûúâi ta àaá boáng vaâ chuá yá vaâo
quaã boáng, thò mònh hoåp múái khöng ai àïí yá: “Nhû àûáa treã
sinh nùçm trïn coã” (Töë Hûäu), coã cuãa baäi àaá boáng.
Trong buöíi lïî kyã niïåm ba mûúi nùm thaânh lêåp Àaãng
(1960), Baác Höì noái: “Àaãng ta laâ con noâi, xuêët thên tûâ giai
cêëp lao àöång”. Chûä Baác duâng thêåt laâ hay: “Con noâi”, töng
göëc cuãa Àaãng ta thêåt laâ chên chñnh, nïìn taãng cuãa Àaãng
ta vûäng chaäi ngay tûâ luác àêìu. Nhûäng àöìng chñ laänh tuå
cöång saãn Viïåt Nam àêìu tiïn, do Baác Höì àaâo taåo, laâ
nhûäng ngoån lûãa bûâng bûâng chaáy maäi, truyïìn aánh saáng
vaâ sûác noáng cho àïën ngaây nay vaâ mai sau, Baác Höì noái:
“Chó riïng trong cêëp Trung ûúng cuãa Àaãng àaä coá 14 àöìng
chñ bõ àïë quöëc Phaáp bù’n, cheám, hoùåc àêåp chïët trong nhaâ
tuâ. Maáu àaâo cuãa caác liïåt sô êëy àaä laâm cho laá cúâ caách
maång thïm àoã choái”.
Saáng àeåp thay Trêìn Phuá, àöìng chñ Töíng Bñ thû àêìu
tiïn cuãa Àaãng ta, baãn “Luêån cûúng chñnh trõ” àaä ài vaâo
lõch sûã, lúâi noái cuöëi cuâng àaáp laåi boån quan toâa Phaáp vang
(1) "Nhúá laåi lúáp huêën luyïån àêìu tiïn" - Phan Troång Bònh, Nhên dên
ngaây 10 thaáng 1 nùm 1970.
döåi maäi trong nhûäng thïë hïå àaãng viïn vïì sau: - “Phaãi,
Trung ûúng tao nhiïìu ngûúâi, vaâ khi laâm viïåc tao coân trûåc
tiïëp vúái nhiïìu àöìng chñ, àöìng baâo tao. Nhûng tao biïët
nhiïìu ngûúâi laâ àïí laâm viïåc cho Àaãng tao, cho Nûúác tao,
chûá khöng phaãi àïí khai vúái chuáng maây”. Öi! baãn anh
huâng ca cuãa nhûäng ngûúâi cöång saãn Viïåt Nam, àûáng giûäa
trúâi àêët khöng theån! Ngö Gia Tûå vûúåt Cön Àaão (1-1935),
biïín caã mïnh möng àaä cûúáp mêët 25 tuöíi thanh xuên àêìy
sûác söëng cuãa ngûúâi àöìng chñ àaä tham gia thaânh lêåp Àöng
Dûúng Cöång saãn Àaãng; bõ bù’t, bõ tra têën chïët ài söëng
laåi, vêîn nhù’c nhuã anh em: “Sinh mïånh cuãa Àaãng quyá
hún sinh mïånh cuãa mònh”. Àöìng chñ Lï Höìng Phong.
Trûúãng àoaân àaåi biïíu Àaãng ta taåi Àaåi höåi Quöëc tïë lêìn
thûá baãy (7-1935), ngûúâi laänh àaåo xuêët sù’c vaâ anh huâng
àaä kiïåt sûác trong nhaâ tuâ àïë quöëc; möåt lêìn àöìng chñ àang
ùn cúm, boån cai tuâ xöng vaâo àaánh tuái buåi, àöìng chñ thaãn
nhiïn ngöìi ùn baát cúm chan maáu: “Chuáng maây noái ngaây
naâo khöng àaánh chuáng tao thêëm maáu, chuáng maây khöng
ùn àûúåc cúm. Chuáng tao phaãi ùn cho coá sûác àïí chöëng laåi
chuáng maây!” Nguyïîn Vùn Tröîi, 23 nùm sau, àaä laâm laåi
cûã chó cuãa àöìng chñ Nguyïîn Vùn Cûâ, ngûúâi Töíng Bñ thû
thûá hai cuãa Àaãng taåi trûúâng bù’n Baâ Àiïím (Gia Àõnh) àaä
giêåt têëm bùng àen bõ mù’t, nhòn thùèng vaâo hoång suáng
quên thuâ maâ hö lúán: “Caách maång Àöng Dûúng thaânh
cöng muön nùm!”. Vaâ cêu noái Hoaâng Vùn Thuå, UÃy viïn
Ban Thûúâng vuå Trung ûúng, ngûúâi dên töåc Taây, trûúác luác
bõ xûã bù’n (5-1944), àaä nhû lúâi baáo trûúác àanh theáp cuãa
Lõch sûã: “Trong cuöåc àêëu tranh sinh tûã giûäa chuáng töi,
nhûäng ngûúâi mêët nûúác, vaâ caác öng, nhûäng keã cûúáp nûúác,
sûå hy sinh cuãa nhûäng ngûúâi nhû töi laâ sûå dô nhiïn. Chó
biïët rùçng, cuöëi cuâng chuáng töi seä thù’ng”.
Vaâ trong 31 àöìng chñ hiïån nay laâ UÃy viïn Trung ûúng
Àaãng ta, trûúác ngaây khúãi nghôa àaä àûúåc àïë quöëc Phaáp
tùång cho 222 nùm tuâ àaây.
Bù’t àêìu tûâ nhûäng àöìng chñ lúáp thûá nhêët ài trûúác veã
vang, tûâ chiïëc aáo göëi chõ Nguyïîn Thõ Minh Khai tûúác
tûâng súåi aáo tuâ àan thaânh àïí gûãi vïì tùång cha meå trûúác
ngaây mònh bõ xûã bù’n, chiïëc aáo göëi tûúång trûng cho daå
dù’t gan vaâng, daå sù’t bïìn bó, gan vaâng yïu thûúng.
Múái coá ngaây nay àöìi ba huyïån Bù’c Giang tha thûúát
boáng daáng baåch àaân. Múái coá ngaây nay chñnh quyïìn ta
vûäng nhû baân thaåch. Múái coá bêy giúâ Viïåt Nam tïn tuöíi
choái loåi giûäa hoaân cêìu.
*
* *
Töi vêën nhúá 17 nùm vïì trûúác (1953), trong höåi trûúâng
lúán úã trong rûâng, giûäa Cùn cûá àõa Trung ûúng, töi cuâng
vúái böën trùm àöìng chñ lù’ng nghe La Vùn Cêìu noái
chuyïån. Nûä anh huâng Nguyïîn Thõ Chiïn, trong baâi kïí
chuyïån cuöåc àúâi cuãa chõ àûúåc in thaânh saách, àaä daåy cho
töi möåt cêu tuåc ngûä rêët laâ hònh tûúång, noái caái khöí cuãa
phuå nûä ngheâo trong caã xoám caã laâng mònh dûúái thúâi cuä:
“Tiïìn vaãi vaáy chõ khöng bùçng tiïìn chó vaáy töi!”, nghe maâ
buöìn cûúâi àïën chaãy nûúác mù’t, thò ra vaáy àuåp ài àuåp laåi,
chó àuã chaåy tiïìn àïí lêìn höìi mua chó vaá maäi! Anh huâng
La Vùn Cêìu thò kïí laåi kiïëp trûúác cuãa mònh, thuúã Àaãng
chûa àûa chñnh quyïìn laåi cho nhên dên.
- ... Möåt höm, böë töi àang àan möåt caái soåt àûång möåt
con lúån nhoã 5 cên àem ài baán, thò úã huyïån vïì bù’t ài phu.
Böë töi khöng ài. Chuáng noá neám soåt àûång lúán xuöëng saân,
löi böë töi, àem xuöëng troái dûúái cöåt nhaâ àaánh chaãy maáu
muäi, möìm, bù’t meå töi vaâ töi xem vaâ bù’t cûúâi. Chuáng noá
nhòn thïë, cûúâi. Noá löi böë töi ài ba mûúi thûúác, thò maáu
chaãy àoã öìng öåc trïn mùåt àêët. Noá giam hai thaáng. Khi vïì,
thò khöng nhêån ra mùåt böë nûäa, khöng thêëy thõt, chó thêëy
xûúng vaâ da thöi. Khöng tiïìn lêëy thuöëc. Böë töi chïët. - Hai
nùm sau, töi chñn tuöíi. Trong hoå töi coá öng baác, laâm tay
sai cho Phaáp; àaánh baåc thua, öng tõch thu ruöång cuãa meå
töi vaâ töi, àuöíi chuáng töi ra khoãi nhaâ luác 10 giúâ àïm,
khöng àûúåc úã ùn tïët. Meå vaâ töi ùn tïët khöng bùçng giaá
möåt caái muä bï rï cuãa nhaâ giaâu, khöng bùçng möåt caái phaáo
cuãa hoå, phaáo lúán giaá àïën 5 àöìng. Chuáng töi boã caã hai con
trêu. Meå coäng töi, vïì nhaâ öng. Möåt àoaån àûúâng ài ùn xin.
Bïn phaãi nuái àaá cao, bïn traái: con söng to xanh biïëc; coá
nhiïìu höí, caáo; saáng trùng, gùåp con caáo meå cuäng súå, ngaä
xuöëng. Chim to ùn caá bùçng con ngöîng nhaãy vaâo cù’n, meå
vaâ töi cuâng ngaä. Con chim khaãm khù’c kïu, gúåi meå töi
nhúá böë töi. Meå töi öm töi toan nhaãy xuöëng söng. Nghô laåi
mònh laâ ngûúâi, thiïn haå cuäng laâ ngûúâi. Luác êëy àaä nhaãy
xuöëng söng röìi, nhûng meå laåi búi öm töi lïn búâ àêët, ûúát
hïët, reát cêìm cêåp..."
“... Khi töi 11 tuöíi, coá phong traâo boån nhaâ giaâu ài hoåc.
Töi ài xin hoåc núå vúái ngûúâi ta, àïën núi van, nhûng hoå
mù’ng: ”Khöng coá tiïìn thò cuát vïì nhaâ!". Töi ài xin lêìn
nûäa, heån seä lêëy cuãi baán traã tiïìn cho, ba lêìn àïìu bõ àuöíi
ra. Töi naãy ra yá: hoåc tröåm. Luác ngûúâi ta ön, thò töi gheá
nhòn vaâo chûä hoå, luác hoå quay laåi, thò töi laåi chaåy ài...".
“... Khi töi 13 tuöíi, töi àaánh vúä àöì cuãa nhaâ giaâu. Boån
chuáng nùm ngûúâi àaánh töi mï man, röìi boã chaåy caã. Khi
meå töi vaâ böë dûúång töi úã rûâng vïì, súâ thêëy thên töi laånh,
tûúãng töi chïët röìi. Nhúâ anh chõ trong hoå àem ài chön. Bïë
àïën mùåt höë, àùåt xaác xuöëng höë, thò töi ho möåt caái, söëng
laåi”
“... 1945, Caách maång thaáng Taám, khöng khñ múái meã.
Biïíu tònh, mñt tinh. Töi tham gia thiïëu nhi cûáu quöëc, vaác
chên dung Cuå Höì vúái caác anh, chõ. meå vaâ töi thêëy treã
hùèn, yïu àúâi hùèn. Laâng maåc khöng êm thêìm nhû trûúác
nûäa. Naån àoái vêîn coân, nhûng khöng ai haânh haå, khöng
ai mù’ng chûãi.
Anh böå àöåi daåy töi ba thaáng biïët àoåc, biïët viïët, biïët
suáng. Àïën nùm 1948, 16 tuöíi, töi baão meå: “Con xin pheáp
meå ài toâng quên vúái böå àöåi”.
Chuyïån cuöåc àúâi cuä cuãa La Vùn Cêìu, ngûúâi anh huâng
chùåt caánh tay bõ thûúng cuãa mònh àïí tiïëp tuåc lao böåc phaá
vaâo lö cöët chñnh cuãa àõch, goáp phêìn xûáng àaáng vaâo chiïën
thù’ng Àöng Khï (1950), cuäng laâ chuyïån cuãa mêëy chuåc
triïåu cuöåc àúâi ngûúâi, trûúác khi Àaãng laänh àaåo vaâ töí chûác
Caách maång thaáng Taám thaânh cöng. Àúái anh Cêìu àaä àoái
khöí möåt caách àiïín hònh.
*
* *
Höm nay töi giúã laåi nhûäng trang ghi cheáp thaânh têm
cuãa mònh àaä 17 nùm qua, khöng thêëy cuä möåt chuát naâo,
maâ laåi thêëy caái luön luön nguyïn múái cuãa sûå saáng mù’t,
saáng loâng, cuãa sûå giaác ngöå caách maång.
Öi! Vui sûúáng lúán lao thay, laâ sûå hiïíu biïët, hiïíu biïët
caái gò seä qua vaâ caái gò seä túái, caái gò seä taân vaâ caái gò seä
núã, sûå hiïíu biïët àoá laâ khöíng löì. Giùåc àïë quöëc Myä coá khoa
hoåc vaâ kyä thuêåt, nhûng chuáng noá phaãn khoa hoåc vïì cùn
baãn; àöëi vúái lõch sûã, chuáng noá cöë ruác àêìu vaâo caánh nhû
con àaâ àiïíu, cöë khöng nhòn thêëy caái gò àang ruång vaâ caái
gò àang moåc, nhêët quyïët töìn taåi, laåi hïët sûác nñu caãn thúâi
gian, ngùn chùån lõch sûã. Búãi vêåy chuáng noá múái laâ tïn
khöíng löì hai chên bùçng àêët seát, nhû Lïnin àaä noái.
Àaãng Maác - Lïnin cuãa chuáng ta àaä cho chuáng ta sûå
hiïíu biïët, trûúác hïët laâ sûå hiïíu biïët vïì bûúác ài cuãa xaä höåi
loaâi ngûúâi, cuãa xaä höåi Viïåt Nam. Maånh meä thay laâ bûúác
ài tiïëp nöëi cuãa böën muâa, böën muâa laâ sûác quay cuãa Traái
àêët, Traái àêët coá lõch sûã tiïën lïn khöng gò cûúäng laåi àûúåc.
Trong nhûäng thúâi kyâ àen töëi nhêët trûúác thaáng Taám 1945,
Àaãng ta àaä thêëy vûâng höìng cuãa sûå cûúáp chñnh quyïìn
thù’ng lúåi. Trong cuöåc Khaáng chiïën lêu daâi, nhûäng luác
gay go gian khöí nhêët. Baác Höì àaä nhêët quyïët sûå thaânh
cöng.
Theo töi àûúåc biïët vaâ seä àûúåc àoåc, nùm 1950, trïn baãn
töíng quaát tònh hònh nûãa thïë kyã do Baác thaão lêëy, in àaá,
töi coân nhúá roä sù’c giêëy maâu xanh, Baác Höì nhòn laåi caã
lõch sûã thïë giúái 50 nùm. Baác múã àêìu bùçng möåt suy nghô
lúán röång sêu xa:
Sûå àúâi tröng thêëy maâ ... loâng,

Möîi trang lõch sûã, möåt truâng biïín dêu;
Khöng phaãi “maâ àau àúán loâng” y nhû cêu thú Nguyïîn
Du; Baác chó gúåi cho ta nghô ngúåi, theo löëi viïët àöåc àaáo
cuãa Baác; àûáng chöî nûãa cuãa thïë kyã 20, Baác laâ nhaâ caách
maång lúán vaâ nhaâ nhên àaåo lúán. Chñnh trong baâi viïët àoá,
Baác Höì yïu quyá àaä dêîn ra cêu ca dao cuãa töí tiïn ta xûa:
Con sù’t àaánh ngaä öng Àuâng
Àù’p mûúâi chiïëc chiïëu khöng cuâng baân tay;
Cêu ca dao cöí truyïìn thêåt laâ coá möåt khöng khñ anh
huâng ca: öng Àuâng, tûác laâ möåt thûá khöíng löì, to, cao, lúán,
àïën nöîi möîi baân tay xoâe cuãa y, àù’p àïën mûúâi chiïëc chiïëu
maâ vêîn khöng cuâng, khöng che kñn hïët àûúåc; êëy thïë maâ
con chim sùn sù’t àaánh caái öng Àuâng ngaä lùn kïình ra! -
Öi! ai coá ngúâ àêu lõch sûã, 15 nùm sau baâi cuãa Baác viïët,
laåi chûáng toã sûå vö têån cuãa cêu ca dao Viïåt Nam; öng
Àuâng trûúác, laâ àïë quöëc Phaáp, àaä ngaä lùn àuâng, àaânh röìi;
àïën bêy giúâ öng Àuâng sau, kinh khuãng hún, laâ àïë quöëc
Myä, laåi lùn àuâng ra nûäa. Àaä nhû vêåy, thò têët caã moåi thûá
öng Àuâng coá thïí coá úã trïn àúâi naây àïìu coá thïí bõ nhên
dên Viïåt Nam àaánh cho ngaä lùn àuâng kïình! Khöng phaãi
ngêîu nhiïn, khöng phaãi chó laâ möåt sûå saáng taåo hònh
tûúång cho thêåt hay, maâ laâ caái thêìn, caái baãn lônh, caái
thiïn taâi, caái thûåc tïë cuãa dên töåc ta tûâng àaåi phaá quên
Nguyïn, vaâo trong cêu ca dao àaä àûúåc Baác thuöåc.
*
* *
Anh baån thiïët cöët cuãa töi ài dûå Höåi nghõ vùn hoáa thïë
giúái úã La Habana (Cu Ba 1968) vïì, coá kïí cho töi nghe
nhûäng lúâi lyá thuá trao àöíi nhûäng luác giaãi lao, nhûäng mêíu
chuyïån yá nghôa khi gùåp gúä trong caác haânh lang; nhûäng
lúâi phaát biïíu khöng chñnh thûác êëy, lù’m khi múái àïí löå hïët
nhûäng suy nghô trong thêm têm cuãa caác àaåi biïíu. Coá
nhûäng trñ tuïå àïën tûâ nùm chêu böën biïín têm tònh vúái
baån töi, noái: “Lõch sûã loaâi ngûúâi coá nhûäng chùång, nhûäng
bûúác ngoùåt quyïët àõnh; coá nhûäng àêët nûúác xûá súã vaâ
nhûäng dên töåc àaä tûâng laâ núi thaáo ra möåt àiïím nuát cho
lõch sûã nhên loaåi, núi múã nhûäng chên trúâi phaát triïín
röång lúán cho tûúng lai, chuáng ta haäy goåi àoá laâ nhûäng
”thúâi àiïím" cuãa lõch sûã thïë giúái. ÚÃ cöí xûa, Hy Laåp àaä laâ
möåt “thúâi àiïím” cuãa nhên loaåi, maâ La Maä khöng àûúåc laâ
möåt thúâi àiïím, mùåc duâ rêët mûåc huâng maånh, La Maä chó
tiïëp nhêån vaâ phaát huy Hy Laåp, coân chñnh Hy Laåp, vúái tû
tûúãng, triïët hoåc, nghïå thuêåt trong saáng, hoâa àöëi cuãa
mònh, múái múã àêìu cho möåt kyã nguyïn múái cho nïìn vùn
minh, lêëy con ngûúâi laâm trung têm. ÚÃ thïë kyã 16, nûúác YÁ
laâ möåt “thúâi àiïím”, vò àêy laâ núi phaát nguyïn chñnh cuãa
thúâi àaåi Phuåc hûng, vúái sûå àöíi múái tên kyâ cuãa vùn hoåc,
nghïå thuêåt vaâ khoa hoåc, aãnh hûúãng lúán lao àïën trñ tuïå
loaâi ngûúâi. Sang cuöëi thïë kyã 18, nûúác Phaáp laåi laâ möåt
“thúâi àiïím”, búãi àêy laâ núi nöí ra Caách maång tû saãn dên
quyïìn 1789. Vaâ phaãi chúâ àïën àêìu thïë kyã 20, nùm 1917,
thò nûúác Nga laâ möåt “thúâi àiïím” maänh liïåt, àêy laâ caái noái
cuãa Caách maång Thaáng Mûúâi, àûa gioâng lõch sûã nhên loaåi
chaãy vaâo möåt àûúâng hûúáng múái hoaân toaân". - Àïën àêy,
nhûäng ngûúâi hiïíu biïët úã böën phûúng trúâi, mûúâi phûúng
àêët têm sûå bïn tai baån töi: “- Vaâ bêy giúâ, Viïåt Nam laâ
möåt ”thúâi àiïím" cuãa lõch sûã nhên loaåi". Cêu noái vù’n tù’t
cuãa nhûäng ngûúâi tri kyã trïn thïë gian laâm cho baån töi suy
nghô rêët nhiïìu, búãi anh muöën khaách quan vaâ rêët mûåc
khiïm töën, chuyïån naây khöng dung naåp sûå huïnh hoang.
Sau khi àaä cên kyä laåi cêu noái trïn àêy, baån töi thêëy têm
höìn, trñ tuïå mònh ngên run möåt luöìng sûác àiïån thêåt laâ
kyâ diïåu, Viïåt Nam àaánh thù’ng àïë quöëc Myä xêm lûúåc, àoá
laâ chùån laåi möåt tai hoåa cho loaâi ngûúâi; àoá laâ múã àêìu cho
möåt kyã nguyïn: Con ngûúâi sau khi àaä saáng taåo àûúåc möåt
sûác maånh cuãa maáy moác, khoa hoåc vaâ kyä thuêåt ghï gúám
coá thïí tranh quyïìn vúái taåo hoáa, thò cuäng àöìng thúâi bõ
nguy cú caái sûác maånh vêåt chêët êëy noá àeâ mònh, noá biïën
mònh thaânh maáy, thêåm chñ thaânh suác sinh, thò cuäng
àöìng thúâi nhûäng thïë lûåc phaãn àöång nhêët duâng sûác maånh
àoá khöng phaãi àïí giaãi phoáng con ngûúâi, maâ àïí àeâ beåp àöåc
lêåp tûå do cuãa con ngûúâi, thêìn sêëm, con ma, giùåc nhaâ trúâi
söíng chuöìng ra gaâo ruá, giïët doác vúái möåt töëc àöå siïu êm.
Viïåt Nam àaánh thù’ng vaâo àïë quöëc Myä, àaánh cho noá sûát
àêìu meã traán, ruát lui, co laåi, xeåp ài, laâ chûáng minh bùçng
hai nùm roä mûúâi rùçng: Thiïn tai àaä khöng àaáng súå thò
nhên hoåa cuäng khöng àaáng súå, con ngûúâi laâ maånh nhêët,
laâ saáng nhêët, àeåp nhêët, vöën ngûúâi laâ quyá baáu nhêët.
Viïåt Nam laâ möåt “thúâi àiïím” cuãa nhên loaåi: khöng
cêìn phaãi noái daâi hún nûäa, tûå nhiïn tûâ cêu êëy toaát ra lúâi
ca ngúåi khöng cuâng Àaãng Maác - Lïnin cuãa Viïåt Nam,
Àaãng cuãa chuáng ta, ngûúâi laänh àaåo, töí chûác sûå nghiïåp
chöëng Myä cûáu nûúác chiïën thù’ng kyâ vô naây.
*
* *
Ngaây kyã niïåm Àaãng ta ra àúâi àaä 40 nùm, möìng 3

thaáng 2 dûúng lõch nùm nay, àuáng vaâo ngaây 27 thaáng
chaåp Kyã Dêåu trûúác tiïët lêåp xuên möåt ngaây. Kyã niïåm 40
nùm Àaãng ta gùåp vaâo àêìu xuên, xuên Canh Tuêët laâ muâa
xuên Böën mûúi nùm àúâi ta coá Àaãng. Àaãng laâ xuên cuãa
têët caã moåi muâa xuên, Àaãng laâ xuên dên töåc, xuên nhên
loaåi. Àaãng ta àaä saáng taåo ra lõch sûã hiïån àaåi veã vang cuãa
nûúác ta. Àûúåc nhû thïë, laâ nhúâ Àaãng coá àûúâng löëi àuáng
vaâ nhúâ Àaãng ta àaä taåo ra nhûäng con ngûúâi cöång saãn chuã
nghôa. Phaát triïín möåt lúâi noái cuãa Stalin, àöìng chñ
Phuxñch viïët trong baâi in bñ mêåt nùm 1942 chöëng Àûác
Hñtle: - “Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi àûúåc töi luyïån àùåc
biïåt”. Phaãi, vò chuáng ta laâ nhûäng con ngûúâi; chuáng ta,
nhûäng ngûúâi cöång saãn, chuáng ta yïu àúâi. Vaâ chñnh vò thïë,
maâ chuáng ta khöng do dûå hy sinh àúâi söëng cuãa baãn thên
chuáng ta, àïí chiïën thù’ng vaâ múã àûúâng cho möåt àúâi söëng
thêåt, möåt àúâi söëng tûå do, àêìy àuã vaâ tûúi vui, möåt àúâi
söëng xûáng àaáng vúái tïn cuãa noá...". Àêy laâ chên lyá phöí
biïën cuãa tñnh caách cöång saãn chuã nghôa... Thúâi àêëu tranh
bñ mêåt trûúác Caách maång thaáng Taám, caác liïåt sô cöång saãn
àaä laâm nhû thïë, trong Khaáng chiïën chöëng Phaáp, caác
chiïën sô khaáng chiïën àaä noi theo nhû thïë; Töë Hûäu viïët,
ngaây kyã niïåm 30 tuöíi Àaãng sinh:
Nhûäng höìn Trêìn Phuá vö danh
Soáng xanh biïín caã, cêy xanh nuái ngaân,
vö têån anh huâng, khöng thïí naâo kïí xiïët.
Tûâ êëy àïën nay, tiïëp theo mûúâi nùm, trong cuöåc Khaáng
chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác hiïån nay, Àaãng ta àaä xêy
dûång nhûäng con ngûúâi ngang têìm vúái lõch sûã bêy giúâ àoâi
hoãi, nhûäng duäng sô diïåt Myä hiïíu nghôa trûåc tiïëp vaâ nghôa
röång, nhûäng con ngûúâi anh huâng hiïån taåi cuãa dên töåc
Viïåt Nam ngaân thuúã anh huâng. Töi àaä àûúåc gùåp nhûäng
cö gaái 16, 17 tuöíi, mùåc aáo thanh niïn xung phong, àaä úã
Cua chûä A, caái Cua chûä A aác liïåt, nöíi tiïëng laâ “Cöìn Coã
cuãa Trûúâng Sún”, bom àaån nung toaân àêët àoã, khoái xaåm
àen, nhû möåt töí ong khöíng löì, coá àïm noá àaánh chñn lêìn,
àaánh toåa àöå, àaánh böí nhaâo, noá duâng B52; caác cö gaái luác
ra ài, coân tñnh hay khoác, nhêån àûúåc thû nhaâ: khoác;
khöng nhêån àûúåc thû: cuäng khoác; múái vaâo Trûúâng Sún,
sïn vù’t baám àêìy chên, dêîy nêíy: khoác. Nhûng tûâ àiïím
xuêët phaát êëy, nhûäng tû tûúãng àeåp nhêët cuãa thúâi àaåi
chuáng ta, nhûäng tû tûúãng cuãa Àaãng àaä reân luyïån hoå; hoå
lêåp thaânh töí nûä àaánh mòn, duâng böåc phaá thaåo, múã àûúâng;
chiïëm lônh võ trñ trïn Cua chûä A, 60 phêìn trùm laâ nûä.
Xûa ba Nûä Oa àöåi àaá vaá trúâi, nay caác cö gaái Viïåt Nam
khuên àaá vaâ àûúâng, xuöëng dûúái thang àûa àaá lïn; phuå
nûä laát àaá coân cêín thêån hún caã con trai; “quyïët tûã cho
àûúâng quyïët thöng, maáu àöí nhûng àûúâng khöng tù’t”.
Àûúâng naây do thanh niïn veä trûúác nhêët trïn baãn àöì Töí
quöëc röìi laâm ra àêìu tiïn, phaãi baão vïå cho kyâ àûúåc! Àïm
Giao thûâa, Chi àoaân Thanh niïn ra ba xe caãi tiïën, saáng
möìng möåt laâm ngay. Caác cö thanh niïn xung phong vûâa
kïí caái aác liïåt cho töi nghe, B52 thaã bom khoái muâ mõt,
trùng toã tûå nhiïn töëi om, vûâa àiïím xuyïët nhûäng hònh
aãnh hoå caãi thiïån àúâi söëng trïn Trûúâng Sún êëy; trïn êëy
gaâ khöng toi, gaâ nuöi nhiïìu quaá, möîi khi muöën goåi dêy
noái phaãi àuöíi gaâ ài, gaâ rûâng nhêåp bêìy ùn vúái gaâ cuãa àöåi.
- Töi lù’ng nghe, töi nhòn thùèng nhûäng ngûúâi con gaái
duäng caãm êëy, maâ bom Myä àaä tûâng thaãy lïn nhû haåt gaåo
trïn saâng, nhûäng ngûúâi thù’ng Myä àaä tûâng thaãy lïn nhû
haåt gaåo trïn saâng, nhûäng ngûúâi thù’ng Myä êëy vêîn giûä
nhûäng neát thuây mõ cuãa ngûúâi con gaái Viïåt Nam.
*
* *
Töi xin caãm ún Àaãng cuãa töi vúái cûúng võ laâ möåt ngûúâi
laâm thú. Töi coân nhúá höm êëy, 17 nùm vïì trûúác, töi bù’t
àêìu nghô möåt baâi thú vïì anh huâng La Vùn Cêìu. Töi caãm
àöång nhêët laâ anh Cêìu chaâo chuáng töi maâ chó giú lïn caánh
tay duy nhêët cuãa anh
La Vùn Cêìu giú möåt caánh tay...
töi bù’t àêìu möåt baâi luåc baát vúái cêu êëy. Nhûng laå quaá!
Töi khöng laâm tiïëp àûúåc nûäa. Noái thaânh thêåt laâ vù’n tù’t:
laâ àïën àêëy röìi töi bñ. Búãi noái chung laâm thú laâ khoá, vaâ
laâm thú vïì caái múái rêët khoá. Töi nhù’c laåi caái khoá cuä, àïí
thêëy rùçng àïën bêy giúâ thúâi gian àaä uãng höå töi, búãi töi
kiïn trò theo chiïìu tiïën thuêån cuãa thúâi gian! Bêy giúâ töi
khöng cêm, buát cuãa töi khöng cêm vúái caái múái; sung
sûúáng thêåt! noái àûúåc caái múái, cuãa chuáng ta, cuãa thïë gian,
caái múái nhúâ Àaãng maâ coá! Àöìng chñ La Vùn Cêìu, àïm êëy
úã àöìn Àöng Khï, nhúâ tiïíu àöåi trûúãng cuãa mònh chùåt höå
caánh tay bõ thûúng; tiïíu àöåi trûúãng laâ anh hoå, coá tònh gia
àònh, aái ngaåi. Cêìu baão: “Khöng phaãi viïåc gia àònh, maâ
viïåc nhên dên”! Tiïíu àöåi trûúãng nhù’m mù’t chùåt tay
Cêìu, caánh tay rúi xuöëng haâo giao thöng. Caánh tay coân
laåi cuãa anh àaä phaá tan lö cöët àõch. - Nhûäng tû tûúãng cuãa
Àaãng khi vaâo têm trñ La Vùn Cêìu, coân tiïëp tuåc thêëm sêu
hún nûäa sau chiïën cöng cuãa anh. Ban chó huy haå lïånh
anh phaãi vïì phña sau àiïìu trõ. Möåt àöìng chñ liïn laåc dòu
anh ài. Cêìu baão: “Dõp àêy laâ àïí traã thuâ cho anh em vaâ
lêåp cöng, àöìng chñ úã laåi, töi coá hai chên àïí vïì”. Àöìi thoai
thoaãi coã gianh, Cêìu trûúåt chên rúi xuöëng lùn daâi, möåt
quaã àaåi baác nöí caách anh 10 thûúác, anh mï ài. Saáu chõ
dên cöng àïën caáng anh. Tónh dêåy, Cêìu baão: - Caáng cêìn
chúã caác baån töi nùçm trïn kia". Caác chõ lêëy khùn xeá ra
buöåc caánh tay cho anh, vò bùng tuöåt caã. Cêìu ngùn laåi:
“Caác chõ àaä khöng noán, xeá khùn thò sûúng xuöëng bõ caãm,
khöng laâm àûúåc nhiïåm vuå”. Vaâ nhû thïë Cêìu tûå mònh ài
vïì phña sau; nhòn lïn àaä thêëy laá cúâ chiïën thù’ng cuãa ta
bay trïn àöìn àõch. Töi nghô: Caái chùång nhûúâng nhõn thûá
hai cuãa La Vùn Cêìu cuäng àeåp nhû caái chùång hy sinh vaâ
duäng caãm thûá nhêët cuãa anh, àoá laâ caái àeåp cuãa tû tûúãng
vö saãn chñ cöng vö tû cuãa Höì Chuã tõch. - Trong chöëng Myä
cûáu nûúác, 17 nùm sau, Buâi Ngoåc Dûúng, ngûúâi chiïën sô
cöng binh, àaä laâm àuáng nhû gûúng La Vùn Cêìu, cuäng
chùåt caánh tay bõ thûúng cuãa mònh, tiïëp tuåc diïåt Myä trong
chiïën thù’ng Khe Sanh.
ÖÌ! sung sûúáng biïët bao nhiïu, “Àaãng cho ta traái tim
giaâu”, Àaãng cho ngûúâi laâm thú caái gioång noái cêët lïn trong
gioá baäo, àua to vúái tiïëng soáng, thò röång vúái khöng gian,
caái gioång noái loåt àûúåc vaâo tai nhûäng triïåu ngûúâi, cöí voä
àûúåc hoå laâm nïn lõch sûã, ca ngúåi nhûäng La Vùn Cêìu vö
têån do Àaãng sinh ra!
Xuên nùm nay, Böën mûúi nùm cuãa Àaãng caâng àûa
möåt sûác múái cho thiïn nhiïn vaâ con ngûúâi.
Möí, möí nûäa ài,
Húäi caái moã son cuãa chiïëc chöìi non nhoån hoù’t
Rêët muåc mùng tú, tûúãng yïëu nhû sïn, nhûng
cûúâng hún sù’t,
Bao nhiïu voã cêy giaâ khêëc - tûâ trong cuâng bêåt
tung ra!
Bao nhiïu bïì daây cuãa voã cêy cuäng bõ caái moã chim cuãa
mêìm chöìi tûâ phña trong phaá ra àïí laâm muâa xuên cho
àúâi. Àoá laâ Caách maång thaáng Mûúâi, àoá laâ Caách maång
thaáng Taám, àoá laâ Chöëng Myä, cûáu nûúác cuãa Viïåt Nam.
Cuöåc söëng cuãa chuáng ta hiïån nay, tûâ hêåu phûúng ra

tiïìn tuyïën, tûâ nöng thön àïën thaânh thõ luön luön sinh ra
nhûäng mêìm xuên múái. Nhêët àõnh chuáng ta chiïën thù’ng
hoaân toaân giùåc Myä, nhêët àõnh chuáng ta xêy dûång chuã
nghôa xaä höåi thaânh cöng. Chuáng ta yïu sûå söëng, chuáng
ta laâ sûå söëng. Töi ài trïn phöë Thuã àö, thêëy möåt caãnh naây
cuãa muâa xuên cuöåc àúâi. ÚÃ chöî chù’n ngang àûúâng cho xe
lûãa qua, àeân àoã àaä thù’p, möåt thiïëu nûä nhên viïn hoãa xa
bù’t àêìu àêíy caái chù’n àûúâng ra, nhû caái thaânh cêìu. Phña
bïn kia, mêëy chuåc anh böå àöåi treã àang ài túái trong haâng
nguä, thêëy thïë, nhanh nhû àiïån, hoå xin phaá haâng vaâ chaåy
vûúåt qua. Hoå chaåy cho kõp thúâi cú nhû thïë, thò lyá thuá
lù’m, vûâa goåi nhau vûâa cûúâi ra raã; àïën ngang cö gaái àêíy
chù’n, hoå nhòn cö nhû “xin löîi thïë naây cuäng khöng àuáng
lù’m”, àùång cö gaái truâng trònh cho möåt tñ chuát; cö gaái treã
xinh thò hai caái bñm toác lù’c lû hai bïn àêìu nhû khöng
àöìng yá, nhûng tay àêíy thò chuân laåi, thïë laâ böå àöåi treã àaä
bay qua chöî chù’n àûúâng nhû möåt àaân chim, àïí laåi trïn
möi cö gaái àêíy chù’n möåt chuám chñm bêët tuyïåt.
Töi xin chaâo mûâng Àaãng ta bùçng caái chuám chñm möi
cuãa muâa xuên naây.
20-1-1970
BAÁC HÖÌ THÛÚNG YÏU
... Baác Höì nùçm trong traái tim thïë giúái

Baác Höì ài giûäa trúâi àêët bao la
Chuáng chaáu thûúng yïu Baác lù’m, Baác aâ;
Tûâ nhûäng cûãa söí cuãa thïë gian
múã trïn nhûäng trang baáo lúán
Àûáng tûåa thúâi gian, Baác nhòn chuáng con
tûúi tù’n,
Têët caã Baác Höì tûâ khi tuöíi treã àïën 79
muâa xuên...
X.D.
Xem triïín laäm “Nhên dên
thïë giúái thûúng tiïëc Baác Höì”
“Neát mùåt Höì Chuã tõch tröng coá veã rêët treã nïëu khöng
coá àöi mù’t saáng ngúâi vaâ choâm rêu daâi”; höm 15 thaáng 7
nùm 1969, Saáclú Fuöcniö àûúåc Baác Höì tiïëp, kïí laåi nhû
thïë. “... Con ngûúâi maâ sûå coá mùåt phi thûúâng nhû choaán
hïët caã gian phoâng, coá thïí noái laâm xoáa nhoâa sûå coá mùåt
cuãa nhûäng ngûúâi khaác; nhûng sûå sùn soác, thaái àöå ên cêìn
hïët sûác lõch thiïåp vaâ hoâa nhaä cuãa ngûúâi àöëi vúái khaách
laâm cho ngûúâi ta trong nhûäng phuát àêìu thêëy àöi chuát
luáng tuáng nhûng sau àoá laåi taåo ra möåt bêìu khöng khñ
thên mêåt thoaãi maái ngay...”. Töi rêët yïu nhûäng neát chên
dung cuãa Baác nhû vêåy; àêy laâ bûác chên dung cuãa Baác
gêìn àêy nhêët. Töi àûúåc xem trong phim àiïån aãnh Baác Höì
tiïëp caác chiïën sô Miïìn Nam; Baác ngöìi trong ghïë àïåm, caác
chaáu chiïën sô trai vaâ gaái, cêåy ta laâ Miïìn Nam trong traái
tim cuãa Baác, quêy quêìn öm lêëy Baác, daám mún trúán xoa
choâm rêu cuãa Baác, Baác cûá àïí cho caác chaáu Thaânh Àöìng
laâm nuäng vúái Baác nhû thïë. Tûâ khoám ngûúâi Baác - chaáu
êëy toaát ra möåt caái gò lúán lao vaâ yïu thûúng vö haån: Baác
rêu toác baåc phú, nhû nuái Taãn Viïn - Phùng Xi Pùng -
Chû Lêy, xuöëng àïën caác chaáu chiïën sô trai gaái nhû àöìng
ruöång vaâ söng ngoâi, bûác tranh tûå mònh àêìy àuã vaâ sinh
àöång. Sao vúái caác chaáu, Baác hiïìn tûâ thïë. Töi daám nghô
möåt caách dên gian rùçng, àúâi xûa Baác Höì laâ öng quaán
trong truyïån Luåc Vên Tiïn dûúái buát cuãa cuå Àöì Chiïíu:
“Hoãi thúâi ta phaãi noái ra - Vò chûng hay gheát cuäng laâ hay
thûúng”. Baác xuêët phaát tûâ thûúng yïu, muöën thûåc hiïån
àûúåc thûúng yïu, Baác phaãi cùm thuâ quyïët liïåt vaâ àêëu
tranh triïåt àïí, àùång maâ ài túái àûúåc thûúng yïu veån toaân.
Öi! nhûäng gioåt lïå rúi tûâ àöi mù’t Baác, biïët bao nhiïu laâ
gioåt àaä rúi, àoá laâ suöëi vö têån yïu thûúng cuöåc àúâi: nhiïìu
lêìn, trûúác Quöëc höåi, nhù’c àïën Miïìn Nam, Baác laåi ruát muâ
soa thêëm nûúác mù’t; töi àûúåc nghe kïí laåi rùçng: sau Caách
maång thaáng Taám, khi úã trïn lêìu Bù’c Böå Phuã, coá lêìn Höì
Chuã tõch àïën kheáp möåt caánh cûãa trong luác àïm khuya,
Baác böîng nghe tiïëng treã con non núát vêîn coân rao baán
baánh mò trïn àûúâng phöë vù’ng, Baác ûáa nûúác mù’t. Trong
rûâng Viïåt Bù’c, nùm 1948, khi trao thanh gûúm phong
Àaåi tûúáng cho àöìng chñ Voä Nguyïn Giaáp, Baác goåi laâ “chuá
Giaáp” vaâ Baác cuäng ûáa nûúác mù’t. Uy vuä lúán, chñ khñ sù’t
theáp, quyïët àõnh cao caã, Baác laâ ngûúâi cha cuãa quên àöåi
nhên dên ta anh duäng tuyïåt vúâi, quyïët chiïën quyïët
thù’ng vúái tinh thêìn cuãa Höì Chuã tõch, nhûäng sûå kiïån do
hoaân toaân thöëng nhêët vúái loâng nhên cuãa Baác, loâng nhên
truyïìn thöëng tûâ ngaân thuúã töí tiïn ta. Laâ ngoån lûãa caách
maång, Baác laâ doâng suöëi tûúi maát khöng cuâng.
Töi yïu nhûäng neát gò thuöåc vïì con ngûúâi Baác; nhûäng
neát êëy cho töi thêëy Baác coân söëng maäi. Àöìng chñ Buâi Lêm
ngaây trûúác úã Pari (Phaáp) àaä àïí yá nhòn àöi giaây cuãa Baác:
möåt àöi giaây àaä cuä, laâ loaåi àïë rêët cao, coá cöí, àïí ài lêu
moân, lêu hoãng. Àöìng chñ Nguyïîn Khaánh Toaân kïí laåi
rùçng úã Liïn Xö reát 30 àöå dûúái zïrö, saáng naâo dêåy Baác
cuäng têåp thïí duåc, trong buöìng coá dêy chun, quaã taå; Baác
“noái giúâ naâo àuáng giúâ êëy, noái úã chúi bao nhiïu thò ngöìi
chúi àuáng bêëy nhiïu, àöë ai vò möåt lyá do gò coá thïí giûä Baác
laåi thïm àûúåc mêëy phuát - Baác khöng lïì mïì, la caâ, khöng
viïåc noå xoå sang viïåc kia.”
Öi! töi ngöìi trûúác muön ngaân neát, viïåc, sûå kiïån, kyá ûác,
höìi kyá kïí laåi vïì Baác, trong caái biïín söëng êëy töi tù’m têm
trñ mònh, tuy vêåy töi cöë gù’ng lêìn vïì, tòm vïì möåt trung
têm. Töi tûå tòm töi, tònh caãm gò cuãa töi sêu nhêët àöëi vúái
Baác? - Töi thûúng yïu Baác. Töi thûúng yïu Baác, vò Baác
laâ ngûúâi rêët mûåc thûúng yïu. “Möåt trong nhûäng trñ tuïå
saáng suãa nhêët, thêëu suöët nhêët cuãa thúâi àaåi chuáng ta”,
“Caác nhaâ viïët sûã trong tûúng lai seä àùåt Höì Chñ Minh vaâo
söë ba hoùåc böën nhên vêåt vô àaåi cuãa thïë kyã 20 - khöng coá
nhiïìu hún nûäa - àaä laâm cho xûá súã cuãa mònh thaânh nhûäng
dên töåc tûå do, àöåc lêåp, khöng bõ nö dõch vaâo quyïìn lúåi
cuãa taâi phiïåt quöëc tïë...”, möåt taåp chñ Têy Êu viïët nhû
vêåy. Baác laâm caách maång, laänh àaåo caách maång, àûa caách
maång àïën thaânh cöng - caách maång cuãa möåt dên töåc vaâ
cuãa caã thïë giúái. Taâi trñ cuãa möåt laänh tuå nhû sûå sù’c beán
cuãa möåt thanh gûúm; lõch sûã chûáng minh rùçng taâi trñ êëy
phaãi thöëng nhêët hoaân toaân vúái nhên àûác. Nhên àûác phaãi
laänh àaåo taâi trñ. Sûå nghiïåp cuãa Höì Chuã tõch laâm cho
nhên loaåi mïën yïu. Chñ cöng vö tû, sûå nghiïåp êëy hoaân
toaân laâ nhên nghôa. Trong sûå nghiïåp cuãa Baác, trong
nhûäng vaån lúâi kïí laåi vïì Baác, töi tòm vïì con ngûúâi.
Baác úi, tim Baác mïnh möng thïë , Baác laâ ngûúâi vö haån
thûúng yïu. Búãi vêåy Baác xuác àöång nhûäng trùm triïåu con
ngûúâi. Ngûúâi ta ca ngúåi sûå nghiïåp cuãa Baác vaâ traái tim
cuãa Baác.
Khi Baác tûâ nûúác Phaáp ra ài, nhûäng àöìng chñ
Xïnïgale, Maröc, Angiïri, Mangaát... àaä cuâng laâm túâ baáo
Ngûúâi cuâng khöí vúái Baác, nhêån àûúåc bûác thû àïí laåi: “...
Töi àaä traã tiïìn thuï nhaâ cho toâa baáo àïën cuöëi nùm. Tiïìn
in cuäng àaä thanh toaán. Chuáng ta khöng mù’c núå ai. Söí
thû viïån àïí úã trong ngùn keáo bïn phaãi. Saách cho mûúån
àaä lêëy vïì, trûâ nhûäng saách cho nhûäng höåi viïn ài nghó
mûúån...”. Baác rêët chu àaáo. Cuöëi thû Baác noái vúái chaáu gaái
taám tuöíi vaâ chaáu trai böën tuöíi, con cuãa öng luêåt sû ngûúâi
àaão Øngti maâ Baác vêîn thûúâng àïën nhaâ: “... Coá leä rêët lêu
caác chaáu seä khöng àûúåc thêëy chuá Nguyïîn, khöng àûúåc leo
lïn àuâi lïn lûng chuá nhû caác chaáu thûúâng laâm...”. Baác àaä
yïu thûúng thiïëu nhi ngay tûâ khi Baác coân treã. Vaâ àiïìu
laâm ta vö haån xuác àöång laâ: “... Caác chaáu ngoan. Hoåc
thuöåc baâi. Vêng lúâi cha meå. Àûâng àaánh con choá nhoã
Mariuáyt (Marius) cuãa caác chaáu...”. Mêëy chuåc nùm sau,
höm nay lúâi dùån doâ cuãa Baác “àûâng àaánh con choá nhoã”
vêîn rung àöång trïn trang giêëy, trong loâng ta.
Chuáng ta haäy tòm hiïíu möåt àiïím thöi, vñ duå àûác tiïët
kiïåm cuãa Baác. Baác rêët tiïët kiïåm. Baác rêët tiïët kiïåm, vò
nûúác ta coân ngheâo. Nhûng töi nghô, hai mûúi nùm sau,
khi nûúác ta àaä giaâu lïn röìi, vaâ Baác coân úã vúái chuáng ta,
töi daám chù’c Baác vêîn tiïët kiïåm nhû bêy giúâ. Theo töi
hiïíu, Baác tiïët kiïåm vò Baác khöng núä phuå ngûúâi, khöng
àaânh phuå cuãa. Baác tiïët kiïåm khöng phaãi chó vò lyá do kinh
tïë, maâ chñnh búãi taåi loâng nhên. Anh Diïåp Minh Chêu,
nhaâ àiïu khù’c, kïí laåi trong höìi kyá cuãa mònh rùçng: Höìi
Khaáng chiïën trûúác, anh thêëy Baác möîi bûäa chó ùn hai baát
cúm, anh baây cho anh Àõnh laâ ngûúâi nêëu ùn cho Baác,
“laâm thïm nhiïìu moán, biïët àêu laå miïång Baác ùn àûúåc
nhiïìu chùng? (Maâ naâo coá gò àêu, chó laâ rau rûâng, àoåt bñ,
mùng nûáa vêåy thöi). Nhòn cúm, nhòn thûác ùn, Baác noái vúái
anh em: ”Höm nay caác chuá laâm cúm cho Baác nhiïìu quaá,
Baác ùn coân thûâa, àöí ài cuäng khöng ai biïët, nhûng Baác
khöng núä. Àöìng baâo mònh àang thiïëu thöën...".
“Baác khöng núä”. Vò vêåy cho nïn, töi àûúåc thêëy trong
nhaâ cuãa Baác úã goác vûúân Phuã Chuã tõch, Baác cuäng coá möåt
miïëng xaâ phoâng tù’m - maâu xanh - àûång trong möåt caái
höåp nhû chuáng ta, nhûng Baác thûúng miïëng xaâ phoâng,
nhùåt mêëy viïn soãi kï dûúái miïëng xaâ phoâng; nhû thïë laâ
miïëng xaâ phoâng coá möåt laân gioá thöíi úã dûúái lûng, luön
luön khö raáo. Àoá laâ tiïët kiïåm; àoá khöng phaãi chó laâ tiïët
kiïåm, àoá laâ triïët lyá; àoá laâ thaái àöå úã àúâi: miïëng xaâ phoâng
laâ kïët tinh cuãa lao àöång, khöng nïn phuå noá...
*
* *
Öi! Baác Höì úi, nhûäng xïë chiïìu

Nghòn thu nhúá Baác biïët bao nhiïu...
Töë Hûäu àaä noái cho chuáng ta thûúng yïu Baác khöng
búâ bïën. Söng coá thïí caån, nuái coá thïí moân, loâng chuáng ta
yïu thûúng Baác khöng hïì vúi; chuáng ta cha truyïìn con
nöëi àúâi naây tiïëp àúâi khaác yïu thûúng Baác Höì; Baác àaä hoáa
thaânh traái tim àêåp trong löìng ngûåc vaån thuúã cuãa ngûúâi
Viïåt Nam chuáng ta. Baác úi! traái tim Baác lúán lao mïnh
möng yïu mïën nhû thïë, traái tim Baác àaä hoáa thaânh sûå
söëng vônh cûãu röìi; tònh caãm cuãa Baác coân nuöi àûúåc maäi
maäi muön vaân thïë hïå!
Tûå baãn thên töi àaä hiïíu caái tònh caãm cuãa nhûäng liïåt
sô “phuát giêy thiïng, anh goåi Baác ba lêìn”, cuãa nhûäng chõ
trong tuâ bõ chuáng noá àöët, nhòn vaâo hònh aãnh Baác trong
têm trñ mònh vaâ lêëy àûúåc sûác chöëng choåi. Trong khaáng
chiïën lêìn trûúác, möåt lêìn töi cuâng anh Àùång Xuên Thiïìu
(bêy giúâ àaä mêët) tûâ Viïåt Bù’c ài vïì Liïn khu ba. Khoaãng
chñn giúâ saáng höm êëy, chuáng töi àaåp xe quaäng Goâ Tra -
nghô laåi múái thêëy mònh chuã quan khinh àõch möåt àoaån
àûúâng daâi böën kilömeát hai bïn khöng coá cêy cöëi. Hai anh
em àang àaåp xe bùng bùng, thò möåt maáy bay trïn trúâi
bù’t gùåp chuáng töi. Àuáng laâ noá bù’t chöåp gùåp chuáng töi,
vò chuáng töi vûâa quaäng xe trïn àûúâng, chaåy taåt ngang,
töi chó kõp duái mònh nùçm raåp trong möåt caái buåi, thò noá
àaä quay laåi. Tñnh maång treo úã súåi toác, trong khi nguy
kõch, tûå nhiïn töi nghô ngay àïën Höì Chuã tõch, töi thêëy
hònh aãnh Baác. Maáy bay giùåc Phaáp bù’n möåt loaåt àaån röìi
ài luön. Anh Thiïìu vaâ töi trúã ra lêëy hai chiïëc xe, thêëy
vïët àaån xaáo àêët xung quanh. Ngoát hai mûúi nùm röìi,
höm nay töi vêîn coân nhúá: nhanh nhû chúáp, khi traán töi
cuái àuång àêët àïí traánh àaån, thò cuäng laâ luác hònh aãnh Baác
böîng nhiïn loáe saáng trong têm trñ töi nhû chöî tûåa töåt
cuâng. Nhû thïë laâ tûâ bao giúâ, Höì Chuã tõch àaä laâ nïìn taãng
cuãa têm höìn vaâ yá tûúãng cuãa töi, àoá laâ têm niïåm cuãa töi,
àïí trúã thaânh möåt phaãn xaå cuãa têm linh töi trûúác nguy
biïën. Nhû vêåy töi möåt phêìn àaä söëng caái tònh caãm àöëi vúái
Baác cuãa nhûäng chiïën sô hy sinh.
Trûúác àêy 22 nùm, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng khi viïët
quyïín saách Höì Chuã tõch, hònh aãnh cuãa dên töåc, àaä noái:
“Àúâi Höì Chuã tõch trong nhû aánh saáng”. Khi baác mêët, àöìng
chñ Brejeniep, Töíng Bñ thû Àaãng Cöång saãn Liïn Xö, laåi noái
möåt yá vúái àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng: “Àúâi àöìng chñ Höì Chñ
Minh trong suöët nhû pha lï”; trong suöët nhû pha lï, trong
nhû aánh saáng, tûác laâ khöng tò vïët cuãa chuã nghôa caá nhên,
cêìn kiïåm liïm chñnh, chñ cöng vö tû, àeåp àeä vö cuâng.
Loâng Baác yïu thûúng ngûúâi àaä thaânh loâng ngûúâi yïu
thûúng Baác. Töi coân nhúá àaä 14 nùm trûúác, töi àûúåc vaâo
trong Phuã Chuã tõch, àûáng trûúác caác moán quaâ khù’p núi
gûãi àïën mûâng ngaây sinh nhêåt Baác nùm 1955. Luác àoá, töi
àûúåc biïët: ngaây thûúâng vùn phoâng Höì Chuã tõch nhêån
àûúåc möîi tuêìn tûâ 600 àïën 1000 thû vaâ ngaây 19 thaáng
nùm 1956, nhêån àûúåc hai nghòn nùm chuåc laá thû, trong
àoá coá 761 thû cuãa Haâ Nöåi. Trûúác mù’t töi: gûãi vïì dêng
Baác, àêy laâ laá cúâ àoã sao vaâng úã trong Khaám lúán Saâi Goân;
tûå tay nhûäng àöìng chñ têåp kïët mang ra, àêy laâ höåp àêët
cuãa àöìng baâo Nam böå gûãi vïì Baác; àêy laâ hai laá cúâ böå àöåi
ta lêëy cuãa àõch khi vaâo giaãi phoáng Sún La ngaây 22 thaáng
11 nùm 1952 tùång Baác: möåt laá cúâ cuãa nguyå vaâ laá cúâ cuãa
àöåi quên thuöåc àõa Phaáp 10eRAC vöën úã Triïìu Tiïn vïì.
Tuâ binh gûãi tùång Baác möåt chim böì cêu khù’c trïn vaán
möåc; tùång Baác, àêy laâ cêy buát to bùçng sûâng cuãa Liïn khu
Nùm, caái höåp göî chaåm cuãa Quaãng Bònh, thanh quïë Quyâ
Chêu úã Nghïå An, bûác aãnh Baác bùçng mêy àan rêët giöëng,
cuãa Haâ Àöng, caái quêìn maâu chaâm rêët nùång cuãa miïìn
nuái... Gûãi àïën tùång Baác coân coá têëm thaãm ÊËn Àöå, bûác thöí
cêím Nam Dûúng... Baác khöng nhêån quaâ, maâ caác núi vêîn
cûá gûãi. Möåt àõa chó nhû àaá nam chêm: cuãa caãi àêët nûúác,
saãn phêím baân tay vaâ trñ oác, têëm loâng cuãa nhên dên, tûå
nguyïån theo àêy maâ gûãi vïì “Höì Chuã tõch - Haâ Nöåi”!
Chuáng ta nhúá Baác, con ngûúâi söëng nhêët, “con chim
àaåi baâng cuãa nuái Trûúâng Sún”; chuáng ta thêëy Baác sinh
àöång vö cuâng. Baác ngöìi trong chiïën khu Viïåt Bù’c,
Xem saách, chim rûâng vaâo vaâo cûãa àêåu,
Phï vùn, hoa nuái gheá nghiïn soi.
trûúác àêy, töi cûá nghô: cêu thûá hai, laâ Baác saáng taåo hònh
tûúång, hoa nuái, ñt nhêët cuäng úã ngoaâi dêåu, ngoaâi raâo, Baác
lêëy yá thú, tûá thú àûa hoa laåi gêìn soi vaâo nghiïn mûåc;
höm nay töi múái biïët roä(1) rùçng nhaâ saân cuãa Baác rêët nhoã,
coá saáu chên cöåt, àûáng dûúái àêët coá thïí vúái tay túái, khi lïn
thang phaãi lom khom múái vaâo nhaâ àûúåc, nhoã quaá cho
nïn cêy rûâng nghiïng boáng che phuã maái nhaâ, núã àêìy hoa
soi boáng xuöëng nghiïn mûåc chûä nho cuãa baác. Thïë giúái
àùng aãnh Baác ngöìi giûäa chiïën khu, möåt tay nêng traán
àoåc saách, möåt tay àùåt lïn baân nûáa, caái tay aáo kaki cuãa
Baác ngù’n quaá, nghôa laâ aáo Baác mùåc khöng vûâa. - ÚÃ tuâ
quên Tûúãng, thú Baác noái Baác cuäng bõ gheã nhû moåi ngûúâi
tuâ, xûúng thõt Höì Chñ Minh khöng phaãi laâ xûúng thõt cao
cêëp. Khaáng chiïën chöëng Phaáp, Baác cuäng bõ söët reát nhû
chuáng ta. Thûúng nhêët, laâ khi àang lïn cún, Baác ngöìi öm
lêëy cöåt nhaâ saân, tay run run; höìi lêu, Baác súâ traán thêëy
möì höi ra, noái: “Bêy giúâ àúä röìi!”. Thûa vúái Baác, xin Baác
(1) Àoåc “Àûúâng vïì vúái Baác” höìi kyá cuãa Diïåp Minh Chêu.
nùçm nghó, Baác lù’c àêìu: “Cöng viïåc nhiïìu lù’m. Khöng
nùçm àûúåc. Nùçm xuöëng seä khöng dêåy nöíi!”. Coá nöîi khöí
naâo Baác khöng cuâng chung vúái nhên dên? Baác sang Phaáp
(1946), caác nhaâ baáo Phaáp hoãi Baác vïì sûå ùn mùåc quaá giaãn
dõ cuãa Baác, Baác noái: “Töi mùåc thïë naây, chûá àöìng baâo töi
vûâa ra khoãi caãnh mêët nûúác, coân mùåc khöí hún”. Chuáng ta
nhúá lúâi ùn tiïëng noái cuãa Baác, roä raâng laâ Baác vêîn söëng.
Trûúåt chên nhúä bûúác sa vaâo höë,
May nhaãy ra ngoaâi, xuyát nûäa nguy!
Baác bõ quên lñnh Tûúãng aáp giaãi Baác ài ban àïm, xuyát
nûäa rúi xuöëng höë gaäy chên, nhûng Baác rêët nhanh nheån
àaä nhaãy traánh kõp, roä raâng Baác vêîn coân söëng trong thú
cuãa Baác, nhû múái höm qua! Gioång Baác cùn baãn vöën laâ
gioång xûá Nghïå, nhûng Gioá sûúng böën biïín pha húi êëm,
Baác àaä noái thaåo bao nhiïu ngön ngûä trïn thïë giúái naây,
cuäng nhû àöìng chñ Nöxaca Xandö, Chuã tõch Àaãng Cöång
saãn Nhêåt Baãn noái: “Hai baân chên cuãa àöìng chñ Höì Chñ
Minh thu huát têm trñ töi. Töi nghô: Hai baân chên naây àaä
ài khù’p thïë giúái.”, gioång cuãa Baác rêët Viïåt Nam nhûng
trong àoá coá húi cuãa nùm chêu böën biïín, khöng phaãi gioång
cuãa möåt àõa phûúng naâo hïët; Baác phaát êm khöng lúán,
nhûng gioång rïìn êëm, vang nhû tiïëng chuöng. Chuáng ta
nghe Baác coân noái, thêëu têån têm can con ngûúâi, trong möåt
Ngaây thûúng binh liïåt sô. “Tûâ trûúác àöìng baâo àaä giuáp àúä
nhiïìu. Nhûng chên tay taân phïë cuãa thûúng binh khöng
moåc ra àûúåc, vaâ nhûäng tûã sô seä khöng thïí taái sinh”, vaâ
yïu cêìu àöìng baâo vêîn tiïëp tuåc giuáp àúä.
Chuáng ta coân thêëy Baác, sau 52 nùm ài xa, trúã vïì quï
laâng Sen, àang tûå roát nûúác múâi caác phuå laäo, khi boác
thuöëc laá àûa àïën têån tay nhûäng ngûúâi baån giaâ, Baác múâi
caác cuå huát thuöëc cho “thúm rêu” - dô nhiïn laâ noái àïën hai
tiïëng êëy, Baác móm cûúâi. - ÖÌ! anh thuãy thuã haãi quên coân
àoán Baác lïn thùm taâu mònh,
Baác daåy con caách cuöån dêy
Khi taâu rúâi bïën, àêíy cêy saâo daâi.
Baác yïu con, Baác laái thay
Muä mïìm Baác àöåi, daãi bay gioá vúân,
thò ra Baác vêîn laâ anh Ba laâm cöng trïn chiïëc taâu La
Tocque Treáville nùm xûa, coân cöng viïåc naâo trïn taâu maâ
Baác khöng biïët, nhûng lyá thuá nhêët laâ Baác, ngûúâi laái con
taâu vêån maång cuãa Töí quöëc, Baác höm nay àöåi muä haãi
quên, laái taâu thêåt sûå, gioá biïín nûúác ta àang mún mùåt
Baác nhû thïë naâo? - Vaâ chuáng ta coân thêëy Baác tûúi tù’n
àoåc thú (ngaây 20-5-1968):
Baãy mûúi taám tuöíi chûa giaâ lù’m,
Vêîn vûäng hai vai viïåc nûúác nhaâ...
*
* *
Kyâ diïåu thay! möëi giao caãm giûäa caác têm höìn cao àeåp
vaâ cöång saãn. Nùm 1923, àöìng chñ Nguyïîn AÁi Quöëc sang
Liïn Xö, hoaåt àöång trong Quöëc tïë Cöång saãn. Nhaâ thú xö
viïët Öxip Manàenstam, chù’c luác àoá cuäng coân treã nhû
Baác, àaä àûúåc gùåp Baác. Laå thay con mù’t tinh àúâi! nhaâ thú
Manàenstam nhêët kiïën àaä viïët lïn cêu naây tûâ 47 nùm
vïì trûúác: “... Tûâ Nguyïîn AÁi Quöëc àaä toãa ra möåt thûá vùn
hoáa, khöng phaãi laâ vùn hoáa Êu chêu - maâ coá leä laâ möåt
nïìn vùn hoáa tûúng lai”. Luác Baác múái 33 tuöíi, Baác àaä àïí
möåt êën tûúång töët àeåp phi thûúâng vaâo têm trñ cuãa möåt thi
sô cöång saãn - ta phaãi noái rùçng möåt thi sô coá caái tiïn tri
tiïn giaác. Luác àoá Baác laâ ngûúâi Viïåt Nam duy nhêët úã Maåc
Tû Khoa vaâ coá leä laâ duy nhêët úã Liïn Xö. Möåt mònh Baác
àaä àaåi diïån cho dên töåc Viïåt Nam: “ möåt dên töåc rêët lõch
thiïåp vaâ àöå lûúång, rêët gheát nhûäng gò thaái quaá. Daáng dêëp
cuãa con ngûúâi àang ngöìi trûúác mùåt töi àêy, àöìng chñ
Nguyïîn AÁi Quöëc, cuäng àang toãa ra möåt caái gò thêåt lõch
thiïåp vaâ tïë nhõ”. “Trong tiïëng noái trêìm trêìm lù’ng xuöëng,
nhûäng cûã chó cao thûúång cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc, töi nhû
nghe àûúåc tiïëng noái ngaây mai, thêëy àûúåc caái hiïìn hoâa
cuãa möåt àaåi dûúng tònh beâ baån thên aái trïn khù’p Traái
àêët naây!
Böën mûúi baãy nùm, möåt trùm nùm, möåt trùm nùm
mûúi nùm, hai thïë kyã... Baác Höì cuãa chuáng ta thuöåc vïì
vônh cûãu, vïì caái vöën lúán chung cuãa toaân thïí nhên loaåi;
Traái àêët àaä phên cöng cho soáng cuãa búâ biïín hònh chûä S
rò rêìm khöng thöi dûúái chên cuãa Baác, kïí cho Baác Höì
nghe triïìu khöng cuâng cuãa Caách maång vaâ Tiïën böå, haát
cho Baác Höì nghe thi võ cuãa söng nuái têåp trung vïì quanh
búâ biïín, - Baác Höì úi, chuáng con, chuáng chaáu yïu thûúng
Baác khöng cuâng, khöng cuâng!
Haâ Nöåi 19-5
10-8-1970
LÏNIN, VÊÌNG TRAÁN TÖI YÏU

Buát kyá
Lïnin laâ ngoån cúâ àoã gioá tung bay maänh liïåt trïn cöåt
buöìm cao cuãa möåt chiïëc taâu àang reä soáng lúán tiïën bùng
bùng túái, Lïnin laâ sûác saáng, sûác thù’m úã trong thïë cûã
àöång khöng dûâng, Lïnin laâ sûå tiïën cöng khöng coá gò caãn
nöíi. Àöìng chñ Xtalin goåi Lïnin laâ “chim phûúång hoaâng
àaåi ngaân”. Maiacöpxki viïët vïì Lïnin, dêîn lúâi möåt baâi haát:
“Tûå tay chuáng töi, húäi ngûúâi yïu mïën nhêët - chuáng töi
xin vuöët cùåp mù’t chim ûng”.
Lïnin! Möåt trùm nùm àaä qua tûâ khi Ngûúâi ra àúâi, úã
têån tñt miïìn xa Ximbiïëc (bêy giúâ goåi laâ Ulianöëpxcú) cuãa
nûúác Nga. Nhûäng ngûúâi thiïån chñ trïn khù’p Traái àêët
chù’c cuäng nhòn thêëy Lïnin nhû töi, Lïnin möåt ngûúâi
söëng nhêët, Lïnin àang noái trïn diïîn àaân, Lïnin àang ài,
Lïnin àang nêng traán suy nghô, vaâ nhêët laâ khi Lïnin
àang úã giûäa quêìn chuáng. Tûâ trong àïm töëi mêët nûúác, böën
mûúi nùm vïì trûúác, baãn thên töi khi coân nhoã tuöíi, àaä
àûúåc nghe thò thaâo kñn àaáo vaâ thêëm thña hai êm thanh
àaä trúã thaânh tiïëng Viïåt: “Lïninh”, ngûúâi ta noái àïën chuã
nghôa Lïninh, àïën nhûäng àöì àïå cuãa Lïninh... Khi àaä
thaânh ngûúâi, tûâ Caách maång thaáng Taám, laâm dên cuãa
nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, úã àêy chuã nghôa Maác
- Lïnin àaä thaânh hïå tû tûúãng cuãa nhên dên, thò hònh
aãnh Lïnin trong têm trñ töi caâng ngaây laåi caâng sinh
àöång; töi caâng trûúãng thaânh vïì chñnh trõ, thò Lïnin caâng
söëng hún nûäa trong têm trñ töi. Vaâ trûúâng húåp àöìng chñ
laänh tuå Lïnin laâ möåt trûúâng húåp diïåu kyâ àùåc biïåt; Lïnin
khöng nhûäng laâ tûúång trûng cho Caách maång thaáng Mûúâi,
cho chuã nghôa xaä höåi dûång xêy vaâ thù’ng lúåi úã Liïn Xö,
cho phong traâo caách maång lúán lïn nhû vuä baäo trïn thïë
giúái, Lïnin khöng nhûäng laâ laá cúâ buáa liïìm, laâ ngöi sao
nùm caánh, maâ Lïnin söëng möåt caách kyâ diïåu nhû möåt con
ngûúâi cuå thïí, vaâ ngûúâi êëy söëng maäi: con ngûúâi Lïnin hêëp
dêîn laå luâng cuäng nhû laänh tuå Lïnin toãa saáng kyâ laå! Töi
úã xa àêët nûúác Xö viïët haâng vaån kilömeát vaâ söëng sau
Lïnin ba böën chuåc nùm maâ cûá caãm nhû chñnh mù’t mònh
àaä tröng thêëy Lïnin khi Ngûúâi coân söëng. Àêu coá phaãi chó
búãi vò, trong Khaáng chiïën chöëng Phaáp, giûäa rûâng nuái
vù’ng veã Viïåt Bù’c, trong möåt hoaân caãnh têm lyá rêët dïî
thu ghi êën tûúång, töi àaä àûúåc xem möåt cuöën phim nhû
“Lïnin nhûäng ngaây thaáng Mûúâi”, hoùåc laâ búãi vò, tûâ lêu
töi àaä àûúåc xem nhûäng tranh höåi hoåa sinh àöång vïì
Lïnin, nhiïìu aãnh Lïnin. Nhûäng hònh aãnh êëy laâm möåt caái
nïìn trong têm trñ töi àïí cho chñnh baãn thên àöìng chñ
Lïnin thöíi vaâo àoá sûác söëng kyâ diïåu cuãa mònh, truyïìn vaâo
àoá caái tinh anh bêët diïåt cuãa mònh.
Laâ ngûúâi àaä dõch trûúâng ca Vlaàimia Ilich Lïnin cuãa
Maiacöëpxki, ra thú Viïåt Nam, töi nhúá maäi àöi mù’t, caái
nhòn cuãa Lïnin dûúái buát nhaâ thi haâo Xö viïët:
Ngûúâi laåi, qua... dûâng bûúác,

mù’t nheo nheo,
Röìi laåi ài,
sau lûng tay vù’t...
... Vaâ töi biïët
cùåp mù’t êëy sûå vêåt àïìu thöng hiïíu
Bêët cûá gò
cuäng thaânh saáng toã, trong veo..
Töi cuäng rêët nhúá Macxim Gooácki taã Lïnin àûáng àoá
trïn diïîn àaân “nhû möåt taác phêím nghïå thuêåt cöí àiïín:
khöng thiïëu möåt neát, cuäng khöng thûâa möåt neát”. Lïnin
laâ ngûúâi söëng nhêët úã trïn àúâi naây, töi thuöåc loâng sûå
nghiïåp cuãa Lïnin cuäng nhû töi thêëu roä tñnh tònh, daáng
dêëp, àiïåu böå cuãa Lïnin; Lïnin, con ngûúâi rêët mûåc àaáng
yïu, tuyïåt vúâi giaãn dõ, möîi cûã chó àïìu tûå nhiïn, möîi lúâi
noái àêìy yá nghôa, khöng phaãi caái kiïíu oai phong nhû “tay
quên phiïåt chiïën thù’ng ngûåa xe - möåt caái giêåt cûúng xeáo
ngûúâi anh naát: (thú Maiacöëpxki), maâ bêåc vô nhên êëy bûúác
vaâo nhaâ chuáng ta, ”àêìu khöng chaåm - khöng chï khung
cûãa thêëp"; Lïnin vô àaåi maâ laåi ngang cuâng têìm thûúác vúái
chung quanh. - Höìi úã Xibïri, Lïnin thñch haát vaâ haát
nhiïìu. Lïnin ham sùn bù’n, chó phaãi caái hay noáng ruöåt.
Lïnin rêët thñch biïín, vúái sûå chuyïín àöång khöng ngúi vaâ
caãnh röång bao la cuãa noá. Nûä àöìng chñ Cruápxcaia noái:
“Lïnin yïu thiïn nhiïn, yïu caánh rûâng xanh laá muâa
xuên, nhûäng con àûúâng nuái vaâ nhûäng höì, yïu tiïëng öìn
aâo cuãa thaânh phöë lúán, yïu lúáp ngûúâi lam luä, yïu caác àöìng
chñ, yïu phong traâo, cuöåc àêëu tranh, cuöåc söëng vúái toaân
böå tònh hònh nhiïìu veã cuãa noá”. Bïn caånh sûå nghiïm khù’c
vïì nguyïn tù’c, Lïnin laâ möåt ngûúâi rêët mûåc laåc quan
trong quan hïå vúái ngûúâi khaác; Lïnin biïët caách löi cuöën
moåi ngûúâi bùçng nhûäng tû tûúãng cuãa mònh, àöìng thúâi biïët
caách phaát huy nhûäng mùåt töët cuãa moåi ngûúâi, nhûäng mùåt
maâ ngûúâi khaác khöng tòm àûúåc. - Trong möîi àöìng chñ
cuâng hoaåt àöång, tûåa nhû coá möåt phêìn cuãa Lïnin, búãi vò
coá thïí laâ do úã chöî Lïnin àaä trúã thaânh thên thiïët vúái hoå.
- Khi laâm chuã tõch möåt phiïn hoåp, Lïnin giûä mûåc cöng
bùçng, cao àöå, khöng hïì maãy may coá gò bêët cöng vúái
nhûäng ngûúâi àöëi lêåp, dêîu rùçng trong khi phaát biïíu,
Lïnin coá gay gù’t vúái hoå àïën mûác naâo. Khi viïët, Lïnin
thûúâng ài laåi nhanh tûâ goác nhaâ naây àïën goác nhaâ kia, vaâ
khe kheä noái lïn nhûäng àiïìu àõnh viïët. - Laânh maånh
tuyïåt vúâi, Lïnin noái: “Àuáng thïë àêëy, khi möåt ngûúâi khoãe
maånh muöën ùn, laâ ngûúâi êëy muöën ùn thêåt sûå; khi muöën
nguã, anh ta muöën nguã àïën mûác khöng tûå hoãi mònh coá
cêìn phaãi nguã trïn möåt chiïëc giûúâng ïm aái hay khöng, vaâ
khi cùm giêån, thò anh ta cuäng cùm ra troâ...” - Vò têët caã
nhûäng khña caånh trïn àêy, maâ töi tûúãng mònh nhû thêåt
àaä tröng thêëy Lïnin.
*
* *
Baác Höì khi sinh thúâi, àaä kïí laåi lêìn àêìu tiïn úã Pari,
Ngûúâi àaä àûúåc möåt àöìng chñ Phaáp àûa cho àoåc “Luêån
cûúng cuãa Lïnin vïì caác vêën àïì dên töåc vaâ thuöåc àõa”
àùng trïn baáo Nhên àaåo: “Luêån cûúng cuãa Lïnin laâm töi
caãm àöång, phêën khúãi, saáng toã, tin tûúãng biïët bao! Töi vui
mûâng àïën phaát khoác lïn. Ngöìi möåt mònh trong buöìng,
maâ töi noái to lïn nhû àang noái trûúác quêìn chuáng àöng
àaão: ”Húäi àöìng baâo bõ àoåa àaây àau khöí! Àêy laâ caái cêìn
thiïët cho chuáng ta, àêy laâ con àûúâng giaãi phoáng chuáng
ta." - Tûâ àoá, töi hoaân toaân tin theo Lïnin, tin theo Quöëc
tïë thûá ba". Höì Chuã tõch goåi chuã nghôa Lïnin laâ “mùåt trúâi
soi saáng con àûúâng chuáng ta ài túái thù’ng lúåi cuöëi cuâng”,
vaâ vñ aãnh hûúãng cuãa Caách maång thaáng Mûúâi vaâ Lïnin
àöëi vúái nhûäng ngûúâi caách maång Viïåt Nam “Tûåa nhû
ngûúâi ài àûúâng àang khaát nûúác maâ coá nûúác uöëng, àang
àoái maâ coá cúm ùn”. Mònh mùåc böå quêìn aáo muâa thu moãng
maãnh, Baác àaä ài viïëng linh cûäu Lïnin trong möåt àïm
muâa àöng 1924 reát 40 àöå dûúái khöng; Baác noái: “Töi
khöng thïí chúâ àïën ngaây mai àïí viïëng Ngûúâi baån vô àaåi
nhêët cuãa nhên dên caác nûúác thuöåc àõa”, Nùm 1941 úã Paác
Boá, nuái Caác Maác vaâ suöëi Lïnin laâ nhûäng tïn Baác lêëy tûå
trong traái tim mònh ra àùåt. Àöëi vúái Baác Höì, Lïnin laâ vö
cuâng gù’n boá, Baác àaä tiïu biïíu cho sûå trung thaânh vö
haån àöëi vúái chuã nghôa Lïnin, Baác laâ ngûúâi suöët àúâi biïën
chuã nghôa Lïnin thaânh hiïåu quaã caách maång: giaãi phoáng
dên töåc mònh, goáp phêìn lúán lao giaãi phoáng caác dên töåc
thuöåc àõa. - Vaâ, diïåu kyâ thay! lõch sûã àaä cho pheáp gêìn
hai hònh aãnh Lïnin vaâ Höì Chñ Minh; töi mú maâng kheáp
mù’t, nhòn vaâo hai cuöåc àúâi àaä ài vaâo vônh cûãu trûúâng
sinh, töi thêëy hai daáng ngûúâi cuäng thanh nheå, voác cuäng
khöng cao, bûúác cuäng thoùn thoù’t; coá möåt àùåc àiïím cuãa
Lïnin àöëi vúái chuáng ta thêåt laâ mïën thûúng thuá võ, laâ neát
mùåt Lïnin coá möåt veã gò AÁ àöng; Maiacöëpxki viïët: “Traán
mïnh möng baát ngaát - traán Lïnin”; Töë Hûäu viïët vïì Baác
Höì: “Traán mïnh möng thanh thaãn möåt vûâng trúâi”. Caác
baáo phûúng Têy àùng baâi sau khi Baác mêët: úã thïë kyã XX
naây, tûå nhiïn ngûúâi ta gù’n liïìn hai hònh aãnh: Lïnin vaâ
Höì Chñ Minh... Chuáng ta hiïíu: búãi vò Lïnin giaãn àún nhû
chên lyá, Baác Höì cuäng giaãn àún nhû chên lyá, búãi sûác vang
xa cuãa hai laänh tuå, búãi sûå thu phuåc nhên têm... Möåt cöng
nhên lao àöång tiïn tiïën Liïn Xö viïët: “Chuã tõch Höì Chñ
Minh mêët ài, giai cêëp vö saãn thïë giúái mêët möåt con mù’t,
möåt caánh tay phaãi cuãa Lïnin”; thoaåt àêìu àoåc, töi húi ngúâ
vïì caách haânh vùn: Sao khöng noái “möåt con mù’t phaãi,
möåt caánh tay phaãi”? Sau àoá, töi thêëy ngay: hai con mù’t
àïìu nhanh toã nhû nhau, duy tay phaãi thò nhanh maånh
hún tay traái - anh cöng nhên Xö viïët viïët nhû vêåy laâ rêët
chñnh xaác. Àöìng chñ Chuã tõch Àaãng Cöång saãn Nhêåt Baãn
sang viïëng Baác, vïì nûúác noái: “Àöìng chñ Höì Chñ Minh laâ
Lïnin cuãa Viïåt Nam”. Öi! Thûúng tiïëc Baác Höì trong
nhûäng ngaây kyã niïåm Lïnin, chuáng ta àûáng trûúác ngöi
nhaâ cuãa vônh viïîn, kñnh viïëng hai Ngûúâi thûúng yïu
nhêët cuãa chuáng ta, hai Ngûúâi söëng nhêët, hai Ngûúâi söëng
maäi muön àúâi. Trong nhaâ saân cuãa Baác, giûäa vûúân Phuã
Chuã tõch, Baác Höì àaä treo aãnh Lïnin:
Ta vaâo thùm Baác, gùåp Lïnin
Traán röång yïu thûúng, roäi mù’t nhòn
Ngûúâi àïën cuâng ta, ngöìi vúái Baác
Nhû hònh vúái boáng, möåt anh linh.
Töë Hûäu
*
* *
Lïnin noái: “Chó khi naâo cuâng lao àöång chung vúái cöng
nhên vaâ nöng dên, ngûúâi ta múái trúã thaânh möåt ngûúâi
cöång saãn chên chñnh”. Lïnin cho töi caái nïìn taãng cuãa tû
tûúãng, caái nïìn taãng cuãa moåi nghïå thuêåt: loâng yïu kñnh
quêìn chuáng nhên dên, loâng yïu mïën, tin tûúãng giai cêëp
cöng nhên. Lïnin luön luön thñch ài vaâo quêìn chuáng
cöng nhên, coá möåt caãm tñnh àùåc biïåt: hiïíu àûúåc sêu sù’c
nhûäng àiïìu maâ giai cêëp cöng nhên suy nghô trong möåt
thúâi àiïím nhêët àõnh. Àöåi möåt chiïëc muä caát keát thöng
thûúâng, Lïnin coá thïí troån lêîn trong möåt khu phöë thúå
thuyïìn; khoaác chiïëc aáo ngoaâi vaãi thö, Lïnin coá thïí lêîn
löån trong möåt àaám nöng dên Nga, Lïnin daåy cho caác nhaâ
vùn hoáa mònh laâm möåt trong quêìn chuáng, lêëy sûác söëng,
sûác maånh, vaâ sûác vùn trong quêìn chuáng.
Lïnin rêët chuá troång àïën caác vêën àïì phaát triïín vùn
hoáa. Vùn hoáa vö saãn, theo Lïnin, chó coá thïí xêy dûång
àûúåc bùçng caách thu huát têët caã tinh hoa vùn hoáa nhên
loaåi àaä saãn sinh ra dûúái caác xaä höåi quan liïu cuä, kïët húåp
vúái nhûäng caái àeåp àeä múái naãy núã dûúái chñnh quyïìn nhên
dên. Töi àaä say sûa àoåc möåt têåp saách göìm nhûäng sù’c
lïånh, nghõ quyïët, phaát biïíu cuãa Lïnin vïì vêën àïì nhûäng
thû viïån cho quêìn chuáng nhên dên. Chó möåt àiïím àöëi vúái
thû viïån, Lïnin cuäng àaä àïí laåi möåt hònh aãnh tròu mïën laå
luâng: “... Ngûúâi nhên viïn phoâng àoåc àaä tûâng chûáng kiïën
nhûäng buöíi saáng súám, coá möåt nhaâ caách maång ngûúâi Nga
mùåc chiïëc quêìn reã tiïìn kiïíu Thuyå Sô, bõ buân bù’n lêëm vò
quïn xù’n lïn, túái thû viïån cêìm lêëy quyïín saách àïí laåi
höm qua - cuöën saách noái vïì chiïën àêëu trong caác uå ngoaâi
phöë, vïì kyä thuêåt têën cöng - ngöìi vaâo chöî cuä bïn baân caånh
cûãa söí, vúái àiïåu böå quen thuöåc àûa tay vuöët lúáp toác cûáng
trïn àêìu hoái vaâ maãi mï àoåc, thónh thoaãng àûáng lïn lêëy
cuöën tûâ àiïín to trïn giaá saách... röìi ài ài laåi laåi vaâ ngöìi
xuöëng bïn baân chùm chuá viïët gò àoá bùçng neát chûä nhoã
trïn túâ giêëy gêåp tû”. Lïnin khöng nhûäng àaä àoåc maâ coân
nhiïìu lêìn àoåc ài àoåc laåi nhûäng taác phêím cuãa
Tuöëcghïnieáp, Leáp Tönxtöi, “Laâm gò?” cuãa Tseácnûseápxki,
nhûäng khi quaá mïåt, Lïnin àoåc Puskin, Leácmantöëp,
Nïcúraátxöëp vaâ noái chung, Lïnin biïët nhiïìu, vaâ rêët thñch
caác nhaâ vùn cöí àiïín; maånh baåo vaâ saáng suöët biïët bao,
thaáng 1 nùm 1918, mùåc duâ chñnh quyïìn Xö viïët chûa
àûúåc möåt tuöíi phaãi traãi qua trùm ngaân thiïëu thöën khoá
khùn, Lïnin àaä chùm lo viïåc in caác taác phêím cöí àiïín Nga
vaâ thïë giúái baán reã cho quêìn chuáng àoåc.
Lïnin nhêën maånh vaâo tñnh Àaãng trong vùn hoåc, nhêët
àõnh vùn hoåc phaãi laâ möåt caái baánh xe, möåt caái àinh öëc
trong guöìng maáy cuãa Àaãng, àöìng thúâi cuäng noái trong vùn
hoåc, cêìn daânh chöî cho nhûäng saáng kiïën caá nhên. Lïnin
cuäng àaä ra têëm gûúng saáng suöët vö haån, khi àûáng vïì
thêím myä àöëi vúái caác taác phêím vùn nghïå, Lïnin phên biïåt
nhûäng yá kiïën cuãa caá nhên mònh, khöng coi àoá laâ nhûäng
yá kiïën coá tñnh chêët quyïët nghõ cuãa Àaãng.
Hònh aãnh laänh tuå Lïnin thên mïën, êëm cuáng biïët bao
khi àïën thùm núi úã cuãa Maácxim Gooácki taåi Luên Àön,
Ngûúâi cûá bùn khoùn aáy naáy lo cho Gooácki bõ reát; Ngûúâi
àïën gêìn giûúâng nùçm cuãa Gooácki, súâ vaâo chùn àïåm, vaâ
baão nhoã vúái àöìng chñ ài theo mònh: - “Vaãi raãi giûúâng êím
quaá, cêìn phaãi hú cho khö ài, khöng thò Alïëchxêy
Maximövñch (tûác Gooácki) seä bõ ho àêëy”. Vaâ Lïnin cuäng laâ
ngûúâi chó roä cho Gooácki thêëy caái khuyïët àiïím chñnh cuãa
tiïíu thuyïët Ngûúâi meå laâ lyá tûúãng hoáa nhûäng ngûúâi trñ
thûác. Hònh aãnh Lïnin lúán lao biïët mêëy, trñ tuïå cuãa Ngûúâi
thêåt laâ muön mùåt, khi Ngûúâi nghe nhaåc Beáttöven: “- Töi
khöng thêëy coá gò àeåp hún baãn nhaåc Apxiönata, töi coá thïí
nghe laåi möîi ngaây. Thêåt laâ möåt êm nhaåc laå kyâ, cao siïu.
Töi cûá tûå noái vúái mònh möåt caách kiïu haänh, coá thïí laâ möåt
thûá kiïu haänh ngêy thú: àêy laâ nhûäng kyâ quan maâ con
ngûúâi coá thïí taåo àûúåc”. Vaâ lim dim mù’t, Ngûúâi noái thïm:
“... Töi muöën mún man caái àêìu cuãa nhûäng ngûúâi söëng
trong möåt àõa nguåc ghï túãm, maâ coá thïí taåo ra bao nhiïu
àeåp àeä dûúâng naây”. Chñnh Lïnin thûúâng nhù’c laåi möåt lúâi
noái rêët àeåp cuãa Gúttú: Moåi lyá thuyïët àïìu maâu xaám vaâ cêy
àúâi maäi maäi xanh tûúi. Trñ tuïå cuãa Lïnin laâ cêy àúâi maäi
maäi xanh tûúi êëy. Lïnin laâ ngûúâi rêët mûåc thûåc tïë vaâ laåc
quan, tin tûúãng tuyïåt àöëi vaâo nhûäng àöång lûåc chñnh cuãa
xaä höåi: Ngûúâi vûäng vaâng bònh tônh vò àaánh giaá àuáng caái
hûúáng ài cuãa nhûäng àöång lûåc àoá. Ngûúâi khöng chêëp nhêån
rùçng sûå sai lêìm cuãa möåt ngûúâi maâ laåi coá thïí aãnh hûúãng
tai haåi àïën doâng ài cuãa caách maång.
*
* *
Töi àaä thùm Lïningúraát, viïån Xmönni, àiïån Cremlin,

töi àaä hai lêìn àûáng trïn àêåp Búraát, úã àoá àûúåc khù’c daâi
lúâi noái cuãa Lïnin: “Chuã nghôa cöång saãn laâ caác xö viïët
cöång vúái àiïån khñ hoáa caã nûúác”; töi àaä àûúåc nghe, tûâ maáy
ghi êm, gioång noái Lïnin laåi rïìn rïìn vang àöång khöng khñ;
sau nhûäng cuöåc ài thùm doâ, tûå nhiïn trong têm höìn töi
àaä dûång lïn möåt ngöi nhaâ khaái quaát:
Böîng nhiïn töi thêëy möåt ngöi nhaâ coá laá cúâ bay,
Saáng suãa bao la,dûúâng nhû khöng tûúâng
chùån laåi,
Lïnin ài giûäa böën bïì röång raäi,

Vêìng traán mïnh möng soi maäi túái trúâi...
Ngöi nhaâ àoá cuãa Lïnin laâ Liïn bang Xö viïët, vaâ cuäng
khöng phaãi chó laâ úã Liïn bang Xö viïët, maâ úã bêët cûá àêu
trïn Traái àêët coá àêëu tranh caách maång, coá giaãi phoáng, vaâ
coá dûång xêy haånh phuác vúái tûúng lai. Ngaây 22-4-1970,
möåt trùm nùm Lïnin àaä ra àúâi. AÁnh saáng Lïnin àaä ra
àúâi, seä maäi maäi chiïëu doåi cho loaâi ngûúâi trïn con àûúâng
ài lïn bêët têån túái chuã nghôa xaä höåi, túái chuã nghôa cöång
saãn, vaâ túái nhûäng tinh cêìu.
10-1969
29-3-1970
YÏU THÚ BAÁC
Töi àûúåc biïët, àûúåc thuöåc möåt söë baâi thú cuãa Höì Chuã
tõch trong Khaáng chiïën lêìn trûúác. Mûúâi nùm êëy, töi cuäng
àaä àûúåc nhûäng lêìn vui sûúáng lúán lao àûúåc gùåp Baác Höì.
So vúái höì kyá cuãa nhûäng àöìng chñ lúáp trûúác àaä àûúåc gêìn
Baác, theo Baác hoaåt àöång caách maång tûâ nhûäng thúâi bñ
mêåt, thò kyã niïåm cuãa töi moãng maãnh khöng coá gò; tuy
vêåy, ai àûúåc gùåp Baác, thêëy Baác, cuäng sung sûúáng, ai cuäng
muöën toã caái sung sûúáng êëy ra; ai cuäng yïu aánh saáng,
nhêån àûúåc aánh saáng thò vui thñch. Höì Chuã tõch laâ ngûúâi
àûúåc nhên dên ta kñnh mïën nhêët, loâng kñnh mïën vö haån
àoá àaä thaânh yïu mïën vö cuâng; chuáng ta thûúng yïu Baác;
nùm thaáng àïën, ta caâng thûúng yïu Baác Höì nhû maáu
cuãa maáu, nhû höìn cuãa höìn ta.
Töi coân cheáp trên troång trong söí tay möåt baâi thú tûâ
höìi àêìu khaáng chiïën cuãa Baác. Möåt ngûúâi baån thên cuãa
töi àoåc laåi cho, vaâ kïí hoaân caãnh cuãa baâi thú. Vaâo àêìu
nùm 1947, Höåi àöìng Chñnh phuã cuãa Nûúác Viïåt Nam dên
chuã cöång hoâa ài lïn chiïën khu Viïåt Bù’c àaä hoåp lêìn àêìu
trong möåt caái miïëu trïn àûúâng ài giûäa hai huyïån miïìn
nuái. Àöìng chñ Hoaâng Hûäu Nam, luác àoá Thûá trûúãng Böå
Nöåi vuå, vûâa àûa lúån rûâng sùn àûúåc vïì. Vaâo khoaãng chñn,
mûúâi giúâ àïm, “Öng Cuå” ài ngûåa àïën, vúái möåt àöìng chñ
ài theo. Caác võ trong Chinh phuã Khaáng chiïën àöët lûãa
ngay úã miïëu, nûúáng ngö ùn. Baâi thú laâm sau bûäa cúm coá
thõt lúån rûâng. Möîi ngûúâi coân àûúåc tùång ñt thõt àïí mang
vïì. Sau àoá thò Höåi àöìng Chñnh phuã hoåp.
Thú rùçng:
Caãnh rûâng Viïåt Bù’c thêåt laâ hay,
Vûúån hoát chim kïu suöët caã ngaây
Khaách àïën thò múâi ngö nïëp nûúáng,
Sùn vïì thûúâng cheán thõt rûâng quay.
Non xanh nûúác biïëc tha höì daåo,
Rûúåu ngoåt cheâ tûúi mùåc sûác say.
Khaáng chiïën thaânh cöng ta trúã laåi,
Trùng xûa haåc cuä vúái xuên naây.
Theo sûå hiïíu riïng cuãa töi, luác àêìu cuãa cuöåc trûúâng
kyâ Khaáng chiïën, caác võ nhên sô tiïën böå tûâ Thuã àö quen
thuöåc ài vïì nuái rûâng xa laå, tûâ phöìn hoa àö höåi vïì caãnh
vù’ng veã tõch mõch, tûâ chöî tiïån nghi ài vaâo núi gian khöí,
sao cho khoãi nhûäng búä ngúä àêìu tiïn? Höì Chuã tõch luön
luön coá yá thûác giaáo duåc àöång viïn tinh vi kheáo leáo, gêy
möåt niïìm laåc quan; nhû Nguyïîn Traäi trûúác kia àaä noái:
“Trong dêìu daäi, coá phong lûu”. Höì Chuã tõch noái “rûúåu
ngoåt cheâ tûúi” vúái möåt yá vui veã; “rûúåu ngoåt” àêy töi hiïíu
laâ rûúåu cuãa àöìng baâo miïìn nuái nêëu theo löëi tûå nhiïn,
“cheâ tûúi” töi hiïíu laâ nûúác cheâ xanh rêët laâ quï kiïíng; möåt
chêìu ngö nûúáng chung quanh möåt àöëng lûãa àaä laâ möåt
bûäa tiïåc; coân ài sùn vïì àûúåc, cuäng chûa phaãi àaä laâ viïåc
xaãy àïën luön luön, nhûng Baác àïì möåt bûäa cúm thên aái
vaâ coá “chêët tûúi” àêìu tiïn cuãa Höåi àöìng Chñnh phuã
Khaáng chiïën lïn thaânh möåt niïìm vui quyá baáu. Baâi thú
Baác laâm coá tñnh caách nöåi böå, chuáng ta caâng caãm àöång, vaâ
sung sûúáng àûúåc chia seã trúã laåi caái laåc quan caách maång
trong thú luác àêìu khaáng chiïën lïn Viïåt Bù’c, trûúác àêy
hai mûúi nùm.
Taåi sao laåi coá cêu thú cuöëi baâi:
Khaáng chiïën thaânh cöng ta trúã laåi,
Trùng xûa haåc cuä vúái xuên naây?
Töi liïn hïå nhúá laåi thúâi gian sau Caách maång thaáng
Taám, nhûäng àaãng phaái phaãn àöång trong nûúác, baám goát
quên àöåi Tûúãng Giúái Thaåch, àoâi chia ghïë Quöëc höåi, chia
ghïë Chñnh phuã, thay àöíi quöëc kyâ, nhûng chuáng laåi lu loa
rùçng Höì Chuã tõch tham quyïìn cöë võ. Thuã tûúáng Phaåm
Vùn Àöìng, viïët quyïín Höì Chuã tõch, hònh aãnh cuãa dên
töåc, coá nhúá laåi luác êëy vaâ noái: möåt ngûúâi nhû Höì Chuã tõch
maâ phaãi thanh minh rùçng mònh khöng tham quyïìn cöë võ,
àoá laâ möåt trang tuãi nhuåc trong lõch sûã Viïåt Nam. Töi nhúá
laåi trïn baáo Cûáu quöëc thúâi êëy, coá àùng nhûäng lúâi cuãa Höì
Chuã tõch, àaåi yá Baác noái trûúác quöëc dên: Baác chó coá möåt
ham muöën laâ nûúác nhaâ àöåc lêåp, àöìng baâo êëm no, coân thuá
thñch riïng cuãa Baác thò chó muöën möåt gian nhaâ coã, cuöëc
vûúân, cêu caá... - Hai cêu thú trïn àêy noái caái súã thñch höìn
nhiïn cuãa Baác, àöåc lêåp hoaân thaânh, nhên dên haånh
phuác, thò Baác trúã laåi Viïåt Bù’c vui thuá têm tuyïìn, baån
vúái vûâng trùng, chim haåc, vaâ muâa xuên.
Nhûäng nhaâ bònh thú vaâ baån yïu thú thûúâng nhù’c àïën
hai cêu thú cuãa Baác (nguyïn laâm chûä Haán): “Xem thû
chim nuái guâ bïn cûãa - Phï traát hoa xuên chiïëu xuöëng
nghiïn” àêìy möåt khñ võ rêët hay cuãa thú cöí àiïín. Thúâi àêìu
Khaáng chiïën, töi coân àûúåc àoåc hai àoaån thú cuãa Baác, maâ
àêy laâ böën cêu àêìu:
Tiïëng suöëi trong nhû tiïëng haát xa,

Trùng löìng cöí thuå, gioá löìng hoa
Caãnh khuya nhû veä, ngûúâi chûa nguã,
Chûa nguã vò lo nöîi nûúác nhaâ...
Caái “ngön ngoaåi” cuãa thú, caái khöng noái ra hïët àûúåc
cuãa caãnh: nhûäng àïm trùng úã rûâng Viïåt Bù’c quaã coá nhû
thïë thêåt, nuái rûâng, thung luäng yïn lùång laåi saáng vùçng
vùåc, rûâng vaâ cêy cöëi xanh khù’p núi pha vúái aánh trùng
xanh, tiïëng suöëi vöën trong laåi caâng trong thïm, roác raách;
hai cêu thú àêìu thêåt laâ cuãa möåt thi sô. Böën cêu àoaån sau,
Baác noái nûúác nhaâ àang trùm viïåc, möîi ngûúâi àïìu nïn
chung lo, chung gù’ng àïën thaânh cöng.
Trûa höm 19 thaáng nùm 1950, töi nhêån àûúåc möåt
giêëy múâi àïën dûå Sinh nhêåt Höì Chuã tõch saáu mûúi tuöíi.
Töi ài hai chuåc cêy söë xe àaåp, röìi gûãi xe, bùng vaâo rûâng.
Caái giêëy àïën chêåm, thaânh ra luác àoá töi phaãi ài phùng
phùng tranh vúái boáng chiïìu; àaä mûúâi saáu nùm röìi, maâ
töi vêîn coân nhúá caái vui sûúáng cuãa töi möåt mònh ài giûäa
vaâ dûúái cêy rûâng thêëp thoaáng nhaá nhem, hai tay töi cheâo
röång àïí lêëy àaâ nhû àöi caánh. Àûúâng moân múâ dêìn nhû
lïình bïình nöíi lïn, töi qua dûúái nhûäng voân cêy dêu da töëi
mõt vaâ traái tûâng chuâm; töi qua baäi coã rêåm; àaä töëi hùèn
röìi! Chúåt nghe tiïëng gò vùng vùèng nhû maáy nöí, töi ài
nûäa, vaâ böîng nhiïn àûáng trûúác möåt vuâng aánh àeân àiïån!
Caái tûúng phaãn giûäa boáng chaång vaång trong rûâng moâ
mêîm vúái àïm 19 thaáng nùm trong Khaáng chiïën saáng rûåc
êëy, töi khöng bao giúâ quïn.
Töi nhúá maäi buöíi mûâng thoå Baác Höì saáu mûúi tuöíi
trong gian phoâng tre nûáa vui mûâng. Caác àöìng chñ Trung
ûúng, caác Böå trûúãng, Thûá trûúãng, caác võ Thûúâng trûåc
Quöëc höåi, nhiïìu àöìng chñ nûäa, thêåt laâ möåt gia àònh
khaáng chiïën; úã giûäa laâ Baác Höì, Linh muåc Phaåm Baá Trûåc
trong Ban Thûúâng trûåc Quöëc höåi luác àoá coá àûáng dêåy àoåc
möåt lúâi chuác Baác bùçng tiïëng La tinh. Giûäa nhûäng neát
mùåt tûúi tù’n vui vêìy, Höì Chuã tõch gioång noái bònh thûúâng
maâ luác naâo cuäng êëm nhû tiïëng chuöng: “Töi coá mêëy cêu
thú cuäng chó laâ khoai khoai sù’n sù’n, xin àoåc ra àêy”. Vaâ
Baác Höì àoåc rêët giaãn dõ:
Saáu mûúi tuöíi haäy coân xuên chaán,
So vúái öng Baânh vêîn thiïëu niïn,
Øn khoãe, nguã ngon, laâm viïåc khoãe,
Trêìn maâ nhû thïë keám gò tiïn!
Àuáng laâ tñnh chêët cuãa Baác Höì chûá khöng ai khaác. Trñ
tuïå Höì Chuã tõch luön luön àöång, nhû lûãa nöí tñ taách, Baác
khöng thñch nhûäng nghi thûác cûáng àúâ cêu thuác, luön
luön Baác muöën tûå nhiïn, thoaãi maái, xuêët phaát tûâ tònh
caãm chên thêåt (Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái: “Höì Chuã
tõch laâ ngûúâi laäo thûåc”, nghôa laâ ngûúâi rêët mûåc chên
thûåc); trong khi moåi ngûúâi ngûúäng vïì Baác chuác thoå, thò
Baác vui veã tûå so tuöíi mònh vúái tuöíi öng Baânh Töí (söëng
800 nùm, theo truyïìn thuyïët) vaâ thêëy nhû vêåy thò mònh
cuäng chó nhû múái bûúác vaâo àúâi; “sûúáng nhû tiïn”, àöëi vúái
Baác, laâ “ùn khoãe, nguã ngon, laâm viïåc khoãe”, laâ coá sûác
khoãe àïí maâ hïët sûác laâm viïåc, caái vui sûúáng lúán nhêët cuãa
ngûúâi cöång saãn laâ àêëu tranh, laâm viïåc!
Ngaây 19 thaáng nùm 1953 àïën giûäa nuái rûâng Viïåt
Bù’c, trong luác lúáp chónh huêën cuãa böën trùm caán böå
chuáng töi bûúác vaâo kïët thuác thù’ng lúåi,
... Höìn nhû núã laåi dûúái trúâi Chñ Minh;
Ngaây sinh nhêåt Baác quang vinh
Laâ ngaây sinh nhêåt höìn xanh muön ngûúâi.
Ngaây sinh ra Baác Höì úã trïn àúâi cuäng laâ ngaây sinh ra
möåt trong nhûäng caái àoân xeo, àoân bêíy maånh nhêët cuãa
thúâi àaåi chuáng ta, möåt àoân bêíy phaá tan cuöåc söëng cuä töëi
tùm, kñch dûång möåt xaä höåi múái rûåc aánh saáng; cûá àïën
ngaây sinh nhêåt êëy, möîi ngûúâi chuáng ta, nghô àïën Baác Höì,
laåi thêëy trong mònh nêíy núã ra möåt têm höìn múái, àeåp àeä,
töët laânh. - Nùm êëy, töi àûúåc àoåc baâi thú cuãa Baác (laâm
bùçng chûä Nho):
Nhên võ nguä tuêìn thûúâng thaán laäo,
Ngaä kim thêët cûãu chñnh khang cûúâng.
Tûå cung thanh àaåm tinh thêìn saáng,
Töë sûå thung dung nhêåt nguyïåt trûúâng.
Töi xin taåm dõch:
Ngûúâi chûa nùm chuåc àaä than giaâ,
Ta chñnh khang cûúâng tuöíi saáu ba.
Thanh àaåm bûäa ùn, têm trñ saãng
Ung dung xeát viïåc thaáng ngaây xa.
Traánh sao àûúåc xaä höåi cuä coân àïí laåi trong chuáng ta möåt
têm traång cuä, khaáng chiïën rêët mûåc gian khöí, caâng gêìn
thù’ng lúåi laåi caâng gay go, chûa nùm mûúi tuöíi, thûúâng
tònh àaä coá ngûúâi tûå cho mònh laâ giaâ röìi, Höì Chuã tõch noái
rêët àuáng vaâo caái têm traång êëy. Cuäng nhû baâi thú trûúác,
baâi naây cuäng laåi coá caái nuå cûúâi àuâa vui cuãa Höì Chuã tõch:
Töi nay 7 x 9 (tûác 63) chñnh laâ luác khoãe maånh hún bao giúâ
hïët. Mêëy chûä nhêåt nguyïåt trûúâng trong cêu böën khöng thïí
dõch hïët àûúåc: vûâa coá nghôa laâ “ngaây thaáng daâi”, vûâa coá
nghôa laâ lêu daâi vúái mùåt trùng, mùåt trúâi.
*
* *
Noái vïì thú Baác, tûác laâ noái vïì têm höìn, trñ tuïå cuãa
Baác. Têåp thú Nhêåt kyá trong tuâ àûáng vö song trong vùn
hoåc nûúác ta, vò noá laâ nhûäng tiïëng têm höìn cuãa Höì Chuã
tõch. Trïn trûúâng thú thïë giúái, noá cuäng gêy nhûäng soáng
döåi vang àùåc biïåt; nhaâ xuêët baãn Phaáp Pie Xúgúác (Pierre
Seghers) àaä gûãi àïën möåt bûác thû “Kñnh thûa Chuã tõch vaâ
thûa Nhaâ thú thên mïën” xin pheáp Baác àûúåc in têåp thú
êëy ra tiïëng Phaáp (baãn dõch cuãa Phan Nhuêån), noái: Töi
àaä coá caái duyïn àûúåc àoåc Nhêåt kyá trong tuâ dõch ra tiïëng
Phaáp, nhûäng baâi thú êëy àaä xaáo tröån caã têm höìn töi.
Thú Nhêåt kyá trong tuâ, theo yá töi, rêët dïî vaâ rêët khoá.
Dïî laâ dïî hiïíu, giaãn dõ, gêìn guäi vúái moåi ngûúâi, caác baâi àïìu
coá cú súã àêìu tiïn úã thûåc tïë, dïî thöng caãm. Nhûng nïëu
chûa nêng têm trñ mònh lïn àuáng mûác, thò chûa thêëy hïët
caái tinh tuáy úã bïn trong thú, cho nïn noái laâ rêët khoá. Nïëu
ai àoåc cûá quen tòm theo nhûäng thõ hiïëu thöng thûúâng,
thñch lúâi thú phaãi hoa myä nhû cö gaái àeo nhiïìu nûä trang,
thñch võ thú phaãi chua, cay, ngoåt, beáo àêåp maånh vaâo lûúäi,
thò ngûúâi êëy seä thêëy thú naây bònh thûúâng quaá. Phaãi úã
trong caái khöng khñ cao, saáng cuãa trñ tuïå naây, phaãi nöëi
liïìn maåch vúái traái tim rêët nhên àaåo naây, thò múái nhêån
àûúåc hïët caái chêët thú quyá naây. Ngûúâi xûa noái: “àöëi diïån
àaâm têm”, nghôa laâ mù’t nhòn nhau, miïång khöng noái,
maâ hai têm höìn troâ chuyïån, nhû vêåy laâ tinh vi lù’m, laâ
caái thûá im lùång rêët cao, rêët sêu, àaâm têm vúái nhau àûúåc
thò thêëm thña khöng búâ; laåi noái: “àaåm nhûúåc thuãy”, nghôa
laâ thanh àaåm nhû nûúác, tûác laâ caái võ nûúác ngoåt khöng
pha traâ, khöng hoâa àûúâng, nûúác laânh nguyïn chêët uöëng
maát àïën têån ruöåt gan! Àoåc Nhêåt kyá trong tuâ cuäng phaãi
tïë nhõ nhû vêåy. Caái hay vö song cuãa têåp thú laâ chêët
ngûúâi cöång saãn Höì Chñ Minh, àûúåc àaâo taåo trong loâ hun
cuãa Lïnin, vaâ vêîn mang caái tinh anh cuãa Nguyïîn Traäi,
Vùn Thiïn Tûúâng... Àoá laâ chêët ngûúâi, nhû Nguyïîn Traäi
àaä noái, “maâi chùèng khuyïët, nhuöåm chùèng àen”, boã vaâo
lûãa khöng chaáy. Àoá laâ sûå trung trinh cuãa bao nhiïu anh
huâng liïåt sô cuãa nûúác ta kïët tinh trong möåt ngûúâi; coá nhû
thïë múái coá caái chêët thú cuãa Nhêåt kyá trong tuâ. Möåt mùåt
nûäa, ngûúâi cöång saãn Viïåt Nam Höì Chñ Minh laåi thu huát
àûúåc caái tinh hoa cuãa taánh tònh quêìn chuáng bao àúâi nay:
laåc quan, vui veã, traâo löång, linh hoaåt. Caâng àoåc ài àoåc
laåi, caâng thêëy chuâm thú naây laâ möåt chuöîi ngoåc, möåt
traâng hoa duy nhêët, liïìn dñnh, vaâ caác mùåt böí sung nhau,
caâng àoåc caâng yïu vaâ quyá.
Trûúác tiïn, àûáng vïì nhêåt kyá maâ noái, àêy laâ ngoâi buát
cuãa möåt phoáng viïn, ghi nhanh vaâ sù’c, àûác tñnh cuãa ngoâi
buát nhaâ baáo Nguyïîn AÁi Quöëc ngay tûâ khi Baác coân treã.
Caác neát duâ laâ nhoã nhêët cuãa àúâi tuâ cuäng khöng loåt àûúåc
qua mù’t taác giaã, tûâ giúâ giêëc trong möåt ngaây:
Súám dêåy ngûúâi ngûúâi àua bù’t rêån,
Taám giúâ, cúm saáng keãng vang röìi...
Hai giúâ nguåc múã thöng húi
Tuâ nhên ngêíng mùåt nhòn trúâi tûå do...
Cúm xong, boáng àaä xuöëng trêìm trêìm,
Vang tiïëng àaân ca, röån tiïëng ngêm..
àïën bûäa cúm tuâ
Loát loâng möîi bûäa lûng cúm àoã
Khöng muöëi, khön canh, cuäng chùèng caâ,
àïën caãnh àun nêëu möîi ngûúâi tuâ tòm caách tûå “caãi thiïån”:
Hoãa loâ ai cuäng coá riïng röìi
Nhoã nhoã to to mêëy chiïëc nöìi;
Cúm nûúác rau canh àun vúái nêëu

Suöët ngaây khoãi lûãa maäi khöng thöi;
tûâ nhûäng lïå tuåc huã lêåu:
Lïå thûúâng tuâ múái àïën
Phaãi nùçm caånh cêìu tiïu
àïën nhûäng thoái ùn ngûúâi trù’ng trúån:
Huát thuöëc núi naây cêëm gù’t gao
Thuöëc anh noá(1) tõch boã vaâo bao
àïën nhûäng giaá cù’t cöí trong tuâ:
Thöíi möåt nöìi cúm traã saáu haâo
Nûúác söi möåt chêåu, möåt àöìng trao.
Nhûäng neát êëy, nïëu gùåp möåt ngûúâi coá caái phûúng phaáp
suy nghô chó thiïn vïì “vô àaåi”, “cao siïu” thò seä boã ài hïët.
Thò laâm gò coá Nhêåt kyá trong tuâ ! Maâ mêët tñnh chêët cuå thïí
nhêåt kyá trong tuâ, thò chuâm thú cuäng mêët caái àùåc tñnh cuãa
noá, caái hûúng võ cuãa noá, seä thaânh ra möåt chuâm thú khaác.
Nhiïìu chöî duâng buát phaáp phoáng viïn, nhûng têm trñ
taác giaã thò luön luön xuác caãm. Thûúâng xuác caãm laåi che
giêëu sau möåt nuå cûúâi:
Ngöìi lêu chên àaä mïìm nhû buán
Ngay thûã ra, ài, muöën ngaä nhaâo.
Phuát chöëc àaä nghe ban trûúãng goåi:
“Thöi thöi! Lêåp tûác phaãi quay vaâo!”
nuå cûúâi traâo phuáng maâ àau àúán; ta thûã tûúãng tûúång möåt
con ngûúâi duâng àïën chên, thò hai chên àaä tï nhû bõ mêët,
caã ngûúâi nhaâo ài, taåi sao möåt con ngûúâi phaãi chõu nhû
vêåy?
(1) Noá: lñnh nguåc.

Nuå cûúâi àù’ng cay, khi noái àïën “Caái cuâm”:

Dûä tûåa hung thêìn miïång chûåc nhai,
Àïm àïm haá höëc nuöët chên ngûúâi.
thïë maâ ngûúâi ta tranh nhau àïí àûúåc cuâm trûúác, viïåc àúâi
thêåt laâ kyâ laå!
Àûúåc cuâm chên múái yïn bïì nguã,
Khöng àûúåc cuâm chên biïët nguã àêu!
Nhûäng khi duâng lúâi noái tûå nhiïn, vêîn coá möåt sûå traâo
löång rêët kñn àaáo, traâo löång búãi vò coá sûå tûúng phaãn oaái
oùm nùçm trong sûå viïåc, (chûá thûåc chêët àêy laâ trûä tònh):
Nùm mûúi ba cêy söë möåt ngaây
AÁo muä dêìm mûa, raách hïët giaây;
Laåi khöí thêu àïm khöng chöî nguã,
Ngöìi trïn höë xñ àúåi ngaây mai.
Vaâ vúái möåt söë baâi thú Nhêåt kyá trong tuâ, chuáng ta
khöng khoãi nhúá àïën caái nuå cûúâi gùçn töë caáo, àaã kñch ghï
gúám cuãa Nguyïîn AÁi Quöëc trong Baãn aán chïë àöå Thûåc dên
Phaáp. Baâi Cúâ baåc múã àêìu trònh baây sûå viïåc rêët àiïìm
tônh:
Àaánh baåc úã ngoaâi quan bù’t töåi
Trong tuâ àaánh baåc àûúåc cöng khai;
àöåt nhiïn ngoâi buát quêåt laåi rêët maånh, àaánh keã àõch ngaä
lùn ra, maâ vêîn cûá maát meã, ngoåt nhû möåt lûúäi kiïëm sù’c:
Bõ tuâ con baåc ùn nùn maäi:
Sao trûúác khöng vö quaách chöën naây!?
Cùm tûác khöng chõu àûúåc nûäa, Höì Chuã tõch àaä hai
lêìn toã tûác giêån cao àöå. Baác bõ giaãi ài böën chuåc ngaây rêët
khöí súã, nhûng khöí thên vö ñch: Liïîu Chêu, Quïë Lêm, röìi
laåi trúã vïì Liïîu Chêu, chuáng coi Baác coá khaác gò nhû quaã
boáng àaá qua àaá laåi. Baác hoãi gaån chuáng noá:
Quaãng Têy ài khù’p, loâng oan ûác
Giaãi túái bao giúâ, giaãi túái àêu?
Lêìn thûá hai, Baác bõ giaãi khù’p mûúâi ba huyïån tónh
Quaãng Têy, phaãi úã qua mûúâi taám nhaâ lao, röìi àïën
“Phoâng Chñnh trõ khu IV”; Baác quù’c mù’t döìn chuáng noá
àïën têån chên tûúâng:
Phaåm töåi gò àêy? Ta thûã hoãi,
Töåi trung vúái nûúác, vúái dên aâ?
Traâo phuáng, àoá laâ aáo mùåc, trûä tònh, àoá laâ thûåc chêët.
Khi ngûúâi baån tuâ cuãa Höì Chuã tõch àù’p möåt caái chùn
bùçng giêëy, Nhêåt kyá coá hai cêu thú trêìn truåi maâ xoát xa:
Saách xûa saách cuä böìi thïm êëm,
Chùn giêëy coân hún chùèng coá chùn.
Möåt vaâi cêu thú giaãn dõ nhû thïë, maâ sêu thùm thùèm
möåt loâng nhên àaåo, rêët mûåc yïu thûúng trên troång con
ngûúâi; àoá laâ caái chêët lúán cuãa thú Nhêåt kyá trong tuâ. Möåt
ngûúâi tuâ cúâ baåc vûâa chïët bïn caånh Baác:
Thên anh da boåc lêëy xûúng
Khöí àau, àoái reát, hïët phûúng söëng röìi,
Àïm qua coân nguã bïn töi,
Saáng nay anh àaä vïì núi suöëi vaâng.
Ngûúâi chiïën sô àêëu tranh giai cêëp quyïët liïåt vúái keã
thuâ cuäng laâ ngûúâi rêët mûåc nhên tònh; Höì Chuã tõch luác
“Nûãa àïm” coân thûác nhòn nhûäng ngûúâi tuâ nguã quanh
mònh: Ngûúâi vêîn nhòn thêëy àûúåc “nhêët àiïím linh àaâi” úã
trong têm höìn nhûäng ngûúâi mù’c töåi, nïëu hoå khöng phaãi
laâ giai cêëp aáp bûác boác löåt:
Nguã thò ai cuäng nhû lûúng thiïån,

Tónh dêåy phên ra keã dûä, hiïìn;
Hiïìn, dûä phaãi àêu laâ tñnh sùén,
Phêìn nhiïìu do giaáo duåc maâ nïn.
Boån tuâ coá cuãa hoùåc coá thïë lûåc thò vêîn ung dung no
rûúåu thõt, coân
Tuâ ngheâo nûúác mù’t boåt möìm luön;
em beá múái nûãa tuöíi àaä phaãi theo meå vaâo úã tuâ (vò ngûúâi
chöìng tröën bù’t lñnh); vúå möåt ngûúâi baån tuâ àïën thùm
chöìng, keã trong ngûúâi ngoaâi cûãa sù’t; anh tuâ mong muöën
àûúåc tûå do
Liïìu maång àêm nhaâo nhaãy xuöëng xe,
chuáng ta thêëy ngûúâi baån tuâ, ngûúâi úã tuâ laâ möåt àïì taâi
nhên loaåi àöëi vúái Höì Chuã tõch; têåp thú Baác êëm aáp tònh
thûúng; Höì Chuã tõch noái thay cho hoå nöîi êín khuác cuãa
têm höìn:
Thanh minh lêët phêët mûa phuân,
Tuâ nhên xe thêëm nöîi buöìn xoát xa.
caãm àöång nhêët laâ khi nhûäng ngûúâi bõ giam cuâm êëy tòm
nguöìn vui trong nghïå thuêåt; ngûúâi baån tuâ thöíi saáo:
Böîng nghe trong nguåc saáo vi vu
Khuác nhaåc tònh quï chuyïín àiïåu sêìu;
vaâ cúm chiïìu xong, moåi ngûúâi tuâ nghïu ngao àaân àõch,
haát, ngêm võnh.
Nhaâ nguåc Tônh Têy múâ mõt töëi
Böîng thaânh nhaåc quaán viïån haân lêm.
Nhû ta àaä thêëy, caái maâ laâm “xaáo tröån moåi têm höìn”
ngûúâi àoåc - nhû lúâi nhaâ xuêët baãn Phaáp noå noái - àoá laâ tònh
ngûúâi úã trong nhaâ caách maång, nhaâ tû tûúãng, nhaâ chiïën
lûúåc chiïën thuêåt Höì Chñ Minh. “Búãi chûng hay gheát cuäng
laâ hay thûúng”, tònh ngûúâi coá sêu vö cuâng, thò múái coá sûác,
coá chñ lúán laâm caách maång.
Höì Chuã tõch coá nhûäng vêìn thú nhanh, röång, cûáng,
àuáng laâ “nay úã trong thú nïn coá theáp” nhû trong baâi Hoåc
àaánh cúâ:
... Thiïn binh vaån maä àuöíi nhau hoaâi...
Phaãi nhòn cho röång, suy cho kyä.

Kiïn quyïët khöng ngûâng thïë têën cöng.
Baác rêët bònh tônh ung dung. Nhû khi Ài Nam Ninh tûå
àuâa mònh:
Höm nay xiïìng sù’t thay dêy troái
Möåt bûúác leng keng tiïëng ngoåc rung...
Caái ung dung êëy lïn àïën mûác thêìn thaánh, nhû khi Baác
bõ aáp giaãi xuöëng thuyïìn, chên cuãa Baác bõ treo luãng lùèng
nhû bõ xûã töåi thù’t cöí, thïë maâ trong tû thïë êëy, Höì Chuã
tõch cuãa chuáng ta vêîn cûá nhòn caãnh àeåp bïn söng, vêîn
ngù’m àûúåc chiïëc thuyïìn cêu thanh thoaát nheå nhaâng!
Àaáp thuyïìn thùèng xuöëng huyïån Ung Ninh
Luãng lùèng chên treo tûåa giaão hònh.
Laâng xoám ven söng àöng àuác thïë,
Thuyïìn cêu reä soáng nheå thïnh thïnh.
Caái ung dung êëy möåt mùåt noái hïët caái aác liïåt cuãa muâa
àöng xûá laånh trong hai cêu thú cöí àiïín cö àuác rêët hay:
Gioá sù’c tûåa gûúm maâi àaá nuái
Reát nhû duâi nhoån chñch caânh cêy,
mùåt khaác laåi àûa lïn hai cêu thú
Chuâa xa chuöng giuåc ngûúâi nhanh bûúác

Treã dù’t trêu vïì, tiïëng saáo bay
rêët laâ thanh thoaát; thanh thoaát tiïëng chuöng ngên, tiïëng
saáo thöíi, vaâ coá chên ngûúâi bûúác, coá tay treã em dù’t trêu,
laâm cho reát àêm, gioá cheám cuäng khöng phaãi laâ àaáng ghï
súå möåt chiïìu.
Tuy nhiïn trong Nhêåt kyá trong tuâ, àiïìu hún hïët laâm
cho têåp thú lúán lao maâ thêëm thña, “lay àöång moåi têm
höìn”, àoá laâ hònh aãnh Höì Chuã tõch - ngûúâi maâ têët caã
chuáng ta sùén saâng àöí maáu cuãa mònh àïí baão vïå, ngûúâi
yïu thûúng nhêët cuãa chuáng ta, ngûúâi maâ ta muöën chùm
nom tûâng giúâ tûâng phuát cho möîi giêëc nguã, möîi bûäa ùn,
ngûúâi maâ tñnh maång vaâ sûác khoãe àöëi vúái chuáng ta coân
nùång hún nghòn nuái, lúán hún trùm söng, võ laänh tuå nhû
con ngûúâi cuãa mù’t chuáng ta. Ngûúâi êëy àaä phaãi chõu
nhûäng àoåa àaây xuác phaåm khöng thïí dung tha àûúåc.
Ngûúâi àaä bõ giaãi túái giaãi lui lao naây sang tuâ khaác, 80
ngaây, úã ba mûúi nhaâ tuâ; laâ tuâ cuãa boån Tûúãng Giúái Thaåch,
Höì Chuã tõch bõ xûã trñ y nhû thïë, nhû bêët cûá möåt tuâ nhên
naâo khaác: Baác “àïm thu khöng àïåm cuäng khöng chùn -
göëi quù’p lûng coâng nguã chùèng an”; Baác “coân töëi nhû
bûng àaä phaãi ài - Àûúâng ài khuác khuyãu laåi göì ghïì”; Baác
trûúåt chên, suyát sa vaâo höë; Baác “nùm mûúi ba cêy söë möåt
ngaây - aáo muä dêìm mûa raách hïët giaây”; Baác “ta thò ngûúâi
dù’t, lúån: ngûúâi khiïng”, “àïí cho ngûúâi dù’t tûåa trêu boâ!”.
Baác cuäng phaãi “chaáo tuâ lûng baát thêëm vaâo àêu - buång
àoái luön luön cûá reáo gaâo”; Baác phaãi söëng vúái “rïåp boâ löím
ngöím nhû xe coác - muöîi liïång nghïnh ngang tûåa maáy
bay”, Baác bõ “thûâa cú reát, rïåp xöng vaâo àaánh!”. Baác coá
möåt chiïëc gêåy cuäng bõ lñnh nguåc àaánh cù’p mêët; Baác ruång
möåt caái rùng, laâm thú tûâ giaä baån gêåy, laâm thú tûâ biïåt
baån rùng! Böën thaáng àêìu qua, Baác sú kïët:
Söëng khaác loaâi ngûúâi vûâa böën thaáng,
Tiïìu tuåy coân hún mûúâi nùm trúâi!
Baác tûå noái vúái mònh: Böën thaáng cúm khöng no - böën
thaáng àïm thiïëu nguã - böën thaáng aáo khöng thay - böën
thaáng khöng giùåt giuä. Vaâ Baác tûå nhêån thêëy
Rùng ruång mêët möåt chiïëc
Toác baåc thïm mêëy phêìn
Gêìy àen nhû quyã àoái
Gheã lúã moåc àêìy thên.
Tinh thêìn Baác vêîn khöng lay chuyïín; nhûng àöëi vúái
chuáng ta, xem laåi Nhêåt kyá cuãa Baác, yïu thûúng Baác vö
têån vö cuâng. Baác tñnh tûâng ngaây trong lao lung; khi lïn
xe lûãa ài Lai Tên, Baác kiïím laåi “mêëy chuåc ngaây qua toaân
cuöëc böå”; höm möìng chñn laåi bõ giaãi àïën Liïîu Chêu, Baác
àaä “ngoaãnh laåi hún trùm ngaây aác möång”; sau böën thaáng,
laåi àïën taám thaáng:
Taám thaáng hao moân vúái xñch göng;
muâa thu àïën, Baác nhúá nùm ngoaái coân tûå do, thu nùm
nay àïën úã trong tuâ; mûúâi hai thaáng àaä àuã möåt chu kyâ,
thú Baác xoát xa àïën nöîi nhû maâi thoãi mûåc bùçng nûúác mù’t
maâ viïët nïn cêu:
... Nghòn dùåm bêng khuêng höìn nûúác cuä,
Muön tú vûúng vêën möång sêìu nay.
ÚÃ tuâ nùm troån thên vö töåi
Hoâa lïå thaânh thú taã nöîi naây.
Bi traáng nhêët laâ khi Baác öëm nùång, coân tûå bù’t maåch
lêëy bïånh mònh: töi öëm àêy laâ vò thúâi tiïët nûúác ngoaâi àöíi
thay khöng húåp, àoá laâ ngoaåi caãm, coân nöåi thûúng trong
tim gan tò phöíi, thò búãi úã Töí quöëc töi dên Viïåt àang chõu
lêìm than:
Trong tuâ mù’c bïånh caâng àau khöí
Àaáng khoác maâ ta cûá haát traân!
Vaâ ngûúâi tuâ Höì Chñ Minh àaáng quyá mïën biïët bao! Baác
hay chûä, nïn viïët höå baáo caáo cho caác baån “cuâng höåi cuâng
thuyïìn” trong tuâ vúái mònh, cuäng duâng àuã caác thûá chûä
“chiïíu theo”, “thûâa lïånh” theo àuáng cung caách giêëy túâ
viïåc quan dûúái chïë àöå Quöëc dên àaãng, vaâ
Àaä àûúåc bao lúâi baån caãm ún
cêu thú rêët mûåc thanh àaåm, nhûng rêët laâ caãm àöång! Baác
cuãa ta cuäng bònh àùèng, àöìng àùèng vúái moåi ngûúâi tuâ; Baác
cuäng coá nhûäng caái thiïët thûåc thûúâng tònh vúái hoå, nhû khi
maáy bay àõch túái, moåi ngûúâi chaåy xuöëng haâo, tuâ cuäng
àûúåc múã cûãa cho ra laánh naån, Baác “àûúåc ra ngoaâi nguåc,
khoaái laâm sao!” Àïën phong trêìn cuäng phong trêìn thïë
thöi, Baác cuäng bõ gheã nhû ai, cuäng ngûáa nhû ai, vaâ cuäng
hay gaäi nhû ai, duy coá khaác laâ Baác laâm nïn nhûäng cêu
thú thêåt yá võ, khöng biïët àoá laâ vui hay laâ buöìn, bïn sau
laâ caái nuå cûúâi rêët sêu sù’c, thêåt laâ nhûäng cêu thú àùåc biïåt
vûâa coá maâu sù’c laåi coá êm thanh:
Àêìy mònh àoã tñm nhû hoa gêëm,
Söåt soaåt luön tay tûåa gêíy àaân
Mùåc gêëm baån tuâ àïìu khaách quyá,
Gêíy àaân, trong nguåc thaãy tri êm.
Nuå cûúâi traâo löång cuãa baâi Chia nûúác khaá laâ àiïín hònh
trong têåp thú, thêåt laâ nheå nhaâng, coá thïí noái laâ tûúi maát
nûäa; nhûng trong thûåc chêët, noá àau àúán; nïëu nghô sêu
hún nûäa, noá cùm giêån:
Möîi ngûúâi nûãa chêåu nûúác nhaâ pha,
Rûãa mùåt, pha traâ tûå yá ta.
Muöën àïí pha traâ, àûâng rûãa mùåt,
Muöën àem rûãa mùåt, chúá pha traâ.
Têët caã nhûäng cûåc nhuåc êëy, duâ mûúån nuå cûúâi, duâ
thaânh thú hay, khöng thïí nguöi àûúåc rùçng baãn thên Höì
Chuã tõch àaä phaãi bõ àêìy àoåa, vaâ ta xoát xa vö cuâng khi
thêëy Baác ghi laåi trong thú.
*
* *
Nhêåt kyá trong tuâ caâng àoåc caâng mïën yïu. Têm trñ àaä
úã trong caái khöng khñ thú Höì Chuã tõch, têm höìn àaä thúã
àûúåc caái hûúng àaåo àûác cuãa Baác, lônh höåi àûúåc caái chêët
ngûúâi cöång saãn cuãa Baác, thò seä khöng phaãi laâ àoåc tûâ thú,
röìi tòm thêëy Baác, maâ seä túái àûúåc gêìn Baác vaâ thêëy tûâ Baác
maâ toãa ra thú. Luác àoá möîi lúâi seä thêëm thña vö haån, vò lúâi
naâo cuäng mang tñnh chêët têm höìn cuãa Baác. Khi àoá
nhûäng lúâi thú thanh àaåm nhêët cuäng phaãng phêët thúm
nhû hûúng luáa àöìng quï:
Ngaây ài, baån tiïîn àïën bïn söng,
Heån baån vïì khi luáa àoã àöìng;
Nay gùåt àaä xong, cêy àaä khù’p,
Quï hûúng töi vêîn chöën lao lung.
Nhêåt kyá trong tuâ coá nhûäng cêu rêët höìn thú. Trùng
trung thu troân vaânh vaånh Saáng khù’p nhên gian baåc möåt
maâu, maâ baác thò trong nhaâ nguåc Loâng theo vúâi vúåi maãnh
trùng thu. - Baác noái thên tuâ chùèng thiïët gò thu túái hay
chûa, nhûng Baác vêîn lù’ng nghe Dïë kïu khoan nhùåt àoán
mûâng thu. - Àïm thu nùçm khöng àïåm khöng chùn, Baác
laånh quaá khöng nguã àûúåc, Khoám chuöëi trùng soi caâng
thêëy laånh. - Sao Bù’c àêíu nhòn qua song cûãa nguåc, khi
thò àaä nùçm ngang trúâi gêìn saáng, khi thò ngang àónh nuái
luác mûúâi giúâ àïm.
Coá nhûäng cêu thú nhiïìu lêìn trûúác lûúát qua, lêìn naây
àaä thêëy röìi, thò êën tûúång khöng rúâi trñ töi nûäa. Nhû
Caânh laá kheáo in hònh Dûåc Àûác,
Vêìng höìng saáng maäi daå Quan Cöng.
roä laâ thú cuãa möåt ngûúâi ngöìi trong buöìng tuâ ban àïm
tröng ra, múái tó mó nhòn tûâng nhaánh laá, múái coá thò giúâ
vaâ cêìn giaãi trñ, thêëy laá giöëng hònh Trûúng Phi; cuäng
ngûúâi êëy àoán aánh mùåt trúâi buöíi saáng doåi vaâo buöìng tuâ;
sûå liïn hïå àïën Dûåc Àûác vaâ Quan Cöng àûa àïën möåt khñ
võ cöí kñnh, ngên nga, àöìng thúâi noái loâng mònh trung trûåc.
Têåp thú Nhêåt kyá trong tuâ chuã yïëu duâng caái buát phaáp
tûå nhiïn, höìn nhiïn, nhû laâ rêët dïî viïët ra. Kyâ thûåc, caái
àún giaãn tûå nhiïn naây laâ kïët quaã cuãa möåt sûå nù’m rêët
vûäng ngön ngûä, hiïíu rêët sêu chêët thú, hiïíu caách taác àöång
thêm thuáy nhêët vaâo têm höìn ngûúâi: taác àöång bùçng sûå
chên thêåt. Coá nhûäng cêu coá thïí coi laâ quaá giaãn dõ; nhûng
taåi sao töi àoåc ài àoåc laåi, vêîn cûá thêëy möåt caái gò trong àoá
maâ mònh ruát chûa hïët; vñ duå nhû “Caãnh chiïìu töëi”, hoa
höìng bïn ngoaâi núã röìi laåi ruång,
Hûúng hoa bay thêëu vaâo trong nguåc,
Kïí vúái tuâ nhên nöîi bêët bònh.
Töi rêët quyá baáu nhûäng cêu khöng phaãi laâ gúåi caãnh nûäa,
maâ nhû Nguyïîn Traäi xûa kia viïët:
Àêìy song hoa núã tiïëng chim kïu,

hoùåc laâ:
Xuên àïën tûå nhiïn moåi vêåt tûúi.
nhûäng cêu thú gúåi caái khñ söëng trong trúâi àêët; úã àêy
ngûúâi múái nhêët, ngûúâi cöång saãn, khöng cù’t àûát vúái
nhûäng yá thú, yá söëng trong vùn hoáa ngaân xûa; caái maâ
ngûúâi xûa goåi laâ “khñ haåo nhiïn”, caái maâ Vùn Thiïn
Tûúâng noái “möåt vêìng chñnh khñ trong trúâi àêët”, àiïìu maâ
quêìn chuáng muön thuúã vêîn tin sù’t àaá, caái khaái niïåm vaâ
tû tûúãng aánh saáng thù’ng boáng töëi, chñnh thù’ng taâ, Höì
Chuã tõch cuäng nhû vêåy: sûå vêåt vêìn xoay àaâ àõnh sùén: hïët
mûa laâ nù’ng hûãng lïn thöi; nù’ng súám moåc lïn, caã nhaâ
nguåc cuäng bûâng saáng:
Traân àêìy sinh khñ trong trúâi àêët,
Têët caã tuâ nhên mùåt núã tûúi;
muâa àöng vûâa múái höì taân maâ muâa xuên àaä túái nhanh
lù’m:
Àêët trúâi möåt thoaáng thu maân ûúát,
Söng nuái muön truâng traãi gêëm phúi;
nhûäng cuãa caãi tûå nhiïn cuãa trúâi àêët, nhû “chim ca röån
nuái, hûúng bay ngaát rûâng”, Höì Chuã tõch khöng thiïëu
thöën bao giúâ.
Chuáng ta biïët rùçng khi Höì Chuã tõch ra khoãi nhaâ tuâ
Quöëc dên àaãng, thò Baác rêët yïëu, mù’t Baác keám, Baác phaãi
têåp nhòn vaâo boáng àïm; hai chên Baác run, Baác têåp leo
nuái; tay Baác yïëu, Baác àïí úã trïn baân möåt hoân àaá cuöåi,
thûúâng boáp àaá àïí luyïån tay. Baâi thú úã ngoaâi têåp Nhêåt kyá
trong tuâ phong thaái bònh tônh, cao röång, têm trñ Baác nhû
mùåt gûúng saáng:
Nuái êëp öm mêy, mêy êëp nuái,

Loâng söng gûúng saáng buåi khöng múâ,
Böìi höìi daåo bûúác Têy phong lônh,
Tröng laåi trúâi Nam, nhúá baån xûa.
Töi nhù’c laåi baâi thú ngoaâi tuâ naây, chuã yá laåi laâ àïí noái
túái möåt baâi thú múã àêìu têåp Trong tuâ:
VAÂO NHAÂ LAO HUYÏÅN TÔNH TÊY
Trong lao tuâ cuä àoán tuâ múái

Trïn trúâi mêy taånh àuöíi mêy mûa;
Mêy mûa, mêy taånh bay ài hïët,
Coân laåi trong tuâ khaách tûå do.
Thêåt laâ “loâng söng gûúng saáng buåi khöng múâ”, thêåt laâ
ung dung lúán lao, khöng ai giam àûúåc ngûúâi naây. Töi tûå
lêëy laâm lyá thuá liïn hïå vúái möåt baâi thú cöí:
ÀÖÅC TOÅA KÑNH ÀÒNH SÚN
Chuáng àiïíu cao phi têån,

Cö vên àöåc khûá nhaân.
Tûúng khan lûúäng bêët yïëm
Chó hûäu Kñnh àònh san.
Khi àang coân nhoã tuöíi, töi thuöåc baâi thú trïn àêy cuãa
Lyá Baåch (701-762) nhûng chûa hiïíu àûúåc taåi sao ngûúâi
ta laåi truyïìn tuång noá:
Bêìy chim möåt loaåt cao bay,
Lûng trúâi thú thêín àaám mêy möåt mònh.
Tröng nhau nhû veã hûäu tònh,
Hoåa chùng coá nuái Kñnh àònh vúái ta.
Dô nhiïn àêy laâ möåt baâi thú trong hïå tû tûúãng vùn
hoåc cuä; àöåc toåa, ngöìi möåt mònh, coá sûå tûå cao tûå àaåi:
“chim” caã bêìy ài tòm vinh hoa phuá quyá laâm quan to,
“mêy” chùèng cêìn bön ba gò sêët! ta cuäng laâ möåt quaã nuái
cao, Kñnh àònh sún nhòn ta; baâi thú cuãa Nhêåt kyá trong tuâ
thò úã trong hïå thöëng vùn hoåc caách maång: vò nhên dên maâ
phaãi tuâ àaây. Tuy nhiïn caái phêìn maâ ta coá thïí suy luêån:
laâ möåt baâi thú Lyá Baåch hai mûúi chûä, lûa thûa böën cêu
mêëy neát, maâ sao vûúåt àûúåc hún möåt nghòn hai trùm nùm
àïí àïën vúái ta ngaây nay; kïí ra baâi thú cuäng khaá àún giaãn,
hai cêu trïn coân àöëi, chûá hai cêu dûúái laâ möåt cêu noái
ngù’n tûå nhiïn. Nhû thïë laâ trong baâi thú, coá möåt chêët gò
àoá maâ moåi ngûúâi caãm thêëy trong mûúâi hai thïë kyã; cho
hay nhûäng baâi thú ûu viïåt coá caái chêët ngoaâi lúâi, coá caái
chêët “nhû-laâ-chùèng-coá-gò” maâ coá-rêët-nhiïìu, thêåt laâ kyâ laå!
Mêy mûa mêy taånh bay ài hïët,
Coân laåi trong tuâ khaách tûå do.
Hai cêu thú Nhêåt kyá trong tuâ coá caái chêët êëy nhû baâi Àöåc
toåa Kñnh àònh sún vêåy, cuäng noái theo löëi êëy, cuäng ung
dung mêëy thûá cuäng bay ài hïët, duy coân laåi ngûúâi tûå do
úã trong tuâ! Caái khi võ cuãa baâi thú thêåt laâ kyâ thuá; coá leä
trong tuâ chuáng noá àaä giam nhêìm nuái Kñnh àònh sún hay
nuái Taãn Viïn! Caâng nghô caâng yïu quyá baâi thú, caâng
kñnh súå con ngûúâi tûå do êëy! Nghô sêu thò thêëy nhû thïë,
nhûng veã ngoaâi baâi thú thò nheå nhaâng nhû khöng. - Baâi
Àoåc toåa cuãa Lyá Baåch, nhù’c laåi úã àêy cho ta möåt khaái
niïåm khaá àiïín hònh vïì sûå àún giaãn cuãa thú hay; caái khaái
niïåm “àún giaãn thú hay” naây coá thïí giuáp ta quay ngûúåc
trúã lïn maâ “àöëi diïån àaâm têm” nhiïìu lêìn, rêët nhiïìu lêìn,
maäi maäi, vúái thú Nhêåt kyá trong tuâ.
*
* *
Baác Höì, cha cuãa chuáng con, höìn cuãa muön höìn , cêu
thú Töë Hûäu höm nay noái höå töi loâng yïu thûúng Höì Chuã
tõch. Töi riïng noái “yïu thûúng”, vò dô nhiïn laâ chuáng ta
kñnh yïu Baác, nhûng höm nay töi muöën noái rùçng: yïu
thûúng lïn àïën cao laâ kñnh yïu, kñnh yïu lïn àïën cao töåt,
laâ yïu thûúng. Yïu Baác, yïu thú, têm höìn, vaâ trñ tuïå cuãa
Baác. Baác laâ niïìm giaác ngöå cao nhêët cuãa möîi têm höìn; thú
Baác laâ súã hûäu sêu sù’c nhêët cuãa möîi têm höìn.
26-4-1966
TÊÅP THÚ “BAÁC HÖÌ”
Töi nghô àïën cêu thú Kiïìu: “Thò treo giaãi nhêët chi
nhûúâng cho ai”; Töë Hûäu laâ nhaâ thú viïët nhiïìu baâi nhêët
vaâ nhaâ thú coá nhiïìu baâi hay nhêët vïì Höì Chuã tõch. Nhaâ
xuêët baãn Vùn hoåc àaä lêìn theo thúâi gian, in nhûäng baâi
thú, àoaån thú êëy thaânh têåp Baác Höì cuãa Töë Hûäu, tûâ thaáng
8-1945 àïën thaáng 1-1970; xêu chuöîi thaânh möåt traâng hoa
quyá àeåp öm quanh bûác tûúång Höì Chuã tõch muön àúâi.
Töi coân nhúá caái êën tûúång rêët sêu vaâo töi khi àoåc baâi
thú àêìu tiïn Höì Chñ Minh; àêy laâ baâi thú tiïëng Viïåt súám
nhêët vïì Höì Chuã tõch: viïët ngaây 26 thaáng taám 1945, trûúác
khi Höì Chuã tõch àoåc Tuyïn ngön Àöåc lêåp úã Vûúân hoa Ba
Àònh. Bêy giúâ àoåc laåi, chñnh lúâi vùn coân xöëc nöíi, nhaåc vùn
chûa oáng chuöët laåi laâ möåt àùåc àiïím khoá quïn àûúåc, noá
gù’n liïìn vúái nhûäng ngaây thaáng thêìn kyâ höìi Caách maång
múái thaânh cöng! Höìi àoá, chuáng töi àoåc, àaä sung sûúáng
lù’m röìi; coá thïí noái: têët caã caác thi sô coân àang bûúác àêìu
hoåc têåp Caách maång, àaä coá ai viïët àûúåc lúâi naâo àêu; boån
laâm thú chuáng töi àaä chuyïín àêu àûúåc húi vùn cuä, àoåc
baâi Höì Chñ Minh naây, nhêån thêëy caái húi múái cuãa vùn
chiïën àêëu caách maång. Khi àoá, chuáng töi haâo hûáng ngêm
nhûäng cêu:
Bao thêët baåi dêîu xoát loâng cay àù’ng

Höìn vêîn tûúi vui thúm ngaát tònh àúâi.
nhûäng cêu nhû
Baån muön àúâi cuãa thïë giúái àau thûúng.
Bêy giúâ xem laåi, àuáng laâ möåt buát phaáp cuãa Töë Hûäu
bù’c cêìu tûâ giai àoaån thú Tûâ êëy sang giai àoaån thú Viïåt
Bù’c. Múái tuêìn trûúác àêy, chuáng ta coân chûa coá chñnh
quyïìn; Nguyïîn AÁi Quöëc laâ ngûúâi “baån muön àúâi cuãa thïë
giúái àau thûúng”, cêu thú rêët sêu sù’c. Chuáng töi thuöåc
àoaån múã àêìu vúái nhõp thú ngù’n maånh:
Höì Chñ Minh
Ngûúâi lñnh giaâ
Àaä quyïët chiïën hy sinh
Cho Viïåt Nam àöåc lêåp
Cho thïë giúái hoâa bònh!
Ngûúâi àaä söëng nùm mûúi nùm vuä baäo
Vò nhên loaåi
Ngûúâi quyïët dêng xûúng maáu
Vò giang sún
Ngûúâi quyïët dûát gia àònh.
Chuáng töi yïu mêëy chûä “Ngûúâi lñnh giaâ” vaâo àêìu, laåi
caâng yïu cêu kïët:
Höì Chñ Minh
Ngûúâi treã maäi khöng giaâ.
Noái chung nhûäng baâi thú Töë Hûäu vïì Höì Chuã tõch àïìu
ài trûúác nhûäng baån laâm thú chuáng töi. Sau Chiïën thù’ng
Biïn giúái, thaáng 5 nùm 1951, úã trong rûâng Viïåt Bù’c, töi
àang hoåc möåt lúáp chñnh trõ cuãa Liïn chi A caác cú quan
trung ûúng, àûúåc àoåc baãn àaánh maáy baâi Saáng thaáng
Nùm, chûa in trïn baáo chñ; trong kyã niïåm cuãa töi, boáng
nhûäng taâu laá coå xanh cuãa Baãn Bù’c thêëp thoaáng chen vúái
lúâi thú:
Vui sao möåt saáng thaáng Nùm
Àûúâng vïì Viïåt Bù’c, lïn thùm Baác Höì
Suöëi daâi xanh mûúát nûúng ngö
Böën phûúng löìng löång Thuã àö gioá ngaân...
Trong cùn cûá àõa trung ûúng, töi cuäng àaä tûâng ài doåc
theo chñnh con suöëi êëy, thêëy búâ ngö xanh mûúåt, maâ sao
mònh chûa cho àûúåc vaâo thú? Töë Hûäu àaä taåo ra àiïåu thú
luåc baát chñnh cuãa anh; tûâ húi ca dao rêët mûåc nhuêìn nhõ
cuãa baâi Bêìm úi nùm 1947, Töë Hûäu àaä nêng cêu luåc baát
thïm lïn, xanh maát, treã trung, coá sûå xaáo àöång úã bïn
trong, rêët tûå nhiïn maâ rêët tiïët têëu, nùm 1951:
Baác kïu con àïën bïn baân
Baác ngöìi Baác viïët nhaâ saân àún sú
Con böì cêu trù’ng ngêy thú
Noá ài tòm thoác quanh böì cöng vùn
Laát röìi chim nheá, chim ùn
Baác Höì coân bêån khaách vùn àïën nhaâ.
Cêu luåc baát Töë Hûäu naây, àïën baâi Viïåt Bù’c, nùm
1954, àaä thêåt laâ hoaân chónh.
Thaáng tû laâ thaáng Lïnin, thaáng nùm laâ thaáng Baác
Höì. Saáng thaáng Nùm lêìn àêìu tiïn noái àûúåc nhûäng nöîi
niïìm cùn baãn nhêët cuãa möîi ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta àöëi
vúái Höì Chuã tõch. “Baác ngöìi àoá, lúán mïnh möng - Trúâi
xanh biïín röång ruöång àöìng nûúác non; Baác tûúång trûng
cho Töí quöëc, Baác thay mùåt cho söng nuái; ”Ngûúâi laâ Cha,
laâ Baác, laâ Anh - Quaã tim lúán loåc trùm doâng maáu nhoã";
“öi ngûúâi cha àöi mù’t meå hiïìn sao”. Chñnh trong baâi
naây, xuêët hiïån nhûäng cêu thú chù’p caánh cho chuáng ta
trong Khaáng chiïën lêìn trûúác:
Àöi mù’t Baác hiïån lïn cûúâi phêën khúãi

Ta lúán cao lïn, bay böíng diïåu kyâ
Trïn àûúâng daâi hai caánh àúä ta ài...
Töë Hûäu laâ nhaâ thú laäng maån caách maång, laâ nhaâ thú
nhòn thêëy trûúác; trong khi cuöåc Khaáng chiïën, duâ àaä rêët
lúán maånh vúái Chiïën thù’ng Biïn giúái, nhûng coân gùåp bao
nhiïu khoá khùn, tûâ höìi thaáng 5 nùm 1951, Töë Hûäu àaä
khaái quaát nïn hònh tûúång Baác Höì ngöìi laâm viïåc úã têìng
dûúái cuãa caái “nhaâ saân àún sú”, bao nhiïu höì sú, cöng vùn
àûång trong möåt chiïëc böì giaãn dõ, vúái con böì cêu hiïìn laânh
quêín quanh àang tòm ùn thoác; Baác laâm viïåc vaâ Baác ung
dung chêm lûãa huát àiïëu thuöëc laá, maâ tûâ traán Baác nhû
möåt vuâng trúâi, tûâ Baác toaát ra:
Ngûúâi rûåc rúä möåt mùåt trúâi caách maång
Maâ àïë quöëc laâ loaâi dúi höët hoaãng
Àïm taân bay chêåp choaång dûúái chên Ngûúâi.
Lõch sûã, bùçng Àiïån Biïn Phuã, nùm 1954, àaä chûáng
minh sûå àuáng àù’n cuãa hònh tûúång naây, vaâ coân tiïëp tuåc
chûáng minh bùçng nhên dên ta chiïën thù’ng àïë quöëc Myä
xêm lûúåc.
Laâm sao coá thïí quïn hònh tûúång:
Trïn àûúâng ta vïì laåi Thuã àö
Cúâ àoã bay quanh toác baåc Baác Höì,
àaánh dêëu chiïën thù’ng Àiïån Biïn Phuã lúán lao vaâ chuáng
ta vïì Haâ Nöåi, (baâi Ta ài túái); Baác ra ài àïm àêìu Khaáng
chiïën, toác Baác coân àen, trúã vïì, toác Baác àaä baåc, nhûng Töë
Hûäu àaä êu yïëm, saãng khoaái àïí cho toác Baác in lïn möåt
nïìn cúâ àoã rñu rñt, bay quanh nhû vuöët ve toác Baác, ca haát
thaânh cöng...
Àïën höm lõch sûã Höì Chuã tõch vaâ Chñnh phuã vïì Thuã
àö, vö hònh maâ caã baâi thú cho töi möåt caãm giaác cúâ bay
phêët phúái:
Ta ài trïn traái àêët naây
Dang tay beâ baån, vui vêìy böën phûúng.
........
Caãm ún Ngûúâi, Höì Chñ Minh vô àaåi
Böën nghòn nùm, ta laåi laâ ta.
Chiïìu ngaây 6-12-1960, Höì Chuã tõch cuâng caác àöìng chñ
trong àoaân àaåi biïíu Àaãng ta tûâ Liïn Xö trúã vïì nûúác vúái
baãn tuyïn böë lõch sûã cuãa Höåi nghõ caác Àaãng cöång saãn vaâ
cöng nhên úã Maåc Tû Khoa; ra àoán Baác, Töë Hûäu kïët húåp
nöîi vui chung lúán cuãa mònh vúái caái vui, caái tûå haâo laâm böë:
Hoa úi, con gaái cuãa cha
Cha nêng con nheá, laâm hoa mûâng Ngûúâi.
*
* *
Nhaâ thú ca ngúåi Baác Höì vúái nhûäng lúâi hay yá àeåp nhêët
cuäng laâ nhaâ thú trong tang lïî Baác viïët baâi Baác úi thêëm
thña nhêët, sêu lù’ng, xuác àöång nhêët. Tûâ ngaây 25-9-1969
àïën ngaây 4-7-1970, baãn thên töi àaä àûúåc bònh 107 cuöåc
trûúác cöng chuáng vïì thú Höì Chuã tõch, vaâ möîi lêìn àïìu coá
bònh baâi thú “Baác úi”; sau möåt trùm linh baãy lêìn, töi vêîn
cûá xuác àöång nhû höm àêìu; Thaáng nùm úi, coá thïí naâo
quïn? - Coá thïí naâo quïn caái “àau tiïîn àûa”,
Àúâi tuön nûúác mù’t, trúâi tuön mûa
Àaãng baão ta: àûâng bi luyå. Chuáng ta khöng bi luyå, chuáng
ta laåi coân biïën àau thûúng thaânh sûác maånh, nhûng
thaáng nùm úi, coá thïí naâo quïn! Sûå khöng thïí naâo quïn
êëy, laâ quy luêåt cuãa tònh yïu; trong vuä truå thay àöíi, giûäa
vaån vêåt biïën chuyïín, sûå söëng cuãa con ngûúâi cêìn caái möëc,
caái truå cöåt khöng thay àöíi, coá thïë múái söëng àûúåc, múái
söëng bïìn bó vaâ töët àeåp àûúåc. Khöng thay àöíi, laâ loâng ta
yïu thûúng Baác Höì, laâ nöîi àau ta phaãi biïåt Baác cuãa
chuáng ta; ngoån lûãa ta giûä trong traái tim ta cho Baác Höì
khöng thay àöíi. Cûá möîi àïm, cûá möîi buöíi töëi bònh thú
Baác vaâ baâi Baác úi trûúác cöng chuáng haâng trùm, coá luác
haâng nghòn ngûúâi, töi laåi söëng laåi khöng phai nhaåt
nhûäng tònh caãm yïu mïën böìi höìi, töi laåi söëng caái “leä tûã
sinh” lúán lao quaá àöîi; Baác cuãa chuáng ta
Laå thay sûác maånh cuãa têm höìn
Mù’t vêîn tûúi nhû suöëi têån nguöìn
Theo chên Baác
thò sûác maånh cuãa nöîi àau àúán vaâ mïën yïu úã trong töi
cuäng khöng bao giúâ caån.
Baâi Baác úi ghi laåi cho chuáng ta, cho muön àúâi vïì sau
con chaáu chuáng ta caái giêy phuát, caái thúâi àiïím
Baác úi!
Thöi àêåp röìi chùng? möåt traái tim
Àoã nhû sao Hoãa, saáng sao Kim!
Theo chên Baác
Töë Hûäu àaä boã qua hïët moåi cöng thûác, àïí trêìn truåi traái
tim mònh; Töë Hûäu laâ ngûúâi àaä tùång Baác têåp Thú àêìu tiïn
cuãa mònh (1946) vaâ tûå goåi laâ “àûáa con chñ hiïëu” cuãa Baác,
ngûúâi con chñ hiïëu êëy söëng cho têët caã chuáng ta caái àau
khöí thiïng liïng vaâ vô àaåi, baãn chêët caái àau khöí naây chó
coá thïí nêng ta lïn, chûá khöng hïì dòm ta; hoaân caãnh cuãa
Töë Hûäu cho pheáp Töë Hûäu àûúåc gêìn Baác nhiïìu hún chuáng
ta, öi, qua baâi thú chuáng ta theo Töë Hûäu, nhû Töë Hûäu,
Chiïìu nay con chaåy vïì thùm Baác
Ûúát laånh vûúân rau, mêëy göëc dûâa.
Ngöi nhaâ saân cuãa Baác trong Phuã Chuã tõch, vïì sau
naây, töi àaä àûúåc àïën thùm,
Con laåi lêìn theo löëi soãi quen
Àïën bïn thang gaác àûáng nhòn lïn
Chuöng úi, chuöng nhoã coân reo nûäa?
Àöìng chñ Kyâ, ngûúâi àûúåc phuåc vuå bïn Baác, möåt höm
lïn gaác, àêíy cûãa cêìu thang, bûúác vaâo khöng baáo hiïåu
trûúác, Baác giêåt mònh. Tûâ àoá vïì sau, anh Kyâ thûúng Baác
quaá khöng bao giúâ coân daám laâm cho Baác giêåt mònh nûäa, vò
Baác vô àaåi, Baác saáng suöët, nhûng Baác laâ möåt öng cuå 78, 79
tuöíi, Baác dïî giêåt thöåt chûá; Anh Kyâ múái treo núi caánh cûãa
àoáng cêìu thang möåt caái chuöng con, ai lïn, kheä àêíy,
chuöng àaä reng reng, Baác biïët trûúác, Baác khoãi giêåt mònh.
Quanh nhaâ saân bùçng göî, Baác àaä tröìng nhiïìu cêy,
tröìng cam, bûúãi, tröìng hoa:
Traái bûúãi kia vaâng ngoåt vúái ai
Thúm cho ai nûäa, húäi hoa nhaâi!
Hoa nhaâi laâ thûá hoa trong ngoåc trù’ng ngaâ, thúm tho
ngaâo ngaåt; nhûng xaä höåi cuä trûúác Caách maång laâ caái xaä
höåi ghen taâi ghen sù’c (vò thïë nïn naâng Kiïìu múái phaãi
höìng nhan baåc mïånh) noá thêëy hoa nhaâi thúm àeåp, liïìn
baão hoa nhaâi laâ hoa lùèng lú, mù’ng hoa nhaâi laâ “hoa con
àô” vaâ noá cuáng hoa ngêu, hoa höìng trïn baân thúâ Thaánh
mêîu, maâ khöng chõu cuáng hoa nhaâi. Höì Chuã tõch vô àaåi
tröìng hoa nhaâi, laâ Baác cêët thaânh kiïën, chiïu tuyïët cho
hoa nhaâi, nêng àúä hoa nhaâi. Cuäng nhû Höì Chuã tõch cêët
thaânh kiïën cho phuå nûä; xaä höåi cuä khinh phuå nûä, coá núi
khöng cho phuå nûä ài qua trûúác baân thúâ öng vaãi, Baác
troång phuå nûä, bïnh vûåc phuå nûä, coi hoå hoaân toaân ngang
bùçng vúái àaân öng.
Baâi Baác úi rêët quyá baáu, búãi chó coá Töë Hûäu laâ nhaâ thú
duy nhêët noái lïn nöîi niïìm têm sûå cuãa Baác Höì:
Öi! Phaãi chi loâng àûúåc thaãnh thúi
Nùm canh búát nùång nöîi thûúng àúâi...
... Baác chùèng buöìn àêu, Baác chó àau

Nöîi àau dên nûúác, nöîi nùm chêu.
Thò ra Baác cuãa chuáng ta giêëc nguã àêu coá àûúåc ngon,
búãi nùm canh quaá nùång nöîi thûúng àúâi; loâng Baác khöng
thaãnh thúi, Baác öm caã non söng, Baác thûúng lo cho tûâng
möîi kiïëp ngûúâi nhû thïë, thò Baác nguã thïë naâo àûúåc. Baác
laâ ngûúâi maácxñt lïninñt vô àaåi, Baác luön luön laåc quan;
nhûng traái tim Baác àau lù’m; nöîi àau dên nûúác: giùåc Myä
coân döìn bom àaån vaâo àöìng baâo miïìn Nam, nöîi nùm
Chêu: Baác noái trong Di chuác “... Töi caâng tûå haâo vúái sûå
lúán maånh cuãa phong traâo cöång saãn vaâ cöng nhên quöëc tïë
bao nhiïu, thò töi caâng àau loâng bêëy nhiïu vò sûå bêët hoâa
hiïån nay giûäa caác Àaãng anh em”.
Baâi Baác úi laâ möåt kiïíu mêîu cho ta hiïíu vïì nöåi dung
laâ caái höìn cuãa hònh thûác, vaâ hònh thûác tön nöåi dung lïn.
Nöåi dung úã baâi naây laâ Baác Höì. Töë Hûäu àaä coá àûúåc nhûäng
baâi thú trong saáng maâ nhuyå nhaâng àïí diïîn àaåt; caái giaãn
dõ úã àêy laâ kïët tinh cuãa möåt quaá trònh nghiïìn ngêîm,
chiïm nghiïåm lêu daâi cuãa têm trñ, laâ kïët quaã cuãa möåt sûå
reân luyïån giaâ dùån vïìâ ngön ngûä.
Sûäa àïí em thú, luåa tùång giaâ
laâ möåt cêu thú hay, àoåc cûá tûúãng nhû rêët dïî laâm, nhû laâ
cêu thú tûå laâm lêëy mònh vêåy. Sûå thêåt khöng phaãi laâ dïî
laâm nhûäng cêu thú nhû thïë. Nhaåc àiïåu baâi thú laâ caái
nhaåc àiïåu riïng biïåt cuãa thú thêët ngön Töë Hûäu, cuâng möåt
vang hûúãng vúái baâi Quï meå:
Huïë úi, quï meå cuãa ta úi,
vúái nhûäng cêu thú trong baâi Meå Túm:
Gioá löång àûúâng khúi, röång àêët trúâi
nhûng úã àêy têåp trung hún, cêët loåc hún nûäa, nêng cao
hún nûäa. Baãn thên vùn cuãa nhûäng cêu khöng coá gò laå;
caái hay úã ngoaâi lúâi, búãi kïët húåp chùåt cheä vúái nöåi dung;
àoåc àïën àêu laâ nghô àïën Baác Höì, cho nïn hay:
Baác úi, tim Baác mïnh möng thïë....
Chó lo muön möëi nhû loâng meå
Nêng niu têët caã, chó quïn mònh.
Caâng nghô àïën tñnh tònh àaåo àûác cuãa Baác, cêu thú
trïn àêy caâng thêëm thña; Baác lo laâ lo cho caã thiïn haå,
Baác nghô laâ nghô cho caã àöìng baâo, duy coá möåt ngûúâi maâ
Baác quïn, ngûúâi êëy laâ baãn thên Baác! - Vaâ àöëi vúái töi, cao
àöå cuãa xuác caãm úã nhûäng cêu naây:
Baác àïí tònh thûúng cho chuáng con
Möåt àúâi thanh baåch chùèng vaâng son
Mong manh aáo vaãi, höìn muön trûúång
Hún tûúång àöìng phúi nhûäng löëi moân.
Miïång töi àoåc, mù’t töi cûá ûúát bao nhiïu lêìn, búãi Töë
Hûäu àaä noái têåp trung xoaáy vaâo àiïím töíng húåp nhêët; àêy
laâ àiïëu vùn bi huâng, nhòn laåi caã möåt àúâi. Ngûúâi ta noái
Lïnin giaãn àún nhû chên lyá; Baác Höì cuäng giaãn àún nhû
chên lyá. Cuäng coá thïí noái vïì Lïnin: Möåt àúâi thanh baåch
chùèng vaâng son. Lïnin saáng lêåp ra Nhaâ nûúác Xö viïët,
nhûng trïn mònh Lïnin, Ngûúâi khöng thñch àeo huên
chûúng. Baác Höì cuäng laâ “võ Chuã tõch khöng coá huên
chûúng”.
Chuáng ta thûúng Baác cuãa chuáng ta “Mong manh aáo
vaãi, höìn muön trûúång”; têët caã caái hay tûâ Baác Höì vaâo
trong cêu thú, cêu thú hay theo, söëng theo Baác, nhû vêåy
àaä laâ giaá trõ lúán cuãa ngûúâi thi sô. Coân nhû Hún tûúång
àöìng phúi nhûäng löëi moân , thò àaáng cho chuáng ta suy
nghô maäi khöng hïët. Baác khöng thñch ngûúâi ta àuác tûúång
àöìng cho Baác. Theo töi hiïíu, nhên dên ta àaä àuác cho Baác
haâng triïåu tûúång úã trong traái tim röìi, Baác cêìn gò tûúång
àöìng. Tûúång àöìng maâ cuöëi cuâng phúi úã nhûäng löëi moân,
coã moåc luát lïn búãi khöng ai thiïët qua laåi àoá nûäa, khó ho
coâ gaáy, thò höìn muön trûúång laâ hún!
Chao öi, Töë Hûäu lúán búãi noái àïën cao àöå sûå àau àúán
thûúng yïu cuãa ta,
Öi Baác Höì úi, nhûäng xïë chiïìu
Nghòn thu nhúá Baác biïët bao nhiïu:
Ra ài, Baác dùån: Coân non nûúác...
Nghôa nùång, loâng khöng daám khoác nhiïìu.
Öi Baác Höì úi laâ tiïëng khoác, tiïëng nêëc; baâi thú Töë Hûäu
trong tang lïî Baác rêët àuáng, rêët thêåt, nhû traái tim ta; hai
cêu dûúái nù’n laåi caái voåt ra cuãa hai cêu trïn, böën cêu
nhû vêåy laâ phaãi, laâ veån. Baâi thú kïët thuác bùçng àöi deáp
löëp cao su àen cuãa Baác vaâ daäy Trûúâng Sún.
*
* *
Baâi Baác úi àûúåc tiïëp tuåc bùçng baâi Theo chên Baác.
Lïnin mêët ngaây 21-1-1924; àêìu thaáng 10-1924,
Maiaköëpski hoaân thaânh trûúâng ca Vlaàimia Ilich Lïnin.
Baác Höì mêët ngaây 3-9-1969; sang thaáng 1-1970 Töë Hûäu
àaä khaái quaát cuöåc àúâi vaâ sûå nghiïåp Baác trong baãn thú
daâi 460 cêu: Theo chên Baác.
Trong baâi thú vïì Nguyïîn Vùn Tröîi, Töë Hûäu viïët: “Coá
caái chïët hoáa thaânh bêët tûã”. Àïën àêy, caái “bêët tûã” àaä bõ
vûúåt; Baác cuãa chuáng ta
Baãy mûúi chñn tuöíi xuên trong saáng
Vaâo cuöåc trûúâng sinh...
Töë Hûäu viïët baâi thú vïì cuöåc trûúâng sinh cuãa Baác. Baác
vöën sinh úã laâng Sen
Úi hoa sen àeåp cuãa buân àen:
Laâng quen nhû thïí quï chung vêåy
Mêëy daäy ao chua, maãnh àêët pheân.
Baác lúán lïn, úã dûúái boáng nuái Chung Sún, giûäa ba gian
nhaâ coã, nhaâ coá möåt haâng raâo dêm buåt àoã nhû moåi nhaâ
quï kiïíng Viïåt Nam
Baån xûa, coân nhúá khi cêu caá
Nhúá quaã caâ ngon, nhúá göëc cheâ.
Mûúâi tuöíi, Baác àaä ài theo cha, laâ cuå Phoá baãng Sù’c,
vaâo Huïë, lúán lïn úã Huïë, hoåc úã Huïë; 19 tuöíi Baác úã Saâi
Goân, Baác rúâi Töí quöëc lïn laâm cöng trïn möåt chiïëc taâu
cuãa Phaáp, laâ rúâi tûâ caãng Saâi Goân; cho nïn “Baác nhúá miïìn
Nam nöîi nhúá nhaâ”. Möîi khi nhù’c àïën tuöíi treã cuãa Baác,
laâ Baác nhù’c àïën miïìn Nam. - Vaâ cuöåc àúâi hoaåt àöång cuãa
Baác bù’t àêìu úã haãi ngoaåi; àöìng chñ Chuã tõch Àaãng Cöång
saãn Nhêåt Baãn sang viïëng Baác, vïì noái: “... Khöng hiïíu vò
sao àöi chên cuãa àöìng chñ Höì Chñ Minh àaä àïí cho töi möåt
êën tûúång rêët sêu sù’c. Töi nghô: - Àöi chên kia àaä ài
khù’p thïë giúái”. - Baâi thú daâi cuãa Töë Hûäu àaä khaái quaát
nhûäng nùm thaáng cuãa Höì Chuã tõch gù’n liïìn vúái lõch sûã
Viïåt Nam hiïån àaåi. Àoaån vaâo àêìu baâi thú cuäng laâ àoaån
kïët, tûác chñnh laâ múã ra cuöåc trûúâng sinh cuãa Baác; Jözï
Maácti, ngûúâi anh huâng dên töåc Cu Ba, noái: “Danh tûâ chïët
khöng coân àuáng nûäa, khi sûå nghiïåp cuãa cuöåc àúâi àaä àûúåc
hoaân thaânh töët àeåp”.
Töi viïët baâi thú Mûâng thoå Baác
Nùm nay vûâa tuöíi taám mûúi troân...
Ngûúâi thi sô run tay sao! khi haå chûä troân naây. Vò khoá
maâ àûúåc chûä “troân” lù’m chûá. Baác cuãa chuáng ta taám mûúi
troân, vêîn troân veån, troån veån, toaân veån, cêìn kiïåm liïm
chñnh, chñ cöng vö tû, trong suöët nhû pha lï, “trong nhû
aánh saáng”, àeåp àeä viïn maän vö cuâng!... Vêìn troân cuãa taám
cêu thú laáy laåi,
Töi viïët baâi thú cho caác con
Mai sau àûúåc thêëy Baác nhû coân
Phú phú toác baåc, choâm rêu maát
Àöi deáp moân ài, in dêëu son.
nhû thoaát ra ngoaâi thúâi gian, thaânh cuöåc taái diïîn vö cuâng
têån.
Töi khöng thuêåt laåi baâi thú, trong àoá tiïíu sûã àúâi Baác
kïët laâm möåt vúái lõch sûã cuãa dên töåc ta tûâ khi mêët nûúác
búãi tay àïë quöëc Phaáp cho àïën nhûäng ngaây bêy giúâ. Töë
Hûäu coá möåt sûác khaái quaát rêët lúán, traánh rúi vaâo nhûäng
sûå kiïån tên vùn, maâ lêëy tñnh chêët cuãa lõch sûã; àöìng thúâi
nhaâ thú àaä taåo ra möåt nhaåc àiïåu thú chung cho toaân baâi,
thñch húåp vúái àïì taâi naây. Baâi thú phaãi rêët suy nghô, àïí
cho lù’ng caác sûå kiïån laåi, cuäng nhû lù’ng têm tû mònh,
cho nïn nhòn chung, nhaåc thú saáng trong thanh thoaát:
Tûâ àoá Ngûúâi ài... nhûäng bûúác àêìu
Lïnh àïnh böën biïín, möåt con taâu
Cuöåc àúâi soáng gioá. Trong than buåi
Tay àöët loâ, lau chaão, thaái rau...
Töi yïu nhûäng cêu thú àuác kïët chù’c nõch. Baác Höì -
Nguyïîn AÁi Quöëc ài rêët nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, nhûng
AÁ, Êu àêu cuäng loâng trong àuåc
Vaâng maáu chia hai caãnh khöí giaâu.
Caách maång thaáng Mûúâi Nga thaânh cöng:
Tuã sù’t ngai vaâng quùng xuöëng àêët
Tiïëng bom Sa Diïån:
Traái tim Höìng Thaái nöí vang trúâi.
Àoaån thú hay nhêët theo yá töi laâ khi Baác trúã vïì nûúác.
Trong baâi thú naây, Töë Hûäu àaä duâng rêët nhiïìu im lùång;
lù’ng, tûác laâ bao göìm im lùång àïí maâ ngêîm nghô; vaã laåi,
muöën noái àûúåc nhiïìu trong ñt lúâi noái, thò phaãi ngù’t
quaäng caác lúâi noái bùçng im lùång; möîi im lùång laâ möîi ngön
ngoaåi àïí maâ haâm xuác, vang ngên: Saáng muâa xuên êëy,
41, giúâ phuát Baác àùåt chên trúã laåi trïn Töí quöëc, àêët trúâi
luác êëy coá im lùång thêåt hay khöng? Suöëi coá roác raách to
hay khöng? Ta khöng cêìn phaãi nghiïn cûáu trúã laåi cho
thêåt chñnh xaác. Chó biïët luác naây cêìn im lùång, búãi lúán lao
vô àaåi, búãi xuác caãm cao àöå, búãi rêët mûåc böìi höìi; coá im
lùång múái nöíi bêåt con chim hoát , möåt con chim hoát thöi,
nhû traái tim hoát trong löìng ngûåc; maâ coá leä caã àêët nûúác
tûâ Nam Quan àïën Muäi Caâ Mau cuâng im lùång, toaân thïí
nhên dên cuâng im lùång, búãi chúâ àoán; Öi! nïëu khöng duâng
caái im lùång, thò lêëy gò àïí diïîn taã caái vö biïn, caái thiïng
liïng?
Öi saáng Xuên nay, Xuên 41
Trù’ng rûâng biïn giúái núã hoa mú
Baác vïì... Im lùång. Con chim hoát
Thaánh thoát búâ lau, vui ngêín ngú...
Baác àaä vïì àêy, Töí quöëc úi!

Nhúá thûúng, hoân àêët êëm húi Ngûúâi.
Ba mûúi nùm êëy, chên khöng nghó
Maâ àïën bêy giúâ múái túái núi!
Vêîn caái buát phaáp im lùång êëy - thiïng liïng êëy; ta vïì
thùm quï ta Paác Boá:
Hoãi doâng khe êëy, hoãi tre lau
Nhûäng thaáng ngaây xûa... Baác úã àêu!
Hang laånh, àïm thêu, ngoån lûãa Baác àöët vûúåt thúâi gian,
khöng gian, ài vaâo thïë giúái vaâ hêåu thïë:
Hang laånh nhúá tay Ngûúâi àöët cuãi
Bêåp buâng lûãa chaáy suöët àïm thêu
Ai hay ngoån lûãa trong hang nuái
Maâ saáng muön loâng, vaån kiïëp sau!
Töi àaä àoåc möåt höìi kyá caách maång cuãa chõ Trûúng Thõ
Myä, kïí laåi mònh lêìn àêìu tiïn ài lïn Chiïën khu Viïåt Bù’c,
àûúåc gùåp Giaâ Thu, maâ chûa biïët laâ ai; chó thêëy mïën yïu
kñnh phuåc Giaâ Thu quaá, Giaâ Thu nöíi bêåt hùèn giûäa moåi
ngûúâi vïì diïån maåo, daáng dêëp, trñ tuïå, àaåo àûác; àïën khi
àûúåc gùåp Chuã tõch Höì Chñ Minh, thò: öëi giúâi öi, chñnh Giaâ
Thu laâ Höì Chuã tõch! Töi theo lúâi kïí cuãa chõ Trûúng Thõ
Myä, cuäng cûá têëm tù’c maäi vïì boáng daáng mïën yïu vö haån
cuãa Giaâ Thu, caái tïn goåi cuäng àaä mïën yïu röìi, thò höm
nay thú Töë Hûäu kïët tinh laåi cho chuáng ta möåt àoaån ngaây
thaáng êëy:
Viïåt Minh hai tiïëng dêåy biïn khu
Truyïìn khù’p dên gian, àuöíi giùåc thuâ
Cêy àaá mûâng reo theo möîi bûúác
Súám höm xoám nuái boáng Giaâ Thu.
Trong phêìn thú naây, Töë Hûäu àaä dêîn baâi thú “Saáng ra
búâ suöëi, töëi vaâo hang...” cuãa Höì Chuã tõch. Caác baâi thú,
cêu thú cuãa Baác dêîn vaâo trong baâi thú daâi naây àïìu rêët
àù’t; thú Baác böîng sang saãng lïn, vûäng chù’c, àêìy nöåi
dung .
*
* *
Baác Höì vêîn úã vúái chuáng ta, Baác vêîn dêîn dù’t chuáng
ta; Baác ên cêìn hoãi han:
Hoãi anh hoãi chõ cöng nhên êëy
Vaâng ngoåc thi àua àûúåc mêëy giúâ?
Baác an uãi, khuyïn nhuã:
Húäi chõ hùçng tröng ngaây thù’ng trêån
Baác khuyïn thûúng nhúá vûäng bïìn loâng.
Baác luön luön àaä chùm lo cho miïìn Nam, Baác trûúác
tiïn nghô àïën Nûãa Ta úã àêìu soáng gioá:
Baãn àöì bïn vaách treo, khöng noái
In maäi baân tay Baác chó àûúâng
Têëm lõch ngaây ngaây nghe Baác hoãi
Höm nay, àêu thù’ng úã tiïìn phûúng?
Ba höìng quên Xö viïët àaä tûâng àaánh Àûác quöëc xaä,

tùång Baác thú:
Bònh sinh, àêìu ngêíng túái trúâi xanh
Khuêët boáng, höìn thúm quyïån àêët laânh.
Tûâ rêët xa xöi, ba àöìng chñ êëy àaä caãm nghe àûúåc têm höìn
Baác, Baác thûúng yïu Traái àêët, yïu mïën Loaâi ngûúâi, öm
êëp Dên töåc Viïåt Nam ta, àêìu Baác hiïn ngang ngêíng túái
trúâi cao, maâ traái tim Baác gù’n chùåt úã cuâng mùåt àêët. Fiàen
Caströ noái: Baác gieo mêìm cho sûå söëng. Nûä thi sô ÊËn Àöå
Amrita Pritam tùång thú Baác khi Baác sang thùm ÊËn Àöå:
Traái Àêët àaä mú giêëc mú àêìy hûáa heån,
Möåt giêëc mú vaâo buöíi àïm taân.
Rùçng coá ngûúâi àïën gieo mêìm söëng,
Mêìm mùåt trúâi - lïn trïn caánh àöìng bêìu trúâi.
Töë Hûäu muöën noái àiïìu êëy,
Anh dù’t em vaâo coäi Baác xûa
Àûúâng xoaâi hoa trù’ng nù’ng àu àûa
Coá höì nûúác lùång söi tùm caá
Coá bûúãi cam thúm, maát boáng dûâa.
Thú cuãa anh dõu hoâa, gù’ng diïîn àaåt sûå yïu thûúng àaä
biïën thaânh ra caãnh vêåt, gù’ng diïîn àaåt sûå yïu thûúng
cuãa Baác àaä thaânh têëm loâng taåo hoáa “Baác söëng nhû trúâi
àêët cuãa ta”. Núi Baác úã, ngöi nhaâ saân trong vûúân Phuã Chuã
tõch. Bùçng möåt vaâi neát khöng phaãi taã thûåc, Töë Hûäu gúåi
laåi nùm “nhaâ” nùm núi; nhaâ cuä böë meå Baác àaä tûâng úã, tuöíi
nhoã cuãa Baác àaä úã:
Thùm laåi vûúân xûa, maái coã tranh
Thûúng haâng rêm buåt, luöëng rau xanh
Ba gian nhaâ tröëng, nöìm àûa voäng
Möåt chiïëc giûúâng tre, chiïëu moãng manh.
ÚÃ ngoä Compoint, thuã àö Pari, Baác laâ thúå chûäa aãnh:

Muön nöîi àúâi nhû aãnh trù’ng àen
Bêng khuêng àïm laånh, thûác bïn àeân
Möåt hoân gaåch noáng nung têm huyïët
Mêíu baánh mò con nuöi chñ bïìn.
ÚÃ hang Paác Boá, nghôa laâ nguöìn nûúác, coá hoân nuái Maác,
suöëi Lïnin:
Nuái vêîn nghiïng àêìu nghe vaách àaá
Haát cuâng cêy laá gioá ngaân sêu...
Trong Khaáng chiïën:
Núi Baác úã, saân mêy vaách gioá
Saáng nghe chim rûâng gaáy bïn nhaâ
Àïm trùng möåt ngoån àeân khïu nhoã
Tiïëng suöëi trong nhû tiïëng haát xa.
Vaâ ngöi nhaâ saân trong vûúân Phuã Chuã tõch:
Nhaâ gaác àún sú, möåt goác vûúân
Göî thûúâng möåc maåc, chùèng muâi sún
Giûúâng mêy chiïëu coái, àún chùn göëi
Tuã nhoã, vûâa treo mêëy aáo súân...
Maáy chûä thöi reo, nhúá ngoán àaân

Thong dong chiïëc gêåy gaác bïn baân...
Phêìn cuöëi cuãa baâi àêìm thêëm trong möåt khöng khñ,
möåt nhaåc thú dûúng hoâa nhû aánh trúâi dõu saáng; Baác thên
mêåt ên cêìn vúái ngûúâi, vúái caãnh, vúái vêåt, loâng Baác chûáa
chúã têët caã, nïn bêy giúâ moåi caãnh moåi vêåt àïìu haäy coân
mang nöîi thûúng yïu cuãa Baác, tûâ haâng cêy buåt moåc Baác
àaä chùm soác, - coá möåt cêy vaâng ài nhû sù’p chïët, Baác àaä
chùm cho xanh töët trúã laåi - tûâ khoám hoa daå hûúng, àïën
chöìng thû caác chaáu beá gûãi cho Baác, vaâ
Con caá rö úi, chúá coá buöìn
Chiïìu chiïìu Baác vêîn goåi rö luön,
thêåt laâ àêìm êëm nöîi thûúng yïu:
Öi loâng Baác vêåy, cûá thûúng ta
Thûúng cuöåc àúâi chung, thûúng coã hoa...
chûä cûá laâ sûå dai dùèng, sûå bïìn bó, cûá laâ tûâ bao giúâ vïì
trûúác cho àïën têån bao giúâ vïì sau, Baác thûúng maäi thûúng
hoaâi chuáng ta. - Nhaâ thú noái àûác khiïm nhûúâng cuãa Baác,
tûå hoâa mònh trong têåp thïí, khöng lêën aát têåp thïí, bùçng
möåt hònh tûúång choån rêët hay:
Nhû àónh non cao tûå giêëu mònh
Trong rûâng xanh laá, gheát hû vinh.
*
* *
Öi! Höì Chuã tõch thûúng yïu dêëu mïën cuãa chuáng ta!
Bao nhiïu thú noái cho àûúåc sûå nghiïåp Baác, cuöåc àúâi Baác,
têm höìn Baác? Nöëi bûúác Töë Hûäu, nhûäng thi sô Viïåt Nam
nguyïån xin diïîn àaåt Baác, lúáp naây khöng têån, sang nhûäng
lúáp múái khaác khöng cuâng. Chuáng ta vêîn ao ûúác:
Baác Höì,
Cha cuãa chuáng con
Höìn cuãa muön höìn!
Cho con àûúåc öm hön maá Baác,
Cho con hön maái àêìu toác baåc
Hön choâm rêu maát rûúåi hoâa bònh.
Coá ai ngúâ nhûäng cêu thú viïët höìi Khaáng chiïën trûúác
laåi laâ viïët àïí nghòn nùm, Baác cuãa chuáng ta àaä vaâo coäi
trûúâng sinh, Baác Höì söëng maäi trong sûå nghiïåp cuãa chuáng
ta, trong traái tim dên töåc chuáng ta, maâ dên töåc chuáng ta
thò trûúâng töìn, aãnh hònh Baác muön nùm cûá àeåp tûúi nhû
thïë:
Nhúá öng cuå mù’t saáng ngúâi
AÁo nêu tuái vaãi àeåp tûúi laå thûúâng:
Nhúá Ngûúâi nhûäng saáng tinh sûúng
Ung dung yïn ngûåa trïn àûúâng suöëi reo
Nhúá chên Ngûúâi bûúác lïn àeâo,
Ngûúâi ài, rûâng nuái trong theo boáng Ngûúâi.
Hai àoaån thú trïn àêy àïìu laâ cuãa Töë Hûäu.
Haâ Nöåi 10-7-1970
LOÂNG BAÁC HÖÌ

ÀÖËI VÚÁI LIÏÅT SÔ VAÂ THÛÚNG BINH
Böå Nöåi vuå vûâa xuêët baãn quyïín “Raång rúä dên töåc, veã
vang giöëng noâi”, göìm nhûäng baâi, nhûäng lúâi noái, nhûäng
thû Höì Chuã tõch viïët vïì thûúng binh vaâ liïåt sô.
Àang khi Töí quöëc lêm nguy, giang san, sûå nghiïåp, möì
maã, àïìn chuâa, nhaâ thúâ cuãa töí tiïn ta bõ uy hiïëp; cha, meå,
anh em, vúå con, thên thñch, hoå haâng ta bõ àe doåa; cuãa
caãi, ruöång nûúng, nhaâ cûãa, ao vûúân, laâng maåc ta bõ nguy
ngêåp; ai laâ ngûúâi xung phong trûúác hïët àïí chöëng cûå quên
thuâ, àïí giûä gòn àêët nûúác cho chuáng ta? Àoá laâ nhûäng
chiïën sô maâ nay möåt söë thaânh ra thûúng binh". (7-1947)
“AÊn quaã phaãi nhúá ngûúâi tröìng cêy... Maáu àaâo cuãa caác
liïåt sô êëy àaä laâm cho laá cúâ caách maång thïm àoã choái. Sûå
hy sinh anh duäng cuãa caác liïåt sô àaä chuêín bõ cho àêët
nûúác ta núã hoa àöåc lêåp, kïët quaã tûå do. Nhên dên ta àúâi
àúâi ghi nhúá cöng ún caác liïåt sô...” (5-1-1960).
Höì Chuã tõch rêët ên cêìn chu àaáo àöëi vúái thûúng binh,
liïåt sô.
Ên cêìn chu àaáo laâ möåt àùåc àiïím cuãa àûác haånh Höì
Chuã tõch. “Baác úi, tim Baác mïnh möng thïë - Öm caã non
söng, moåi kiïëp ngûúâi” (thú Töë Hûäu); sûå nghiïåp vô àaåi cuãa
Chuã tõch Höì Chñ Minh xuêët phaát trûúác tiïn tûâ möåt têëm
loâng yïu thûúng ngûúâi khöng búâ bïën. Do yïu thûúng
khöng búâ bïën, maâ khöng boã soát möåt ai. Anh Ba khi laâm
ngûúâi doån deåp trong möåt khaách saån nûúác Anh, àaáng leä
nhû ngûúâi khaác thò vûát thûác ùn thûâa vaâo möåt caái thuâng,
àöi khi coân caã phêìn tû con gaâ, nhûäng miïëng bñt tïët to...
nhûng àïën lûúåt anh Ba, anh giûä gòn saåch seä, àûa laåi cho
nhaâ bïëp, búãi anh Ba nghô àïën nhûäng ngûúâi dên Anh
ngheâo úã ngoaâi khaách saån, coá thïí àûa nhûäng thûác ùn êëy
biïëu hoå, giaãm búát sûå thiïëu thöën cuãa hoå. Höì Chuã tõch nghô
àïën toaân thïí nhên dên Viïåt Nam, àïën têët caã nhên loaåi,
àïën caách maång vaâ haånh phuác cuãa thïë giúái; nhûng traái
tim Baác khöng àaânh loâng dûâng úã neát lúán chung, maâ nhû
möåt ngûúâi meå cuãa cuöåc àúâi, Baác xa xoát àïën tûâng nöîi thiïåt
thoâi cuå thïí úã trïn àúâi. Möîi ngûúâi Viïåt Nam coá caái ûu àaäi,
laâ do quaá trònh lõch sûã àêëu tranh cuãa dên töåc, do hoaân
caãnh cuãa xûá súã àêët nûúác mònh, maâ rêët mûåc nhaåy caãm vúái
nhûäng khöí àau lúán coân töìn taåi trïn Traái àêët naây; do àoá
maâ giaâu tñnh nhên àaåo, tûác cuäng laâ giaâu tñnh caách maång.
Öi Höì Chuã tõch thûúng yïu cuãa chuáng ta! Töi coân nhúá
nùm 1946, möåt buöíi töëi taåi êëp Thaái Haâ, ngoaåi ö Haâ Nöåi,
töi àûúåc gùåp àöìng chñ Hoaâng Hûäu Nam; luác àoá töi coân
non vïì tuöíi àúâi vaâ tuöíi caách maång; anh Nam, ngûúâi chiïën
sô àaân anh ài trûúác, àaä giaãng cho töi hiïíu, töi coân nhúá
maäi àïën bêy giúâ. Anh Nam noái: “Höì Chuã tõch àêëu tranh
cho caã dên töåc ta vaâ cho toaân nhên loaåi; tuy nhiïn, ai
thiïåt thoâi nhêët, thò Cuå bïnh vûåc che chúã nhêët. Cuå bïnh
vûåc nhêët cho treã con, phuå nûä, vaâ caác dên töåc thuöåc àõa.
Cho treã con, vò chuáng noá trûáng nûúác; cho phuå nûä, vò
trong xaä höåi cuä, phuå nûä bõ sûå aáp bûác vïì giai cêëp, laåi coân
bõ sûå ùn hiïëp cuãa àaân öng; cho caác dên töåc thuöåc àõa, vò
àoá laâ nhûäng ngûúâi mêët tûå do, àöåc lêåp...” Hiïíu röång ra.
Baác bïnh vûåc cho caã caác dên töåc miïìn nuái, vò hoå bõ thiïåt
thoâi trong sûå phaát triïín cuãa lõch sûã. Ên cêìn chu àaáo laâ
àûác cuãa Baác Höì. “Öi Ngûúâi Cha, àöi mù’t meå hiïìn sao!”
(thú Töë Hûäu); traái tim Baác àûúåc cêëu taåo möåt caách thïë naâo
maâ öm caã non söng, êëp in tûâng kiïëp ngûúâi möåt, nhû
nhûåa cuãa cêy àaåi thoå àúâi àúâi ài tûâ göëc rïî bïìn vûäng tia
khù’p àïën nhûäng nhaánh, nhûäng chöìi xa nhêët; traái tim
Baác Höì àúâi àúâi coân àùåt giûäa thïë gian, doâng maáu höìng cuãa
muön thïë hïå vêîn chaãy qua àoá. Chuáng ta hiïån nay “tröng
cêy laåi nhúá àïën Ngûúâi”, Baác cuãa chuáng ta khi Ngûúâi coân
söëng, ùn möåt miïëng cúm, húáp möåt miïëng nûúác laâ nhúá àïën
àöìng baâo miïìn Nam, àïën chiïën sô ngoaâi mùåt trêån, àïën
thûúng binh, àïën liïåt sô.
Öi! Loâng Baác vêåy, cûá thûúng ta: Baác thûúng yïu vaâ
ên cêìn chu àaáo möåt caách rêët tûå nhiïn, àoá laâ àõnh nghôa
cuãa têm höìn Baác; tuy vêåy, möîi khi ta nhêån thûác trúã laåi
sûå chu àaáo êëy, ta laåi ngaåc nhiïn vò noá vö haån sêu xa.
Baác coá caách noái cuãa Baác:
“Húäi caác liïåt sô!
“Ngaây mai laâ nùm múái (muâng 1-1-1955), laâ ngaây àöìng
baâo vaâ böå àöåi mûâng Chñnh phuã vïì Thuã àö. Trong luác caã
nûúác vui mûâng, thò moåi ngûúâi àïìu thûúng tiïëc caác liïåt sô
àaä hy sinh vò Töí quöëc, vò dên töåc.
Töi thay mùåt nhên dên, Chñnh phuã vaâ böå àöåi kñnh cêín
nghiïng mònh trûúác linh höìn bêët diïåt cuãa caác liïåt sô...".
Trong luác moåi ngûúâi coá mùåt húán húã tûng bûâng, Baác
Höì nghô trûúác hïët àïën nhûäng ngûúâi vù’ng mùåt.
“... Tiïëng thúm cuãa caác liïåt sô seä muön àúâi lûu truyïìn
vúái sûã xanh.
Möåt neát hûúng thanh.
Vaâi lúâi an uãi".
Àêy khöng phaãi chó laâ lïî nghi rêët mûåc trang troång. Baác
Höì àaä àùåt traái tim cuãa Baác trong möîi möåt lúâi; Baác duâng
chûä “an uãi” laâ rêët hiïån thûåc, vaâ vö haån thêëm thña; chñnh
chûä “an uãi” àoá coi caác liïåt sô nhû nhûäng ngûúâi coân söëng.
Hún ai hïët, Baác Höì an uãi liïåt sô, chùm soác thûúng
binh, bïånh binh, nhù’c nhúã tröng nom caác gia àònh liïåt
sô, gia àònh böå àöåi, Àaãng ta, nhên dên ta maäi maäi tuên
theo yá muöën êëy cuãa Baác.
Quyïín saách naây sûu têåp àïën ba mûúi baâi noái, bûác
thû, àoaån vùn cuãa Baác; Baác laâ ngûúâi trûúác sau nhû möåt,
khöng bao giúâ Baác quïn cöng lao vaâ hy sinh cuãa nhûäng
ngûúâi laâm nïn chiïën thù’ng. Baác khùèng àõnh nhiïìu lêìn:
“... Nhûäng thanh niïn àoá laâ anh huâng dên töåc. Àöìng baâo
vaâ Töí quöëc seä khöng bao giúâ quïn ún hoå (1-1947)”; “Caác
liïåt sô àaä hy sinh, nhûng cöng traång to lúán cuãa caác liïåt
sô àaä ghi sêu vaâo loâng cuãa toaân dên vaâ non söng àêët
nûúác (31-12-1951)”; “Töi cuâng àöìng baâo luön luön nhúá
àïën caác àöìng chñ (7-1948)”; vaâ Baác ra gûúng chung thuãy
khöng dúâi. Liïìn sau nhûäng trêån thù’ng lúán. Baác hoãi thùm
uáy laåo caác thûúng binh: Thû gûãi caác chiïën sô bõ thûúng
trong trêån Àöng Khï (9-1950); thû gûãi caác thûúng binh
taåi mùåt trêån Trung du vaâ Àöng Bù’c (2-1951); Baác Khen
ngúåi caác chiïën sô bõ thûúng vaâ sûå têån têm cuãa caác y sô,
khaán höå, cûáu thûúng (1-1947); nhûäng nùm àêìu múái
khaáng chiïën, Baác coân dùån doâ caác nhên viïn quên y: “Vò
sûå kñch thñch trong chiïën trêån, vò sûå sinh hoaåt khù’c khöí
trong quên àöåi, vò sûå tu dûúäng chûa àêìy àuã, hoùåc vò

nhûäng àiïìu kiïån thiïëu thöën, möåt söë anh em quên nhên
khöng àûúåc trêën tônh, àöëi vúái thêìy thuöëc khöng àûúåc nhaä
nhùån. Gùåp nhûäng ca nhû vêåy, chuáng ta nïn lêëy loâng
nhên loaåi vaâ tònh thên aái maâ caãm hoáa hoå. Ngûúâi ta coá
cêu ”Lûúng y kiïm tûâ mêîu..." (3-1948). Àöëi vúái nhûäng
chiïën sô bõ thûúng têåt nùång: “Baác mong nhûäng anh em
thûúng têåt nùång thò yïn têm an dûúäng”. Àöëi vúái nhûäng
ngûúâi hùng haái: “Baác gûãi lúâi chuác caác chuá maånh khoãe, àïí
seä àaánh giùåc nûäa vaâ dùån caác chuá cûá yïn loâng dûúäng bïånh
cho mau laânh maånh, chúá vöåi xin trúã ra mùåt trêån”. Àöëi
vúái nhûäng àöìng chñ khöng trúã laåi chiïën àêëu àûúåc nûäa,
Baác khuyïn: “Khi àaä khöi phuåc sûác khoãe, caác àöìng chñ seä
hùng haái tham gia cöng taác tùng gia saãn xuêët àïí giuáp
ñch cho Töí quöëc, cuäng nhû caác àöìng chñ àaä anh duäng giûä
gòn non söng; caác àöìng chñ seä trúã nïn nhûäng ngûúâi cöng
dên kiïíu mêîu úã hêåu phûúng cuäng nhû caác àöìng chñ àaä
laâm ngûúâi chiïën sô kiïíu mêîu úã ngoaâi mùåt trêån...”.
Àöëi vúái àöìng baâo, Höì Chuã tõch luön luön biïíu dûúng
nhûäng ngûúâi con anh duäng cuãa àêët nûúác: “... Hoå àaä laâm
raång rúä dên töåc, veã vang giöëng noâi”. Trong Baáo caáo chñnh
trõ àoåc taåi Àaåi höåi àaåi biïíu toaân quöëc lêìn thûá II cuãa
Àaãng (2-1951), Baác nhù’c àïën nhûäng àöìng chñ tiïn liïåt
“àaä vui veã hy sinh hïët thaãy, hy sinh caã tñnh mïånh mònh
cho Àaãng, cho giai cêëp, cho dên töåc”, vaâ kïu goåi “Têët caã
chuáng ta phaãi noi theo caác gûúng anh duäng, gûúng chñ
cöng vö tû êëy, múái xûáng àaáng laâ ngûúâi caách maång...”.
Ngûúâi caách maång khöng thïí khöng hoåc têåp gûúng caác liïåt
sô ài trûúác.
Öi! Chuáng ta nay coân nhúá nhûäng nùm àêìu cuãa cuöåc
Khaáng chiïën trûúác, khi êëy chûa coá thuïë nöng nghiïåp;
nhiïìu khoaãn chi phñ cuãa Nhaâ nûúác laâ tröng mong úã sûå
hùçng têm, hùçng saãn cuãa nhên dên. Töi coân nhúá nùm
1946, àaä thaânh lêåp “Höåi giuáp binh sô bõ naån”, àoá cuäng laâ
nùm maâ àûúåc töí chûác “Muâa àöng binh sô”, vúái nhûäng
chiïëc aáo trêën thuã mang nhûäng hònh quaã traám àêìu tiïn.
Àoá laâ thúâi kyâ nhen nhuám cuãa chuáng ta, cuäng laâ thúâi maâ
nhûäng tònh caãm yïu mïën lúán lao àûúåc khúi dêåy rêët thù’m
thiïët. Thaáng 7 nùm 1947, bù’t àêìu àûúåc töí chûác “Ngaây
thûúng binh toaân quöëc”. Höì Chuã tõch kïu goåi: “Ngaây 27
thaáng 7 laâ möåt dõp cho àöìng baâo ta toã loâng hiïëu nghôa
baác aái, vaâ toã loâng yïu mïën thûúng binh...”. Baác gúåi yá:
“Trong luác chöëng naån àoái keám, àöìng baâo ta àaä tûâng möîi
tuêìn nhõn ùn möåt bûäa àïí giuáp caác àöìng baâo bõ àoái. Bêy
giúâ chöëng naån ngoaåi xêm, töi chù’c àöìng baâo ta seä vui
loâng vaâi ba thaáng nhõn ùn möåt bûäa àïí giuáp caác chiïën sô
bõ thûúng”. Vaâ Baác “xin xung phong” gûãi cho Ban Töí
chûác möåt thaáng lûúng cuãa Baác, möåt bûäa ùn cuãa Baác vaâ
cuãa caác nhên viïn taåi Phuã Chuã tõch. Nhiïìu lêìn Baác àaä
gûãi tùång lûúng Baác vaâo Ngaây thûúng binh. - Tûâ thaáng 7
nùm 1951, Höì Chuã tõch àïì xûúáng viïåc àoán thûúng binh
vïì laâng àïí giuáp anh em cho àûúåc lêu daâi, gêy cú súã laâm
ùn cho anh em. Chñnh Baác àaä theo doäi viïåc thi haânh kïë
hoaåch naây. Ngaây 27 thaáng 7 nùm sau (1952), Baác viïët
thû dùån doâ rêët chu àaáo: Vïì phêìn àöìng baâo, “nïn coi àoá
laâ möåt nghôa vuå cuãa nhên dên àöëi vúái nhûäng chiïën sô bõ
thûúng, bõ bïånh, khöng nïn coi àoá laâ möåt viïåc ”laâm
phuác"; vïì phêìn anh em thûúng binh, bïånh binh, “phaãi
hoâa mònh vúái nhên dên, tön troång nhên dên, traánh phiïìn
nhiïîu nhên dên”. Nhûäng ngaây thûúng binh, nùm 1954,
Baác coá “mêëy lúâi nhù’n nhuã”, nùm 1956, Baác laåi coá “mêëy
lúâi nhù’n nhuã” vïì viïåc thûúng binh vïì xaä.
Baác khöng boã soát möåt dõp naâo coá thïí nhù’c àïën liïåt sô,
thûúng binh. Nhên dõp kyã niïåm Hai Baâ Trûng vaâ ngaây
Quöëc tïë Phuå nûä (8-3-1952), “Töi kñnh cêín nghiïng mònh
trûúác linh höìn caác nûä liïåt sô àaä hy sinh cho Töí quöëc. Töi
kñnh chaâo caác baâ meå coá con trong böå àöåi, vaâ caác baâ meå
cuâng vúå con cuãa caác liïåt sô.
... Caác baâ meå chiïën sô vaâ caác chõ em giuáp thûúng binh
àaä hoâa lêîn loâng yïu nûúác, yïu con, yïu chiïën sô thaânh
möåt möëi yïu thûúng khöng búâ bïën, maâ giuáp àúä chiïën sô
vaâ sùn soác thûúng binh nhû con em ruöåt thõt cuãa
mònh...".
*
* *
Anh em thûúng binh àaä laâm theo lúâi Baác. Ngay tûâ
nhûäng thaáng àêìu cuãa cuöåc Khaáng chiïën chöëng thûåc dên
Phaáp, Höì Chuã tõch àaä nhêån àûúåc nhiïìu thû cuãa chiïën sô
bõ thûúng hùng haái hûáa: hïî vïët thûúng khoãi, laåi xin ra
mùåt trêån; Baác viïët thû khen ngúåi: “Caác chiïën sô àaä hy
sinh xûúng maáu àïí giûä gòn àêët nûúác, nay àaä bõ thûúng
maâ coân mong moãi ài àaánh giùåc: caác chiïën sô thûåc xûáng
àaáng vúái Töí quöëc (1-1947)”.
Höì Chuã tõch biïíu dûúng, vaâ cuäng ên cêìn khuyïn nhuã
thûúng binh: “Chúá bi quan chaán naãn, phaãi luön luön cöë
gù’ng”; Baác phoâng ngûâa khuyïët àiïím: “Chúá nïn yïu cêìu
quaá àaáng ra veã ”cöng thêìn"; Baác vaåch cho con àûúâng tiïën
túái: “Bêy giúâ caác chuá tuây khaã nùng maâ tham gia saãn
xuêët, khöng yïu cêìu laâm quaá sûác. Nhûng vúái truyïìn
thöëng oanh liïåt cuãa quên àöåi, thò bêët kyâ ài àêu, laâm gò
àïìu phaãi gûúng mêîu...”.
Cuäng nhû möîi ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta, anh em
thûúng binh àaä phêën àêëu laâm moåi àiïìu hay, àiïìu töët, vò
yïu Töí quöëc, vò yïu nhên dên, vaâ cuäng vò yïu thûúng Baác
Höì. Nhûäng tû tûúãng “vò nhên dên quïn mònh” cuãa Àaãng,
cuãa Baác Höì thêëm vaâo loâng möîi àöìng chñ thûúng binh,
naãy núã ra thaânh haânh àöång vun àù’p cho cuöåc söëng.
Öi! Tai töi tûúãng nhû nghe, mù’t töi tûúãng nhû thêëy
thêìy giaáo Höì Vùn Theã, bõ thûúng khi àaánh àöìn Phuã
Thöng trong Khaáng chiïën trûúác, trúã thaânh hiïåu phoá
trûúâng Phan Saâo Nam (huyïån Phuâ Cûâ, Haãi Hûng), möåt
chên vúái chiïëc naång göî, ài tûâ Traâ Böì sang Phûúng Böì, tûâ
Ba Àöng xuöëng Phuá Maäo, lui túái thùm nom mûúâi saáu lúáp
hoåc phên taán úã böën thön, chiïën àêëu úã mùåt trêån thûá hai
cuãa anh: àaâo taåo thïë hïå tûúng lai cho Töí quöëc. - Töi
tûúãng nhû vùng vùèng bïn tai mònh cêu noái cuãa àöìng baâo
vuâng Nam Giang (Nam Àaân, Nghïå An): “Àêu khoá, coá öng
Tû”, ngûúâi vaá àûúâng, chûäa cêìu, cuâng dên quên hñ huái lêëp
höë bom trong luác giùåc Myä àaánh phaá aác liïåt; Trêìn Kim Tû
thûúâng noái: “Trûúác àêy coân hai tay, töi cêìm suáng àaánh
Phaáp, bêy giúâ cuåt möåt tay, töi cêìm cuöëc, cêìm dao sûãa
àûúâng cho böå àöåi ta àaánh Myä”. - Lï Viïët Thêåp, tûâ miïìn
Nam têåp kïët, hoãng hai mù’t vaâ mêët caánh tay phaãi,
nhûng àûúåc baâ con xaä Àöng Phuá (Àöng Sún, Thanh Hoáa)
thûúâng baão nhau: “Cûá theo àöìng chñ êëy maâ laâm”, búãi anh
xung phong laâm thuãy lúåi, chó coân tay traái vêîn duâng mai
xù’n àûúåc nhûäng taãng àêët lúán, heâ lïn búâ, hùçng nùm, laâm
cho húåp taác xaä xêëp xó 250 cöng. - Vaâ tiïëng ai haát:
“Trûúâng Sún úi! Ta àaä lïn àûúâng”, àïm àïm baâi ca Chiïëc
gêåy Trûúâng Sún laåi bay ài caác ngoä xoám: àoá laâ Nguyïîn
Vùn Haånh, trïn 20 tuöíi, nùm 1966, trong möåt trêån chiïën
àêëu duäng caãm, àaä hoãng hai mù’t vaâ cuåt tay phaãi, nay vïì
quï úã xaä Trêìn Phuá (Thanh Trò, Haâ Nöåi) phuå traách àöåi
thiïëu niïn xoám 5, tûâ àöåi keám nhêët xaä, nùm 1969 àaä
thaânh àöåi tiïn tiïën, àûúåc choån àïí xêy dûång thaânh àöåi
kiïíu mêîu cuãa toaân xaä; búãi thïë cho nïn gioång cuãa Haånh
haát baâi Trûúâng Sún cêët cao maånh hún trûúác, say sûa
hún...
Do nhûäng sûå àeåp àeä nhû trïn, nïn àaä àûúåc Baác Höì
viïët trong thû nhên ngaây 27 thaáng Baãy 1959:
“Nhiïìu àöìng chñ thûúng binh àang phuå traách nhûäng
cöng taác quan troång.
“Nhiïìu àöìng chñ thûúng binh úã traåi àaä tñch cûåc hoåc
têåp vaâ lao àöång gûúng mêîu.
“Têët caã anh em thûúng binh, bïånh binh àaä àem hïët
khaã nùng cuãa mònh àïí tùng gia saãn xuêët vaâ goáp phêìn
xêy dûång àêët nûúác. Töi hoan nghïnh tinh thêìn hùng haái
lao àöång cuãa anh em vaâ mong anh em caâng cöë gù’ng,
caâng tiïën böå nûäa”.
Caãm àöång biïët bao, khi töi àoåc baâi cuãa Phaåm Höìng
Sún viïët vïì Phan Vùn Trêìm (àùng baáo Nhên dên ngaây
26-7-1966). Àoåc àaä nùm nùm röìi, töi cûá vûúng vêën maäi,
àïën nöîi gêìn àêy töi phaãi ài tòm laåi cho àûúåc söë baáo êëy.
Trong möåt trêån chöëng caân úã Àöìng Thaáp Mûúâi, Trêìm,
laâ caán böå möåt trung àöåi thuöåc Tiïíu àoaân 307, àaä bõ
thûúng úã möåt chên vaâ khöng may sa vaâo tay giùåc Phaáp.
Chuáng noá àaä àaánh thuöëc mï, cûa tuöët caã hai chên anh,
röìi àûa vïì giam úã Saâi Goân - Gia Àõnh; anh àûúåc trao traã
nhû tuâ binh vaâ têåp kïët ra Bù’c. Anh àûúåc chûäa úã viïån
cuãa ta, röìi vïì an dûúäng úã möåt Ty Thûúng binh. - Chñnh
Phaåm Höìng Sún laâ Tiïíu àoaân trûúãng cuãa Tiïíu àoaân 307,
vaâ baãn thên Sún cuäng bõ möåt nûãa ngûúâi hoaân toaân baåi
liïåt; Sún kïí laåi Trêìm àaä àïën thùm mònh: “Höìi àoá, töi
toaân phaãi nùçm ngûãa, nïn möîi khi coá ngûúâi vaâo phoâng,
thûúâng töi chó tröng thêëy phên nûãa ngûúâi bïn trïn. Lêìn
naây, tiïëng naång àaä àïën saát chên giûúâng maâ töi vêîn chûa
tröng thêëy ai caã. Töi cöë yá ngoác àêìu lïn. Ö, möåt chuá beá!
Khöng, khöng phaãi, möåt ngûúâi lúán hiïín nhiïn, thên hònh
vaåm vúä, nhûng cuåt mêët caã hai chên, chöëng möåt cùåp naång
luân tõt. Bïn chên coân laåi möåt àêìu göëi, àûúåc anh löìng vaâo
möåt miïëng àïåm cao su laâm deáp, coân khuác àuâi bïn kia thò
thaã luãng lùèng trong möåt öëng quêìn cuåt...”.
Sau cuöåc thùm nhau àoá, nùm 1959 Phan Vùn Trêìm
àaä lêëy vúå; vúå anh quï úã huyïån Vùn Giang, Hûng Yïn, àaä
chiïën àêëu böën nùm, bõ thûúng hai lêìn vaâ cuåt mêët chên
traái. Hai vúå chöìng cöång laåi chó coân coá möåt chên, àaä xin
khöng nhêån moåi ûu tiïn úã traåi an dûúäng maâ dù’t nhau
vïì àêët Phuá Thoå laâm ùn. Vúå quêíy nûúác, chùm soác lúån gaâ,
tröng nom caác chaáu; chöìng thêm canh àöíi vuå, tröìng àuã
ngö, khoai, sù’n, àöî, laåc, vûâng, mña, chuöëi, dûáa; anh quên
nhên Nam böå êëy lúåp nhaâ cuäng àûúåc, treâo cêy göìi(1)
nhaánh cuäng àûúåc, vaâ khi vúå àeã, àúä lêëy cuäng àûúåc. Lù’m
luác anh phaãi ài ba, böën ngaây liïìn, àïí noái chuyïån ngoaåi
khoáa vïì thûúng binh cho caác trûúâng hoåc; nhûng anh vûâa
cöng taác, vûâa saãn xuêët rêët gioãi; möîi nùm hai vúå chöìng
baán cho Nhaâ nûúác gêìn möåt taå thõt, haâng têën khoai sù’n,
cung cêëp cho húåp taác xaä hai têën phên boán.
(1) Göìi: cù’t caânh, tiïëng Phuá Thoå.

ÖÌ! Sûác maånh naâo kyâ laå àaä dûång nïn àûúåc haånh phuác
cho gia àònh naây? Nhûäng àïm trùng saáng, anh quyâ trïn
maãnh vûúân, tranh thuã cuöëc àêët; thêëy caác con àua chúi
bù’t àom àoám, ngoan, khoãe maånh, anh caâng thêëy yïu àúâi,
caâng cuöëc hùng, cuöëc sêu hún...
Phaåm Höìng Sún ca ngúåi Phan Vùn Trêìm, maâ chñnh
Sún cuäng àaáng ngaân lêìn ca ngúåi. Phaåm Höìng Sún laâ àiïín
hònh cuãa tinh thêìn phêën àêëu chöëng thûúng têåt. Ài àïën
àêu, ngûúâi sô quan thûúng binh êëy chó yïu cêìu bïånh viïån
böë trñ giûúâng bïånh cuãa anh gêìn cûãa söí àïí lêëy aánh saáng
laâm viïåc. Coá lêìn trong cún àau, anh àaä nñu gaäy caã nhûäng
chêën song cûãa söí. Nhûng àúä àau àûúåc luác naâo, anh hoåc
têåp; anh hoåc vaâ gioãi tiïëng nûúác ngoaâi. Anh àaä dõch nhiïìu
taác phêím vùn hoåc tiïëng Nga ra tiïëng Viïåt, vaâ saách àûúåc
xuêët baãn; chñn nùm cêìm suáng chiïën àêëu úã mùåt trêån,
mûúâi ba nùm phêën àêëu trïn giûúâng bïånh, Phaåm Höìng
Sún khöng ngûâng phuåc vuå caách maång.
*
* *
Quyïín saách naây cuãa Höì Chuã tõch chù’c chù’n àûa
thïm sûác maånh cho thûúng binh, bïånh binh, cho caác gia
àònh liïåt sô, chù’c chù’n tùng cûúâng tònh caãm cuãa àöìng
baâo ta àöëi vúái liïåt sô vaâ thûúng binh. Möåt luöìng yïu
thûúng bao la cuãa Baác thêëm caã nhûäng trang saách. Chuáng
ta àoåc maâ rung àöång vö cuâng, thêëm thña vö haån, chuáng
ta caâng thûúng yïu Baác Höì vô àaåi. Thaáng Giïng nùm
1947, Baác viïët trong thû cho Baác sô Vuä Àònh Tuång: “Töi
àûúåc baáo caáo rùçng: con giai cuãa Ngaâi àaä oanh liïåt hy
sinh cho Töí quöëc. Ngaâi biïët rùçng töi khöng coá gia àònh,
cuäng khöng coá con caái. Nûúác Viïåt Nam laâ àaåi gia àònh
cuãa töi. Têët caã thanh niïn Viïåt Nam laâ con chaáu töi. Mêët
möåt thanh niïn, thò hònh nhû töi àûát möåt àoaån ruöåt”.
Nùm 1949 Baác viïët nhên Ngaây Thûúng binh: “... Tûâ trûúác
àöìng baâo àaä giuáp àúä nhiïìu. Nhûng chên tay taân phïë cuãa
thûúng binh khöng moåc ra àûúåc, vaâ nhûäng tûã sô seä khöng
thïí taái sinh”, vaâ Baác kïu goåi àöìng baâo tiïëp tuåc giuáp àúä.
Nhû thïë laâ Baác cuãa chuáng ta àau úã caánh tay, úã bù’p chên
bõ cù’t cuãa möîi thûúng binh, Baác xoát xa vúái möîi baâ meå
liïåt sô; cuäng nhû nhaâ thú Cu Ba Fïlich Pita Röàrighï
viïët: “Baác Höì àaä chïët hai triïåu lêìn nùm àoái 1945". Vaâ
chñnh caái chñ khñ, caái huâng têm cuãa Höì Chuã tõch àaä vaâo
trong möîi chiïën sô Viïåt Nam, xöëc hoå lïn tiïu diïåt giùåc
Myä hiïån nay; ”Hïî coân möåt tïn xêm lûúåc, thò ta phaãi queát
saåch noá ài!".
Khaáng chiïën chöëng giùåc Phaáp lêìn trûúác, töi yïu baâi thú
chiïën àêëu Triïìu Tiïn “- Anh ra ài giïët giùåc Myä xêm lùng,
em, ngûúâi con gaái Triïìu Tiïn, em àaä tùång böå àöåi caác anh
nhûäng quaã dûa höìng dûa hêëu; nay trúã vïì trïn cöìn àêët quï
hûúng, anh chó coân coá möåt chên, anh caâng àûáng vûäng hún
nûäa trïn maãnh àêët quï hûúng!”. Biïët bao chiïën sô ta trûúác
àêy vaâ hiïån nay, vûäng vaâng nhû thïë, àeåp àeä nhû thïë! Àeåp
nhû Lï Maä Lûúng duäng sô trïn Àûúâng söë 9, hoãng möåt mù’t
bïn phaãi, khöng chõu tûå cho mònh laâ thûúng binh, tòm moåi
caách àïí trúã laåi chiïën trûúâng; xin xuöëng bïëp laâm cêëp dûúäng
àïí têåp cho bïn mù’t hoãng chõu àûúåc xöng khoái, têåp haânh
quên ban àïm vúái möåt mù’t coân laåi, sao cho khoãi ngaä, têåp
bù’n suáng truáng àñch vúái möåt mù’t! Vaâ Lï Maä Lûúng àaä trúã
laåi chiïën trûúâng...
Thaáng Baãy 1971

BÛÁC CHÊN DUNG BAÁC HÖÌ

(Àoåc saách NGÛÚÂI TÖËT VIÏÅC TÖËT)
Baác Höì laâ ngûúâi àêìu tiïn kïu goåi tröìng cêy, ngûúâi múã
àêìu cho nhûäng tïët tröìng cêy, vaâ Baác Höì laâ Öng Cuå
Tröìng cêy söë möåt. Khöng nhûäng Baác tröìng cêy cêy, maâ
Baác tröìng cêy ngûúâi, Baác chùm dûúäng chuáng ta, àïí
chuáng ta voân voåt lúán lao cuâng vúái thúâi àaåi, àaánh thù’ng
giùåc Myä vaâ xêy dûång chuã nghôa xaä höåi thaânh cöng. Tûâ
nùm 1959 àïën nay, Baác Höì àaä thûúãng huy hiïåu cuãa
Ngûúâi cho hún böën ngaân “ngûúâi töët laâm nhûäng viïåc töët”;
Baác Höì rêët thûúng yïu vaâ chùm soác “nhûäng ngûúâi töët
laâm nhûäng viïåc töët”. Àêy laâ phûúng phaáp gêy mêìm ûúng
giöëng cuãa Höì Chuã tõch.
Höì Chuã tõch àaä laâm viïåc naây tûâ khi xêy dûång nhûäng
Chi böå àêìu tiïn cuãa Àaãng ta, trûúác àêy gêìn böën chuåc nùm;
àêy laâ möåt trong nhûäng biïån phaáp cú baãn àïí xêy dûång
Àaãng vaâ caác lûåc lûúång noâng cöët cuãa caách maång. Phûúng
phaáp naây cuãa Höì Chuã tõch, tûâ nhûäng cêy giöëng àêìu tiïn,
àaä gêy truâng truâng àiïåp àiïåp nhûäng ngûúâi chiïën àêëu tûâ
Laång Sún àïën Muäi Caâ Mau, trúã thaânh nhên dên Viïåt Nam
ta anh huâng laâm Caách maång thaáng Taám, laâm hai cuöåc
Khaáng chiïën lúán lao. Nhûng cöng cuöåc vun tröìng naây
khöng lêëy àêu laâm giúái haån, laâ cöng cuöåc vö höìi vö haån,
nïn gêìn mûúâi nùm nay, Baác Höì laåi kiïn nhêîn theo doäi
nhûng gûúng mêîu ngûúâi cuå thïí, Baác àoåc, xem tûâng viïåc
laâm cuãa hoå, vaâ Baác tùång huy hiïåu Höì Chuã tõch cho nhûäng
ngûúâi cuå thïí êëy, thêëm thoaát àaä coá böën nghòn ngûúâi àûúåc
Baác theo doäi vaâ tùång huy hiïåu veã vang. Vaâ tûâ böën ngaân
haåt nhên naây, seä naãy núã trúã laåi haâng triïåu haâng triïåu
“ngûúâi töët laâm nhûäng viïåc töët”, nhûäng ngûúâi trûúác àêy àaä
töët giúâ caâng töët hún lïn nûäa, nhûäng em thiïëu niïn múái vaâo
àúâi laåi trúã thaânh nhûäng ngûúâi töët múái, têët caã laâm thaânh
thúâi àaåi Höì Chñ Minh, mang dêëu êën cuãa Ngûúâi, mang sûå
saáng taåo cuãa Baác Höì, Höì Chuã tõch.
Àoá laâ gûúng saáng trong vùçng vùåc,
Àoá laâ hònh àeåp nhêët cuãa ta.
Nguyïån hy sinh, phêën àêëu, xöng pha
Taác theo Höì Chñ Minh vô àaåi.
*
* *
Nhûäng truyïån Vò nûúác vò dên cuãa Nhaâ xuêët baãn

Quên àöåi Nhên dên êëy, nhûäng truyïån Dên töåc anh huâng,
giai cêëp tiïìn phong cuãa Nhaâ xuêët baãn Lao àöång êëy,
nhûäng truyïån Hêåu phûúng thi àua vúái tiïìn phûúng cuãa
Nhaâ xuêët baãn Phöí thöng, nhûäng truyïån Duäng caãm, àaãm
àang cuãa Nhaâ xuêët baãn Phuå nûä, nhûäng truyïån Thïë hïå
anh huâng cuãa Nhaâ xuêët baãn Thanh niïn, vaâ nhûäng
truyïån Viïåc nhoã nghôa lúán cuãa Nhaâ xuêët baãn Kim Àöìng
êëy, truyïån naâo, gûúng naâo cuäng àeåp.
Möåt àïm thaáng taám nùm 1965, mêëy chiïëc thuyïìn

àaánh caá cuãa àöìng baâo Vônh Linh àang úã giûäa biïín, böîng
bõ taâu àõch lao túái bù’n, thuyïìn thuãng, nûúác vaâo, nhûäng
ngûúâi àaánh caá cuãa ta búi giûäa soáng. Àöìng chñ Traái àang
búi, gùåp àöìng chñ Sung àaä bõ thûúng úã buång vaâ úã traán
cuäng àang cöë búi. Traái àöång viïn Sung:
“Trêu àûåc kïí chi trêìy da! Ta cuâng nhau vïì àêët liïìn,
heâ!”. Traái nñu lêëy chiïëc phao cuãa Sung, dòu ài, vaâ dùån:
“Cöë giûä lêëy phao, khi naâo moãi thò noái, chûá khöng àûúåc
boã phao!”. Möåt laát sau, Traái nghe Sung noái: “Töi mïåt lù’m
röìi, àöìng chñ thaã töi ra maâ búi vaâo búâ möåt mònh ài!”. Traái
baão Sung: “Cöë lïn! chó coân vaâi quaäng nûäa laâ vaâo túái búâ”.
Thûåc ra búâ luác êëy vêîn coân xa tñt tù’p. - Thïë laâ luác êëy àaä
xaãy ra sûå àeåp àeä kyâ diïåu: Traái beân vûâa búi vûâa haát àïí
àöång viïn Sung vaâ àöång viïn caã mònh. Àoá laâ tiïëng haát
giûäa biïín khúi; Traái haát Giaãi phoáng miïìn Nam, Cöìn Coã
anh huâng, cûá haát ài röìi laåi haát laåi, khöng cêìn maåch laåc,
nhúá àoaån naâo thò haát àoaån êëy.
Öi! tiïëng haát trong tònh thïë chuöng treo chó maânh,
möåt ngûúâi bõ thûúng nñu lêëy phao cöë búi, vúái sûå dòu giuáp
cuãa möåt ngûúâi nûäa; tiïëng haát cuãa nhûäng ngûúâi àöåc lêåp,
tûå do êëy coá yá nghôa biïët bao! àoá laâ tiïëng ca cuãa nhûäng
con ngûúâi quyïët laâm chuã vêån mïånh mònh. Bêëy giúâ Sung
bõ thûúng àaä mïåt lù’m röìi, nhûng Sung cuäng se seä haát.
Àûúåc thïm ba kilömeát, thò gùåp möåt ngûúâi nûäa thuyïìn
àù’m, cuäng àang búi: “Ai haát àoá? Gioãi heâ!”. Àoá laâ àöìng
chñ Nghi, Nghi hoãi thïë, vaâ cuâng nhêåp boån; Nghi vaâ Traái
dòu Sung búi. Caã ba ngûúâi laåi tiïëp tuåc haát giûäa biïín khúi
mïnh möng, trong àïm töëi daây àùåc. Búi möåt quaäng nûäa
thò gùåp chiïëc thuyïìn cuãa xaä àang ài tòm. Hoå àûúåc dòu lïn
thuyïìn giûäa tiïëng hoâ reo cuãa baâ con cö baác.
Töi choån möåt truyïån trïn àêy àïí àaåi diïån cho bao
nhiïu truyïån àeåp àeä laå luâng! Ngaây xûa coá nhûäng chuyïån
Nhõ thêåp tûá hiïëu, coá nhûäng chuyïån cöí nhû chuyïån “Dûå
Nhûúång nuöët than baáo thuâ cho chuã”; àaåo àûác xaä höåi chuã
nghôa cuãa chuáng ta hiïån nay hoaân bõ hún, röång lúán hún,
húåp vúái chên lyá hún nhûäng chuyïån êëy vïì trûúác; nhûäng
chuyïån trïn àêy àûúåc ghi nhúá, vò àaä àûúåc cheáp, kïí möåt
caách àiïín hònh. Nay vùn hoåc ta, thú, vùn, truyïån, kõch..
cuãa ta cêìn phaãi chiïëm lônh nhûäng truyïån hay cuãa nhên
dên, tûâ àoá maâ saáng taåo àiïín hònh, àïí lûu maäi maäi baãn
chêët anh huâng ca, baãn chêët trûä tònh caách maång cuãa
muön viïåc hay, gûúng töët êëy.
Nhûäng hònh tûúång àeåp vaâ huâng biïët bao! Nuå, möåt cö
gaái, ngöìi trïn quaã bom chûa nöí, thaáo cùåp toác trïn àêìu,
duâng cùåp toác caåy nheå àêët baám vaâo àêìu nöí. Nhòn qua löî
kiïím tra, Nuå thêëy coá hiïån tûúång bom sù’p nöí. Roä raâng laâ
caái thïë treâo lïn lûng coåp. Nuå khöng thïí chaåy ài, mùåc cho
quaã bom noá nöí taân phaá laâng xoám, vûúân tûúåc. Nuå beân lêëy
àinh, lêëy truåc xe àaåp hoãng àùåt vaâo àêìu bom röìi duâng buáa
àoáng nheå. Nhûng ren öëc chùåt quaá, khöng chuyïín. Trong
nhûäng giêy tñch tù’c, maâ möîi giêy lêu bùçng möåt àúâi ngûúâi
êëy, Nuå beân ruát trong tuái ra cuöën söí nhoã ghi nhûäng àiïìu
àaä hoåc vïì caách thaáo bom, bònh tônh xem laåi caái àoaån múã
ren öëc! Biïët röìi, nhúá röìi, Nuå bù’t ren öëc xoay theo yá muöën
cuãa mònh; vaâ lêìn lûúåt thaáo haåt nöí, thuöëc möìi, goái riïng
tûâng thûá, buöåc kyä vaâo khùn tay. Vaâ Nuå tiïëp tuåc ài thaáo
sang quaã bom khaác. Thêåt nhû laâ trong baâi thú cuãa nûä
thi sô Blaga Dimitröva(1) viïët, cö con gaái hiïìn dõu Viïåt

Nam àaä nhöí rùng trong miïång con coåp!
Vaâ thúâi gian! thúâi gian úã àêy laâ thûúác ào caái àeåp àeä
cuãa loâng ngûúâi! Baâ cuå Böng laâ ngûúâi àúä àêìu lúáp mêîu giaáo
Yïn Sún, húåp taác xaä Yïn Duyïn, àaä gêìn baãy mûúi tuöíi,
lûng coâng, sûác yïëu, suöët saáu nùm liïìn, ngaây naâo cuäng
àïën lúáp möåt laát, nïëu vù’ng chaáu naâo khöng àïën, laâ cuå têët
tûúãi ài ngay, tòm àûa chaáu àïën lúáp, giao cho cö giaáo. Anh
Nguyïîn Hûäu Chù’t hoãng mù’t, trong mûúâi hai nùm liïìn,
vêîn laâm cöng taác thöng tin, leo lïn choâi phaát thanh, mûa
gioá vêîn vaác thang doâ dêîm àïën núi, treâo lïn; anh thñch
nhêët laâ nhûäng luác àûúåc lïn choâi goåi loa, thöng baáo tin
tûác.
Cuå Vuä Vùn Giaá, úã phöë Cêìu Àêët, Haãi Phoâng, trong hai
nùm chöëng chiïën tranh phaá hoaåi cuãa giùåc Myä, àaä àaâo
trïn möåt trùm nùm mûúi hêìm höë úã nhûäng núi cöng cöång.
Cuå Trêìn Kïë Thiïån trïn taám mûúi tuöíi, quï Hûng Yïn,
lïn chúi vúái chaáu úã Haâ Bù’c, àaä tröìng àûúåc hai nghòn cêy
xoan, àïí tùång laåi cho húåp taác xaä xoám Tû Maåi trûúác khi
ra vïì...
Vaâ Ngûúâi àaãng viïn dên töåc Khuâa gûúng mêîu, vaâ Cö
caãnh saát giao thöng thaânh phöë Caãng, vaâ Cö dên quên
bïn söng Gianh, vaâ Ngûúâi chñnh trõ viïn ûu tuá, vaâ Baác
cöng nhên nhiïìu saáng kiïën, vaâ Möåt khêíu àöåi trûúãng phaáo
binh duäng caãm, vaâ Baâ meå coá baãy con àaánh Phaáp, àaánh
Myä... möîi tïn baâi laâ àoáng goáp vaâo kho taâng nhên dên vô
àaåi, àêët nûúác anh huâng.
(1) Baâi thú “Cö con gaái vaâ caái chïët” trong têåp thú dõch “Vêy giûäa tònh
yïu”.
*
* *
Trong haâng vaån nùm qua, úã nhûäng xaä höåi cuä, quêìn
chuáng nhên dên ngaây ngaây vêîn àaä laâm hùçng haâ sa söë
cöng viïåc duäng caãm vaâ taâi trñ, nhûng khöng àûúåc kïí
cöng, khöng ai àïëm xóa, chûá noái gò túái ca ngúåi! Tûâ ngaây
coân laâ chuá hoåc troâ, àoåc chuyïån cuä, töi vêîn nhúá maäi àïën
bêy giúâ caái taâi ba cuãa möåt baác baán dêìu, coá thïí roát dêìu
qua löî möåt àöìng tiïìn, roát haâng giúâ, maâ khöng vûúng vaäi
möåt gioåt. Àoåc nhûäng “Ngûúâi töët viïåc töët”, töi rêët yïu
trong àoá caái khöng khñ saáng taåo nhûäng viïåc hùçng ngaây.
Cuöåc àúâi naây súã dô àeåp laâ nhúâ triïåu triïåu nhûäng baân tay
cêìn lao vaâ kheáo leáo, coá triïåu triïåu nhûäng “hoa tay”. Chõ
Thanh Baâng, cö gaái haái cheâ trïn nöng trûúâng Möåc Chêu,
cöë gù’ng luyïån àöi tay, khi haái phaãi àûa àïìu song song
trûúác mùåt, haái tûâ loâng haái ra theo kiïíu chûä V. nhõp
nhaâng giûäa àöi tay vúái àöi mù’t, vaâ caã bûúác chên; nhòn
cêy cheâ, Baâng phên biïåt àûúåc ngay buáp naâo nïn haái, buáp
naâo àïí laåi. Cuäng chñnh àöi mù’t êëy àaä bù’t rêët chñnh xaác
maáy bay Myä àïí kõp thúâi nöí suáng, khi cö trûåc chiïën. Chõ
Nguyïîn Thõ Maát, kiïím tiïìn vaâ giûä quyä, ngaây ngaây chùm
chó reân cho mònh coá thoái quen bònh tônh, luyïån cho àöi
tay mïìm maåi, nhanh nheån, àïìu àùån, àïëm mêëy giúâ liïìn
maâ khöng thûâa möåt àöìng, khöng thiïëu möåt xu. Maát luön
tûå rùn mònh: “Khöng coá gò quñ bùçng phêím giaá con ngûúâi”,
xêy dûång möåt àûác tñnh ngay thùèng, trong saåch vïì tiïìn
baåc. Chõ Trêìn Thõ Sún, chñn nùm kiïån tûúáng laái xe an
toaân, laái xe gioãi, giûä xe töët, àöëi vúái chõ, thò möîi khi ngöìi
vaâo buöìng laái: phanh phaãi ùn, coâi phaãi kïu, àeân phaãi
saáng, xe múái lùn baánh. Haâ Thõ Kim Dung, cö gaái Taây,
daáng ngûúâi maãnh khaãnh, khuön mùåt nhoã, àöi mù’t linh
lúåi, àaä vûúåt xa caã nhûäng chaâng trai lûåc lûúäng vïì nùng
suêët phaát hoang; mûác phaát baäi rûâng nûáa cuãa nöng
trûúâng àïì ra laâ möåt trùm nùm mûúi meát vuöng, Kim
Dung thûåc hiïån böën trùm nùm mûúi! Àoá chùèng phaãi laâ
cöng viïåc bònh thûúâng maâ kyâ laå?
Töi rêët yïu caái khöng khñ, caái võ thú cuãa nhûäng cöng
viïåc hùçng ngaây; chñnh nhûäng cöng viïåc hùçng ngaây laâ nïìn
taãng taåo ra cuöåc söëng, cho nïn nhûäng viïåc àoá cho ta caái
caãm tûúãng bïn bó, vûäng chaäi cuãa cuöåc àúâi: cöng viïåc hùçng
ngaây vaâ quêìn chuáng nhên dên, àoá laâ hai chiïìu vô àaåi cuãa
möåt thûåc thïí thöëng nhêët.
Maáy bay Myä túái têëp lao xuöëng bù’n, chiïën laán beán lûãa
chaáy rêìn rêåt. Ngöìi dûúái hêìm, chõ cêëp dûúäng Lï Thõ Xûng
thêëy lûãa noáng àang taåt àïën, hai maá noáng bûâng bûâng. Chõ
vêîn chùm chuá böëc gaåo lïn loâng baân tay, vaâ nhúâ aánh saáng
loåt qua cûãa hêìm, cêín thêån nhùåt ài tûâng haåt thoác, tûâng
viïn saån nhoã xñu, àïí chöëc nûäa thöíi cúm cho têåp thïí. Chñn
giúâ röìi, tiïëng maáy bay mêët huát, chõ bûúác vöåi ra khoãi hêìm,
goåi anh chõ em töí cêëp dûúäng. Coân àuã caã. Chöëc laát, bïëp
laåi àoã lûãa. Nhûng chaão cúm bù’t àêìu söi, thò möåt cún mûa
raâo êåp àïën. Xûng baão möåt àöìng chñ lêëy ni löng che cho
bïëp, coân chõ thò cûá àêìu trêìn chaåy quanh nhû àeân cuâ, hïët
doám lûãa, àaão cúm, laåi cêìm cuöëc xeã raänh cho nûúác khöng
uâa vaâo bïëp. Hònh aãnh tñu tñt, tuái buåi cuãa chõ cêëp dûúäng
söëng àöång, êëm cuáng, bïìn chù’c biïët bao! Do vêåy maâ bûäa
trûa höm àoá, nhiïìu anh em vïì àïën nhaâ, tûúãng phaãi nhõn
àoái, àaä nghe tiïëng chõ Xûng goåi xúãi lúãi:
- Caác cêåu úi, muác canh ra ài, anh em vïì röìi àoá!
Trïn tuyïën àûúâng àêìy bom àaån, muöîi vù’t vaâ gioá Laâo
naây, chõ Xûng lo cho àún võ àûúåc ùn ngon, coá sûác, àaãm
baão giao thöng. Chõ àaä àûúåc caái vui sûúáng àùåt möåt tïn
múái cho cêy rau chõ phaát hiïån trong rûâng, nghòn àúâi chûa
ai biïët: chõ laâm caái viïåc cuãa Thêìn Nöng xûa; nêëu cêy rau
vaâ tûå mònh ùn trûúác thñ nghiïåm nhiïìu lêìn, thêëy ngoåt,
ngon, chõ laâ ngûúâi àêìu tiïn trong àúâi goåi noá laâ cêy “choác”.
Caái nhõp àiïåu lúán lao cuãa cuöåc söëng êëy caâng caãm nghe
roä rïåt trong nhûäng ban àïm. Àïm khuya, caã traåi chùn
nuöi vù’ng ngù’t, chó coân möåt mònh cö Lûúng Thõ Thûåc
ngöìi bïn ngoån àeân dêìu tröng lúån àeã; thïë laâ àaä hai ba
ngaây röìi, höm naâo lúån cuäng àeã àïm; coá àïm hai ba con
cuâng àeã, cö phaãi chaåy ài chaåy laåi vêët vaã gêëp mêëy. Lúån
àeã rúi, saáng phaãi ài tòm vïì; coá con sêíy thai, phaãi thûác
àïm àïí quêëy höì, nêëu chaáo cho noá ùn; coá con öëm rêët
nùång. Thûåc àïën boán tûâng thòa chaáo vaâo miïång. - Lï Trñ
Trung úã nhaâ maáy hoáa chêët Viïåt Trò, nhiïìu àïm thûác
trù’ng maây moâ nghiïn cûáu taâi liïåu kyä thuêåt hoáa chêët
nûúác ngoaâi vaâ töíng húåp phên tñch nhûäng söë liïåu thu lûúåm
àûúåc; hònh aãnh anh nhûäng àïm mïåt quaá, guåc àêìu trïn
saách maâ nguã, gúåi möåt caái gò rêët laâ sêu sù’c, caãm àöång.
Cöng viïåc! Cöng viïåc cuãa chuáng ta khöng phaãi chó laâ
nhûäng quaá trònh moác xñch cuãa saãn xuêët, cuäng coá trong
xaä höåi tû baãn; súã dô nhûäng cöng viïåc cuãa ta àaáng yïu àïën
thïë, vò trùm söng àöí vaâo möåt biïín, vò têët caã àïìu mang yá
nghôa phuåc vuå cho àúâi söëng nhên dên lao àöång. Do àoá
maâ chuáng ta àem toaân têm toaân yá ra laâm. Nguyïîn Vùn
Diïm, trong luác maáy bay àõch löìng löån bù’n phaá, khoái böëc
muâ mõt, vúå vaâ àûáa con àêìu loâng baãy thaáng àang úã nhaâ
treã caách àêëy hai trùm meát, lo chaåy cuãa cöng cho nhaâ maáy
àaä. Möåt phuy dêìu àoã bõ truáng àaån, dêìu chaãy ra tung toáe,
Diïm chaåy túái vêìn cho thuâng dêìu nùçm ngaã xuöëng, ngûãa
chöî bõ thuãng lïn trïn; ba loâ axñt àang phaãn ûáng, àaån maâ
truáng vúä bònh thò húi àöåc seä toãa ra, anh phaãi lêåp tûác dêåp
loâ àïí giaãm sûác noáng; xong, laåi chaåy voåt vaâo ùn nhaâ coá
nùm chêåu cloruya àang cö àùåc, cûáu lêëy clo-ruya... têët caã
hiïím nguy, mïåt nhoåc àïí dêîn àïën möåt giúâ rûúäi sau: “Chaão
nêëu cao tiïëp tuåc nêëu bònh thûúâng, vaâ axñt laåi bù’t àêìu
phaãn ûáng trong caác bònh àiïìu chïë”.
Coá leä vò têëm loâng cuãa chõ Bï àaä hoáa ra chó, ra tú dïåt
quyïån gù’n chùåt vaâo têëm vaãi lúán lao daâi röång vônh cûãu
cuãa cuöåc àúâi, nïn chõ múái, ngoaâi viïåc cêëp dûúäng, coân tûå
nguyïån ngaây ngaây àun nûúác söi mang ra àùåt bïn àûúâng.
Nhûäng caán böå ài cöng taác, dên cöng ài laâm àûúâng, böå àöåi
haânh quên, àöìng baâo ài xêy dûång quï múái, ngûúâi sú
taán... ai qua laåi àoaån àûúâng thuöåc huyïån miïìn nuái naây,
phaãi leo döëc, dûúái nù’ng heâ, cuäng mïåt vaâ khaát, cûá vaâo têån
bïëp àöåi 7 nöng trûúâng Phuá Sún àïí xin nûúác, nhiïìu ngûúâi
khaát quaá bï caã gaâu nûúác laä muác úã giïëng lïn tu. Chõ Bï
nghô gêìn nghô xa, beân kiïëm möåt caái thuâng, möåt caái gaáo,
cûá sau luác nêëu cúm, nêëu thïm vaâi thuâng nûúác; söi, chõ
gaánh ra àùåt bïn àûúâng; quay trúã vïì thò cúm vûâa chñn,
chia cúm gaánh ra têån lö caâ phï, têån nûúng rêîy cho cöng
nhên; trûa vïì, chõ gheá qua thùm thuâng nûúác chiïu àaäi,
hïî thêëy hïët chõ laåi nêëu àöí thïm vaâo.
Àïí ài túái nhûäng phuát giêy cao cêëp naây: Àöi luác röîi raäi,
chõ Bï ra àûáng bïn thuâng nûúác, noái àöi cêu chuyïån thùm
hoãi àöìng baâo, caán böå, böå àöåi qua àûúâng gheá vaâo uöëng
nûúác, nhòn ngûúâi uöëng haã hï, chõ vui sûúáng laå luâng, nhû
chñnh mònh khoan khoaái àûúåc uöëng baát nûúác maát loâng
sau khi treâo con àûúâng döëc cao hun huát!
*
* *
Nhûäng chuyïån “Ngûúâi töët, viïåc töët” naây laâ úã núi thûúång
nguöìn cuãa vùn hoåc. Bûúác àêìu tûâ cuöåc àúâi, múái ghi vaâo
thaânh cêu chuyïån, nhûäng saách êëy cuäng àaä cho töi bao húi
êëm noáng cuãa cuöåc àúâi, giaáo duåc töi hiïíu biïët thïm cuöåc
söëng. Àoåc möåt tïn ngûúâi, cuå Vuä Thõ Lïìu úã xaä Gia Hûng,
Ninh Bònh, coá nùm con ài böå àöåi, töi hiïíu rùçng baâ cuå, nùm
1948 àaä coá con trai àêìu loâng ài giïët giùåc cûáu nûúác, tûác laâ
cuå àaä sinh ra, lúán lïn khoaãng böën chuåc nùm trong xaä höåi
cuä; caái chïë àöå cuä taân ngûúåc coân lûu laåi úã tïn ngûúâi; böë meå
cuãa baâ cuå, ngaây xûa, cuäng chó daám àùåt tïn cho con gaái
mònh àïën laâ nhû thïë, laâ lïìu tranh luåp xuåp, laâ lïìu chúå
tröëng trún, Thiïëp than thên phêån thiïëp thua, - Àeân múâ,
lûãa boån(1) daám thua trùng rùçm, ca dao cuä úã khu Nùm noái
nhû thïë; baâ cuå Vuä Thõ Lïìu úi! chaáu kñnh troång cuå vaâ yïu
thûúng cuå biïët bao! möåt caái tïn cuãa cuå cuäng noái rùçng nhêët
àõnh cuå phaãi ài theo caách maång.
Nhûäng truyïån “Ngûúâi töët, viïåc töët” êëy lêìn àêìu tiïn
cho töi biïët rùçng: thò ra coân coá thûá ong löî, töí cuãa noá laâm
ngay dûúái àêët, trong löî; àöìng baâo miïìn nuái cho öng löî laâ
nguy hiïím nhêët, búãi dïî vö tònh giêîm phaãi, noá bay ra vaâ
àöët rêët nùång, coá thïí nguy àïën tñnh maång. Nhûäng truyïån
êëy laåi cho töi biïët: ngaây àïm, cûá vaâo nhûäng giúâ phuát
nhêët àõnh, bêët cûá úã àêu coá nhûäng traåm quan saát biïín
trúâi, thò nhûäng caán böå khñ tûúång àïìu möåt mûåc laâm nhûäng
viïåc giöëng nhau: tûâ luác naây, àöëi vúái hoå ngöìi bïn baân maáy,
moåi viïåc bïn ngoaâi seä àïìu khöng loåt vaâo tai, vaâo mù’t
nûäa; nhûäng laân soáng àiïån bay ài baáo cho nhûäng núi caách
xa haâng trùm ngaân haãi lyá biïët tin trúâi mêy, gioá soáng úã
khu vûåc quanh àêy ... Nhûäng truyïån êëy baáo vúái töi saáng
(1) Lûãa boån (tiïëng khu Nùm): lûãa luåi, àang taân dêìn.
taåo cuãa Lï Vùn Trûåc: nöëi nhiïìu höë bom laåi, coá thïí laâm
thaânh doâng mûúng daâi, àúä töën cöng sûác. Nhûäng truyïån
êëy giuáp töi ngêîm nghô: hai anh Chñnh vaâ Lïî nhêån thêëy
rùçng nhûäng khoá khùn vïì nguyïn liïåu, vïì kinh nghiïåm...
khöng gay go bùçng möåt vaâi ngûúâi khöng tin vaâo viïåc laâm
cuãa mònh; caái khoá nhêët laâ àïën tûâ nhûäng con ngûúâi. Vò
thïë maâ phaãi phêën àêëu gêëp böåi. Nhûäng truyïån “Ngûúâi töët,
viïåc töët” êëy cuäng nhû ca dao, ca dao daåy cho töi tïn àêët
nûúác hoa coã, chim muöng, thò nhûäng truyïån naây cuäng
cho töi biïët: Meå cuãa cö y sô Höì Thõ Àoáa, dên töåc Vên
Kiïìu, àaä àeã Àoáa trong naån àoái 1945, giûäa möåt àïm giaá
reát Trûúâng Sún, bïn doâng söng Àù’ng. Àoáa rêët lanh leån,
bom nöí úã àêu laâ Àoáa coá mùåt taåi àoá, nïn moåi ngûúâi goåi cö
laâ “Con soác Cêím Ly” - Cêím Ly laâ tïn cöng trûúâng. Cö
tham, trung àöåi trûúãng dên quên, cuäng àûúåc caác chiïën sô
phaáo cao xaå goåi laâ “cö soác” cuãa àún võ, búãi hïî coá tiïëng
suáng nöí, laâ Tham àïën vúái caác khêíu phaáo trûúác nhêët vaâ
nhanh nhêët; àõch neám bom têën, Tham nùçm xuöëng, bom
nöí xong, Tham àûáng dêåy chaåy ngay, vaác àaån, lù’p ngoâi
àaån, laâm phaáo thuã, lau suáng, bûng nûúác, haát, ngêm thú...
Vaâ chi tiïët caãm àöång naây: Sau möîi trêån àaánh, vïì nhaâ, cö
soác mïåt raä rúâi, nguã möåt giêëc, höm sau dêåy múái thêëy àau
úã àêu, va vêëp, sûng boãng úã àêu.
*
* *
Vò cuöåc àúâi röång raäi, lúán lao, vônh cûãu, maâ muön
ngûúâi töët àaä coá ngaân vaån hy sinh. Maáy bay bù’n trïn àaão
Baåch Long Vô; baâ Trêìn Tuá Hûúng, ngoån lûãa vûâa lan túái
maái nhaâ mònh, àöìng baâo àõnh lao vaâo chûäa, thò baâ àaä
ngùn laåi, vaâ hûúáng cho baâ con dêåp tù’t ngoån lûãa úã nhaâ
bïn caånh, khöng àïí lan röång ra, vò úã àêëy nhiïìu nhaâ úã saát
maái. Sau khi dêåp tù’t lûãa úã phña êëy, trúã laåi, thò nhaâ cuãa
baâ Hûúng àaä chaáy ra tro. Öi! Cuöåc söëng! ngûúi àeåp biïët
bao! cho nïn bao nhiïu ngûúâi àaä vò ngûúi maâ quïn tñnh
maång; cö Tö Cêím Tuá trïn àaão àaä hy sinh; cö giaáo Tuá
khöng coá baâ con thên thuöåc úã àêy, nïn baâ Hûúng àaä
chùm chuá nhû con gaái cuãa mònh; baâ rûãa mùåt cho cö vaâ
choån böå quêìn aáo cö giaáo Tuá ngaây thûúâng vêîn thñch mùåc
nhêët, mùåc cho cö. - Cuäng nhû àöëi vúái caác liïåt sô, meå O (úã
Tiïn Laäng, Haãi Phoâng) thûúâng àïën nghôa trang tûúái hoa,
queát laá, chùm soác caác phêìn möå. - Vaâ Phan Quaãng, phoáng
viïn baáo Haâ Têy, bõ bom nöí tiïån àûát möåt chên anh, vêîn
nghiïën rùng öm chùåt, phuã chiïëc maáy aãnh vaâo loâng, vò
anh vûâa chuåp àûúåc caãnh möåt chiïëc maáy bay Myä àang böí
nhaâo, möåt chiïëc khaác àang böëc chaáy.
Àúâi söëng thêåt laâ muön hònh vaån traång trong sûå duäng
caãm, trong àûác hy sinh. Àêy, mêëy chuyïån vïì hoåc. Thêìy
giaáo Quïë cûá khoaãng nùm giúâ saáng, àaä coá mùåt úã nhaâ em
Quyïìn baãy tuöíi, bõ liïåt hai chên tûâ beá, àïí coäng em ài hoåc.
Hoåc xong thêìy laåi coäng em vïì. Tûâ chöî àaânh chõu muâ chûä
vò taân têåt, em Quyïìn àaä truáng tuyïín hoåc sinh gioãi cuãa
trûúâng cêëp I. - Cö giaáo Lï, daåy böí tuác vùn hoáa, àöi chên
baåi liïåt tûâ nhoã, ài laåi rêët khoá khùn; coá höm mûa dêìm lêìy
löåi, möåt söë hoåc viïn tûúãng cö giaáo khöng thïí àïën daåy
àûúåc, nïn nghó hoåc. Nhûng Lï laåi nghô: “Ngaây mûa, baâ
con khöng ài laâm àöìng, mònh coá nhiïìu thò giúâ giaãng baâi,
vaâ baâ con seä yïn têm ngöìi hoåc hún”. Lï nhúâ em coäng túái
lúáp trûúác giúâ. Baâ con rêët caãm àöång: Tûâ àoá, cûá nghe keãng,
laâ moåi ngûúâi thu xïëp àïën ngay, khöng ai àïí Lï phaãi ài
goåi. Nhûäng ngaây mûa, baâ con coân phên cöng ngûúâi coäng
Lï àïën lúáp, ngûúâi coäng vïì nhaâ. - Nhûng caãm àöång nhêët
laâ hai em Phiïën vaâ Thóu, lïn mûúâi, thay phiïn nhau coäng
Viïåt taám tuöíi ài hoåc, Viïåt bõ baåi liïåt tûâ múái àeã. Cûá tûâng
quaäng, tûâng quaäng, thay nhau, em thò coäng baån, em laåi
öm saách. Caác em àang hoåc vui veã, thò giùåc Myä moâ àïën
bù’n phaá trûúâng laâng, neám xuöëng àûúâng ba quaã bom sêu
nhû vûåc; möåt höm trúâi mûa, caác em phaãi vûúåt qua vuâng
höë bom trûúåt chên bõ ngaä, buân àêët dñnh bïët caã saách vúã,
toác tai. Caác em nêng nhau dêåy, àïën vuäng nûúác göåt göåt
xoa xoa, laåi cûúâi àuâa coäng nhau àïën lúáp. Nhòn àûúâng
trún, Viïåt rêët thûúng baån phaãi coäng mònh khoá nhoåc; coân
Phiïn vaâ Thóu thò lo Viïåt ngaä, chaåm àïën chên àau cuãa
baån mònh. Tûâ àoá, duâ trúâi gioá mûa, Phiïn vaâ Thóu àïìu
nhù’c nhau lûåa bûúác, khöng àïí Viïåt ngaä lêìn naâo nûäa.
Chñnh vò nhû thïë àoá, maâ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng noái
àïën phêím chêët vö haån cao quñ cuãa ngûúâi Viïåt Nam
chuáng ta!
Xûa coá chuyïån ngûúâi muâ coäng ngûúâi queâ, nöíi tiïëng
trïn vùn hoåc thïë giúái. Nay, trïn miïìn Bù’c nûúác ta, coá
hai thêìy giaáo Hoaânh vaâ Chuác, thêëy maáy bay àõch bù’n
chaáy kho, vöåi chaåy xöng àïën cûáu. Hoaânh chó coá möåt tay,
vaâ Chuác hoãng möåt bïn mù’t; gùåp vêåt nùång quaá, Hoaânh
goåi Chuác àïën àùåt lïn vai cho mònh, röìi huâng huåc chaåy
ra; khoái böëc nghi nguát laâm cho mù’t coân laåi cuãa Chuác
chùèng thêëy gò, thò Hoaânh vûâa vaác vûâa chó àûúâng cho baån;
àïën luác àaân quaå sù’t Myä cuát thùèng, thò Hoaânh vaâ Chuác
àaä cûáu àûúåc gêìn hïët caác thûá trong mêëy daäy nhaâ kho bõ
chaáy.
Duäng caãm! Duäng caãm! Möåt hònh aãnh chiïëm lêëy têm
trñ töi; hònh aãnh Trêìn Quöëc Hai cûáu phaâ. Nûãa àïm, phaâ
bõ nûúác luä giêåt àûát dêy neo, lao vuát ài, mang theo chñn
ngûúâi, seä va vaâo möåt taãng àaá lúán. Lau sêåy hai bïn búâ
söng chaåy ngûúåc vïì phña sau àïën choáng mùåt. Hai vûâa öëm
dêåy, chaåy laåi buöåc möåt àêìu dêy vaâo truåc neo, àêìu àùçng
kia cuöën chùåt vaâo cöí tay, nhaãy uâm xuöëng söng, raáng sûác
vêåt löån vuâng ra khoãi cún xoaáy, búi vaâo búâ, tòm coåc buöåc
dêy ghòm phaâ. Nhûng dêy laåi àûát tung. Phaâ vaâ àöìng àöåi
taám ngûúâi laåi bùng bùng cuöën theo con nûúác luä. Hai lao
mònh xuöëng söng, búi vûúåt lïn àuöíi phaâ. Anh em neám
cho möåt àêìu dêy, Hai àoán lêëy quêën vaâo cöí tay, röìi laåi búi
vaâo búâ lêìn thûá hai. Nhûng àoaån búâ naây toaân lau sêåy,
khöng coá möåt cêy to naâo. Khuác söng voâng kia röìi, taãng
àaá lúán kia röìi. Chó möåt luác nûäa phaâ seä xö vaâo àaá, vúä, vúái
taám àöìng chñ thên yïu! Hai khöng thïí chêìn chûâ àûúåc
nûäa, beân cuöën dêy vaâo ngûúâi, giang tay öm chùåt lêëy
nhûäng buåi lau àïí ghòm phaâ. Buåi lau naây bõ bêåt göëc, Hai
laåi nhoaâi ngûúâi choaâng tay öm lêëy buåi lau khaác. Caã möåt
vaåt lau doåc búâ söng àöí raåp xuöëng. Laá lau nhû haâng trùm
con dao sù’c cûáa vaâo ngûúâi anh. Súåi dêy ghòm phaâ siïët
chùåt lêëy anh. Mùåc! Anh nhû möåt con trùn quêën chùåt lêëy
caã möåt buåi lau lúán, nghiïën rùng chõu àûång, gù’ng hïët sûác
ghòm phaâ.
Chiïëc phaâ àaä ghòm laåi àûúåc.
*
* *
Baác Höì laâ nhaâ chiïën lûúåc vô àaåi, Baác àaä noái: “Vò lúåi
ñch mûúâi nùm chuáng ta phaãi tröìng cêy, vò lúåi ñch trùm
nùm chuáng ta phaãi tröìng ngûúâi” (1958). Baác coân muöën
baão vúái chuáng ta : Vò lúåi ñch cuãa nhûäng thïë kyã, phaãi vun
nhûäng ngûúâi töët laâm nhûäng viïåc töët. Chuáng ta cêìn thêëm
hiïíu àûúåc quan àiïím quêìn chuáng cuãa Höì Chuã tõch. Caác
anh huâng, caác chiïën sô thi àua cuäng tûâ trong quêìn chuáng
maâ ra, vaâ laâ gûúng mêîu rêët àeåp, rêët saáng; tuy nhiïn, coân
cêìn phaãi coá möåt mûác gûúng töët phöí cêåp hún nûäa, ngûúâi
naâo coá thiïån chñ vaâ cöë gù’ng, cuäng coá thïí àaåt túái; nhû vêåy
seä coá haâng triïåu, haâng triïåu ngûúâi àaåt túái; àoá laâ: “Nhûäng
ngûúâi töët laâm nhûäng viïåc töët” maâ Baác Höì rêët vui sûúáng
tùång huy hiïåu cuãa Ngûúâi. Nùm 1942, Höì Chuã tõch àaä viïët
baâi thú Nhoám lûãa:
Luác leo leát bù’t àêìu nhoám lûãa,
Biïët bao nhiïu laâ sûå khoá khùn!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Khi lûãa àaâ chù’c chù’n beán lïn,
Thò mûa gioá chi chi cuäng chaáy...
Viïåc Caách maång cuäng nhû thïë. Luác àêìu rêët gian khöí,
sai möåt li laâ hoãng ài möåt dùåm.
Song khi caách maång àaä vûäng chên,
Seä öì aåt lan traân khù’p xûá,
Seä vuân vuåt nhû toâa nuãi lûãa.
Seä êìm êìm nhû ngoån thuãy traâo,
Seä keáo theo têët caã àöìng baâo...
Caãm àöång biïët bao, Baác Höì kiïn nhêîn ghi tûâ trïn
nhûäng trang baáo, lêëy tûâ trïn nhûäng túâ baáo caáo, gom goáp
nhûäng viïåc töët àeåp cuå thïí, coá nhûäng chuyïån tûúãng nhû
laâ thûúâng nhêët, nhoã nhêët. Cöng viïåc mûúâi nùm nay cuãa
Baác laâm, nay bûúác dêìn thaânh möåt sûå kiïån to taát, lan
traân; böën nghòn viïåc töët tûå tay Baác sûu têìm, kiïím tra,
khuyïën khñch, seä coá möåt sûác thuyïët phuåc maänh liïåt, möåt
sûác giaáo duåc lúán lao; àûúåc nghiïn cûáu hoåc têåp trong nhên
dên, seä gêy möåt phaãn ûáng dêy chuyïìn, seä löi keáo saáng
taåo ra haâng triïåu viïåc töët múái; Baác Höì seä laâm cho caái töët
caâng ngaây caâng thù’ng, caâng coá ûu thïë tuyïåt àöëi, caâng
àêíy luâi caái xêëu rúát laåi cuãa xaä höåi cuä ài vaâo boáng àen dô
vaäng!
Töi coân nhúá tûâ nùm 1961, àaä coá cuå Nguyïîn Vùn Söi,
baãy mûúi tuöíi, úã Haãi Dûúng, àûúåc tùång huy hiïåu Höì Chuã
tõch vò thaânh tñch tröìng cêy; baãn thên töi àaä laâm baâi thú
vïì cuå. Tûâ êëy àïën nay, taám nùm, àaä naãy núã bao nhiïu cuå
tröìng cêy! Coá cuå Haâ Troång Ngoan, dên töåc Taây, baãy mûúi
nhùm tuöíi, àaä röìng chung quanh nhaâ àûúåc nùm nghòn
cêy caác loaåi, coá caã cêy laát, cêy de. Traã lúâi möåt ngûúâi coá
yá chïë giïîu cuå tröìng nhûäng cêy lêu nùm, cuå Ngoan cûúâi.
- Baâ noái phaãi àêëy. Töi tröìng nhûäng cêy naây khöng
phaãi cho con chaáu töi, maâ cho con chaáu cuãa chaáu chù’t
töi. Töi tröìng cêy lêëy boáng che maát cho àúâi sau àêëy!
Gûúng tröìng cêy àaä sinh söi naãy núã nhû vêåy, caác
gûúng töët khaác cuäng seä phaát huy lan traân nhû vêåy.
Veã vang thay! Nhûäng ngûúâi àûúåc giaáo duåc bùçng àaåo
àûác cuãa Höì Chuã tõch, cuãa Àaãng ta, Àaãng nöëi tiïëp nhûäng
truyïìn thöëng àeåp àeä cuãa töí tiïn ta tûâ xûa vaâ phaát huy
lïn möåt mûác cao àeåp chûa tûâng thêëy.
Töi tin tûúãng, töi chù’c chù’n laâ cuöåc gieo muâa “Nhûäng
ngûúâi töët laâm nhûäng viïåc töët” naây, khúãi àöång do Höì Chuã
tõch, seä khai hoa kïët quaã cho àïën maäi maäi trong tûúng
lai!
Baác Höì, Öng - Cuå - Tröìng - Cêy
Ngûúâi ûúm haåt chù’c, ngûúâi gêy giöëng laânh.
Muön hoa, vaån traái trôu caânh
Cuäng tûâ núi möåt têëc thaânh maâ ra!
Baác Höì chùm dûúäng chuáng ta
Àûác trong xaä höåi, chñ laâ non söng;
Bao nhiïu chiïën sô, anh huâng
Cuäng laâ möåt bûác chên dung Baác Höì.
29-1-9169
TÛÂ BAÂI NOÁI CHUYÏÅN

CUÃA ÀÖÌNG CHÑ PHAÅM VØN ÀÖÌNG...
Töi nhû thêëy mònh kñnh mïën vaâ thaânh khêín ra ài tûâ
baâi noái chuyïån cuãa àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng.
Tiïëp theo bûác thû cuãa Trung ûúng Àaãng, àöìng chñ Phaåm
Vùn Àöìng àaä cuâng vúái caác àöìng chñ Trûúâng Chinh, Lï
Àûác Thoå àem àïën cho Àaåi höåi vùn nghïå IV caái nùng
lûúång aánh saáng, nùng lûúång tû tûúãng cuãa Àaãng.
Nhûäng tû tûúãng cuãa Àaãng diïîn àaåt trong baâi noái
chuyïån naây laâ möåt bïå phoáng cho nhûäng ngûúâi vùn nghïå,
cho töi. Nhûäng baån töi vaâ nhûäng baån àoåc cuãa töi khöng
cêìn töi laåi toám tù’t viïët laåi nhûäng yá kiïën trong baâi, vúái
àêìy àuã möåt lúáp lang nhû thïë, maâ hoå muöën töi: - Bêy giúâ
anh suy nghô vaâ viïët laách sao àêy?
Nhûäng tû tûúãng múái nhêët cuãa Àaãng àaä thaânh möåt
buöíi súám mai trong têm höìn töi. Nhûng töi noái ra, thïë
naâo cuäng löån xöån, búãi yá, tònh chen lêën trong têm trñ töi
nhiïìu quaá. Cha öng ta baão: “Cúm ùn chù’c buång”, nhûäng
tû tûúãng chñnh trõ, trûúác hïët laâ cúm chù’c buång, laâm cho
trñ tuïå coá troång lûúång, coá nïìn taãng vûäng chaäi, khoãi bõ
choâng chaânh nhû möåt con lêåt àêåt nheå tïëch úã trïn àêìu.
Töí quöëc vaâ chuã nghôa xaä höåi, àoá laâ leä söëng cuãa chuáng ta!
Àoá laâ hai caái cûåc qui tuå têët caã moåi haânh àöång cuãa chuáng
ta; khöng coân laâ Töí quöëc chung chung maâ laâ Töí quöëc xaä
höåi chuã nghôa, sûå thöëng nhêët êëy töët àeåp biïët chûâng naâo.
Ngûúâi ta khöng thïí söëng maâ khöng coá Töí quöëc, àêët nûúác,
dên töåc, nhên dên, lõch sûã, ngûä ngön... nhûng Töí quöëc êëy
khöng phaãi laâ quöëc gia heåp hoâi, khöng phaãi caái thûá töí
quöëc maâ maäi àïën thúâi Hùngri Hainú (Henri Heine 1797
- 1856), nhaâ thi haâo Àûác coân phaãi chûãi:
Àaáng nguyïìn ruãa, quöëc gia laáo toeát!
Núi thõnh bêìy ö nhuåc gian taâ,
Núi gaäy taân caã moåi caânh hoa,
Núi sêu moåt söëng nhúâ lêìy luåa...
Nûúác Àûác úi, oan traái ba têìng

Nûúác Àûác giaâ caái höìn cuä rñch,
AÁo liïåm ngûúi ta dïåt àïm ngaây,
Dïåt khöng ngûâng ta dïåt liïìn tay.
Nhûäng ngûúâi thúå dïåt Xilïdi
Nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú Viïåt Nam hiïån nay sung
sûúáng hún Hainú biïët bao nhiïu! Hoå coá Töí quöëc chên
chñnh; Töí quöëc cuãa chuáng ta àaåt caái núi maâ têët caã caác Töí
quöëc thïë têët àïìu phaãi àïën: Chuã nghôa xaä höåi. Àoá laâ chên
lyá cuãa thúâi àaåi ngaây nay; chuáng ta àang coá caái chên lyá
êëy, àang laâm caái chên lyá êëy.
Muöën goáp sûác, goáp phêìn mònh vaâo Töí quöëc vaâ chuã
nghôa xaä höåi, ngûúâi vùn nghïå phaãi thêëm nhuêìn nhûäng
tû tûúãng lúán vaâ àûúâng löëi chñnh trõ cuãa Àaãng; àêy khöng
nhûäng chó laâ möåt thiïët yïëu maâ coân laâ möåt nguöìn caãm
hûáng, nghôa laâ möåt sûå say mï. Rêët say mï, hoåc thuyïët
Maác - Lï-nin, tû tûúãng cuãa giai cêëp cöng nhên, triïåt àïí
nhêët vïì caách maång vaâ àêìy àuã, phong phuá nhêët vïì xêy
dûång cuöåc àúâi múái. Rêët say mï, caái sû nghiïåp vaâ cuöåc
àêëu tranh laâm cho tû tûúãng cuãa giai cêëp cöng nhên laâ
tû tûúãng thöëng trõ úã nûúác ta, hoaân toaân laâ hïå thöëng tû
tûúãng cuãa toaân thïí nhên dên lao àöång; rêët say mï, khi
tû tûúãng êëy thêm nhêåp vaâo quêìn chuáng, trúã thaânh möåt
sûác maånh vêåt chêët, trong saãn xuêët, trong thay àöíi xaä höåi,
vaâ tûâ àoá laåi trúã lïn thaânh möåt sûác maånh tinh thêìn, trong
tònh caãm múái, phong tuåc múái. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng
khuyïn chuáng ta luön luön àoåc nhûäng taác phêím kinh
àiïín Maác - Lï-nin noá laâm cho ta do saáng mù’t maâ àûúåc
saáng loâng, traái tim cuãa ta cuäng trúã nïn nhaåy caãm àöëi vúái
sûå vêåt!
Lï-nin noái: “Möîi baâ nöåi trúå cuäng trúã thaânh ngûúâi cai
quaãn Nhaâ nûúác”, nhaâ thú laåi cûá nhû trong xaä höåi cuä, chó
chuyïn trõ möång mú hay sao? Laåi tûâ chöëi caái quyïìn lûåc
maâ chuã nghôa xaä höåi àûa àïën cho mònh, laâ trúã thaânh
ngûúâi cai quaãn Nhaâ nûúác nhû moåi ngûúâi lao àöång hay
sao? Hoåc têåp chñnh trõ, chñnh xaách, àûúâng löëi cuãa Àaãng
cho ta caái quyïìn lûåc êëy.
Trang sûã múái, oanh liïåt vö cuâng trong lõch sûã nûúác ta
vaâ àùåc biïåt quan troång trong lõch sûã thïë giúái, laâ cöng
cuöåc chöëng Myä, cûáu nûúác cuãa nhên dên ta hiïån nay.
Àöìng thúâi chuáng ta xêy dûång chuã nghôa xaä höåi, laâ laâm
caái viïåc múái meã nhêët, hoaân toaân múái, chöëng laåi caái xu thïë
tûå nhiïn muön àúâi naâo àoá. Nhûäng ngûúâi naâo àïì cao caái
múái, ham chuöång caái múái, nïëu hoå thaânh thêåt vúái hoå, thò
lögic hún caã, laâ hoå phaãi ài theo chuã nghôa xaä höåi! Trong
sûå nghiïåp naây, töi vui sûúáng thêëy Àaãng ta, dên töåc ta
cuäng luön luön “laâ nhûäng ngûúâi giûä vûäng àöåc lêåp, chuã
quyïìn, saáng taåo vaâ àöåc àaáo” nhû trong cuöåc chiïën tranh
yïu nûúác, chöëng Myä.
*
* *
“Ta khöng phaãi laâ bïë tù’c!”. Töi thñch caái caách noái
naây, vò noá roåi möåt aánh saáng múái trïn caái chên lyá maâ ta
hùçng noái àïën: Xaä höåi Viïåt Nam ta hiïån nay múã ra, tiïën
lïn, phaát huy túái nhûäng chên trúâi vö cuâng xaán laån. Cêu
noái àaão ngûúåc vêën àïì naây bù’t buöåc ngûúâi trñ thûác, ngûúâi
vùn nghïå, khi tûå mònh, trong mònh mù’c mñu vaâo bïë tù’c,
thò phaãi lêëy ngay thûåc taåi khaách quan maâ kiïím tra
mònh: Xaä höåi ta khaách quan khöng bïë tù’c, vêåy thò caái bïë
tù’c àoá chó úã trong baãn thên mònh thöi. Phaãi tûâ xaä höåi
maâ saáng taác, phaãi tûâ nhu cêìu cuãa xaä höåi maâ saáng taác,
vaâ taâi nùng riïng cuãa mònh laâ phuåc vuå cho yïu cêìu àoá.
Coá thïí noái: Àiïím xuêët phaát cuãa vùn nghïå trong xaä höåi
xaä höåi chuã nghôa hoaân toaân khaác vúái àiïím xuêët phaát cuãa
luöìng vùn nghïå cuä: Ngûúâi vùn nghïå cuä xuêët phaát tûâ baãn
thên maâ saáng taác, may ra caái baãn thên êëy phuâ húåp vúái
sûå tiïën böå, thò taác phêím ài theo chiïìu hûúáng tiïën böå, nïëu
caái baãn thên êëy laâ bïë tù’c sa àoåa nhû caái xaä höåi tû baãn
chuã nghôa, thò taác phêím tûå nhiïn nhi nhiïn laâ xaám xõt,
àen töëi. Noái ra thò nhû laâ dïî hiïíu lù’m, nhûng khöng
àêu! Möåt söë ngûúâi saáng taác cûá coân mù’c mñu gúä maäi
khöng ra, vò khöng xuêët phaát tûâ xaä höåi cuãa mònh, maâ
mù’t cûá nhòn úã àêu “phûúng Têy” naâo àoá, nhòn àïí maâ
tham khaão, gaån àuåc khúi trong, thò laâ cêìn thiïët, nhûng
nhòn maâ nhêìm lêîn caã khöng gian, laåi thïm baãn thên
mònh (vñ duå nhû trong caác nghïå thuêåt taåo hònh) chûa
vûúåt nöíi nhûäng vêën àïì hònh thûác vaâ kyä thuêåt, cho nïn
hoáa ra laåc khúáp vúái caái xaä höåi cuãa mònh.
“Ta quyïët khöng rúi vaâo caái ma buân cuãa maãnh àêët
naây nûäa”. “Chuáng ta nhêët àõnh phaãi chöëng nhûäng lïåch
laåc vïì tû tûúãng vaâ chñnh trõ, nhûäng lïåch laåc khöng thïí
dung thûá àûúåc”. Nù’m vûäng quan àiïím àuáng àù’n, chuáng
ta phï phaán têët caã nhûäng lïåch laåc; “Chuáng ta phï phaán
rêët nghiïm khù’c têët caã nhûäng lïåch laåc vïì vùn hoåc nghïå
thuêåt, kïí caã caác traâo lûu lïåch laåc vïì vùn hoåc nghïå thuêåt
cuãa thïë giúái, chuã yïëu laâ cuãa phûúng Têy”. Ngay khi úã
trong àïm daây, ngûúâi saáng suöët àaä coá thïí phï phaán caái
àïm laâ àen röìi, nhûng caâng ngaây bònh minh caâng túái, toã
raång choái loâa, thò tûåa trïn raång àöng àaä coá thêåt, sûå phï
phaán caâng doäng daåc, sù’c beán, thuyïët phuåc. Lõch sûã àang
àùåt ta úã trong aánh saáng rúä raâng, cuöåc chöëng Myä, cûáu
nûúác chiïën thù’ng cuãa ta chûáng minh huâng höìn sûå xaác
àaáng cuãa trñ tuïå ta; caái nïìn taãng cuãa tû tûúãng laâ thêëy
cho àûúåc caái tñnh chêët cuãa caác xaä höåi. Bêy giúâ töi coá thïí
tûå mònh suy nghô, chiïm nghiïåm. Nhûäng nhaâ thú Viïåt
Nam tûå thêëy sung sûúáng, haâo hûáng vaâ veã vang haát lïn
baãn traáng ca cöng nghiïåp hoáa múái bù’t àêìu cuãa nûúác Viïåt
Nam dên chuã cöång hoâa; maâ noái röång ra, möîi cöng viïåc
cuãa xaä höåi ta àïìu gúåi hûáng cho nhaâ thú. Thïë taåi sao,
cuäng laâ cöng nghiïåp hoáa, maâ cuöåc caách maång cöng
nghiïåp lêìn àêìu tiïn úã thïë kyã 18 vaâ sang 19, taåi Êu chêu,
chùèng coá ma naâo ca ngúåi trong thú? Traái laåi, coá nhaâ thú
Phaáp (nûãa àêìu thïë kyã 19) coân laâm thú luyïën tiïëc chiïëc
xe àoâ do ngûåa keáo, xe muöën dûâng laåi doåc àûúâng nghó luác
naâo thò nghó, vaâ trong thú àoá, toã veã khoá chõu vúái “con boâ
àûåc bùçng sù’t noá röëng lïn vaâ phò húi”, tûác laâ nhûäng
chuyïën xe hoãa àêìu tiïn? Xaä höåi phûúng Têy khöng phaãi
bïë tù’c múái bêy giúâ, “maâ tûâ thïë kyã 19 hoå àaä bïë tù’c”. ÚÃ
thúâi kyâ Phuåc hûng, luác thúâi àaåi vaâ xaä höåi Êu chêu àang
chuyïín mònh hûng thõnh, thò vùn hoåc nghïå thuêåt thúã
nhû caái ngûåc cuãa biïín; nhûng sau àoá, chuã nghôa tû baãn
phaát triïín trïn maáu lêìy luåa cuãa giai cêëp nöng nhên, thò
chuyïån cöng nghiïåp hoáa chó laâ möåt sûå caách maång vïì kyä
thuêåt; coân vïì chñnh trõ, xaä höåi tû tûúãng, khoá maâ ca ngúåi
gò àûúåc! Cho nïn chùèng ai tòm thêëy thú cöng nghiïåp hoáa
tû baãn chuã nghôa vïì phña tñch cûåc; chó thêëy thú cùm giêån,
àaã kñch, nhû baâi “Nhûäng ngûúâi thúå dïåt Xilïdi” cuãa
Hùngri Hainú. Thoi àûa, khung cûãi kïu rùng rù’c, mong
muöën cho caã caái böå maáy naây gaäy àöí, choãng goång! Traái
laåi, möåt nhaâ thú saãn sinh ra tûâ trong xaä höåi cuä dûúái Nga
hoaâng, nhû Exïnhin (Esseánine) bûúác sang xaä höåi xö viïët,
vui loâng laâm nhûäng vêìn thú ca ngúåi cöng trònh cöng
nghiïåp hoáa xaä höåi chuã nghôa ngay!
Àûâng coá chó xuêët phaát tûâ nöåi taåi cuãa kyä thuêåt veä hay
viïët vùn, laâm thú, thò khoá maâ thêëy cao vaâ xa cho àïën chên
lyá; chuã nghôa Maác laâ möåt cöng cuöåc phï bònh vô àaåi, ta
phaãi phï bònh ngay tûâ tñnh chêët cuãa xaä höåi, àoá laâ caái chòa
khoáa lúán lao àêëy; caái chòa khoáa phï bònh êëy giuáp ta vûäng
caâng nhû kiïìng ba chên, ngang nhiïn, phúi phúái xêy dûång
xaä höåi múái Viïåt Nam trong àoá vùn hoåc nghïå thuêåt rêët laâ
“gùåp thúâi”, coá nhûäng thuêån lúåi quñ baáu vö haån.
Giùåc Myä bù’t buöåc phaãi ngûâng neám bom khöng àiïìu
kiïån trïn khù’p miïìn Bù’c, cuöåc khaáng chiïën cuãa nhên
dên ta úã miïìn Nam àang liïn tuåc tiïën cöng, döìn dêåp
chiïën thù’ng boån Myä - nguyå trong nhûäng àöìn luyä sau
cuâng cuãa chuáng; nhûäng chiïën trûúâng lûâng lêîy àoá coá thïí
goåi tïn chung laâ “Thù’ng lúåi cuãa con ngûúâi Viïåt Nam”.
Ngûúâi trïn nùm chêu àaä rêët tinh; thêëy nhûäng chiïën
thù’ng vô àaåi cuãa dên töåc Viïåt Nam, hoå muöën ài sêu ngay
àïën nhûäng con ngûúâi àaä vaâ àang laâm ra chiïën thù’ng êëy.
Vaâ, nhû àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng àaä thuêåt laåi, coá ngûúâi
nûúác ngoaâi ao ûúác sau möåt àïm nguã dêåy thêëy mònh trúã
nïn möåt ngûúâi Viïåt Nam! Àaãng ta, trong giûäa muön cöng
nghòn viïåc cêëp baách, vêîn cho thaânh lêåp Höåi vùn nghïå
dên gian Viïåt Nam. Höåi naây vêån àöång sûu têìm ca dao,
tuåc ngûä vaâ ghi cheáp caã nhûäng phong tuåc ngûúâi Viïåt Nam
ta; phaãi, do àêu? Tûâ bao giúâ? Maâ coá ngûúâi Viïåt Nam
thù’ng Myä hiïån nay chûá! Töi nhúá laåi caái tûå ti nùång nïì
cuãa mònh vaâ cuãa rêët nhiïìu ngûúâi chung quanh mònh
trong khi mêët nûúác, vaâ ngay caã nhûäng nùm àêìu Caách
maång. Töi nhúá, trûúác nhûäng àúåt chónh huêën nùm 1953,
Àaãng coân tin úã töi hún laâ töi tûå tin mònh! Vaâ bêy giúâ,
cuâng vúái caác laänh tuå cuãa Àaãng ta, àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng rêët mûåc ca ngúåi con ngûúâi Viïåt Nam: “... Ta coá möåt
dên töåc vô àaåi, ta coá quêìn chuáng nhên dên vö song, ta
coá nhûäng con ngûúâi coá phêím chêët, coá àaåo àûác, coá nhûäng
tû tûúãng vaâ tònh caãm cao quñ nhêët àúâi naây, coá phong àöå
àeåp àeä...”; töi nhúá rùçng ngûúâi luön luön tin tûúãng úã
Chuáng Ta, ngûúâi ca ngúåi Chuáng Ta vúái nhûäng lúâi traân
àêìy tin tûúãng, ngûúâi cöí voä Chuáng Ta àúåt naây tiïëp àúåt
khaác, nhaâ thú êëy, àoá laâ Àaãng ta! Chuáng Ta laâ Dên töåc
Viïåt Nam, Nhên dên Viïåt Nam, trong àoá coá anh vaâ coá
töi, coá baâ con mònh! Möåt niïìm tûå haâo chñnh àaáng cùng
khöng khñ trong löìng ngûåc chuáng ta. Àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng cùn dùån chuáng ta: Nhûäng ngûúâi laâm vùn hoåc nghïå
thuêåt phaãi thêëy cho hïët phêím chêët cao quñ, àeåp àeä cuãa
con ngûúâi Viïåt Nam, vaâ khùèng àõnh vúái chuáng ta: “Àoá laâ
nhûäng con ngûúâi xûáng àaáng cuãa möåt xaä höåi àeåp àeä, lyá
tûúãng”. ÚÃ miïìn Bù’c àaä nhû thïë, úã miïìn Nam caâng nhû
thïë. Bao lêìn ngù’m nhiïìu àúåt tranh veä tûâ chiïën trûúâng
miïìn Nam gûãi ra, böîng nhiïn töi phaãi nhêån thêëy: Taåi
sao möåt söë cêy buát trûúác àêy àaä veä úã miïìn Bù’c, nay gûãi
tranh tûâ miïìn Nam ra, thò tranh cuäng coá chung möåt
chêët, möåt maâu sù’c, möåt hûúng võ nhû tranh cuãa caác taâi
nùng múái xuêët sinh tûâ àêët miïìn Nam? Coá gò huyïìn bñ úã
trong Nam chùng? - Àoá laâ huyïìn diïåu chûá khöng phaãi
huyïìn bñ. Àöìng baâo miïìn Nam, trong nhûäng chuåc nùm
chiïën àêëu anh duäng vö song àaä taåo ra möåt chêët ngûúâi,
möåt chêët tû tûúãng vaâ têm höìn, möåt chêët aánh saáng thêëm
caã àïën àêët nûúác miïìn Nam, ai cuäng phaãi nhêån thêëy caái
lên tinh êëy trong khñ trúâi, giûäa laâng maåc, trïn kïnh
raåch... Noái röång ra, möåt ngûúâi nûúác ngoaâi túái àêy, ù’t
phaãi nhêån thêëy trïn caã àêët nûúác Viïåt Nam caái aánh saáng
cuãa nhûäng con ngûúâi “anh duäng tuyïåt vúâi àöìng thúâi cuäng
rêët höìn nhiïn, rêët bònh dõ” naây! Àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng coân noái: “... hoå àïën àêët nûúác ta, hoå trúã nïn nhûäng
con ngûúâi coá thïí noái laâ àöíi múái, hoå trúã nïn khaác”. Àêët
nûúác Viïåt Nam coân coá khaã nùng caãi taåo caã nhûäng ai ai
úã tûâ àêu mêët phûúng hûúáng, cho hoå túái àêy, laåi khaám
phaá trúã laåi “caái muâi, caái võ, caái hûúng cuãa àúâi söëng!”.
Chuáng ta giaâu nhûäng giaá trõ quñ baáu vö cuâng. Àaãng
ta laänh àaåo nhên dên ta, bùçng sûå xêy dûång chuã nghôa
xaä höåi möåt caách saáng taåo, nghôa laâ bùçng caách cuãa mònh,
trong möåt thúâi gian lõch sûã tûúng àöëi ngù’n, coá àiïån, coá
maáy moác, xe cöå, nhaâ cûãa, aáo cúm khöng thiïëu; àoá laâ cú
súã vêåt chêët vaâ kyä thuêåt nhêët àõnh phaãi coá cho sûå naãy núã
cuãa àúâi söëng vùn hoáa; nhûng trïn cú súã àoá, naãy núã nhiïìu
hay ñt vùn hoáa, coân tuây úã nhûäng con ngûúâi cuå thïí nûäa!
Coá caái xaä höåi xêy dûång hoãng, chïët ngaåt dûúái boáng nhûäng
nhaâ choåc trúâi, muöën àùåt möåt àöìng tiïìn vaâng vaâo trong
ngûåc ngûúâi thay cho traái tim, vaâ chïët ngaåt giûäa nhûäng
caái khuy bêëm àiïån vúái caái tuã ûúáp laånh! Cha öng chuáng
ta, töi nhoá laåi, trong hoaân caãnh möåt nïìn kinh tïë nöng
nghiïåp rêët eo heåp, àaä coá thïí tiïëp nhau àïën chúi nhaâ,
... Ao sêu, nûúác caã, khön chaâi caá,
Vûúân röång, raâo thûa, khoá àuöíi gaâ;
Caãi chûãa ra cêy, caâ múái nuå,
Bêìu vûâa ruång röën, mûúáp àang hoa;
Àêìu troâ tiïëp khaách, trêìu khöng coá;
Baác àïën chúi àêy, ta vúái ta.
Cuå Nguyïîn Khuyïën noái cho quaá nhû vêåy, àïí àïì cao
nhûäng giaá trõ tinh thêìn, àïì cao caái hûúng hoa lan cuãa
tònh baån beâ tri kyã, àiïìu maâ cuå Nguyïîn Traäi caách ta nùm
trùm nùm cuäng àaä coá noái:
Hai bûäa mûâng nhau: möåt mùåt khöng!
Chó nhòn thêëy mùåt nhau àaä vui xûúáng röìi; sûå thêåt laâ
caác cuå hay chûä vaâ gioãi thú cuãa ta trûúác kia, trïn cú súã
möåt àôa laåc rang, àaä coá thïí noái cho nhau nghe têët caã caái
hay cuãa thú Àöng AÁ! - Chuáng ta nay khöng “an bêìn”,
quyïët têm taåo nïn sûå giaâu coá, nhûng vêîn “laåc àaåo”, àaåo
àêy, laâ caái àaåo àûác cuãa con ngûúâi Viïåt Nam múái, anh
duäng maâ nhuêìn nhõ, muöën taåo ra möåt thïë giúái rêët cao
maâ khöng àeâ lïn ngûúâi!.
Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái: “Chuáng ta coi troång lônh
vûåc vùn hoåc nghïå thuêåt, chuáng ta muöën rùçng nhûäng taác
phêím cuãa chuáng ta söëng lêu, phaát huy taác duång cuãa noá
rêët bïìn bó. Khöng coá caái gò thay noá àûúåc àêu”. Maâ muöën coá
àûúåc nhûäng taác phêím xûáng àaáng vúái tïn êëy, vúái mûác àoá,
thò ngûúâi vùn nghïå sô “phaãi coá baãn lônh lúán, coá nhiïåt tònh
lúán, coá khñ phaách lúán, vaâ tûâ àoá, coá taâi nùng lúán”.
Àöìng chñ khuyïn chuáng ta phaãi söëng cuöåc söëng chiïën

àêëu, söëng sûå nghiïåp caách maång cuãa dên töåc. Chuáng ta
àang söëng döìn, döìn thúâi gian, döìn khöng gian; chuáng ta
söëng hiïån thûåc vô àaåi ngaây nay, söëng tûúng lai rúä raâng
ngaây mai, vaâ söëng laåi caái quaá khûá. Vaâ nguöìn caãm hûáng
naây phaãi luön luön söi nöíi; chuáng ta phaãi söëng rêët say
mï, vaâ cuäng rêët saáng suöët! Hoåc têåp, thêëm nhuêìn nhûäng
tû tûúãng àûúâng löëi cuãa Àaãng (trïn àêy töi àaä noái). Vaâ
phaãi thu huát tinh hoa cuãa vùn hoáa xûa nay cuãa nhên
loaåi, phaãi hiïíu biïët têët caã kho taâng vùn hoåc nghïå thuêåt
cuãa dên töåc vaâ cuãa loaâi ngûúâi. Nhaâ vùn phaãi laâ kyä sû
têm höìn; luön luön laâm ngûúâi hoåc troâ cuãa quêìn chuáng,
nhaâ vùn coá tham voång vaâ coá nhiïåm vuå laâm ngûúâi baån cuãa
quêìn chuáng, chûä “baån” bao göìm caã caái nghôa “hoåc thêìy
khöng taây hoåc baån”; noái thêåt ra, phaãi laâm cho àûúåc ba
nhiïåm vuå nhêån thûác, giaáo duåc vaâ thêím myä cuãa vùn hoåc!
Muöën thïë thò phaãi “möåt laâ hoåc, hai laâ hoåc, ba laâ hoåc”,
nhû lúâi daåy cuãa Lï-nin, vaâ kho taâng vùn hoáa loaâi ngûúâi
laâ nguöìn say mï lúán lao vaâ suöët caã àúâi mònh! Khöng
khoaái laác, vaâ cuäng àûâng chaán naãn, àûâng quaá ngúåp búãi
kho taâng êëy to röång, sêu xa quaá. Nùng nhùåt chùåt bõ,
nhùåt àïën àêu xêu àïën àoá, coân caách naâo hún laâ cûá nhêîn
naåi vaâ tranh thuã hoåc têåp! - Chao öi! Töi tiïëc biïët bao
nhiïu khi töi coân treã, töi khöng àûúåc hoåc möåt chuát gò vïì
êm nhaåc! Töi thêëy tiïëc vö cuâng caái kho taâng êm nhaåc
chung cuãa loaâi ngûúâi maâ töi chûa coá thïí noái laâ àaä àïën
gêìn àûúåc ngûúäng cûãa! Töi sao coá thïí yïn têm vïì àiïìu êëy
àûúåc! Töi beân cöë daânh duåm tiïët kiïåm mua cho àûúåc möåt
caái maáy quay àôa vaâ möåt söë àôa nhaåc nöíi tiïëng xûa nay,
cûá vùån maäi nghe ài nghe laåi maäi, vaâ tùng dêìn söë àôa, kyâ
cho nhêåp têm, cho thêëm dêìn: àoá laâ phûúng phaáp thuã
cöng nghiïåp thöi, àaáng leä ñt nhêët töi phaãi hoåc nhêåp mön
vïì nhaåc, nhûng dêîu sao, laâm nhû thïë, chuã quan töi, töi
cuäng caãm thêëy nhaåc laâ hay, laâ rêët hay, vaâ töi rêët hiïíu
nhûäng ngûúâi xaä höåi chuã nghôa khi hoå noái: “Sao laåi söëng
àûúåc maâ khöng coá êm nhaåc!” - Töi xin lêëy mònh ra toã baây
sûå khaát theâm àoá, àïí noái vúái caác baån cuäng nhû töi: chó
múái noái vïì vùn nghïå, chuáng ta coân phaãi hoåc nhiïìu lù’m!
Àêu coá thïí laäng phñ thò giúâ!
Vùn hoåc laâ cöng cuå àïí hiïíu biïët, àïí khaám phaá, àïí
saáng taåo thûåc taåi xaä höåi. .. Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng
trong möåt àoaån khaác, àaä phaãn àöëi nhûäng ngûúâi söëng
trong möåt hiïån thûåc rêët mûåc töët àeåp sùén, noá thaânh thêåt
dêng sùén, àoán chúâ, maâ “laåi coân baây ra caái chuyïån löë
bõch”. Baâi trûâ nhûäng thûá bõa löë bõch, bïë tù’c, nhûng
khuyïën khñch sûå saáng taåo. Töi nghô rùçng saáng taåo thò tha
höì maånh daån, tên kyâ, nhûng khöng hïì xa tinh thêìn hiïån
thûåc möåt li, vaâ baão àaãm tñnh tû tûúãng töët àeåp cuãa taác
phêím.
Töi rêët àaâo sêu suy nghô vïì yá kiïën sau àêy: “Àaä noái
àïën vùn hoåc, nghïå thuêåt thò phaãi thêëy nöåi dung tû tûúãng
rêët quan troång, nhûng àöìng thúâi giaá trõ nghïå thuêåt cuäng
rêët quan troång. Ta àoâi hoãi hai mùåt àoá àïìu phaãi töët möåt
trùm phêìn trùm”. Töi chuá yá: Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng
khöng duâng chûä “hònh thûác” àïí àöëi vúái chûä nöåi dung, maâ
àaä duâng chûä nghïå thuêåt. Chûä hònh thûác coân coá phêìn heåp,
coá thïí gêy ra hiïíu lêìm, vaâ tûâ hiïíu lêìm rúâi vaâo chuã nghôa
hònh thûác. Chûä nghïå thuêåt röång hún, sêu hún. Theo töi
hiïíu, nghïå thuêåt laâ bao göìm têët caã caác caách, têët caã hònh
thûác duâng àïí diïîn taã nöåi dung, vaâ àöìng thúâi laâ kïët quaã
cuãa sûå duâng êëy; nghïå thuêåt, tûác laâ caã baãn thên caái taác
phêím àaä thaânh hònh. Mùåt nghïå thuêåt êëy cuäng àoâi hoãi
möåt trùm phêìn trùm nhû nöåi dung tû tûúãng. YÁ naây àûúåc
phaát biïíu giúâ àêy, khi cöng chuáng, quêìn chuáng yïu vùn
nghïå, nhêët laâ vùn hoåc, àaä coá möåt trònh àöå thûúãng thûác
khaá phaát triïín. Noái àïën tñnh nêng cao khöng ngûâng cuãa
cöng chuáng thûúãng thûác taác phêím vùn nghïå, trong xaä höåi
xaä höåi chuã nghôa, töi liïn hïå nhúá túái, trong möåt baâi cuãa
Höì Chuã tõch noái chuyïån vúái Àaåi höåi lêìn thûá II cuãa Höåi
nhaâ baáo Viïåt Nam, àaä àûúåc baáo Nhên dên àùng laåi
(16-4-1959); àêy xin trñch mêëy cêu (trong àoaån naây Baác
tûå xûng thên mêåt laâ “mònh”):
“... Khi ài qua Liïn Xö, àöìng chñ L., phoáng viïn baáo
Tiïëng coâi baão mònh viïët baâi, vaâ dùån phaãi viïët roä sûå thêåt,
viïåc àoá ai laâm, úã àêu, ngaây thaáng naâo v.v... vaâ phaãi viïët
ngù’n goån. Caách àêëy mêëy nùm, mònh trúã laåi Liïn Xö.
Àöìng chñ L. laåi baão mònh viïët. Nhûng L. laåi baão: Chúá viïët
khö khan quaá. Phaãi viïët cho vùn chûúng. Vò ngaây trûúác
khaác, ngûúâi àoåc baáo chó muöën biïët viïåc thêåt. Coân bêy giúâ
khaác, sinh hoaåt àaä cao hún, ngûúâi ta thêëy hay, thêëy laå,
thêëy vùn chûúng thò múái thñch àoåc”
Múã àêìu baâi noái chuyïån, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng àaä
noái àïën “têìm quan troång to lúán, sêu xa, vaâ yá nghôa bïìn
vûäng vö cuâng cuãa vùn hoåc, nghïå thuêåt trong sûå nghiïåp
àêëu tranh caách mïånh, cuäng nhû trong caã àúâi söëng cuãa
möåt dên töåc”. Bïìn vûäng, tûác laâ traãi qua àûúåc nhûäng
thaáng nùm, vûúåt àûúåc nhûäng thïë kyã, nhû nhûäng tûúång
Hy Laåp, thaânh quaách cuä àaä tan hoang caã, àïën nhûäng
thêìn thaánh xûa cuäng chïët chùèng coân ai thúâ, maâ caác
tûúång àeåp Hy Laåp xûa cuäng chïët chùèng coân ai thúâ, maâ
caác tûúång àeåp Hy Laåp xûa vêîn cûá sûâng sûäng, àeåp maäi
vúái tûúng lai. Àoá laâ möåt mêîu mûåc cuãa kho taâng vùn hoáa
nhên loaåi ta lêëy laâm vñ duå. Vò vêåy nïn, möåt taác phêím
vùn hoåc phaãi thoãa maän hai yïëu töë: quêìn chuáng vúái thúâi
gian, sûå taán thûúãng cuãa quêìn chuáng traãi qua thúâi gian,
coá thïí laâm thúâi tröìi suåt, nhû chiïëc thuyïìn gùåp soáng coá
luác choâng chaânh, nhûng nhêët àõnh laâ chiïëc thuyïìn nöíi
trïn biïín chûá khöng phaãi chiïëc thuyïìn chòm dûúái àaáy
biïín! - Noái nöm na, tûác laâ, vñ duå nhû vïì taác phêím vùn
hoåc: baâi thú, quyïín truyïån, vúã kõch... yá tònh phaãi töët àeåp,
vaâ vùn phaãi hay, yá xêëu, thò ngûúâi ta vûát ài, vaâ vùn khöng
hay thò cuäng khöng thïí àûáng lêu àûúåc.
Khi àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng noái: “... Vùn hoåc, nghïå
thuêåt laâ cöng trònh khoá lù’m, cöng phu vö cuâng, khöng
giaãn àún möåt chuát naâo”, töi hiïíu sûå àoâi hoãi rêët cao àoá laâ
úã caã hai mùåt: mùåt hiïíu biïët àúâi söëng, khaám phaá àúâi söëng,
vaâ mùåt hiïíu biïët nghïå thuêåt, saáng taåo nghïå thuêåt. Phaãi
noái nhû vêåy vúái caác baån treã cuäng nhû vúái caác baån giaâ;
vúái caác baån giaâ, cêìn nhêën thêåt maånh àïí hoå duâi maâi cao
àöå, maâ vúái caác baån treã, cuäng àûâng giêëu búát caái sûå thêåt
êëy. Cöí voä, khuyïën khñch, nêng àúä nhaâ vùn treã khöng coá
nghôa laâ haå búát tiïu chuêín cho nhaâ vùn treã; vò nhûäng
nhaâ vùn ngöìi vúái nhau hoùåc nhûäng nhaâ phï bònh vaâ
nhûäng nhaâ vùn hoåp laåi, khöng coá quyïìn gò vïì viïåc nhñch
lïn hay haå xuöëng tiïu chuêín taác phêím, búãi ngûúâi àaánh
giaá taác phêím, cuöëi cuâng vêîn laâ cöng chuáng; vñ nhû viïåc
nêëu cúm, khöng phaãi vúái ngûúâi nêëu coá tuöíi thò àoâi hoãi
cúm chñn, deão, khöng ûúát khöng khö, maâ vúái ngûúâi múái
nêëu thò àoâi hoãi cúm chûa thêåt chñn cuäng àûúåc (trong
miïìn Nam goåi laâ cúm múái “söìn söìn”). Cho nïn, theo töi
nghô: Caái sûå thêåt vïì cöng chuáng àoâi hoãi taác phêím phaãi
thêåt àuáng, thêåt töët, thêåt hay, ta àûâng coá giêëu giïëm!
Tiïu chuêín, ta khöng haå thêëp. Xuêët phaát coá thïí nhû
ngûúâi thiïëu niïn Maxim Gooácki, möåt ngûúâi maâ xaä höåi cuä
goåi laâ “ma-caâ-böng” (do chûä vagaband), lang thang, thêët
hoåc, nhûng röìi chöî ài túái laâ phaãi nhû nhaâ vùn haâo Maxim
Gooácki, ngûúâi saáng lêåp ra hiïån thûåc xaä höåi chuã nghôa, taác
phêím lûu truyïìn.
Àïí giaãi quyïët vêën àïì mûác àöå, khöng laâm naãn nhûäng
ngûúâi àïën vúái saáng taåo vùn nghïå, maâ laåi khuyïën khñch
hoå, Àaãng ta àaä coi troång caã ba thûá quên: quên chuã lûåc,
lûåc lûúång àõa phûúng, vaâ lûåc lûúång úã cú súã. Àöìng chñ
Phaåm Vùn Àöìng noái: “... Caái yá xêy dûång ba thûá quên
trong vùn hoåc, nghïå thuêåt laâ yá töët lù’m, àuáng lù’m, hay
lù’m, vaâ laâm viïåc naây thò quêìn chuáng seä rêët uãng höå. ..”.
Trong lõch sûã, àïí chöëng ngoaåi xêm, cha öng chuáng ta àaä
tûâng àïì ra vaâ thûåc hiïån “toaân dên vi binh”, bêy giúâ laâ
chiïën tranh nhên dên kyâ diïåu cuãa chuáng ta; vïì vùn
nghïå, Àaãng ta, nhên dên ta muöën àöåi nguä saáng taác dûåa
trïn loâng yïu mïën vaâ yá muöën saáng taåo vùn nghïå cuãa têët
caã nhûäng ngûúâi lao àöång, vaâ trong baãn thên àöåi nguä saáng
taác êëy coá sûå liïn quan chùåt cheä giûäa “ba thûá quên”. Töi
thêëy àêy laâ möåt sûå kiïån rêët biïån chûáng.
*
* *
Töi khöng thïí noái miïn man maäi àûúåc, mùåc dêìu
nhûäng yá tònh viïët ra àêy cuãa töi chó múái laâ sûå khúãi àöång
trong têm trñ töi. Tûâ baâi noái chuyïån naây maâ ra ài, ra ài
phêën khúãi möåt caách ngang haâng vúái nhûäng cêy buát treã
nhêët! Thêåt laâ kyâ thuá, thêåt laâ khoaái traá cho nhûäng ngûúâi
thi sô, àûúåc nghe, àûúåc àoåc, vaâ àûúåc cheáp laåi caái cêu rêët
thú naây: “... àïën luác ngûúâi ta coá cúm àêìy àuã röìi, ngûúâi ta
seä noái cêìn thú hún cêìn cúm. Nhûng bêy giúâ phaãi phêën
àêëu thò múái àïën ngaây àoá”. Xin phêën chêën vûúåt hïët moåi
gian khöí, àaánh Myä, cûáu nûúác vaâ xêy dûång chuã nghôa xaä
höåi, àïí àûúåc phêìn thûúãng vö giaá cho caác nhaâ thú, laâ mai
sau, àïën möåt luác naâo àoá, ngûúâi ta seä noái: “Cêìn thú hún
cêìn cúm”!.
25-11-1968
... VAÂ CÊY ÀÚÂI MAÄI MAÄI XANH TÛÚI
Mêëy caãm nghô àoåc quyïín Töí quöëc ta, nhên

dên ta, sûå nghiïåp ta vaâ ngûúâi nghïå sô cuãa
àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng.
Töi gêëp quyïín saách laåi, sau khi àaä àoåc rêët nhiïìu lêìn.
Nhûäng trûúác taác cuãa caác àöìng chñ laänh tuå kñnh yïu cuãa
chuáng ta, laâ nhûäng lúâi daåy baão rêët quñ baáu, nhûäng kinh
nghiïåm hoaåt àöång, nhûäng àuác kïët suy nghô trao tuái khön
laåi cho chuáng ta. Töi muöën ai cuäng coá àûúåc caái sung
sûúáng tûå mònh àoåc lêëy nhûäng saách êëy, sung sûúáng nhû
töi, hún töi àaä àoåc. Laâm caái vai cuãa möåt ngûúâi truyïìn
àaåt, túám tù’t, viïåc naây khoá, àïì phoâng sai nguyïn yá, vaâ
cuäng rêët dïî khö khan; töi muöën àûúåc coá caái phoáng
khoaáng cuãa möåt ngûúâi àoåc thaânh têm thaânh yá, cûá giaãn
dõ noái lïn nhûäng caãm nghô cuãa mònh tûâ quyïín saách cuãa
àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng.
Àoåc saách cuãa möåt laänh tuå, luön luön töi tòm thêëy úã
àêy möåt con ngûúâi: Möåt con ngûúâi úã giûäa chuáng ta, coá
möåt traái tim nhên tònh, laâm cho gioång noái êëm aáp, vui
buöìn, giêån gheát, tin tûúãng vúái ta, lo nghô cuâng ta. “Phêìn
töi, luác ài àïën cöng trûúâng, húåp taác xaä, caái múái trong con
ngûúâi cuãa ta cuäng àêåp maånh vaâo àêìu oác töi vaâ gêy
nhûäng xuác àöång sêu sù’c; trong têm höìn töi, töi caãm thêëy
rêët sung sûúáng”... “Àêy laâ möåt lúâi têm sûå: Chuáng töi luön
luön trau döìi nhiïåt tònh söi nöíi àöëi vúái sûå nghiïåp cuãa
chuáng ta... Höm nay noái chuyïån vúái caác àöìng chñ, töi
muöën truyïìn nhûäng àiïìu töi nghô, nhûäng tònh caãm cuãa
töi àïën caác àöìng chñ, àïí cuâng nhau thöng caãm, cuâng
nhau thêëy cêìn phêën àêëu àïí coá möåt nhiïåt tònh saáng
suöët...”. Trong baâi in úã cuöën saách vïì Nguyïîn Àònh Chiïíu,
taác giaã coá viïët rùçng: Luåc Vên Tiïn, Nguyïåt Nga, tiïíu
àöìng... hoå laâ nhûäng nhên vêåt cuãa möåt thuúã àaä qua, àiïìu
àoá khöng cêìn phaãi noái. Nhûng hoå laâ nhûäng con ngûúâi coá
ruöåt gan, xûúng thõt... Hoå laâ nhûäng têëm gûúng duäng caãm.
Vò nhûäng leä àoá hoå gêìn guäi chuáng ta vaâ chuyïån cuãa hoå
laâm cho chuáng ta caãm xuác vaâ thñch thuá. - Töi nghô rùçng
trûúác hún caác nhên vêåt, chñnh caác taác giaã laâ nhûäng con
ngûúâi coá ruöåt gan, xûúng thõt hún ai hïët.
Àiïìu töi rêët mûåc xuác àöång, laâ àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng àaä viïët nùm baâi vïì Höì Chuã tõch. Àöìng chñ cöë gù’ng
noái, diïîn àaåt, röìi laåi diïîn àaåt, nùm lêìn, caái êën tûúång, caái
xuác caãm, caái suy nghô vö cuâng sêu sù’c úã trong loâng
mònh, trñ mònh vïì Baác Höì. Thaái àöå chên thaânh, khêín
thiïët àoá àöìng thúâi noái caái bïì sêu, bïì cao cuãa têm höìn
ngûúâi viïët.
“Bònh sinh Höì Chuã tõch rêët giaãn dõ, laäo thûåc(1). Vô
nhên, thêåt vô nhên bao giúâ cuäng giaãn dõ, laäo thûåc. Àaä cêìu
kyâ laâ thiïëu baãn lônh, cöë laâm troâ àïí àaánh lûâa thiïn haå vaâ
hêåu thïë". Ngûúâi viïët nhûäng cêu goån gheä, sù’t àanh naây
àûáng trûúác lõch sûã nhên loaåi maâ cêìn caác thaánh hiïìn, vua
(1) Laäo thûåc: Chûä ”laäo" laâ möåt traång tûâ, coá nghôa laâ rêët mûåc, töåt
cuâng.
chuáa, anh huâng haâo kiïåt, laâm caã caái viïåc löåt trêìn truåi ra
nhûäng boån giaã vô nhên. “Vua Nghiïu, vua Thuêën, chuáa
Giï-su laâ nhûäng ngûúâi giaãn dõ, laäo thûåc. Öng Lï-nin, öng
Tön Vùn, thaánh Gùng-ài cuäng laâ nhûäng ngûúâi giaãn dõ,
laäo thûåc. Bêåc àaåi khoa hoåc, àaåi vùn haâo cuäng vêåy. Traái
laåi, Hñtle laâ möåt keã gian huâng. Coân bïn caånh Hitle,
Muátxölini chó laâ möåt thùçng hïì”.
Töi rêët yïu caái chûúng “Bònh sinh” naây, tûâ luác quyïín
Höì Chuã tõch, hònh aãnh cuãa dên töåc xuêët baãn nùm 1948
úã Miïìn Nam Trung böå, àïën nùm 1950 töi àûúåc àoåc úã Viïåt
Bù’c vaâ viïët baâi phaãn aánh(1). Nhûäng neát laäo thûåc cuãa Höì
Chuã tõch àûúåc àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng viïët ra möåt caách
trong saáng vaâ àêìy tònh caãm, àaä luön luön úã vúái töi tûâ êëy
àïën bêy giúâ “... Kïí ra, Ngûúâi coá chöî àûúåc biïåt àaäi: àoá laâ
baát nûúác cúm maâ anh Löåc, àöìng chñ cêëp dûúäng laânh nghïì
vaâ thên mïën cuãa chuáng töi luác êëy, bao giúâ cuäng àïí daânh
riïng cho Ngûúâi, tûâ biïn giúái Cao Bùçng cho àïën Tên
traâo...”.
Trong baâi viïët thaáng 5 nùm 1960, taác giaã phaác laåi
nhûäng neát chñnh cuãa con àûúâng lõch sûã hoaåt àöång caách
maång 50 nùm cuãa Höì Chuã tõch, cuäng nhû hai baâi viïët
tiïëp nhau nùm 1950 vaâ nùm 1951 laâ noái vïì hoåc têåp quan
àiïím nhên dên, quan àiïím quêìn chuáng cuãa Baác Höì.
Trong caã nùm baâi, taác giaã noái vúái chuáng ta: Àúâi söëng
cuãa Höì Chuã tõch laâ möåt àúâi söëng khù’c khöí, cêìn lao, vaâ
tranh àêëu. Ngûúâi laänh tuå cuãa möåt dên töåc mêët nûúác
khöng thïí coá möåt àúâi söëng khaác. Höì Chuã tõch thûúâng noái:
“Nûúác ta coân ngheâo, chuáng ta khöng thïí söëng khaác àöìng
baâo”. Cêìn, kiïåm, liïm, chñnh laâ àùåc àiïím cuãa möåt xaä höåi
(1) Àùng úã taåp chñ Àöåc lêåp thaáng 5-1950.

hûng thõnh; nhûäng àiïìu traái laåi laâ àùåc àiïím cuãa möåt xaä
höåi suy vong. Löëi àöëi xûã vúái ngûúâi, vúái viïåc cuãa Höì Chuã
tõch laâ: Lêëy leä phaãi maâ thuyïët phuåc, lêëy loâng nhên maâ
caãm hoáa, lêëy viïåc laâm cuãa mònh laâm pheáp tù’c. Höì Chuã
tõch rêët coi troång àaåo àûác caách maång, àoá laâ linh höìn cuãa
ngûúâi caách maång...
Vaâ möåt cêu töíng húåp cuãa taác giaã laâm cho têm höìn töi
sung sûúáng bêng khuêng: “Àúâi Höì chuã tõch trong nhû
aánh saáng”. Caái chên lyá êëy, thu nhêån àûúåc vaâo mònh,
böîng nhiïn têm trñ mònh cuäng phaãn chiïëu ra aánh saáng.
*
* *
Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng thûúâng biïën tû tûúãng, lyá

luêån, thaânh ra tònh caãm, nghôa laâ thaânh ra möåt chêët cuãa
sûå söëng, cuãa maáu huyïët, möåt chêët dïî thêëm vaâo con ngûúâi
ta hún caã. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ àöìng chñ rêët thñch
thuá nhù’c laåi rùçng: Chñnh Lïnin thûúâng nhù’c laåi möåt lúâi
noái rêët àeåp cuãa thi haâo Gútú (Gathe): “Moåi lyá thuyïët àïìu
maâu xaám, maâ cêy àúâi thò maäi maäi xanh tûúi”. Àöìng chñ
nhù’c laåi cêu naây àïën hai lêìn, trong hai baâi caách nhau;
roä raâng laâ àöìng chñ thêëy cêu thú kia cuãa nhaâ thú lúán
nûúác Àûác laâ möåt chên lyá meå, laâ chên lyá àeã ra moåi chên
lyá. Cêy àúâi thò maäi maäi xanh tûúi, cêy àúâi laâ sûå söëng, sûå
söëng laâ chên lyá vônh cûãu, sûå söëng maäi maäi xanh tûúi nêíy
núã bêët diïåt. Lyá thuyïët, lyá luêån laâ ruát ra tûâ sûå söëng, tûâng
thúâi kyâ möåt, tûâng giai àoaån möåt, lyá thuyïët, lyá luêån ruát
ra àûúåc möåt caách chñnh xaác, taâi tònh tûâ kinh nghiïåm sûå
söëng thò trúã laåi cao hún laänh àaåo àûúåc cuöåc söëng; nhûng
chên lyá laâ möåt quaá trònh liïn tuåc àiïìu chónh, nghôa laâ
phaãi laâm cho tû tûúãng chñnh xaác hún nûäa, saát vúái cuöåc
söëng hún nûäa, búãi cuöåc söëng luön luön rêët phûác taåp vaâ
laåi coân chuyïín àöång. Noái “Moåi lyá thuyïët àïìu maâu xaám”,
laâ noái luön luön phaãi saáng taåo sinh àöång dûúái aánh saáng
cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin, “Vò chuã nghôa xaä höåi khöng
phaãi laâ caái gò trûâu tûúång, cuäng khöng phaãi laâ caái khung,
coá thïí rêåp khuön theo bêët cûá nûúác naâo”. Vò cêy àúâi maäi
maäi xanh tûúi, vò sûå söëng múái laâ thûåc sûå xanh tûúi, cho
nïn àûa lyá luêån, tû tûúãng chuyïín hoáa ra àûúåc thaânh tònh
caãm, thò seä mang àûúåc maâu sù’c xanh tûúi cuãa sûå söëng,
yá võ thêëm thña àêåm àaâ cuãa àúâi söëng. Àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng coá caái nùng khiïëu êëy.
Noái vïì Höì Chuã tõch, àöìng chñ thêëy rùçng uy tñn cuãa
Ngûúâi cùn baãn úã chñnh saách vaâ chuã trûúng cuãa Ngûúâi...
“Nhûng giûäa Höì Chuã tõch vaâ dên töåc Viïåt Nam, möëi
quan hïå coân mêåt thiïët, nöìng naân hún: Àoá laâ möëi quan
hïå tònh caãm, loâng tûúng thên tûúng aái cuãa Höì Chuã tõch
àöëi vúái dên töåc Viïåt Nam, vaâ cuãa dên töåc Viïåt Nam àöëi
vúái Höì chuã tõch”. - Cuäng nhû thïë, trong dõp mûâng “Ba
mûúi nùm àúâi ta coá Àaãng”, 1960, àöìng chñ viïët baâi Möëi
tònh vô àaåi, vaâ ca ngúåi “Möëi tònh gù’n boá nhên dên vaâ
Àaãng, tònh thûúng yïu, loâng tin tûúãng laâ möëi tònh vô àaåi
nhêët úã thúâi àaåi chuáng ta”. Àöìng chñ chuyïín bao hoaåt
àöång vò caách maång thaânh möåt tûúng quan tònh caãm thêåt
laâ kyâ diïåu! Vïì àiïìu naây, töi cuäng xin àûúåc tiïëp theo àöìng
chñ vaâ thuêåt laåi àaåi yá phaát biïíu cuãa möåt nhên vêåt trong
taác phêím cuãa Gögön (do nhaâ vùn Sölöcöp trñch dêîn):
Nhûäng tònh caãm tûå nhiïn rêët laâ maänh liïåt vaâ do chuáng
maâ àúâi söëng múái trûúâng töìn; nhûng ngêîm cho cuâng, thò
nhûäng tònh caãm nhû vúå yïu chöìng, meå thûúng con, trong
loaâi vêåt cuäng coá! Duy coá möëi tònh tûå nguyïån kïët nhau
cuãa nhûäng ngûúâi cuâng chung möåt yá tûúãng, möåt chñ hûúáng
thò chó con ngûúâi múái coá, loaâi vêåt khöng thïí naâo coá àûúåc!
- Hún úã nhûäng thúâi trûúác, tònh àöìng chñ cuãa nhûäng ngûúâi
cöång saãn, nhûäng hiïåp khaách chiïën sô toaân veån nhêët, saãn
sinh sau cuâng úã thúâi àaåi chuáng ta, laâ möëi tònh mang cao
nhêët caái tñnh ngûúâi, tònh ngûúâi. Vaâ àuáng nhû àöìng chñ
Phaåm Vùn Àöìng noái, nhên dên vúái Àaãng gù’n boá vúái
nhau bùçng möëi tònh vô àaåi nhêët, nhên àaåo nhêët, mang
kïët quaã àeåp àeä nhêët.
Töi tòm thêëy gioång noái tònh caãm trong Baâi ca Têy
Bù’c vaâ nhûäng baâi viïët trong dõp nhûäng ngaây àêìu nùm
1959, 1963, 1967, nhûäng baâi naây khöng viïët nhû nhûäng
xaä luêån, huêën thõ, maâ viïët nhû nhûäng baâi Vùn, tûác laâ coá
tñnh vùn hoåc, nghôa laâ nhûäng yá nghô àoá quyïån chùåt vúái
tònh caãm, xuác caãm, vaâ nöåi dung tû tûúãng gù’n liïìn vúái
hònh thûác diïîn àaåt; töi khöng noái nhûäng baâi naây àaåt mûác
nghïå thuêåt àïën àêu, töi trûúác hïët caãm àöång vò caác àöìng
chñ laänh àaåo chuáng ta mûúån vùn hoåc àïí laâm rung àöång
loâng ngûúâi, àïí àùåt loâng mònh chung möåt nhõp àêåp vúái
traái tim muön nhaâ. “ÚÃ àêy nuái rûâng truâng truâng àiïåp
àiïåp, àiïåp àiïåp truâng truâng xa hún têìm con mù’t; nûúác
non, non nûúác àeåp hún tranh...”. (Baâi ca Têy Bù’c). Vò coá
möåt gioång chung têm tònh trong caác baâi, nïn nhûäng lúâi
phï bònh gù’t gao cuäng mang maâu sù’c tònh caãm: “... Haäy
ñt noái nhûäng chûä rêët kïu nhûng röîng nhû bong boáng, haäy
laâm nhiïìu nhûäng viïåc nhoã nhûng rêët coá ñch lúåi. Haäy ñt
noái suöng vïì chuã nghôa xaä höåi, haäy laâm nhiïìu viïåc coá yá
nghôa xaä höåi chuã nghôa. Phaãi kiïn quyïët hún trong viïåc
baâi trûâ naån höåi hoåp quaá nhiïìu vaâ giêëy túâ traân ngêåp: tñnh
sú böå coá thïí boã ài möåt phêìn ba... (Xuên Quyá Maäo).
Thêåt ra möåt quyïín saách nhû quyïín naây laâ do àöìng

chñ Phaåm Vùn Àöìng viïët, maâ ngûúâi àoåc, cöng chuáng,
nhên dên nghô chung àïën caái taác phong, caái àaåo lyá nhên
tònh sêu sù’c cuãa caác àöìng chñ laänh àaåo Àaãng ta, cuãa
Àaãng ta. Ngûúâi ta vui sûúáng, húãi loâng khi àoåc trïn baáo
Nhên dên ra ngaây 19-9-1962 möåt baâi nhû Nguyïîn Traäi,
ngûúâi anh huâng dên töåc, nhên kyã niïåm 520 nùm ngaây
Nguyïîn Traäi mêët, hoùåc trïn taåp chñ Vùn hoåc (thaáng
7-1963) möåt baâi nhû Nguyïîn Àònh Chiïíu, ngöi sao saáng
trong Vùn nghïå cuãa dên töåc, nhên ngaây mêët cuãa taác giaã
Luåc Vên Tiïn. Caác àöìng chñ laänh àaåo Àaãng ta “ön cuä biïët
múái” vaâ “tûâ múái hiïíu cuä”. Nhûäng yá nghô cuãa haâng triïåu
ngûúâi vïì Nguyïîn Traäi, dûúái ngoâi buát cuãa àöìng chñ Phaåm
Vùn Àöìng trúã nïn tiïu biïíu, coá caái giaá trõ vang àöång cuãa
chên lyá nhên dên. Dûúái con mù’t saáng suöët àêìy nhiïåt
tònh cuãa chuáng ta, “toaân böå sûå nghiïåp vaâ con ngûúâi cuãa
Nguyïîn Traäi söëng dêåy, lúán lïn, vaâ hûúáng túái chuáng ta...”.
Vaâ lúâi àau xoát thêëu àaáo naây: “Àöëi vúái triïìu àònh nhaâ Lï
luác bêëy giúâ, sau khi ”böën biïín àaä yïn lùång", Nguyïîn Traäi
nhên nghôa quaá, trung trûåc quaá, thanh liïm quaá. Nguöìn
göëc sêu xa cuãa baãn aán vö cuâng àau thûúng cuãa Nguyïîn
Traäi bõ tru di ba hoå laâ úã àoá". Caái xaä höåi cuä, caái xaä höåi
phong kiïën laâ nhû thïë; trong möåt phaåm vi nhoã heåp hún
nhiïìu, möåt ngûúâi nhû naâng Kiïìu maâ phaãi “têëm loâng
trinh baåch tûâ sau xin chûâa” trûúác mùåt Tuá Baâ, thò
Nguyïîn Traäi cuäng phaãi chûâa nhên nghôa, trung trûåc,
thanh liïm trûúác mùåt boån gian thêìn triïìu Lï Thaái Tön!
Chuáng ta nay, qua cêu vùn cuãa àöìng chñ Phaåm Vùn
Àöìng, rêët haâo huâng khù’c vaâo bia àaá vaách àöìng, nhûäng
lúâi biïíu dûúng cao nhêët: Nguyïîn Traäi, ngûúâi anh huâng
dên töåc, vùn voä song toaân; Nguyïîn Traäi khöng súå thúâi
gian; Ngoâi buát thêìn cuãa Nguyïîn Traäi; Nguyïîn Traäi laâ
khñ phaách cuãa dên töåc, laâ tinh hoa cuãa dên töåc. Cuâng
vúái cha öng ta ngaây trûúác, nhûäng ngûúâi cöång saãn ngaây
nay àaánh giaá Nguyïîn Traäi thêëu àaáo nhû vêåy, àaä thu
phuåc loâng ngûúâi tûâ Bù’c chñ Nam!
Àöëi vúái cuå Àöì Chiïíu, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng cuäng
chi chuát, trên troång trñch tûâng cêu thú, tûâng àoaån baâi
vùn tïë; àuáng laâ àöìng chñ àaä thay mùåt nhên dên ta, thay
mùåt Àaãng àöët möåt neán hûúng àïí tûúãng nhúá ngûúâi con
vinh quang cuãa dên töåc. “Vò muâ caã hai mù’t, hoaåt àöång
cuãa ngûúâi chiïën sô yïu nûúác Nguyïîn Àònh Chiïíu chuã yïëu
laâ thú vùn. Vaâ nhûäng taác phêím àoá, ngoaâi giaá trõ vùn
nghïå, coân quñ giaá úã chöî noá soi saáng têm höìn trong saáng
vaâ cao quñ laå thûúâng cuãa taác giaã, vaâ ghi laåi lõch sûã cuãa
möåt thúâi kyâ khöí nhuåc nhûng vô àaåi!”. Àöìng chñ hùèn laâ
nhúá thúâi coân nhoã cuãa mònh úã taåi quï miïìn Nam Trung
böå, khi nhûäng cêu thú daáng àiïåu anh huâng ca cuãa
Nguyïîn Àònh Chiïíu taác àöång maånh meä vaâo têm trñ:
Vên Tiïn àêìu àöåi kim khöi
Tay cêìm siïu baåc, mònh ngöìi ngûåa ö...
*
* *
Möåt phêìn quan troång cuãa quyïín saách laâ noái vïì Töí
quöëc ta, nhên dên ta, sûå nghiïåp ta vaâ ngûúâi nghïå sô, nhû
tïn àùåt cho caã quyïín saách. Töi àaä àûúåc dõp phaát biïíu yá
kiïën nhên baâi noái chuyïån cuãa àöìng chñ Thuã tûúáng Phaåm
Vùn Àöìng úã Àaåi höåi Vùn nghïå lêìn thûá tû: “Hiïíu biïët,
khaám phaá vaâ saáng taåo phuåc vuå töí quöëc vaâ chuã nghôa xaä
höåi”; höm nay töi xin coá möåt söë yá nghô thïm chung quanh
vêën àïì trïn.
Töi nhêån thûác sûå àùåc biïåt quan troång cuãa caái nïìn
taãng naây: “Vöën chñnh trõ laâ linh höìn cuãa ngûúâi nghïå sô
xaä höåi chuã nghôa”. Taác giaã noái: Thúâi khaác, dûúái chïë àöå
khaác, ngûúâi nghïå sô àûáng bïn naây, bïn kia hay àûáng
giûäa coá thïí saáng taác àûúåc nhûäng taác phêím töët. Nhûng
thúâi ta, dûúái chïë àöå ta chó coá möåt hûúáng, möåt muåc tiïu
phêën àêëu. Ngûúâi nghïå sô trong xaä höåi xaä höåi chuã nghôa
nhêët quyïët phaãi phêën àêëu cho chuã nghôa xaä höåi. Vò
nhûäng xaä höåi coá giai cêëp, úã thúâi trûúác, khöng coá chên lyá
troån veån; khi xaä höåi êëy coân úã giai àoaån tûúng àöëi tiïën böå
so vúái bûúác tiïën hoáa cuãa lõch sûã, vñ duå xaä höåi tû saãn luác
àêìu, maâ noá coân ngêåp nguåa möì höi vaâ maáu cuãa cöng
nhên, àïën nöîi vúå cuãa möåt “nhaâ” tû baãn úã taåi nûúác Anh
àïën thùm vuâng ùn úã cuãa thúå moã, baâ êëy àöång loâng bêët
nhêîn vaâ phaát biïíu: Sao khöng àïí cho hoå úã vñ duå nhû laâ
úã dûúái àêët? Baâ ta thêëy cöng nhên khöí nhû vêåy thò khöng
phaãi leä, khöng coi àûúåc, nhûng cuäng khöng thïí khöng boác
löåt cöng nhên, cho nïn muöën dïî coi, töët nhêët laâ hoå cêët
lïìu úã dûúái àêët, giêëu caái khöí súã êëy ài, nhû laâ khöng coá!
Khi caác xaä höåi cuä coân úã trong giai àoaån àêíy cho lõch sûã
tiïën lïn, maâ noá àaä nhû thïë, huöëng chi khi chuáng àaä trúã
thaânh caái vêåt chûúáng ngaåi, phaãn àöång! Chó àïën Xaä höåi
xaä höåi chuã nghôa múái coá chên lyá toaân veån; quy luêåt cuãa
noá laâ luön luön phaãi tòm caách, trïn cú súã möåt nïìn kyä
thuêåt cao, thoãa maän khöng ngûâng nhûäng nhu cêìu khöng
ngûâng tùng cuãa nhên dên lao àöång; baãn chêët cuãa noá,
muöën töìn taåi thò phaãi laâm nhû vêåy. ÚÃ trong thúâi àaåi
chuáng ta, vaâ söëng trong möåt xaä höåi nhû thïë, ngûúâi nghïå
sô coá thïí tòm chên lyá naâo khaác nûäa? Vò vêåy maâ chó coá
möåt con àûúâng raång rúä, àeåp àeä, phaãi àaåo laâ toaân têm,
toaân yá saáng taác, saáng taåo phuåc vuå nhên dên. Coá khi, coá
trûúâng húåp, moåt vaâi nghïå sô naâo àoá, say mï nhûäng nhaâ
vùn nghïå coá taâi cuãa thúâi trûúác - maâ say mï caái hay cuãa
hoå laâ àuáng - röìi muöën bù’t chûúác nhûäng nhaâ êëy, nhûng
laåi bù’t chûúác y hïåt hoå, vaâ caã nhûäng nhûúåc àiïím cuãa hoå
úã trong thúâi trûúác! Nhû vêåy khöng àuáng. - Öi chao, yïu
kñnh Àöî Phuã, Nguyïîn Du vö haån, nhûng coá nhûäng luác
naâo àoá têm höìn ta möåt luác yïëu àuöëi, cuäng khöng thïí naâo
laâm nhû hai nhaâ thú lúán xûa, Ngöìi khïính bïn song say
möåt mònh àûúåc; àoá laâ sûå phaãn khaáng tiïu cûåc cuãa hoå, àoá
laâ nöîi àau khöí cuãa hoå. Trong xaä höåi tû saãn, tû baãn chêu
Êu, cuöëi thïë kyã 19, nhiïìu thi sô, hoåa sô àaä bï tha; qui
cho àïën cuâng, caái töåi laâ úã xaä höåi, coân möåt phêìn laâ taåi caá
nhên nghïå sô, nhûng caái phêìn sai cuãa mònh àoá, cuäng àöí
lïn cho xaä höåi nöët, maâ àöí àûúåc, búãi caái xaä höåi àoá döåt tûâ
noác döåt xuöëng kia maâ. Nhûng khi àaä thay sang xaä höåi
múái röìi, baãn chêët cuãa xaä höåi àaä thay àöíi, thò khöng coân
lyá do gò àïí cuâng noái theo vúái Lyá Baåch: Dûä ngaä àöìng tiïu
vaån cöí sêìu(1) nûäa, moåi thaái àöå tiïu cûåc, phêîn uêët cuä àïìu
chêëm dûát, búãi con àûúâng chên lyá rêët saáng roä “möåt ngûúâi
lo cho têët caã, têët caã lo cho möåt ngûúâi”, chó coá sûå haâo hûáng
chung tay xêy dûång chuã nghôa xaä höåi vaâ haånh phuác. Vò
vêåy, vöën chñnh trõ laâ linh höìn cuãa ngûúâi nghïå sô xaä höåi
chuã nghôa, tinh thêìn cöng dên laâ xûúng söëng cuãa anh êëy.
Taåi Àaåi höåi lêìn thûá II caác nhaåc sô Viïåt Nam, àöìng chñ
Phaåm Vùn Àöìng coá noái: “Laâm cöng taác nghïå thuêåt, caâng
(1) Trong baâi Tûúng tiïën tûãu: Vúái ta cuâng tiïu caái sêìu vaån cöí (bùçng
rûúåu).
phaãi coá têm höìn ngûúâi chiïën sô caách maång. Búãi vò nghïå
thuêåt laâ boáng hoa cuãa têm höìn, têm höìn cuãa nghïå sô, vaâ
àoá laâ kïët tinh cuãa tònh caãm, têm tû cuãa quêìn chuáng
nhên dên úã möåt thúâi, coá thïí laâ cuãa muön thuúã”. Caái vöën
quñ nhêët laâ têm höìn. Vaâ àöìng chñ kïí laåi trong Khaáng
chiïën lêìn trûúác, têm höìn chuáng ta rêët say sûa, tûâ Baác
Höì àïën moåi ngûúâi, ai cuäng say sûa. Say sûa laâ àiïìu quan
troång àaä quyïët àõnh thù’ng lúåi trïn moåi mùåt trêån cuãa
Khaáng chiïën, trong àoá coá mùåt trêån êm nhaåc.
Àöìng chñ nhiïìu lêìn dùån ài dùån laåi chuáng ta: Laâm vùn
nghïå phaãi coá vöën chñnh trõ, vöën söëng, vöën vùn hoáa nghïå
thuêåt, caái vöën thûá ba naây, coá luác àöìng chñ goåi laâ vöën hiïíu
biïët, vöën tri thûác, vaâ àöìng chñ cöång thïm vaâo àoá: phaãi coá
taâi vaâ coá phong caách cuãa mònh. Coá phong caách cuãa mònh
tûác laâ coá caá tñnh trong saáng taác; nhûng àöìng chñ thñch
duâng chûä “baãn lônh” hún; theo töi hiïíu, caá tñnh laâ úã àùçng
ngoån, nhiïìu khi caá tñnh chó laâ möåt söë àùåc àiïím cuãa tñnh
nïët, têåp quaán, nhûäng khuác khuyãu naâo àoá àïí phên biïåt
àûúåc ngûúâi naây vúái ngûúâi kia, phên biïåt laâ phên biïåt, chûá
khöng coá yá nghôa töët hay laâ khöng töët, àeåp hay laâ khöng
àeåp; caá tñnh laâ möåt saãn phêím cuãa tûå nhiïn. Coân “baãn
lônh” thò sêu hún, úã tûâ göëc, baãn lônh laâ àaä coá yá chñ tûå
giaác cuãa con ngûúâi, ngûúâi êëy muöën xêy dûång cho mònh
möåt chêët lûúång, möåt tñnh tònh, möåt phong caách, daáng
àiïåu theo lyá tûúãng àaåo àûác vaâ thêím myä maâ mònh theo
àuöíi; vaâ cöë nhiïn sûå xêy dûång baãn lônh nghïå thuêåt àoá
phaãi ruát tûâ nhûäng baãn nùng, nùng khiïëu giaâu àeåp nhêët
cuãa mònh. Nïëu lo vïì caá tñnh riïng, thò lù’m khi, nhû
trong xaä höåi tû saãn, anh nghïå sô cöë maâ lêåp dõ àïí tûå phên
biïåt mònh, chûa phên biïåt àûúåc trong taác phêím (vò khöng
coá taâi) thò haäy àöåi muä ngûúåc, àeo hoa tai, hay laâ uöën rêu
vïính, àïí “nöíi tiïëng”.
Nhên möåt àoaån noái vïì àiïån aãnh, taác giaã àaä coá yá kiïën
vïì vêën àïì phï bònh. Taác giaã nhù’c laåi rùçng Lï-nin àaä daåy
chuáng ta khöng nïn àem caái ûa hay khöng ûa cuãa mònh
maâ eáp thiïn haå. “Laâm sao maâ eáp thiïn haå àûúåc, töi thñch
caái naây, anh thñch caái kia, möîi ngûúâi coá súã thñch cuãa
mònh. Töi noái nhû vêåy khöng coá nghôa laâ caái hay khöng
coá tiïu chuêín cuãa noá, töi muöën noái khöng nïn lêëy súã
thñch riïng maâ eáp buöåc ngûúâi khaác; ngûúâi laâm cöng taác
phï bònh laåi caâng khöng àûúåc laâm nhû thïë”. Sinh thúâi
Lï-nin, coá luác àaä coá yá kiïën vïì thú cuãa möåt thi sô sau
Caách maång thaáng Mûúâi, nhûng Lï-nin thïm ngay: “Àêy
laâ yá kiïën cuãa Lï-nin, khöng phaãi laâ yá kiïën cuãa Àaãng”.
Nhû vêåy nghôa laâ trong vêën àïì ûa thñch nghïå thuêåt, vô
àaåi nhû Lï-nin, cuäng vêîn laâ yá kiïën cuãa caá nhên. “Phï
bònh cuãa ta coân yïëu lù’m”. Caái yïëu cuãa phï bònh coân aãnh
hûúãng àïën saáng taác, laâm cho sûå saáng taác thiïëu sinh khñ
cuãa sûå àöíi trao bêìu baån, cuãa sûå àaánh giaá cöng minh;
chñnh möåt nïìn phï bònh phong phuá vaâ vûäng vaâng àûa
thïm gên cöët cho caác taác phêím.
Vïì vêën àïì caái xêëu, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng coá yá
kiïën: “Nhûäng taân tñch cuãa caái cuä phaãi daây cöng múái xoáa
boã ài àûúåc. Vaâ bïn caånh nhûäng taân tñch cuãa caái cuä, coân
coá nhûäng caái sai, caái khöng àuáng, khöng àaáng xaãy ra -
nhûäng caái naây khöng ñt àêu”. Àöìng chñ khiïm töën nhêån
rùçng: “Chñnh baãn thên nhûäng ngûúâi laänh àaåo dêìn dêìn
múái nhòn thêëy têët caã nhûäng khoá khùn, dêìn dêìn múái nhòn
thêëy nhûäng vêën àïì lúán, múái nhòn thêëy con àûúâng cuå thïí
àïí giaãi quyïët tûâng vêën àïì...”. Vaâ töi nghô rùçng: sûå xuêët
hiïån dai dùèng cuãa caái xêëu, nhiïìu khi ta khöng lûúâng
trûúác àûúåc hïët. Vaâ trong viïåc lïn aán nhûäng caái xêëu,
khöng cho pheáp noá töìn taåi, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng
nghô rùçng nhûäng ngûúâi vùn nghïå, coá nhûäng phûúng tiïån
töët hún ai hïët; àöìng chñ cuäng thêëy trûúác rùçng têët nhiïn
coá möåt söë ngûúâi khöng bùçng loâng lù’m, “nhûng chuáng töi
chuã trûúng phaãi lïn aán caái xêëu”. Tuy nhiïn, theo yá taác
giaã, nhûäng caái xêëu bõ àaã kñch phaãi coá taác duång laâm toã
thïm caái töët, caái hay vaâ caái àeåp: “Nïëu khöng nhû vêåy,
thò mònh lïåch vaâ ngûúâi ta khöng àöìng tònh. Nïëu khöng
nhû vêåy, giaáo duåc khöng töët”. Tûác laâ àaã kñch caái xêëu maâ
khöng laâm thûúng töín àïën loâng tin, tin úã baãn chêët cuãa
chuã nghôa xaä höåi, tin rùçng nhêët quyïët thu heåp dêìn àûúåc
caái xêëu vaâ thù’ng àûúåc noá. Loâng chuáng ta tin yïu chuã
nghôa xaä höåi luön luön laâ möåt baát nûúác àêìy: “Thêëy caái
nïn, rêët nhiïåt tònh; thêëy caái khöng nïn cuäng rêët nhiïåt
tònh vaâ nghô caách phêën àêëu laâm sao àïí khù’c phuåc àûúåc”.
*
* *
Tûâ nùm 1960, àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng àaä nhù’c nhúã
àïën giaá trõ nghïå thuêåt cuãa taác phêím: Viïët vùn thò phaãi coi
troång vùn. Viïët vùn thò phaãi cöë gù’ng viïët cho hay. Ngûúâi
ta khöng thïí àöìng tònh vúái möåt nhaâ vùn viïët cêíu thaã.
Nùm 1962, àöìng chñ cuäng noái: Nhûäng taác phêím chuáng
ta mong muöën cêìn phaãi coá giaá trõ tû tûúãng àêìy àuã vaâ
phaãi coá giaá trõ nghïå thuêåt àêìy àuã. Nùång mùåt naâo, nheå
mùåt naâo àïìu laâ vö lyá. Trong caác taác phêím vùn hoåc, vùn
coá hay, taác phêím múái coá giaá trõ. Àûâng tûúãng coá yá töët thò
vùn muöën viïët thïë naâo, taác phêím vêîn töët àêu.
Nùm 1963, thêëy rùçng coá nhûäng ngûúâi saáng taác vùn
nghïå chùèng thêëu hïët yïu cêìu vïì giaá trõ nghïå thuêåt cuãa
taác phêím vùn nghïå, àöìng chñ laåi noái: Nöåi dung tû tûúãng
coá töët ài nûäa, nïëu khöng coá giaá trõ nghïå thuêåt, thò khöng
thaânh möåt taác phêím nghïå thuêåt.
Vaâ nùm 1968, àöìng chñ vêîn khöng ngûâng nhù’c nhúã
chuáng ta: Nöåi dung tû tûúãng rêët quan troång, nhûng àöìng
thúâi giaá trõ nghïå thuêåt cuäng rêët quan troång. Ta àoâi hoãi
hai mùåt àoá àïìu phaãi töët möåt trùm phêìn trùm.
Taác giaã viïët thïm möåt cêu: “Têët nhiïn laâm àûúåc chûâng
naâo laâ viïåc khaác”. Töi cho rùçng noái nhû vêåy laâ toaân diïån.
Sûå tiïën lïn cuãa àúâi söëng, sûå trûúãng thaânh cuãa trñ tuïå töi
giuáp töi thêëy àûúåc caái sai cuãa möåt lyá luêån trûúác àêy rùçng:
giaá trõ nöåi dung tû tûúãng laâ chñnh, giaá trõ hònh thûác nghïå
thuêåt laâ thûá yïëu. Khöng phaãi vò nhûäng taác phêím múái cuãa
ta chûa àaåt àûúåc nhûäng àónh choát cao vúâi, maâ ta laåi beã
queåo lyá luêån ài vaâ noái: giaá trõ nghïå thuêåt laâ phuå. Lyá luêån
thò cûá phaãi cho àuáng lyá luêån, coân thûåc hiïån thò ta bïìn chñ
cûá cûúng quyïët maâ àaåt dêìn. Nïëu tuây tiïån beã queåo lyá luêån
ài, thò seä xaãy ra caái tònh traång naây: seä coá nhûäng viïån “baão
taâng” myä thuêåt múái maâ chùèng ai xem, vò caác taác phêím
trong êëy xêëu quaá, búãi chuã trûúng laâ giaá trõ nghïå thuêåt
khöng cêìn àoâi hoãi möåt trùm phêìn trùm. Ta rêët caãm ún
àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng kiïn trò giuáp ta sûãa chûäa möåt
thûá bïånh êëu trô. Tûâ caách àêy gêìn 10 nùm, àöìng chñ àaä
thêëy trûúác höm nay, khi quêìn chuáng àaä trûúãng thaânh, khi
con cuãa nhûäng nhaâ vùn lûáa Nguyïn Höìng, Buâi Hiïín,
Nguyïîn Àònh Thi... àaä cêìm suáng ài böå àöåi giïët giùåc Myä,
cûáu nûúác. Nhûäng ngûúâi àang thù’ng Myä vaâ seä ca khuác ca
khaãi hoaân thù’ng Myä muöën àoåc nhûäng saách hay, nöåi dung
hay, vùn hay, “möåt cuöën saách coá giaá trõ, haâng chuåc vaån
ngûúâi àoåc, àoåc nùm naây qua nùm khaác, àoåc maäi, thïë hïå
naây àoåc, thïë hïå khaác àoåc”.
Cuäng trong yá nghôa àoá, maâ àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng
thiïët tha vúái viïåc Giûä gòn sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt.
Àöìng chñ noái: “Trûúác àêy Lï-nin àaä tûâng kïu ngûúâi ta
laâm hû haåi vùn Nga. Bêy giúâ ta cuäng trong tònh traång
nhû vêåy”. Vaâ àöìng chñ biïíu dûúng caái giêìu, caái àeåp cuãa
tiïëng ta, cêìn phaãi phaát huy caái trong, caái saáng cuãa tiïëng
ta, cêìn phaãi baão vïå.
*
* *
Taác giaã quyïín saách Töí quöëc ta, nhên dên ta, sûå nghiïåp
ta vaâ ngûúâi nghïå sô, cuâng vúái lyá luêån, chñnh trõ, tû tûúãng,
àaä àaåt traái tim cuãa mònh trong nhûäng trang vùn. Taác giaã
mang trong loâng mònh vïët thûúng chung cuãa Töí quöëc:
“Nhên dên ta àang söëng möåt thaãm kõch àêët nûúác bõ chia
cù’t vaâ àang söëng cuöåc àêëu tranh àïí thöëng nhêët Töí quöëc.
Thaãm kõch naây cuãa dên töåc àang diïîn ra trong têm höìn
möîi ngûúâi chuáng ta. Ngûúâi nghïå sô phaãi söëng thaãm kõch
naây, söëng cuöåc àêëu tranh naây hún ai hïët”.
Taác giaã àaä àïí mònh úã trong caác vêën àïì. Töi rêët vui
sûúáng nhòn thêëy möåt àöìng chñ laänh tuå cuãa chuáng ta haâo
huâng ngêm cêu thú Nguyïîn Du:
Long lanh àaáy nûúác in trúâi,

vaâ àùåt cêu hoãi: “Thú vaâ caãnh vêåt thiïn nhiïn, nghïå thuêåt
vaâ àúâi söëng, caái gò àeåp hún?” vaâ àaä traã lúâi thoãa àaáng;
cuäng nhû saãng khoaái ngêm cêu thú Nguyïîn Cöng Trûá:
Gioá trùng chûáa möåt thuyïìn àêìy
Cuãa kho vö têån biïët ngaây naâo vúi.
vaâ àaä phên biïåt: “Gioá trùng” cuãa caác nhaâ thú àúâi trûúác
laâ caãnh vêåt, laâ quaâ quñ cuãa thiïn nhiïn hêìu nhû daânh
riïng cho nhûäng ngûúâi chaán àúâi: gioá trùng cuãa ta laâ bêìu
trúâi cuãa ta, giang sún gêëm voác cuãa ta, laâ caãnh vêåt thiïn
nhiïn gù’n liïìn vúái àúâi söëng múái cuãa nhên dên ta, laâ traâo
lûu caách maång àang biïën àöíi xaä höåi vaâ tö àiïím thiïn
nhiïn...
Töi gêëp quyïín saách laåi, vúái vùng vùèng bïn tai lúâi àöìng
chñ Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng thiïët tha kïu goåi caác vùn
nghïå sô yïu nghïì, say sûa vúái nghïì, trau döìi nghïì nghiïåp
cuãa mònh, coi àoá laâ sûå nghiïåp cuãa caã àúâi mònh möåt böå
phêån cuãa sûå nghiïåp cuãa caã dên töåc mònh, vaâ àem nhiïåt
tònh cuãa mònh àïí laâm nïn nhûäng taác phêím coá giaá trõ. Vaâ
töi gêëp quyïín saách laåi vúái in raânh raânh trong trñ töi baâi
múã àêìu quyïín saách rêët quan troång; àêy laâ möåt vêën àïì
noáng höíi nhêët: Chuáng ta cêìn chiïën thù’ng trïn mùåt trêån
khoa hoåc vaâ kyä thuêåt, cuäng nhû chuáng ta àaä chiïën thù’ng
trïn mùåt trêån chñnh trõ vaâ quên sûå.... Chñnh mùåt trêån
khoa hoåc vaâ kyä thuêåt naây cuäng laâ möåt àiïìu kiïån troång
yïëu àïí vun àù’p cho cêy àúâi maäi maäi xanh tûúi.
14-8-1969
CAÃNH ÀEÅP HÛÚNG SÚN
Àûúåc àoáng caái vai keáo maân, khi sên khêëu laâ möåt
thaânh tûåu saáng taåo lúán lao, thò caái vai keáo maân cuäng cûá
laâ haånh phuác; àûúåc àûáng hêìu bïn caånh Meå Giang Sún,
àïí ca thanh ngúåi àeåp, thò laâ vinh dûå nhêët àúâi. Viïët gò vïì
phong caãnh Hûúng Sún? Taåo hoáa chùèng àaä dûång, àaä veä
àêìy àuã lù’m sao? Ngûúâi àúâi trûúác, ngûúâi àúâi nay chùèng
àaä viïët nhiïìu lêìn, nhiïìu caách röìi sao? Khaách vaäng caãnh,
ngûúâi du ngoaån chùèng àaä kïí laåi, truyïìn ài nhûäng lúâi
khen nûác núã lù’m sao?
Húäi ngûúâi quên tûã ài àêu àoá,
Thêëy caãnh sao maâ àûáng lûúåm tay?
Höì Xuên Hûúng
(Chuáng ta àêy laâ nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng,

chûá chùèng ai laâ quên tûã caã), nhûng thêëy caãnh àeåp thò
thïë naâo maâ àûáng nhû cöåt àûúåc? Maâ chùèng thöët lïn têëm
tù’c, maâ chùèng têm höìn ca haát veáo von?
Caãnh Hûúng Sún, Hûúng Tñch cuãa ta rêët àeåp. Kïí ra
àêët nûúác cuãa Töí quöëc ta nhiïìu caãnh thiïn nhiïn àeåp
lù’m. Nhûng Hûúng Sún coá caái caá tñnh àeåp cuãa Hûúng
Sún. - Nuái àaá cuãa võnh Haå Long, vúái nuái àaá giaáp giúái
giûäa Ninh Bònh vaâ Thanh Hoáa, vúái nuái àaá trong caãnh
Hûúng Sún coá thïí nhòn nhû na naá giöëng nhau; nhûng úã
võnh Haå Long, nuái àaá àaä hoáa thaânh àaão giûäa biïín; úã giûäa
Ninh Bònh - Thanh Hoáa, laâ nuái àaá trïn àêët, coá khi nùçm
giûäa ruöång; coân nuái àaá Hûúng Sún thò nhû nöíi giûäa caãnh
höì. Àaão àaá trïn võnh Haå Long laâ kyâ quan söë möåt trïn
àêët nûúác ta röìi, àoá laâ möåt baãn huâng ca daâo daåt mïnh
möng,
Nuái, àaão, mêy - cuâng àaá, soáng ngöín ngang,
têm höìn ngûúâi vaâo trong trúâi biïín. Coân Hûúng Sún thò
ra höìn ngûúâi möåt caách khaác; úã àêy chen lêîn rêët tïë nhõ
möåt caãm giaác àöìng quï vúái möåt caãm giaác du höì vaâ chúi
nuái, loâng ngûúâi thïnh thïnh phúi phúái laå thûúâng.
Nïëu coá thïí chia àûúåc caái àeåp, thò ta noái: möåt nûãa caái
àeåp cuãa Hûúng Sún laâ con àûúâng nûúác tûâ bïën Àuåc ài túái
Hûúng Sún. Caái haânh lang nûúác, thuyïìn ài ïm nhû ru, laâ
möåt cuöåc trûng baây Hûúng Sún coân úã xa xa; thò giúâ ngöìi
trïn chiïëc thuyïìn nhoã laâ thò giúâ àïí cho phai caái nhoåc mïåt
ài àûúâng, àïí yïn lù’ng têm höìn, àïí tù’m maát xuác caãm
trûúác khi àïën Hûúng Sún. Baãn thên cuöåc lûúát thuyïìn naây
laâ möåt cuöåc du ngoaån rêët quyá. Duâ nhûäng khi trúâi saáng toã,
ngûúâi ta ài trïn thuyïìn, vêîn caãm tûúãng nhû coá möåt húi
sûúng mú höì naâo àoá, húi sûúng böëc ngay taåi trêån tûâ mùåt
nûúác, theo maái cheâo khua phaãi chùng? Noái laâ höì daâi, noái
laâ doâng khe neão suöëi cuäng àïìu coá thïí; nhûng cêìn chuá yá:
nûúác úã àêy khöng coá búâ, möåt bïn laâ ruöång ngêåp sêu, bïn
kia coá öëng moåc tûâ dûúái àaáy nhö àêìu lïn cao phêët phúái,
nûúác úã àêy laâ möåt sûå lan traân nhû möåt thûá höì tûå phaát,
thuyïìn ài, thêëy dûúái nûúác thêëp thoaáng nhûäng loaåi cêy
rong, maái cheâo àöång vaâo, toác rong xoäa nhûäng maâu luåc,
maâu höìng, maâu huyïìn tñm... Vaâ trïn suöët doâng ài, nuái gêìn
nuái xa tûå trònh vaâo con mù’t; tûâ àïìn Trònh maâ chuáng töi
goåi àuâa: àêy laâ phoâng thûúâng trûåc trònh giêëy chûáng minh
thû cho sûå tao nhaä, àïën caác hònh nuái maâ moåi ngûúâi àaä biïët
tïn, lêìn lûúåt ài vaâo têìm mù’t, vaâ nhûäng hònh nuái úã têån xa
xa múâ múâ thêåt laâ mú möång, têët caã phaãn chiïëu xuöëng mùåt
nûúác ïm. Thú cöí coá cêu:
Non xanh phúi têëm thên thanh tõnh
Suöëi chaãy nghe ra tiïëng kïå kinh,
bêy giúâ chuáng ta khöng chêëp nhêån caái thi võ tön giaáo úã
trong thú, nhûng vêîn nhêån caái trong treão thanh saåch
tuyïåt vúâi trong àoá. Nhûäng daäy nuái àaá xanh xa úã phña
chên trúâi, nhû vuä khuác, nhû húåp têëu, maâu xanh maát vaâo
têån ruöåt! Trong khi àoá thò thuyïìn cûá ài. Möåt nhõp cêìu göî
cao, àûúâng neát cêìu nhû àûúâng neát nuái Ngûå Bònh úã Huïë,
nhûng ruöåt laâ trúâi xanh; thuyïìn àïën gêìn, lûúát qua dûúái
cêìu, röìi laåi traã cêìu laåi phña sau, ruöåt cêìu laåi laâ trúâi biïëc!
Trong khi àoá thò thuyïìn cûá ài... Nhòn nuái xanh cho maát
àêìy con mù’t, nhòn nûúác biïëc cho maát rûúåi têëm loâng, röìi
haäy àïën búâ.
*
* *
Cha öng ta trûúác àêy ài chúi Chuâa Hûúng àïí “rûãa têëm
loâng phaâm tuåc”; chuáng ta bêy giúâ, nhûäng ngûúâi lao àöång
àaä àûúåc giaãi phoáng, chuáng ta ài chúi Chuâa Hûúng sau möåt
chu kyâ lao àöång thûúâng thûúâng laâ möåt nùm, chuáng ta coá
thïí rêët yïn têm maâ du ngoaån, maâ thûúãng thûác caái caãnh
àeåp cuãa Àêët nûúác ta. Chuáng ta tha höì maâ say caái àeåp cuãa
phong caãnh, cuãa sún thuãy naây, miïîn laâ trûúác khi àïën,
chuáng ta àaä lao àöång cêåt lûåc, vaâ sau khi vïì, chuáng ta laåi
lao àöång thêåt lûåc! Àaä túái àêy, thò phaãi caãm cho hïët caái àeåp
cuãa àêët nûúác, võ thuöëc böí cho têm höìn.
Chuáng ta ài thuyïìn: nûúác àeåp. Chuáng ta lïn böå: non
àeåp. Giaá Chuâa Ngoaâi giùåc khöng phaá, thò caái kiïën truác
cuãa chuâa úã giûäa Thiïn Truâ naây, vúái cöíng chuâa cöåt cao àöåt
ngöåt, vúái haâng trùm gian röång raäi, àaä cho ta möåt caãm
tûúãng thñch thuá, duâ ta khöng tin chuyïån thúâ cuáng, khöng
nghô chuyïån ài tu. Nhûng Chuâa Ngoaâi giùåc Phaáp àaä phaá
röìi, coân laåi caãnh Bïëp trúâi, nuái xanh thêîm bù’c àêìu rau
chung quanh, àïí möåt khoaãng röång raäi thêåt laâ yïn tõnh.
Khoaãng röång raäi cuãa Thiïn Truâ cho ta caái thuá khoaáng
àaåt, rêët quyá baáu, vò chuát nûäa ài vaâo àöång Hûúng Tñch,
thò laåi laâ quanh quêët cheo leo.
Nhûäng kyã niïåm tuöíi treã thêåt khoá phai múâ. Töi nhúá
maäi lêìn àêìu tiïn töi thùm Chuâa Hûúng caách àêy hêìu hai
mûúi nùm. Con ngûúâi, àaä ài khaáng chiïën, chên dêîm bao
nhiïu àeâo nuái, quen thuöåc vúái rûâng, thò bêy giúâ nuái rûâng
cuäng khöng coân hoaân toaân múái laå. Nhûng khi ngûúâi thi
sô, ngûúâi sinh viïn trûúác kia chó quen úã thaânh thõ, maâ
lêìn thûá nhêët àïën Hûúng Sún, ài con àûúâng nuái tûâ Chuâa
Ngoaâi vaâo Chuâa Trong.
Àûúâng ài uöën eáo ïm àïìm phuã
Taân laá xanh rúân aánh biïëc xuyïn(1)
thò khoá maâ quïn àûúåc nhûäng caãm xuác maát rûúåi, àeåp àeä,
kyâ thuá êëy, cuäng nhû khoá maâ quïn möåt möëi tònh àêìu.
Thïm vaâo àêëy, laåi laâ möåt ngûúâi àeã vaâ lúán lïn úã miïìn
Nam (khu Nùm), miïìn Nam cuãa ta àeåp lù’m, nhûng miïìn
(1) Thú Thïë Lûä (Bûác tranh tiïn).

Bù’c cuãa ta laåi coá möåt caái àeåp lù’m rêët khaác: Vñ duå xuên
vïì hoa núã röå, rûâng mai, cêy mai, hoa mú laác àaác àiïím
lûúån suöët möåt doåc àûúâng. Ngûúâi àeåp thêìn tiïn naâo thúã
caái húi nheå thúm trïn rûâng maâ hoáa thaânh hoa mú? Khi
cêy mú àûáng daây úã trong thung luäng, hoa mai nhû laân
sûúng baåc göìm vaån vaån caánh hoa; khi cêy mú leo theo
sûúân nuái, hoa mai uöën khuác ài lïn; khi cêy mú leã teã laåc,
hoa mai àiïím àiïím caâng thanh quyá. Hoa mai thêåt nheå,
thêåt trong baåch, ruång xuöëng àêët khöng nghe möåt tiïëng,
hoa mai rêët möång êëy khi àêåu maâ laåi thaânh quaã mú rêët
thûåc, luác quaã chñn mú laåi caâng thûåc, khi ùn quaã mú doân
ruåm, chua thanh, àù’ng ngoåt, thò thêåt laâ ùn thûåc! Hoa
mú êëy, vûâa röìi (12-62) töi laåi nhòn thêëy úã Hûúng Sún; sau
hai mûúi nùm, vêîn chûa cho laâ quen, vêîn cûá thúm tho
àöëi vúái têm höìn nhû lêìn àêìu!
Nhûäng ngûúâi úã trong àúâi maâ àöëi vúái caái gò cuäng choáng
nhùén mùåt, “thò con ngûúâi êëy ai cêìu laâm chi!” Nhûäng
ngûúâi nhû vêåy ài nhùén caã mùåt àûúâng, nhòn nhùén caã mùåt
ngûúâi, nuái söng taåo vêåt àïìu nhùén hïët trûúác mù’t hoå.
Caãnh àeåp thêåt àêëy, caái àeåp úã trong khaách quan, coá thêåt,
nhû võnh Haå Long, hay nhû Höì Ba Bïí, nhû caãnh Hûúng
Sún... Nhûng thûåc ra, caãnh trong khaách quan duâ àeåp àïën
àêu, vêîn cêìn coá sûå hùm húã, quyá troång, sûå tri êm tri kyã
trong chuã quan, vêîn cêìn coá con mù’t xanh, têëm loâng
höìng, vêîn cêìn coá caái phúi phúái cuãa sûå treã trung (khöng
kïí tuöíi) toãa lïn àoá caái diïåu huyïìn cuãa loâng yïu mïën, cuãa
nöîi thöng caãm. Nïëu kïí chuâa laâ chuâa, cöíng tam quan
trù’ng laâ cöíng tam quan trù’ng, thò sao thêëy àûúåc caái thi
võ cuãa Chuâa Tiïn, khi àûáng úã möåt traái nuái maâ nhòn laåi,
caã möåt thïë chuâa úã xa xa hiïån lïn trong trù’ng, nheå
nhaâng, Chuâa Tiïn nhoã xinh, cöíng tam quan vuát nhû sù’p
bay lïn!
Töi khöng kïí nhûäng suöëi Giaãi Oan, am Phêåt Tñch,
nhûäng cûãa Voäng, àöång Tuyïët Quynh v.v... nhêët laâ töi
khöng kïí nhûäng hònh thuâ, maâu sù’c trong àöång Hûúng
Tñch. Ngûúâi xûa, têìm mù’t heåp, ngaåc nhiïn khöng thöi vïì
buöìng tùçm, lêîm gaåo, caác cö, caác cêåu, cêy baåc, cêy vaâng
v.v... chuáng ta khöng chuá yá quaá nhiïìu vïì nhûäng caái ngêîu
nhiïn cuãa àaá vöi do nûúác mûa thêëm nhó maâ taåc thaânh. Töi
thñch nhêët caái maâu àaá thêåt cuä cuãa àöång Hûúng Tñch, thñch
caái cöíng xêy cöí kñnh, con àûúâng bêåc àaá ài vaâo àöång, mêëy
chûä “Nam thiïn àïå nhêët àöång” khù’c trïn vaách àaá, nhû
coân thêëy baân tay cuãa ngûúâi xûa, töi thñch aánh saáng trong
àöång, thoaåt àêìu nhòn thò töëi êm êm, nhòn quen cûá saáng roä
dêìn, caác sù’c maâu dêìn dêìn hiïån ra tûâng lúáp möåt, nhû coá
phêën vaâng phêën baåc, nhûng töi khöng àùåt troång têm vaâo
caái “Nûát ra möåt löî hoãm hoâm hom” êëy (thú Xuên Hûúng).
Troång têm töi àùåt, laâ úã têët caã toaân phong caãnh Hûúng
Sún, úã caái àeåp cuãa caãnh trñ, úã àûúâng nûúác, àûúâng non, vaâ
tuây theo thúâi tiïët, úã àûúâng sûúng, àûúâng mêy, àûúâng
nù’ng... toaân caãnh Hûúng Sún khöng chia àûúåc, ngûúâi
vaän caãnh nïn chuá yá àïën nhûäng dùåm sún thuãy xinh àeåp,
hún laâ tûâng àoaån chi tiïët.
Caái thanh tõnh úã àêy, àöëi vúái chuáng ta, khöng phaãi laâ
thoaát tuåc nûäa, maâ laâ sûå yïn lùång giuáp cho têm höìn ta
nghó ngúi choáng lêëy laåi sûác àïí laâm viïåc, vaâ giuáp cho trñ
tuïå ta suy nghô, biïët nhòn thêëy sûå söëng cuãa muön loaâi,
muön vêåt. Töi nhêån úã caãnh Hûúng Sún baâi hoåc ngaåt ngaâo
vïì Àeåp, caái àeåp cuãa thiïn nhiïn khöng mêët tiïìn mua, àoá
laâ kho chung, nhûng trong xaä höåi cuä, ngûúâi ngheâo khöí bõ
tûúác àoaåt àïën caã caái àeåp cuãa àêët trúâi; caái àeåp cuãa Àêët
nûúác bêy giúâ laâ kho lúán cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång chuáng
ta, àïën àêy, chuáng ta haäy vöëc maâ uöëng, maâ thúã, khöng
bao giúâ hïët.
*
* *
Vùn hoåc úã AÁ àöng ta, vùn hoåc Viïåt Nam, Trung

Quöëc... vöën coá möåt nguöìn tònh caãm sêu sù’c àöëi vúái thiïn
nhiïn, taåo vêåt, xa lïn tûâ mêëy nghòn nùm. Kiïën truác Viïåt
Nam, Trung Quöëc, tûâ xûa, àaä phöëi húåp rêët taâi tònh giûäa
nhûäng cöng trònh xêy dûång vaâ nhûäng hònh söng thïë nuái.
“Tònh trong caãnh êëy, caãnh trong tònh naây”, phong caãnh
cuãa àêët nûúác àöëi vúái töí tiïn ta, àoá laâ ngûúâi baån thên
mïën, ngûúâi àöìng tònh àöìng àiïåu nûäa. Möåt vñ duå lúán lao
laâ Nguyïîn Traäi, ngûúâi anh huâng coá taâi vùn voä, àöìng thúâi
laâ ngûúâi thi sô àaä coi trúâi àêët laâ nhaâ cûãa cuãa mònh, laâ
têm höìn cuãa mònh, àaä goåi:
Nuái laáng giïìng, trùng bêìu baån,
Mêy khaách khûáa, nguyïåt anh tam.(1).
Lêëy thú maâ noái caãnh vêåt laâ möåt truyïìn thöëng ùn rïî rêët
sêu vaâo vùn hoåc ta, vaâo têåp quaán xuác caãm cuãa nhên dên
ta. Trûúác “Nam thiïn àïå nhêët àöång”, àöång laåi úã trong daäy
Hûúng Sún, Hûúng Sún laåi chen lêîn vúái nûúác, lêåp nïn caái
caãnh “sún thuãy hûäu tònh” haâng mêëy dùåm - trûúác möåt
phong caãnh thanh tuá nhû vêåy, bao nhiïu baâi thú àaä àûúåc
taåo nïn. Vaâ nhûäng baâi thú kia laåi laâm thaânh möåt caái vöën
chung, taác àöång vaäo myä caãm cuãa ngûúâi sau. Ngûúâi àïën
sau vaäng caãnh, nhúá àïën thú cuãa ngûúâi àaä thùm trûúác, laåi
thêëy caãnh thanh tao thuá võ hún; thú phaãi chùng àaä
thaânh möåt caái ga thúâi gian, möåt caái ga têm höìn: trong
xuác caãm cuãa ngûúâi àúâi nay, rêët khaác vúái xuác caãm cuãa
(1) Anh tam (tiïëng cöí): anh em.

ngûúâi àúâi trûúác, nhûng khi àoåc thú cuãa ngûúâi àúâi trûúác,
vêîn thêëy coá möåt phêìn xuác caãm rêët giöëng nhau. Caái phêìn
giöëng nhau àoá laâ súåi dêy chuyïìn nöëi liïìn caác thïë hïå. Baân
tay ta hiïån nay nhû tiïëp nhêån tûâ nhûäng baân tay vö hònh
àaä mêët, hoå nêng niu trao laåi Àêët Nûúác àeåp àeä cho ta,
keâm theo trao nhûäng ghi cheáp têm höìn cuãa hoå.
Mùåt trúâi gaác boáng cêy xï xïë
Taãn vên in àaáy nûúác raânh raânh
Chim trúâi mêëy chiïëc lïnh àïnh
Cêy mai thuå rêåp rïình nùm baãy laá...
Àoá laâ Vuä Phaåm Haâm, maâ theo yá töi, laâ ngûúâi coá nhûäng
cêu thú hay nhêët vïì caãnh Hûúng Sún. Caái xuác caãm chi
phöëi caã baâi thú, laâ caãm giaác lêng lêng; mêëy cêu trïn àêy
noái mêy nöíi úã dûúái nûúác, chim nöíi úã trong khöng khñ, laá
mú búi úã giûäa khöng gian (do vò gioá thöíi); xuöëng dûúái laåi
noái thïm caái lêng lêng:
Goát in àaá biïëc xanh xanh
Loâng trêìn tuåc böîng khöng thanh thaãn nheå,
dûúái nûäa cuäng lêng lêng:
Cêy xanh xanh maâ laá cuäng xanh xanh
Dûúái möåt nuái laåi treâo quanh möåt nuái...
gêìn vïì cuöëi vêîn lêng lêng:
Trong buåi rêåm àaân chim thoã theã
Dûúái rûâng xanh mêëy chõ tòm mú
Laá vaâng man maác ngêín ngú...
Laá rêåp rïình, laá man maác, roä laâ laá úã trïn khoaãng trúâi
thanh nheå, úã àêy thûåc cuäng nhû möång, roä raâng múã mù’t
coân ngúâ chiïm bao, cho nïn hoãi: “Cao baát ngaát möåt toâa
cöí saái - êëy chi chi noå traái Thiïn Truâ”, röìi laåi hoãi: “Laá
vaâng man maác ngêín ngú - Tam quan àaä túâ múâ àêu àoá
phaãi”. Nhûäng àoaån hay cuãa baâi thú Vuä Phaåm Haâm àïën
bêy giúâ vêîn coân rêët treã. Cêëu kïët baâi thú “Ai úi chùèng àïën
cuäng heân”, vö tònh maâ taác giaã noái möåt hoaân caãnh, möåt
têm lyá cuãa xaä höåi: rùçng trong xaä höåi cuä, söë ngûúâi ngaåi
khoá, cho laâ àûúâng ài chuâa Hûúng gian nan vêët vaã quaá(!)
chùèng phaãi laâ ñt àêu.
Höì Xuên Hûúng chó noái àïën möîi caái àöång Hûúng Tñch
thöi, vaâ nhên caái àöång laå kyâ àoá, maâ trïu choåc ngûúâi àúâi:
Ngûúâi quen coi Phêåt chen chên xoåc
Keã laå bêìu tiïn moãi mù’t doâm.
Trõnh Sêm thùm caãnh Chuâa Tiïn, coá àöi cêu thú hay,
trong àoá cêu thú vïì hûúng àöët úã trïn nuái cao, rêët hay:
Chúã mêy quanh quêët löìng hûúng Phêåt
Goä àaá vang lûâng theát nhaåc tiïn
Hai cêu thú khaác cuãa Trõnh Sêm, Haán dõch ra Nöm,
trong caái àuác goån cuãa hònh aãnh vaâ cuãa ngön ngûä, cuäng
laâ nhûäng cêu thú khöng dïî gùåp:
Non xanh, dûúâng thêëy non khöng àêët(1).
Suöëi biïëc, nhòn qua suöëi gùåp trúâi.
Nguyïîn Khuyïën khai thaác caái khña Chúå Trúâi cuãa àöång
Hûúng Tñch, nhû Höì Xuên Hûúng àaä tûâng võnh Chúå Trúâi,
úã nuái Saâi Sún (Sún Têy), nhûng vùn cuäng nhû caãnh yïëu
hún:
Yïën anh chaâo khaách nhaâ mêy toãa
Hoa quaã baây haâng àiïëm coã che.
(1) Nuái cao, tûúãng nhû khöng dñnh vaâo àêët.

Dûúng Lêm vaâ Chu Maånh Trinh àûúåc vïì êm àiïåu cuãa
thú, coá nhûäng baâi thú dïî thuöåc, dïî haát (thïí ca truâ), tuy
nhiïn caái saáng taåo, phaát minh cuãa nhaâ thú thò khöng
nhiïìu. Dûúng Lêm coá hai cêu sinh àöång:
Khaách treâo non ngaãnh laåi maâ tröng
Loâng mïën caãnh dúâi chên ài hoáa àûáng.
vaâ coá möåt nhoeãn cûúâi thuá võ úã khoáe möi:
Roä raâng àïå nhêët Nam thiïn
Mang ài thi súå thêìn tiïn mêët loâng;
Thöi thò àïí àêëy chúi chung.
Baâi thú Chu Maånh Trinh nhaåc àiïåu ngoåt ngaâo hún
nûäa, cêu trïn goåi cêu dûúái rêët thoaãi maái, coá hai cêu thú
mang nhûäng hònh tûúång àaä thaânh quen thuöåc:
Thoã theã rûâng mú chim cuáng traái
Lûãng lú khe Yïën caá nghe kinh.
Thú chûä Haán dõch ra quöëc vùn coân coá cuãa Cao Baá
Quaát vaâ Buâi Dõ. Mûúâi khuác võnh Hûúng Sún cuãa Cao Baá
Quaát, tûá thú húi chêåp nhau, möåt nöîi buöìn trong thú àöi
luác nhoái lïn rêët àau àúán, coá leä do vò cuöåc àúâi, têm chñ,
hoaân caãnh cuãa taác giaã khöng phaãi nhû moåi nho sô àûúng
thúâi. Coá àöi neát êëm aáp nhû:
Taám khuác: xuên giaâ röån tiïëng oanh
Rûâng mú hoa kïët quaã àêìy caânh.
vaâ bao truâm laâ möåt nöîi vù’ng veã àïën laånh luâng, trong àoá
coá möåt niïìm thanh tao rêët trau chuöët:
Sûúng theo tiïëng vûúån, gieo àïm laånh
Cêy xïë vaânh trùng cuöën gioá lêy.
Baâi thú cuãa Buâi Dõ, töi àoåc thêëy coá möåt khöng khñ
tiïn caãnh, tuy nhiïn khöng thoaát tuåc. Caái “tiïn caãnh” úã
àêy laâ do möåt sûå thanh saåch rêët àeåp úã trong phong caãnh,
do möåt loâng tin naâo àoá cuãa taác giaã. Nhaâ thú rêët khïu gúåi:
Mûa àêëy, taånh ngay àêëy
Ngaây lêu, thaáng cuäng lêu.
nhû úã àêy thúâi gian khöng coá nûäa. Dûúái ngoâi buát cuãa nhaâ
thú, nhûäng neát caãnh rêët laâ thanh tuá vaâ trong saåch:
Àaá dûång hai haâng ngêët
Àöìng chia möåt giaãi sêu.
Gioá thöíi búâ vi vuát
Khe quanh nûúác lûäng lúâ
Chiïëc coâ giûäa khoái àûáng
Àaân êu trong soáng àuâa.
Tûúi mïìm toác rïu moåc,
Cöîi cùçn khoám truác thûa...
Baâi thú kïët trên troång, cao xa maâ êëm aáp:
Chù’p tay taå non nûúác
Trúâi àêët hùèn daâi lêu.
Gêìn vúái chuáng ta, baâi thú Nguyïîn Nhûúåc Phaáp mang
möåt söë nhûúåc àiïím trong caách nhòn cuãa taác giaã: Nhûng
caái coân laåi vaâ vêîn tûúi múái, laâ têëm loâng non treã cuãa cö
con gaái thúâi xûa, vaâ non nûúác maát rûúåi cuãa Chuâa Hûúng.
“Cö gaái mú” cuãa Nguyïîn Bñnh cuäng laâ “Dûúái rûâng xanh
mêëy chõ tòm mú” cuãa Vuä Phaåm Haâm, song mú àaä thaânh
möång, cö haái mú àaä thaânh cö haái möång; baâi thú mú möång
vêîn coân àïí laåi möåt caái gò nhû caái huyïìn diïåu trong têm
höìn möåt chaâng trai múái lúán lïn:
Nhaâ ta úã dûúái göëc cêy dûúng
Caách àöång Hûúng Sún nûãa dùåm àûúâng
Coá suöëi nûúác trong tuön roác raách
Coá hoa bïn suöëi ngaát àûa hûúng...
Nöëi tiïëp nhûäng thú vïì trûúác, caác nhaâ thú hiïån nay
hoaân toaân chaâo àoán caái àeåp cuãa caãnh Hûúng Sún, khöng
àùåt vaâo àoá möåt aánh hûúng Phêåt, hûúng Tiïn naâo, maâ vêîn
rêët yïu mï caãnh àeåp. Hoå coá caái tûå haâo cuãa nhûäng con
ngûúâi múái tûâ nhûäng húåp taác xaä nöng thön, nhûäng xñ
nghiïåp, cú quan, trûúâng hoåc xaä höåi chuã nghôa maâ àïën vúái
caái thêìn tiïn cuãa àêët nûúác, röìi laåi trúã vïì vúái caác võ trñ
chiïën àêëu cuãa mònh, phêën khúãi hún:
... Cêu thú gúåi caãnh Àaâo nguyïn,

Àûúâng son nù’ng dïåt, höìi chiïng àaá rïìn.
Qua Thiïn Truâ nöëi bûúác lïn
Thùm suöëi ngûúâi xûa rûãa khöí,
Suöëi Giaãi oan coân àoá,
Nhûng vônh viïîn qua röìi caái thuúã oan khiïn
Àöî Hûäu Têën
“- Ài trong hûúng Chuâa Hûúng”, caá tñnh Chïë Lan

Viïn nhû muöën trïu choåc nhûäng ai ai àaä tûâng muöën
thoaát tuåc, thoaát trêìn giûäa caãnh naây; do àoá thú söëng dêåy:
Núi buåi truác dêîn àûúâng,

Chim cu guâ laåc löëi!
Núi nhaânh mai vêîy goåi,
Thung luäng trù’ng bay hûúng.
Vaâ tinh nghõch:
Rïu coã cuäng muâa xuên

Gioåt thúâi gian tñ taách
Taåo vêåt àöång loâng trêìn
Trong thùèm sêu tõch mõch.
Nguyïîn Xuên Sanh, ngûúâi cuãa hiïån taåi, muöën lêëy

Chuâa Hûúng laâm khung cho tònh yïu, úã àêy anh àaä gùåp
Nguyïîn Nhûúåc Phaáp:
Àoâ ài ngûúåc suöëi. Cuöëi àöng
Loâng anh nhûäng muöën tòm xuên trûúác ngaây...
Vù’ng em. Khöng thïí cêìm tay
Àûúâng ài vêîn thêëy àoá àêy hai mònh.
Saáng trúâi. Hûúng Tñch gioá hanh
Nù’ng thúm bïn suöëi, thung xanh vaâo muâa.
“Con ngûúâi laâ möåt sinh vêåt chñnh trõ”, nhûäng ngûúâi
bêy giúâ, ngù’m nhòn trong àöång Hûúng Tñch, cuäng thoaáng
nghô nhû Phaåm Höí:
Öi “cêy baåc”, “cêy vaâng”
Gúåi bao triïìu vua chuáa
Vaâng baåc nay vêîn coân
Ngûúâi khöng àiïn àaão nûäa.
Vaâ Yïën Lan noái nöîi bêng khuêng ra vïì tûâ giaä Chuâa
Hûúng:
In nheå lïn rïu dêëu giaây thong thaã
Dûúái taân cêy àang tröí ngoån sang chiïìu;
Nhú nhúá coá gò chûa kõp mang theo,
Cuäng nhú nhúá chûa coá gò àïí laåi...
Nhûng Hûúng Sún laâ caãnh àeåp muön thuúã, maâ ngûúâi
àïën thùm Hûúng Sún seä bêët têån muön àúâi, cho nïn
chuáng ta nïn ài laåi tûâ àêìu, tûâ khi bù’t àêìu xuöëng ngöìi
thuyïìn úã bïën Àuåc:
Trong laân nûúác nheå moåc rong xanh
Nhû gêëm mú höì dûúái thuãy tinh
Cheâo khoãa, cheâo lïn, cheâo laåi khoãa,
Thuyïìn ài trïn vaån sù’c maâu xinh.
Bêy giúâ thò múâi caác baån vaâo vaän caãnh, xem thú(1). Khi
úã giûäa caãnh Hûúng Sún, chuáng ta coá nghe hay tûúãng
nghe möåt tiïëng chuöng ngên, moåt tiïëng moä goä, thò chuáng
ta cuäng nïn tiïëp nhêån trong àoá caái trong treão kyâ thuá cuãa
êm thanh; nhûäng nhaâ thêím myä àêìu tiïn taåo ra tiïëng moä,
tiïëng chuöng, theo töi nghô, laâ ruát noá ra tûâ sûå yïn tônh,
sûå mïnh möng, sûå thanh tuá cuãa àêët nûúác, cuãa caãnh vêåt.
Haâ Nöåi, 27-1-1963
15-7-1968
(1) Baâi naây àaä laâm lúâi múã àêìu cuãa möåt têåp thú vïì Hûúng Sún (Ty
vùn hoáa Haâ Àöng xuêët baãn).
MÖÅT BUÖÍI SAÁNG TRÏN BIÏÍN HAÅ LONG

(Buát kyá)
Nuái Baâi Thú chuyïín sang maâu höìng tñm. Gioá nêng
cho mònh soáng lûúån. Thöng vi vu cêët nhûäng lúâi ca. Buöíi
chiïìu ngaây cuöëi cuâng cuãa nùm 1968, töi àûáng trûúác biïín
Höìng Gai, nhòn sûå khúãi àêìu cuãa võnh Haå Long, tûâ búâ cuãa
Baäi Chaáy; caái võnh Haå Long cuãa nûúác ta àeåp khöng thïí
tûúãng tûúång hïët, maâ coá nhaâ vùn Xö Viïët àaä taã vúái baån
àoåc Liïn Xö: “Muöën coá yá niïåm vïì veã àeåp quyïën ruä cuãa
võnh Haå Long, ta phaãi lêëy búâ biïín cuãa xûá Cöcadú cuãa
chuáng ta, nhên vúái miïìn Nam xûá Crimï, àûúåc bao nhiïu,
noá nhên vúái noá ba lêìn!”. Caái kyâ quan cuãa taåo vêåt êëy laåi
úã trïn àêët nûúác Viïåt Nam; höm nay töi laåi àûúåc vïì àêy
àûáng chiïm ngûúäng trúã laåi, sau luác giùåc Myä àaä phaãi
chuöìn cuát khoãi vuâng trúâi miïìn Bù’c nûúác ta. Trúâi biïín
nhû löìng úã trong gûúng, búãi vò trong saáng quaá. Vúái muön
daáng trêìm huâng vaâ nghô ngúåi, nuái vêîn àuâa vêy kñn biïín
úã chên trúâi; nhûng thêåt ra, biïín thoaát bùçng trùm cûãa,
quan troång nhêët laâ cûãa Dûáa - maâ nöëi liïìn ra khúi. Vïì
chiïìu, nhûäng thuyïìn àaánh caá buöìm nêu, hûúáng tuå túái
nhau, nhû nhûäng con bûúám to xïëp caánh, khe kheä nhñch,
lûúát trïn mùåt biïín nhû möåt bêìu ngoåc bñch. Öi! trúã laåi àêy
sau ba nùm, töi thêëy biïín Höìng Gai, võnh Haå Long vêîn
nhû laâ viïn ngoåc múái hoaâi múái maäi. Bêët giaác töi nhêím
àoåc:
Sún haâ vaån cöí àiïån kim êu.
Töi thêëy mònh khöng chuã quan; khi nhúá laåi úã àêy cêu
thú cuãa Trêìn Nhên Tön laâm luác àaánh deåp xong quên
Nguyïn xêm lûúåc: Nuái söng vaån thuúã vûäng êu vaâng, töi
vêîn cuâng vúái nhên dên ta àïm ngaây caãnh giaác, cuå thïí laâ
ta vêîn tiïëp tuåc bù’n rúi nhûäng maáy bay Myä coân ngoaái laåi
àaánh tröåm miïìn Bù’c; vaâ nhên dên ta laâm theo lúâi Baác
daåy: Hïî coân möåt tïn quên xêm lûúåc trïn àêët nûúác ta, thò
ta phaãi queát saåch noá ài; hún bao giúâ hïët, miïìn Bù’c laâ
hêåu phûúng lúán cuãa miïìn Nam tiïìn tuyïën lúán. Chiïìu
höm nay, trûúác Höìng Gai bïí trúâi löìng löång, muön nghòn
àaão àaá nhû höí ngöìi, röìng lûúån, töi thêëy: Kia kòa, chöî tïn
giùåc laái Myä àêìu tiïn Anvarï bõ ta bù’n rúi, ruång xuöëng
biïín naây vaâ ta toám cöí; kia kòa, nhûäng chöî maáy bay giùåc
Myä bõ bù’n chaáy lao xuöëng nhû nhûäng boá àuöëc lúán tù’t
chòm xuöëng dûúái cung thuãy tïì. Öi! Biïín àeåp naây haâo khñ
nguát lïn caã khöng gian; giùåc Myä àaä phaåm töåi aác àaánh
phaá vuâng moã, thõ trêën Haâ Tu úã gêìn àêy bõ maáy bay Myä
san bùçng, Cûãa Öng úã dûúái kia bõ chuáng àaánh nùång,
nhûäng nhaâ nghó maát núi àêy bõ phaá sêåp, nhûng höm nay
roä raâng vêîn cûá
Nuái söng vaån thuúã vûäng êu vaâng!
Töi coân thêëy trong aánh biïín trúâi löìng löång naây caái
chñnh khñ cuãa nhûäng anh, nhûäng chõ àaä hy sinh àïí cho
Vuâng Moã söëng maäi maäi, töi nhû thêëy trûúác mù’t chõ Trêìn
Thõ Thoa, möåt ngaây thaáng mûúâi 1965 àang chia cúm cho
têåp thïí thò maáy bay Myä túái àaánh phaá, trûúác khi mêët, chõ
Thoa coân baân giao laåi caác hoáa àún, coân dùån doâ nhûäng
phêìn cúm ai àïí trong chaån, lêëy maâ ùn; öi! ngûúâi nûä àöìng
chñ êëy yïu cuöåc söëng biïët bao! Ên cêìn àïën nhûäng con
ngûúâi; chõ khöng chõu tù’t thúã trûúác khi baây chó bao
nhiïu haânh, bao nhiïu múä àïí cho bûäa ùn ngaây túái.
Sau khi Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng vïì thùm vuâng
Vaâng àen, vaâ sau khi Baác Höì noái chuyïån vúái caác àaåi biïíu
cöng nhên vaâ caán böå ngaânh Than lïn thùm Baác úã Thuã
àö, vuâng moã Quaãng Ninh àaä coá nhûäng tiïën böå bûúác àêìu.
Moã Maåo Khï coá phong traâo “kïët nghôa tay ba” giûäa maáy
xuác, vêån taãi, vaâ cêìu àûúâng; Moã Àeâo Nai têåp trung chó
àaåo khêu khoan, bù’n, vaâ khêu saãn xuêët trung têm; caác
Moã hêìm loâ sù’p xïëp húåp lyá giûäa hai khêu chöëng, cuöëc, vaâ
vêån taãi: Nhûäng thaânh tûåu êëy töi tûúãng nhû àûúåc phaãn
chiïëu vaâo biïín Höìng Gai trúâi nûúác trang nghiïm! Vaâ töi,
töi túái àêy coá cöng coá viïåc àêëy chûá, töi àïën tham dûå Höåi
nghõ baân vêën àïì saáng taác vïì cöng nhên vaâ cöng nhên
saáng taác, töí chûác taåi àêy; töi laåi àûúåc vïì Cêím Phaã bònh
thú phuåc vuå anh em thúå moã.
*
* *
Saáng höm sau, ngaây möåt thaáng giïng 1969 cuãa töi
thêåt laâ may mù’n:
Taâu ta trïn võnh Haå Long,
Quanh quanh àaá dûång, voâng voâng nûúác xao
Höm nay möåt saáng höm naâo,
Àêìu nùm saáu chñn, röång cao têm höìn;
Tuyïåt vúâi xinh àeåp nûúác non,

Gioá tung boåt soáng maát rúân laân da;
Hònh àaão uöën, daáng mêy xa,
Haå Long úi! Töí quöëc ta muön àúâi.
Sao töi laåi khöng haâo hûáng? Àûáng trïn chiïëc ca-nö
àang reä soáng, töi àêu coá phaãi chó ngao du trúâi biïín! Möåt
buöíi saáng àêìu nùm nhû thïë naây, töi mûúån húi gioá bïí vaâ
boåt soáng kñch thñch têm trñ töi ön laåi nùm qua, múã ra
nùm múái. Öi! Caái Tïët Quang Trung möìng hai tïët nùm
ngoaái, tiïëng suáng raång àöng töíng tiïën cöng túái têëp úã miïìn
Nam múã àêìu thúâi kyâ múái möåt sûå kiïån laâm rung chuyïín
nûúác Myä vaâ chêën àöång nùm chêu! Tûâ àoá miïìn Nam liïn
tuåc tiïën cöng, liïn tuåc chiïën thù’ng, quên dên ta trong
àoá döìn quên Myä xêm lûúåc vaâo nhûäng chên tûúâng cuãa
thaânh phöë. Caác tónh cuãa ta trong àoá àûúåc tùång nhûäng tïn
àeåp àeä veã vang laå thûúâng; chó tñnh riïng möåt phong traâo
chiïën tranh du kñch, àaä coá ba ngoån cúâ àêìu:
“Bïën Tre: Anh duäng àöìng khúãi, thù’ng Myä diïåt nguåy”
“Traâ Vinh: Toaân dên nöíi dêåy, àoaân kïët lêåp cöng”
“Thûâa Thiïn: Tiïën cöng, nöíi dêåy, anh duäng, kiïn
cûúâng”.
Nhûäng chûä vaâng, maâ vang nhû tiïëng theáp! Chó múái
ba mûúi chûä àoá, àaä laâ nhûäng àoân trúâi giaáng xuöëng àêìu
giùåc Myä röìi! Caác baáo cuãa ta lêìn lûúåt àùng nhûäng con söë
möåt nùm chiïën thù’ng cuãa caác mùåt trêån úã miïìn Nam.
Chùèng thïë maâ vûâa múái lïn nhêån chûác, Töíng thöëng múái
Myä, Nñchxún àaä kïí lïí than vaän: rùçng Myä cho phi thuyïìn
bay saát mùåt trùng, àûa aánh saáng àïën cho nhên loaåi, gò
gò nûäa, nhûng úã dûúái àêët thò gùåp khoá khùn ài vaâo àûúâng
hêìm khöng löëi thoaát. Maâ riïng gò Myä bõ Viïåt Nam àaánh
cho thêët àiïn baát àaão! Caác baáo chñ tû saãn trïn thïë giúái
höët hoaãng kïu lïn rùçng: khöng phaãi chó khu vûåc AÁ, Phi,
Myä Latinh, maâ caã Têy Êu cuäng àaä thaânh àaåi luåc caách
maång; “luöìng gioá cuãa thúâi àaåi” àaä thöíi maånh túái àêy röìi.
Vêng, chiïìu hûúáng chung cuãa caách maång thïë giúái laâ
khöng ngûâng lúán maånh vaâ úã trïn thïë têën cöng, àêíy phe
àïë quöëc chuã nghôa ngaây caâng xuöëng döëc, lao sêu vaâo töíng
khuãng hoaãng.
Saáng höm sau, nhên dên chiïën àêëu vaâ Àaãng laänh àaåo
àaä cho töi caái tûå haâo lúán vïì ngûúâi Viïåt Nam, vïì àûúâng
löëi àöåc lêåp tûå chuã cuãa ta; biïín úi! Trúâi kia coá chöî naâo
thuãng raách hay khöng? Giaá thûã nhû coá, thò nhên dên
Viïåt Nam naây cuäng coá thïí vaá àûúåc trúâi.
Trong möåt höåi nghõ cuãa caác nhaâ vùn thïë giúái àaä hoåp
úã Ba Cu (Liïn Xö), baãn tuyïn böë coá cêu noái vïì nhên dên
Viïåt Nam àaánh thù’ng giùåc Myä: “Trûúác mù’t chuáng ta
cuäng diïîn ra möåt trong nhûäng chiïën cöng vô àaåi nhêët
trong lõch sûã loaâi ngûúâi...”. Cuöåc chiïën thù’ng giùåc Myä
cuãa ta àûúåc àùåt vaâo möåt têìm voác quan troång bêåc nhêët
trong suöët caã lõch sûã nhên loaåi! Vaâ caác nhaâ thú úã trïn
thïë giúái, hoå àaä taåo bao nhiïu vêìn thú àeåp vïì töí quöëc ta
chöëng Myä. Möåt nhaâ thú phuå nûä Bungari viïët, nghe tûúi
maát dõu daâng maâ ngaåt ngaâo kñnh mïën:
Hoa sen trù’ng dõu trïn ao
Diïåt húi buân àöåc, núã chaâo súãn sú
Biïën ao thaânh möåt vûúân thú
Àïí töi dûâng laåi bïn búâ, uöëng hûúng.
Hûúng thanh êín sûác laå thûúâng!
Viïåt Nam! - töi thúã têm höìn Ngûúâi àêy.
Möåt nhaâ thú Liïn Xö viïët:
Àêët nûúác naây daâi daâi nhû caái àoân gaánh
Àang nêng caã thïë giúái lïn vai!
Caãm ún anh em ruöåt thõt vaâ beâ baån thên yïu cuãa ta
trïn Traái àêët! Chuáng ta quyïët khöng phuå loâng uãy thaác
cuãa nhûäng ngûúâi thiïån chñ trïn thïë giúái, hoå kyâ voång úã ta;
Viïåt Nam àaä thaânh möåt àiïím tûåa cuãa lõch sûã loaâi ngûúâi.
Öi! Vinh quang traân ngêåp chuáng ta; chuáng ta khöng tûå
maän möåt caách nöng caån dïî daâng; maâ caâng thêëy võ trñ cuãa
cuöåc Khaáng chiïën chöëng Myä cûáu nûúác cuãa mònh, chuáng
ta caâng vûäng chù’c ài lïn phña trûúác.
Trûúác mù’t chuáng ta, úã miïìn Bù’c, saãn xuêët àöng xuên
àang coân nhiïìu khoá khùn; viïåc cêëy luáa, tröìng mêìu, cêy
cöng nghiïåp chêåm hún thúâi vuå vaâ mêëy nùm trûúác; ta phaãi
kiïn quyïët phêën àêëu laâm cho vuå muâa àöng xuên thù’ng
lúåi toaân diïån vaâ vûúåt mûác!
“Ài möåt quaäng àaâng, hoåc möåt saâng khön”, “thïm möåt
ngaây, hay möåt àiïìu”, töi khöng ngúâ möåt baâi thú, cuãa möåt
cêy buát treã gûãi àïën cho töi, noái àïën chiïëu hoa in thù’m
chúã lïn miïìn nuái Nghïå An giaáp têån rûâng Laâo, cho àöìng
baâo dên töåc Àan Lai sù’m tïët, laåi cho töi biïët caái sûå kiïån
naây trong xaä höåi cuä maâ töi chûa tûúãng àïën bao giúâ:
Ngûúâi Àan Lai coá bao giúâ quïn àûúåc
Nhûäng àïm àöng vúái chiïëc naång chöëng cùçm
Naång àúä cöí nguã ngöìi bïn àöëng lûãa,
Öi! Nhûäng àïm àöng trûúâng xa xùm!
Vò vêåy maâ nhûäng ngûúâi lao àöång quyïët chùån àûúâng
khöng cho quaá khûá trúã vïì gieo laåi àoái khöí àau thûúng,
àem trúã laåi caác thûá naång chöëng cöí nguã ngöìi êëy nûäa. Hoå
àöí maáu hoaân thaânh àöåc lêåp tûå do, àöí möì höi xêy dûång
thaânh cöng chuã nghôa xaä höåi. Töi àaä vïì thùm möåt húåp
taác xaä úã tónh Haâ Têy: Möå Lao, khi muâa gùåt àang coân
thúm rúm; nùm 1967 àaåt taám têën, nùm 1968, luáa xuên
trïn saáu têën möåt vuå, möåt heác ta. Nùm 1964, tònh hònh
rêët gay go; àïën 1965 giùåc Myä gêy chiïën tranh phaá hoaåi,
thanh niïn ài ra tiïìn tuyïën, úã laâng laåi coá cao traâo chöëng
Myä cûáu nûúác, loâng yïu töí quöëc tröîi lïn; Àaãng böå, caán böå
vaâ nhên dên thêëy traách nhiïåm múái cuãa mònh, trúã nïn
khêëm khaá, böën vuå àûúåc muâa lúán. Ngaây 15 vaâ ngaây 22
thaáng nùm 1967, thûá saáu trûúác vaâ thûá saáu sau, luáa
chiïm àang chñn, giùåc Myä àïën neám bom phaá, bom bi.
Ngûúâi, khöng ai bõ thûúng, xuöëng hêìm hïët; nhûng 50
vaån con caá chïët, ngoái bay xö hïët trïn caác maái nhaâ,
chuöìng traåi chaáy saåch, hïå thöëng búm bõ phaá, 20 quaã bom
têën nöí, khoai moåc úã ngoaâi nûúng tung caã vaâo àïën trong
laâng. Sau mêëy ngaây: nhùåt maãnh bom, lêëp caác höë, caây cêëy
luön. Àaá gaåch cuãa trûúâng Bûu àiïån bõ bom gêìn àoá tung
vaâo ruöång, baâ con xïëp àaá gaåch lïn búâ; cöåt àiïån tûâ Àûúâng
söë 6 vùng vaâo, àöìng baâo chùåt ra tûâng khuác bï ài; àöåi
tröìng rau mêët möåt ngaân ngaây cöng àïí doån deåp cho húåp
taác xaä. Quyïët têm lúán lù’m! Ba nùm chöëng chiïën tranh
phaá hoaåi laâ ba nùm vûúåt bêåc cuãa Möå Lao; lûåc lûúång toaân
phuå nûä, vai suáng tay caây, nhêët laâ caác cö gaái múái lúán lïn.
Vaâ tûâ caãnh coân thiïëu ùn nùm 1966, nay baâ con khöng
biïët thiïëu, nhaâ neo àún taâng têåt cuäng khöng thiïëu gaåo
ùn, àöìng baâo gûãi tiïët kiïåm nhiïìu. Caác húåp taác khaác trong
xaä cuäng vûúåt nùm têën. - Àöìng chñ bñ thû Àaãng uãy têm
sûå vúái töi bñ quyïët cuãa thù’ng lúåi: “Trûúác hïët, cêìn thêëm
nhuêìn thêåt sêu sù’c àûúâng löëi thêm canh cuãa Àaãng. Thûá
hai, àöìng chñ bñ thû haå gioång xuöëng noái vúái töi nhû möåt
àiïìu mònh khaám phaá ra vaâ nay àaä tin chù’c nhû rûåa
cheám xuöëng àaá - cêìn gù’n boá húåp taác xaä nhû möåt gia
àònh, baân baåc tûâ dûúái àïën trïn, têm tû san seã, no àoái
àuâm boåc, phaãi phaát àöång quêìn chuáng, nïëu quan liïu thò
thêët baåi; àoá laâ chòa khoáa vaån nùng àïí múã ra têët caã!
Ngûúâi dên thêëy thoaãi maái, coá tònh caãm, thò àaâo nuái lêëp
biïín cuäng laâm àûúåc”! Àöìng chñ bñ thû trong phaåm vi cuãa
möåt húåp taác àaä tòm thêëy caái chên lyá lúán, caái phûúng phaáp
lúán cuãa Àaãng ta.
*
* *
Chên lyá chuáng ta laâ: Ngûúâi laâ caái vöën quyá nhêët.
Ngûúâi laâ giaá trõ cùn baãn, trung têm cuãa têët caã thïë gian.
Mùåc cho àïë quöëc Myä, caái nûúác cöång hoâa cuãa nhûäng tuã
ûúáp laånh, hoâng caã vuá lêëp miïång em, to maáy àeâ beåp ngûúâi,
phònh ra caái xaác thêåt to nhû möåt con suác vêåt maâ khöng
àiïìu khiïín nöíi, búãi lêëy caái gò maâ àiïìu khiïín? Àïë quöëc Myä
coân tû tûúãng gò, àaåo àûác gò maâ cai quaãn nöíi àúâi söëng.
Mùåc caái tïn khöíng löì khöng höìn êëy, nhûäng ngûúâi Viïåt
Nam chuáng ta cûá ài con àûúâng quang minh chñnh àaåi
cuãa mònh, cûá vun àù’p caái kho taâng quñ baáu vö têån cuãa
mònh, vûäng chù’c lù’m, àaâng hoaâng lù’m; con ngûúâi Viïåt
Nam coá tû tûúãng, coá tònh caãm, coá àaåo àûác, coá taâi nùng,
saáng taåo ra chiïën tranh nhên dên kyâ diïåu vaâ xêy dûång
chuã nghôa xaä höåi saáng tûúi, loâng coân àêìy ù’p lyá tûúãng vaâ
tû tûúãng!
- Gan chi gan rûáa meå múâ?
- Meå rùçng: cûáu nûúác mònh chúâ chi ai!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Taâu bay hù’n bù’n súám trûa,
Thò tui vêîn cûá nù’ng mûa àûa àoâ.
Töë Hûäu àaä saáng taåo baâi veâ vïì Baâ meå Suöët anh huâng,
dûång lïn caã möåt khöng khñ, möåt gioång noái, möåt haânh
àöång, möåt neát mùåt; qua ngoâi buát cuãa Töë Hûäu, Meå Suöët
àaä thaânh ca dao, quêìn chuáng nhên dên àaä haát, àaä hoâ Meå
Suöët. Baâ cuå cheâo àoâ trïn söng Nhêåt Lïå dûúái bom àaån
àõch, àaä àaåi diïån cho bao nhiïu con ngûúâi Viïåt Nam anh
huâng hiïån nay.
Chiïëc ca nö chúã töi ài, hïët hoân Lû Hûúng laåi qua hoân
Gaâ Choåi; nhûäng con chim cöëc mònh àen nhaánh àûáng
chïnh vïnh trïn möåt taãng àaá cao, nhû tûâ gioá bêëc maâ
àïën; noá àang quùåp caánh laåi, maâ cûá gúåi cho ngûúâi ta nghô
àïën khoaãng röång trúâi cao. Biïín gioá thöíi àêåm hún, lêu
chao hún, boåt soáng tung bay phêìn phêåt lêîn vúái soáng vöî
xaåt xaâo, töi bêët giaác àoåc lïn lúâi cuãa Maxim Gooácki: “Con
ngûúâi, tiïëng êëy vang lïn kiïu haänh” - Ta cuäng coá thïí noái
thïm: Con ngûúâi Viïåt Nam, tiïëng êëy vang lïn kiïu haänh!
*
* *
Töi tûâ biïåt võnh Haå Long, lïn búâ ài vaâo cöng taác, saáng
taác. Caãnh àeåp bêåc nhêët cuãa Töí quöëc ta, töi nhúá maäi cuöåc
gùåp laåi sau ba nùm; töi nhúá maäi sûå suy nghô cuãa töi höm êëy:
Nuái söng vaån thuúã vûäng êu vaâng.
cêu thú chiïën thù’ng quên xêm lûúåc àúâi nhaâ Trêìn àûúåc
chêåp vaâo trong têm höìn töi vúái lúâi thú mûâng xuên nùm
nay cuãa Höì Chuã tõch:
... Àaánh cho Myä cuát, àaánh cho nguyå nhaâo,
Tiïën lïn chiïën syä àöìng baâo,
Bù’c Nam sum hoåp, xuên naâo vui hún!
7-2-1969
GØÅP GÚÄ VÚÁI NUÅ CÛÚÂI
Möåt nûä thi sô Bungari Blaga Àimitröva, sang thùm

Viïåt Nam, vaâ trúã vïì nûúác, cho xuêët baãn möåt têåp thú taám
mûúi saáu baâi lêëy àïì taâi vïì Viïåt Nam, maâ baâi àêìu tiïn
cuãa chuâm thú baån beâ ruöåt thõt vúái ta êëy laâ baâi thú dûúái
ghi roä: Haâ Nöåi, 14 thaáng chñn 1966. Ghi thúâi gian chñnh
xaác nhû vêåy, laâ vò höm êëy nûä thi sô khaám phaá, giaác ngöå
vïì Viïåt Nam:
GØÅP GÚÄ VÚÁI NUÅ CÛÚÂI
Töi àaä bùng muön dùåm àûúâng daâi

Tûâ goác trúâi xa
Sang trúâi möåt goác.
Möåt buöíi töëi maâu caâ phï sêîm
Töi àaä qua ngûúäng cûãa caách ngùn
Hoâa bònh vúái chiïën tranh.
Töi àaä ngêìm súå phaãi àûa caái nhòn
Vaâo möåt giïëng sêu ù’p traân nûúác mù’t
Trong àoá thêëy nhûäng mù’t àêìy chïët choác.
Nhûng khi súám núã nhû quaã lûåu tung
Möåt ngûúâi phuå nûä moãi mïåt móm cûúâi,
Cûúâi vúái töi, ngûúâi àaân baâ ngoaåi quöëc,
Qua nuå cûúâi kia, töi nhòn ra àûúåc

Nöîi àúán àau, vúái niïìm thûúng mïën, vaâ
sûác maånh huâng
Cuãa ngûúâi, öi Viïåt Nam bõ têën cöng!
Vò möåt nuå cûúâi nhû thïë, töi àaä ài
Tûâ möåt phña cuãa cuöåc àúâi
Túái möåt àêìu cuöåc söëng.
Luác lïn àûúâng sang Viïåt Nam àang khoái lûãa chiïën
tranh, chó ngêìm súå seä gùåp möåt giïëng àêìy nûúác mù’t,
trong àoá lo seä thêëy nhûäng con mù’t àêìy niïìm chïët choác;
nhûng taâu bay haå caánh luác trúâi töëi, nguã möåt àïm úã
khaách saån, saáng dêåy, caái múã mù’t àêìu tiïn dûúái bêìu trúâi
saáng Viïåt Nam laâ gùåp gúä vúái nuå cûúâi!
Ngûúâi nûúác baån, nûúác ngoaâi àaä gùåp trûúác tiïn úã chuáng
ta, nhûäng ngûúâi àang hy sinh muön vaân àïí chiïën thù’ng
giùåc Myä, caái nuå cûúâi bêët diïåt cuãa Viïåt Nam! Àöëi vúái hoå,
laâ khaám phaá lúán lao, sêu sù’c, maâ nhûäng ngûúâi baån thiïët
êëy cuäng giuáp cho ta tûå khaám phaá mònh möåt lêìn nûäa. Nuå
cûúâi cuãa nhûäng ngûúâi Viïåt Nam hiïån nay, coá têm höìn laåc
quan caách maång cuãa chuã nghôa cöång saãn laâ “tuöíi treã cuãa
thïë gian”. Nuå cûúâi êëy bù’t nguöìn tûâ möåt truyïìn thöëng
dên töåc lêu àúâi. Trúâi Viïåt Nam traân àêìy aánh saáng, böën
muâa khöng chia caách ngùn ngù’t, maâ hïî höm naâo coá mùåt
trúâi, laâ höm êëy tûác thò Xuên:
Xuên úã giûäa muâa Àöng khi nù’ng heá;
Giûäa muâa Heâ khi trúâi biïëc sau mûa;
Giûäa muâa Thu khi gioá saáng bay vûâa
Luáa hûúng sù’c ngêîu nhiïn trong aáo röång...
Nïëu laá uáa trïn caânh baâng khöng ruång,
Maâ hoa thûa ûãng maáu quaá ngaây thûúâng,
Nïëu vûúân naâo cêy nhaän böîng ra hûúng,

Laâ Xuên àoá!
Àùåc àiïím cuãa thúâi tiïët Viïåt Nam laâ nhû vêåy, laâ möåt
nuå cûúâi bêët tuyïåt cuãa thiïn nhiïn, thónh thoaãng bõ cù’t
quaäng búãi mûa, mêy, muâ... Vaâ chuáng ta coá dûúái aánh saáng
ba nghòn cêy söë búâ biïín cong cong nhû lûng con töm
khöíng löì, soáng vöî àïm ngaây daåt daâo reo... Trïn àêët nûúác
êëy, dên töåc Viïåt Nam sinh tuå, chiïën àêëu bao àúâi, lêëy nuå
cûúâi cuãa quêìn chuáng lao àöång laâm nïìn taãng cho têm höìn:
Ai úi! Cho töi mûúån caái gêìu soâng,
Àïí töi taát nûúác vúát chöìng töi lïn!
Möåt cêu ca dao thöi, lêëy giûäa haâng ngaân cêu, maâ noái
möåt baãn lônh kyâ laå, chïë diïîu trong caái khöí nhû göng àeo
cuãa xaä höåi phong kiïën, maâ ngang nhiïn nhû dêîm àaåp lïn
trïn hoaân caãnh, tûúãng chûâng nhû nghe tiïëng rùng rù’c
gaäy cuãa caái göng. Cùn baãn cuãa têm höìn dên töåc Viïåt
Nam trûúác kia laâ têm höìn cuãa quêìn chuáng, búãi giai cêëp
phong kiïën Viïåt Nam khöng àuã sûác maâ thöëng aát àûúåc
tinh thêìn quêìn chuáng êëy, vaâ sûå laânh maånh cuãa quêìn
chuáng àaä laâm noâng cöët cho sûå laânh maånh cuãa têm höìn
dên töåc; dûúái xaä höåi phong kiïën laâ àaân aáp phuå nûä, nhûng
hai ngûúâi àaân baâ Viïåt Nam àaä laâ nhûäng ngûúâi anh huâng
dên töåc àêìu tiïn trong lõch sûã nûúác ta; xaä höåi phong kiïën
khöng boá nöíi hai chên cuãa ngûúâi àaân baâ Viïåt Nam, vaâ
rêët nhiïìu khi ngûúâi àaân baâ êëy, dêîu cho àaä laâ vúå cuãa möåt
võ thi àöî tam nguyïn, laâ baâ quan Yïn Àöí, vêîn cûá “hay
lam hay laâm, thù’t lûng boá que, xù’n vaáy quai cöìng, vò túá
àúä àêìn trong moåi viïåc”. (1). Chñnh sûå laânh maånh cùn baãn
àoá laâ nguöìn göëc cuãa caái nuå cûúâi Viïåt Nam truyïìn laåi tûå
bao àúâi.
(1) Cêu àöëi cuå Nguyïîn Khuyïën khoác vúå.

Chuáng ta nay àang têåp trung hïët sûác lûåc vaâo muäi
nhoån àaánh Myä, cûáu nûúác, thù’ng Myä, dûång nûúác; caái tïn
àïë quöëc àêìu soã êëy phaåm bao nhiïu laâ töåi aác trïn àêët
nûúác ta! Nhûng úã àêy khöng coá “möåt caái giïëng àêìy nûúác
mù’t”, khöng coá “nhûäng con mù’t mang niïìm chïët choác”.
Thù’ng têët caã, laâ nuå cûúâi laåc quan, khöng phaãi thûá “cûúâi
nhe mûúâi caái rùng”, maâ nuå cûúâi xêy dûång trïn khoa hoåc
têët yïëu chiïën thù’ng keã thuâ bùçng chiïën tranh nhên dên
kyâ diïåu. Ngûúâi nûúác baån, nûúác ngoaâi kinh ngaåc trûúác àöi
con mù’t àen lay laáy, trong leo leão, saáng rúâi rúåi cuãa nhên
dên ta, hai con mù’t êëy chó àaåo cho nuå cûúâi trïn möi chñ
nghôa chñ tònh, thù’ng àau thûúng mêët maát, maâ nhêët
quyïët hûúáng trúã vïì ngaây mai tûúi saáng!
*
* *
Gùåp gúä vúái nuå cûúâi... Nuå cûúâi Viïåt Nam trong Khaáng
chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác núã muön hònh sù’c. Baác Höì
cuãa chuáng ta dûå lïî kyã niïåm 23 nùm thaânh lêåp quên àöåi
ta, nhúá laåi ngaây êëy Baác theo nghõ quyïët cuãa Àaãng, àùåt
nhûäng nïìn moáng àêìu tiïn xêy dûång quên àöåi caách maång,
Baác noái: Baác caãm thêëy nhû mònh treã laåi hún hai mûúi
tuöíi. Vaâ thú Baác Höì nùm ngoaái: “Tin mûâng thù’ng trêån
núã nhû hoa”: Nuå cûúâi laâ hoa maâ göëc cuãa nuå cûúâi laâ rïî
baám chù’c vaâo hiïån thûåc. Dên töåc ta dûáng trûúác nhûäng
vêën àïì lúán lù’m cuãa mònh vaâ coá liïn quan àïën caách maång
thïë giúái. Dên töåc ta, Àaãng cuãa ta phaãi suy nghô dûä lù’m,
nïëu böå oác khöng laâm viïåc, thò ta khöng àaánh àûúåc giùåc
Myä nhû ta àang thù’ng chuáng hiïån giúâ!
Caái trñ tuïå lúán lao cuãa Àaãng ta, kïët tinh trñ tuïå cuãa
toaân dên töåc, àêu coá böëi röëi! Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng
giûäa trùm cöng ngaân viïåc, vêîn àïën hoåp ba lêìn raãi ra
trong vaâi thaáng vúái caác àöìng chñ baân vïì “Baão vïå sûå trong
saáng cuãa tiïëng Viïåt”, vaâ lêìn thûá ba, Thuã tûúáng múã àêìu
baâi phaát biïíu cuãa mònh, noái: “Caác àöìng chñ cuäng biïët
rùçng hiïån giúâ àïë quöëc Myä àang hoåp höåi nghõ Hönölulu àïí
baân caách àaánh ta maånh hún nûäa; êëy thïë maâ giúâ phuát
naây, ta àang coá möåt cuöåc hoåp nhû thïë naây...” Àaãng ta
suy nghô dûä lù’m, nhûng àêu coá hïì böëi röëi: Àaãng ta trong
luác àaánh Myä, àaä nghô àïën viïåc truyïìn lûu laåi caái gia taâi
cho con chaáu ta muön àúâi vïì sau; muöën cho chaáu chù’t
ta giûäa àöåc lêåp tûå do àaä vûäng vaâng, khi lêëy vúå lêëy chöìng,
noái yïu thûúng nhau bùçng ngön ngûä Viïåt Nam trong
saáng, súám mai thûác dêåy hoãi thùm giêëc nguã cuãa cha meå
àïm qua bùçng ngön ngûä Viïåt Nam trong saáng, hoåp haânh
vúái nhau, baân luêån cöng taác bùçng ngön ngûä Viïåt Nam
trong saáng... Öi! Vò caái ngaây mai ngön ngûä Viïåt Nam
thêåt trong saáng àoá, maâ giúâ àêy ta àang chiïën àêëu hoaân
thaânh àöåc lêåp tûå do! - Noái caách thïë naâo àêy, möîi lêìn töi
àûúåc nghe caác laänh tuå kñnh yïu cuãa chuáng ta, töi thêëy
caác àöìng chñ töi luyïån trùm trêån êëy trûúác tiïn coá caái nuå
cûúâi cuãa tû tûúãng; tû tûúãng cuãa caác àöìng chñ nhû aánh
lûãa, nhû aánh mùåt trúâi trïn nûúác, truyïìn sûác tin, sûác
thù’ng cho ta nhû dù’t ta àïën möåt kïët luêån khoa hoåc
khöng cûúäng àûúåc, maâ khoa hoåc chñnh trõ naây nhuêìn nhõ
biïët bao, tñnh ta tñnh àõch, tñnh nûúác tñnh caái, tñnh sûác
chuyïín biïën caách maång cuãa sûå vêåt maâ trung têm laâ con
ngûúâi. Nuå cûúâi cuãa tû tûúãng êëy tûâ haâng triïåu ngûúâi chiïën
àêëu vaâ lao àöång têåp trung laåi, phaãn aánh vaâo caác àöìng
chñ laänh tuå, àûúåc nêng cao hún, kïët tinh laåi, vaâ tûâ caác
laänh tuå laåi nhen sang cho möîi ngûúâi chuáng ta. Sûác maånh
chuã chöët naây thêåt laâ ghï gúám, kyâ diïåu!
Caánh àöìng Thaái Bònh àaä cûúâi vúái töi biïët bao nhiïu
lêìn, khi töi vïì bònh thú phuåc vuå cho caác huyïån, caác xaä úã
àoá. Luác phaãi chûäa bïånh vaâng luåi cho luáa, con ngûúâi Thaái
Bònh döìn caã àïën nûúác trong nhûäng öëng xe àiïëu huát thuöëc
laâo àöí ra àöìng. Beâo dêu xanh úã Quyânh Vên cûúâi tûúi rûúâi
rûúåi, nhûäng caánh àöìng mûúâi têën àang xêy dûång cuãa caác
húåp taác xaä cûúâi möåt nuå cûúâi thoác gaåo cho ngaây mai, muâa
gùåt nùång trôu cûúâi vaâng oáng trïn caánh àöìng bùçng, röìi àïën
àêët chuêín bõ laâm muâa sau cûúâi tûâng haâng xïëp aãi; nhûng
hay nhêët laâ tiïëng cûúâi cuãa nhûäng con ngûúâi hai sûúng
möåt nù’ng laâ nïn nùm têën vaâ àang thêëy 7 têën hiïån úã
chên trúâi!
*
* *
Töi boã xaác taâu bay cuãa giùåc Myä ài ra,

Nghe tiïëng cûúâi cuãa thúâi gian khuác khñch.
Thúâi gian cûúâi khuác khñch vò thúâi gian uãng höå chuáng
ta, chuáng ta nù’m lõch sûã úã àùçng chuöi; thúâi gian cûúâi
khuác khñch nhû nhûäng cö gaái Viïåt Nam, “con gaái mûúâi
baãy beã gaäy sûâng trêu”, caác cö àang cêëy dûúái àöìng, thêëy
mêëy anh böå àöåi ài qua, àêìy rêîy chiïën cöng, àaä anh duäng
laåi coân àeåp trai, caác cö àêëm lûng nhau cûúâi khuác khñch.
Cûúâi khuác khñch nhû thïë naây nûäa: nûä àöìng chñ Maàúlen
Riphö, tûâ Haâ Nöåi xuöëng thùm Haãi Phoâng, vûâa gùåp luác
maáy bay Myä àïën neám bom Haãi Phoâng; chõ Riphö lêëy maáy
thu êm ghi tiïëng bom töåi aác cuãa giùåc Myä; nhûng vûâa luác
àoá, thò caác cö nûä tûå vïå cuãa khaách saån chõ Riphö úã, xaách
suáng chaåy àïën caác võ trñ chiïën àêëu, vûâa cûúâi khuác khñch;
chõ Maàúlen Riphö seä àûa bùng thu êm vïì Phaáp, phaát
thanh cho böën biïín nùm chêu nghe, nghe tiïëng cûúâi cuãa
thúâi gian khuác khñch, nghe tiïëng cûúâi cuãa caác cö gaái Viïåt
Nam aát tiïëng bom àaån Myä! Dên töåc chuáng ta coá caái thiïn
taâi naây: Laâ bù’t sûå vêåt cuãa caái chïët phaãi phuåc vuå cho àúâi
söëng chuáng ta. Möì ma thùçng giùåc Phaáp àaä ài röìi coân àïí
laåi caái voã bom cuãa cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác, keng!
keng! keng! Múâi baâ con xaä viïn ài hoåp baân chuyïån Nùm
têën; àuöi röëc keát cuãa giùåc Myä chuyïën naây, trong tay kheáo
leáo cuãa anh tûå vïå Haâ Tônh, àaä biïën thaânh chiïëc lûúåc tùång
ngûúâi yïu laâ nûä dên quên. ÚÃ Quaãng Bònh, nhûäng maãnh
bom cuãa giùåc Myä àaä àûúåc nêëu laåi àuác thaânh lûúäi caây; vaâ
caác chiïën sô úã àaão Cöìn Coã àaä nhùåt öëng phaáo saáng cuãa
àõch chuyïín laâm thaânh öëng saáo àïí thöíi vi vu nhûäng àïm
trùng saáng!
Möåt húåp taác xaä úã huyïån Gia Lêm ngoaåi thaânh Haâ Nöåi
bõ giùåc Myä neám bom, nhaâ cuãa möåt baác gaái xaä viïn bõ
chaáy; baác gaái ngay höm àoá àaä queát doån tro cuãa chiïëc nhaâ
mònh, saáng höm sau àem ra boán cho caánh àöìng maâ mònh
nhêån chùm soác; ra túái àöìng, baác gùåp mêëy gia àònh khaác
coá nhaâ bõ chaáy cuäng laâm nhû mònh, àem tro nhaâ chaáy ra
boán àöìng xanh! Öi! Chuáng ta coá möåt loâng tin yïu bêët
tuyïåt, vö têån, khöng gò tiïu diïåt nöíi vaâo sûå söëng!
Mêëy höm gêìn àêy, vïì thùm xaä Diïn Höìng, huyïån
Chûúng Myä, tónh Haâ Têy, töi bõ chinh phuåc búãi caánh
àöìng ven söng Àaáy, àêët höìng tñm àang moåc dêu xanh,
chûa noái ra àûúåc caái muâa xuên àang nùçm dûúái lúáp da
cuãa àêët maâ xui khiïën cho cêy cöëi àêm chöìi; thò àaä möåt
xaä khaác àïën trong mù’t töi, cuäng cuãa tónh Haâ Têy, àeåp
nhû thïë:
Thoang thoaãng hûúng cau löìng phña trûúác
Rêåp rúân laá mñt aánh àùçng sau;
Nhûäng laâ laâng, laâ xoám àeåp nhû nhau,
Quanh böën phña: cuäng möåt maâu àêët nûúác.
Töi nghô: Gûãi ra cho caác àöìng chñ àang úã tiïìn tuyïën
lúán möåt caái nhòn thõnh vûúång cuãa laâng nûúác taåi hêåu
phûúng lúán, cuäng laâ möåt sûå cöí vuä caác anh! Búãi vò caác
anh, chên àaåp Trûúâng Sún, möîi khi thêëy möåt baãn mûúâng
naâo, laâ laåi nhúá àïën laâng xoám kia maâ. - Vêåy thò xaä Yïn
Súã töi trïn àûúâng cöng taác ài qua nhiïìu lêìn bùçng xe àaåp,
coá àûúâng cêy xoan Nguyïîn Vùn Tröîi thùèng àeåp laå
thûúâng, bao nhiïu chên cêy àïìu queát vöi trù’ng xoáa;
àûúâng Thanh niïn, àûúâng Tiïìn phong, àûúâng Àöìng têm
cuäng xoan hoùåc phi lao thùèng tù’p nhû thïë; kïnh maáng
tûúái tiïu, àöìng baâo àaä laâm xong; ài àoaån nûäa, töi gùåp hoa
lau tñm cuãa caác ruöång mña tröí cúâ, àöìng baâo àang dûång
möåt caái nhaâ maái khum lúåp bùçng laá mña khö, trong àoá àaä
àùåt caái che àïí keáo mêåt; ài àoaån nûäa, töi qua caái cêìu tre
múái bù’c qua söng heåp, ötö nhoã coá thïí qua àûúåc, töi traã
vaâo böën xu cho chi phñ laâm cêìu; sang bïn kia, thïm
nhûäng cêy sù’n truâng àiïåp xa xa nhû möåt aánh sûúng baåc,
trïn nöíi nhûäng laá sù’n xanh; röìi töi ài qua chúå Baäi, möåt
trong nghòn vaån caái chúå Baäi phong phuá cuãa àêët nûúác;
àïën chuâa Thêìy, nuái Saâi Sún, töi êëm cuáng vui sûúáng laâm
sao! Nhû ban naäy töi kïí chuyïån Thuã tûúáng Phaåm Vùn
Àöìng chùm lo sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt, bêy giúâ àêy
töi tröng thêëy: thi haânh chó thõ thaáng tû nùm 1966 cuãa
Phuã Thuã tûúáng baão vïå vaâ phaát huy nhûäng di tñch lõch sûã
trong thúâi kyâ chöëng Myä cûáu nûúác, mùåc cho bom àaån Myä
löìng löån, cú quan vùn hoáa vêîn cho thúå keáo cûa xeã göî
trûúác chuâa Thêìy àïí truâng tu cho chuâa, tiïëng cûa ài êëm
aáp vaâ xêy dûång biïët bao, lêîn vúái tiïëng nhûäng phiïën ngoái
muäi haâi chaåm vaâo nhau laách caách trong khi thúå sûãa chûäa
maái chuâa. Viïåc naâo ra viïåc êëy, sûå söëng cêìn moåi mùåt!
Thêåt laâ möåt loâng tin tûúãng vö cuâng vaâo sûå söëng, vaâo
chiïën thù’ng! Àoá laâ tiïëng xeã göî àaão ngoái baão töìn quaá khûá
àùång haâo hûáng tiïën vaâo tûúng lai. Àoá laâ nuå cûúâi chiïën
thù’ng Viïåt Nam, dûä döåi vaâ hiïìn hêåu laå luâng!
*
* *
Khöng phaãi úã àêu trïn Traái àêët naây cuäng coá àûúåc nuå
cûúâi nhû vêåy. Cuäng coá nhûäng núi àúâi söëng phong lûu
àêëy, nhûng têm höìn laåi khuãng hoaãng, sao ngûúâi ta úã àoá
laåi phñ àúâi nhû vêåy! nhiïìu thanh niïn ùn sung mùåc
sûúáng thêëy àúâi laâ vö võ, ra àûáng trïn gaânh àaá trûúác biïín,
àùåt suáng luåc lïn mang tai vaâ boáp coâ, - töi àaä àoåc möåt baâi
thú trong “thïë giúái tûå do” noái viïåc êëy. ÚÃ trïn caái giaãi àêët
daâi nhû caái àoân gaánh - “caái àoân gaánh êëy àang gaánh caã
thïë giúái lïn vai”, möåt baån thú Liïn Xö noái nhû vêåy - coá
möåt loâng yïu maänh liïåt vö cuâng; coá leä loâng yïu àúâi êëy do
haâng nghòn nùm phong kiïën, cöång thïm haâng trùm nùm
thuöåc àõa kòm haäm neán laåi, nïn nay noá bêåt lïn nhû möåt
sûác maånh thiïn nhiïn àaä àûúåc vúä búâ, noá àoâi söëng! Àoâi
söëng tûå do, àöåc lêåp, söëng àuáng, töët, vaâ àeåp, söëng cho
mònh vaâ cho caã thïë gian, khöng co ro ñch kyã maâ toãa saáng
àêìy traân. Àoá laâ niïìm laåc quan caách maång! Sûác maånh laåc
quan êëy seä dêîn dên töåc ta àïën toaân thù’ng!
17-1-1968
TÊM SÛÅ VÚÁI CAÁC EM VÏÌ TIÏËNG VIÏÅT
Chuáng ta yïu tiïëng Viïåt, chuáng töi vö vaân yïu quñ

tiïëng noái Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Chuáng ta yïu quöëc
ngûä, quöëc vùn. Tiïëng Viïåt do muön àúâi töí tiïn chuáng ta
saáng taåo, xêy dûång, giûä gòn; vaâ ngûúâi lûu truyïìn phaát
huy maäi maäi tiïëng Viïåt laâ tuöíi treã, muön thïë hïå tuöíi treã
nöëi tiïëp löìng löång tûúng lai.
Töí quöëc laâ àêët nûúác, nhên dên, lõch sûã, vaâ tiïëng noái.
Tuy nhiïn cuäng coá trûúâng húåp dên töåc bõ lûu vong phên
taán khöng coá möåt àêët nûúác (laänh thöí) yïn àõnh: nhûng
nhên dên hoå ghi nhúá lõch sûã vaâ giûä vûäng tiïëng noái, duâ
ài àêu cuäng khöng boã, khöng quïn, khöng àöíi thay tiïëng
noái, cho nïn hoå vêîn laâ dên töåc êëy, töìn taåi maäi. Tiïëng noái
laâ caái lûúäi, caái miïång, caái cöí hoång yïët hêìu, tiïëng noái laâ
têm höìn, laâ höìn chung cuãa möåt dên töåc.
Caác em thiïëu niïn thên yïu!
Chuáng ta nay caãm ún Àaãng tiïìn phong cuãa chuáng ta àaä
cho ta àöåc lêåp vaâ tûå do, cúm aáo vaâ vùn hoáa; àaä cho ta Caách
maång thaáng Taám vô àaåi, khai sinh trúã laåi nûúác Viïåt Nam
muön àúâi; vaâ do Töí quöëc àûúåc taái sinh, maâ tiïëng Viïåt Nam
múái àûúåc chñnh thûác laâ tiïëng meå àeã. Caác em bêy giúâ àûúåc
hoåc bùçng tiïëng Viïåt, cho laâ möåt viïåc tûå nhiïn lù’m, nhû ùn
cúm, uöëng nûúác, vaâ thúã khñ trúâi; nhûng caái quyïìn duâng
tiïëng Viïåt àoá phaãi töën bao nhiïu xûúng maáu cuãa liïåt sô múái
giaânh trúã laåi àûúåc cho caác em ngaây nay! Vaâ cöng cuöåc êëy
vêîn chûa laâ kïët thuác. Chuáng ta hiïån giúâ àaánh Myä cûáu
nûúác, cuäng laâ àïí baão vïå tiïëng Viïåt cuâng vúái baão vïå àöåc lêåp
tûå do. Öi! Caái thuúã töëi tùm trûúác àêy ba böën mûúi nùm, khi
anh coân cù’p saách àïën nhaâ trûúâng goåi laâ trûúâng Phaáp Viïåt!
Tiïëng Phaáp múái laâ ngön ngûä chñnh thöëng, chñnh thûác àïí
hoåc trong nhaâ trûúâng, àïí noái trong caác cöng súã, àïí laâm àún
tûâ gûãi cho Nhaâ nûúác thuöåc àõa, caái tiïëng Phaáp thûåc dên
múái àûúåc troång voång, ra oai xuöëng phuác, keã àoán ngûúâi àûa!
Coân tiïëng Viïåt meå àeã cuãa chuáng ta thò khöng phaãi laâ tiïëng
cuãa chñnh quyïìn, bõ khinh reã, boã lùn loác nhû miïëng àêët
hoang mêëy ai cêëy caây chùm soác! Mêët nûúác thò mêët caã
quyïìn laâm ngûúâi, mêët caã quyïìn noái, hoåc, viïët tiïëng meå àeã
(àêy laâ noái àöëi vúái con mù’t nhòn cuãa boån thöëng trõ). Luác àoá,
hún chñn mûúi phêìn trùm nhên dên laâ muâ chûä, coân noái gò
àoåc vaâ viïët quöëc vùn! Nhûäng hoåc sinh cù’p saách àïën trûúâng
thuúã àoá, ai coá möåt chuát têm höìn, àïìu àau xoát nöîi mònh laâ
dên Viïåt Nam maâ phaãi bõ ngùn caách, xa laå vúái tiïëng Viïåt.
Vïì phêìn baãn thên anh, anh rêët yïu thú, maâ àaä phaãi laâm
thú bùçng tiïëng meå àeã möåt caách nhû laâ giêëu giïëm! Búãi dûúái
sûå thöëng trõ cuãa quên cûúáp nûúác, laåi coân úã trong möåt xaä höåi
kim tiïìn, buön baán, boác löåt, thò ngûúâi ta khöng quñ troång
thú; thú tiïëng Viïåt bõ coi reã. Thuúã àoá, nhûäng ngûúâi yïu
caách maång, laâm caách maång coân phaãi bù’t àêìu bùçng viïåc
tuyïn truyïìn cho sûå hoåc tiïëng Viïåt:
Chûä quöëc ngûä laâ höìn trong nûúác

Phaãi àem ra daåy trûúác dên ta....
Nhù’c laåi cuâng vúái caác em caái nöîi àau khöí cuãa tiïëng
Viïåt trûúác Caách maång àïí caác em bêy giúâ hiïíu thêëy cho
hïët Caách maång àaä hoaân laåi cho chuáng ta caái kho taâng
tiïëng Viïåt quñ baáu àïën thïë naâo, àïí caác em thêëy àûúåc sêu
sù’c caác em hiïån nay lúán lïn àaä sung sûúáng biïët bao! Bêy
giúâ caác em hoåc tiïëng nûúác ngoaâi laâ àïí thïm möåt tiïëng noái
coá ñch lúåi, hoåc möåt caách hoaân toaân chuã àöång; trûúác àêy
thïë hïå caác chuá baác, caác anh laâ bù’t buöåc phaãi hoåc tiïëng
cuãa keã thöëng trõ. Têm trñ cuãa caác em hiïån giúâ búi löåi vui
sûúáng trong tiïëng Viïåt nhû con caá quêîy àuöi trong nûúác.
Caác chuá baác, caác anh trûúác àêy phaãi coá hai hïå thöëng
ngön ngûä, vïì nhaâ noái chuyïån vúái meå, vúái maá thò laâ nöìi
cúm, baát nûúác, caái ghïë, aánh àeân, thò laâ nhûäng chûä àêìy
rêîy thûúng yïu: “Thûa meå, maá úi, con thûúng böë, chaáu
yïu baâ, anh nhûúâng em, em mïën chõ...”, böîng nhiïn ài
àïën nhaâ trûúâng, nhûäng tiïëng ban naäy hoáa ra khöng thïí
duâng àûúåc, hoáa ra khöng àûúåc cöng nhêån. Nhûäng tiïëng
ngoåt ngaâo du dûúng ban naäy àaä biïën thaânh àaá soãi hay
sao maâ khöng àùåt àûúåc vaâo lûúäi? Maâ bõ xïëp xoá, phaãi noái
nùng, diïîn àaåt bùçng tiïëng cuãa quyïìn thïë, tiïëng cuãa
nhûäng keã àaä cûúáp nûúác mònh! - Caác em úi, coá nhù’c laåi
nhû vêåy, caác em múái thêëy hïët tiïëng Viïåt laâ höìn cuãa höìn
chuáng ta, bêy giúâ caác em vïì nhaâ thuã thó vúái meå, nûng
niu em beá, àuöíi con gaâ, chuyïån troâ vúái haâng xoám, goåi con
choá bùçng tiïëng Viïåt mïën thûúng, luác àïën trûúâng laåi thûa
thêìy, baão baån, àoåc baâi, nghe giaãng, àaá boáng, vui àuâa
cuäng bùçng tiïëng Viïåt mïën thûúng êëy, khöng phaãi hai hïå
thöëng ngön ngûä nûäa. Caái haånh phuác tûå nhiïn hiïån nay
cuãa caác em, trûúác Caách maång thaáng Taám noá khöng tûå
nhiïn möåt chuát naâo, maâ hiïån nay noá cuäng chûa àïën vúái
hoåc sinh, sinh viïn úã trong thaânh phöë coân taåm bõ chiïëm
úã miïìn Nam! Hoåc troâ cuãa nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång
hoâa hoåc têët caã caác mön, duâ laâ khoá nhêët, cuäng bùçng tiïëng
Viïåt, àoá laâ thaânh tûåu rêët lúán lao cuãa chuáng ta, maâ ngay
hiïån nay coá nhûäng nûúác goåi laâ “àöåc lêåp” cuäng chûa thûåc
hiïån àûúåc!
*
* *
Tiïëng Viïåt laâ giaâu àeåp lù’p, caác em aå! Tiïëng Viïåt ta
trong vaâ saáng. Tiïëng Viïåt rêët giaâu êm àiïåu, coá saáu thanh
(huyïìn, sù’c, nùång, hoãi, ngaä vaâ khöng dêëu) nhû saáu cung
bêåc thêëp cao cuãa nhaåc; trûúác àêy mêëy trùm nùm, coá
nhûäng cöë àaåo chêu Êu lêìn àêìu sang truyïìn giaáo úã nûúác
ta, nghe nhên dên ta noái, hoå cho rùçng nhû tiïëng chim
hoát. Tiïëng Viïåt ta coá möåt sûác diïîn taã rêët söëng bùçng êm
thanh. Tiïëng Viïåt ta rêët nïn thú, nïn nhaåc.
Tiïëng Viïåt ta giaâu, búãi àúâi söëng, yá nghô, tònh caãm cuãa
dên töåc ta döìi daâo phong phuá, búãi kinh nghiïåm böën
nghòn nùm dûång nûúác vaâ giûä nûúác cuãa dên töåc ta. Tûâ khi
coá nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, chuáng ta àaä thanh
toaán naån muâ chûä vaâ böí tuác vùn hoáa cho toaân dên, chuáng
ta duâng tiïëng Viïåt trong moåi sinh hoaåt chñnh trõ, xaä höåi
rêët röång raäi; trong lõch sûã, chûa bao giúâ tiïëng Viïåt àûúåc
noái, àûúåc àoåc, àûúåc viïët, àûúåc hoåc nhiïìu, sêu vaâ khù’p
nhû hai mûúi nùm dûúái thúâi Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa
Baác Höì cuãa chuáng ta luön luön chùm soác tiïëng noái cuãa
dên töåc, thûúâng dùån doâ, nhù’c nhúã chuáng ta phaãi duâng
tiïëng Viïåt Nam, khöng nïn mûúån tûâ nûúác ngoaâi, khi maâ
tûâ Viïåt Nam vöën cuäng àaä coá, vaâ Baác Höì ra gûúng cho
chuáng ta trong caách noái, caách viïët tiïëng Viïåt rêët trong
saáng, nhuêìn nhõ, maâ thêëm thña lay àöång loâng ngûúâi.
Caác em nïn cöë gù’ng hoåc tiïëng Viïåt cho thöng, cho
gioãi, vaâ kïët tinh cuãa viïåc hoåc tiïëng Viïåt laâ hoåc têåp quöëc
vùn. Hai nguöìn giaâu àeåp cuãa tiïëng Viïåt laâ tiïëng noái cuãa
quêìn chuáng nhên dên vaâ ngön ngûä cuãa vùn hoåc maâ caác
nhaâ thú lúán àaä nêng lïn àïën mûác cao. Tiïëng noái haâng
ngaây cuãa quêìn chuáng, nhên dên trong lao àöång, trong
chiïën àêëu, trong moåi quan hïå xaä höåi, àaä cuå thïí, sinh
àöång, coá hònh aãnh, maâu sù’c vaâ nhaåc àiïåu; tiïëng noái êëy
kïët àoång laåi rêët hay rêët àeåp trong tuåc ngûä vaâ ca dao.
Trong àêìm gò àeåp bùçng sen,

Laá xanh böng trù’ng laåi chen nhõ vaâng...
Möîi möåt ngûúâi Viïåt Nam ta hiïån nay vêîn cûá phaãi coá
möåt kho tuåc ngûä ca dao úã trong buång, múã miïång ra coá
thïí vêån duång kheáo leáo nhû caác baâ cuå bònh dên, caác cuå laâ
möåt kho taâng vùn hoåc truyïìn miïång; noái bùçng ca dao tuåc
ngûä thò dïî truyïìn caãm vúái haâng vaån vaån ngûúâi; caái
miïång noái cuãa quêìn chuáng nhên dên ta àaä bao àúâi nay
sao maâ àeåp thïë, coá duyïn àïën thïë:
Miïång cûúâi nhû thïí hoa ngêu,

Caái khùn àöåi àêìu nhû thïí hoa sen!
Tuåc ngûä ca dao laâ nguöìn meå cuãa vùn hoåc. Caác nhaâ
thú lúán cuãa dên töåc ta haâng nùm saáu thïë kyã àaä hoåc têåp
nguöìn meå êëy, àöìng thúâi kïët húåp vúái tinh hoa cuãa vùn hoåc
cöí àiïín AÁ àöng bao àúâi, saáng taåo nïn nhûäng aáng thú
tuyïåt diïåu, àoåc àïën vui sûúáng coá thïí hoa tay muáa chên,
búãi têm höìn vaâ trñ tuïå àûúåc thoãa möåt caách yá nhõ sêu sù’c:
Long lanh àaáy nûúác in trúâi,

Thaânh xêy khoái biïëc, non phúi boáng vaâng...
Tiïëng Viïåt Nam dûúái ngoâi buát cuãa thi haâo dên töåc
Nguyïîn Du trong vaâ saáng, giaâu vaâ àeåp laå thûúâng.
Trûúác chuáng ta nùm trùm nùm mûúi nùm, Nguyïîn
Traäi àaä phaác hoåa caãnh vêåt trïn àêët nûúác ta rêët laâ sinh
àöång, àïí lûu truyïìn loâng yïu töí quöëc cho àïën con chaáu
muön àúâi sau:
Tùçm öm luác nhuác thuyïìn àêìu baäi,
Haâo chêët so le khoám cuöëi laâng
Caác em coá thêëy khöng, caãnh vêåt truyïìn laåi tûâ thúâi
Nguyïîn Traäi maâ nhû caãnh vêåt múái höm qua, nhû caãnh vêåt
hiïån nay, nhûäng thuyïìn àaánh caá chen chuác cùåp vaâo baäi
nhû tùçm àang ùn röîi, möåt xoám (tiïëng cöí goåi laâ khoám) úã têån
cuöëi laâng, nhaâ cûãa to nhoã cao thêëp chöìng lïn nhau theo
thïë àêët nhû nhûäng con haâo, con hïën gom àöëng laåi lö xö...
Hoåc quöëc vùn, ta yïu nûúác Viïåt Nam ta coá tûå lêu àúâi.
Nhaåc àiïåu thú Chinh phuå Ngêm cuãa Àoaân Thõ Àiïím,
àïën caác em nhoã nghe, cuäng caãm thêëy trong treão àaáng
mïën yïu; nhûäng dêëu huyïìn úã àêy rêët ngoåt ngaâo.
Ngoâi àêìu cêìu nûúác trong nhû loåc,
Àûúâng bïn cêìu coã moåc coân non...
Àïën nhû diïîn taã bùçng êm thanh, thò möåt söë cêu thú
vïì àêët nûúác cuãa Höì Xuên Hûúng, tiïëng nhû söëng caã dêåy:
Xanh om cöí thuå troân xoe taán
Trù’ng xoáa traâng giang phùèng lùång lúâ
Trong luác “ Thaánh thoát taâu tiïu mêëy haåt mûa”, thò
nhûäng cêy cöí thuå to lúán taán laá àaä troân xoe rûúâm raâ laåi
xanh um tûúi töët, coân doâng söng daâi thò mùåt nûúác röång
trù’ng xoáa, chaãy rêët chêåm phùèng lùång nhû túâ giêëy traãi ra
... Tiïëng nûúác ta coá nhûäng tûâ àûa àêíy, thïm thù’t rêët thêìn
tònh, àoá cuäng laâ möåt khña caånh cuãa tinh hoa tiïëng Viïåt.
Hoåc quöëc vùn, noái röång ra laâ hoåc vùn hoåc Viïåt Nam
viïët bùçng tiïëng Viïåt trong saáng, giaâu àeåp. Yïu quöëc vùn,
yïu vùn Viïåt, thò têm höìn ta seä daåt daâo thïm sûác söëng,
sûác caãm xuác, mïën yïu vaâ suy nghô, do àoá maâ thïm sûác
chiïën àêëu. Vùn hoåc laâ têm höìn cuãa möåt dên töåc; nhûäng
ngûúâi lao àöång saãn xuêët vaâ chiïën àêëu chöëng giùåc baão vïå
Töí quöëc àaä saáng taåo ra nguöìn göëc lúán lao cuãa vùn hoåc;
bao nhiïu möì höi vaâ xûúng maáu cuãa nhên dên àûúåc
phaãn aánh trong vùn hoåc, vùn hoåc laâ trûúâng kinh nghiïåm
vaâ laâ suy nghô; nhûäng ngûúâi cöng taác khoa hoåc kyä thuêåt
cuäng caãm thêëy khöng thïí thiïëu vùn hoåc, vò vùn hoåc ài
sêu vaâo têm höìn.
Vùn hoåc xaä höåi chuã nghôa cuãa ta hiïån nay thu nhêån
tinh hoa cuãa nïìn vùn hoåc dên töåc lêu àúâi vaâ saáng taåo ra
nhûäng caái hay, caái àeåp múái; chuáng ta àang xêy dûång möåt
nïìn vùn hoåc khöng nhûäng tòm hiïíu thïë giúái maâ coân tñch
cûåc caãi taåo thïë giúái, tñnh cùn baãn cuãa vùn hoåc ta nay laâ
tñnh chiïën àêëu. Tiïëng Viïåt, dûúái cêy buát cuãa nhûäng nhaâ
thú caách maång vaâ xaä höåi chuã nghôa laåi coá möåt sûå phong
phuá múái:
Ta vïì mònh coá nhúá ta
Ta vïì ta nhúá nhûäng hoa cuâng ngûúâi:
Rûâng xanh hoa chuöëi àoã tûúi,
Àeâo cao nù’ng aánh dao caâi thù’t lûng
Ngaây xuên mú núã trù’ng rûâng
Nhúá ngûúâi àan noán chuöët tûâng súåi giang...
Nhaâ thú Töë Hûäu nhúá hoa Viïåt Bù’c, ngûúâi Viïåt Bù’c,
cùn cûá àõa cuãa caách maång, nhûäng cêu thú nöëi liïìn vúái
truyïìn thöëng trong saáng cuãa thú Kiïìu, nhûng laåi hoaân
toaân mang tñnh thúâi àaåi cuãa chuáng ta: caãnh rêët hiïån thûåc
maâ tònh rêët gù’n boá vúái nhên dên, yïu mïën nhûäng ngûúâi
àeo dao lïn àeâo, nhûäng ngûúâi chuöët giang àan noán àïën
caái mûác thêëm thña mûúåt maâ, nêng hoå lïn àïën caái bêåc àeåp
àeä saáng trong, laâ möåt tònh caãm caách maång.
Trong cêu chuyïån têm sûå naây, anh khöng ài vaâo noái
cuå thïí vúái caác em vïì vùn hoåc, maâ chó gúåi vúái caác em caái
hay, caái àeåp cuãa quöëc vùn, cuãa tiïëng Viïåt. Àaä noái àïën
loâng yïu mïën say mï tiïëng Viïåt thò coá thïí noái hoaâi khöng
dûát. Tiïëng Viïåt ta hiïån nay àaä rêët phong phuá, nhûng coân
khaã nùng khöng búâ bïën àïí diïîn taã àúâi söëng, yá nghô vaâ
tònh caãm seä phong phuá vaâ àeåp àeä hún nûäa cuãa dên töåc
ta, khi giùåc Myä bõ nhên dên ta àaánh cho thêët àiïn baát
àaão seä cuöën goái cuát khoãi nûúác ta, khi nûúác ta Bù’c Nam
thöëng nhêët möåt nhaâ. Chuáng ta khöng súå tiïëng Viïåt
ngheâo; tiïëng Viïåt ta coá thïí biïën hoáa vö cuâng nïëu ta biïët
duâng vaâ biïët phaát triïín.
Caác em hiïån nay tuöíi mûúâi böën, mûúâi lùm, trong cuöåc
chaåy tiïëp àuöëc giûäa caác thïë hïå, caác em seä tiïën lïn cêìm
ngoån àuöëc cuãa dên töåc giú cao lïn saáng ngúâi! Àöëi vúái tiïëng
Viïåt cuäng vêåy; nhûäng ngûúâi ngaây mai rêët gêìn àêy giûä gòn
vaâ phaát huy tiïëng Viïåt laâ caác em! Têm höìn nhaåy beán,
trong saáng daåt daâo cuãa caác em seä àûa àïën nhûäng kho taâng
múái cho tiïëng Viïåt. Ngay tûâ bêy giúâ, caác em phaãi coá yá thûác
êëy. Caác em yïu mïën haäy nghô xem! coân gò sung sûúáng hún
àûúåc laâm luång àöí möì höi trïn àêët nûúác cuãa Töí quöëc liïìn
khöëi tûâ Laång Sún àïën Caâ Mau, àêët nûúác maâ hiïån giúâ ta
àang phaãi lêëy caã maáu mònh àïí baão vïå; coân gò sung sûúáng
hún àûúåc noái, viïët, hoåc tiïëng Viïåt, têm höìn ta gù’n laâm
möåt vúái tinh hoa tiïëng noái Viïåt Nam yïu quñ!
21-3-1966
THÚ BÖÅ ÀÖÅI HAÂNH QUÊN
Töi xin noái vïì thú böå àöåi hiïån nay trong möåt phaåm vi
rêët haån chïë. Töi choån möåt söë thú haânh quên cuãa böå àöåi,
maâ laåi chó àoáng khung trong möåt àún võ. Hún nûäa, nhûäng
thú töi noái höm nay, laâ böå àöåi noái tûâ nùm ngoaái, cuöëi
nùm ngoaái töi múái àûúåc xem. Cuöåc haânh quên àaä túái lêu
röìi; giaäy àöìn thuâ tan xaác phaáo röìi. Caâng hay chûá sao!
Àïën bêy giúâ múái thêëy àêy,
Maâ loâng àaä nhù’c nhûäng ngaây möåt hai.
Bêy giúâ múái thêëy tin caác anh chiïën thù’ng lêîy lûâng,
nhûng chuáng töi xem tûúáng bûúác chên caác anh ài, bù’t
maåch thú caác anh laâm, chuáng töi àaä cêìm chù’c caác anh
seä chiïën thù’ng. Ban chó huy cuãa àún võ viïët trong lúâi noái
àêìu cuãa chuâm thú in àaá: “Mong rùçng àûúâng haânh quên
ra trêån cuãa sû àoaân ta möîi bûúác àûúâng möåt thù’ng lúåi,
möîi bûúác thù’ng lúåi traãi ra bùçng thú ca vaâ saáng taác vùn
nghïå khaác cuãa chñnh caán böå vaâ chiïën sô ta laâm ra”.
Nhûäng thú naây àûúåc saáng taác trong àúåt “tiïëng haát aát
tiïëng bom, tiïëng thú mú tiïìn tuyïën” söi nöíi àïën caác cú súã.
Baâi thú “Leo nuái” coá nhûäng cùåp cêu thú nhû sau:
Àêy non cao böën muâa mêy baåc
Dûúái chên ta nuái nuái choåc trúâi xanh...
Voâng nguyå trang àaä bao lêìn thay laá

Chiïëc gêåy chöëng àaä moân trïn döëc àaá...
Chùång cuöëi cuâng bûúác chên caâng naáo nûác

Rûâng rêåm nuái cao cuâng chuyïín mònh raåo rûåc...
Nhûäng diïîn biïën cuãa àûúâng haânh quên coá biïët bao sûå
kiïån. Töi àoåc thú maâ hònh dung trúã laåi truâng àiïåp nhûäng
bûúác chên ài. Töi sung sûúáng vaâ haänh diïån thêëy trònh àöå
laâm thú chung cuãa böå àöåi àaä nêng lïn nhiïìu lù’m. Tûâ
nhûäng vêìn thú böå àöåi trong Khaáng chiïën lêìn trûúác, trong
chiïën dõch Söng Thao nùm 1949 chùèng haån, àoá laâ giai
àoaån nhoám lïn, vñ duå:
Àoaân quên Hai böën(24) chuáng ta
Tinh sûúng múâ saáng vûúåt qua àeâo naây.
Vñ duå:
Xön xao tiïëng giuåc xuöëng thuyïìn
Chen vai saát caánh ngöìi trïn maån cheâo,
dûúâng nhû qua bïën Bònh Ca, trïn Söng Lö;
Vñ duå:
Nù’ng vaâng suöëi chaãy trong xanh
Gioá hiu hiu thöíi trïn caânh nguyå trang,
àêy laâ ài trïn möåt caánh àöìng heåp cuãa àûúâng rûâng, úã Têy
Bù’c; nhûäng cêu hay coá, vaâ coá thêëm thña; tuy nhiïn trònh
àöå laâm thú chung úã caác àún võ höìi êëy coân úã giai àoaån àêìu,
chûa cao; vaâ phêìn lúán laâ ca dao, theo àiïåu luåc baát cöí
truyïìn vaâ nöng nghiïåp. Cuöåc söëng àaä tiïën lïn; töi àoåc caã
chuâm thú böå àöåi bêy giúâ, thêëy möåt caái gò rêët múái, rêët treã.
Thú böå àöåi bao giúâ maâ chùèng múái, chùèng treã
Gêåy naây daâi àuáng thûúác nùm

Trïn àêìu cù’m lûúäi dao töng saáng ngúâi,
tûâ thúâi kyâ nhûäng lûúäi “maác xung kñch”, xuêët hiïån àaánh
nhûäng trêån nhû trêån An Chêu, thú böå àöåi cuäng rêët treã,
rêët tûúi; cuäng nhû vuä khñ tiïën cöng cuãa quên àöåi caách
maång luác naâo cuäng saáng loaáng khöng àûúåc pheáp hoen dó,
thú böå àöåi ta, úã thúâi kyâ naâo cuäng saáng ngúâi, duâ trûúác kia
coá nhûäng luác ùn thiïëu, söët reát, thú vêîn “Àúâi cûá tûúi”.
Nhûng àiïím múái, treã maâ töi muöën noái höm nay trong thú
böå àöåi hiïån giúâ, laâ caái múái, treã cuãa nùm 1965, saáu saáu,
saáu baãy, saáu taám, múái treã maäi maäi cuãa baãn chêët quên
àöåi caách maång maâ laåi hiïån àaåi hoáa, hiïån taåi hoáa vúái thúâi
gian. Con cuãa böå àöåi khaáng chiïën lêìn trûúác àaä thaânh böå
àöåi chöëng Myä cûáu nûúác lêìn naây, vaâ Quên àöåi nhên dên
cuãa ta nay àaä ài nhûäng bûúác rêët daâi vúái cùåp haâi trûúâng
chinh vaån dùåm...
Thêåt vêåy, töi bêng khuêng vui sûúáng vúái nhûäng vêìn
thú töi àaä sao cheáp vaâo trong söí laâm thú cuãa töi, möåt
ngaây àêìu nùm nay thiïìu quang chó múái möåt chuåc chi àoá.
Nïëu àoâi hoãi nhûäng baâi thú hay theo tiïu chuêín cuãa thú
hay àöng têy kim cöí, thò chûa phaãi nhûäng thi gia; nhûng
caái àiïìu kyâ laå laâ sao laåi coá möåt quên àöåi göìm nhiïìu thi
nhên nhû thïë naây, ngûúâi nûúác ngoaâi baão Viïåt Nam laâ
möåt dên töåc thi nhên, àuáng thïë thêåt. Do àoá maâ töi vui
vúái nhûäng anh böå àöåi treã laâm thú rñu rñt, vang ngên, àoåc
àïën nhû coân nghe xön xao caã nuái rûâng maâ hoå ài túái:
Àeâo cao cao vuát choåc trúâi,
Treâo lïn túái àónh ta ngöìi giaãi lao
Thaânh thúi huát àiïëu thuöëc laâo,

Thúã ra, laân khoái lêín vaâo àaám mêy.
Möåt baâi nûäa:

Àeâo cao tiïëng saáo laåi caâng cao
Gaánh nùång àûúâng xa coá nùång naâo.
Döìn dêåp bûúác chên hoâa nhõp saáo,
Trúâi mêy vi vuát cuäng nao nao.
Laåi mêëy cêu nûäa:
Khuya röìi tiïëng saáo àêu àêy
Vang vang sûúân nuái lung lay laá ngaân.
Coá caái khöng khñ tiïëng saáo aát tiïëng bom, nhaåc àiïåu
saáo truâm lïn têët caã cuöåc ài daâi; thêåt vêåy, saáo laâ nhaåc cuå
nheå nhaâng, dïî mang hún caã, caác anh lñnh treã hïî dûâng
bûúác laâ thöíi vi vu ngay; thaânh ra, caã àïën mêëy cêu thú
huát thuöëc laâo úã àónh àeâo trïn àêy, nùçm trong khöng khñ
thú tiïëng saáo, caái öëng àiïëu, cuäng rñt lïn hay nhû chim
kïu, nhû coá tiïëng saáo trong öëng àiïëu!
Maâ àûúâng haânh quên àêu coá phaãi laâ möåt cuöåc ài chúi!
Baâi thú “Nhûäng bûúác ta ài” kïí laåi:
Nhòn trûúác mùåt baãn laâng cao voâi voåi
Baãn laâng ai neáp dûúái aáng mêy bay...
Vûåc sêu thùèm àaá tai meâo nhoån hoù’t

Suöëi gêåp ghïình mang nhûäng àaám rïu trún...
Gioá khe nuái luâa ngang höng tï buöët

Ta caâng yïu Töí quöëc gêëp trùm lêìn...
Möåt bûác tranh rêët coá yá nghôa:
Àïm àöng laånh, suöëi ngaân chaãy xiïët

Chõ dên quên cêìm àuöëc àûáng giûäa doâng
Soi cho böå àöåi haânh quên qua suöëi,

Phaáo vaâ ngûúâi ài maäi vêîn coân àöng.
Haânh quên laâ möåt cuöåc lao àöång cêåt lûåc, cao àöå, trïn
àûúâng nuái khêëp khïính ngoâng ngoeâo daâi dùéng:
Baám tûâng ghïình àaá, göëc cêy,
Vaåch tûâng caânh laá, reä mêy lïn àeâo,
Mù’m möi khiïng phaáo lïn theo...
Nhûäng chùång haânh quên khöng phaãi laâ chó coá gian
khöí, maâ coân chûáa chêët cùm thuâ:
Ài nhûäng con àûúâng chûa tan muâi khoái àaån,
Duâ trong àïm, duâ vù’ng boáng àeân,
Nhûng àöi mù’t ta nhòn rêët roä
Nhûäng höë bom thuâ loang löí bêìm àen.
Nhûäng ngûúâi haânh quên khöng phaãi baân chên naâo cuäng
àaä giaâ dùån, maâ rêët nhiïìu, maâ coá caã möåt thïë hïå treã vûâa
múái lúán voåt lïn theo yïu cêìu cuãa thúâi àaåi, cuãa lõch sûã:
Baân chên nhoã ngaây naâo chêåp chûäng
Öi buöíi àêìu tiïn theo meå àïën trûúâng,
Àöi chên êëy giúâ nhû àöìng nhû theáp,
Daám coi thûúâng caã döëc thùèm Trûúâng Sún!
Trïn àûúâng haânh quên, coá luác hoå öëm; cuäng nhû àöìng
chñ cêëp dûúäng laâ anh nuöi, àöìng chñ y taá trong quên àöåi
laâ meå hiïìn:
Töi thiïëp trong giêëc nguã
Vùèng tiïëng anh thêìm thò:
“Àù’p chùn vaâo keão gioá”
Möåt keä maân töi húã,
Giù’t laåi röìi - anh ài.
Öi! biïët noái nhûäng gò,
Húäi anh y taá treã

Baân tay êu yïëm,
Lúâi noái ngoåt ngaâo...
Caái gian khöí cuãa àûúâng nuái cheo leo, phaãn aánh ñt úã
trong thú: àêy laâ möåt “khuyïët àiïím” cuãa têåp thú naây
chùng? Nhûng töi muöën thêëy àêy laâ möåt àùåc àiïím thò hún;
nhûäng anh böå àöåi treã cuãa ta coá caái maâ Töë Hûäu àaä goåi:
Trïn àûúâng daâi, hai caánh àúä ta àñ; caánh caâng lúán röång möîi
lêìn àoán nhûäng lúâi kïu goåi chöëng Myä cûáu nûúác cuãa Baác Höì.
Cho nïn thú cuãa nhûäng anh böå àöåi treã phaãn aánh têm höìn
laäng maån caách maång cuãa hoå nhiïìu hún, hoå muöën noái nhû
Nguyïîn Du: Kïí chi nhûäng nöîi doåc àûúâng. Miïîn laâ têëm
loâng hoå tin yïu. Miïîn laâ kïët quaã àïën töët àeåp, hoå sùén saâng
quïn nhûäng khoá nhoåc vûâa röìi, búãi vò hoå rêët treã!
Àûáng chên nuái nhòn lïn ngaâi ngaåi,
Àïën àónh röìi, nhòn laåi xem sao?
- AÂ, ra döëc cuäng chùèng cao!
Chên ta mêy cuöën biïët bao nhiïu voâng.
Àiïìu quan troång nhêët àöëi vúái hoå laâ nhûäng tònh caãm
töët àeåp, maâ tònh caãm töët àeåp êëy laâ ào tû tûúãng cuãa Àaãng
khúi dêåy, vun lïn. Töi sung sûúáng thêëy nïìn vùn hoåc cuãa
ta luön luön ài theo nhûäng àöìng chñ böå àöåi treã; trong hún
hai mûúi nùm tûâ ngaây Caách maång thaáng Taám, thú vùn
cuãa ta, àûúåc sûå giaáo duåc cuãa nhûäng tû tûúãng cuãa Àaãng,
àaä taåo nïn möåt khöng khñ têm höìn cho xaä höåi; bêy giúâ
böå àöåi laåi duâng thú noái caái têm höìn àeåp àeä êëy: yïu àêët
nûúác quï hûúng, yïu nhên dên àöìng baâo; àoá laâ sûác maånh
vö têån cuãa quên àöåi ta.
Vêîn caái tònh caãm cuãa anh böå àöåi trong chiïën dõch
söng Thao 1949.
Bêìm úi! höm nay trúâi nù’ng gù’t,

Trïn àûúâng àêët tûåa nhû thiïu,
Con vaâo àêy chúâ boáng xïë chiïëu,
Àïën nhaâ con gùåp con yïu loâng bêìm.
Tònh caãm caách maång maäi maäi lêu daâi; duy húi thú
nhuöåm theo mêìu sù’c cuãa thaáng nùm ài túái; nhûäng cêu
thú cuãa lûáa em àon àaã, hiïån àaåi hún nhûäng cêu thú cuãa
lûáa anh hoùåc lûáa chuá trûúác àêy:
Maãnh àêët naâo cuäng nhû àêët quï hûúng
Cuäng tha thiïët daåt daâo thûúng nhúá
Àïm haânh quên, cûãa nhaâ vêîn múã
Ngoån àeân ai àoá muöën nhen lïn
Xao xuyïën vö cuâng möåt ngoån gioá qua phïn
Laâm thûác giêëc em thú trong loâng meå,
Möåt tiïëng aâ úi vaâo khuya khe kheä,
Töi nhoán chên nheâ nheå bûúác qua...
Thêëm thña sao hai tiïëng quï nhaâ.
Dûúâng nhû thanh niïn bêy giúâ hoå àûúåc hûúãng caái
cöng nhaâo nùån ngön ngûä trong hai mûúi nùm nay cuãa
bao nhiïu lûáa cêy buát nghiïåp dû; daáng cêu thú cuãa hoå
taâi hoa möåt caách nheå nhoäm, khöng phaãi cöë sûác, rûúán sûác:
Àïm nay àún võ haânh quên
Trúâi cao sao traãi söng Ngên mõn maâng
Ài qua nûúng luáa chñn vaâng
Muâi hûúng luáa, gúåi xoám laâng dûúái xuöi.
Àiïìu töi nhêån thêëy vaâ muöën noái, laâ qua nhûäng vêìn
thú haânh quên, cuãa chó möåt sû àoaân thöi, cuâng vúái nhûäng
tû tûúãng, tònh caãm töët àeåp cuãa quên àöåi caách maång ta,
coân coá caái haâo hoa thêåt laâ múái. Cuäng nhû caác chiïën sô
anh huâng cuãa ta hiïån nay khöng bù’t buöåc phaãi coá caái
daáng àiïåu vêët vaã, buân lêìy; hoå trïn àûúâng chñnh qui hiïån
àaåi, chiïëm lônh kyä thuêåt cao; hoå rêët nhiïìu taâi nùng, vaâ
têm höìn hoå phúi phúái; àuáng laâ hoå rêët treã!
Cho nïn töi àoåc thú haânh quên cuãa hoå, maâ tiïëng saáo
vang ngên cuãa hoå cûá nhû möåt nhaåc àiïåu haânh quên:
Àïm buöng xuöëng nuái rûâng vang tiïëng haát
Saáo, nhõ hoâa thaánh thoát àiïåu dên ca...
Yïu biïët mêëy àiïåu dên ca quan hoå

Coá söng Cêìu thûúng nhúá giuåc ta ài...
Thêåt laâ nhûäng cuöåc haânh quên kyâ laå; gian khöí hiïím
nguy coá möåt, bom àaån giùåc Myä chùån àûúâng phaá àûúâng vaâ
luön àe doåa, nhûng têm höìn böå àöåi cuãa ta laâ têm höìn
nghïå sô, thi nhên. Con mù’t hoå rêët nhaåy caãm vúái caái àeåp
múái laå cuãa àêët nûúác:
Ta yïu lù’m nhûäng maâu mêy sù’c nuái
Àïën nhûäng rûâng cêy cöí thuå trêåp truâng.
Haäy kïí möåt chi tiïët: Hoå àang àoái buång trïn caái àeâo
traãi ra nhû vö têån, thò böîng trong caác laá rûâng, coá muâi laá
cúm xöi. Nhûäng laá cuãa cêy cúm xöi tûå nhiïn maâ böëc toãa
möåt muâi hûúng hïåt nhû muâi cúm nïëp cúm xöi múái nêëu
thúm phûác. Thïë laâ:
Öi! Miïëng thúm ngoåt buâi
Vêîn thua muâi cúm xöi
Luác àoái naây - ngaâo ngaåt
Chên àaåp mêy trúâi
Húi nuái ngúä húi xöi
Cheáp miïång thêëy beáo buâi
AÁo quêìn nhû noáng höíi
Giêåy nhûäng muâi cúm xöi...
Thêåt àaáng yïu, nhûäng con ngûúâi êëy. Thïë laâ bûúác hoå
nhû lêng lêng, hoå nheå nhoäm tónh ngûúâi, vaâ möåt khuác
nhaåc vùèng lïn trong têm höìn hoå: “Anh vêîn haânh quên”.
Vaâ àêy, khöng phaãi laâ möåt chi tiïët nûäa, maâ caái mùåt
trùng cuãa vuä truå, soi àûúâng haânh quên cuãa hoå. Töi thêëy
têm höìn cuãa anh böå àöåi ài àaánh Myä, cûáu nûúác hiïån nay
laâ ài àaánh vúái têm tònh cuãa möåt ngûúâi laâm chuã lõch sûã,
möåt ngûúâi rêët chuã àöång, vúái têm traång cuãa möåt ngûúâi seä
hoaân toaân chiïën thù’ng.
Ra ài nuái múái nguã say,
Trùng leo àónh döëc, rûâng cêy mú maâng.
Nghe gaâ gaáy, goåi raång àöng,
Tiïëng gaâ hay tiïëng cuãa loâng ngên vui?
Möåt baâi khaác:
Ta ài trùng cuäng ài theo,
Àûúâng xa döëc nuái, àónh àeâo trùng soi,
Bêy giúâ trùng àaä nguã röìi,
Ta ài, loâng vêîn saáng ngúâi aánh trùng.
Loâng hoå luön luön saáng ngúâi, chñ hoå luön luön ài
trûúác.
Thú böå àöåi chöëng Myä cûáu nûúác bêy giúâ nöëi tiïëp truyïìn
thöëng cuãa thú böå àöåi khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp
trûúác àêy vaâ phaát huy lïn. Thú cuãa hoå coá möåt muäi nhoån:
Àoaân ta ài cuöìn cuöån maâu tñm söi
Miïìn Nam úi, miïìn Nam úi!
25-7-1968
THÚ BÖÅ ÀÖÅI CÖNG BINH

“MÚÃ ÀÛÚÂNG THÖËNG NHÊËT”
Töi àïën dûå Àaåi höåi thi àua lêåp cöng cuãa binh chuãng
Cöng binh xong, luác töi ra vïì, ban töí chûác àùåt vaâo baân
tay töi - nhû cho töi ùn xong coân lêëy phêìn àem vïì nhaâ,
theo tuåc cöí truyïìn - àùåt vaâo tay töi möåt cuöën saách thú
chó nhoã bùçng baân tay. Töi liïìn trên troång àuát tuái; khöng
ngúâ quyïín saách nhoã naây maâ laåi nùång! Höm nay töi muöën
àem phên bua cuâng vúái moåi ngûúâi.
Trong baâi noái chuyïån úã Àaåi höåi vùn nghïå lêìn thûá IV,
Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá noái àïën ba thûá quên trong
àöåi nguä saáng taác vùn nghïå: quên chuã lûåc, lûåc lûúång àõa
phûúng vaâ lûåc lûúång úã cú súã. Àaãng ta coi troång caã ba thûá
quên. Têåp thú in cuãa binh chuãng Cöng binh gúåi cho töi
quyá yïu caác lûåc lûúång àõa phûúng vaâ cú súã cuãa saáng taác
vùn hoåc, cuãa saáng taác thú; àöåi quên saáng taác chuã lûåc phaãi
dûåa trïn caái nïìn taãng naây. Chuâm thú cöng binh àêy nöëi
tiïëp truyïìn thöëng thú, ca dao cuãa quên àöåi tûâ Khaáng
chiïën lêìn trûúác. Möåt baâi ca dao sau àêy chùèng haån, töi
thêëy trong saáng, goån gaâng, chûäng chaåc nûäa, vaâ rêët coá
duyïn:
GHEÁP PHAÂ
Nûúác sù’c nhû dao

Nûúác laånh hún dao
Thaã thuyïìn nhanh, gheáp vaán vaâo - dö ta!
Xe úi àúåi nheá röìi qua,
Àoaân ta quyïët gheáp xong phaâ àïm nay.
Muâ trù’ng nhû mêy
Muâ àùåc hún mêy
Qua söng chùèng àúåi cêìu xêy, möë kïì.
Hoa tiïu àan aánh àeân xe
Maáy reo dêîn löëi ài vïì àïm àïm.
Têåp thú cöng binh in lêëy tïn laâ Múã àûúâng thöëng nhêët.
Caái tïn àoá noái roä yá nghôa, muåc tiïu cuãa cuöåc chiïën àêëu.
Cöng binh trong Khaáng chiïën lêìn trûúác, àûúåc Baác Höì tùång
mêëy chûä vaâng “Múã àûúâng thù’ng lúåi”, thò trong Khaáng
chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác lêìn naây, chñnh Cöng binh Múã
àûúâng thöëng nhêët. Cêìu àûúâng cuãa hoå ài túái Mùåt trêån dên
töåc Giaãi phoáng miïìn Nam. Tûâ buöíi binh chuãng múái ra
àúâi, Baác Höì àaä daåy: “Böå binh laâ lûúäi maác, thò cöng binh laâ
caái caán, maác maâi sù’c thò caán phaãi chù’c vûäng”. Lúâi dùån doâ
êëy cuãa Baác, traãi hai mûúi nùm, vêîn àinh ninh trong daå
Cöng binh. Anh böå àöåi cöng binh haát lïn.
BAÂI CA TRUYÏÌN THÖËNG
... Àêy kyã niïåm ghi bao nùm xêy dûång

Taâu laá khö chen maãnh vaãi raách súân
Truát húân cùm theo goái thuöëc cöng àöìn
Qua lûãa àaån, bùng mònh xöng lïn trûúác.
Àeâo Luäng lö coân nhúá àïm àoã àuöëc

Buáa chooâng rung theo maåch maáu cùng söi
Döëc cao àaá rù’n

Tay bêåt maáu tûúi
Múã àûúâng thöng suöët
Ta reo ta cûúâi. ..
Quanh co nûúác chaãy qua àeâo
Ö tö löåi suöëi, thuyïìn treâo lïn non...
Ai nghe chùng nhûäng baãn anh huâng ca

Lûu Viïët Thoaãng phaá bom, Phan Tû phaá thaác,
Lêëy thên àúä cêìu êëy Hoaâng Vùn Phaác
Àûúâng chiïën dõch xûa vang khuác quên haânh...
Chûa dûát nhûäng thaáng ngaây oanh liïåt êëy

Àaánh Myä nay ghi tiïëp chuyïån thêìn kyâ
Giûäa böën bïì bom nöí chêåm, bom bi
Nöng Vùn Viïåt, Cao Vùn Khang hiïn ngang
àêíy luâi caái chïët.
Möåt àoaån àûúâng son, möåt con söng biïëc

Cuäng thûúng nhû vûúân cuä quï nhaâ;
Tûâng vïët àau ta laåi gù’n liïìn da
Söëng nûúác àoá vêîn rêìm rò tiïëng maáy...
Àöìng chñ phaáo binh, anh cöng nhên vêån taãi
Sang ngang ài, phaâ thûác chúã thêu àïm!
*
* *
Töi vêîn giûä laåi möåt kyã niïåm sêu sù’c: lêìn töi àïën
thùm möåt Trung àoaân cöng binh cêìu thuyïìn. Töi nhû
haäy coân nghe vùng vùèng bïn tai gioång noái vaâ lúâi baáo caáo
cuãa àöìng chñ chñnh uãy Trung àoaân höm êëy úã höåi nghõ
toaân àún võ. Töi rêët tiïëc cho caái taâi cuãa töi! Buöíi êëy töi
àaä ghi bïn söí tay cuãa töi caái àêìu àïì naây: Möåt àoaån anh
huâng ca, vúái yá àöì chuyïín nhûäng lúâi cuãa àöìng chñ chñnh
uãy thaânh möåt baâi thú; vò nghe àöìng chñ êëy noái, nhû “nghe
ra tiïëng sù’t tiïëng vaâng chen nhau”, töi caãm thêëy doäng
daåc, sù’c beán, àêìy möåt tinh thêìn quyïët têm vaâ hy sinh
cao caã; nïëu khöng laâm àûúåc thaânh möåt àoaån anh huâng
ca, àoá laâ do töi thiïëu taâi. Nhûng töi vêîn nhúá maäi caái haâo
quang cuãa nhûäng cêu, nhûäng yá höm êëy:
- “Trung àoaân cöng binh cêìu thuyïìn thïì quyïët: Duâ
cho àõch bù’n phaá aác liïåt, duâ cho söng nûúác chaãy xiïët,
mûa luä caãn trúã, búâ bïën khöng coân, röìi àêy, duâ bù’c cêìu
giûäa ban ngaây dûúái bom àaån àõch, trong bêët cûá tònh
huöëng, bêët kïí ngaây àïm, cöng binh vêîn baão àaãm giao
thöng thöng suöët, phuåc vuå binh chuãng baån chiïën àêëu kõp
thúâi!”
Chñnh töi àaä àûúåc hên haånh àïën hûúáng dêîn caách laâm
thú, ca dao cho möåt tiïíu àoaân trong Trung àoaân cöng
binh cêìu thuyïìn êëy. Caác àöìng chñ êëy àaä coá nhûäng cêu tûå
taã mònh:
Thuyïìn möë(1) trïn lûng, cheâo möåt maái
Vaán dêìm eáp buång, cuöån àöi thûâng
Vaâ töi àem vïì böën cêu sûu têìm àûúåc úã möåt àaåi àöåi,
töi rêët thñch thuá:
Trùng taâ xuöëng nuái phûúng xa,
Sao trùng khöng úã cuâng ta bù’c cêìu?
(1) Möë cêìu.

Trùng chui xuöëng àaáy söng sêu,

Maâ C nùm vêîn vang cêu heån hoâ
Hoâ haát àïí bù’c cêìu, àöìng thúâi cuäng laâ heån hoâ nöëi
àûúâng thöëng nhêët.
Thêëy viïåc bù’c cêìu cuãa Cöng binh, ai maâ khöng coá
caãm tònh, ai maâ chùèng mïën phuåc, khen lao! Möåt àöìng chñ
böå àöåi baån àaä coá nhûäng cêu thú vïì cöng binh àang bù’c
cêìu:
Lûng trêìn boáng ngûúâi nöëi ngûúâi sñt chùåt,
Caã khöëi ngûúâi nhû möåt nhõp cêìu lim.
vaâ:
Naâng doåc, xö ngang mùåt nûúác aâo aâo,
Ta vñt chùåt giûäa doâng sêu maãng göî...
Coá khi nûúác buöët àïën ba àöå, coá àöìng chñ dûúái nûúác
lïn, ngêët khöng cûã àöång àûúåc, trïn búâ àaä coá sùén bïëp
than, rûúåu vaâ gûâng àïí xoa boáp, vaâ àem nûúác noáng cho
uöëng: Noáng laâ quan troång lù’m.
*
* *
Bêy giúâ töi trúã laåi vúái têåp thú Múã àûúâng thöëng nhêët.
Àêy laâ baâi thú
NÖËI MAÅCH GIAO THÖNG
...
Möåt cêìu gaäy, ta bù’c trùm cêìu khaác.
Möåt bïën phaâ hû, chuåc bïën múái moåc thïm
Úi anh chiïën sô cêìu thuyïìn!
Trïn bao doâng söng chûáa giêån húân trong soáng,

Nhûäng caánh tay sùn lao cêìu gheáp vaán
Nöëi tûâng bïën phaâ giûäa bom àaån, baäo döng
Anh àeåp sao!
Trong mûa döng gioá giêåt soáng gaâo
Vêîn hoâ haát, theát lao dêìm vaán
Vêîn raåp lûng àêíy thuyïìn mau aáp maån
Vêîn sùén chên cheâo chúâ lïånh nhöí neo.
Cêìu thöng röìi, söng loaáng aánh trùng treo
Anh chúåp mù’t trïn phuâ sa maâu múä

Giêëc nguã àang say, àïën giúâ cêìu giúä
Laåi giuåc nhau hùm húã keáo phaâ ài.
-Bïën söng nao thao thûác àúåi anh vïì?
Vaâ àêy laâ Baâi ca yïu thûúng. Baâi thú àùåt vêën àïì möåt
caách sêu xa tûâ têån göëc: Anh chiïën sô cöng binh nghô gò
vïì leä söëng cuöåc àúâi? - Öi! Chñnh vò rêët yïu àúâi maâ anh
böå àöåi noái chung, quên àöåi nhên dên úã miïìn Bù’c cuäng
nhû quên giaãi phoáng úã miïìn Nam, khûáng chõu muön vaân
hy sinh àïí baão vïå cuöåc àúâi:
Anh cöng binh úi
Àïm nay töi gùåp anh
Lûng chûâng àeâo múâ mõt sûúng rúi,
Anh nghô gò vïì leä söëng cuöåc àúâi
Maâ bònh tônh ngöìi phaá bom thaáo kñp?
AÁnh àuöëc anh àuöíi lui thêìn chïët
Giaânh laåi tûâng khuác àûúâng son.
Anh cöng binh úi

Mûa rûng truát nûúác

Maâ àöi tay thay xeãng cuöëc khöng ngúi
Hù’t lêìy löåi xuöëng khe sêu thùèm?
Anh cöng binh úi

Ngaä ba söng gioá löång
Maâ ngêm mònh dûúái nûúác buöët ruång tai
Quay maãng lúán, nöëi àöi búâ söng röång!
- Tiïëng haát anh löìng löång!...
Ngûúâi böå àöåi cöng binh chiïën àêëu trïn nhiïìu nhiïåm
vuå, nhiïìu mùåt trêån: laâm cêìu chúã phaâ (cêìu phao, cêìu möë),
chöëng phaá bom àõch, àaãm baão sên bay...
Anh àûáng àêy - bom nöí quanh mònh
Núi vaách àaá cheo leo, sûúng múâ àónh nuái
Lùång leä trong àïm múã àûúâng qua chûúáng ngaåi
Hay aâo aåt xöng lïn phaá sêåp böët àöìn thuâ.
Anh toám tù’t viïåc mònh trong nhûäng cêu:
“Chui trong loâng àêët
Leo giûäa têìng mêy
Lùån xuöëng söng sêu
Treâo lïn trïn soáng”.
Anh noái yá chñ mònh trong nhûäng chêm ngön: “Dêîu
rùçng söng coá lêîn maáu, duâ àêët coá lêîn vúái sù’t gang, duâ
mûa bom baäo àaån, vêîn cûá chiïën àêëu”. Anh àùåt thaânh tuåc
ngûä: “Coân chiïën sô vûúåt söng, coân giao thöng thöng suöët”.
Hoå àïì ra muåc tiïu phêën àêëu “Xuác khoãe nhû maáy, chuyïín
nhanh nhû xe”. Khöng bom àaån àõch naâo maâ cöng binh
khöng khù’c phuåc àûúåc.
Trong kyä thuêåt cuãa hoå, vêîn lêëy tû tûúãng laâm chñnh,
tû tûúãng “Vò nhên dên quïn mònh” laâm cho hoå saáng kiïën
vaâ anh duäng kiïn cûúâng. Möåt höë bom, hai höë bom - Löî
huát àen ngoâm, thùm thùèm loâng xêu, nhûng hoå vêîn dö hoâ
quyïët phaá:
Lúâi hoå cûúng quyïët biïët bao; hoå noái vïì caác thûá bom
àaån, thuãy löi Myä: Noá lù’p àûúåc thò ta thaáo àûúåc; noá cho
nöí àûúåc thò ta cho xõt àûúåc! Àêy laâ hònh tûúång.
ANH LÑNH THÚÅ
... Trùng vaâng in àaáy nûúác

Boáng anh löìng boáng trùng
Tay buáa vaâ tay suáng
Giûä vûäng àûúâng sang söng
... Naâo buáa, àinh, cuöëc, xeãng,

Naâo göî vaán chuyïìn tay
Tûâng nhõp röìi tûâng nhõp
Cêìu lao nhû dùng mêy.
Giûäa hai lêìn àõch phaá

Giûäa hai àoaân xe qua
Laåi thêëy anh lñnh thúå
Cûúâi vúái cö Hùçng Nga.
Baâi thú Àeåp biïët bao tiïëp sau àêy laâ möåt baâi thú diïîn
àaåt lao àöång, möåt loaåi thú khoá laâm. Töi yïu nhûäng doâng
thú hiïån thûåc, töi quñ caách kïët thuác baâi thú. Anh chiïën
sô cöng binh vaác muäi khoan “nhû möåt cêy têìm seát”,
xuyïn thuãng nuái, vaâ chñnh vò anh àaä lao àöång cêåt lûåc
suöët möåt ngaây maâ chiïìu töëi àïën “Loâng lêng lêng anh vaác
maáy ra hêìm”, búãi anh àaä thoãa àaáng vúái lûúng têm mònh.
Mêëy giúâ khoan thùm thùèm vö hêìm

Tai nuát chùåt böng - vêîn löång oác maáy gêìm
Dêìu muä sù’t xanh, àöíi thaânh muä trù’ng
Kñnh cöìm cöåm möåt lúáp muân baám nùång,
AÁo àêîm möì höi quyïån lúáp xi mùng...
Giûäa nuái àöìi mõt muâ buåi àêët,

Tiïëng gêìm, tiïëng xeá mang tai,
Noáng nûåc, thiïëu húi,
Kheát höi nöìng nùåc,
Trong mêy muâ daây àùåc,
Thaáo lù’p kï khoan, thoùn thoù’t nhõp nhaâng
Cöí anh khö noã nhû rang
Vai anh tñm bêìm maáy nghiïën
Quêìn anh raách mêëy miïëng,
Tay anh duâ luác taái tï,
Anh vêîn hiïn ngang giûä chùåt tay ghò!
Muäi khoan trong tay anh noáng boãng!
Vaách nuái cûáng àaä bao lêìn xuyïn thuãng
Ngaây laåi ngaây nöëi tiïëp chiïën cöng,
- Loâng lêng lêng, anh vaác maáy ra hêìm.
Möåt baâi khaác àùåt anh chiïën sô cöng binh trong khung
caãnh lúán lao nuái vaâ biïín:
Anh vïì àêy xêy dûång cöng trònh
Vaách nuái chïnh vïnh, biïín gêìm soáng dûä
Nûúác mùån bêìm da, ngêm mònh baäi suá.
Muöîi dôn tûâng àaân àöët seåo baân chên
Nhûäng ngûúâi cöng binh naây àöët lûãa saáng àïm, hoå caâo àaá,
àêíy gooâng, möåt bïn laâ vaách nuái, möåt bïn laâ biïín, maáy
khoan cuãa hoå cûá xoaáy vaâo nuái, àöìng thúâi hoå cuäng duâng
chooâng àïën mûác “boáng caán chooâng, maáu tuå baân tay”; vò
àõa thïë, àõa baân hoå hoaåt àöång àùåc biïåt nhû vêåy, nïn thú
hoå noái àïën caã nuái vaâ biïín:
Tiïëng maáy khoan vêîn hoâa röån lúâi ca
Biïín tónh giêëc soáng chuåm àêìu thuã thó,
Nuái giêåt mònh nhòn con chaáu Nûä oa...(1)
Vaâ möåt cêy buát treã cöng binh àaä saáng taác tùång anh huâng
cöng binh Nöng Vùn Viïåt baâi thú mûúâi hai cêu: “Múã
àûúâng”, ra ài tûâ moã thiïëc, àïí thùèng túái miïìn Nam:
MÚÃ ÀÛÚÂNG
Khi àêíy maånh chiïëc xe gooâng trïn moã thiïëc

Baánh xe lùn, anh caâng hiïíu àêët ta giaâu
Àêët nhuåc nhaä qua röìi, nay àêët haát
Thiïëc long lanh tûúi aánh trùm maâu
Möåt maãnh thiïëc vaäi rúi, lêîn vaâo trong caát

Àaä xoát lù’m - nûäa quên thuâ cûúáp nûúác!
Cêìm vuä khñ lïn giûä àêët quï hûúng
Töí quöëc trao anh sûá mïånh múã àûúâng.
Ài àaánh Myä nhûäng núi bom nöí chêåm

Trïn caán xeãng núã caânh hoa àoã thù’m.
Anh múã tay ra: - Vun vuát nhûäng sû àoaân
Chuyïín àêët rung trúâi phoáng thùèng hûúáng
tiïìn phûúng!
*
* *
(1) Baâ thêìn Nûä Oa àöåi àaá vaâ trúâi.

Cöng binh laâ möåt binh chuãng giûäa caác binh chuãng cuãa
quên àöåi nhên dên mïën yïu cuãa chuáng ta. Chiïën cöng
cuãa Cöng binh àuáng laâ àaä múã àûúâng thù’ng lúåi, vaâ àang
maånh meä döìn dêåp múã àûúâng thöëng nhêët, nöëi àûúâng
thöëng nhêët.
Khi ruát àûúåc caái biïín “Coá bom nöí chêåm”, nêng cêy
chù’n ngang, huyát coâi, phêët laá cúâ cho xe ài, laâ kïët quaã
cuãa möì höi vaâ caã xûúng maáu. Anh chiïën sô cöng binh têm
sûå: “- Sûúáng nhêët àúâi töi laâ khi thöng xe, huyát möåt tiïëng
coâi, vaâ huát àiïëu thuöëc laá!”.
Khi cöng binh cêìu thuyïìn vûâa bù’c xong cêìu thò anh
ûu tiïn nghô àïën phaáo binh: Phaáo nùång àïën nhû thïë, phaãi
coá caái cêìu gheáp cuãa cöng binh thò múái chúã qua àûúåc; hai
binh chuãng êëy hiïåp àöìng vúái nhau nhû coá möåt möëi tònh
ruöåt thõt; chiïën sô cöng binh àaä laâm cöng sûå àïí àoán phaáo
binh; bêy giúâ cêìu hoaân thaânh, thò cuäng chñnh cöng binh
Da saåm nù’ng mûa, chên bêåt maáu
Móm cûúâi, tay vêîy phaáo qua söng!
Vaâ phaáo qua, nùång quaá, khoãe quaá, rung caã nhûäng thanh
cêìu, thò cöng binh caâng khoaái, thêëy caã möåt yá nghôa tûúång
trûng trong àoá:
Phaáo qua rung nhûäng thanh cêìu,
Nhû tay rung heån: trêån àêìu lêåp cöng!
Thú Cöng binh rêët tûúi saáng, phêën chêën. Suöët àïm hoå
nïån buáa vaâo àïm daây,
Tiïëng gaâ xao xaác laâng bïn,
Múái hay àaä trù’ng möåt àïm thûác roâng.
Nhòn cêìu vûún nhõp qua söng,
Àeåp nhû baãy sù’c cêìu vöìng buöíi mai
Cêìu cuãa hoå àaä thaânh chiïëc cêìu laäng maån caách maång,
àeåp nhû cêìu vöìng saáng súám! Trïn àûúâng vïì cuãa hoå, coá
tiïëng cûúâi àuâa ruác rñch, caác cö con gaái trïu hoå, hoå cuäng
trïu laåi chûá sao! Ngûúâi ta rêët treã, dô nhiïn laâ ngûúâi ta
yïu àúâi, têm höìn ngûúâi ta nhû cêìu vöìng saáng súám:
HEÅN
Suöët ngaây baån vúái buân àen

Anh naâo anh êëy nhoå nhem mùåt maây
Àûúâng vïì lñnh bõ trïu ngay,
- Coá mûúån gûúng naây soi thûã tñ chùng?
Àaáp rùçng: - Àaä lñnh cöng binh
Gian lao chùèng quaãn, hy sinh chùèng nïì;
Bùçng loâng, àaánh Myä xong vïì,
Gûúng kia giûä lêëy, ta kïì soi chung!
YÁ nhõ biïët bao, cêu chuyïån caái gûúng. Lñnh ta cuäng
nhanh trñ lù’m vaâ ûáng àöëi àaä nhanh laåi coân tònh tûá àêåm àaâ.
Nhên dõp kyã niïåm ngaây thaânh lêåp Mùåt trêån dên töåc
giaãi phoáng miïìn Nam, vaâ ngaây thaânh lêåp Quên àöåi nhên
dên Viïåt Nam, lêëy anh böå àöåi cöng binh thay mùåt cho
anh böå àöåi, töi àaä thêëy trong chuâm thú “Múã àûúâng thöëng
nhêët” cuãa hoå mêëy cêu kïët húåp àûúåc hai yá nghôa:
Nùm xûa phaá thaác söng Àaâ
Nùm nay cûúäi soáng Höìng Haâ mïnh möng
Mai ngaây thöëng nhêët thaânh cöng
Trúã vïì tù’m nûúác Cûãu Long anh huâng!
18-12-1968
TÊM HÖÌN NGÛÚÂI ÀÕA CHÊËT
Möåt hònh aãnh thên yïu dêìn daâ quen thuöåc vúái nhên
dên: Anh Àõa chêët. Trong nhûäng nùm laåi àêy, thú cuãa
nhûäng ngûúâi àõa chêët àaä thûúâng àûúåc àùng trïn caác baáo
chñ. Vaâ nhûäng cêy buát ngoaâi ngaânh cuäng laâm thú vïì àõa
chêët. Vñ duå Tïë Hanh doäi theo “Cuöåc haânh quên àuöíi
quùång” úã Haâ Giang:
Khi àoaân àõa chêët tòm ra viïn quùång àêìu tiïn
úã cuöëi suöëi
Thò con chim hoåa mi cuäng bù’t àêìu hoát vang
trong buöíi trûa heâ...
Vñ duå Vuä Quêìn Phûúng theo caác anh àõa chêët lïn àïën
àónh Phùngxipùng:
...Chuáng töi ài trong maâu xanh bêët tûã
Xanh àiïåp truâng, xanh nhû khoáa nhû bûng
Böîng choái chang, nù’ng loâa ngang trûúác ngûåc
Àónh àêy röìi! Rûâng rûåc àaá hoa cûúng.
Phuát kyâ diïåu bay lïn ta ngêy nhòn Töí quöëc
Nù’ng bïn kia cuöìn cuöån nûúác söng Àaâ...
Vñ duå, tûâ nùm 1961, Quang Huy laâ ngûúâi súám nhêët
àaä taåo möåt khöng khñ giaâu coá muön maâu cuãa àõa chêët,
giúái thiïåu “Trûa vaâng suöëi biïëc”, möåt cö gaái ngöìi àaäi
quùång:
Lêëp laánh dûúái tay em, nhûäng mêíu quùång chen
nhau khua gioân trong nù’ng
Than, sù’t, àöìng, nhöm cûúâi reo giûäa baåc, vaâng;
Tûúãng nghe tiïëng chòa khoáa thêìn trong chuyïån
xûa coân voång vïì sang saãng,
Baân tay em àang múã cûãa nhûäng kho taâng.
Vaâ nhû Trêìn Nhêåt Lam tùång anh chõ em töí 2, àöåi I.
Àoaân àõa chêët 35:
Höìn chuáng töi nhû àõa baân àõnh hûúáng
Phûúng naâo heo huát nhêët, tòm ài
Tay chuáng töi vaåch cêy múã löëi
Ruöåt thù’t treâo qua con thaác döåi
Tù’m suöëi gûúng trong chûa biïët mùåt ngûúâi soi
Qua nhûäng àöìi gaåo núã, taách böng rúi
Chên aác thuá vûâa chöìm lïn vïët maáu...
Tûå nhiïn, tûâ nhûäng cêy buát thú ngoaâi ngaânh, àaä bûúác
àêìu toaát ra loâng quñ troång vaâ sûå thên thûúng cuãa moåi
ngûúâi àöëi vúái cöng taác àõa chêët vaâ vúái nhûäng Ngûúâi àõa
chêët.
*
* *
Baãn thên töi àaä àûúåc àïën thùm vaâ bònh thú phuåc vuå
Àoaân àõa chêët 45. Cuåc vêåt lyá àõa chêët, Àoaân àõa chêët 12,
Àoaân 50, Àoaân 55. Nhû vêåy, vêîn laâ chûa biïët gò àûúåc bao
nhiïu vïì ngûúâi àõa chêët; tuy nhiïn ñt vêîn coân khöng...
Caái bù’t tay chùåt cheä cuãa caác anh, aánh mù’t thöng minh
cuãa caác anh cuäng àaä truyïìn cho têm trñ töi möåt aánh àõa
chêët: aánh cuãa khoa hoåc, aánh cuãa taâi nguyïn àêët nûúác. Vaâ
coá thïí noái: aánh mù’t cuãa caác anh coân döìn caã tûâ dûúái àöi
chên àûa lïn; àêy laâ nhûäng ngûúâi àaä ài, àang ài khù’p
nuái thùèm rûâng xa, traãi nguy hiïím, àaåp chöng gai, àùång
tòm biïët vaâ kï khai nhûäng cuãa chòm cuãa Töí quöëc, lêåp
thaânh baãn àöì nhû têëm thaãm àeåp trùm maâu... - Töi nhúá
maäi, dûúái taán cêy, giûäa húi êím cuãa rûâng laâm cho ngûúâi
ta dïî bõ tï thêëp, chung quanh laâ nhûäng ba lö (caái ba lö
àiïín hònh cuãa ngûúâi àõa chêët àûång nùång mêîu àaá), nhûäng
cêy àaân, vaâ nhûäng bñch baáo àùng àêìy thú, töi àûáng aáp
mù’t nhòn vaâo nhûäng kñnh hiïín vi: dûúái kñnh, laâ nhûäng
laát àaá àûúåc maâi moãng àïën mûác aánh saáng xuyïn qua
àûúåc. Vaâ thïë giúái “nöåi têm” cuãa àaá hiïån ra dûúái mù’t töi!
Khuác nhaåc giao hûúãng cuãa maâu sù’c tö giûäa caác àûúâng
neát hònh hoåa àöíi thay tuây theo tûâng chêët àaá; múái thêëy
taåo vêåt thêåt laâ vö cuâng phong phuá; töi nghô coá thïí dûåa
theo àêy maâ saáng kiïën ra muön hònh in trïn vaãi hoa, töi
nghô caác nhaâ hoåa sô trûâu tûúång vù’t oác nghô ra “chúi” bao
nhiïu phöëi húåp cuãa àûúâng neát sù’c maâu, cuäng khöng thïí
naâo saáng taåo bùçng nhûäng “bûác tranh àaá” naây!
Sûå giaâu coá cuãa àõa chêët nhêët àõnh phaãn aánh vaâo
trong têm höìn ngûúâi àõa chêët. Ngaânh nghïì cuãa mònh
hiïån nay coân nhiïìu gian khöí, nhûng khoa hoåc cuãa mònh
cuöën huát say mï têm trñ mònh. Anh àõa chêët thêëy roä
raâng laâ “baân tay taåo hoáa” àaä duâng nûúác vaâ soáng lùn voâ
àaá, maâi trong haâng triïåu nùm, maâi nhùén nhûäng cuåc àaá
thaânh nhûäng viïn cuöåi soãi troân trônh nhû nhûäng öí baánh
mò, nhûäng quaã trûáng. Anh lêåt nhûäng trang cuãa quyïín
saách àaá, maâ tûâ trang naây sang trang khaác phaãi qua
nhûäng nguyïn àaåi, nhûäng kyã tñnh tûâng haâng trùm triïåu
nùm, haâng chuåc triïåu nùm...
Cuäng nhû thïë àoá, cuäng nhû khi töi àoåc nhûäng têåp thú
lêm nghiïåp cheáp tay, nhûäng thú böå àöåi in àaá, têm trñ töi
trên troång vaâ caãm thöng rêët mûåc vúái caác taác giaã àõa chêët.
Têåp àêìu tiïn töi àoåc laâ cuãa Minh Huy; giêåt mònh: nhûäng
trang baãn thaão àïì nùm 1961! Nhû thïë laâ chñn nùm, aánh
loâng cuãa baån êëy múái àïën töi; vaâ nhû thïë cuäng coá nghôa
laâ traãi chñn nùm trúâi, nhûäng àoaån thú àaåt nhêët cuãa anh
khöng giaâ.
VAÁ BALÖ
- Taåi anh mang nùång àêëy maâ

Ngoát nùm yïën àaá, möåt balö àêìy
Rûâng sêu len loãi àïm ngaây
Sûác anh àaä vêåy, vaãi naây chõu sao
Bûäa ni tha thûá, em khêu
Bûäa sau raách nûäa, nhúâ àêu thò nhúâ.
- Em úi! Chõu khoá möåt giúâ,

Laâ anh caã àúåt thùm doâ vui chên
Cho duâ àaá nùång ngaân cên
Chó tú em vaá, caâng sùn, caâng bïìn
Anh ài khù’p chöën, khù’p miïìn
Nghe em, anh seä giûä gòn balö.
Àaä bao nhiïu àúåt thùm doâ
Àaä bao lêìn raách, anh nhúâ em khêu
Yïu nhau, coá quaãn gò àêu?
Chó thûúng anh chöën rûâng sêu nhoåc nhùçn
Yïn Baái 12-1961

Noái theo löëi Huïë, baâi thú thêåt laâ dïî thûúng: yá tònh
kñn àaáo, thêëm thña. Thú Minh Huy àaåi diïån cho caái phúi
phúái cuãa tuöíi xanh, “núi naâo cêìn, thanh niïn coá; núi naâo
khoá: coá thanh niïn”. Anh tùång caái döëc daâi 14 kilömeát dêîn
vaâo Àoaân 3:
Möåt ngaây gùåp döëc bao kyâ
Döëc: lïn; döëc: xuöëng; döëc: ài; döëc: vïì.
Döëc úi! Khi àaä yïu nghïì,
Duâ muön ngaân döëc chùèng hïì chuân chên!
Trong baâi “Loâng meå vuâng cao” nhûäng àoaån coá tònh:
- Con haäy nghó treâo
Gheá vaâo nhaâ mi
Nhaâ coá rûúåu bêìu
Uöëng bùçng baát meã
Nhaâ coá nïëp rûâng
Khöng coá gaåo teã
Úi con, khöng chï nhaâ chêåt
Thò con vaâo ùn
Cho buång mi mûâng...
- Úi mi ngûúâi Meâo
Yïu con nhiïìu lù’m,
Loâng con reo reo
Nhû caái laá thù’m
Vêîy trïn rûâng cao
Trong tònh thûúng mïën...
Töi trñch nhiïìu cuãa Minh Huy, búãi àêy laâ têåp thú töi
coá duyïn àûúåc àoåc àêìu tiïn, vaâ vò anh coá têm höìn:
GIÛÄA ÀÛÚÂNG
Àang ài, cêy böîng rung rinh

Nhòn lïn: chuá soác xinh xinh àang ngöìi
Tay bûng nùm caánh hoa höìi
Nhòn töi, àöi mù’t noá, Trúâi! Àeåp sao!
Khuác àuöi nhû cuöån nhung baâo
Nheå nhaâng noá vêîy, noá chaâo àoán töi
- Ta yïu soác lù’m, soác úi!
Laåi àêy ta àoán, cuâng vui dùåm àûúâng.
Chuâm thú cuãa Lï Bñnh coá baâi
ÀÏM NGUÃ LÛNG ÀEÂO
Nùçm gaác chên lïn nhau

Göëi àêìu balö mêîu
Nghiïng mùåt thêëy trúâi sao
Phña hai àêìu têëm baåt
Phêåp phöìng gioá ra vaâo.
Nhòn dûúái thung löëm àöëm

Àeân baãn daây nhû sao
Tûúãng àêu àêy hûúng cöëm
Buöíi chia tay höm naâo.
Àïm lûng àeâo löìng löång

Nùçm chûa muöën nguã ngay
Chuyïån quï hûúng beâ baån
Caâng nghe caâng thêëy say...
... Àïm lûng àeâo löìng löång

Gioá thúã baåt phêåp phöìng
Doâng têm tû cuöën huát

Vaâo àïm sao mïnh möng.
Buöíi “phaát thanh” tûå sûå
Cuöën say trong giêëc nöìng
Mú mònh àang àuöíi vóa
Löåi baäi lau dûúái thung
Mú thêëy àaân chaáu nhoã
Ca dûúái maái nhaâ höìng.
Tiïëng chim chaâo rñu rñt

Bûâng mù’t: àoã trúâi àöng
Cuöën “nhaâ” cho vaâo tuái
Balö xöëc lïn lûng
Tûâ giaä nïìn àïm cuä
Ta bûúác tiïëp truy têìng.
Caái gioá àïm àêåp phêåp phöìng úã phña hai àêìu têëm baåt
cùng lïn laâm maái nhaâ, thêåt laâ khoá quïn; caâng rêët khoá quïn
hai àêìu trúâi sao saáng úã hai àêìu höìi “nhaâ” àõa chêët êëy!
Cuäng nhû thú àõa chêët noái chung, thú Lï Bñnh kïët
húåp hiïån thûåc vaâ laäng maån caách maång:
Yïn Tûã, cuäng goåi laâ An Tûã, laâ nuái cao vaâ caãnh àeåp
nöíi tiïëng, coá chuâa xûa kia vua nhaâ Trêìn àïën tu, úã àêy
bêy giúâ:
Nhûäng chaâng trai khoan lûng chûâng Yïn Tûã
Möîi saáng möîi chiïìu thaáp cuöën maáy bay
Hoå laâ àöåi quên tiïn phong cuãa Cöng nghiïåp, hoå àïën,
thò rûâng chùèng êm u nûäa, möîi lêìn hoå truy vóa trong àïm,
thò rûâng bûâng lïn nhûäng aánh àuöëc soi:
Yïn Tûã úi, Yïn Tûã thêëy khöng?
Tòm moã ngûúâi ài vui hún höåi Chuâa Àöìng!
Thú cuãa Hoaâng Bònh Troång coá vang hûúãng vïì êm

thanh nhõp àiïåu; nhûäng àoaån thú cuãa anh duâng nhûäng
tiïëng chù’c, döåi, hún laâ nhûäng tiïëng múâ, ïm.
Töi vïì vúái gioá nghiïng àöìng Nghôa Löå,
Vúái àêët nung àoã nù’ng Nêåm Thaâ,
Vúái xïëp vaãy nuái raåp mònh Phong Thöí,
Vúái lûng trúâi mêy reä thaác Mûúâng La...
... Töi vïì vúái nhûäng bao la bñ mêåt

Nhûäng hang sêu chûa mùån chêët con ngûúâi
Nhûäng ngoån suöëi truå chùçng lêín khuêët
Nhûäng maãnh rûâng deâ dùåt bûúác hûúu nai...
... Öi! Hai mûúi lùm nùm töi laâm con cuãa nûúác
Múái biïët giaá tûâng hoân àaá àöí möì höi.
Trúã laåi Têy Bù’c
Nhûäng ngûúâi àõa chêët Tòm moã trïn haãi àaão; caái vóa
àaá vöi hoå quen tûâ Cêím Phaã, àaä lùån dûúái àaáy biïín maâ ra
àêy, hiïån lïn úã àaão, maâu vêîn trù’ng noän; úã haãi àaão naây,
than xïëp song song vúái àaá; vaâ nhûäng ngûúâi àõa chêët chù’t
chiu taâi nguyïn, “baân chên khöng dêîm soát maãnh than
huyïìn”. Taác giaã coá hai cêu thú hay:
Ngûúâi tòm moã say soáng gêìm trù’ng xoáa
Say maâu höìng mùån muöëi cuãa san hö;
hay nhêët laâ cêu cuöëi, êm thanh hay, maâu sù’c hay, coá
thïí nïëm àûúåc úã àêìu lûúäi caái àoã mùån cuãa san hö lêëy lïn
tûâ dûúái biïín!
Cuäng khöng khñ biïín êëy, baâi Tiïëng haát trïn àaão Moã
coá nhûäng hònh tûúång:
Chuáng ta haát cuâng nhau bïn mêm phaáo

Coá caânh cêy cuäng sûác bêåt caánh cung
Coá trùng xïëch maây giûäa trúâi trong trûáng saáo
Vaâ vïåt lên tinh con caá vêîy vuâng.
Soáng chêëp chúái nhû àö thaânh tröi giûäa biïín
Thuyïìn múâ xa buöìm trù’ng vñt trúâi cao;
Chù’c tiïëng haát àaä vui vêìy baãi yïën
Nïn la àaâ àaánh cù’p biïín nhûäng vò sao
Chim haãi yïën, haãi êu, saâ xuöëng saát mùåt soáng àang
toãa aánh lên tinh giûäa àïm, nhû laâ lêëy sao cuãa biïín maâ
bay lïn vêåy.
*
* *
Àinh Vùn Thöng tùång Trûúâng Àaåi hoåc Moã Àõa chêët
baâi thú Ngoån àeân:
Ta ngöìi hoåc dûúái anh àeân trong saáng
Ngoån thon daâi rûåc rúä buáp non
àêy hùèn aánh àeân dêìu thò ngoån múái thon daâi, chûá aánh
àeân àiïån khöng nhû thïë; chù’c laâ nhaâ trûúâng àang úã núi
sú taán; maâ àeân dêìu thò ñt nhiïìu coá khoái chûá, nhûng anh
thanh niïn têm höìn daâo daåt, cho nïn thöëng nhêët caái aánh
trong saáng cuãa têm trñ mònh vúái aánh àeân, vaâ thêëy ngoån
àeân dêìu àuáng laâ thon daâi nhû caái buáp non! Ngûúâi haå
quyïët têm: “Xin nguyïån àûáng trïn tuyïën àêìu àõa chêët -
Ài múã àûúâng cho Àêët nûúác vaâo xuên” cuäng laâ ngûúâi viïët
baâi Àeâo Noán ; Àeâo Noán. Than Thuâng laâ nhûäng vuâng than
múái phaát hiïån úã Uöng Bñ:
Möåt hònh choáp nuái nghiïng in

Àûáng xa tröng giöëng noán em quaá chûâng
Bao ngaây mûa reát úã rûâng
Vaânh che nûúác döåt, vaânh thûng gioá vïì
Ngoåt ngaâo boáng noán rêm che
Xïë trûa, àöìi troåc, nù’ng heâ chaáy thiïu
Búãi thûúng anh àõa chêët nhiïìu
Möåt vaânh noán heåp súám chiïìu àöåi chung
Nay xa Àeâo Noán, Than Thuâng
Thuãy chung ta vúái mònh cuâng coá àöi
Bêng khuêng chên bûúác quaã àöìi
Ngoaãnh tröng noán vêîn böìi höìi vêîy theo
Uöng Bñ 5-1963
Trong thú Nguyïîn Kinh Quöëc coá möåt caái baãn mang
tïn laâ Baãn Trùng:
Traãi mêëy ngaây àûúâng
Àoaân àõa chêët àêîm mònh trong sûúng
Tòm àïën baãn Trùng - nhúâ vïåt sao xa
Vaâ aánh lêåp loâe cuãa bêìy àom àoám...
... Öi! Chiïëc nöi khöíng löì treo choát voát giûäa
trúâi xanh
Rûâng cêy vaách àaá dûång thaânh
Ru baãn nhoã chim trong giêëc nguã
Bêët têån, möng mïnh...
Vaâ möåt chiïën cöng cuãa Àõa chêët hùèn laâ lïn àïën àónh
nuái Pia - Linh:
Trúâi sang thu rûâng giaâ nghiïng sù’c thù’m
Nù’ng vaâng thau xuyïn keä laá rung rinh
Húäi nuái cao àaä bao àúâi im lùång,

Lêìn àêìu tiïn ta chinh phuåc àónh Pia Linh.
Sao thêëy vù’ng tiïëng nai kïu ngú ngaác?

Àêu tiïëng gaâ rûâng xao xaác gaáy xa xa?
Suöëi roác raách nûúác traân qua keä àaá,
Trôu nùång àöi búâ àoã moång traái dêu da.
Öi Pia Linh nuái cao vúâi vúåi!

Ta taåm dûâng chên lûng chûâng doâng suöëi
Tòm quùång lùn theo cuöåi tröi vïì...
Àêy laâ hònh aãnh möåt caái thaáp khoan trong thú Thanh
Giang:
Tûâ nùm mûúi thûúác chon von àêy
Töi xoaáy vaâo sêu ba nghòn hai trùm thûúác
Bao lo toan mú ûúác
Xoay trong ngaây vaâ àïm.
Töi thêëy thú àõa chêët noái àïën thaáp khoan, muäi khoan
rêët nhiïìu: “Lûåc lûúäng quaá, nhûäng àoân ngang, öëng chöëng
- Maâu gó nêu gaåch neát àêåm trong mêy”; “Àïm lùång vang
xa rêåp rònh tiïëng maáy - Àeân thaáp khoan tûâng chuåm núã
trïn cao”;... Cöång söë meát khoan trong 15 nùm cuãa ngaânh
Àõa chêët, bùçng hún möåt phêìn mûúâi àûúâng baán kñnh cuãa
traái àêët. Ta yïu quñ vaâ tûå haâo vïì thaáp khoan laâ phaãi! Coá
möåt võ thuã tûúáng kia, khi muäi khoan nûúác mònh lêìn àêìu
laâm phuåt dêìu lïn, àaä nhaãy xuöëng tù’m, röìi mùåc nguyïn
böå quêìn aáo àêîm dêìu êëy vïì baáo caáo trûúác quöëc höåi!
Àêy laâ cêy buáa àõa chêët:
... Khi mûâng, buáa cuäng reo vui
Gùåp than - baâi haát xa khúi gioång trêìm
Gùåp àöìng - tiïëng haát vang ngên

Gùåp apatit - mïnh mang tiïëng hoâ...
Àêy laâ chuá ngûåa thöì àõa chêët:
... Nay lïn giûäa nhûäng ngaây xanh vúâi vúåi
Ngûåa rung búâm nöíi gioá cuöån mêy theo
Lûng nhêîy möì höi loaáng nù’ng àónh àeâo
Àuöi phe phêíy, reo laá rûâng xao xaác
Vaâ àêy laâ, rêët àaáng yïu, nhûäng tiïëng chim vaâo trong
tai ngûúâi àõa chêët êëy:
Rûâng gêìn àêìy hoa
Rûâng xa àêìy chim
Gioång thêëp, gioång cao chen nhau trong gioá
Hoåa mi àêët mûâng töi vûâa tòm thêëy than
Saáo nêu, mûâng tòm thêëy sù’t
Hoaâng yïën, baåch yïën mûâng tòm thêëy vaâng,
thêëy thiïëc
Vaâng anh mûâng tòm thêëy àöìng
... Vaâ liïëu àiïëu, böì nöng
Vaâ chaâo maâo, saáo àaá,
Loâng vui töi, àêìy ù’p chim ca...
Möåt anh àõa chêët thanh niïn qua nhûäng núi maâ trûúác
àêy cha mònh, trong Khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp
àaä tûâng qua àïën:
Phaãi röìi, xûa cha ta àaánh giùåc cuâng qua chöën
naây àêy
Ngûúâi viïët thû vïì coá nhù’c lïn àêët höm nay
Nhûng höìi àoá ta coân nùçm trong buång meå
- Vúái nhûäng tïn àêët naây, meå àaä ru têm höìn
thú beá
Ru nhûäng ûúác mú khaát voång àúâi ta...
Duy Kha
Vaâ möåt anh àõa chêët khaác, àïën tuöíi àaä laâm böë, noái
àïën àûáa con. Gheáp hai baâi thú saát kïì nhau, böîng naãy ra
möåt caãm giaác gò thêåt thuá võ! Àûáa beá hai tay muäm môm
àaáng yïu luåc ba lö cuãa böë tòm quaâ, laâ möåt caãnh àiïín
hònh.
VÚÁI CON
Cha ài laâm àõa chêët

Meå cuäng laâm àõa chêët
Ngaây vui con ra àúâi
Mïnh möng rûâng Viïåt Bù’c.
Meå àaäi mêîu bïn suöëi

Chù’t chiu tûâng buåi vaâng
Nhû tònh sêu meå gûãi
Vaâo tûúng lai xa xùm
Lêu lêu cha qua nhaâ

Öm con cûúâi ha haã
Con luåc loåi tòm quaâ
Ba lö toaân mêîu àaá!
Cho con vaâi mêîu quùång

Con chúi têåp dûång nhaâ
Mai sau con khön lúán
Ài tiïëp àûúâng meå cha.
Cha hön vûâng traán röång

Meå hön maâu mù’t xanh
Vaách nuái naâo sûâng sûäng
Maåch suöëi naâo möng mïnh.
Cha yïu sao vóa quùång

Doâng sûäa àúâi thúm thúm
Meå yïu doâng suöëi lúán
Dêîn àûúâng con xa hún.
Phaåm Ngoåc Àiïìn
Àïën àêy töi goáp nhûäng cêu thú àaåt nhêët cuãa nhiïìu
baån laâm thú. Chñnh baån Buâi Cöng Tûå cuäng àaä viïët cho
Phoâng Chñnh trõ Töíng cuåc Àõa chêët: “Ngûúâi ta thûúâng
noái: thú trûúác hïët laâ têëm loâng cuãa ngûúâi viïët”, vaâ xin löîi
vò baãn thên cuäng chûa vûâa yá vúái thú mònh. - Töi xin giúái
thiïåu nhûäng “têëm loâng ngûúâi viïët”.
Àaáy nûúác in nïìn trúâi

Mêy höìng soi gûúng boáng
Nhõp nhaâng theo gúån soáng,
Trúâi nûãa dûúái rung rinh
Nhû àaäi àaäi boáng mònh
Àïí lù’ng dêìn sù’c àoã...
Minh Huy
Trúâi rung dûúái nûúác, maâ hoáa ra trúâi àaäi boáng mònh
àïí döìn sù’c àoã vaâo giûäa, àoá laâ buát phaáp cuãa nhûäng ngûúâi
àaä tûâng àaäi quùång, àaäi caát lêëy vaâng...
Ta ài, xe khuêët sau àöìi

Nuái Höìng vêîn thêëp thoaáng ngûúâi vêîy tay.
Con àûúâng vaâo moã súám nay
Cong cong nhû neát löng maây ngûúâi thûúng.
Buâi Cöng Tûå

Nuái Höìng laâ “àeâo De, nuái Höìng”, trong baâi thú Viïåt
Bù’c cuãa Töë Hûäu àoá. Bêy giúâ coá moã than àaä bù’t àêìu khai
thaác trong nhûäng nùm giùåc Myä leo thang:
Sau buöíi ài loâ, diïìu thaã chúi
Caánh diïìu phú phêët tuám hoa tûúi.
Saáng phaâ húi thúã cho loâng àêët,
Chiïìu raãy hûúng hoa ngaát khoaãng trúâi.
Buâi Cöng Tûå
Àêy laâ caác anh thúå loâ àõa chêët xong giúâ lao àöång, thaã
diïìu chúi, nhûng àaä chúi khaá saáng taåo; laâ buöåc hoa vaâo
hai bïn caánh diïìu.
Ta àaä söëng nhûäng ngaây trïn àónh nuái
Ta àaä nùçm bïn doâng suöëi bao àïm
Öi Hoân àaá - Hay laâ ta àaä göëi?
Tröng rûâng naâo mònh cuäng thêëy quen quen
Thûúng Giang
Ta ài veä nhûäng vóa than
Nùçm sêu dûúái daãi hoa ban traái muâa
Lï Huâng
Maân giùng mêy cuäng len vaâo
Hoa rûâng theo gioá ngaåt ngaâo hûúng bay.
Àïm daâi möåt giêëc nguã say

Vêîn theo tûâng maåch quùång daây trong mú
Trûúng Cöng Tûúâng
Mùng rûâng àêåm muöëi, sùn gên cöët
Àeâo cao hoa chuöëi àoã trïn vai
Quaách Liïu
Àoã giuåc lïn àûúâng, vaâng gúåi nhúá,

Hûúng gieo suy nghô mêëy canh daâi
Thaåch Têm
Chiïìu taâ nhúá buöíi hoaâng hön
Bònh minh nhúá buöíi sûúng tan goåi àoâ
Phaåm Vùn Quang
Chiïìu nay trïn giûäa àónh àeâo
Khùn mêy êëp nuái, nù’ng chiïìu luåa bay
Vùn Hoaânh
Muöën ài nuái chùèng cho ài,
Rûâng chen mêët löëi, giêy ghò lêëy chên.
Hoa Lû
Àûúâng vïì baãn nhoã trù’ng hoa lï
Phaåm Ngoåc Àiïìn
*
* *
Töi trúã laåi vúái caái kñnh hiïín vi àõa chêët. Àêy laâ möåt
àoaån vùn viïët vïì nhûäng àiïìu nhòn thêëy dûúái kñnh hiïín vi:
“Nhòn vaâo seä thêëy muön maâu: àoã, da cam, vaâng, vaâ nêu
thêîm... Nhûäng maâu sù’c êëy húåp laåi thaânh möåt baãn veä thêìn
thiïn. ÚÃ àêy, trïn nïìn àoã phúát nêu, aánh lïn nhûäng voâng
dêy uöën quanh co maâu vaâng rûåc rúä: àoá laâ nhûäng baâo tûã
cuãa nhûäng loaâi cêy coã bõ eáp laåi. Núi khaác, laâ nhûäng cêy
hoáa thaåch in trïn nïìn xanh nêu. Núi kia laâ nhûäng vïët tñch
cuãa nhûäng cêy rong biïín àaä chïët. Vaâ àêy laâ möåt hònh aãnh
göìm nhûäng súåi chó daâi, àûúâng thïu rù’c röëi, giöëng nhû möåt
bûác thïu ren tuyïåt àeåp. Vaâ dûúái kñnh hiïín vi, nhûäng lúáp laá
moãng vaâ nhûäng chöìi non cuãa nhûäng cêy coã xûa cho ta caãm
giaác nhû thêëy möåt cún baäo tuyïët!...”(1)
Àõa chêët hoåc àûa ta vaâo nhûäng thïë giúái kyâ diïåu nhû
thïë. Vaâ khi hoåc lõch sûã cuãa Traái àêët, ta thêëy nhûäng vïët
tñch cuãa sûå söëng caách àêy nhûäng trùm triïåu nùm maâ nay
coân giûä nguyïn, búãi àaä hoáa àaá röìi. - Möåt con chim chó lúán
bùçng con gaâ nûúác ài trïn búâ biïín möåt trùm triïåu nùm
trûúác àêy; coá möåt àúåt soáng liïëm vïët chên cuãa noá; chim
bay khoãi, thò möåt àúåt soáng khaác laåi mang àïën möåt ñt buân
phuã lïn vïët chên àoá. Nhûäng buân àoá hoáa àaá, vaâ ngaây nay
biïín àaä ruát ài, nhûng dêëu vïët cuãa loaâi chim vêîn coân àûúåc
giûä laåi. Thêåt laâ nïn thú! Khoaãnh khù’c àaä hoáa thaânh
vônh cûãu: nhûäng gioåt mûa rúi chaãy ài, àaä böëc húi hai
trùm triïåu nùm trûúác röìi, maâ vïåt troân cuãa noá àïí laåi vêîn
àang coân! “Phêån moãng caánh chuöìn”, nhûäng caánh chuöìn
chuöìn tûâ kyã caác bon caách àêy 300 triïåu nùm vêîn coân nhû
cêët caánh sù’p bay tûâ trïn àaá vöi. Nhûåa thöng cöí xa xûa
dêìn dêìn rù’n laåi thaânh ngoåc höí phaách maâu vaâng, trong
suöët; trong ngoåc höí phaách, coân laåi nhûäng con sêu boå,
nhûäng con kiïën bõ sa lêìy giam trong nhûåa thöng trûúác
àêy; cho nïn möåt nhaâ triïët hoåc Êu Têy cöí àaä laâm thú -
àêy coá phaãi laâ möåt baâi thú cöí vïì àõa chêët?
Kiïën àang du ngoaån dûúái aánh dûúng
Böîng bõ nhûåa cêy dñnh giûäa àûúâng.
Khi söëng bõ ngûúâi àúâi coi reã,
Chïët thaânh höí phaách quyá hún vaâng.
Yïu Àõa chêët, töi yïu nhûäng ngûúâi àõa chêët, töi quñ
mïën thú cuãa hoå. Nhûäng ngûúâi con àaáng yïu quñ êëy cuãa
nhên dên àïìu coá möåt yá thûác rêët roä raâng: phaát hiïån taâi
(1) Ruát úã saách “Trùm nghïì cuãa àõa chêët”.

nguyïn, laâm giaâu cho àêët nûúác. Hoå nghô: “Öi! Àêët nûúác
coá nghòn nùm raách àoái - Maâ trong loâng chêët nùång aáo
cúm”; hoå ûúác mú: “Heån nhûäng xuên sau chim bù’t cöåt àêåu
maáy caây”. Do tûâ àoá, toãa ra sûác maånh cuãa hoå.
Nhûäng nhaâ thú úã ngoaâi ngaânh cuäng bõ thu huát vaâo
quyä àaåo cuãa Àõa chêët. Trong baâi Niïìm vui naây em hiïíu,
Thaái Giang àaä thaânh ngûúâi tòm quùång:
Trûúác chiïìu nay, trûúác hoân quùång àêìu tiïn
Nöîi vui naây coá thïí phaát àiïn
Anh muöën huá daâi, cûúâi lïn cho haã.
Khöng coá ai. ÚÃ àêy rêët laå
(Em àûâng cûúâi) Anh àaä haát to
Em biïët àêëy, xûa nay anh coá haát bao giúâ
Thïë maâ àù’m say, ngên nga khöng dûát
Vaâ vaách nuái neám sang, gioá tung phña trûúác
Mùåt suöëi daâo lïn, vang àöång rûâng giaâ...
Hònh aãnh anh àõa chêët àeåp biïët bao! Khöng nhûäng úã
caái daáng ba lö àêìy mêîu quùång úã trïn lûng cuãa anh, nhòn
nghiïng in lïn nïìn trúâi; anh àeåp úã núi ngûåc cuãa anh coá
traái tim, vaâ anh rêët àeåp úã trong àêìu cuãa anh. Anh coá
khoa hoåc kyä thuêåt. Caác anh cuâng möåt nöîi loâng vúái têët caã
thanh niïn Viïåt Nam, vúái toaân thïí nhên dên ta: yïu Töí
quöëc, yïu Àaãng, yïu Baác Höì. Baâi thú naây tòm thêëy úã
trong traái tim cuãa caác anh:
NHÚÁ BAÁC
Trûa nay trïn àónh àeâo cao

Nù’ng buöng, gioá vêîn xön xao cêy rûâng
Böën bïn mêy trù’ng bay vúân
Bêng khuêng chaáu nhúá toác sûúng Baác Höì.
Cöìn mêy mang nûúác laâm mûa

Cho muön cêy thù’m, caânh khö nêíy chöìi
Gian lao baåc maái toác Ngûúâi
Àïí cho chuáng chaáu laâm ngûúâi höm nay
Trúâi ta löìng löång mêy bay
Coá bao giúâ hïët àûúåc mêy trïn trúâi
Ngaân sau maái toác, höìn Ngûúâi
Vêîn tûúi maát maäi àêët trúâi thïë gian.
Trûa nay trïn àónh àeâo cao

Nù’ng vaâng tú luåa, xön xao laá rûâng
Chaáu ài àuöíi vóa truy têìng
Vêîn nghe coá Baác trïn àûúâng dêîn àûa.
Àeâo Vaâng 5-1970
Lï Bñnh
Haâ Nöåi, ngaây 9 thaáng 10 nùm 1970
MÖÅT EM NHOÃ LAÂM THÚ
Chuyïån naây thaânh hiïån tûúång tûâ nùm 1966, luác em

beá Trêìn Àùng Khoa lïn chñn tuöíi, laâm nhûäng baâi thú àêìu
tiïn cuãa em taåi xaä Quöëc Tuêën, huyïån Nam Saách, tónh
Haãi Hûng. Àïën àïm giao thûâa dûúng lõch 31 thaáng 12
nùm 1968, chuyïín sang möìng möåt thaáng giïng nùm
1969, thò em nhoã thi sô Trêìn Àùng Khoa 12 tuöíi laâ vai
chñnh trong buöíi phaát ài cuãa àaâi vö tuyïën truyïìn hònh
Phaáp: “Thïë giúái nhoã cuãa em Khoa”, tiïët muåc àùåc biïåt giúái
thiïåu nhaâ thú tñ hon cuãa nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång
hoâa, vaâ cuöën phim vïì em Khoa àûúåc giaãi thûúãng mang
tïn möåt laänh tuå cöång saãn Phaáp(1). Trûúác àoá ñt lêu, nûä
vùn sô Maàúlen Riphö (Madeleine Riffaud) coá giúái thiïåu
em trïn tuêìn baáo Nhên àaåo ngaây chuã nhêåt vaâ trïn àaâi
phaát thanh cuãa Phaáp; caác thiïëu niïn tiïìn phong Phaáp,
muâa heâ nùm 1968 truyïìn nhau àoåc rêët thñch nhûäng baâi
thú dõch cuãa Trêìn Àùng Khoa. Trong nûúác ta biïët thú em
Khoa àaä àaânh; nhû vêåy laâ thú em Khoa truyïìn ra caã
ngoaâi nûúác.
(1) Vayùng Cutuyariï (Paul Vaillanl Couturier).

Thú em Trêìn Àùng Khoa xuêët hiïån lïn nhû möåt tiïëng
gaâ gaáy buöíi súám, rêët tûúi saáng múái meã, nhû trong baâi thú
OÂ OÁ O cuãa em laâm nùm 1967.
OÂ oá o...
OÂ... oá... o...
Tiïëng gaâ
Tiïëng gaâ
Giuåc quaã na
Múã mù’t
Troân xoe
Giuåc haâng tre
Àêm mùng
Nhoån hoù’t...
... Giuåc àaân sao
Trïn trúâi
Chaåy tröën.
Goåi öng trúâi
Nhö lïn
Rûãa mùåt,
Öi! Böën bïì
Baát ngaát
Tiïëng gaâ
OÂ... oá... o...
OÂ... oá... o..
Roä raâng laâ em beá mûúâi tuöíi àuâa, bù’t chûúác hïåt tiïëng
gaâ gaáy úã nûúác ta, khöng phaãi chùèng haån nhû Cöcúricö
(Coquerico) úã nûúác Phaáp, maâ àuáng laâ OÂ... oá... o... kia,
vang lïn giûäa nhûäng haâng tre vaâ nhûäng buåi chuöëi. Öi
con gaâ gaáy saáng àaä bao nhiïu triïåu, bao nhiïu vaån nùm
nay, ai nêëy cuäng àaä nghe nhaâm quaá röìi, nhûng em beá vaâ
nhaâ thú vêîn phaát hiïån àûúåc caái rêët laâ múái. Chao öi tiïëng
gaâ gaáy àaánh tan caã êm khñ nùång nïì, úã hoaân caãnh nûúác
ta àang coá chiïën tranh búãi giùåc Myä xêm lûúåc, tiïëng gaâ
em beá Khoa cêët oâ oá o lïn; àaân sao trïn trúâi chaåy tröën
toaán loaån! Öi! Böën bïì - baát ngaát - tiïëng gaâ - na múã mù’t,
múã mù’t ra nhòn, tre àêm mùng, vaâ mùng laåi nhoån hoù’t,
chuöëi chñn, àêåu nêíy mêìm, luáa uöën cêu, trêu ra àöìng, vaâ
trûúác tiïn laâ öng mùåt trúâi nhö lïn rûãa mùåt, sûå söëng núã
ra saáng tûúi chiïën thù’ng biïët bao!
Tiïëp àïën baâi Mûa. Em beá mûúâi tuöíi êëy taã möåt cún
döng tûâ luác gioá cuöën mêy vêìn àïën luác mûa àaä rúi löåp
böåp. Em taåo khöng khñ rêët gioãi, dûång lïn möåt khöng khñ
chuêín bõ khêín trûúng, caã giúái tûå nhiïn nöíi dêåy ài àaánh
giùåc. Öng trúâi mùåc aáo giaáp àen ra trêån, Sêëm gheá xuöëng
sên khanh khaách cûúâi, àuáng laâ caái khöng khñ oi nöìng
cùng thùèng trûúác cún döng, laåi thïm vai troâ cuãa gioá nöíi
lïn cuöën löëc, nhûng khi àaä mûa àûúåc röìi, thò dõu maát
hùèn ài.
... Muön ngaân cêy mña
Muáa gûúm,
Kiïën
Haânh quên
Àêìy àûúâng.
Laá khö
Gioá cuöën,
Buåi bay
Cuöìn cuöån,
Coã gaâ rung tai
Nghe,
Buåi tre
Têìn ngêìn
Gúä toác,
Haâng bûúãi
Àu àûa
Bïë luä con
Àêìu troân
Troåc loác
Sêëm
Gheá xuöëng sên
Khanh khaách
Cûúâi...
Em nhoã Trêìn Àùng Khoa àoáng goáp nhûäng baâi thú cuãa
em vaâo cuöåc àúâi, vaâ àoáng goáp caái thïë giúái cuãa têm höìn
em, cuãa têm höìn treã con vaâo thú. Nhûäng baâi thú cuãa
Trêìn Àùng Khoa bù’t àêìu àûúåc àùng baáo, vaâ tûác thò àûúåc
khù’p núi chuá yá àïën thú em, khöng phaãi chó taåi vò mêëy
chûä chuá thñch “taám tuöíi”, röìi “chñn tuöíi”, maâ chñnh vò àêy
laâ möåt höìn thú, möåt caách nhòn thêåt laâ àùåc biïåt.
Mûúâi tuöíi, Khoa àaä biïët àûa caái húi ca dao cöí truyïìn
vaâo thú mònh, em veä möåt bûác tranh dên gian: “Àaám ma
baác giun”. Caác baån cuãa em kïí laåi rùçng: Höm êëy, trong
luác laâm thú, Khoa àaä nhúâ caác baån mònh ài bù’t vïì àuã caác
thûá kiïën, Khoa boã vaâo caái loå thuãy tinh cuãa cha vöën àûång
cheâ, vaâ quan saát tó mó caác loaåi kiïën, àùång trao cho möîi
loaåi kiïën möåt vai troâ thñch húåp trong àaám ma giun:
... Cêìm hûúng cuå kiïën baåc àêìu
Khoác than kiïën caánh khoaác maâu aáo tang
Kiïën lûãa àöët àuöëc àoã laâng
Kiïën kim chöëng gêåy, kiïën caâng nùång vai...
... Kiïën àen uöëng rûúåu la àaâ,
Bao nhiïu kiïën gioá bay ra chia phêìn.
Baån àoåc khù’p núi rêët chuá yá àïën thú Khoa, vaâ rêët mûåc
chuá yá àïën Khoa, nhûäng ngûúâi úã caách haâng trùm kilömeát
cuäng tòm nhaâ Khoa àïën thùm, möåt söë ngûúâi coân phaãng
phêët nghô àïën nhûäng yïëu töë kyâ àöìng, thêìn àöìng... Coân
Khoa thò cûá vui chúi tûå nhiïn vúái caác baån cuâng lúáp, cuâng
lûáa: mûúâi tuöíi, em hoåc lúáp ba, ài cêu, ài àaánh dêåm vúái
baån beâ, chaåy thaã diïìu rêët say mï. Em cuäng nhû laâ moåi
treã em khaác, duy coá khaác möåt àiïìu, laâ em coá nùng khiïëu
thú àùåc biïåt.
Trêìn Àùng Khoa sinh thaáng 4 nùm 1958 úã xaä Quöëc
Tuêën. Tûâ luác Khoa beá xñu, baâ ngoaåi àaä ru bùçng nhûäng
àiïåu cheâo Lûu Bònh, Dûúng Lïî, Quang êm thõ Kñnh, meå
ru bùçng Kiïìu, meå gêìn nhû thuöåc caã truyïån Kiïìu. Meå
Khoa kïí: “Tûâ luác noá húi biïët, noá àaä bù’t töi àoåc ca dao,
noá laåi baão kïí chuyïån cöí tñch, chuyïån noå doå chuyïån kia,
chuyïån naâo noá cuäng thñch. Noá chó khoãe hoãi vùån, chaã coá
sûác àêu giaãi nghôa hïët àûúåc cho noá”. Töëi naâo meå Khoa
cuäng kïí, nhûng kïí maäi röìi cuäng hïët chuyïån; möåt töëi bñ
quaá, meå noái: “Baão anh Minh maây kïí cho nghe!” Minh
anh caã cuãa Khoa, laâ giaáo viïn cêëp hai, múã caái tuã to àêìy
nhûäng saách noái:
- Em cöë hoåc ài, biïët chûä tha höì àoåc.
Hoåc xong lúáp vúä loâng, Khoa àaä bù’t àêìu àoåc saách. Anh
Minh coá haâng ngaân quyïín, cho em Khoa vaâi trùm quyïín.
Töi àaä hai lêìn àïën thùm nhaâ chaáu Khoa: möåt tuã saách
nhoã cuãa riïng em àùåt bïn caånh möåt tuã saách lúán. Khoa
thñch nhêët àoåc caác têåp thú. Coá lêìn anh thûã hoãi em, trong
khi gioá thöíi maånh:
- Tröng ngoån tre giöëng caái gò?
- Giöëng öng say rûúåu.
Möåt höm ngöìi àun bïëp, chaáu Khoa lïn chñn nhòn thêëy
con bûúám bay ngoaâi vûúân, lêìn àêìu tiïn em àaä buöåt
miïång àoåc thaânh baâi thú Con bûúám vaâng. Höm êëy Khoa
àïí nöìi cúm chûúng, meå ài laâm vïì mù’ng, Khoa khöng
daám caäi, àûáng im khöng daám noái laâ taåi laâm thú.
Àêìu lúáp hai, Khoa àaä laâm àûúåc vaâi chuåc baâi thú,
nhûng chó àoåc cho em gaái laâ Giang nghe luác àoá múái ba
tuöíi. Giang nghe thú Khoa vaâi lêìn laâ thuöåc, laåi àem àoåc
cho caác baån böën nùm tuöíi khaác. Ngûúâi lúán nghe treã àoåc,
hoãi: thú cuãa ai? Tûâ àoá múái biïët laâ Khoa laâm thú.
Trêìn Àùng Khoa rêët mï ài hoåc. Nùm 1967, 1968,
1969, 1970 àïìu àûúåc bêìu laâ chaáu ngoan Baác Höì. Ban àêìu
hoåc toaán khöng khaá bùçng vùn. Nay em laâ hoåc sinh tiïën
böå toaân diïån. Em cheáp thú cuãa mònh thaânh möåt têåp, vaâ
tûå lêëy tïn cho têåp thú êëy laâ “Tûâ goác sên nhaâ em”. Caái
thïë giúái àêìu tiïn cuãa em laâ caái sên nhaâ mònh, ra àoá chaåy
chúi, tûâ àoá maâ khaám phaá röång ra caã vûúân, caã xoám, caã
laâng, caã nûúác. Töi àaä àûáng giûäa caái sên nhaâ em Khoa êëy;
möåt caái sên gaåch, möåt caái nhaâ tranh khöng lúán gò hún
nhûäng sên hoùåc nhaâ khaác, rêët bònh thûúâng nhû trùm
nghòn sên vúái nhaâ úã miïìn Bù’c nûúác ta, nhûng trong thú
em Khoa àaä biïën ra thaânh möåt vuä truå tñ hon àêìy thú
möång. Cêy bûúãi àûáng kia laâ bïë luä con àêìu troân troåc loác,
vaåt mña kia laâ laá mña tuöët gûúm, cêy dûâa xa kia laâ:
Àûáng canh trúâi àêët bao la

Maâ dûâa àuãng àónh nhû laâ àûáng chúi;
Thú em Khoa àaä chûáng minh möåt lêìn nûäa rùçng: tònh yïu
vaâ têm höìn thù’m thiïët cuãa con ngûúâi biïën vêåt bïn ngoaâi
àúâi thaânh vêåt úã trong loâng, lêëy vêåt úã ngoaâi àúâi maâ taåo ra
möåt thïë giúái mï say, thêåm chñ laâ kyâ diïåu nûäa! Àoá laâ bñ
quyïët cuãa thú, cuãa tònh yïu.
Nùm 1967, Khoa hoåc lúáp hai, thêìy giaáo Nhên hiïåu
trûúãng biïët Khoa têåp laâm thú, khuyïën khñch em nhiïìu.
Thêìy thûúâng khuyïn:
- Laâm thú trûúác hïët phaãi coá tònh. Phaãi yïu tûâ ngoån
luáa, con àûúâng, con mûúng, laâng xoám. Nhêët laâ phaãi biïët
yïu Töí quöëc, àöìng baâo.
Khoa hiïíu yá thêìy. Em rêët yïu caác baån. Khoa àûúåc
nhiïìu tùång phêím: buát, saách vúã úã caác núi gûãi cho; Khoa
thûúâng chia cho caác baån cuâng lúáp; baån beâ cuäng yïu mïën
Khoa.
Em Khoa rêët giêìu tònh caãm. Tûâ têëm beá, Khoa àaä
àûúåc baâ ngoaåi êu yïëm, ài àêu baâ cuäng ài trûúác, chaáu lon
ton chaåy sau, khöng rúâi ra luác naâo. Nùçm voäng, baâ laåi haát,
laåi kïí, chaáu nguã luác naâo khöng biïët. Chaáu lïn saáu thò baâ
mêët. Khoa ngú ngêín maäi. Haái möåt laá trêìu, Khoa vêîn cûá
haái cho baâ vaâ cho meå. Baâ mêët röìi, Khoa laâm baâi thú
Àaánh thûác trêìu, vêîn nhû baâ coân söëng. Trûúác àêy baâ
ngoaåi dùån Khoa: Nïëu haái trêìu ban àïm, thò phaãi àaánh
thûác trêìu dêåy, bùçng cêu naây röìi haäy haái:
“Trêíu trêíu, trêìu trêìu!
Maây laâm chuáa tao,
Tao laâm chuáa maây,
Tao khöng haái ngaây maâ haái àïm,
Thûác dêåy cho tao haái”.
Àïën khi chñn tuöíi, Khoa laâm thaânh thú, vaâ baâi thú yïu
mïën, nêng niu, tònh nghôa vúái cêy trêìu biïët bao:
Àaä nguã röìi haã trêìu?
Tao àaä ài nguã àêu
Maâ trêìu maây àaä nguã?
Baâ tao vûâa àïën àoá,
Muöën xin mêëy laá trêìu,

Tao, khöng phaãi ai àêu,
Àaánh thûác maây àïí haái!
Trêìu úi haäy tónh laåi
Múã mù’t xanh ra naâo
Laá naâo muöën cho tao
Thò maây chòa ra nheá,
Tay tao haái rêët nheå
Khöng laâm maây àau àêu...
Tûâ goác sên nhaâ em, nhûng Khoa nhòn lïn, thêëy trúâi
xanh nhòn cao ra xa, thêëy “Caánh coâ chúáp trù’ng trïn söng
Kinh Thêìy”. Vaâ möåt höm thêëy maáy bay Myä bõ böå àöåi ta
bù’n rúi xuöëng úã phña söng Kinh Thêìy, em ghi vaâo trong
thú:
... Thêëy àaån caác chuá giùng àêìy
Maáy bay giùåc Myä lùn quay thïm nhiïìu;
Khoaãng trúâi em àïën laâ yïu
Goác sên nho nhoã chiïìu chiïìu àûáng tröng.
Nhû vêåy laâ em beá àaä biïët gheát giùåc xêm lûúåc. Caái gheát
êëy àaä thaânh cùm thuâ, khi giùåc Myä bù’n phaá cêìu Phuá Lûúng
taåi Haãi Dûúng, vaâ con choá vaâng nhaâ Khoa nghe tiïëng bom,
súå, boã nhaâ ài mêët. Khoa thûúng noá, khoác haâng giúâ, vaâ viïët
baâi kyã niïåm ngaây mêët choá, 4 thaáng 3 nùm 1967:
Tao ài hoåc vïì nhaâ
Laâ maây chaåy xöì ra,
Àêìu tiïn maây röëi rñt
Caái àuöi mûâng ngoaáy tñt,
Röìi maây lù’c caái àêìu,
Khõt khõt muäi, rung rêu:
Röìi maây nhuán chên sau,
Chên trûúác chöìm maây bù’t

Bù’t tay tao rêët chùåt,
Thïë laâ maây têët bêåt
Àûa vöåi tao vaâo nhaâ...
... Nghe bom thùçng Myä nöí

Maây boã chaåy ài àêu
Tao chúâ maây àaä lêu
Cúm phêìn maây àïí cûãa
Sao khöng vïì haã choá
Tao nhúá maây lù’m àoá
Vaâng úi! laâ Vaâng úi!
Sao khöng vïì, Vaâng úi
Trêìn Àùng Khoa rêët biïët yïu thûúng. Em thûúng baác

àêíy xe boâ “möì höi ûúát lûng, cùng súåi dêy thûâng”, chúã vöi
caát vïì xêy trûúâng hoåc, vaâ múâi baác vaâo nhaâ mònh, “Cúm
chaáu vûâa xúái, - múâi baác cûá ùn - nûúác chaáu roát xong - múâi
baác cûá uöëng”. Em thûúng thêìy giaáo möåt höm trúâi mûa
àûúâng trún bõ ngaä, cho nïn dên laâng beân àù’p laåi àûúâng.
Thú em dùån beá Giang úã nhaâ chúi, àûâng ra búâ ao maâ rúi
xuöëng nûúác, àûâng ài bïu nù’ng maâ nhûác àêìu, àûâng
nghõch àêët maâ àau mù’t.
Meå cha bêån viïåc ngaây àïm,
Anh ngöìi trong lúáp, lo em úã nhaâ
Caãm àöång nhêët, laâ baâi thú em Kñnh tùång meå. Taåi giùåc
Myä xêm lûúåc, maâ meå em phaãi vêët vaã, nhûng Khoa caãm
thêëy laâ löîi cuãa mònh chûa laâm àûúåc gò bao nhiïu àïí àúä
cho meå mònh.
Khi meå vù’ng nhaâ em luöåc khoai
Khi meå vù’ng nhaâ em cuâng chõ giaä gaåo...
Súám meå vïì thêëy khoai àaä chñn

Buöíi meå vïì gaåo àaä trù’ng tinh
Trûa meå vïì cúm deão vaâ ngon
Chiïìu meå vïì coã àaä quang vûúân
Töëi meå vïì cöíng nhaâ saåch seä
Meå baão em: daåo naây ngoan thïë!
- Khöng meå úi, con chûãa ngoan àêu
AÁo meå mûa baåc maâu
Àêìu meå nù’ng chaáy toác
Vò giùåc Myä meå coân khoá nhoåc
Con chûa ngoan, chûa ngoan
Khi meå vù’ng nhaâ
Luác baâi thú chuyïín gioång, vaâ nhaâ thú mûúâi tuöíi baão
rùçng “con chûa ngoan, chûa ngoan”, ngûúâi àoåc caãm thêëy
ûún ûúát úã núi mù’t mònh. Thú em Khoa xuác àöång àûúåc
loâng ngûúâi, àoá laâ möåt àûác tñnh lúán.
II
Nùm 1967, töi cuâng vúái nhaâ thú Huy Cêån baån töi, laâ
Phoá chuã tõch UÃy ban Thiïëu niïn nhi àöìng, vïì dûå möåt
cuöåc hoåp khaá àùåc biïåt: nhên möåt ngaây höåi cuãa thiïëu nhi
múã taåi huyïån, UÃy ban haânh chñnh huyïån Nam Saách Haãi
Dûúng coá múã möåt cuöåc hoåp göìm möåt söë àaåi biïíu coá traách
nhiïåm vïì thiïëu nhi úã Trung ûúng, úã tónh Haãi Hûng,
huyïån Nam Saách, vaâ xaä Quöëc Tuêën, àïí baân viïåc giuáp àúä
giaáo duåc chaáu Trêìn Àùng Khoa thïë naâo àùång phaát huy
àûúåc lêu daâi vaâ àuáng hûúáng taâi nùng cuãa Khoa. Nûúác
Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa rêët trên troång nhûäng nhên
taâi. Cöë nhiïn laâ cuöåc hoåp naây khöng cho em Khoa biïët.
Àuáng hûúáng baão vïå em Khoa, laâ cho em hoåc toaân diïån,
khuyïën khñch em vui chúi, laâm luång, hoâa húåp vúái caác baån
khaác, vaâ àïí taâi thú em phaát triïín thoaãi maái theo àuáng
sûå höìn nhiïn chên thûåc cuãa tuöíi treã thú.
Trïn thïë giúái, cuäng coá nhûäng hiïån tûúång em nhoã laâm
thú àùåc biïåt nhû em Khoa, nhûng möîi thûá xaä höåi coá möåt
têm traång, möåt höìn thú khaác nhau. Töi àûúåc biïët úã Phaáp
trûúác àêy coá Minu Dúruï (Minon Drouel) hiïån nay laâ nûä
vùn sô, múái taám tuöíi àaä coá nhûäng baâi thú àûúåc caã nûúác
chuá yá. Baâi àûúåc truyïìn tuång nhêët cuãa em beá gaái laâ baâi
Cêy úi baån ta:
Cêy úi, baån ta
Cêy möåt mònh trú troåi cuãa ta
Lûu laåc cuäng nhû ta
Lûu laåc trong trúâi àêët
Lûu laåc giûäa buân lêìy.
(Arbre mon ami
Mon tout seul
Perdu comme moi
Perdu dans le ciel
Perdu dans la boue)
Öi! Em beá gaái múái haát tiïëng àêìu tiïn cuãa têm höìn
mònh, àaä noái nöîi bú vú, cö àún phöí biïën cho moåi ngûúâi úã
trong möåt xaä höåi maâ tiïìn taâi vêîn coân laâ huyïët maåch cuãa
thiïn haå, vaâ möîi caá nhên ai lo phêìn nêëy, àún àöåc leã loi.
- Vò vêåy nïn tiïëng thú cuãa beá Khoa 9 tuöíi Viïåt Nam múái
cêët lïn, thïë giúái àaä àoán lêëy ngay caái rêët múái laå àöëi vúái
phûúng Têy: möåt loâng yïu àúâi saáng tûúi, treã trung nhû
múái vûâa taåo thiïn lêåp àõa, loâng yïu àúâi cuãa nhên dên,
dên töåc Viïåt Nam tûúi roi roái úã giûäa cuöåc àúâi!-
Khoa coá möåt höìn thú rêët súám nhêåy caãm. Nhêåy caãm
trûúác tiïn vúái àêët nûúác non söng, laâng maåc àöìng bùçng
miïìn Bù’c! Cêy cau, Cêy na, Hoa lûåu, Vûúân caãi, Cêy àa,
Cêy baâng, Con trêu àen löng mûúåt, Gaâ con liïëp nhiïëp,
Muâa xuên muâa heâ... àoá laâ tïn nhûäng baâi thú cuãa em.
Khoa rêët nhaåy caãm vúái tònh nhaâ cûãa, laâng nûúác, quï
hûúng; em caãm nghe caái vö hònh yïu mïën trong Tiïëng
voäng kïu:
Keäo caâ keäo keåt

Tay em àûa àïìu
Ba gian nhaâ nhoã
Àêìy tiïëng voäng kïu

Mïnh mang trûa heâ
Chên co chên nguã
Lim dim caânh tre. ..
Em caãm nghe caái vö hònh yïu mïën cuãa Nûãa àïm:
Nghe haâng chuöëi vûúân em

Gioá trúã mònh trùn trúã...
... Cêy cau noá bûác quaá

Phaânh phaåch quaåt liïn höìi
Em caãm thêëy caái àeåp àeä cuãa hoaâng hön chuyïín thaânh
àïm trùng moåc:
... Dúi chiïìu khua chaång vaång;

Ai dù’t öng trùng vaâng
Thaã chúi trong luâm nhaän.
Àuáng em Khoa laâ möåt thi sô, cho nïn em caãm thêëy
àûúåc caái têm höìn thi sô cuãa nhûäng ngûúâi khaác, baâi thú
Tiïëng chim chñch choâe tïë nhõ biïët bao! Khoa àaä súâ túái
àûúåc, àuång túái àûúåc caái tinh vi lúán lao cuãa sûå söëng! Mêëy
anh phaáo binh bù’n uáng cao xaå maâ nghe tiïëng chim ca,
Khoa àaä taã àûúåc bùçng möåt nhõp àiïåu, möåt ngêåp ngûâng úã
cuöëi baâi thêåt laâ kyâ thuá:
Em ài hoåc vïì
Thêëy uå phaáo giûäa àöìng quï
Bao nhiïu khêíu phaáo àïìu rï rï noâng
Phaáo vûún theo ngoån cúâ höìng
Trong tay möåt chuá vêîy trong nù’ng chiïìu
Caánh àöìng vui reo
Gioá àöìng röång raäi
Noâng phaáo böîng nhiïn dûâng laåi
Bao nhiïu caái muä lù’ng nghe
Xa xa tûâ möåt ngoån tre
Tiïëng chim chñch choâe
àang
hoát!
Ñt tuöíi lù’m maâ Khoa noái àûúåc sûå vô àaåi cuãa caác anh
böå àöåi, lñnh cuãa nhên dên. Vô àaåi úã têm höìn! Têm höìn
böå àöåi sao maâ àeåp àïën thïë! Bao nhiïu caái muä lù’ng nghe
- Tiïëng chim chñch choâe - Àang - Hoát. Khoa rêët yïu böå
àöåi. Àêy laâ mêëy em cêìm caânh àaâo àïën mûâng böå àöåi:
Keåo xanh, keåo àoã rêët nhiïìu
Àûáa naâo anh cuäng chia àïìu nhû nhau
Àûáa naâo anh cuäng xoa àêìu

Àûáa naâo anh cuäng bïë lêu trong loâng
Khêíu phaáo noá àûáng noá tröng
Xem ra cuäng muöën keåo höìng, keåo xanh.
Têët caã caái nhoám êëy àïìu àaáng mïën yïu nhû nhau: caác
anh böå àöåi, caác em thiïëu nhi, caác khêíu phaáo, vaâ caã caác
chiïëc keåo.
Cao hún nhaåy caãm, Khoa coân coá xuác caãm thú, nghôa
laâ xuác caãm thaânh saáng taåo thú, thaânh hònh tûúång thú.
Chuá beá chaåy thaã diïìu vúái baån, thêåt laâ kyâ laå, chù’c hùèn
quêìn chuá beá coân öëng cao öëng thêëp chûá gò, coi chûâng caái
quêìn thù’t khöng kyä coân tuåt xuöëng laâ àùçng khaác, thïë maâ
chuá beá êëy laâm thú vïì Thaã diïìu:
Caánh diïìu no gioá
Saáo noá thöíi vang
Diïìu phêët giêëy, cong cong, khuyïët khuyïët, ban àïm
nhòn lïn thêëy:
Sao trúâi tröi qua
Diïìu thaânh trùng vaâng
Giûäa trûa nhòn lïn thêëy:
Diïìu laâ haåt cau
Phúi trïn nong trúâi
Sau nhûäng àoaån taã diïìu, baâi thú böîng chuyïín tûâ rêët
thuá võ:
Úi chuá haânh quên
Cö laái maáy caây
Coá nghe phúi phúái
Tiïëng diïìu lûúån bay...
Thú laâ phaãn aánh caã möåt xaä höåi. Nhûäng baâi thú àaä
dêîn trïn àêy cuãa Trêìn Àùng Khoa, vö hònh trung maâ noái
xaä höåi nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa; Khoa chó noái
quan saát, caãm xuác cuãa mònh, maâ tûå nhiïn toaát ra caái tûúi
saáng cuãa xaä höåi, phaãn aánh qua têm höìn möåt treã em. Àïën
àêy töi dêîn möåt phaãn aánh trûåc tiïëp: Khoa taã möåt caãnh
àêåp luáa, luác Vaâo muâa:
Sên kho maáy tuöët luáa
Múã miïång cûúâi êìm êìm
Thoác mùåc aáo vaâng oáng
Thúã hñ hoáp trïn sên
Thoác gaâi maái toác xanh

Thoác bay quanh tiïëng cûúâi
Trêu ngûãi muâi rúm múái
Caái chên giêåm liïn höìi
Chõ chuã nhiïåm ruä rúm
Anh dên quên àêåp luáa
Thoác núã bung nhû sao
Nhuöåm vaâng caã trúâi cao.
Nhên vêåt chñnh laâ thoác, êm nhaåc chñnh laâ thoác, muáa
nhaãy chñnh laâ thoác. Khoa noái nhû thêåt: Thoác mùåc aáo
vaâng oáng - Thúã hñ hoáp trïn sên. Töi nghe kïí laåi rùçng:
Khi àùng baâi naây, möåt túâ baáo àõa phûúng àaä chûäa laåi:
“Thoác mùåc aáo vaâng oáng Nhaãy nhoát maäi trïn sên”. Luác àoá
Khoa 10 tuöíi, thù’c mù’c: “Sao laåi chûäa cuãa em! Hïët ngaây
muâa thò thoác laâm sao nhaãy nhoát àûúåc maäi. Em noái laâ
thoác noá thúã hñ hoáp kia maâ!” Khoa duâng chûä, choån tiïëng
rêët chñnh xaác. Nïëu laâ ngö vùng ra giûäa sên, thò haåt ngö
khöng thïí naâo thúã hñ hoáp àûúåc, vò noá chó coá möåt caái voã
troân nguyïn, coân haåt thoác laâ göìm hai maãnh trêëu quùåp
laåi thaânh caái voã, nïn khi thoác vùng ra, thoác mïåt, thúã hñ
hoáp nhû con caá coá hai mang bõ nùçm trïn caån.
Vuå gùåt chiïm nùm 1968, Khoa viïët baâi Tiïëng tröëng
laâng taåo möåt khöng khñ xaáo àöång, khêín trûúng gùåt haái,
thêåt laâ röån rõp:
Tuâng! Tuâng! Tuâng!
Tiïëng tröëng laâng
Gioân giaä.
Khöng gian
Phúi buång caá
Phûúng àöng
Xoâe höìng
Nan quaåt...
... Àêìy laâng
Tiïëng gaâ
Quang quaác,
Tiïëng choá
Khau khau
Tiïëng goåi nhau
Úi úái...
Nhûng töi muöën trúã vïì vúái nhûäng saáng taåo thú cuãa
Trêìn Àùng Khoa. Trong caác baâi thú vïì cêy cuãa em, töi
thêëy em chùm chuát lao àöång nhiïìu trïn baâi thú Cêy dûâa .
Phaãi chùng búãi vò cêy dûâa coá möåt hònh thïí àùåc biïåt, vaâ
búãi vò tûâ luác àêëu tranh thöëng nhêët, miïìn Bù’c toã tònh yïu
àöëi vúái miïìn Nam, tröìng àêy àoá rêët nhiïìu dûâa, vaâ cêy
dûâa laâ cêy tiïu biïíu cho miïìn Nam ruöåt thõt.
Cêy dûâa xanh toãa nhiïìu taâu
Dang tay àoán gioá, gêåt àêìu goåi trùng...
... Àïm heâ hoa núã cuâng sao

Taân dûâa chiïëc lûúåc chaãi vaâo mêy xanh
Ai àem nûúác ngoåt nûúác laânh
Ai àeo bao huä rûúåu quanh cöí dûâa...
Caái thïë giúái cuãa têm höìn treã con vêîn laâ möåt maåch
nûúác tûúi maát trong thú Khoa. Buöíi saáng nhaâ em:
Öng trúâi nöíi lûãa àùçng àöng
Baâ sên vêën chiïëc khùn höìng àeåp thay...
. .. Baác nöìi àöìng haát buâng boong,
Baâ chöíi loeåt queåt lom khom trong nhaâ.
Coá möåt khöng khñ gò cuãa chuyïån thêìn thoaåi...
Khoa coá con mù’t quan saát vûâa àuáng vûâa nïn thú:
Trêån àõa boã khöng, caác chuá cao xaå àaä ài xa röìi,
Dûúái haâo nûúác chùèng theo ài,
Caá cúâ möåt chiïëc àúáp ria caánh beâo
Em nhòn àaáy nûúác trong veo
Maáy bay möåt maãnh cù’m xiïu voã haâ...
Töi hoãi Khoa vïì cêu thú taám chûä “Cù’m xiïu voã haâ”
thò Khoa giaãi thñch: maãnh maáy bay Myä cù’m trïn trêån
àõa, nhû caái voã haâ cù’m xiïu trïn raá cúm. - Löëi taåo hònh
naây laâ riïng cuãa Khoa, ngûúâi lúán khöng taåo hònh nhû
vêåy. - Kïët baâi naây, em Khoa kïët húåp thú vúái chiïën àêëu
rêët thoaãi maái:
Thaão naâo caác chuá àaä xa,
Thùçng giùåc chùèng daám bay qua núi naây.
Vò coá caái maãnh maáy bay Myä cù’m xiïu voã haâ!
Khoa coá möåt cêu thú ài choåc ïëch, töi rêët thñch; ra ài
chùèng coá gò, luác trúã vïì:
Gioã khöng thoù’t àaä àûång àêìy tiïëng kïu.
Nïëu laâ ài bù’t chim trúã vïì, gioã khöng thoù’t àaä àûång
àêìy tiïëng chim, thò thú chùèng coá gò laâ hay àaáng kïí. Phaãi
laâ gioã àûång ïëch múái hay. Búãi con ïëch buång noá röîng àêìy
húi, laåi gùåp caái gioã röîng, röìi tiïëng noá kïu cuäng ò öåp phöìng
lïn, röîng, ba caái röîng êëy gùåp nhau, caái röîng naây àûång
hai caái röîng kia, cho nïn cêu thú múái thêåt thuá võ!
Khoa àuáng laâ em nhoã mûúâi tuöíi vaâ cuäng laåi vûúåt
mûúâi tuöíi rêët xa; khi em nghe thêìy giaáo àoåc thú, tiïëng
thêìy àoåc laâm cho em tûúãng nhû nghe tiïëng êm thanh maâ
phaãi möåt höìn thú àaä tûâng traãi múái nhêån thêëy àûúåc:
Nghe trùng thúã àöång taâu dûâa,
Nhêët laâ:
Raâo raâo nghe àöí cún mûa giûäa trúâi
Nhûng em àuáng laâ treã con, em lêîn löån sûå nhúá laåi vaâ
sûå thêëy thêåt; thêìy giaáo àaä ài toâng quên, tuy nhiïn:
Àïm nay thêìy úã àêu röìi?
Nhúá thêìy em vêîn lùång ngöìi em nghe...
Khoa coá möåt sûác khaái quaát rêët maånh. Khi em Khoa viïët
trong baâi tiïëng tröëng laâng: “Khöng gian - Phúi buång caá ”,
thò em àaä biïët duâng löëi hònh tûúång khaái quaát cuãa àöìng
baâo trong xaä mònh vêîn noái. Voâm trúâi tûâ ban àïm töëi àen,
chuyïín dêìn sang bûâng saáng, thïë laâ khöng gian phúi möåt
maâu baåch nhû dûúái buång caá! Coân khi Khoa noái vïì luä Gaâ
con liïëp nhiïëp:
Àöi mù’t troân trong nhû hai gioåt nûúác,
Hai gioåt nûúác khöng bao giúâ khö àûúåc
thò àêy laâ hònh tûúång cuãa Khoa. Chñnh caái löëi taåo hònh
tûúång àoá laâm cho em Khoa viïët ba àoaån thú hay vïì mùåt
trùng. Mùåt trùng muön àúâi, haâng nghòn thi sô àaä so saánh
vñ von röìi, nhûng Khoa cûá thêëy àûúåc caái múái laå:
Trùng úi tûâ àêu àïën
Hay tûâ caánh rûâng xa
Trùng vaâng nhû quaã chñn
Treo lú lûãng trûúác nhaâ
Trùng nhû traái chñn àoã, chñn vaâng, nïn phaãi gúåi àïën
caánh rûâng xa. Hònh tûúång naây chûa múái lù’m, vò trûúác
àêy, nûä thi sô Höì Xuên Hûúng àaä noái röìi:
Möåt traái trùng thu chñn moäm moâm
Àïën hònh tûúång, thûá hai thò thêåt laâ múái laå:
Hay tûâ biïín diïåu kyâ
Trùng troân nhû mù’t caá
Khöng bao giúâ chúáp mi
Möåt hònh tûúång maâ xêu chuöîi àûúåc tûâ trúâi sang biïín, tûâ
biïín àïën trúâi, trùng laâ mù’t cuãa möåt con caá naâo nhòn
nghiïng kyâ diïåu àïën thïë! Töi vöën sinh ra vaâ lúán lïn trïn
búâ biïín Qui Nhún miïìn Nam Trung böå, tûâ nhoã àaä ra baäi
biïín ngù’m trùng rùçm moåc nhö tûâ dûúái biïín lïn, àuáng laâ
mù’t cuãa möåt con caá bïí chûá gò nûäa! Túái hònh tûúång thûá ba,
thò chó coá möåt treã em múái, lêìn àêìu tiïn, nghô ra trong thú:
Hay tûâ möåt sên chúi
Trùng bay nhû quaã boáng
Àûáa naâo àaá lïn trúâi.
Caái cuá suát naây hùèn laâ cuãa möåt em thiïëu nhi Viïåt Nam,
con chaáu cuãa möåt dên töåc anh huâng, múái àaá àûúåc quaã
boáng saáng bay lïn thaânh mùåt trùng nhû vêåy.
III
Dõp 1-6-1969, Khoa lêìn àêìu tiïn àûúåc vïì Haâ Nöåi. Thuã
àö, àöëi vúái Khoa trûúác hïët laâ núi coá Baác Höì úã. Cho nïn
lïn Haâ Nöåi, em àïën ngay trûúác quaãng trûúâng Ba Àònh,
mong thêëy Baác Höì. Chûa àûúåc thêëy Baác, thò ñt nhêët em
cuäng àûúåc thêëy Phuã Chuã tõch, núi maâ em nghô rùçng Baác
àang úã.
Tûâ luác chñn tuöíi, nhòn Baác Höì trong aãnh treo giûäa
nhaâ, Khoa àaä viïët:
Baác lo bao viïåc trïn àúâi,
Ngaây ngaây Baác vêîn móm cûúâi vúái em.
Khoa noái lïn tònh thiïët cöët cuãa nhên dên khi nghe tin
lêìn àêìu tiïn giùåc Myä neám bom Haâ Nöåi, ai cuäng nhû ai
tha thiïët baão vïå Baác Höì:
Giùåc Myä neám bom Haâ Nöåi röìi
Haâ Nöåi coá Baác Höì àang úã
Meå em nêëu cúm duåi lûãa
Cha em hoå trêu giûäa àûúâng caây
Caác cö caác thêìy
Ngûâng giaãng baâi giûäa lúáp
Chuáng em nhòn nhau khöng chúáp
Giùåc Myä neám bom Haâ Nöåi röìi...
Höm nay ngaây Quöëc tïë thiïëu nhi, Khoa vui sûúáng vö
cuâng:
Baác úi, chaáu àïën àêy röìi,
Ba Àònh phûúång àoã, möåt trúâi tiïëng ve
Chaáu nghe Haâ Nöåi vaâo heâ,
Höì Gûúm nûúác biïëc, böën bïì hoa tûúi.
Sang nùm, Baác taám mûúi röìi,

Baác úi! Baác thêëy trong ngûúâi khoãe khöng?
Em nhoã 12 tuöíi thöët cêu chñ hiïëu chñ tònh!
*
* *
Thú em Khoa cùm thuâ giùåc Myä xêm lûúåc. Dô nhiïn laâ
nhû thïë. Myä giïët treã em úã caác trûúâng hoåc Hûúng Phuác,
Thuyå Dên, vaâ nhiïìu nûäa trïn miïìn Bù’c. Vaâ: Taåi sao giùåc
Myä vûát nhûäng em beá miïìn Nam vaâo lûãa" Thú Töë Hûäu
noái: “Maá úi! Noáng quaá! Cûáu con mau!”. Cho nïn caác
thiïëu nhi Viïåt Nam cùm thuâ giùåc Myä, trong luác àaáng leä
tuöíi cuãa caác chaáu chó coá yïu thûúng.
Khi tûâ möåt nûúác ngoaâi, em Myraya Lihimeát 12 tuöíi,
coá baâi thú “Bûác thû ngoã gûãi Viïåt Nam” dõch àùng úã baáo
Thiïëu niïn tiïìn phong söë 524, thò em Khoa mûúâi tuöíi àaä
coá thú àùng baáo hoåa lúâi ngûúâi baån xa, caãm ún baån yïu
àêët nûúác quï mònh, kïí töåi aác cuãa giùåc Myä. Nhûng:
Chuáng töi àïën lúáp ngaây ngaây
Muä rúm töi àöåi, tuái àêìy thuöëc men
Ao trûúâng vêîn núã hoa sen,
Búâ tre vêîn chuá dïë meân vuöët rêu.
Khoa àaä noái lïn yá chñ cuãa têët caã thiïëu nhi Viïåt Nam.
Töi rêët thñch baâi thú Em kïí chuyïån naây, trong khi ài
bònh thú, àaä nhiïìu lêìn haâo hûáng àoåc trûúác cöng chuáng,
àùåc biïåt laâ töi àaä giúái thiïåu vaâo Buöíi phaát thanh cho àö
thõ miïìn Nam. - Coá möåt àiïìu àaáng chuá yá laâ Khoa duâng
thïí thú tûå do möåt caách tröi chaãy, thoaãi maái, tûå nhiïn, coá
leä laâ sûác cöë gù’ng cuãa lúáp nhaâ thú ài trûúác trong sûå lao
àöång thú, trong nghïì thú, trong viïåc cêìn nù’m caác duång
cuå thú, vö hònh àaä truyïìn kïët quaã sang cho lúáp baån treã,
cho lúáp con chaáu laâm thú chùng? Àêy laâ möåt baâi thú thïí
tûå do coá vêìn. Em Khoa biïët noái khoa trûúng nhû caác thi
sô tûâ xûa àïën nay:
Saáng nay boån em ài àaánh dêåm
ÚÃ ao ven laâng
bïn ruöång luáa xanh non.
Nhûäng chõ luáa phêët phú bñm toác,
Nhûäng cêåu tre baá vai nhau àûáng hoåc
Nhûäng chõ coâ aáo trù’ng khiïng nù’ng qua
söng...
Khoa laåi coá nhûäng hònh tûúång tûúi múái àïí noái vïì cua, caá:
Chuáng em rêët vui

Vò àaánh àûúåc nhiïìu caá
Naây chõ cua caâng giú tay chaâo biïín luáa
Naây thùçng doái nhúá ai
Maâ khoác maäi mù’t àoã ngêìu nhû lûãa
Naây laäo trï nhaãy voä úã àêu
Maâ ngaä beåp àêìu...
Böîng trïn àûúâng vïì nhaâ, caác em gùåp mêëy baån gaái nhoã
tay cêìm caái cuöëc, hoãi: caác baån laâm gò? Thò caác em gaái traã
lúâi rùçng
Àïm qua
Giùåc Myä bõ bù’n rúi xuöëng caánh àöìng ta
Caác chuá dên quên dong noá ài xa
Nay coân dêëu chên in trïn caát
Nhûäng dêëu chên tröng vaâo nhûác mù’t
Caác baån àaâo àöí xuöëng ao sêu!
Chù’c Khoa àaä nhúá túái lúâi cha öng ta noái: “Gheát nhû
àaâo àêët àöí ài”. Nhûng àïën àêy, baâi thú chuyïín möåt caách
khöng ai ngúâ trûúác àûúåc. Boån con trai nghe noái thïë,
Chuáng em lùång nhòn nhau:
Chao öi!
Nhûäng laäo trï nhaãy voä beåp àêìu,
Nhûäng chõ cua caâng giú tay chaâo biïín luáa,
Nhûäng thùçng doái mù’t àoã ngêìu nhû lûãa
Àaä ùn dêëu chên naây
Bêín thóu biïët bao!
Chùèng ai baão ai chuáng em àöí caã xuöëng ao
Trúã vïì vúái chiïëc gioã khöng
Vaâ haát nghïu ngao
- Nhûäng chõ chim sêu trïn caânh
Nhòn chuáng em cûúâi tñch tñch.
Luác àoá em Khoa mûúâi möåt tuöíi. Caách kïët cêëu baâi thú
laâm ta bêët giaác nghô nhúá àïën lúâi noái cuãa Khöíng Phu Tûã:
“Bêët nghôa maâ nïn giaâu sang, caái giaâu sang êëy ta coi
nhû mêy nöíi”. Khoa àaä coá àûúåc nghe thêìy Thûúâng kïí
chuyïån Saâo Phuã, Hûáa Do àúâi xûa; nhûng tûâ cêu chuyïån
thêìy kïí, maâ lônh höåi àûúåc caái tinh thêìn cao saåch ngang
nhiïn, vaâ cho vaâo baâi thú khinh gheát giùåc Myä cuãa mònh,
vúái möåt gioång thú saãng khoaái haâo huâng, àoá laâ àiïìu thêåt
àaáng quyá!
*
* *
Em Trêìn Àùng Khoa nhoã tuöíi àaä biïët hoåc caái hay,
thu huát caái tinh hoa cuãa ngûúâi khaác - ca dao, truyïån
thêìn thoaåi, caác taác giaã - nhûng em àaä biïën ra thaânh cuãa
em, àùåt vaâo trong khöng khñ, trong tûâ trûúâng cuãa thú
em. Nguöìn saách vúã do ngûúâi anh giaáo viïn cêëp hai tòm
choån cho em àaä daåy cho em rêët nhiïìu; con àûúâng hoåc têåp
àöëi vúái em, quan troång khöng keám con àûúâng quan saát.
Vaâ em cuäng thaânh thêåt noái: cêu thú naây, cêu thú kia cuãa
em laâ vöën bù’t nguöìn tûâ àêu.
Töi chûa coá dõp hoãi Khoa cho roä, nhûng trong baâi
Àaám ma giun coá thïí Khoa àaä nhúá àïën cêu ca dao cöí:
Con coâ mù’c doâ maâ chïët
Meå con bòm bõp àöí thoác nïëp ra xay
Chim cu múã lõch xem ngaây
...
Caâ cuöëng uöëng rûúåu la àaâ
Con coác con ngoeá nhêíy ra chia phêìn;
Thú cuãa em Khoa viïët:
Kiïën àen uöëng rûúåu la àaâ

Bao nhiïu kiïën gioá bay ra chia phêìn.
Do àoaån vùn cuãa Tö Hoaâi “Thaáng nùm chim gaáy ài

ùn àöi, thaáng mûúâi chim gaáy vïì theo àaân...” maâ gúåi cho
Khoa viïët: “Haåt mêíy uöën cong böng - chim ngoái bay àêìy
àöìng”. Hònh tûúång “Chuá dïë meân vuöët rêu” cuâng ruát tûâ
Dïë meân phiïu lûu kyá cuãa Tö Hoaâi. Hònh aãnh con coâ
“àûáng co möåt cùèng maâ vûäng ra phïët” trong truyïån
Øngàeácxen gúåi cho Khoa viïët: “Chim co chên nguã - Lim
dim caânh tre”. Cêu thú Cö gioá chùn mêy trïn àöìng cuãa
Khoa laâ cuäng ruát ra tûâ vùn Øngàeácxen; baâi Mûa cuãa Anh
Thú:
Ngoaâi àûúâng löåi, möåt vaâi ngûúâi vïì chúå

Trôu gaánh haâng nhû trôu caã quang mûa.
Khoa àaä ruát lêëy chöî ûu cuãa hai cêu thú trïn, cho vaâo
àoaån kïët baâi Mûa cuãa mònh:
Böë em ài caây vïì
Àöåi nûúác
Àöåi caã trúâi mûa.
Qua sûå thu nhêån cuãa em Khoa, chuáng ta thêëy rêët
mûâng rùçng lúáp thiïëu nhi con chaáu ta àoåc saách hay cöí
kim àöng têy choáng hiïíu, choáng biïën thaânh caái àeåp cuãa
têm höìn chuáng.
Möåt lêìn Khoa àang àun bïëp, thêëy maãnh giêëy ai àaä
vo troân vûát vaâo àêy, em cúâi ra vaâ giúã ra xem. Àêy laâ baãn
nhaáp thú cuãa anh Minh coá cêu: “Sao núã trù’ng trïn maái
nhaâ nhû ngö nïëp. Àûúåc gúåi yá tûâ hònh tûúång cuãa anh
mònh àaä tòm ra, Khoa kiïëm tòm sang möåt phña ngûúåc laåi:
Thoác núã tung nhû sao
Nhuöåm vaâng caã trúâi cao,
taã àêåp luáa trong baâi Vaâo muâa. Àêy laâ chöî tinh yá, tinh vi
cuãa Khoa. Tûâ sao núã trïn trúâi, rêët röång, rêët cao, thu heåp
xuöëng thaânh ngö nïëp núã bung, thò khöng hay, vaâ tûâ
nhûäng haåt thoác nhoã vaâ gêìn nhûng búãi noá bõ àêåp vùng
tung toáe, maâ múã röång àûa cao noá lïn, lïn àïën têån trúâi,
thò húåp lyá vaâ hay hún.
Vïì nhûúåc àiïím cuãa thú Khoa töi thêëy coá hai:
Chuá em nhoã hiïån nay lïn 13 tuöíi, thûúâng giaáo huêën
trong thú cuãa em vaâ giaáo huêën coá khi khaá löå. Chuáng ta
àïìu biïët rùçng vùn hoåc nghïå thuêåt coá ba chûác nùng: nhêån
thûác, giaáo duåc vaâ thêím myä. Vùn nghïå nhêët thiïët phaãi coá
taác duång giaáo duåc, laâm cho ngûúâi àoåc, ngûúâi hûúãng thuå
tû tûúãng àûúåc nêng cao lïn, àaåo àûác àûúåc töët àeåp thïm
lïn. Tuy nhiïn phaãi àaåt nhûäng muåc tiïu cao quyá àoá bùçng
phûúng thûác vùn nghïå. Øngghen àaä daåy chuáng ta:
Khuynh hûúáng tû tûúãng, khuynh hûúáng giaáo duåc, trong
taác phêím vùn hoåc nghïå thuêåt caâng kñn àaáo caâng hay. -
Trònh àöå cuãa cöng chuáng Viïåt Nam hiïån nay, 25 nùm cuãa
nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, àaä lïn khaá cao, sûå
thêím myä àaä khaá tinh vaâ trúã thaânh möåt nhu cêìu khöng
thïí thiïëu àûúåc cuãa àúâi söëng tinh thêìn. Coá nhiïìu caách
giaáo duåc: múã lúáp nghiïn cûáu daâi hoùåc ngù’n giaãng daåy
hùèn nhûäng baâi hoåc cêìn thiïët vaâ böí ñch. Coân khi duâng àïën
phûúng thûác vùn nghïå, vùn hoåc, thò möåt mùåt, ta cuäng coá
nhûäng baâi trùm ngoán, nhû ngaây trûúác coá nhûäng baâi minh
(Àúâi Töëng), nhûäng Chu Vùn Cöng trõ gia caách ngön,
nhûäng baâi Gia huêën ca, Huêën tûã ca... ngûúâi àoåc àaä biïët
trûúác àêy laâ loaåi vùn diïîn ca giaáo huêën; mùåt nûäa, khi àaä
duâng àïën loaåi tû duy hònh tûúång, thò nïn kñn àaáo àïí cho
yá nghôa giaáo duåc toaát ra tûâ toaân baâi, nhû möåt thûá hûúng
thúm àaåo lyá laâm ngûúâi. Theo töi nghô, trònh àöå cöng
chuáng àaä khaá cao röìi, maâ vùn hoåc laåi giaáo duåc theo löëi
lïn lúáp, thò ngûúâi àoåc khoá chõu, mêët hûáng thuá, chñnh hoå
khöng thñch àoåc nûäa, maâ hoå àaä khöng thñch àoåc thò ai
bù’t àûúåc hoå àoåc thú vùn?
Em Khoa giaáo duåc ngûúâi àoåc, lù’m khi laâm cho ngûúâi
àoåc thêëy rùçng mònh àûúåc em nhoã “lïn lúáp”. - Baâi Haåt gaåo
laâng ta coá àoaån hay, lúâi chù’c, rêët xeãn, yá nghôa àêëu tranh
vúái thiïn nhiïn thêåt gù’t gao vaâ caãm àöång:
Haåt gaåo laâng ta

Coá baäo thaáng baãy
Coá mûa thaáng ba
Gioåt möì höi sa

Nhûäng trûa thaáng saáu
Nûúác nhû ai nêëu
Chïët caã caá cúâ
Cua ngoi lïn búâ -
Meå em xuöëng cêëy.
Vaâ coá àoaån:
Gûãi ra tiïìn tuyïën
Gûãi vïì muön phûúng
Laâm nïn chiïën trûúâng
Laâm nïn niïìm vui
Caác cö caác baác
Àûâng àïí gaåo rúi
Töi àaä goáp yá kiïën vúái em: “Chaáu khöng nïn daåy caác
cö caác baác ”àûâng àïí gaåo rúi“, chù’c laâ caác cö caác baác cuäng
àaä biïët àiïìu êëy röìi”.
Khoa àöìng yá vúái töi, sau möåt thaáng, em àaä chûäa sang
möåt tûá múái:
Coá cöng caác baån
Saáng naâo chöëng haån
Vuåc meã miïång gaâu
Trûa naâo bù’t sêu
Luáa cao ngang mùåt
Chiïìu naâo gaánh phên
Quang chaânh queát àêët.
Kinh nghiïåm naây cuãa em Khoa cho ta thêëy rùçng:
nhiïìu khi chñnh nhûäng taác giaã cuäng khöng nhêët àõnh
chuyïín tûá thú sang giaáo huêën àêu, nhûng àïën àêy thò bñ
tû duy hònh tûúång, tòm nûäa thò mïåt, nïn àûa tû duy giaáo
huêën vaâo thay thïë lêëp löî tröëng, dïî hún. Sûå thêåt chûáng
toã rùçng: Khoa kiïn trò àaâo sêu nûäa, Khoa vêîn tòm ra
àûúåc tûá múái, yá nghôa giaáo duåc (caác em nhoã goáp phêìn lao
àöång laâm ra haåt gaåo) sêu vaâ hay hún nhiïìu.
Nhûúåc àiïím thûá hai, laâ coá nhûäng chöî Khoa “giaâ” ài,
khöng húåp vúái lûáa tuöíi cuãa Khoa. Vñ duå roä nhêët laâ baâi
Lúán lïn (laâm nùm 1968, luác Khoa mûúâi möåt tuöíi):
Nùm nay em lúán lïn röìi
Khöng coân nhoã xñu nhû höìi lïn nùm
Nhòn trúâi, trúâi búát xa xùm
Nhòn sao, sao caách ngang têìm caánh tay
Nuái xa luáp xuáp chên mêy...
Töi nhúá nhû cêu thûá ba, trûúác àoá Khoa coân viïët “oai”
hún nûäa kia: “Haái sao em ngúä ngaâng têìm caánh tay”. Duâ
àaä chûäa búát ài röìi, mêëy cêu naây laâm ngûúâi àoåc khoá chõu.
Töi coá noái àuâa vaâ thên aái chïë giïîu Khoa: - “Chaáu noái
theo löëi öng traång röìi àêëy. Vaâ chaáu àaä hoáa öng khöíng löì
röìi. Nuái xa cuäng chó luáp xuáp dûúái chên chaáu thöi, vaâ
caánh tay chaáu thò khoaát lïn àïën trúâi”. Dô nhiïn trong caái
àaâ khoa trûúng cuãa mònh, ai cuäng vêåy, tûâ khoa trûúng
ài quaá thò thaânh khoaác laác, caác nhaâ thi sô dïî mù’c lù’m.
Vêën àïì laâ biïët dûâng laåi àuáng luác.
Töi chó coi laâ nhûúåc àiïím nhûäng chöî naâo Trêìn Àùng
Khoa “giaâ ” ài; chûá coân nhûäng chöî Khoa röång lúán, thò àoá
laâ ûu àiïím; thêåt laâ khoá maâ haäm àûúåc sûå saáng taåo, têm
vaâ trñ Khoa cûá tûå nhiïn phaát huy ra nhû thïë, laâm thïë
naâo ngûâng laåi àûúåc?
ÀÏM NGUÃ ÚÃ CÖN SÚN

Tiïëng chim trïn nuái nhoã dêìn

Rò rêìm tiïëng suöëi nhû gêìn nhû xa...
Ngoaâi thïìm rúi caái laá àa
Tiïëng rúi rêët moãng nhû laâ rúi nghiïng
Lûng àïìn öng buåt ngöìi nghiïm
Nghô gò öng vêîn ngöìi yïn lûng àïìn
Böîng àêu vang tiïëng sêëm rïìn
Tónh ra em thêëy trong àïìn àoã hûúng
Ngang trúâi kïu möåt tiïëng chuöng
Rûâng xûa nöíi gioá, suöëi tuön aâo aâo...
Àöìi thöng saáng, dûúái trùng cao,
Nhû höìn Nguyïîn Traäi nùm naâo vïì thùm
Em nghe coá tiïëng thú ngêm...
Chûa kïí caái xuác caãm rêët tinh vi khi nghe tiïëng laá àa
“Tiïëng rúi rêët moãng nhû laâ rúi nghiïng”, caã baâi thú thêåt
goån ngù’n, khöng thûâa cêu rûúâm chûä, maâ röång lúán möåt
caách tûå nhiïn, khöng rûúán gûúång, vaâ khïu gúåi rêët gioãi.
Àêy laâ möåt “buát phaáp ngûúâi lúán”.
Dûúái àêy, laâ vaâi neát vïì nhûäng thú em Khoa laâm tûâ
nùm 1969 laåi àêy.
Khoa vïì Höìng Gai: Coá “sù’c nuái Baâi thú - Nguã vaâo
tûâng cöëc nûúác”. Àïën xûá than, Khoa nghe lúâi Than kïí:
Töi biïët tûâng àoaân sûáa
Giûúng ö ài trong höåi lên tinh...
... Trong loâng töi coá tiïëng höí gêìm
Tiïëng rûâng rung trong baäo
Tiïëng suöëi theát laåc gioång...
... Trong buång töi chûáa àêìy chuyïån cöí tñch
Chuyïån Sún Tinh, Thuãy Tinh.
Nhûng hoãi Than yïu ai nhêët? Thò Than traã lúâi:
- Töi yïu baác Thúå

Coá cêy àeân saáng xanh úã sûúân...
Möåt lêìn töi hoãi Khoa: “Chaáu muöën nguå noái yá gò trong
baâi Con coâ trù’ng muöët?”. - “Chaáu muöën noái anh böå àöåi
hy sinh”.
Con coâ ài àoán cún mûa, ca dao noái thïë. Khi mûa àïën,
luáa, khoai, cau àïìu haã hï hûáng gioåt mûa rúi, ïëch nhaái
múã höåi, caá muáa tung tùng, thò con coâ laåi àûáng trïn caânh
cêy, ûúát löng, chõu reát...
Àïën khi cún mûa laåi àen rêìm àùçng àöng
àùçng têy
Àïën khi cún mûa laåi àen rêìm àùçng nam
àùçng bù’c
Em vêîn thêëy
Nhûäng con coâ êëy
Bay ra
Trù’ng muöët
Mûâng àoán cún mûa...
Khoa coá möåt chêët quñ laâ caái chêët dñnh liïìn giûäa caác
cêu thú, chñnh caái chêët êëy coân khoá tòm hún nhûäng cêu
thú saáng taåo. Nhêët laâ nhûäng baâi em noái vïì phong caãnh
àêët nûúác. Cuäng lù’m khi thú em coá nhûäng àoaån tòm toâi
nhiïìu nïn húi goâ gêîm; töi nghô rùçng caác nhaâ thú loaåi möåt
àïìu coá thïí khoù’ng tay möåt caái, viïët nhûäng cêu thú nhû
“Con dï moãm àaá - Nhai caã muâa xanh - Theo tûâng ngoån
laá; Khoa cuäng theo caách àoá cuãa Huy Cêån, viïët: ”Dûúái
boáng àa, con trêu - Thong thaã nhai hûúng luáa", töi cho
nhûäng cêu thú loaåi êëy chûa phaãi thêåt hay, thêåm chñ chûa
hay; cuäng nhû khi em Khoa viïët: “Tiïëng chim haát àêu
àoá - Nghe ngoåt võ öíi àaâo” (Cêìu Cêìm), àêy laâ sûå tûúng
quan nhau cuãa caác xuác caãm, ngûúâi saáng taåo àêìu tiïn laâ
möåt thi sô Phaáp cuöëi thïë kyã 19 (Baudelaire): “Hûúng sù’c
êm thanh vêîn hoåa nhau” (Les Parfums, les couleurs, et
les sons se reápondent); sau àoá, nhûäng ngûúâi phaát triïín
tûá thú bao truâm êëy thaânh nhûäng tûá thú cuåc böå, thò cuäng
chùèng múái gò lù’m. Khoa muöën noái tiïëng chim hoát ngoåt
võ öíi àaâo, chûá ngoåt võ nhaän löìng thò cuäng àûúåc. Vaâ cuäng
trong baâi Cêìu Cêìm êëy, Con chim nghiïng mù’t ngoá
Phuâ sa höìng àöi chên
laâ möåt cêu thú goâ gêîm, dûúái trung bònh; “Bêy giúâ nhûäng
muäi suáng - Vêîn vûún trong loâng ngûúâi” laâ nhûäng cêu thú
thûúâng, vêåy vêåy thöi, húi vùn chûúng laâ àùçng khaác.
Nhûng:
Chuyïën xe ài rêët ïm
Cêìu chuâng nhû chiïëc voäng
Coá tiïëng ru cuãa soáng
Coá tiïëng ru cuãa trúâi.
thò thanh thuá lù’m, cêìu nhû voäng, kheä lù’c lû, nïn múái
ru, maâ ru úã giûäa lûng chûâng, dûúái xe laâ nûúác, trïn laâ
trúâi, àoaån thú rêët thñch!
Khoa coá nhûäng àoaån thú nhû vêåy. Baâi Lúâi cuãa Than
tù’m trong möåt khöng khñ kyâ diïåu cuãa nhûäng thuúã höìng
hoang àêët trúâi coân chûa phên hoáa hùèn, khi rûâng bõ lêëp
triïåu nùm thaânh ra than. Baâi Ài taâu hoãa:
Àöåt nhiïn taâu giêåt mònh
Röìi vöåi vaâng rúâi ga
Doâng söng vaâ con àûúâng
Quay nhû caái compa.
Khoa vêîn coân úã trong caái khöng khñ cuãa tuöíi nhoã, tûâ
trong möåt xuác caãm, biïët ruát ra caái thuá võ lêng lêng, xa
xa, vaâ coân coá caái thi võ diïåu kyâ cuãa tuöíi êëu thú. Cho nïn
nhûäng quên baâi tam cuác cuãa em:
Àêy laâ tûúáng öng
Chên ài haâi àoã
Àêy laâ tûúáng baâ
Toác hiu hiu gioá
Àêy laâ con ngûåa
Chên coá buåi àûúâng,
úã giûäa mú vaâ thûåc, taåo thaânh möåt chêët thú rêët àaáng yïu.
Ngay baâi Con coâ trù’ng muöët, noái cho tinh vi hún, gúåi
àûúåc caái khöng khñ mêy àen rêìm, giöng mûa, trong khi
àoá möåt con coâ bay àoán mûa, mònh löng trù’ng muöët,
trong trù’ng...
Meå Khoa öëm nùång, Khoa xiïët bao thûúng yïu, lo
lù’ng. Nay meå àaä qua àûúåc luác nguy nan:
Caã àúâi ài gioá ài sûúng,
Bêy giúâ meå laåi lêìn giûúâng têåp ài.
Meå vui con coá quaãn gò,
Ngêm thú, kïí chuyïån, röìi thò muáa ca;
Röìi con diïîn kõch giûäa nhaâ
Möåt mònh con àoáng caã ba vai cheâo...
Laäo Lai hún taám mûúi tuöíi ra sên muáa cho meå giaâ xem,
vúâ ngaä nhû con nñt àïí cho meå cûúâi. Beá Khoa mûúâi ba tuöíi
cuäng möåt yá nhõ êëy àöëi vúái meå.
Giang, em beá gaái nhoã cuãa Khoa, ngöìi chúi àaánh tam
cuác vúái con meâo khoang. Caái khöng khñ buöíi chiïìu thön
quï bao boåc lêëy hai beá Giang vaâ beá meâo thêåt laâ xa röång,
caã nhaâ ài vù’ng, chó coân hai chuáng noá, “Nù’ng höìng chñn
rûåc - Böîng nhiïn bay vaâo”, “Àaä nghe khoái bïëp - Nhaâ ai
thúm bay”; Nhûng àiïím saáng taåo hay nhêët cuãa baâi thú
laâ thaái àöå cuãa beá Giang, biïët nhûúâng nhõn con meâo; vaán
trûúác meâo thù’ng, thò chùèng sao, àïën vaán sau Giang
thù’ng, thò con meâo thêåt laâ chùèng biïët àiïìu:
“- Quên naây maây àûúåc
Quên naây tao chui!”
Chuá meâo phöìng muäi
Ngoao ngoao möåt höìi.
“- Quên naây maây chui

Quên naây tao àûúåc!”
Meâo böîng doãng tai
Mù’t xanh nhû nûúác.
Con meâo noá khöng chõu nhêån laâ noá thua, noá doãng tai lïn,
mù’t xanh leâ, laâm nhû laâ noá oan ûác lù’m. Baâi thú böîng
chuyïín àeåp àeä biïët bao:
“AÂ thöi... maây àûúåc!”
Beá Giang döî daânh.
Meâo theâ lûúäi àoã
Liïëm vaâo rùng nanh.
Beá Giang nhûúâng nhõn ngay; búãi mònh laâ beá ngûúâi, noá laâ
beá meâo; beá Giang thêåt laâ àöå lûúång, têm höìn em Khoa
trong thú thêåt laâ àöå lûúång! Àoá laâ àiïím hay nhêët cuãa baâi
thú.
Coá leä töi hùéng noái ngêìn êëy vïì thú em Khoa. Khöng
phaãi möåt mònh chuá Khoa laâm thú, maâ coân nhiïìu cö beá,
chuá beá khaác cuäng laâm thú, trong xaä höåi Viïåt Nam úã miïìn
Bù’c. Chïë àöå ta tûúi saáng, laâm laåi cuöåc àúâi töët àeåp cho
nhên loaåi, cho dên töåc, cho nïn haâng ngaân em nhoã cêët
tiïëng gaáy OÂ oá o... úã khù’p núi; Khoa úã trung têm cuãa cuöåc
àöìng ca vang tûúng lai êëy.
Dû võ cuãa thú Trêìn Àùng Khoa laâ:

Nûãa àïm nghe ïëch hoåc baâi,
Lûa thûa vaâi haåt mûa ngoaâi haâng cêy
Nghe trúâi trúã gioá heo may
Saáng ra vaåi nûúác ruång àêìy hoa cau
9 tuöíi
Baâi Hoa cau naây, Khoa viïët nùm 1967, vûát vûúng vaäi
àêu mêët, anh Trêìn Bònh Minh nhùåt àûúåc, àïën nay hoãi
em, em khöng nhúá rùçng mònh àaä laâm baâi thú naây! Thêåt
ra Khoa khöng laâm thò cuäng chùèng coá ai laâm thay àêu.
Cêu àêìu àuáng laâ cêu thú cuãa möåt em nhoã nghe thêëy
ïëch àïm khuya ò öåp röån lïn; em nghe thïë thò noái thïë, maâ
vö hònh trung laâm cho ta biïët aáp suêët khöng khñ rêët
nùång, sù’p chuyïín sang gioá heo may. Cêu naây laåc àiïåu
àöëi vúái toaân vùn, búãi noá àuâa àuâa baão laâ ïëch hoåc baâi, möåt
cêu àuâa cuãa hoåc sinh nhoã, khöng húåp vúái sûå tinh tïë xuác
caãm cuãa ba cêu sau. Coân ba cêu tiïëp theo thò gúåi caãnh
thúâi tiïët àöíi thay rêët gioãi, xui ta nhúá “Xûá xûá vùn àïì àiïíu
- Daå lai phong vuä thanh” cuãa Maånh Haåo Nhiïn, nhûng
khöng phaãi Àûúâng thi maâ laâ Viïåt thi, khöng phaãi laâ cöí
maâ laâ hiïån nay.
Saáng ra vaåi nûúác ruång àêìy hoa cau
Àêët nûúác Viïåt Nam úã miïìn Bù’c, chûá khöng phaãi úã núi
naâo khaác.
Gêìn àêy nhêët, Khoa ài túái àûúåc sûå rêët àún giaãn:
Em mï maãi àoåc thû anh
Rêët muöën thùm laâng thùm moã
Nïëu anh khöng àaåp xe vïì
Em seä lêìn àûúâng cuöëc böå.
13 tuöíi
Caác bêåc cha anh, thêìy cö giaáo luön luön chùm soác,
daåy döî, khuyïn baão em Khoa, phoâng cho chaáu sûå tûå kiïu,
noá laâ khúãi àêìu cuãa moåi sûå sai lêìm. Töi chuác Khoa hoåc
gioãi àïìu caác mön hoåc, cûá ài àaánh àêëm nhû moåi em nhoã
úã laâng, chùm giuáp viïåc àöìng aáng, chùn nuöi, “THI ÀUA
HOÅC VAÂ HAÂNH” nhû lúâi Baác Höì khuyïn caác chaáu trong
thû Trung Thu 1952 cuãa Ngûúâi, vaâ laâm theo chõ cuãa em:
Suöët àúâi em thñch thú hay,
Gù’ng cöng hoåc têåp ngaây ngaây em chùm.
Haâ Nöåi, ngaây 29-5-1969
1-8-1970
TROÂ CHUYÏÅN QUANH MÖÅT BAÂI THÚ MÛA
Bònh thú trûúác cöng chuáng, trong nhûäng dõp mûâng

ngaây Quöëc khaánh 2-9, giûäa caác baâi khaác, nhiïìu khi töi
trònh baây baâi thú naây:
MÛA XUÊN TRÏN BIÏÍN
Mûa xuên trïn biïín, thuyïìn yïn chöî.

Töm caá chù’c àêìy phiïn chúå mai.
Sù’m tïët, thuyïìn vïì dùm khoám àöî;
Àaão xa thêm thêîm vïåt mûa daâi.
Thuyïìn àêåu thuyïìn ài haå kñn mui,

Lûa thûa mûa biïín êëm chên trúâi.
Chiïëc taâu chúã àaá vïì bïn Caãng
Khoái lêín maâu mêy tûúãng àaão khúi.
Em beá thuyïìn ai ra dúän nûúác;

Mûa xuên tûúi töët caã cêy buöìm.
Biïín bùçng khöng coá doâng xuöi ngûúåc,
Cúm giûäa ngaây mûa gaåo trù’ng thúm.
Höìng Gai, 2-1959

Huy Cêån
Vaâ noái chuyïån vúái caác thêìy giaáo, cö giaáo, vïì vêën àïì
giaãng daåy vùn thú trong nhaâ trûúâng, giûäa caác baâi khaác,
cuäng coá nhûäng khi töi lêëy baâi naây àïí laâm vñ duå vïì viïåc
liïn hïå, liïn tûúãng trong khi giaãng vùn.
Töi khöng noái baâi thú àêy hay àïën àêu, àaåt àïën mûác
naâo; nhûng trong phaåm vi cuãa noá, töi nhên baâi thú maâ
troâ chuyïån vúái cöng chuáng hoùåc caác giaáo viïn, vûâa laâ
giaãng vùn, vûâa laâ têm sûå, vûâa laâ noái chuyïån tu tûâ, lúâi
chûä, hònh tûúång, maâ laâ noái chuyïån chñnh trõ, tû tûúãng.
Töi nhù’c vúái thñnh giaã lõch sûã têm lyá cuãa MÛA. Töi
noái vúái caác baån thanh niïn: “Gêìn 25 nùm nay, tûâ ngaây
thaáng taám muâa thu, tûâ 1945, ngûúâi ta cûá nghô: Muâa thu
laâ vaâng saáng, tûúi saáng,
Muâa thu vaâng saáng túái röìi àêy
AÁo nù’ng em phúi gioá thöíi àêìy.
AÁo trù’ng àöi taâ phú phêët hoaá
AÁo vaâng em mùåc caánh thu bay.
Caái phêën khúãi cuãa muâa thu sang gúåi cho höìn thú
nhûäng cêu thú àaåi loaåi nhû thïë. Muâa thu caách maång, Sao
vaâng lïn ngöi, vaâ ngûúâi ta àùåt nhûäng tïn múái: Ban kõch
Sao vaâng, Phoâng veä Muâa thu... Laâ vò tûâ 8-1945 trúã ài, àaä
coá muâa thu Caách maång thaáng Taám, muâa thu àöíi àúâi thay
kiïëp, àöåc lêåp, tûå do... Nhûng caác baån thanh niïn chúá
tûúãng rùçng, luön luön muâa thu àaä nhû thïë. Maâ caác baån
cêìn biïët, trûúác Caách maång, muâa thu laâ buöìn baä, tûâ thúâi
vùn hoáa cöí àiïín, haâng mêëy nghòn nùm trûúác, úã trong chûä
Haán, muöën diïîn àaåt khaái niïåm SÊÌU, ngûúâi ta àaä viïët
gheáp nhau hai chûä:
Chûä thu ai àùåt lïn ngöìi chûä têm
chûä thu trïn chûä têm, thaânh ra chûä sêìu, thu têm, loâng
ngûúâi trong muâa thu têët nhiïn laâ sêìu, laâ buöìn baä, têët
yïëu àïën nhû thïë kia maâ; vaâ chûä viïët laâ khù’c vaâo àaá hoa
cûúng, khù’c vaâo chûä tûâ àiïín röìi, hïî múã tûâ àiïín chûä Haán
ra, tra chûä sêìu, ngûúâi ta seä coân thêëy thu têm nhû thïë.
Noái nhû vêåy, àïí caác baån treã khaái niïåm àûúåc cho hïët.
Caách maång laâ thïë naâo, laâ àöíi caã àúâi kiïëp, têm lyá cuãa
thiïn nhiïn, cuãa thúâi tiïët, cuãa ngaây thaáng".
Bêy giúâ noái sang MÛA. Trûúác Caách maång thaáng Taám,
nhaåc sô Àùång Thïë Phong, möåt têm höìn rêët mûåc xuác caãm
vaâ taâi tònh, àaä taåo baâi haát Gioåt mûa thu:
Ngoaâi hiïn - gioåt mûa thu - thaánh thoát rúi...
Khaái niïåm “mûa” vaâ khaái niïåm “thu” ùn khúáp vúái nhau
àïën hoâa laâm möåt. Ngaây kyã niïåm Caách maång, chuáng ta
chùèng phaãi laâ noái lan man theo löëi traâ dû tûãu hêåu,
nhûng rêët nïn biïët ún Caách maång qua nhûäng khña caånh
phong phuá nhêët, tinh vi röång raäi nhêët, rêët thêëm thña vaâ
coá sûác thuyïët phuåc, vaâ úã àêy laâ trong phaåm vi vùn
chûúng. Mûa, àöëi vúái têm lyá nhên loaåi tûâ xûa, nhêët laâ
mûa thu úã AÁ àöng, laâ tiïu tao thï thiïët àïën dûúâng naâo.
Haäy kïí thú Àûúâng, möåt trong ba nhaâ thú lúán nhêët, Baåch
Cû Dõ (772 - 816) khi bõ vua phong kiïën giaáng chûác àaây
ài chöën Giang Chêu xa xöi, àaä taã nöîi Trong thuyïìn, àïm
mûa, mònh öëm, trïn söng, mêy àuân, gioá laånh, bú vú tõch
mõch biïët chûâng naâo:
Mêy söng keáo àïën àuân àuân
Gioá söng thöíi laånh ghï höìn khaách söng.
Mûa àïm nhoã xuöëng nan böìng, (1)
Soáng àïm döìn vöî long bong maån thuyïìn.
(1) Nan böìng: chiïëc thuyïìn nan nhoã böìng bïình.

Trong thuyïìn coá baác öëm rïn

Giaáng quan thùèng löëi ra miïìn Giang Chêu.
Taãn Àaâ dõch
Vaâ Nguyïîn Du cuãa ta cuäng noái àïën caái mûa thu, mûa
ngêu:
Tiïët thaáng baãy mûa dêìm suâi suåt
Toaát húi may, laånh buöët xûúng khö.
Naäo ngûúâi thay, buöíi chiïìu thu.
Ngaân lau nhuöëm baåc, laá ngö ruång vaâng:
mûa nhû thïë, thu nhû thïë, cöång vúái xaä höåi cuä, maâ caái
chñnh laâ xaä höåi cuä àaä laâm nïn:
Àïm trûúâng daå töëi tùm trúâi àêët!
Ca dao cuãa chuáng ta, nhûäng cö con gaái nhaâ thuyïìn úã
trong ca dao ngaåi nguâng biïët mêëy thêëy mûa, nghe mûa,
tñnh lûúång mûa, lo cho con thuyïìn söë phêån àúâi mònh tröi
giaåt:
Söng sêìm sõch lûng chûâng ngoaâi biïín bù’c;
Gioåt mûa tinh tùng ri rù’c chöën haâng hiïn,
Em muöën laâm lú ài maâ nguã, nguã cuäng khöng yïn;
Súå mûa giaâ nûúác ngêåp, biïët lûåa con thuyïìn
vaâo àêu.
Vaâ chñnh nhaâ thú Taãn Àaâ, dõch thú mûa xûa, cuäng tûå
mònh chûáa mûa ngêåp caã têëm loâng:
Mûa, mûa maäi! Ngaây àïm raã raách,
Gioåt mûa thu daå khaách àêìy vúi
Nhù’n ai goác biïín chên trúâi,
Nghe mûa ai coá nhúá lúâi nûúác non?
Toaân laâ nhûäng têm traång chúi vúi caã.
Caác nhaâ thú thúâi kyâ Thú múái , 1932 - 1945, taã bùçng
vùn hoåc, möåt caách cùån keä hún, àiïìu maâ Àùång Thïë Phong
taã bùçng êm nhaåc. Lûu Troång Lû, trong möåt baâi thú
ngù’n, noái caái mûa daâi, caái lúä laâng vaâ caái thûúng nhúá rêët
daâi:
Mûa chi mûa maäi!
Buöìn hïët nûãa àúâi xuên,
Möång vaâng khöng kõp haái.
Mûa maäi mûa hoaâi

Loâng biïët nhúá nhung ai
Caãnh: tûúãng àaây núi quan taái(1).
*
* *
Huy Cêån thò coá thïí noái laâ möåt chuyïn gia vïì taã mûa
trong thú trûúác Caách maång. Töi coân nhúá cuãa anh ba baâi.
Baâi àêìu coân dûâng úã Àiïåu buöìn cuãa tiïëng mûa.
... Mûa rúi àïìu àïìu
Trïn tûâng ngoái kïu
Trïn tûâng ngoái vang...
Trïn tûâng ngoái xanh

Lïå rïu muön haâng
Baâi thûá hai Mûa:

Mûa dong buöìn súåi xuöëng lúi lúi,
Laånh úã khöng gian thêëm xuöëng ngûúâi
(1) ÚÃ giûäa caãnh vêåt trúâi mûa, tûúãng nhû mònh bõ àaây núi quan aãi
xa xùm.
Rúi rúát vïì àêy muön hûúáng gioá,

Loâng sêìu vaån dùåm gioá mûa phúi.
Böën àoaån thú kïët thuác bùçng möåt hònh tûúång:
... Buöìn mûa khöng àõnh, chó nguâi nguâi
Loâng ïm nhû chiïëc thuyïìn trïn bïën
Nghe reát thu vïì haå búát mui.
Coân trong baâi Buöìn àïm mûa, Huy Cêån àaä àïën nhûäng
vuâng hù’t hiu vù’ng veã cuãa têm höìn, trong khung caãnh
xaä höåi cuä:
Àïm mûa laâm nhúá khöng gian,
Loâng run thïm laånh nöîi haân bao la.
Tai nûúng nûúác gioåt maái nhaâ,

Nghe trúâi nùång nùång, nghe ta buöìn buöìn...
“Vö cöí bêët thaânh kim”, cha öng ta noái thïë, khöng coá
xûa thò khöng thaânh nay. Nghô nhû vêåy, töi múái nhù’c
laåi caái àoaån thú ngaây xûa vaâ ngaây trûúác, coá thïë múái coá
chuyïån noái; coá ön caái cuä nhû thïë, múái biïët roä caái múái laâ
thêåt múái; coá vêåy múái húåp pheáp biïån chûáng cuãa sûå vêåt, coá
thïë múái thuá võ.
Ngûúâi viïët ba baâi thú mûa trïn àêy trûúác Caách maång
thaáng Taám chñnh laâ ngûúâi viïët baâi Mûa xuên trïn biïín
thaáng hai nùm 1959 trïn àêy.
Ta haäy ào xem sûå thay àöíi nöåi taåi cuãa têm höìn nhaâ
thú sêu sù’c nhû thïë naâo. Sûå thay àöíi naây laâ thêåt sêu
sù’c, búãi noá laâ chùång thûá hai, vaâ coá möåt chùång àêìu laâ
nùm 1949, trong Khaáng chiïën. Töi coân nhúá töi cuâng àaåp
xe ài vúái taác giaã trong chuyïën cöng taác êëy úã Khu Mûúâi,
vuâng Phuá Thoå; töi nhúá àaä ài qua nhûäng thõ trêën Thanh
Cuâ, ÊËm Thûúång... sau khi xe àaåp cuãa chuáng töi suöët möåt
ngaây àaä bùng qua nhûäng caánh àöìng raâo raâo luáa xanh thúã
maát sau mûa, nûúác li ti coân àoång trïn laá luáa; vaâ anh baån
Huy Cêån lêím nhêím hoaân thaânh trong têm höìn möåt baâi
thú vïì mûa:
... Ai àïën àoá, mûa raâo phña trûúác
Ai vïì àêy mûa rûúác bïn chên
Mûa xûa rúâi raåc têìn ngêìn,
Mûa nay rñu rñt nhên quêìn tiïëng vang,
gúåi khöng khñ àúâi söëng laâm ùn, chuyïn chúã, xêy dûång -
maâ laåi àeåp nhû möåt bûác tranh sún thuãy tônh taåi.
*
* *
Gên cöët cuãa baâi thú Mûa xuên trïn biïín chuyïín caã
vaâo àoaån thûá ba. Trong baâi thú ba àoaån, têët caã chó mûúâi
hai cêu, coá thïí noái laâ taám cêu trïn laâ chuêín bõ, laâ laâm
cûãa vaâo cho hai cêu cao àöå naây:
Em beá thuyïìn ai ra dúän nûúác
Cêu trïn: Mûa nhoã thöi, lêët phêët lûa thûa, nïn em beá
trïn thuyïìn ra dúän nûúác, nghõch nûúác, nghôa laâ em beá êëy
no, vui, nïn múái ra ngoaâi mui thuyïìn àuâa chúi nhû thïë,
nïëu àoái, thò em êëy khoác nheâ chûá, nhû trong baâi ca dao
chïë cúåt maâ àau àúán naây:
Böìng böëng böëng bang
Con ài lêëy saâng cho meå àöí khoai
Con ùn möåt, meå ùn hai
Con ài lêëy muöëi thò khoai chùèng coân.
Con ngöìi con khoác nó non,

Meå ài kiïëm voåt àaánh con khoác nheâ...
Cêu dûúái: coá thïí liïn tûúãng, liïn hïå sang möåt phaåm vi
khaác. Thûúâng ngûúâi ta noái cöåt buöìm, thónh thoaãng cuäng
noái cêy buöìm; taác giaã cöë yá duâng chûä “cêy buöìm”, úã àêy
chûä cêy khöng phaãi chó coá võ trñ möåt trúå tûâ, nhû con, cêy,
cuåc, caái, àïí cho dïî goåi; maâ roä raâng laâ yá nghôa cêy cöëi, cêy
söëng; mûa xuên trïn biïín Höìng Gai tûúái lïn cöåt buöìm
thuyïìn, dêìn dêìn ûúát hïët, thêëm caã vaâo trong, tûâ cöåt buöìm
khö khan, cûáng àúâ, àaä hoáa cêy buöìm ûúát mûúåt:
Cêy buöìm tûâ göî hoáa trúã laåi thaânh cêy, nhaâ thú thêëy nhû
noá àûúåc tûúi töët, sù’p coá thïí àêm chöìi naãy löåc! Àoá laâ hònh
tûúång ca ngúåi rêët tinh vi baãn chêët chïë àöå xaä höåi chuã
nghôa. Ngûúâi àoåc thú, bònh thú seä thêëy rêët thuá võ, nïëu
liïn tûúãng àïën hai cêu thú dûúái thúâi Phaáp thuöåc; ngûúâi
ta àaä truyïìn nhau baâi Khuï phuå thaán, cho rùçng mûúâi baâi
thú liïn hoaân naây laâ cuãa baâ Thaânh Thaái gûãi cho vua
Thaânh Thaái, chöëng laåi thûåc dên Phaáp, bõ chuáng àûa ài
àaây (thûåc tïë laâ do Thûúång Tên Thõ, möåt nhaâ thú úã Nam
Böå laâm ra); trong àoá coá hai cêu thú rêët àiïín hònh:
Khö heáo laá gan cêy nuái Ngûå
Àêìy vúi gioåt lïå nûúác söng Hûúng.
Nûúác söng Hûúng kia laâ doâng lïå cuãa töi, vúå vua Thaânh
Thaái mêët nûúác mêët chöìng; coân laá gan töi thò cuâng khö
heáo vúái cêy trïn nuái Ngûå heáo khö. Thêåt ra, trïn nuái Ngûå
Bònh thöng moåc rêët xanh; töi àaä cuâng vúái Huy Cêån lïn
àêëy ùn “baánh beâo nuái Ngûå”, roä raâng laâ thöng xanh ngùn
ngù’t, nhûng xaä höåi cuä phong kiïën, àïë quöëc àaä biïën cêy
thöng söëng thaânh cêy thöng chïët, khö heáo laá gan cêy nuái
Ngûå, trong khi xaä höåi múái biïën cho cöåt buöìm chïët thaânh
cêy söëng, mûa xuên tûúi töët caã cêy buöìm.
Coân hai cêu cuöëi cuâng:
Biïín bùçng khöng coá doâng xuöi ngûúåc,
Cúm giûäa ngaây mûa gaåo trù’ng thúm.
Doâng söng coân coá chaãy ngûúåc, chaãy xuöi, chûá biïín vêîn y
nhiïn nhû thïë; mûa ngaây xûa maâ keáo daâi thò uáng luåt,
cúm cao gaåo àù’t, àêìu cú tñch trûä; mûa xûa laâ nguy hiïím
lù’m.
Trúâi mûa trúâi gioá
Xaách àoá ài àúm
Chaåy vïì ùn cúm
Trúã ra mêët àoá!
Kïí tûâ ngaây ai lêëy àoá, àoá úi,
Àoá khöng phên ài noái laåi möåt àöi lúâi cho
àêy hay!
Ca dao
Tûâ mêët caái àoá, sang mêët caã ngûúâi àoá! Coân úã xaä höåi ta,
mûa; gaåo cuäng böën haâo; gioá, baäo, haån, luåt: gaåo cuäng cûá
böën haâo.
Höm nay töi àaä tûâ troâ chuyïån vúái caác baån nghe maâ
sang troâ chuyïån vúái caác baån àoåc; khöng phaãi àïí biïíu
dûúng baâi Mûa xuên trïn biïín, maâ thûåc chêët laâ àïí noái
têm tònh, noái suy nghô, noái tû tûúãng qua möåt baâi thú.
12-8-1969
TIÏËN LÏN NHÛÄNG CHØÅNG MÚÁI

CUÃA SAÁNG TAÁC THÚ
Thú àaä coá mùåt trïn tuyïën àêìu chöëng Myä cûáu nûúác.
Àaä tûâ lêu, thú cuãa ta àaä tûå reân luyïån mònh thaânh möåt
vuä khñ ûáng chiïën nhùåm leå; thú tham gia nhû möåt àöång
lûåc thuác àêíy cöng cuöåc xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã miïìn
Bù’c; thú khöng yïn nghó, tûâ khi coá vêën àïì àêëu tranh
thöëng nhêët nûúác nhaâ. Giùåc Myä neám bom phaá hoaåi miïìn
Bù’c, àem quên aâo aåt vaâo miïìn Nam, nhû lûãa àöí thïm
dêìu, têët caã nhûäng traái tim chaáy niïìm cùm phêîn; thú
àùng trïn baáo chñ hiïån nay laâ caã haâng nghòn ngûúâi, thay
mùåt cho haâng nhûäng triïåu ngûúâi. Trong nùm chöëng Myä
1965, thú thïm möåt sinh khñ múái, sinh khñ cuãa cùm thuâ
vaâ yïu nûúác cao hún, cuãa hy sinh lúán lao vaâ thù’ng lúåi vô
àaåi. Giùåc àïë quöëc Myä àaä gùåp úã nhên dên Viïåt Nam möåt
ngûúâi xûã töåi àñch àaáng; thú àaä gù’ng sûác noái lïn caái huâng
khñ dên töåc tûâ Bù’c chñ Nam êëy. Chiïën trûúâng quyïët liïåt
cuäng laâ àêët cuãa cuöåc gieo muâa ngaây mai, thú àaä cöë gù’ng
mang caái phêëp phúái tûúng lai êëy.
Sau giai àoaån möåt nùm chiïën àêëu cuãa thú qua lûãa
àaån, bêy giúâ àang àùåt ra cho thú chöëng Myä cûáu nûúác,
dûång nûúác möåt vêën àïì nêng cao chêët lûúång. Vêën àïì êëy
khöng phaãi ra tûâ trñ naäo cuãa nhûäng nhaâ phï bònh, maâ laâ
theo nhêån thêëy cuãa nhûäng ngûúâi ài vaâo quêìn chuáng,
trûúác tiïn chñnh laâ do sûå àoâi hoãi cuãa nhûäng ngûúâi àang
chiïën àêëu, àang saãn xuêët hoå yïu thú. Trong caác cöng
chuáng múái lúán röång do caách maång taåo thaânh, tûâng àúåt,
tûâng àúåt laåi thïm quên múái, nhûäng cöng, nöng, binh hoåc
xong cêëp hai, cêëp ba, nhûäng hoåc sinh töët nghiïåp cêëp hai,
cêëp ba vaâo laâm cöng, nöng, binh. Hoå àaä coá vùn hoáa, hoå
laåi lïn úã tiïìn tiïu àaánh giùåc vaâ xêy dûång. Möåt nùm qua,
chuáng ta àaä trûúãng thaânh caâng thïm trûúãng thaânh mau
choáng; hònh thaái chöëng Myä cûáu nûúác àaä vaâo trong nïëp
söëng hùçng ngaây, àaä thaânh haânh àöång lúán, tònh caãm sêu.
Thú tên vùn rêët quyá, bao giúâ vaâ maäi maäi ta cuäng vêîn
cêìn àïën tñnh tên vùn cuãa thú, búãi thú cuãa ta chen vaâo
hùçng tuêìn, hùçng ngaây vaâo cuöåc caãi taåo thïë giúái; mùåt
khaác, khi möåt cuöåc chiïën àêëu caâng ài vaâo chiïìu sêu, trúã
nïn bònh thûúâng maâ ghï gúám, vô àaåi, thò thú tên vùn
khöng àuã nûäa; nhûäng ngûúâi yïu thú, nhûäng ngûúâi cêìn
àïën sûác maånh cuãa thú yïu cêìu nhûäng baâi thú xuêët phaát
tûâ thûåc tïë noáng höíi chöëng Myä cûáu nûúác phaãi cao hún mûác
tên vùn vaâ thúâi sûå. Töi khöng noái caái gò múái laå caã, nhûäng
àiïìu naây ta biïët àaä lêu; coá chùng laâ bûúác sang möåt nùm
múái seä chiïën àêëu quyïët liïåt hún vaâ thù’ng lúåi lúán lao hún
nûäa, thò caái qui luêåt lêu daâi trïn àêy cuãa thú àaä thaânh
möåt àoâi hoãi múái cuãa tònh hònh múái. Àoâi hoãi vuä khñ thú
khöng nhûäng nhùåm leå maâ phaãi sù’c beán hún, nghôa laâ coá
hiïåu quaã hún nûäa, tûác laâ thoãa maän têm höìn, tònh caãm,
trñ tuïå vaâ thêím myä cuãa nhûäng ngûúâi chiïën àêëu hiïån nay
hún nûäa. Töi khöng quïn chûä thêím myä, vò trònh àöå cuãa
nhûäng ngûúâi chiïën àêëu 1966 àoâi hoãi tñnh àuáng, tñnh töët,
vaâ caã tñnh àeåp cuãa thú. Hoå caâng ngaây caâng saânh thú hún;
àoá laâ sûå sêu sù’c cuãa nhûäng têm höìn maånh meä êëy. Do
àoá àeã ra nhiïåm vuå múái cuãa nhûäng ngûúâi laâm thú chöëng
Myä: “nêng cao chêët lûúång”.
Mêëy yá kiïën trïn àêy bao truâm cho möåt söë nhêån xeát
cuå thïí cuãa töi vïì möåt söë baâi thú àûúåc giaãi thûúãng vaâ giaãi
khuyïën khñch cuãa Tuêìn baáo “Vùn nghïå” (1966). Baâi thú
cuãa Vùn Thaão Nguyïn “Àûúâng lïn baãn Muöën” coá tònh,
hûäu duyïn, khöng rûúâm lúâi.
Cao lù’m nhû nöi mù’c giûäa trúâi
noái caái baãn Meâo:
Toãa xuöëng loâng àõch nhiïìu nhû tïn
noái caán böå cuãa Àaãng tûâ baãn Muöën:
Rûúåu àaâo traân baát trïn da höí,
möåt neát rêët khïu gúåi, mang maâu sù’c cuãa àúâi söëng àöìng
baâo Meâo. - Öng cuå Meâo chñn mûúi tuöíi muöën giúái thiïåu
vúå cho anh cöng an vuä trang ngûúâi miïìn Nam rêët coá cöng
vúái àöìng baâo, nhûng anh caán böå miïìn Nam khöng chõu,
búãi àêët nûúác haäy coân chia cù’t. Baâi thú coá caái khöng khñ
thanh nheå cuãa àónh nuái Meâo cao.
Àoaån kïët thuác coá yá võ:
Cöí töi böîng ngheån khöng rûúåu àûúåc
Mang phêìn rûúåu mònh àïën laâng anh
Nhûäng ngöi sao trïn miïìn sún cûúác
Saáng biïët bao nhiïu giûäa ngaân xanh!
“Chuyïån möåt töí tröìng cêy” cuãa Mai Thanh Chûúng laåi
coá caái höìn nhiïn cuãa tranh dên gian àöìng bùçng, húåp vúái
baãy cuå ngoát nùm trùm tuöíi ra úã trïn mùåt àï cùçn tùng
gia. Nhêån xeát tinh tïë Coã chûa moåc àûúåc, giêîm coân àau;
nhûäng neát hiïån thûåc: Àêíy xe xuöëng huyïån xin chuöëi con;
neát taã chên: Rùång mña vaâng hoe aánh mùåt trúâi; neát dñ
doãm: Coá ngûúâi àïën thêëy lù’c àêìu chï; neát khïu gúåi: Vûúân
xuên dùçng dùåc, gioá lao xao; chuyïín vùn kheáo leáo:
Gùåp khoá naãn loâng àêu coá nheä
Àêët vaâng àêët baåc boã hoang chùng?
Diïîn taã vïì caác cuå ngöìi chuåp aãnh, coá möåt sûå ngöå nghônh
rêët dïî thûúng, cuäng nhû taã caác cuå nghe Baác Höì nhù’c Tïët
tröìng cêy, khöng nguã àûúåc, àöët àeân lïn baân baåc:
Coá anh nhaâ baáo vïì chuåp aãnh
Baãy cuå ngöìi nghiïm, ngûúång nghõu ghï.
Maáy taách, cuâng thúã phaâo nheå nhoäm
Chöëng vöì, vaác cuöëc laåi ra àï.
Phaãi caái laâ nhûäng ûu àiïím bõ cùng ra trong möåt baâi
thú khaá daâi. Caác baån laâm thú, khi laâm xong möåt baâi,
thûúâng coá àïëm xem mònh àaä viïët têët caã bao nhiïu àoaån,
bao nhiïu cêu hay chùng? Khöng “lûúâng cúm gù’p mù’m”
tûâ trûúác, cûá àïí laâm xong röìi múái àïëm àïën söë cêu, thêåm
chñ laâm xong röìi cuäng khöng hïì coá yá thûác àïëm caái söë cêu
cuãa mònh, thò thêåt laâ möåt sûå “sinh àeã khöng coá kïë
hoaåch”, àïí àïën nöîi khöng biïët söë con noá nguã lùn loác úã
àêu; laâm thú nhû vêåy coá khaác naâo cêët nhaâ thêëy coân
tranh coân tre thò cûá laâm, khöng kïí bao nhiïu gian hay
mêëy chaái, khöng nhòn thïë àêët, khöng nghô àïën nhûäng
ngûúâi úã cuå thïí... - Chuyïån möåt töí tröìng cêy daâi àïën 21
àoaån, tûác 82 cêu, nhiïìu chöî vùn lúi, keáo daâi. Tuy àêìu àïì
baâi thú laâ “Chuyïån”, kïí chuyïån, nhûng ngûúâi laâm thú
nïn giú cao àaánh seä, kïí maâ khöng kïí lïí múái taâi, múái hay!
Trong sûå dñ doãm, ngöå nghônh cuãa tranh dên gian, àïì
phoâng rúi vaâo dung tuåc; baâi thú coá chöî rúi vaâo caái dung
tuåc êëy, búãi húi nhêën maånh vaâo sûå ngöå nghônh, riïng möåt
viïåc keáo moãng sûå viïåc ra cho àïën nöîi daâi, cuäng laâ möåt
khña caånh dung tuåc röìi.
“Vaâo àïm” cuãa Thaái Giang noái nhûäng chuyïën phaâ vïì
àïm hoaåt àöång. Nghe raâo raâo àêët thúã, thuãy triïìu lïn àoá
laâ luác Phaâ ta ài - im lùång, vaâo àïm. Ài khöng àeân, Chó
coá aánh lên tinh ngúâi boáng nûúác. Àïën nhûäng bïën phaâ uân
uân xe cöå, Vaâ tiïëng coâi rung laá nguåy trang. Hay nhêët
trong baâi, laâ cêu thú Vñt cong saâo chöëng caã baäo mûa, chûä
“cong” ài vúái chûä “chöëng” rêët coá thïë. - Baâi thú laâm kyä
tûâng neát, tûâng cêu; tuy nhiïn, nhûúåc àiïím cuãa baâi naây
úã núi taã chên êëy, àoåc xong baâi, caãm thêëy baâi thú bõ caån,
húi khö. Möåt chi tiïët cêìn chuá yá hún:
Öi! Tiïëng àöi búâ, tiïëng àöi búâ,
Àïí nöíi bêåt tiïëng cuãa àöi búâ, thò hoáa ra chiïëc phaâ doåc
û? Coá chaåy doåc söng thò múái voång tiïëng àöi búâ. Thûåc tïë,
úã àêy laâ tiïëng cuãa àöi bïën, thò múái laâ phaâ ngang.
*
* *
Trong luác laänh àaåo tû tûúãng, caác nhaâ maáy phaãi múã
nhûäng höåi nghõ saãn xuêët, baân vïì saãn xuêët cuå thïí, thò múái
ra àûúåc saãn phêím töët. Nöåi dung quyïët àõnh hònh thûác,
àoá laâ quy luêåt thûá nhêët, cùn baãn cuãa thú; do yïu nûúác
vaâ cùm thuâ sêu sù’c maâ thú chöëng Myä múái hay. Khi àaä
coá nöåi dung phong phuá röìi, bûúác vaâo laâm thú, thò cêìn
ngay àïën qui luêåt thûá hai: nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n
liïìn. Töi khöng muöën chó noái àaåi khaái chung chung, cho
nïn baân viïåc nêng cao chêët lûúång, chûá khöng phaãi rúi
vaâo kyä thuêåt. Gêìn àêy, möåt baån thú cuãa töi cho töi xem
möåt baâi thú vïì Muâa gùåt chöëng Myä. Baån töi àaä húi phñ caái
nöåi dung rêët töët êëy bùçng caách pha loaäng noá ra; töi noái
vúái baån: - “Sûác thú cuãa cêåu coá thïí laâm hún thïë naây nûäa,
nhûng dûúâng nhû cêåu quïn mêët caái taâi thú cuãa cêåu, gêìn
àêy, cêåu ñt chuá yá àïën viïåc lao àöång thú cuå thïí”. Töi cuâng
baân baåc vúái baån, vaâ anh àaä tûúác àûúåc búát ài hai àoaån thú
vaâ búát caái tñnh tên vùn, taã chên trong baâi thú, tùng phêìn
haâm suác, khïu gúåi cuãa noá, búát tñnh duyïn daáng, thïm
tònh chên thêåt. - Thú laâ möåt moán ùn tinh thêìn; noá laâ
tinh thêìn nhûng noá laåi laâ moán ùn; àaä laâ moán ùn thò coá
nêëu ngon vaâ nêëu keám; cho nïn viïåc nêëu gù’n liïìn vúái
chêët lûúång cuãa moán ùn.
Nhûäng baâi thú giaãi ba. Böë vaâ con cuãa Nguyïîn Thaái
Sún àûa möåt neát trong àúâi söëng thûúâng hiïån nay, nhûng
rêët yá nghôa. Thùçng beá cu àang nùån suáng theo hònh khêíu
suáng trûúâng cuãa böë; con, böë vaâ meå noái vúái nhau, nhòn
nhau, hoå àïìu àaáng yïu. - Gûãi anh cuãa Hoaâng Hûng noái
ngûúâi anh ài böå àöåi chöëng Myä chúåt gheá thùm nhaâ àûúåc
vaâi tiïëng:
Anh cúãi chiïëc balö àêìy caát buåi
Mù’t quen tòm chiïëc ghïë ngaây xûa
anh kïí chuyïån nhûäng phaáo thuã tên binh, chuyïån nhûäng
baâ meå anh huâng:
Em caãm thêëy àùçng sau bao chuyïån
Möåt caái gò hún nhûäng chiïën cöng;
Àoaån kïët baâi thú rêët thêëm thña, hûúng lûu laåi cuãa muöëi
vûâng cuäng laâ dû vang cuãa tònh caãm:
Meå khöng coân, àïí goái cho anh nù’m cúm
nïëp àöî,
Vuång vïì em giaä taåm cöëi vûâng
Anh ài röìi, muâi thúm maäi bêng khuêng.
Hai baâi naây xïëp sau caác baâi giaãi nhò, búãi sûác öm truâm,
sûác töíng húåp khöng bùçng.
Nhûäng giaãi thú khuyïën khñch möîi baâi möîi khña caånh,
noái cuöåc söëng chiïën àêëu hiïån nay, tûâ Cöìn Coã àïën Baåch
Long Vô, àïën ngûúâi em múái vaâo quên giaãi phoáng, àïën bao
chuyïën ài cöng taác laâ bao chuyïën gheá úã nhaâ àöìng baâo vaâ
cuäng laâ bao chuyïën tiïîn àûa quyïën luyïën tònh dên... Baâi
“Tiïëng gaâ trûa” gúåi àûúåc hònh aãnh ngûúâi baâ nuöi gaâ, gaâ
àeã, “Tay baâ khum soi trûáng”; gúåi têm höìn àûáa chaáu nhoã
nùçm mú “Giêëc nguã höìng sù’c trûáng”; caái sinh àöång, nïn
thú laâ nuöi gaâ, öí trûáng gaâ, baâ vaâ chaáu; nhûng caái hiu
hù’t laåc àiïåu laâ úã böën àoaån àaä böën lêìn laáy laåi “Tiïëng gaâ
trûa”, tûå nhiïn ngûúâi àoåc bù’t nhúá àïën Xao xaác gaâ trûa
gaáy naäo nuâng“ (thú Lûu Troång Lû trûúác Caách maång).
Nhûäng ”caái quêìn cheáo go öëng röång, daâi queát àêët, hoùåc caái
aáo caánh chuác bêu ài qua nghe söåt soaåt" laâ nhûäng thi võ
cuãa tuöíi êëu thú àûúåc quêìn aáo múái; tuy nhiïn àùåt vaâo lúâi
möåt taác giaã coân treã tuöíi, thò laåi hoáa ra möåt kyã niïåm giaâ,
coá möåt caái gò buâi nguâi nhúá laåi tuöíi thú, quaá súám àöëi vúái
möåt ngûúâi coân thanh niïn, àêy laâ möåt tû thïë khöng treã
cuãa têm höìn; baâi Mêy (cuãa cuâng taác giaã) cuäng voång vïì
tuöíi nhoã nhû vêåy. -"Baâi thú Cöìn coã" cöë gù’ng tûâ thûåc tïë
chiïën àêëu cuãa hoân àaão nhoã bêët khuêët laâm toaát ra caái thuá
võ cuãa àaão, biïín, trúâi, vaâ sûác gang theáp cuãa têm höìn caác
chiïën sô; khuyïët àiïím cuãa baâi thú, laâ caâng àoåc nhiïìu lêìn,
caâng thêëy noá taãn maån, khöng roä tûâ chñnh; húi linh binh,
khoá hiïíu, laåi coân daâi.
Nhûäng giaãi khuyïët khñch àaä daânh cho thú traâo
phuáng, àaã kñch quên thuâ Myä cuäng nhû phï bònh trong
nöåi böå nhên dên, vaâ daânh cho ca dao, möåt thïí loaåi rêët
cêìn thiïët trong cöng taác tuyïn truyïìn vêån àöång caác
phong traâo.
*
* *
Nhêët àõnh thú chiïën àêëu chöëng Myä dûång nûúác cuãa ta
hiïån nay seä ài àïën nhûäng thaânh tûåu rûåc rúä. Möåt luöìng
maáu múái, thù’m àoã, êëm noáng, àûúåc tiïm vaâo cho thú;
nhiïåm vuå nùång nïì lúán lao hún bao giúâ hïët, vaâ huâng khñ
tûå haâo hún bao giúâ hïët! Àoá laâ nïìn taãng cuãa chêët lûúång
thú hiïån nay. Àöìng thúâi vúái tu dûúäng tû tûúãng, àïën
nhûäng núi tiïìn tiïu, vaâo sêu thûåc tïë, böìi àù’p tònh caãm,
úã lônh vûåc naây, cuäng cêìn baân àïën nhûäng vêën àïì cuå thïí
trong saãn xuêët.
10-1-1966
II
Trûúác khi noái àïën thù’ng lúåi cuãa saáng taác, töi noái àïën
thù’ng lúåi cuãa phï bònh, trong cuöåc thi thú lêìn thûá II cuãa
baáo Vùn nghïå àaä kïët thuác naây. Phï bònh hiïíu nghôa
röång, tûác laâ àoåc vaâ choån lûåa vaâ àaánh giaá, xïëp haång àïí coá
nhûäng giaãi thûúãng. Laâm thïë naâo ài giûäa caái biïín àaáng
yïu vaâ cuäng àaáng gúâm laâ möåt vaån ba nghòn baâi thú cuãa
hai nghòn nùm trùm cêy buát? Phaãi coá con mù’t xanh!
Phaãi töí chûác laâm viïåc cho coá trêåt tûå, lúáp lang, baão àaãm
àûâng àïí loåt mêët nhên taâi, phaãi dên chuã tön troång nhûäng
yá kiïën cuãa tûâng ngûúâi sú khaão, tûâng ngûúâi chung khaão,

vaâ àïí cho caác yá kiïën àûúåc coå saát cên nhù’c vúái nhau,.v.v...
nhûng thù’t laåi têån cuâng, laâ phaãi coá con mù’t khaá xanh,
biïët thêím myä. Caác baån chù’c cuäng biïët caái hiïån tûúång
khaá roä quaã to quaã nhoã, quaã ngon quaã keám, nhûng àïën
saát laåi thoåc tay vaâo choån, vaâ choån keáo daâi, thò lù’m khi
hoa caã mù’t, khoá maâ choån àuáng àûúåc quaã töët quaã ngon...
Ta phaãi biïët thûúng nhûäng ngûúâi àoåc baãn thaão úã caác toâa
soaån baáo vaâ nhaâ xuêët baãn; cöng cuãa nhûäng àöìng chñ êëy
rêët to, búãi loâng yïu vùn hoåc lúán röång ra do tûâ trong baãn
chêët cuãa chuã nghôa xaä höåi, cho nïn söë baãn thaão nhiïìu
lù’m lù’m. Thïë maâ chuáng töi - cuäng phaãi cho sú khaão vaâ
chung khaão chuáng töi tûå haâo möåt chuát chûá - chen laách
qua àûúåc àuã khù’p cuöåc mñt tinh thú mûúâi ba nghòn baâi,
tòm àûúåc hai mûúi baâi cuãa mûúâi nhaâ thú treã àïí tùång giaãi,
cöång vúái mûúâi baâi khuyïën khñch, maâ khöng hoa mù’t, maâ
coá thïí noái: caâng choån mù’t laåi caâng xanh, caâng tinh, thò
cuäng àaáng mûâng! Búãi dao coá maâi múái sù’c, búãi chuát riïng
choån àaá thûã vaâng, tònh caâng thêëm thña, daå caâng ngêín
ngú! Caâng ngaây caâng choån, thò baãn thên mònh cuäng tiïën
böå lïn, chñnh xaác thïm, àïën àûúåc caái thûåc chêët, caái tñnh
chêët cuãa caác baâi saáng taác. Vûâa mûâng vaâ thêåt ra, cuäng
vûâa huá vña! Khi nhúá laåi cuöåc ài taám thaáng trïn biïín baâi
thú, trong rûâng baâi thú, maâ cuäng giêåt mònh!
Baãn thên töi, àûúåc dûå chung khaão trong caái cuöåc àêëu
voä cuãa vùn naây, cuäng hoåc têåp àûúåc nhiïìu trong viïåc phï
bònh, tûác laâ choån loåc vaâ àaánh giaá. Chuáng töi rêët biïët rùçng
nhûäng nhêån àõnh vaâ xïëp haång cuãa chuáng töi khöng thïí
coá tñnh chêët quyïët àõnh; thúâi gian vaâ cöng chuáng coân coá
hoaân toaân quyïìn cêët nhù’c trúã laåi caác baâi thú; tuy nhiïn,
chuáng töi cuäng thêëy rùçng: ngay trong thêím myä, laâ chöën
maâ ngûúâi ta noái: “Vïì võ vaâ vïì maâu thò khöng nïn tranh
chêëp”, yá muöën noái rùçng: chöën naây khoá coá möåt tiïu chuêín
chung - thò trong thêím myä, chuáng töi, sau khi thaão luêån,
coå xaát, so ào, cuäng àaä túái, tuyïåt àaåi àa söë trûúâng húåp laâ
nhêët trñ, vaâ chuáng töi àaä boã phiïëu kñn. Nhû vêåy, àöëi vúái
töi, cuöåc chêëm thi naây chûáng minh: caái duâi nhoån thêåt,
thò duâ cho bõ boåc bao nhiïu lêìn vaãi cuäng vêîn cûá choåc
thuãng vaâ nhö ra àûúåc; thú hay khoá mai möåt lù’m, khoá bõ
oan ûác lù’m!
*
* *
Haâng trùm baâi thú àaä àûúåc choån dêìn vaâ àùng dêìn
trïn baáo Vùn nghïå. Trònh àöå laâm thú chung vêîn tiïëp tuåc
nêng lïn; caái nïìn thú chung nêng lïn. Söë nhûäng baâi thú
khaá tùng lïn dêìn. Àiïìu naây tröng thêëy roä rïåt.
Cöë nhiïn, tûâ töíng söë nhûäng baâi thú khaá, nhaãy voåt lïn
maâ coá nhûäng baâi thú hay cuãa phong traâo, caái bûúác naây
khöng phaãi laâ dïî. Luác naâo thò xaãy ra sûå nhaãy voåt êëy?
Quy luêåt cuãa lûúång biïën thaânh chêët êëy ra sao? Ta chûa
nù’m chù’c àûúåc àïí maâ dûå kiïën trûúác, àïí maâ traã lúâi.
Khöng noái àûúåc trûúác àïën bao giúâ thò sûå kïët tinh êëy xaãy
ra, nhûng khi sûå kïët tinh êëy xaãy ra röìi, thò ta coá thïí
nhêån thêëy àûúåc.
Nhûäng baâi thú hay nhêët cuãa möåt phong traâo laâm cho
caã phong traâo êëy coá giaá trõ lïn, theo nhûäng baâi thú hay
nhêët àoá. Töi coá thïí noái: caái phong traâo cuãa möåt vaån ba
nghòn baâi thú dûå thi àûúåc tñnh giaá trõ theo caác giaãi
thûúãng àaä choån loåc nïn.
Töi rêët vui sûúáng chaâo mûâng nhaâ thú múái Phaåm Tiïën
Duêåt. Chuáng ta bêy giúâ khöng thïí noái chung chung:
“nhiïåt tònh”, vaâ nhêìm lêîn caái hay cuãa àïì taâi, cuãa chuã àïì
tû tûúãng, cuãa chêët liïåu sûå söëng laâm nhû chuáng àaä laâ caái
hay cuãa baâi thú. Chuáng ta àaánh giaá lao àöång bùçng saãn
phêím àaä taåo ra, saãn phêím chûa töët, thò khöng thïí noái laâ
lao àöång àaä töët. Phaåm Tiïën Duêåt àaä coá nhûäng baâi thú
hay, bay caã höìn lêîn xaác, hay trïn giêëy trù’ng mûåc àen,
hay vúái nhûäng cêu thú hay hùèn hoi:
Traái nhoát nhû boáng àeân tñn hiïåu
Troã löëi sang muâa heâ,
Quaã caâ chua nhû caái àeân löìng nhoã xñu
Thù’p muâa àöng êëm nhûäng àïm thêu.
Quaã úát nhû ngoån lûãa àeân dêìu
Chaåm àêìu lûúäi chaåm vaâo sûác noáng.
Nhaâ thú hay, hay bùçng tû tûúãng, bùçng tònh caãm, bùçng
chñ khñ, bùçng taánh tònh, nhûng têët caã nhûäng caái hay phaãi
thöng qua xuác caãm, caãm giaác; noái cho cuâng, tû tûúãng laâ
khaái quaát, vaâ khaái quaát laâ loåc ra tûâ sûå söëng; phaãi cöë
gù’ng lúán lao lù’m, múái loåc tû tûúãng ra tûâ sûå söëng àûúåc,
nhûng khi àaä loåc ra àûúåc àïí maâ tûå giaác röìi, thò thú laåi
phaãi àûa tû tûúãng trúã vïì nùçm trong sûå söëng, coá thïë thú
múái söëng àûúåc, múái “vaâ cêy àúâi maäi maäi xanh tûúi” àûúåc.
Cho nïn möåt thi sô coá àûúåc tû tûúãng, tònh caãm röìi, thò
phaãi chûáng toã caái baãn lônh cuãa mònh trong xuác caãm, caãm
giaác, hònh tûúång. Traái nhoát nhû boáng àeân tñn hiïåu, àuáng
thêåt, búãi noá troân, nhoã, húi daâi, vaâ àoã, nhûng noá khöng
troã löëi reä sang àûúâng caái àûúâng con trong khöng gian, maâ
reä sang thúâi gian, sang muâa heâ. Hònh tûúång quaã úát laåi
coân kyâ thuá hún, noá nhû ngoån lûãa àeân dêìu, búãi noá daâi vaâ
nhoån laåi nhû ngoån lûãa vaâ àoã; noá cay, noá chaáy, Chaåm àêìu
lûúäi chaåm vaâo sûác noáng; maâ quaã úát noáng thêåt, do noá chaáy
noáng, cho nïn baão noá laâ ngoån lûãa àeân dêìu khöng phaãi
chó laâ so saánh hònh thûác traái úát vúái ngoån lûãa, maâ so saánh
caã nöåi dung traái úát vúái ngoån lûãa, theâ lûúäi lïn trïn àêìu
ngoån lûãa. Ba hònh tûúång trïn àêy, nïëu chó coá thïë, thò duâ
hay, taác giaã cuäng chûa phaãi laâ nhaâ thú cuãa chuáng ta, nhaâ
thú caách maång cuãa hiïån nay; nhûäng hònh tûúång naây phuåc
vuå cho toaân vùn cuãa möåt baâi thú chiïën àêëu, rêët chiïën
àêëu, rêët chöëng Myä cûáu nûúác.
Phaåm Tiïën Duêåt quaã laâ möåt thi sô, búãi anh nhùçm ài
àïën tû tûúãng, rêët têåp trung nhû tïn bù’n truáng höìng
têm, nhûng luön luön anh khöng rúâi xuác caãm. Maáy bay
giùåc Myä leo thang bù’n phaá, ban àïm ta phaãi tù’t lûãa, cho
nïn:
Cêy truác laâm duyïn phaãi nhúâ gioá thöíi
Cö gaái laâm duyïn phaãi nhúâ gioång noái
Böng hoa laâm duyïn phaãi luyå hûúng bay...
Nhûng boáng töëi àaä “thaânh bûác maân àen che nhûäng baâo
thai chiïën dõch”.
Ngaây mai. Ngaây mai hoaân toaân chiïën thù’ng
Anh dù’t tay em, trúâi chi chñt sao giùng
Thù’p àeân ta seä chúi trùng ngoaâi thïìm...
Nhûäng cêu thú naây laåi hay vïì nhaåc àiïåu. Nhaåc àiïåu cuäng
tûác laâ xuác caãm.
Baâi Nhúá, lúâi möåt chiïën sô laái xe:
Caái vïët thûúng xoaâng maâ àûa viïån
Haâng coân chúâ àoá, tiïëng xe reo...
Nùçm ngûãa nhúá trùng, nùçm nghiïng nhúá bïën
Nön nao ngöìi dêåy nhúá lûng àeâo.
Mêëy baâi thú cuãa Phaåm Tiïën Duêåt coá möåt àiïåu veã
ngang nhiïn; nhûäng ngûúâi xuyïn qua bom àaån nghòn
vaån nguy hiïím àûa xe ài túái núi, vïì túái chöën, hoå khöng
ngang sao àûúåc, hoå nhòn vïì àõch maâ ngang taâng. Böën cêu
thú trïn ngang taâng búãi vò röång. Anh laái xe bõ thûúng
nùçm viïån, nùçm trïn giûúâng àiïìu trõ maâ vêîn coân úã giûäa
àêët trúâi nhû khi laái xe. Laâm thú phaãi biïët noái khoa
trûúng, noái khoa trûúng, goåi nöm na laâ noái doác, nhûng
noái doác coá lyá, vaâ dûâng laåi àoá, chûá àûâng ài àïën noái khoaác.
Nùçm ngûãa nhúá trùng, nùçm nghiïng nhúá bïën, hai cêu thú
ba, böën trïn àêy hay, búãi noá röång maâ àuáng; Nön nao ngöìi
dêåy nhúá lûng àeâo, khöng cêìn phaãi giaãng nghôa, chó cêìn
ngûúâi àoåc tûúãng tûúång mònh laâ anh laái xe kia, seä thêëy
cêu thú thêåt laâ thuá võ, maâ laåi thñch nûäa, thñch caái choáng
mùåt cuãa xe lïn àeâo, vûâa lïn laåi vûâa voâng.
Chiïëc Xe khöng kñnh cuãa Phaåm Tiïën Duêåt cuäng àaáng
yïu vaâ coá möåt caái say sûa nhû thïë, say sûa ngaåo caác
nguy hiïím, maâ nguy hiïím vò Töí quöëc, chûá khöng phaãi vò
muöën phiïu lûu. Noá ngang nhiïn, noá xuêët saáo, haäy cûá
núái caái àiïìu trûúác hïët laâ noá vúä hïët têët caã caác kñnh maâ cûá
ài. Töi yïu, trong caái röång caái ngang, nhaâ thú vêîn cûá noái
rêët àuáng:
Nhòn thêëy gioá xoa vaâo mù’t àù’ng
Nhòn thêëy con àûúâng chaåy thùèng vaâo tim
Thêëy sao trúâi, vaâ àöåt ngöåt caánh chim
Nhû sa, nhû uâa vaâo buöìng laái...
(Baâi naây coá cêu:
Nhòn nhau mùåt lêëm cûúâi ha ha; töi khöng thuá caái
“cûúâi ha ha” naây; noá thïë naâo êëy, noá löå liïîu, noá khöng tûå
nhiïn, húi lêëy àiïåu vaâ “anh huâng” trïn sên khêëu. Coá thïí
taác giaã cho vaâo àêy vò búãi phaãi bù’t vêìn. Ngûúâi bònh thú
àoåc àïën cêu naây phaãi àoåc chòm ài, chûá nïëu “ha ha” thêåt
lïn, thò laâ möåt caái àau khöí cho taác giaã).
Coân vïì baâi Gûãi em, cö thanh niïn xung phong, töi àaä
àoåc nhiïìu lêìn, maâ àïën lêìn àïm nay, khi viïët baâi naây, töi
múái thêëy àûúåc àïën núi àïën chöën caái traái tim cuãa taác giaã.
Baâi naây laâ möåt baâi thú chiïën àêëu, cö gaái Thaåch Kim naây
laâ trong “Àaåi àöåi thanh niïn ài lêëp höë bom”; baâi naây laâ
möåt baâi thú hiïån thûåc: Em àoáng coåc daâi quanh quanh höë
bom - Naâo cuöëc naâo chooâng, xoong nöìi xuãng xoaãng.
Chiïëc voäng baåt trïn àûúâng haânh quên
Anh àaä buöåc nhiïìu cêy xoan cêy öíi.
Buåi muâ trúâi muâa hanh
Nûúác trù’ng khe muâa luä,
caâng hiïån thûåc, caâng thiïët thên, caâng thiïët tha; möì höi,
maáu cuãa chuáng ta caâi tröån vaâo nhûäng neát hiïån thûåc êëy:
“Caånh giïëng nûúác coá bom tûâ trûúâng
”Em khöng rûãa, nguã ngaây chên lêëm...
Baâi thú naây laâ nhûäng caái êëy, vaâ baâi thú naây chñnh cöëng
laâ möåt baâi thú tònh yïu. Ngûúâi nghe lûúát qua, àoåc lûúát
qua thò dïî bõ phên taán chuá yá vaâo caái gioång noái àuâa
nghõch cuãa tuöíi treã, cuãa taác giaã, cuãa cö gaái thanh niïn
xung phong. Em úã Thaåch Kim, sao laåi lûâa anh laâ “Thaåch
nhoån”, con trai con gaái hoå gùåp nhau trong hoaân caãnh
bom àaån, hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi cöng taác khaáng chiïën
trïn dùåm àûúâng.
Tranh thuã coá aánh àeân duâ
Anh vöåi nhòn em vaâ baån em khù’p lûúåt
Moåi ngûúâi cuäng toâ moâ nhòn anh
Röìi boáng töëi laåi kheáp vaâo boáng töëi.
Àaä thïë, trai cuäng tñnh hay àuâa, gaái cuäng tñnh hay àuâa.
Ngûúâi tinh nghõch laâ ngûúâi anh dïî thên - Caái miïång em
ngoa cho baån cûúâi doân; do vêåy maâ ngûúâi ta dïî chuá yá vaâo
ngoaåi caãnh, vaâo tñnh nïët bïn ngoaâi, maâ taác giaã thò cuäng
noái caái gioång ngang ngang,
Coá leä naâo anh laåi mï em
Möåt cö gaái khöng nhòn roä mùåt...
Coân coá leä gò nûäa! Anh mï em thêåt röìi, mùåc duâ chó thêëy
AÁo em hònh nhû trù’ng nhêët; khöng thêëy roä mùåt, roä
ngûúâi, laåi coân baão laâ “tiïëng Haâ Tônh nghe buöìn cûúâi àaáo
àïí”, êëy thïë maâ
Anh lùång ngûúâi nhû tröi trong tiïëng ru
Öi! Caái nöîi yïu thûúng, gùåp nhau trïn àûúâng,
Em úi em, haäy nghe anh hoãi
Xong àoaån àûúâng naây caác em laâm àêu?
“Caác em laâm àêu? ” noái ra caái veã àaân anh, mònh cuäng
lúán tuöíi röìi. Chó coá thïë, nhòn nhû thïë, nghe nhû thïë, röìi
xa nhû thïë. Àiïìu rêët mûåc caãm àöång, laâ thïë röìi vïì sau ài
tòm, tòm thêåt, tòm thiïët tha da diïët,
Anh àaä tòm em rêët lêu, rêët lêu
Cö gaái úã Thaåch Kim, Thaåch nhoån.
Khùn xanh, khùn xanh, phúi àêìy laán súám
Saách giêëy múã tung trù’ng caã rûâng chiïìu.
“Tòm em nhû thïí tòm chim, - chim ùn biïín bù’c ài tòm
biïín àöng”, caái nöng nöîi ài tòm ngûúâi yïu muön àúâi vêîn
vêåy. Chó thêëy ngûúâi khaác caã, thêëy àêu ngûúâi mònh yïu;
chó thêëy khùn xanh caác baån em giùåt phúi, chó thêëy giêëy
trù’ng caác baån em múã hoåc, coân em?
Anh àaä ài rêët nhiïìu, rêët nhiïìu...

... Nhûng chùèng thêëy em, cö gaái Thaåch Kim,
Thaåch nhoån.
Möåt phêìn cuäng taåi caái chi tiïët em noái àuâa “Thaåch
nhoån” êëy, múái coá cúá cho thûúng nhúá baám vaâo caâng lêu,
Thûúng em, thûúng em, thûúng em biïët mêëy!
Xin thûa thêåt rùçng töi rêët caãm àöång. Töi caãm àöång trûúác
baâi thú tònh naây. Noá mang dêëu thúâi àaåi, búãi noá mang dêëu
êën rêët roä cuãa chöëng Myä, cûáu nûúác; biïët bao nhiïu con
trai con gaái trïn àûúâng khaáng chiïën àang yïu nhau nhû
thïë naây! Töi caãm àöång trûúác caái ngûúâi àang yïu trong baâi
thú naây, coá yïu thêåt thò múái ài tòm lêu vaâ nhiïìu nhû thïë.
Chó cêìn trong xe coá möåt traái tim.
Chó cêìn trong thú coá möåt traái tim.
*
* *
Vûúng Anh, ngûúâi dên töåc Mûúâng, qua thú cuãa anh,
laâm cho töi thêëy caái vöën vùn hoåc Mûúâng thêåt laâ àaáng quyá;
nhêët àõnh anh àaä tiïëp nhêån caái vöën thú cuãa töí tiïn mònh,
thò múái coá àûúåc nhûäng hònh tûúång êëy, sûå xuác caãm êëy
Húäi cêy sung chñn àoã
Cêy nhaã - laá chñn vaâng
Cêy giùng àöåi mêm hoa chúâ gioá
Cêy coå rung traái ùn sûúng...
Vûúng Anh coân tiïëp nhêån mang maáng xa xa caái löëi
noái, löëi vùn cuãa nhûäng trûúâng ca Têy Nguyïn
Giùng ài!...,
Giùng baãy giaân chiïng ba úã cûãa
Baây ài!
Baây chñn lûâa chiïng nùm àêìu höìi...
Do trònh àöå vùn hoáa cuãa mònh, thú Vûúng Anh àaä kïët
húåp úã mûác àöå cao baãn nùng xuác caãm vaâ trñ tuïå suy nghô,
Baâi Hoa trong Mûúâng ca ngúåi hai baân tay cuãa chuáng ta.
Baâ meå Mûúâng, ngûúâi àaä noái “Baân tay laâ hoa möåt àúâi”,
baão vïì nhûäng ngoán tay:
- Ngoán daâi, moân àöët giûäa, búãi vñt cêìn
rûúåu uöëng
Ngoán ngù’n nhû veão mùng mai mùng hoáp,
dûång nïn nhaâ kñn cöåt röång gian...
Ngoán troã moác mù’t öng àaåo öng quan
Àïí ngoán tuân luân giûä cuãa.
Cêu thûá ba àïën thêåt àöåt ngöåt, vaâ cuäng khoaái chaá möåt
caách dûä túån. - Noái àïën viïåc maáy vïì mûúâng baãn, phaáo bù’n
maáy bay, taác giaã àaä kheáo kïët húåp vúái sûå baâ quñ chaáu:
Àûáa trai giêåt tay
- Baâ úi nhiïìu ngûúâi lù’m maáy
Àûáa gaái löi cheáo vaáy
- Baâ chaåy mau, chaåy mau!
Chaáu dêîn ra cêìu ngoá xe ngoá suáng.
Caách àûa sûå vêåt ra àaä sinh àöång, thò khöng cêìn noái daâi.
“Cúm súám àaân con ùn vöåi - Cúm töëi àaân con ùn nhaåt ùn
khö”, moåi ngûúâi àïìu nghô lo laâm luång, do àoá múái coá thaânh
quaã àù’c yá:
Meå chöëng tay vaâo höng
No mù’t nhêån “böng cúm traái luáa”...
... Meå chúâ con trai laåi:
- Tay maây múái súâ maáy, múã tao nhòn!

Meå nhòn con gaái àïën
- Tay maây cêìm suáng, cêìm coá hay?
Con gaái xoâe hai baân tay
Con trai xoâe hai baân tay...
Baâi thú giaáo duåc rêët maånh, rêët roä, maâ khöng coá möåt
chuát gioång giaáo huêën. Búãi vêåy, töi múái noái: Saáng taác thú
cuãa ta hiïån giúâ tiïën lïn möåt chùång múái.
Bïë Kiïën Quöëc cho ta thêëy möåt caái gò àang mêìm chöìi
nuå úã trong caãm xuác, trong höìn thú. Caãm tûúãng êëy khúáp
vúái möåt söë cêu thú cuãa anh:
Coá lêìn beã ngoån àuâa nhau
Vaâi roi meå àaánh, chaã àau, nhûng buöìn.
Àaánh röìi meå cuäng daåy con
“Tröìng cêy giûä ngoån, cêy coân lúán lïn...”
- “Con ài duâ vöåi tiïìn phûúng,
Nhúá gòn dûúng liïîu, nhúá thûúng baåch àaân
Nguyå trang cêìn beã àöi caânh
Thò àûâng beã ngoån - àïí daânh cho cêy”.
Nhûäng gioâng söng cuãa anh cuäng cho möåt caãm giaác
mêìm chöìi nuå nhû thïë; mùåc dêìu anh noái anh àaä yïu, anh
àaä coá “em”, vaâ anh cuäng saáng taåo hònh tûúång:
Em ta yïu coá gò nhû loâng söng:
Möåt nïìn xanh traân xuöëng chaãy theo doâng,
Laâ ruöång àêët, anh hiïìn laânh khoãe khoù’n.
tuy vêåy baâi thú coân böëi röëi möåt caách tinh vi, nghôa laâ àoåc
tinh thò thêëy noá böëi röëi; nhûäng àiïìu Bïë Kiïën Quöëc noái
trong lúâi khöng hay bùçng möåt caái gò àoá cuãa anh úã ngoaâi
lúâi; kïí ra, caái tûá cuãa baâi Nhûäng gioâng söng chûa àuã lö
gñch àïí thuyïët phuåc ngûúâi àoåc; nûúác ta rêët nhiïìu söng,
búãi vêåy nïn rêët töën cêìu, nhûng thïë nhûäng nûúác coá nhiïìu
nuái, hoå khöng anh duäng hay sao? Nuái khêëp khïính lö
nhö, bù’t ngûúâi ta phaãi phêën àêëu nhiïìu chûá. Mùåc dêìu lúâi
thú anh noái böëi röëi, nhûng chù’c anh khöng ngúâ rùçng
chñnh anh àûúåc yïu vò caái gioång thú cuãa anh, caái àiïåu
têm höìn cuãa anh:
Sinh ra úã àêu, maâ ai cuäng anh huâng?
Têët caã traã lúâi: sinh bïn möåt gioâng söng.
Chùèng phaãi söng Àaâ, söng Maä, söng Höìng àöi
búâ caát mïnh möng,
Thò cuäng söng Traâ, söng Hûúng, söng Cûãu Long
uöën chñn àêìu röìng.
Chùèng phaãi röång xa möåt têìm coâ vöî caánh,

Cuäng xinh xinh vaâi saãi cheâo quêîy maånh...
Trong möåt söë nhûäng baâi thú àaä àùng trïn baáo, in saách
(Thaáng Giïng hai ra chung vúái Hoaâng Thõ Minh Khanh
vaâ Thuáy Bù’c) cuãa mònh, Phan Thõ Thanh Nhaân laâ nhaâ
thú gaái chûáng toã möåt sûå àùçm trong xuác caãm vaâ suy nghô,
caái àùçm cuãa têm höìn phuå nûä. Ngûúâi àaân öng vúái ngûúâi
àaân baâ: “Hai àûáa ta nhû trúâi vúái àêët”,
Trúâi öìn aâo buöìn vui löå liïîu
Àêët trêìm tû suy nghô trûúác sau,
hai hònh tûúång êëy cuãa Phan Thõ Thanh Nhaân, ngêîm laåi
cuäng coá thïë thêåt; ngûúâi àaân baâ coá nhûäng tïë nhõ, nhûäng
trêìm tônh, maâ ngûúâi àaân öng, caái con gaâ tröëng êëy, nhiïìu
khi khöng coá. Bïn caånh tñnh chñnh trõ, tñnh tû tûúãng,
tñnh thúâi àaåi maâ thú Phan Thõ Thanh Nhaân cuâng coá vúái
thú cuãa giúái àaân öng, thú chõ coân coá möåt tñnh caách rêët
àaáng quñ, hiïån nay coân hiïëm: tñnh phuå nûä.
Nhúá sao möåt töëi muâa àöng

Cuâng anh noái nhûäng chuyïån... khöng àêìu àïì.
Mûa rúi ûúát caã liïëp tre
Giûä chên anh, chaã cho vïì, höå em.
Ba baâi thú àûúåc giaãi nhò cuãa chõ Thanh Nhaân, töi noái
úã àêy neát gò àùåc biïåt cuãa chõ vaâ cuãa ngûúâi phuå nûä. Nhiïìu
ngûúâi lêëy tïn möåt trong ba baâi êëy cuãa chõ maâ àùåt tïn cho
chõ laâ: “Hûúng thêìm”.
Cö gaái nhû chuâm hoa lùång leä
Nhúâ hûúng thúm noái höå tònh yïu
Anh vö tònh, anh chùèng biïët àiïìu,
Töi àaä àïën vúái anh röìi àêëy...
Hai cêu ba, böën àuáng laâ yá nghô cuãa ngûúâi con gaái. “Anh
chùèng biïët àiïìu”, àûáng trïn hònh thûác cêu, chûä, laâ möåt lúâi
traách moác khaá nùång, nhûng úã àêy nöåi dung laâ àïí traách
yïu; ngûúâi con gaái phaãi ài bûúác trûúác, ngêåp ngûâng àïën
thùm ngûúâi con trai úã taåi nhaâ anh, búãi anh ngaây mai ài ra
tiïìn tuyïën. Cö “Giêëu möåt chuâm hoa trong chiïëc khùn tay”,
hoa bûúãi, anh khöng daám xin, cö chùèng daám àûa,
Chó muâi hûúng àêìm êëm thanh tao
Khöng giêëu àûúåc cûá bay dõu nheå...
Caái Baãn múái, cuãa àöìng baâo Kinh lïn xêy dûång trïn
miïìn nuái, rêët tûúi saáng, nùçm nghiïng bïn suöëi trong;
trong möåt ngöi nhaâ, maâ vûúân luöëng caãi àaä lïn vöìng, maâ
sên löëm àöëm hoa cam trù’ng, maâ giêåu xanh mûúåt laá trêìu
khöng, coá:
Cuöën saách trïn baân àoåc dúã dang
Ai vûâa múái haái nhaánh hoa ban?
Chiïëc gûúng kñn àaáo treo sau cöåt
Cö gaái Höì Gûúm giûäa nuái ngaân.
Töi khöng baão rùçng cêy buát àaân öng khöng viïët àûúåc
nhûäng cêu thú kñn àaáo nhû chiïëc gûúng treo cöåt êëy,
nhûng töi vui thñch hún vaâ mûâng rùçng cêu êëy laâ do möåt
ngoâi buát àaân baâ.
Vaâ töi cuäng thêëy trong àoaån múã àêìu baâi Xoám àï, sûå
nhòn nghe tó mó cuãa phuå nûä, caái ngön ngûä hiïån thûåc cuãa
phuå nûä (àaân öng thûúâng duâng möåt ngön ngûä trûâu tûúång),
caã caái cêu noái gioång noái cuãa phuå nûä úã hai cêu cuöëi:
Xoám àï ngaây trûúác goåi nhau;
“Muå coâng búái raác”
“Meå con nhaâ löng gaâ gieã raách”,
“Laäo Tû say”,
“Thùçng beá àaánh giaây,
”Öng giaâ muâ têìm quêët"...
Khöng ai giöëng ai nghïì nghiïåp
Khöng ai khaác ai caái ngheâo.
Treã con xoám àï têët caã giöëng nhau
Da chaáy nù’ng, toác rêu ngö,
Con gaái con trai nghõch nhû quó sûá
Caã caái àoaån naây, töi nghô rùçng àaân öng khoá maâ viïët
àûúåc.
*
* *
Töi phaãi lêëy àiïím àïí giaãi quyïët diïån, xin taåm ngûâng
laåi úã caác giaãi nhò. Mong coá dõp gùåp gúä têët caã caác baån àaä
àûúåc giaãi vaâ nhûäng baån coá nhûäng baâi thú xuêët sù’c úã
ngoaâi giaãi. Chaâo mûâng caác võ tên khoa trong thú! Chuác
mûâng chùång tiïën múái cuãa Thú. Tiïën lïn túái nhiïìu baâi thú
hay nûäa!
15-4-1970

Va Cay Doi Mai Mai Xanh Tuoi - 989

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Va Cay Doi Mai Mai Xanh Tuoi - 989

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

VAÂ CÊY ÀÚÂI MAÄI MAÄI XANH TÛÚI 241

VAÂ CÊY ÀÚÂI

MUÂA XUÊN 40 NØM

Sûå àúâi tröng thêëy maâ ... loâng,

Ngaây kyã niïåm Àaãng ta ra àúâi àaä 40 nùm, möìng 3

Cuöåc söëng cuãa chuáng ta hiïån nay, tûâ hêåu phûúng ra

BAÁC HÖÌ THÛÚNG YÏU

... Baác Höì nùçm trong traái tim thïë giúái

Öi! Baác Höì úi, nhûäng xïë chiïìu

LÏNIN, VÊÌNG TRAÁN TÖI YÏU

Ngûúâi laåi, qua... dûâng bûúác,

Töi àaä thùm Lïningúraát, viïån Xmönni, àiïån Cremlin,

Lïnin ài giûäa böën bïì röång raäi,

YÏU THÚ BAÁC

Tiïëng suöëi trong nhû tiïëng haát xa,

Cúm nûúác rau canh àun vúái nêëu

(1) Noá: lñnh nguåc.

Nuå cûúâi àù’ng cay, khi noái àïën “Caái cuâm”:

Nguã thò ai cuäng nhû lûúng thiïån,

Phaãi nhòn cho röång, suy cho kyä.

Chuâa xa chuöng giuåc ngûúâi nhanh bûúác

Àêìy song hoa núã tiïëng chim kïu,

Nuái êëp öm mêy, mêy êëp nuái,

VAÂO NHAÂ LAO HUYÏÅN TÔNH TÊY

Trong lao tuâ cuä àoán tuâ múái

ÀÖÅC TOÅA KÑNH ÀÒNH SÚN

Chuáng àiïíu cao phi têån,

TÊÅP THÚ “BAÁC HÖÌ”

Bao thêët baåi dêîu xoát loâng cay àù’ng

Àöi mù’t Baác hiïån lïn cûúâi phêën khúãi

... Baác chùèng buöìn àêu, Baác chó àau

Chó lo muön möëi nhû loâng meå

Nêng niu têët caã, chó quïn mònh.

Baác àaä vïì àêy, Töí quöëc úi!

Ba höìng quên Xö viïët àaä tûâng àaánh Àûác quöëc xaä,

ÚÃ ngoä Compoint, thuã àö Pari, Baác laâ thúå chûäa aãnh:

Maáy chûä thöi reo, nhúá ngoán àaân

LOÂNG BAÁC HÖÌ

trong quên àöåi, vò sûå tu dûúäng chûa àêìy àuã, hoùåc vò

(1) Göìi: cù’t caânh, tiïëng Phuá Thoå.

Thaáng Baãy 1971

BÛÁC CHÊN DUNG BAÁC HÖÌ

Nhûäng truyïån Vò nûúác vò dên cuãa Nhaâ xuêët baãn

Möåt àïm thaáng taám nùm 1965, mêëy chiïëc thuyïìn

thi sô Blaga Dimitröva(1) viïët, cö con gaái hiïìn dõu Viïåt

TÛÂ BAÂI NOÁI CHUYÏÅN

Nûúác Àûác úi, oan traái ba têìng

Nhûäng ngûúâi thúå dïåt Xilïdi

Àöìng chñ khuyïn chuáng ta phaãi söëng cuöåc söëng chiïën

... VAÂ CÊY ÀÚÂI MAÄI MAÄI XANH TÛÚI

Mêëy caãm nghô àoåc quyïín Töí quöëc ta, nhên

(1) Àùng úã taåp chñ Àöåc lêåp thaáng 5-1950.

Àöìng chñ Phaåm Vùn Àöìng thûúâng biïën tû tûúãng, lyá

Thêåt ra möåt quyïín saách nhû quyïín naây laâ do àöìng

Long lanh àaáy nûúác in trúâi,

CAÃNH ÀEÅP HÛÚNG SÚN

Höì Xuên Hûúng

(Chuáng ta àêy laâ nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng,

(1) Thú Thïë Lûä (Bûác tranh tiïn).

Vùn hoåc úã AÁ àöng ta, vùn hoåc Viïåt Nam, Trung

(1) Anh tam (tiïëng cöí): anh em.

(1) Nuái cao, tûúãng nhû khöng dñnh vaâo àêët.

... Cêu thú gúåi caãnh Àaâo nguyïn,