Quch Tn, Quch Giao

Nh Ty Sn
WWW.VNTHUQUAN.NET, 2006

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn LI U SCH

... K nim ln th 200 chin thng Ngc Hi ng a lch s, dn tc ta nh li chin cng oanh lit ca ngha qun Ty Sn vi Quang Trung bch chin bch thng, qut sch 29 vn qun Thanh xm lc ra khi b ci, gi vng c lp v thng nht T quc va c lp li vi s ni dy bo tp ca phong tro Ty Sn. K nim ln th 200 chin thng Ngc Hi ng a, khng ch n li cuc tin cng thn tc v chin tch bnh Thanh, m cn lm sng dy hng kh Ty Sn gn lin vi tn tui cc lnh t kit xut Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L v tn tui cc tng lnh anh hng xy dng phong tro t trng nc, cng nh cc tng lnh quy t vi phong tro sau khi nh Ty Sn dng c khi ngha. Trn tinh thn , tc phm Nh Ty Sn ca nh vn lo thnh Quch Tn v con trai l anh Quch Giao do S VHTT Bnh nh xut bn ra mt bn c trong dp ny gp phn k nim

200 nm chin thng Ngc Hi ng a lch s. Tc phm ny l kt qu ca mt tm huyt ln khao kht th hin li s tht lch s trn chnh mnh t chn nhau ct rn ca tc gi: Nhng g ti c nghe, c thy, c bit trong i m cn nh li trong tui gi, nu khng vit ra cho qu hng, con chu, e rng s vnh vin mang theo xung ba tc t. Vi nguyn vng v nim u t , trong nhng nm cui i, tuy hay au yu, b mt mt mt v mt cn li rt m, nh vn lo thnh Quch Tn trn 80 tui vn lm vic m say v nghim tc vi s gip c lc ca con trai thc hin tc phm Nh Ty Sn v t mnh m mm vit nhiu tc phm giu tnh t liu khc v qu hng Bnh nh. Lch s nh Ty Sn l vn ln c gii nghin cu s hc v ton th nhn dn ta quan tm tm hiu. Nhiu tc phm vit v thi i Ty Sn, vit v nhng anh hng dn tc thi Ty Sn, tuy cha tht y , nhng nhng g c cng b v tng kt trong cc b sch l rt cng phu v chnh xc. Nhng khi c Nh Ty Sn, bn cnh nhng chi tit mi v t m ch c tc phm ny, cn c nhng chi tit khc hn so vi cc ti liu v sch bo c, v tn cha m ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L, hay vic xc nh qu qun ca c Trn Quang Diu, mi lin quan gia cc tng lnh Ty Sn nh Bi Th Xun v Ng Vn S, c ng

Vn Long v c ng Tin ng... Chng ti trc tip lm vic v trao i vi tc gi trc khi in Nh Ty Sn. Nh vn Quch Tn cho bit rng tc phm ny c vit vi phng chm ghi chp li cc s kin lch s chnh xc theo s phn nh ca nhn dn a phng, c th l theo li truyn ca cc bc trng thng tng sng thi Ty Sn t Ty Sn, v chnh xc theo cc t liu lch s ng tin cy gm 12 b s k v Ty Sn c nhn dn bo tn qua s tr th gh gm ca triu nh nh Nguyn. Cng vi cc ti liu lch s trong v ngoi nc c lin quan ti phong tro Ty Sn (xem bng k sch tham kho). Ni nh vy, khng c ngha Nh Ty Sn l mt quyn s k. y ch l, nh kin khim tn ca tc gi, mt tp ghi chp chuyn xy ra trong lch s v mt thi i v vang ca dn tc vi s y nht nh cc chi tit tht, con ngi tht cng nhng huyn thoi m ba anh em Ty Sn dng nn thu phc nhn tm bui u dy ngha. , chi tit tht v chuyn hoang ng khng b nha ln vo nhau, cc s vic c ngi bt tc gi m bo tnh c th v cng bng. Chng ti xin trn trng gii thiu Nh Ty Sn vi bn c. Nhn y, chng ti xin t lng chn thnh bit n i vi tc gi v knh mong bn c gn xa c kin ng gp v tc phm ny.

HNG NHN Nguyn Gim c s VHTT Ngha Bnh

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn Li ngi bin son

Tp Nh Ty Sn ny, ti vit theo nhng ti liu ca cha ti l Quch Tn su tm, tp hp v ghi chp li. Trc khi vit, trong khi vit v sau khi vit xong, ti c cha ti hng dn v un nn sa cha nhng ch cha phn nh ng, y s vic v tinh thn.Gia tc ti sinh c lu i ti x Ty Sn. T nh chng ti c nghe cha ti v cc thn s k cu trong vng trao i vi nhau nhng chuyn v Ty Sn. V trong gia nh, cha ti cng thng k cho con chu nghe nhng chin cng oanh lit ca nh Ty Sn, gy lng t ho, knh phc. Thi trung hc, ti cng hc s Ty Sn, cng c nhiu sch v Ty Sn. Nhng ti liu th ngho nn v s vic c nhiu im khng ging nhng iu ti c nghe truyn. Cha ti nhiu ln gii thch s sai bit y, cho bit rng:

A. Do ngi bt k vit s thi y xuyn tc, giu bt s tht cho va lng nh Nguyn Gia Miu ang thng tr. Do cc s gia thi y xa (min Bc nn khng st). Do s n p ca chnh quyn rt khc lit, nhn dn a phng c lin quan trc tip vi Ty Sn ngm ming khng dm ni li r s tht. B. M s tht v Ty Sn t khi nhen nhm cuc i ngha n lc bi vong rt phong ph, nhiu gia ph cn ghi, nhiu chu con cc danh tng, danh thn cn nh bit v truyn li. Cc sch ghi chp ca cc nh Nho yu nc sng gn thi y v sau c ghi chp li. Cha ti c mun vit li lch s Ty Sn cho hn, ng hn, lu li nhng iu hay, p, cao c ca ng cha cho con chu v sau bit m t ho, t cng. V vy, t nm 1930 n 1945, sut 15 nm, cha ti su tp, ghi li, tip xc v i n c mt s ni xy ra cc s kin lch s y quan st thng cm vi c nhn. S ti liu kh phong ph. Nhng n nm 1945, gia nh v Bnh nh, ti sn sch v li nh Nha Trang, b gic Php chim. Mi n nm 1954, ha bnh lp li, tr v Nha Trang th ch cn mt ci nh trng trn, ti sn, sch v, ti liu u mt c! T nm 1955 n nay, cha ti lm li cuc su tp, tip xc, ghi

chp... nhng mt s ti liu chnh thc nay khng tm li c, nhiu ngi hiu r s vic (truyn li trong gia nh) cht hoc i bit tch... Tuy nhin s ti liu mi thu thp trong thi gian ny cng kh phong ph. Li mt ln na b mt mt trong cuc tho chy thng t nm 1975. Ti liu gom gp, sch v ghi chp trong 20 nm trng, mi phn khng cn c mt. Cha ti nay gi yu - 76 tui ri - t thy kh m su tp c na, v s cng khng sc ngi vit li nhng iu tm, nghe, ghi chp sut 50 nm nay, nn bo ti nghin cu cc ti liu cn st li theo s b sung, hng dn, gii thch ca cha ti, c gng vit k li cho con chu bit c r hn v nh Ty Sn. Ti ra cng vit t u 1983 v vit xong vo cui xun 1984. Theo kin ca cha ti, tp ny khng th gi l mt cun lch s, v ti liu, mt s cha c phi kim cht ch. y ch l mt s t liu c chn lc, sp xp c h thng, nhng iu m chng ti thy nn chp, ng chp. Nghe sao chp vy, c nhiu s vic chnh xc, cng c s vic ch cm mt hoa tiu lm du cho nhng ngi sau tip tc khai tm. Li c c nhng chuyn hoang ng theo kiu Hn Cao T chm rn, kiu su c l cy thnh L Li vi vng Nguyn Tri vi thn trong s sch c. Cha ti bo cn ghi li, v ch l nhng bin php tuyn truyn c ng ngy xa da vo thn

quyn, d oan, v s thc l n cng c t nhiu tc dng. Cc b s trc vit v Ty Sn thng ch ch trng n Vua Quang Trung. ng. V chnh Vua Quang Trung mi tht l ngi c cng vi dn tc. Nhng xt k nu khng c Vua Thi c nn p mng, th chc g mt mnh Vua Quang Trung c th hon thnh ngi nh Ty Sn? Cc sch cng t ni n cc tng v cc quan vn gip nh Ty Sn xy dng s nghip. Trong tp t liu ny, chng ti mong lp c phn no nhng ch khuyt y. Chng ti li a ra mt i chi tit lm sng t ngha ch Trung m phn ng ngi Bnh nh theo t xa n nay: khng phi trung vi Vua, m trung vi T Quc, vi Dn tc, khng phi trung vi mt ngi hay mt nh, m trung vi ngha v tn ng ngha v, tc l TN K theo o c c truyn. V thi khng tranh quyn v ca cc quan vn v thi Thi c, Quang Trung, thi khng noi gng phn ng di thn ca Vua Chiu Thng khi nh L mt, ca cc danh tng danh thn ca Ty Sn cn sng st sau khi Vua Cnh Thnh b Gia Long git, chng t rng phn ng ngi Bnh nh khng b ci hc Trung Qun ca Hn Nho nhi s. l mc ch vit tp Nh Ty Sn ny. Vit xong, vng li cha ti, ti trnh ln cho hai bc l bc Lc nh, bc Gin Chi, cng hai ch l ch Nguyn ng, ch

Quch To nh chnh. Hai bc ch cho nhng ch sai lm, hai ch thm cho nhng iu thiu st, v ban cho nhng li khuyn l. Ti ht sc vui mng. cho Nh Ty Sn c hon ho, ci mong thm s ch gio ca cc bc cao minh.

QUCH GIAO

10

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn P TY SN

p Ty Sn l ni pht tch ca Bnh nh tam hng: Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L. p gm phn t An Kh v phn t Bnh Kh, tnh Bnh nh. V chia lm ba phn: Ty Sn thng l vng An Kh. Ty Sn Trung, t chn o An Kh n Hu Giang, T Giang. Ty Sn H, t Trinh Tng, Ph Lc n Th Lc, Lai Nghi, Th Thin, An Chnh, Vn Tng, K Sn, Thun Truyn, Thun Hnh... Cm thp Bnh Nghi (Ph Thin) pha nam sng Cn v cm thp Dng Long pha bc sng Cn l hai tr ranh gii pha ng ca p. Pha ng l ng bng ph nhiu. Pha ty v pha nam, ni non him tr, ip ip trng trng. Pha bc, na trn l ni dnh lin vi dy ni pha ty, na di l ng bng dnh lin vi ng bng pha ng.

11

Dng sng Cn pht nguyn trn dy Trng sn chy xung bin Th Ni, chia p Ty Sn ra lm hai, na pha nam na pha bc, chy dc theo dng sng, t ma la du bp thay nhau lm tng v giu sang cho ni non hng him. Ni c nhiu ngn cao ln, trng s hin ngang; c nhiu ngi ch l nhng ngn c di tch lch s, nh: vng An Kh c ni Hin Hch, tc gi l Hnh Ht, s chp l Hinh Ht. l mt danh sn c nhiu cy qu v chung quanh c nhiu ngn ni quy triu. Ni vng An Kh lin tip vi vng cao nguyn pha Ty, v pha ng o An Kh ni lin Ty Sn Thng vi Ty Sn Trung. o An Kh, xa gi l o Vnh Vin, cao 740 thc v di trn 10 cy s, chy t Ty xung ng ng i rt him tr. Trc kia, lc Quc l 19 cha m, hnh khch qua li phi chu nhiu gay go. Dc o c nhiu ni dc ngc, mc lm chm, c khc phi dng hai chn m leo mi khi t. Ni ny tc gi l dc Chng Hng. Di dc Chng Hng v pha ng c mt ci ngho, ni ngho c mt cy kh rt sai qu. Khch qua o thng dng chn ni gc kh ngh ngi v gii kht. Ngho y gi l Ngho cy kh. Cch ngho cy kh chng vi trm bc c hai cy c th, thn cao tn c. Mt cy k, mt cy cy. cng l hai trm ngh chn ca hnh khch. Di chn o, thuc Ty Sn Trung, ni cng cao chm ch

12

nh vng Ty Sn Thng. Ngn ni c danh nht l hn ng Bnh. Ni tuy khng cao lm ch c 793 thc, song trng rt k v v c v b him. Cy ci sm ut, ng mt m thm thm nh khng c ng lu thng. Nhng k tht th c nhiu no vo ra, thng thng vi cc ngn ni chung quanh cng cc con ng ho lnh trong vng. i tr [1] cng hn ng Bnh, c hn ng Nhc, kh th cng rt hng him. T hn ng Nhc ni chy tng lp, tng lp, lp chy thng vo Nam, lp chy xin xin xung hng ng - Nam. Danh sn u nm trong dy ng Nam. Trc ht l hn Tm Phc hnh nh chic nn l, nhiu c th v heo rng. n rng ni rt linh thing v b Thin-Y-A-Na thng ti lui ho quang sng chi. Trong ni, h lc mt tri gn ln, ngi ta thng nghe ting t heo inh i. Ngi a phng bo l ting ca b h ca b Thin-Y. Ni Tm Phc c tn na l ni B Ph. i tr cng ni B Ph c ni Mn Lng. Thy a l gi Mn Lng l hn Nht, hn B Ph l hn Nguyt. Gia Mn Lng v B Ph c mt thung lng bng phng v kn o, tc gi l Hc Yn. Qua khi Hc Yn n ni ng Phong tc gi l hn Lnh Lng.

13

i xung na, n a u Ty Sn H, thn Trinh Tng, n dy Honh Sn tc gi l ni Ngang. Nhng ngn ni t hn ng Nhc chy xung u chy theo hng dc. Hn Honh Sn li chy ngang. Honh Sn ch cao 364 thc, nhng di v rng. Pha ty v pha nam, dng sui ng Tre v ch lu m st bn chn. Sng Cn chy di pha bc. Trc mt ng Trinh Tng tip ng Ph Phong, mnh mng bt ngt. Honh Sn l i a, v c no bt, no nghin, no n, no kim, no chung, no c, bn t bn hu. V trc mt, trn ba nng g t, mc ging hng ging nh nhng ton lnh ng hu, xa xa c long bn h phc. Bt l hn Trng Sn thn Ph Lc bn kia sng Cn, xa trng nh ngi bt chp my. Nghin l hn ni Hi Sn tc gi Hn Dng, trong a phn Trinh Tng v pha Nam, ng i tr cng hn Trng Sn pha bc. Trn u ni c mt vng nc va rng va su, quanh nm khng bao gi cn. Dn hn mc [2] coi vng nc l nghin mc ca tri nn gi hn Dng l Nghin Sn tc hn Nghin. Hn Nghing v hn Bt nm bn t bn hu hn ni ngang, trng rt cn i. ng xa m ngm th hn ni Ngang l bc bnh phong cn hn Nghin hn Bt l hai tr ba biu [3].

14

- St bn chn v trc mt ni Ngang, c hai hn ni nh l hn Mt v hn Gii. Hn Mt ging hnh ci chung, nn c nhn gi l Chung Sn. Hn Gii ging nh ci trng chu nn c tn gi l C Sn. Nhn chung, tht ging chung v m t trc n th. - Hn Gii, ng pha bc trng vo th ging ci trng. Nhng ng pha ng m nhn li phng pht mt qu n. V vy hn Gii cn c tn na l n Sn. t cho hn Gii tn n chng phi ch v hnh dng, m cn v pha ng cch Honh Sn khng xa c hn ni thp m di mnh danh l Kim Sn tc hn Kim. c kim th phi c n mi i. - Pha trn hn Kim cng trong phn t Trinh Tng c hn ng c, hnh th ging nh mt con h phc, u ng ln Honh Sn. l H c nh trn ni. - Cn dng sng Cn n cui Trinh Tng, u Ph Phong th nhn nc con sng Hng, mt chi lu t ng Le pha nam chy ra. Hai ng sng ny to th long bn m chong ly cuc t ni Ngang. T ni Ngang (Honh Sn) tr v, cng v trong, ni cng cao. Nhiu ngn cao trn di nghn thc, tr cc th rng tui tc, ngi ng bng t ai bit tn. Ngi ta gi chung c dy l Ni Xanh v ng ngoi nhn vo sc ni xanh nh nhum. T ni

15

Ngang tr xung Ty Sn H, cng xung, ni cng chy xin vo nam, nhng ch cho ng bng. l ni non nm pha nam sng Cn. Pha bc sng Cn, ni vng Ty Sn Trung cng c nhiu ngn cao ln. Nh hn Ngn, hn Bong Bng Vnh Thnh, trng c v ngang ngc nh mun ngn li chn ng thin h i rng. Bn mt li c sui khe bao bc. Th rt him. Pha ng hn Ngn, cch mt dng sui, c hai ngn nt cao ngt, ng song song nh hai rng nanh. l hn V C v hn Da Kt. Ni cng i xung ng th cng thp dn. Sau hn V C, hn Da Kt, cn hn Bc M v hn Nc . Hai hn ny c th coi l mt, nu khng c o B B chy gia. o m ng giao thng cho khch pha ng ln pha ty, pha ty xung pha ng. Ni o u c hnh th v sc thi c bit, khng th t ni. Xung n Ty Sn H th ni khng cn lin dy. Hn Trng Sn Ph Lc l hn ni cao nht vng. Hn Trng ch cao 422 thc, nhng trng rt khi hng. Trng gn th mp mp hung hng nh con b c sung sc lc no cng sn sng chin u. Nn ngi a phng gi l hn Sung. xa th ging nh ngn bt, cng vi hn Nghin bn kia sng Cn lm bn vn chng nh trn kia ni. Lng ni th ni tng vng u nh b nh sng. Nn nhiu ngi gi l hn Sng

16

thay Sung. Theo cc ph lo a phng th ni c tt c chn cc u, gi l Cu diu tinh. Hai u ln nht, mt trng ging rng b ngh, gi l c X, mt ging u b ngh, gi l c nh. Trong cc sch a phng ch xa, nhiu sch ly tn hai cc ny gi hn Trng Sn: c X Sn, c Nh Sn. Trng Sn l T sn trong vng ni bc ngn sng Cn. Mt hng v ng nam v ly dy Sn Triu Sn Cu Gnh thuc An Nhn, lm tin n. Cn sn mch th li chy thng xung hng ng, n hn M Thin Sn, tc gi l hn M O - gia An Nhn v Ph Ct - th hi c. Pha trc mt v hai bn t hu, g ng ni y, cun cun nhp nh nh sng bin. V nhng ngn ni xung quanh u xy mt v triu, cng nh cc v i thn ng chu mt ng anh qun. Cn nhng g ng kia l nhng qun lnh dn hu. T hn Trng Sn tr xung l ng bng. Nu khng c con sng Cn, th cnh ng ny lin vi cnh ng pha nam. Gia cnh ng, ri rc ni ln nhng hn ni t, nh hn Hng Sn, hn Tr Sn, hn Khnh Long, hn Ch Rang. Hn Hng Sn ging nh con ch nm ng. Hn Tr Sn v hn Khnh Long th ging nh hai con cu. Ba hn ni ny l ba hn ni trc. Hn Ch Rang khng c hnh dng c bit nh ba hn ni kia, nhng c nhiu cy ch l, n ma tri chn th ngi ta r nhau ln hi rt ng o, cho nn

17

c ting. Ni non vng t Ty Sn i khi l th. Ni tm li v hnh th v vng t Ty Sn nh sau: Ty Sn Thng gm trn vng An Kh, ni non trng ip, t bng t. Ty Sn Trung gm phn t t chn o An Kh chy xung n cui Bnh Giang. Hn Ni Ngang lm mc ranh gii cho hai vng Trung, H. Vng Trung cng nh vng Thng, ni nhiu hn ng. Ty Sn H bt u t Trinh Tng tr v, Ph Lc tr ra, v chy xung n Th Thin. Th Lc tr v, An Chnh, Vn Tng tr ra. ng bng chim gn trn vng. Dng sng Cn lm si tim n cho hai vng Trung H. Ni non th hng him. ng rung th ph nhiu. R c th dng binh. Cho nn cuc khi ngha ca ba anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L, trc kia v cuc khi ngha ca Mai Xun Thng thi Php sang Vit nam, u pht xut ti vng Ty Sn [4].

Ch thch: [1] Tr: c ngha l ni. i tr: ch hai ngn ni i nhau. [2] Hn mc: vn chng. 2 Tr ba biu: tr vi, c hnh hoa sen

18

trn u. [4] Trong Nc non Bnh nh ni k cng v ni sng vng Ty Sn. y ch rt nhng nt i cng v ch cp n nhng ngn ni c du hoc nhiu hoc t ca cuc khi ngha ca nh Ty Sn.

19

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn NH TY SN

p Ty Sn l ni pht tch ca ba anh em nh anh hng dn tc Nguyn Nhc, Nguyn Hu, Nguyn L, cho nn s gi ba anh em l Nh Ty Sn. T tin nh Ty Sn vn h H, lng Hng Ci, huyn Hng Nguyn, tnh Ngh An. T qun di chn hn Thi Sn, mt hn ni nh ng bn cnh hn i Hi, mt danh sn tnh Ngh. H H vo lp nghip Quy Nhn [5], tc Bnh nh thi Thnh c nh L (1653-1657), ng vi i L Thn Tng (16491662) ng Ngoi, i Nguyn Phc Tn (1648-1687) ng Trong. Bt u t i ng c, n Nguyn Hu l i th bn. ng c tn l H Phi Long, vo gip vic nng trang cho nh h inh thn Bng Chu, huyn Tuy Vin (tc An Nhn). Thy h H l ngi trung hu cn mn, h inh ci v cho (c

20

thuyt bo l g con gi) v nui c v chng, coi nh ngi thn quyn. H H sinh c mt trai, t tn l H Phi Tin. Ln ln H Phi Tin t ra khn ngoan lanh li, song sc yu khng th lm nng. H inh bn gip vn i bun. Thi by gi tru ngun rt c gi, song ngi ng rung t ngi chu kh vt sui o i kim li. H lang bn mang tin ln p Ty Sn bun tru. i bun gp ngi va mi kt ngha v chng, v tin vic lm n H lang ct nh ni qu v. B v tn l Nguyn Th ng thn Ph Lc thuc Ty Sn H. B ng l con duy nht ca mt ph thng (bun tru) t Ph Lc. con mnh hng trn gia ti v i i gi hng ha bn ngoi, b ng thng lng cng chng cho con mang h Nguyn. Vic i h i vi ng H Phi Tin khng c g tr ngi v chng nhng hp tnh m cng hp l do vic tin nhn l H Qu Ly tng mang h L l h ca cha nui t nh cho n khi lnngi thay nh Trn tr thin h. V vy con ng H Phi Tin mang h Nguyn t lc s sanh: Nguyn Phi Phc. Ln ln ng Phc cng chuyn ngh bun tru v lp trng bun tru ti ch Kin M gn sng Cn [6]. Tru trn ngun ch xung ngi min di ln mua tru u i ng thy, theo dng sng Cn. Ch Kin M mi thng c su phin,

21

phin no cng ng ngi mua bn. n khi trng tru ca ng Phc m, ch cng ngy cng thnh vng thm. Trn b th ngi chen chc nhau, di sng th thuyn lp u lp xung ln cht c bn. Kin M tr thnh mt th trn v ng Phc tr thnh mt ph thng c uy tn nht trong vng. ng kt duyn cng b Mai Th Hnh [7]. B hnh l cao cao t c ca anh hng Mai Xun Thng. V vy nn trong bn n ca Mai anh hng do triu nh Hu buc ti c cu: Dng v Hm Nghi khi ngha, m v ngy Nhc phc th. ng Phc sanh ba ngi con trai: Nguyn Nhc, Nguyn Hu tc Nguyn Bnh, Nguyn L. Ngoi i cng nh trong sch s khng ni r ba ng sinh nm no. Ch nghe cc c ph lo truyn rng ng Nhc ln hn ng Hu n 10 tui, v ng Hu hn ng L 1 tui. Nu da nm bng h ca Vua Quang Trung m tnh th chng ta cng c th on c nm sinh ca ba ng. Vua Quang Trung Nguyn Hu, theo cc s Vit, bng nm Nhm T (1792) hng dng 40 tui. Nh vy ng Hu sanh nm Qu Du (1753) nin hiu Cnh Hng th 14. ng Nhc ln hn 10 tui th sanh nm 1743, tc nm Qu Hi. ng L thua ng Hu 1 tui, tc sanh nm Gip Tut (1754). Ba anh em ln ln u th gio ng Trng Vn Hin tc gi l

22

Gio Hin An Thi (An Nhn). Trng Vn Hin, ngi Hoan chu (H Tnh) anh em thc b cng Trng Vn Hnh. Trng Vn Hnh l mt i thn i V Vng Nguyn Phc Khot, V Vng mt nm t Du (1765), th t cng mt t lu, con th t cn nh, nn t di chiu li lp con th nh ca V Vng, tc Nguyn Phc Lun (cha Nguyn Phc nh) ln ni ngi, Quc ph Trng Phc Loan mun chuyn quyn, thng ng vi tn hon quan Ch c v chng c Nguyn Cu Thng mo t di chiu gi, lp ngi con th 16 ca V Vng l Nguyn Phc Thun, lc y mi 12 tui, ln lm Cha. Trng Vn Hnh phn i, b Trng Phc Loan git cht. Trng Vn Hin s v ly bn trn vo An Thi m trng dy hc. ng Trng Vn Hin dy c vn ln v. Ngi n xin hc vn th bt buc phi hc thm v. Nhng ngi n xin hc v th bt buc phi hc thm vn. Bi c vn khng v th thng nhu nhc. C v khng vn th thng hay cng bo. Vn v phi nng nhau th o lm ngi mi gi c vng. Cng nh mi ngi, ba anh em h Nguyn Ty Sn u hc c vn ln v, nhng nng bn v hn bn vn. ng Nhc chuyn hc kim, ng Hu chuyn hc ao, ng L ch hc quyn, v v sc yu nn c truyn mn Min quyn (quyn mm do nh

23

bng, i lp vi Ngnh quyn l quyn cng mnh), l mn s trng ca Trng Cng. ng Phc qua i, ng Nhc ni nghip nh. ng L xut gia theo Minh gio tc gi l o Ma N, dng ph php cha bnh, tr t nh o ph thy. o ny thnh hnh Ty Sn Thng v cc min cao nguyn Trung phn. Ch c ng Hu tip tc theo hc thy gio Hin. tin vic bun bn, ng Nhc di nh xung Kin M cnh trng tru. Nh rng cha bn hng. Trc nh li m sn rng luyn v ngh. Nh giu, v gii, ng Nhc li ni ting phong nh ho hoa nn nhng tay anh ch, nhng k kh gi cc vng ln cn u rt thch giao du. Uy th ca ng Nhc a phng cn hn ng Phc gp bi. t lng knh mn, ngi ng thi gi ng Nhc l ng Hai Tru. ng Hu l ch Ba Bnh hay Ba Thm. ng L l thy T L. V ng Nhc kt duyn vi b Trn Th Hu nn trnh trng tn vi ch du, gia nh mi gi ng Hu l Bnh. Do ngi a phng mi gi thn mt l ch Ba Bnh. Tn Bnh l tn gi ng Hu lc cn nh. Cn tn Thm l do nhn hoa hu c hng thm nn gi thay cho tn king c. Nh ng Nhc t khi di xung Kin M, khch kha mi ngy mi ng. Chng nhng khch ngi Vit m c khch ngi

24

Hoa. C mt ngi Hoa ti nh ng Nhc hng thng v ngy ngy c i th thn ni cc vng ni i Ty Sn H. Thng c ngi Hoa lui ti nht l hn ni Thm Kin Thnh v dy ni Ngang Trinh Tng. ng Nhc on bit l thy a i tm huyt m, mi cho ngi tm phc theo rnh. Mt hm thy a n ni Ngang, ly hai cy trc nguyn cnh l em cm ni trin pha ng, mt cy bn nam mt cy bn bc cch nhau chng vi chc thc, ri b i thng. ng Nhc ngy ngy n xem chng. My hm sau, cy trc pha bc rng ht l v kh dn. Cn cy pha Nam, n ba thng ri m vn ti xanh nh lc mi trng. Bit l ng chng cho bit rng long mch nm ni cy trc pha nam, ng Nhc mng lm, bn nh cy sng trng vo ngay ch cy cht, v cy cht trng vo ch cy sng. Sau ba thng mi ngy k t ngy trng hai cy trc, thy a Tu tr li. Thy hai cy trc u kh ho ht, thy a cho l gi cuc, b i khng thm tr li na. ng Nhc bn bc m ng thn em tng ni chn trc pha nam. Li c thuyt: i lang thang trn vng ni i Ty Sn h t lu, thy a Tu b i mt. Mt nm sau mi tr li. Ln ny thy mang mt chic a bn v mt chic trp nh. ng Nhc on bit rng thy Tu tm c huyt m i pht vng Ty Sn, v chic trp kia ng hi ct tin nhn ca thy a, bn

25

tm cch nh i. ng ng mt chic trp in ht chic trp ca thy a v ht ct ng thn sinh ng vo, ri i... Coi c ngy lnh, thy a mang a bn v trp i n ni huyt m ni ngang. Thy va n chn ni th mt con cp to ln trong bi gm mt ting, nhy ra v. Thy a ht hn, qung trp v a bn m chy. Hi lu thy cp khng ui theo lin quay li ch c. Thy chic trp v a bn cn nm ln lc , thy mng nh cht i sng li, vi i thng n ni long huyt m ch mt mnh thy bit. Chn ct xong, thy hn h quay v Trung Hoa, tuyt nhin khng ng rng chic trp thy chn ng di ct ng Nguyn Phi Phc ch khng phi di ct ca t tin thy v con cp kia l con cp gi do ng Nhc ra. T ngy ng Nhc c huyt m, th gia nh thng gp nhiu vic may. Mt hm ng Nhc mua c mt thanh c kim di v rt bn. Nh n thy c, bn xung An Thi dng cho Trng cng. Trng thy Nhc, Trng cng git mnh. V trc kia, phong cch v ti nng ca Nhc lm cho Cng thm khen l ngi c th lm c vic ln. Lc ny thn thi li ti sng hn xa thp phn. Nng niu xem xt thanh kim, Cng ni: - y l mt thanh bo kim, c i phc mi vo tay. Ti gi h cho anh, ngy sau s giao li. on bo Nhc: - Lc ny l lc k anh hng c th dng nn nghip c. Anh

26

khng nn l thi c. qut cng vn nhen nhm trong ngi, nhng Nhc t tn tha: - Con t xt khng ti sc. Cng n tn ni: - Hn Cao T, L Thi T u c phi t trn tri sa xung. Ngi c ch h nm c thin thi, a li, nhn ha th i s thnh cng khng my kh khn. Hin gi Trng Phc Loan chuyn quyn lm nhng vic gian c, triu nh o in, nhn tm ly tn. Nu c ngi pht c khi ngha th bn phng thin h u hng ng ngay. t Ty Sn ni non him tr c ci th bch nh[8] ti lui khng sc ngoi no c th ngn cn. Anh ch c phi lo vic ti chnh v qun s na l c th hng binh. Ri gi ng Hu ra, bo: - Con nay ln khn, ti ngh cng vng. Con hy v nh gip anh. - Cng li tng cho hai anh em hai b binh php, mt ca Tn Ng, mt ca Trn Hng o. Hai anh em bi bit s ph v lo vic xy dng s nghip anh hng. ng Hu v nh kt duyn cng b Phm Th Lin ngi thn Ph Phong huyn Tuy Vin. ng Nhc giao vic bun tru cho v. B Nhc h Trn qu

27

thn Trng nh cch Kin M hai thn l Thun Ngha v Dng Ha, v pha ng. B l ngi hin c, lm vic sing nng, n tiu kim c, nhng i i vi lng xm, khch kha v bn hng li rt rng ri du dng. V vy t khi quyn iu khin trng bun tru vo tay b, th li hng ngy c tng ch khng c gim. ng Nhc c rnh tay lo vic nc vic dn [9]. Cho rng mi li v vic bun tru khng thm vo u i vi i s, mt mt ng lo t chc vic nh bc, mt khc t chc vic khn hoang. V ngh rng mt cy lm chng nn non, ng bn sai ng Hu i lin lc cng nhng ngi c ting v vn v v khp ba huyn Tuy Vin, Ph Ly, Bng Sn. Hp tc cng anh em ng Nhc sm nht l: - Nguyn Thung mt ph nng Thun Ngha l mt thn tr ph st Kin M v pha ng. - V Vn Dng, V nh T thn Ph Phong, pha nam ngn sng Cn, nm song song vi Kin M. - Bi Th Xun, ngi thn Xun Ha di Ph Phong, v chng l Trn Quang Diu, ngi n tn huyn Hoi n. l nhng tay v gii. Cn bn vn th c: - V Xun Hoi, Ph Phong, ng tng nhng khc chi vi ng Dng, ng T. - Trng M Ngc An Nhn.

28

Mi ngi u c phn cng rnh mch. Ngi th lo vic kinh t ti chnh, ngi th lo vic nhn s, ngi th lo vic qun s. Sng bc mi ngy mi m rng. Trong s con bc c nhiu tay dng s c i ch. Sng bc tr thnh ni va lm li va chn nhn ti. ng Nhc cho khn hoang nhiu din tch rng ln ti An Kh, ti Thng Giang (Ty Sn Trung), ng Hu, ng V (Ph Phong, Trinh Tng), ng Quang (Thun Ninh) vn vn...Nhng ng bo m i khai khn, phn ng tr thnh ngha qun. Nguyn Nhc tm cch nh lc hng bn quan li ca cha Nguyn khng d c ch hng ca mnh. Nguyn thu thu vng Ty Sn, vin tun ph Quy Nhn cho lp mt n chnh Trinh Tng v mt n ph Hu Giang, do mt bin li v mt ph bin li ch huy. T ngy Nguyn Phc Thun ln ngi cha (1765), Trng Phc Loan lng hnh, trong nc gic cp ni dy khp ni, ngi p Ty Sn khng chu np thu. Bin li, ph bin li lun lun b cch chc v bt lc. Khng cn ai dm nhn chc bin li. ng Nhc tnh nguyn m ng. ng bo trong vng sn lng mn m ng Nhc, nn ch nhng ngi ngho kh khng kh nng mi trn thu. Nhng phn thu b thiu, ng Nhc xut tin nh

29

b vo. Quan trn thy ng Nhc c lc bn em lng tn nhim. Nhn dn thy ng Nhc bit thng k ngho, phc cng thm phc. Trn c quan tin di c dn mn ng Nhc c ung dung lo vic ca mnh, khng cn s ai dm ng. Ti chnh mi ngy mi thm di do, nhng tay vn hay, v gii mi ngy t hi mi thm ng, nhng trng nin, thanh nin c gan c sc, n vi cc trng s hc v v khai khn t hoang, mi ngy mi thm tp np. Nguyn Nhc bn xung An Thi trnh by mi vic cho thy r. Trng cng rt mng, ly thanh kim c em giao li cho ng Nhc: - n lc dng n ri. Cn phi lo cng c nhn tm v biu dng thanh th. Nguyn Nhc lnh ra v. Mt hm, ngi thn Ph Lc nghe trn hn Trng Sn c ting ching trng v thp thong c nh la lp le. Ai ny u tht kinh! Hn Trng Sn tuy gn thn xm, nhng khng my ai dm vo, v trn hn c m m chng La rt linh thing v c nhiu cp. Nghe ting ching ting trng v thy nh la, ngi th bo rng hn chng La v thm m, ngi th cho l qu thn m hi vui. K bn ngi tn, khng my chc n vang khp vng, khp huyn, ri khp c hai huyn ngoi. Mt n mi, mi n trm. Cc thy tng s bo rng l t kh ca non sng xut hin, l im cho bit trc rng trong vng

30

s c chn cha ra cu i. Tin n khp ni. Nhn dn chu khng ni ch chuyn ch ca Vua cha nh Nguyn, ai ny u hy vng sm c cuc i thay v mi ngi u hng tm v no Trng Sn. Cch khng lu nh Nguyn Nhc c k. Khch kha ng c. C bn n xong th tri khuya. Ngi gn th lc tc ra v, khch xa u phi ngh li. Bng cnh tng hm trc ti hin ni Trng Sn. Ln ny ting ching ting trng li rn tri, v nh la li sng ngi c ni. Tuy trng thy cnh tng ln th hai, ngi trong vng vn kinh s, v cc tay v s tuy xem thng gm gio, nhng lm ngi cm thy n lnh chu thn. Nguyn Nhc r mi ngi ln xem qu thn lm tr g. Phn ng u e ngi. Ch c chng mi ngi xin theo. Nai nt gn gng, chn v hi, tay trng kim, trng cn, on ngi mnh dn ln ni. Ting trng ching dt, nh la tt dn. Khi ln gn ti nh, th trong nh sng chp chn, thy hin ra mt lo trng mc triu phc, ru tc bc ph. Lo trng pht tay o, ra du bo on ngi dng li. Ai ny u n lnh, ng li nh ci my. Lo trng ct ting lanh lnh hi: - Trong anh em c ai l Nguyn Nhc chng. Nu c th hy n gn y nghe lnh. Cn cc ngi khc th ng yn. Nguyn Nhc run s bc n qu trc mt lo trng. Lo

31

trng ly trong tay o rng mt t chiu ri c ln: - Ngc Hong sc mng Nguyn Nhc vi Quc Vng . on trao t chiu cho Nguyn Nhc ri quay bc vo trong bng ti. T y mun ngi nh mt, tr c gio Hin v nhng ngi tm huyt trong t chc, ai cng tin rng tri cho Nguyn Nhc lm vua. Lng m tn khng cho php c nghi ng. c chiu Tri ri, cn phi c n kim na mi ln ngi c. Mt hm Nguyn Nhc cng b h An Kh v, n Honh Sn th nga Nguyn Nhc lng ln, ri thng c chy nc i. Nhng khng chy t ra hng bc v Kin M, li chy v hng ng nam. n chn ni pha trong G St, cng nga b t. Nguyn Nhc t nho xung nga, trc chn khng ng dy c. m ty tng chy n xoa bp hi lu mi bt. Khi ng dy nga tr v th Nguyn Nhc cht thy chui kim l ra ni vch trn sn ni. Sai ngi ln xem th l mt thanh kim xa li sng nh nc. Ai ny u mng l ca Tri ban[10]. V nh Nguyn Nhc ni cng hai em v cc ng ch: - Ngc Hong sc phong ta lm Quc Vng, l tt nhin l phi ban n kim. Nay kim c ri, ta phi i tm n. on t chc l cu o ti chn ni Honh Sn.

32

Cu o ba ngy m. m lm l, ngy cho ngi i tm khp vng trn ni v di ni. hai ngy m ri m khng thy chi c. m th ba, lc na m, ching trng hnh l va dt, th mt vi la nh mt ln pho thng thin, bay t hn Mt xt n hn Gii th ri xung. Tip mt ting n nh nh ting pho tre, ri mt ting n ln c phn d di nh ting st lm chn ng c vng. Ai ny u tht kinh. Sng hm sau, Nguyn Nhc dn ngi n hn Gii xem, th thy sn ni pha nam c mt vng l v nm en nh b st nh. Tro ln xem th thy mt qu n vng nm trong k ni b l. Qu n vung vc, mi cnh di ba lng tay, ni mt khc bn ch trin Sn h X tc[11]. Ai ny tin rng Nguyn Nhc qu c chn mng. Nguyn Nhc c cc ngi cng hp tc v cc nhn s ng bo a phng tn lm Ty Sn Vng. l vo nm Tn Mo, nin hiu Cnh Hng th 32, nh Vng Nguyn Phc Thun th 6, tc nm 1771. Nguyn Nhc t chc li c s: - Qun s giao cho Nguyn Hu, Trn Quang Diu, V Vn Dng, V nh T. - Kinh t ti chnh giao cho Nguyn Thung, Bi Th Xun v Nguyn L. - Dn s (hnh chnh, ngoi giao, tuyn truyn...) giao cho V

33

Xun Hoi v Trng M Ngc. t Ty Sn tr thnh mt nc nh. Mi t chc c thc hin trong im lng. Lng dn a phng li hng hon ton v Nguyn Nhc. Vin tri huyn Tuy Vin khng hay bit chi c. Nhng v bin li n Ty Sn (c tn l Vn n) khng chu np thu trong hai nm lin, vin tri huyn sai c Trung ng em qun ln vn ti. Qun ca ng b qun Ty Sn nh bi [12]. Nhng Nguyn Nhc v b tham mu nhn thy a th Ty Sn H khng c an ton, bn di tng hnh dinh v cc c quan trng yu ln Ty Sn Trung. Ly dy ni di o An Kh lm mt khu. Nguyn Nhc cng b tham mu ng hn ni cao nht nm pha nam chn o, Nguyn Hu cng Trn Quang Diu, V Vn Dng ng ti hn ni pha bc. Do m hai ngn ni ny mang tn l ni ng Bnh v ni ng Nhc. Khu kinh t ti chnh vn ng Ty Sn H. V nhng ni c khai khn tip tc tng gia sn xut. Trng tru vn pht trin u n. Cc ph gia khp Tuy Vin nhit lit ng h. Kho lm c canh coi chu o. Tin, la nhiu nhng khng h b thm lm. Thanh th ca Ty Sn Vng mi ngy mi thm vng vng vang di. K s gn xa c mi tham gia lin hng ng. Bn vn c Triu nh Tip ngi An Nhn. Cao Tc Tu ngi Ph

34

M, La Xun Kiu ngi Ph Ct... bn v th c Nguyn Vn Tuyt, ngi An Nhn, Nguyn Vn Lc ngi lng K Sn (Tuy Phc), L Vn Bu ngi Ph Ct, L Vn Hng ngi Tuy Vin... u l nhng ngi c ti c ch. Qun lnh m thm nhiu. Nhng ngi trc kia lo vic sn xut, nu tnh nguyn, u c a sang lm lnh. V tt c qun s, c su thng trong qun i, su thng v cc nng tri va ngh ngi va cy cuc. Trong m qun s c mt ngi, khi tp lm cho cp ch huy thn phc l L Vn Hng Kin Dng (Bnh Kh). ng ny cn quyn tinh luyn, sc mnh c th nng nh nhng nh xch gu nc, bng ni cm. Nhp ng khng bao lu c lm i trng. Nghe tin Nguyn Nhc b truy n gt gao v thm lm cng qu, chy vo ni chiu tp bn vong mng nh lm gic, vin tun ph Quy Nhn l Nguyn Khc Tuyn cho qun lnh i lng bt. Nhng nhiu ln quan qun n Ty Sn H thy nhn dn lm n yn n, khng thy du vt ca gic u c, Tuyn cho l tin n nhm, nn thi em qun cn qut vng Ty Sn. tn cng i ph vi k th, Ty Sn Vng lo pht trin lc lng. Nhn thy ngi Thng bn n gii, li c sc mnh v c c tnh chu ng bn b, Nguyn Nhc quyt nh dng chnh sch

35

Thng vn li ko cc sc tc X ng (Sdang), Ra (Rhade), Giarai (Djarais) v vi mnh. Vng c ngi min ni bit n qua chuyn c kim thn. Trong dn gian Thng cng c chuyn c gm thn nh sau: Truyn rng xa kia Vua Chim bt c mt thanh gm thn. Vua Chn Lp bt c v gm. Vua Chim xy mt thp cao tng tr gm thn. m m gm ta sng xa hng vn trng. Vua Chn Lp phi em v gm n dng v hng nm triu cng. nh ho quang ca gm tng trng cho thn la. Thn la l v thn m ngi Thng min ni t Qung Ngha vo Ph Yn tn th do nh hng vn ha Chim Thnh. o Minh Gio (o Ma N) m ng L theo cng th thn la. Do , ng L c kh nng thuyt phc ngi Thng d dng. Chnh v nm c nhng li th m Nguyn Nhc giao quyn iu khin cho ng Hu v ng Diu, rt ng L v v thn hnh cng ng L ln An Kh vn ng ngi Thng. c knh m t trc, li thm c thy ha gio i theo. Ty Sn Vng n u c ngi Thng hoan nghnh n . Ngi Giarai (Djarais) coi Vng nh thn v gi l Vua Tri[13]. Ch c ngi X ng (Sdang) m cha on l Bok Kim khng phc. Bok Kim ni:

36

- ng Nhc khng phi ngi tri v khng c g khc thng. t ra mnh khc thng, Nguyn Nhc dng gi bi gnh nc i ngang qua bun X ng mi bui sng sm[14]. Bok Kim cho rng c ph php, ch khng phi c ti tri sanh, bo: - Nu ng bt c con nga thn th ti mi phc. Nguyn trn ni Hin Hch, tc gi l Hnh Ht vng An Kh c mt by nga rng h thy bng ngi l chy trnh. Con nga cm u sc trng tinh, lng gy v lng ui di v ng nh t, ting h vang c rng v nghe xa hng chn mi dm thng. Ngi Thng gi l Nga Thn. Phi bt cho c con nga thn y mi thu phc c ngi X ng, m c thu phc c ngi X ng th vng Ty Nguyn mi tht l t Ty Sn, v An Kh ngi X ng ng o nht. Nguyn Nhc Nguyn L li tuyn truyn, mt mnh v Kin M cho ngi i mua mt s nga ci ln tt, em v dy cho khn, h nghe ting h l chy n. By nga thnh thc, Nguyn Nhc em ln th trn ni Hin Hch cho theo by nga rng. t hm nga rng v nga ng quen nhau. H nghe ting h th nga ng chy v, nga rng cng chy theo, nhng va thy bng ngi th quay u tr li, nhng chy mt i xa xa th quay u ng lui. Nguyn Nhc ly c b cho nga n, ri tr v. Nga rng lin quay tr li n c cng

37

nga ng. Ln ny nga rng thy bng ngi khng cn c v hong s na, nhng khng dm li gn. Nguyn Nhc khng b i, ng vut ve by nga, ht con ny n con khc. My hm sau by nga rng nhn thy ngi khng c lm hi ging ni, bn ko n n c. Khi by nga rng dn, Nguyn Nhc em c b gn cho n, ri t t tin n vut mm vut lng ht con ny n con khc. Con nga bch cm u, ban s cn t khng thun, nhng dn dn, ng yn cho ngi vut ve. Chinh phc c by nga rng ri, Nguyn Nhc hn cng Bok Kim ni chn v ngy gi n chng kin. cho by nga khi s v ng ngi. Nguyn Nhc bo Bok Kim cng m ty tng np sau ri ct ting h. By nga rng theo by nga ng chy n. Nguyn Nhc ly c cho n v vut ve nh thng l[15]. Ngi X ng tin Nguyn Nhc l ngi Tri tht, ht lng thn phc v bt chc ngi Gia Rai gi l Vua Tri. Ting Vua Tri tr thnh ting chung ca ngi Thng t An Kh tr v Ph Yn v tr ra Qung Ngha, dng gi Nguyn Nhc. trong vng An Kh li c mt sc tc thiu s trong rng su, t giao thip vi ngi ngoi. l ngi Ba Na (Banard) trong rng M iu. Rng M iu ti lng C Ym cch T Thy chng mi,

38

mi hai cy s. Rng rng mnh mng. Gia rng ni ln mt ngn i trng ging mt hn c lao gia bin c. Mi bui chiu, chim v ngh tng by, tng m, ting ku vang dy c rng xanh. Do rng mang tn l M iu. Tuy t giao thip vi bn ngoi, v u mc Ba Na cng c nghe ting Vua Tri. V vy khng my chc hai bn tr nn thn thin. mi tnh Kinh Thng thm nng nn khng kht, vin u mc g con gi cho Vua Tri, b v Thng ca Vng, tc gi l C Hu. Nhn thy t ai trong rng rt mu m, Nguyn Nhc lin ngh n vic khai khn. Vng m ngi Thng lm nhn cng v rt mt s ngi ch huy kinh t Ty Sn H ln iu khin. Rng M iu nh sc lao ng ca ngi Thng - nh ti hng dn ca ngi Kinh, tr thnh mt cnh ng ph nhiu rng hng nghn mu. Vic khai khn, vic canh tc, vic thu hoch do C Hu m ng vi mt s ngi Kinh, ngi Thng tm phc tr lc[16]. Nguyn Nhc dng phn ln th gi cng Nguyn L i chiu d cc sc dn min Kon Tum, Pleiku. Hai anh em i n u th ngi Thng hoan nghnh n . Cho nn tt c ngi Thng vng cao nguyn u quy thun Ty Sn Vng. Vng chn trong nhng ngi khn hoang mt s trng nin c

39

sc, c gan v m thm ngi trong cc vng ln cn, t chc thnh mt o qun Thng. V nh T, Nguyn Vn Tuyt v L Vn Hng c a ln ph trch vic hun luyn v vic t chc. Dinh tri ng trn ngn i. Nhng binh s ngi Thng c hun luyn thun phc u a xung giao cho Nguyn Hu v Trn Quang Diu rn luyn thm v khp vo i ng. Nguyn Nhc khi M iu khi v trung nguyn, thi nghim nhng ha, x s c tnh nhng khng b l. Cho nn mi ngi va knh s va yu mn. Cc anh hng ch s n cng Nguyn Nhc u coi nhau nh tay chn v ht lng gip Ty Sn Vng dng nghip c. Nh vy m ch trong mt thi gian ngn, t ngy ri chin khu ln Ty Sn Thng (1771), nh Ty Sn c c s vng chc. Lc by gi vng Ty Sn cn thuc v khu vc ho lnh, nhn dn trong vng li mt d trung thnh vi nh Ty Sn, nn quan qun ca cha Nguyn khng h hay bit. Tn bin li thm lm tin cng qu cng khng cn ai nhc nh n. Tri huyn, tun ph ch lo v vt cho y ti, khng lo g n bin chuyn ca th cuc.

-----------------------

40

[5] Quy Nhn l tn ph thuc dinh Qung Nam, ph Quy Nhn chia lm ba huyn: Bng Sn, Ph Ly, Tuy Vin. Sau ny Quy Nhn i ra Bnh nh v cc huyn. Tuy Vin, Ph Ly, Bng Sn b ct chia lm by huyn: - Tuy Vin chia ba: Bnh Kh, An Nhn, Tuy Phc. - Ph Ly chia hai: Ph Ct v Ph M. - Bng Sn chia hai: Hoi Nhn, Hoi n. [6] Kin M di Ph Lc, Ph Lc khng c ch. Bn sng u bun tru gi l bn Trng Tru, gi tt l bn Tru, hin vn cn. [7] Theo Ty Sn nhn vt ch ca inh S An, thi Cnh Thnh. [8] Bch nh: ly t ch bch nh sn h chuyn hai ngi da vo th ni him tr chng li mt trm ngi m khng b nh bi. [9] Xem tiu s b Nhc on sau (on ni v ng Nguyn Vn Tuyt). [10] Ni ny mang tn Kim Sn l do tch c kim ca Nguyn Nhc. S sch chp rng ng Nhc lm c gm ti ni An Dng. S tht l thanh c kim c gio Hin gi gim cho ng Nhc. [11] Hn Gii c tn l hn Trng (c sn) li thm tn hn n, (n Sn). [12] S nh Nguyn chp rng Nguyn Nhc thua bc ht tin

41

thu, b truy n, do chy vo rng lm gic. [13] Ngi Gia Rai coi b lc mnh l con chu chnh thng ca thn La cho nn mang tn ca thn La l Giarai (Djarais). [14] Khng c g l: Ly giy trng tt nhng du trong phi kh ri pht trong lng gi bi. (Giy nhng du xong kh trng ging t ny-lng). nc vo gi, nc khng chy, giy khng b t. [15] Con bch m sau ny tr thnh mt chin m. Khi ng Nhc qua i, nga tr v ni. [16] Rng M iu sau tr thnh cnh ng gi l cnh ng C Hu v ngn ni gia ng bo t tn l ni Hong .

42

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn TY SN KHI NGHA

C s vng vng, qun s, v kh, lng thc tm y , Nguyn Nhc xung An Thi thnh gio thy, Trng Vn Hin p: - Khi s c ri. Nguyn Nhc xin thy ln nm quyn ch o, Trng cng ni: - ng l ngi tr dng c tha. Hung na vn nhn v s v vi ng u l nhng anh hng ho kit. Ti tui gi sc yu, ch mong c hng ch nhn. Nhng khi c vic cn, ti sn sng gp sc. Cng li dn: - Ba yu t cn thit thnh cng, ng c . Nhng lun lun phi gi vng nhn tm. c t khng bng c thnh, c thnh khng bng c lng ngi. Nguyn Nhc bi t v, lo chnh n qun ng, sm k hiu, t quan chc.

43

Qun chia lm ba o: - Mt o lo canh phng chin khu, tip tc tuyn m v hun luyn binh s, c vic sn xut v gi an ninh trt t vng Ty Sn. - Mt o xung nh chim huyn l Tuy Vin. - Mt o ra chim gi vng ni hai huyn Ph Ly, Bng Sn sau khi huyn l Tuy Vin b h. o th nht giao cho Nguyn Hu, Bi Th Xun, V nh T, V Xun Hoi. o th nh do Nguyn Nhc thng lnh, c Nguyn Vn Tuyt, Nguyn Vn Lc bn v, Trng M Ngc, Triu nh Tip bn vn ph t. o th ba do Trn Quang Diu ch huy, c V Vn Dng, L Vn Hng bn v, La Xun Kiu, Cao Tc Tu bn vn cng tc. K hiu hnh vung, nn , ch vng, vin ngoi v tua xanh. i k thu kim tuyn ba ch Ty Sn Vng. Qun k nh thua i k mt mi mt tm, thu ch vng h v chc v cp ch huy. Quan chc, i loi gm c: Bn v: i Tng Qun, i c, c, c. Bn vn: i Hc S, Hip Bin i Hc S. Nguyn Hu c phong i Tng Qun.

44

Bi Th Xun, V nh T c phong i Tng l. V Xun Hoi c phong i Hc S. Phong Trn Quang Diu lm c, V Vn Dng l Ph c, L Vn Hng lm c. Nguyn Vn Tuyt, Nguyn Vn Lc lm T Hu c. Cc quan vn u c phong Hip Bin i Hc S. Vic vn ti lng thc giao cho Nguyn L v Nguyn Thung vi chc tn tng qun v. Nguyn Thung lo mt Bc, Nguyn L lo mt Nam. Vic sn phng giao trn cho cha X ng Bok Kim. Cc sc tc vng An Kh, Pleiku, Kon Tum u thuc quyn qun l ca Bok Kim, Nguyn Nhc tng Bok Kim mt nn lng en chp bc quai tua iu, mt con chin m v mt cy mc bc. Cn b h Trn v C Hu vn tip tc vic bun tru, lm rung, vi s tr lc ca Bi Th Xun. Mi vic an bi, Nguyn Nhc lp n co Tri t, hp thc ha danh v chc chng ca cha ti v t c xut qun. n lp trn o An Kh, ni ngho Cy Kh, di bng hai cy i th: Cy k, cy cy. Binh tng ca ba o qun tp trung v pha ng o An Kh t chn o n nh o. Khi i qun n gn t n th t trn cy k mt con rn b xung. Con rn ny thn ln bng ct nh. Sc en nhnh nh ht huyn, ngi ng thi gi l Long, nm chn ngang

45

ng i. Qun khng dm tin, Nguyn Nhc lin tut gm chm cht. Nh chuyn Hn Cao T chm rn khi ngha, tng s tin l im lnh, ai ny u nc lng phn ch. L t chc n gin nhng long trng. Bng c o chen bng cy xanh, ting chung trng ln ting h ca tng s, trn ngp, vang di c sui rng. Hng kh ngt ngn. L tt, Ty Sn Vng ban b qun lut, gm ba iu: * Khng c xm phm tnh mng v ti sn ca ng bo. * Khng c tit l b mt qun s. * Khng c gy xo trn, chia r trong hng ng. Ai phm phi mt trong ba iu, s b chm tc khc.Ting hoan h vang rng. Ri lnh truyn xut pht.o qun Nguyn Hu ko v chin khu. o qun Trn Quang Diu theo ng ni ra hng bc. o qun Ty Sn Vng ko thng xung hng ng. l ngy rm thng tm nm Qu T (1773). o qun ca Ty Sn Vng xung n ni B Ph th tri xm ti. Vng truyn qun dng li ngh. m n m yn tic i tng s ti thung lng di chn ni B Ph. Sng hm sau mi tip tin pht. Nhn n binh c yn n v yn m c vui vy. Vng t

46

tn hn B Ph l Tm Phc, v ngi a phng gi thung lng B Ph l Hc Yn. Sng ngy 16, g va ct ting gy, o qun ca Ty Sn Vng thc dy ln ng. Nguyn L chun b sn sng ti chn ni ng Phong n tip. n ng Phong tng s dng li n ung v lnh lng thc, ri i thng mt mch n huyn l Tuy Vin. Binh i nh gi. Mt tri va mc th huyn l b bao vy. Ting qun h ht dy t. Vin tri huyn ht hn b trn. Nhn vin trong huyn v tt c lnh huyn u xin u hng. Ty Sn Vng ban li ph d. Trong cng ph ngoi nhn dn, mi ngi u hoan h. Nhng nh kh gi em b heo go tri n i ngha qun. Nghe Ty Sn Vng chim ng Tuy Vin, mt ph thng Ca Gi [17] l Huyn Kh em gia nhn trn mi ngi n xin gia nhp ngha qun v cng tt c ti sn lm lng thc. Tip theo , hai th lnh lc lm ngun An Tng [18] l Nhng Huy v T Linh em lu la n xin quy thun. Ty Sn Vng thu np v trng dng. Vng giao Tuy Vin cho Nguyn Vn Tuyt v Huyn Kh ng gi, ri ko i binh ra nh thnh Quy Nhn. c tin Tuy Vin vo tay ngha qun ri. Trn Quang Diu

47

lin chia i binh mnh ch huy ra lm ba i. Mt i giao cho L Vn Hng li hu phng. Mt giao cho V Vn Dng cng Cao Tc Tu i nh Bng Sn, cn mnh lnh mt o i nh Ph Ly cng La Xun Kiu. Bng Sn v Ph Ly, ngha qun ko n, cha nh ly c. Qun cng nh dn ca hai huyn u hn hoan n tip ngha binh. Trn Quang Diu V Vn Dng cng hai hc s Cao, La li gi huyn l hai ni, cn mnh th em qun vo hp vi Ty Sn Vng nh thnh Quy Nhn. Thnh Quy Nhn l thnh c Bn ca Chim Thnh. Sau khi t Bn thuc v Vit Nam th t thnh ph v chia lm ba huyn. Ph gi l Quy Nhn thuc dinh Qung Nam, huyn l Bng Sn, Ph Ly, Tuy Vin. Ph l, ng ti thnh Bn gi l thnh Quy Nhn, huyn l Bng Sn ng trn bc ngn sng Li Giang, i din vi hn Bch K nam ngn. Huyn l Ph Ly ng ti Ph M gn sng La Tinh. Huyn l Tuy Vin ng nam ngn sng Cn cch An Thi chng 1 cy s. a phn ca ba huyn chy dc theo ba con sng Ci: Li Giang, La Tinh Giang, Cn giang[19]. Thnh Quy Nhn gia Tuy Vin v Ph Ly. Tng xy bng ong, trn mt gii g cao, chung quanh c

48

ho su bao bc, th rt vng. V vy nn qun Ty Sn vy nh ba ngy m khng ly c. Tun ph Nguyn Khc Tuyn ng ca thnh c th. Khng dng sc c, Ty Sn Vng bn dng mu. Vng truyn lui qun ri cho i ng ri rc trong nhng ni khut tch, nm im ch lnh. Tun Tuyn tng qun Ty Sn ko v ni, thng co cho nhn dn ai bt sng Nguyn Nhc em np hoc git cht ly u em np, s c trng thng. Ty Sn Vng bn cho ng mt chic ci tht kin c, bn trong c my m ng, ri t mnh vo ngi trong ci, bo khing em np cho tun Tuyn. Trc khi i, Vng ra lnh v sp xp: - Tng s phi chun b sn sng, h nghe trong thnh c ting pho n th ko vo chim thnh. - La tm qun nhn gii cn quyn, n mc theo thng dn, khing ci. Khi vo c ca thnh th dng n khing ci lm cn tho thanh ci lm gy nh qun gi thnh. Cho mt ton qun vi mi ngi n mc theo thng dn, mn cch nghim gii, mang v kh i theo hai bn ci. T chc mt s thng dn cho chy trc v chy sau on khing ci, la bt c gic ri ng bo ra coi.... Nhng Huy v T Linh ln theo m ng ngi em qun mai phc hai bn ca thnh, h nghe pho lnh th xng ngay vo

49

thnh. Sp t xong xui, Vng truyn qun khing ci i. ng bo hai bn ng ko ra xem ng o. Tun Tuyn nghe tin, cho ngi ln thnh xem th ri truyn m ca thnh, nhng ch cho hai ngi khing ci vo thnh. Nhng ngi khing ly c ci qu nng, hai ngi khng khing ni. Xin cho c tm ngi vo khi ca ri ra ngay. Tun Tuyn y cho. Ci khing vo thnh, ng bo ln ln gii tn. Ci va qua khi ca thnh, cnh ca cha kp ng Ty Sn Vng lin m ci nhy ra, rt kim du sn trong ngi, chm cht vin i trng gi ca, tm ngha qun khing ci, lp cn lp quyn, nh tan ton gi ca, m rng ca thnh v t pho hiu truyn lnh... Ngha qun do Nhng Huy v T Linh iu khin v nhng ngi cm v kh khi b tun Tuyn cn khng cho vo cn ng i trc thnh ngheo pho lnh, lin ko a vo thnh mt cch thn tc, va chy va reo h. Tun Tuyn khip m, dt gia nh ln ra ca sau chy trn. Qun lnh v quan li trong thnh nh rn khng u, u quy hng Ty Sn Vng. K qun Trn Quang Diu v ch tng ln lt ko ti, lp vo thnh, lp ng gi bn ngoi phng vic bt trc[20]. Ty Sn Vng giao thnh cho Trn Quang Diu v cc tng ng gi, t mnh em hai qun on xung Cng Rang, Nc

50

Ngt, nh ly hai kho lng thc. Hai vin quan gi kho l c Trng ng v Khm Sai Lng chng c. Lng b git, ng tu thot. Vng cho ch ht lng thc v thnh Quy Nhn. Thnh Quy Nhn h xong, a phn ph Quy Nhn t ngun ch b thuc v nh Ty Sn. Tho c ch tham quan Nguyn Khc Tuyn, ngi ngi u hoan h v u nguyn mt lng trung thnh cng Ty Sn Vng. Ty Sn Vng dng thnh Quy Nhn lm cn bn. Ngn c o thu kim tuyn bay pht phi trn k i, hin ngang rc r. Mi vic v qun s dn s u c sp xp li. Qun chia lm nm n Trung, Tin, Hu, T, Hu do cc c ch huy. Lnh c ca cha Nguyn xin li u c sp xp vo hng ng theo cp bc c trc. Ngi no mun xin v th cho v khng iu kin. Cc quan li u hng u c gi nguyn chc v, nhng thuc quyn iu khin ca cc i Hc S Ty Sn. Cc huyn l Tuy Vin, Ph Ly, Bng Sn, mi huyn c mt c v mt hc s qun l. Mc d thnh Quy Nhn tr thnh cn c chin u, chin khu Ty Sn vn gi y nguyn v vn tip tc pht trin kinh t v qun s. An ninh v trt t trong ton ph c gi gn chu o. Khng mt v ln xn xy ra trong lc giao tha. Sp xp xong mi

51

vic trng yu, Ty Sn Vng chun b m rng phm vi Quy Nhn v mt Nam, mt Bc.

---------------[17]Ca Gi l Quy Nhn hin thi, Huyn Kh l hiu. Tn tht khng r. [18] Ngun An Tng nm trong dy ni pha Nam ca huyn Tuy Vin. Nhng Huy, T Linh l 2 kp ht, ht hay v gii. [19]Sau ny Bng Sn chia lm hai l Hoi Nhn v Hoi n. Ph Ly chia lm hai l Ph Ct trong Ph M ngoi. Tuy Vin chia lm ba l Bnh Kh trn v nm trn trong p Ty Sn c. An Nhn gia, Tuy Phc cui v chy xung ti bin Th Ni. [20] i Nam Chnh bin Lit truyn v Khm nh Vit s Thng Gim Cng Mc c chp r vic Nguyn Nhc dng mu vo thnh lm ni ng. Nhng li chp ngi t ngoi nh vo l Nguyn Thung, vo h thnh lc ban m. Nhng theo bc th ca Linh mc Jumilla de Diego ng Bulletin de la Socet des Etudes indochinoises, Nouvelle srie, Tome XV, nos 3 et 4 - 1940 th thnh h lc ban ngy v do on qun ca Nguyn Thung v Nhng Huy iu khin. Nhng theo cc ph lo Bnh nh th Nguyn Thung l mt nh giu khng bit v,

52

lc h thnh Quy Nhn ang lo vn ti lng thc.

53

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn ANH HNG NGHA S GIP NH TY SN DNG NGHIP

Va dng c khi ngha, nh Ty Sn c nhiu anh hng ngha s xa gn ph t. Bn v c: - V Vn Dng, Bi Th Xun, Trn Quang Diu c anh em Ty Sn Vng coi nh ct rut. - Nguyn Vn Tuyt, V nh T, Nguyn Vn Lc, L Vn Hng c coi nh tay chn. - Nhng Huy v T Linh l hai tay lc lm mi quy thun, lng d cha lng c, nhng v ngh cao cng, nn vn c trng dng. Tt c u l tng ti. Mi ngi c mt mn s trng v ch. * V Vn Dng ngi thn Ph Phong, huyn Tuy Vin (Bnh Kh). Nh giu. Rc thy v hc vn hc v, t nh n ln. Hc vn th ti. Cn hc v th dy u nh , mi nm phi rc mt thy mi thay.

54

n 20 tui theo ngi bun nga vo Ph Yn. Duyn may gp c lo trng h Lng ging di Lng Vn Chnh Tuy Ha, dy cho mn trng kim v mn on ao, dy cch nh trn t, cch nh nga, lc dng mt mn, lc dng c i. V nh V Vn Dng tp luyn ngt nm nm tri mi thnh thc. Nh li thy dn Hc v l phng thn v dp ni bt bnh khi gp, ch khng phi u sc khoe ti. V giu kn ngh ring. Cho nn ngoi Nguyn Nhc l bn c giao, khch v lm khng my ai bit V thuc hng cao th. * Bi Th Xun con ca Bi c Ch gi Bi c Tuyn bng ch, ngi thn Xun Ha, mt thn nm v pha ng Ph Phong [21], va c sc mnh va c sc p. N cng kho, ch vit p. Nhng thch lm con trai, thch ma kim i quyn. Nghe k chuyn b Trng b Triu ci voi nh gic, Bi Th Xun no nc mun c theo gng b Triu b Trng. Cn nhng chuyn T Tiu Mui cng chng xng ha, chuyn b Mnh Quang c n t mi th Bi Th Xun cho l nhm nh. Lc nh i hc, thng mc o con trai. Ln ln t ch kiu o cc n hip v trong sch m mc. Cha m chiu con, khng n li trch c. Cn ting ch khen ca ngi ngoi th Bi Th Xun khng bn tm. Nm 12 tui, Bi Th Xun n trng hc ch. Mt hm anh em giu ct ra cho nhau cu i:

55

Ngoi trai trong gi, da ci da mn. C ngi i: ng xun ngi thung, l vng l chc Ri v tay ci m! Bi Th Xun c thn, vng quyn nh vo mt hai ngi sanh s, ri tr v nh. T y b hc ch. nh chuyn hc v. Trc kia khng bit Bi Th Xun hc v vi ai v hc vo lc no. Nhng t khi b hc vn th m m c mt lo b n dy. Dy t u hm n g gy ln th nht th b lo lui gt. Khng ai hiu lai lch ra sao. Sut ba nm tri, tr nhng khi ma gi, m no b lo cng n cng i ng gi gic. Dy quyn, dy song kim. Ri dy cch nhy cao nhy xa. Nhy cao th ct hai bao ct ni chn m nhy, ban u bao nh, ri i bao to dn, cui cng mi nhy chn khng. Cn nhy xa th ban u dng so, sau dng tre ti ngoi bi, nu t un cong xung thp ri nng theo sc bung ca cy m nhy. m hc ngy tp. n 15 tui th ti ngh iu luyn. Mt hm b lo n, cm tay Bi Th Xun khc v ni: - Ta c duyn cng con ch by nhiu. m nay ta n t bit con. Bi Th Xun khc theo v ni n xin cho bit tnh danh v qu qun. B lo p: - Ta gn y. Trong ba hm na con s bit tin tc. Nhng con phi gi b mt. Ni ri, vt mt ci bin mt.

56

Ba hm sau, thn An Vinh [22] c mt m ma ca mt b lo. B lo nh ngho, ga ba, sng vi v chng ngi con gi lm ngh nng. Khi Bi Th Xun c tin, tm n th vic chn ct xong. Bit b lo y chnh l thy mnh, nhng nh li thy dn, ch iu tang nh mt ngi thng. V nh mi i lc khuya vng, thit hng n ni vn dy v m thnh phc. Nhng ch tm tang. T y mt mnh t tp luyn. Mt hm Bi Th Xun ngoi v, tnh c thy a gi dng hai chic a bp lm kim ma. Ma ng bi bn php tc. Bi Th Xun git mnh! T ra c ngy ngy thy tiu ch ma kim, bt chc ma theo, lu thnh quen tay. i c ma ht bi, Bi Th Xun chy n m chm, v khen Em gii, em gii lm. T y cho c dng gm thit m tp. Li r ch em trong xm ai mun hc v hc kim th ban m rnh vic n nh, Bi Th Xun dy cho. Khng my lc nh h Bi tr thnh trng dy v. t t nm ba ngi trong xm vt nhy ln hng chc hng vi ba chc... Mt s ngi ngi tuy c con tay dt tay bng, m cng n xin hc. Ti ngh tinh m cch i x cch dy d li ng n, nn Bi Th Xun c ch em knh yu, qu trng. Trong s t xut sc c b Bi Th Nhn.

57

Mt ph ng h inh Lai Nghi, n n dy con gi, tng Bi Th Xun mt con nga trng ton sc mi tp kiu, vc to, sc mnh, chy hay. Bi Th Xun tp nga tr thnh mt chin m, chy sut bui khng m hi[23]. Li mt hm, ln ch Ph Phong, Bi Th Xun thy hai tht voi ng n chui cy. Chung quanh, ngi vy ng c, Bi Th Xun chen n gn. Voi ly vi c ln lng, ln vai, c v tru mn. Bi Th Xun xin ci th. Voi co mt chn trc cho Bi Th Xun leo ln c, ri i ti i lui theo s iu khin ca Bi. Ht tht ny n tht kia, Bi Th Xun nhn thy iu khin voi cn c phn d hn iu khin nga. T y ci ch mun lm b Trng b Triu lc nh tr li nung nu tm hn. Bi Th Xun lo tp luyn cho mnh, cho ch em trong xm, trong lng. Ting n i xa, ch em cc lng khc cc huyn khc cng tm n xin th gio. Bi Th Xun c c tin mua nga, voi cho ch em tp. Gia nh ch vo hng kh gi, nn d thng chiu con, cng khng sao c th lm vui lng con. Bi Th Xun cng ln ln cng xinh p. Khch rp ranh bn s, ngp ngh trng sao gn c xa c, ngy no cng c ngi n sn. Nhng phn ng h thy mt Bi Th Xun th run nh run thn t thy long nhan, v trong v p kiu dim ca Bi Th Xun li c v uy nghim. i mt ngc ln nhn nh i ln in chiu[24]. Nhng chng trai nht gan th va

58

n sn li ra khi ng. Cn nhng chng trai c nhiu t m lc th bc vo thm. Nhng mi b hi s vi cu v v v vn th li t nhin cng li. V vy cho n hai mi tui m Bi Th Xun tay khng chn ri. Thi xa, con gi mi by, mi tm tui m cha c chng th cha m rt ly lm lo. Nh h Bi cng th. Mt hm b m t lo ngi cng con. Bi Th Xun ci: - B Trng c chng, b Triu u c chng. Nhng ai dm ci ch ? gip gia nh m cng tht i ch em hc tr, Bi Th Xun thng i sn heo sn nai. Mt hm cng vi c hc tr i sn vng ni Thun Ninh[25], xy gp mt trng s ng nh cng mt mnh h. Trng s mnh y mu me, sc sp ui. H hung hng chp vu. Bi Th Xun ht ln mt ting, rt song kim xp vo cu trng s. H b trng s, nh cng Bi Th Xun. H lanh, trnh khi nhng nht kim him c, Bi Th Xun li cng lanh hn, trnh khi nhng ci v nh bo nh chp, khin my phen h chp ht b t nho. H c ch vi trng s lu, sc mi, nn ng tc chm dn. Cui cng b mt nht kim ni vai, gm ln mt ting b chy. Bi Th Xun tr li bng b cho trng s. Hi tn. p:

59

- Trn Quang Diu. * Trn Quang Diu qu qun n Tn, huyn Hoi n[26]. Nh giu nhng m ci sm, thn t lp thn. Lc nh, Trn hc vn hc v nhiu thy. Ln ln, mt hm vo dy ni Kim Sn[27] kim tht, tnh c thy mt ng lo nm gin cng mt con cp tu cau to ln. H trng thy Trn th nhy n v. Trn trnh khi. H v tip. ng lo lin ht: H di nh. H lin ngoan ngon tr li cng ng lo. ng lo gi Trn n gn, hi: - Ngi l ai, chng bit ni ny c cp sao m dm a thn ti? Trn tht th k ht gia cnh v thn phn. on ly ng lo xin cho mnh lm hc tr. ng lo p: - u cng l duyn. Ri bo Trn v thu xp vic nh ri tr ln. Trn v giao nh ca rung nng cho ngi em thc b, v dn: - Ta i chuyn ny, mau th nm nm, lu th mi nm mi v. nh lo lm n t t. ng tm hiu ta i u v i c vic g. Ln Kim Sn, Trn c lo nhn a v nh nui dy. Lo nhn l ai ? Lo h Dip, tn l nh Tng, ngi thn Vnh Thnh, huyn Tuy Vin (Bnh Kh). Lc trng nin xung tay git cht tn tri huyn tham thi cha Nguyn Phc

60

Khot(1738-1765). B truy n, c em v con theo ng ni ra Kim Sn lnh nn. Trn hai mi nm tri, khng ai bit tung tch. V con khng chu ni sn lam chng kh, ln lt qua i ht, ch cn mnh c sng vi hm beo. Gp c h Trn, c v cng hoan h. Hai thy tr sng trong ba gian nh tranh rng ri sch s. C cn dng cho mt gia nh nho nh. Li c nm mn v kh: ao, kim, cn, thng, cung, mi th mi cp. Th no cng c lau chi bng nhong. Nhng Trn ch hc mn i ao. Thy ht lng dy. Tr c sc hc. Khi luyn tp mt mnh, khi cng thy thao din, khi ni t bng, khi trn ni. Hc tp cch nh trn nga, cch nh di thuyn. Khng c nga, phi ly lm nga. Khng c thuyn th ly nhng khc g trn lm thuyn. Nhng lc khng tp luyn th lo trng tra sn bn sng. Thy tr sng mt cch thch th, ung dung. Nhng c mt iu lm cho Trn y ny, l con h ca thy h thy bng Trn l b chy ni khc. Bit nn khi thy h bn cnh thy th Trn cng kho lo trnh mt. Ban u cn thc mc, lu ngy thnh thi quen. Thm thot nm nm qua! Mt hm, lo nhn trao i ao mnh thng dng cho Trn v

61

bo: - y l thanh Hunh Long bo ao sn xut t i Trn. Ta tng con lm k nim. on sai Trn thu tt c cc mn v kh em chn ni mt ci h pha sau nh. Ri bo: - Thy gn trm tui ri. By lu cn phi sng l v ao php ca thy cha c ngi k tp. Nay thy truyn th cho con ri, th thy cht c vui v. Sau khi chn ct thy xong con khng nn quyn luyn ni ny. Con nn kp xung ni, em s hc lm s hnh, khi ph cuc i anh tun. V nu c dp i ngang qua Vnh Thnh th hi thm xem h Dip c cn ai khng. Nu cn th con s cho bit qua tin tc ca thy. Nhng khng phi l iu cn thit. Ni xong, nm xung, ly tay nh nh ln nh u m tt ngh. Bun thng khn t! Trn v nh, ca nh yn vui, hai hm sau cp ao bng ni n Vnh Thnh. Nghe tin Nguyn Nhc m sng bc ln Kin M, Trn ngh bng: - Anh hng lc cha gp thi cng nh khi l vn, thng gi mnh vo nhng ni yn hoa, tu bc, v k c ch ln thng dng sng bc lm ni kn bn hin. Lin tm n gp Nhc. Nht kin nh cu. T y hai bn thng qua li vi nhau.

62

Hm Trn gp cp Thun Ninh l mt trong nhng hm Trn Hoi n vo Kin M gp g Nguyn Nhc. Hm y Trn khng mang ao theo. nh tay khng vi cp t sng n tra, Trn b ui sc nn mi b thng. Nu khng gp Bi Th Xun th e kh gi ton mng [28]. Thot cht, Trn yu cu a v Kin M, nh Nguyn Nhc. Nguyn Nhc v Bi Th Xun vn tng nghe ting nhau, nhng cha c dp lm quen. Nh cp theo gi, gi a duyn m nn ngha vn o Bi, Trn, Nguyn. Ri cho ngha thm nng tnh thm thm, Nguyn Nhc ng lm mai v lm lun ch hn Trn Quang Diu v Bi Th Xun nn i nn la. * Nguyn Vn Tuyt, ngi x Nhn n, huyn An Nhn. Lc nh c sc mnh, nh ln gii, t tp k v li ch G Chm v c tn lm u nu. Nhng k mi v n ch, phi n ra mt Tuyt ri mi c hnh ngh. Mt hm, mt ng gi, u ru nh bng vi va bn xong, cng hai c gi mt my p , n ch mi v. ng gi khng theo l c, va n lin khua ching khai din. C gi nh ma kim vun vt, kh lnh rn ngi. Ngi n xem ng nh kin v ting hoan h dy tri. Nguyn Vn Tuyt hay tin ng ng ni gin, lin ko mi tn th h, n vn ti ng gi. ng gi, hi khng thm p, nh khng thm , ng tr tr nh mt

63

pho tng tri trng. Tuyt tht kinh b v nh, tm cch ra hn. Do bit ng gi v hai ngi con gi tr ni miu th a sau ch. Tuyt i m khuya, git kim, nhy tng vo miu. Bn b im phng phc. Hai c gi ng say. ng gi nm ngy nh sm. Tuyt kh ln n gn, rt kim m vo c. Kim gy ku rc. Tuyt ht hn b chy. ng gi nu li. Tuyt run s qu xung chu ti, ng gi ngi dy ni: - Nh ngi t cht thng minh li c sc mnh xut chng. Sao khng lo rn v luyn vn, ch c hi ra gip nc, m li m mnh trong vng bn nh ? Tuyt ly, th quyt tm hi qu, v van xin theo lm mn . ng gi h Trn tn Kim Hng l mt v s ngi thn Trng nh huyn Tuy Vin. V ngh tuyt lun, nhng ngi con trai b mt sm, c bun dt hai ngi chu gi i tm ngi xng ng lm ngi tha k. Gp c Nguyn Vn Tuyt, Trn lo rt hi lng. Tuyt theo Trn lo ra i. Sau nm nm tr v, bn ng c n mng. Tuyt khuyn nn b ngh cp bc c. Mt hm V Vng Nguyn Phc Khot nam tun n Quy Nhn. Nghe n cha Nguyn c con tun m tn Xch K, Tuyt i m khuya ln vo hnh cung bt nga ri ln yn chy thng ln vng An Kh. Tri va hng sng th nga qua khi o Vnh Vin. Con Xch K l cng vt ca Cao

64

Min[29], cha rt yu qu, nga b mt trm, Tun ph Nguyn Khc Tuyn b ti cht. Nh Trng Phc Loan ra sc cu mi c min. Tuyn cho ngi i tm khp Quy Nhn, Ph Yn, Qung Ngha, nhng khng tm ra bng dng. Khi xa gi cha Nguyn tr v Ph Xun, th trong dinh Tun ph Quy Nhn bng thy trn vch my ch ln: K trm nga Cha l Nguyn Vn Tuyt Tuy Vin. Tuyn xem thy, ht hn, dn t hu ng tit l. Vic c im. Tuyt, sau khi theo thy hc thnh ti, tr v Tuy Vin, nhng mong cu ng bo ra khi ch chuyn ch ca cha Nguyn, song khng bit lm cch no nh m p mng m ch ngi ng kh ng phng. Kp nghe tin Ty Sn Vng chiu m ho kit, Tuyt lin ln sn tri u qun. Ti y Tuyt gp li v kt hn vi cng c chu gi ca Trn s ph l Trn Th Lan[30]. * Nguyn Vn Lc, lc nh, nh ngho chn tru cho mt ph nng lng K Sn. Hc v lc no v vi ai, tht khng ai bit. Mt hm i chi v khuya, b qun canh bt tri vo ct nh. Lc nht ming snh ct dy tri trn thot. Qun canh hn mi ngi ui theo u b nh ng khng ng dy ni. Tri ti, Lc chy lc vo cnh ng la chn. Ngi gi rung ng l n trm, h hon... Ngi chung quanh chy n vy bt. Ngi mi lc mi ng, k gy ngi gc... Lc nh ng lp ny th

65

lp khc xng n... Liu khng th dng quyn gii vy c, Lc bn git cy gy, nh mt n ch t m ng mu thot thn. T y ngi a phng mi bit Nguyn Vn Lc l ngi v ngh siu phm. Khi nghe tin Ty Sn Vng t tp qun anh, Lc n xin gia nhp, v c tip i vo hng thng tn. * V nh T, hp tc cng Ty Sn Vng t bui ban s. T con nh giu t Ph Phong, tnh can m v ho phng t lc b. c mt nh s dy v ngh v binh php. Nh s, php danh l g v u khng ai bit thng n ngi trc ng h V. Nh s mt my xu x, n mc rch ri. L nh trong xm h trng thy nh s th ko nhau n chc gho. T lc by gi mi mi bn tui, i vi nh s li ht sc l php v thng bng cm nc hoc bnh tri n cng dng. Nh s hoan h m nhn. Mt hm tri ni ma gi ln, mi ngi khng dm ra ng. Ma sut ngy, m n ma tnh gi ngng, nhng trong nh khng thy T u c. Cho ngi i khp ni, ht ngy ny qua ngy khc, vn khng tm thy tung tch, m nh s t hm ma gi cng khng cn thy ti lui trong thn. Ngi nh quyt on rng T b nh s bt, nh thp nhang cu Pht gia h cho T m thi.

66

Mi nm sau T tr v; mt thanh nin vm v, sc mnh nh hm, nhng tnh tnh cht phc, mi trng qua khng ai bit rng v ngh cao cng. V nh, ng ca xem sch, tr V Vn Dng, khng giao du vi ai, cng khng ly v. V Vn Dng gii thiu cng Ty Sn Vng. Vng thn hnh n rc. Sau khi v cng nh Ty Sn. T mi tr ti. Chng nhng cn quyn xut chng, binh php tinh thng m cn c ti bn cung, nhy cao, ci nga. Thng a s dng thit cn, trm ngi khng ch. Bi Th Xun tng mt l c o thu bn ch vng Thit cn v ch. Nguyn Hu yu thng nh rut tht, nhng lc rnh rang thng cng T bn lun v v ngh v binh php. * L Vn Hng, vn l mt tay cp nc ting Kin Dng[31], ngn roi[32] tuyt diu, qut ra mt n, nh ng trm ngi. Tuy lm ngh n cp, nhng ly ca ngi giu chia cho ngi ngho nn c dn a phng rt yu mn. Hng c n vi chc th h. ng cm th h khng c quy nhiu ng bo. V Hng khng bao gi phm n ti sn ngi trong huyn. Nhng v nh cp do Hng cm u ch xy ra cc ni xa v v no Hng cng cm roi cn hu. nh ngi ch nh ng ch khng nh cht hoc gy trng thng. Nhng c mt ln - l ln cht - cp c mt v to Ph

67

Yn. Kh ch l mt tay gii v, gia nhn li ton l lc in c i ming trong mnh. th c ln x vo nh Hng. Hng nng tay nhiu ln, nhng i phng khng s c bm st. Tri gn sng m i phng vn cha chu lui, Hng nh phi dng tn lc: kh ch b nh hc mu, cht ti. Cc v b cp sung nh cm quyn khng . Nhng v cp ny gy n mng, chnh quyn khng th b qua. Bit th phm l Hng, Tun ph Ph yn hp lc cng Tun ph Quy Nhn cho truy n gt... Hng nh phi b nh vo rng. Ri nhn Ty Sn Vng m binh. Hng bn nhp ng. Nh ti ngh, khng bao lu, t cp lnh ln cp i ri ln ln n cp Tng. * L Vn Bu, cn c tn l Mu, ngi lng i Khoang huyn Ph Ct tnh Bnh nh. Ni danh t thi nin thiu c bit hiu l Phi Vn Bo (con beo bay trong my) c ti va ci nga phi nc i va ma kim, phng lao, bn cung trm pht trm trng. Ngoi ra, ng cn c ti nui nga chin. Nh a th vng t i Khoang, Thun Truyn qua Thun Ninh t xu, ton g ng, cy di cng ch l, sim, i mc chen chc ln vi c di rt thch hp cho vic chn nui, sn bn, nn gia nh ng chuyn ngh nui b nga v sn bn. ng thi chuyn tp luyn v ngh, nghin cu chin trn. B Bi Th Xun thng n khu vc ny sn bn nn quen thn

68

vi ng Bu v hc ng cch thc luyn tp nga chin. Ty Sn khi ngha, ng Bu c b Xun tin c, ph trch chn nui sn xut ti nng tri Ty Sn H, kt hp t chc tp luyn on chin m v rn luyn ngha binh. Nh ti thao lc, ng c phong chc c cm binh tham gia cc trn nh trong Nam v gii phng thnh Thng Long. * Nhng Huy v T Linh tn tht l g v qu qun ni u, khng r. Lm ngh lc lm, so huyt ti ngun An Tng thuc Ty Sn H, nhng ch lm n t Ph Yn tr v. C hai u l trng lc s, v thut cao, song tnh hung bo. Ty Sn Vng dng vi s d dt [33]. l bn v. Cn bn vn th c: * Nguyn Thung, tuy l mt ph nng song s kinh u thng thuc. Tnh tnh ho phng, nhn hu, nn rt c lng mi ngi. * V Xun Hoi, Trng M Ngc, c cao hc rng, hai ngi sao v vn hc ng thi Bnh Kh v An Nhn. * Cao Tc Tu, ngi p, hc rng li tinh thng binh php. Ngy thng t ni, nhng khi bn vic ln th li nh nc chy. Mi ngi u knh phc. * La Xun Kiu, mt vn s c ting Ph Ct, gii Nm, li ci nga gii, bn cung hay. Thng minh hot bt. * Triu nh Tip, hc rng a thc t, ght ph hoa. Tnh

69

thanh khit nghim ngh. Rt trng ch tn. Gii vic cai tr. y l nhng nhn vt rng ct, ngoi ra cn rt nhiu ngi ti. Nhng Ty Sn Vng nhn thy cha , nn tri lng cu hin. Hai vin tng Tu l Tp nh Hi An (Qung Nam), L Ti ca b Ph Ly (Quy Nhn) em qun ng theo Ty Sn Vng. Qun ca Tp nh gi l Trung ngha qun. Qun ca L Ti gi l Hoa ngha qun. Qun trong hai i hu ht u l ngi Tu to ln, mnh bo. Khi ra trn ung ru say, ci trn, ly giy vng bc dn cng mnh, ct ting ht vang, sn vo tn cng k ch. Ty Sn Vng n tip nng hu v cho vo ng trong thnh, ch dp tn cng. K l mt trng s xin vo yt kin. Ty Sn Vng cho mi vo th l Phan Vn Ln, ngi bn hc c. H Phan ngi min ngoi, nhng khng r ph, huyn no. V gii, t bo rng v mnh c truyn t Phm Ng Lo i Trn, thin h v ch. Nhng khi vo An Thi yt kin Trng Vn Hin, th lin ly xin lm t. Trc kia h Phan t th t c bao nhiu th sau khi th gio cng Trng cng li khim tn by nhiu.

70

Gp c bn c, Ty Sn Vng ht sc vui mng, mi h Phan ngay trong cung, Phan khng chu xin ra ni cc dinh th cng ch tng. Mt hm c mt nh s, hnh th c qui, nghe ting tm ca Phan Vn Ln, bn n xin gp, Phan trnh mt. Nhng qun s thc gic, Phan gi lnh theo thuc h ra xem. Nhng nh s nhn bit, thch Phan u v. Nhn thy nh s khng phi hm m ngh thut mun lm bn bn phng, m l mt khch giang h, bng y c . Phan quyt nh tr kh trnh mi ha v sau. Lc y nh s ng ngi ung ru ni tng hai mt tu lu trc thnh. Phan x tay o ngi, thch nh s ra tay trc. B chm lng t i, nh s ni gin thnh lnh Phan mt ngn ti c. Phan ch nghing mnh, ly tay ht nh s rt xung lu v s. Khi Phan mi n, ngoi Ty Sn Vng, cc tng thy Phan hin lnh, ai cng tng l k tm thng. Khi Phan nh cht nh s, mi ngi mi bit c ti siu vit. Tng s yu cu Phan cho xem ti ngh. Phan nht nh t chi. Ni n qu, Phan bo rinh ba tng dy chng ln nhau, ri a sng bn tay phi chm xung. Ba tng u v lm i nh b li gm thn chm t. Ai ny u gi l ngi thn. Nh s b Phan Vn Ln ht rt xung tu lu l mt ngi

71

Trung Quc, thuc phi Thiu Lm. ch G Chm, pha bc thnh Quy Nhn, cn c mt nh s na cng ngi Tu thng n biu dng v ngh, thng ci o ngi ngay ngn, cho ngi dng gm ao chm vo u mnh tay chn. Chm mnh my cng khng h g. Ty Sn Vng c tin, s nh s gy bin, mun tr, nhng khng th git c. V Vn Dng lnh trch nhim tr nh s. V n ch G Chm gp nh s, dng l khon i. Khi nn thn, V hi: - Ha thng l ngi t o, khng bit c khi no b lc th ca trn gian cm d chng? Nh s p: - Lng ta nh tro lnh khng c g c th cm d. V ci: - Li ni khng ng tin. C th cho php c th nghim? Nh s bng lng. V thu mi tn thanh nin v li v mi gi thanh lu xinh p tri chiu lm vic dm dc trc mt nh s. Ban u nh s ci ni nh thng. Nhng hi lu, bng nhm mt khng mun nhn na. Xut k bt , V rt kim chm mt nht, u nh s ri lin tay. V ni: - Nh s khng c thut g l. Dy cng luyn kh lm cho thn th cng rn. Tm nh th kh t, tm ng th kh tan. Lc ban u tm nh s khng ng nn nh s dm nhn t do. n khi nh s nhm mt th bit tm nh s ng ri. Cho nn chm

72

xung, khng th khng c c. Ai ny u phc V l cao kin. Ty Sn Vng rt hi lng. t lu sau, Trn Quang Diu a mt trng s v tin c cng Ty Sn Vng. Trng s l V Vn Nhm.V Vn Nhm ngi Qung Nam, sc mnh hn ngi, nh gic gii, tnh phng khong khng chu s rng buc. Vn l tng ca quan trn th Qung Nam, v khng chu tun theo lut php, b ti, phi trn vo Quy Nhn. Nhm n Ph Ly, nghe ngi i ng cho bit c tn cng ho cng ot con gi cha chng. Nhm gin, tut gm git tn th ho, ri nh n ca quan chu ti. Bng mt trng s n v vai: - Ti xem anh ch kh ti lc nh lon thin h d dng. Git mt con su dn th c chi gi l ti m toan b ci thin ti hu dng? Sao khng n Ty Sn Vng chung lo vic ln. Ti, Trn Quang Diu, xin tin c anh ln nh vua. V Vn Nhm hn h theo Trn Quang Diu. Ty Sn Vng trng dng v sau ny g con gi l Th Hng cng cha cho[34]. Ting chiu hin i s ca Ty Sn Vng mi ngy mi bay xa. Cc anh hng ch s ln lt n gip mi ngy mi ng. Ngy kia c ngi ti xin c gp sc gp ti, xng danh l

73

Ng Vn S. Ng Vn S ngi lng Bnh Thnh (Tuy Phc) c sc mnh, gii v ngh, thng binh php. Cng vi Trn Quang Diu, V Vn Dng kt bn thn [35]. l nhng bc k ti. Cn nhiu tay v gii khc ng m tng qun sau lp nhiu cng ln. Cc bc vn nhn n ph t Ty Sn Vng cng ng: * M Vnh Thng An Nhn, ni ting v th v t. * Lu quc Hng Ph Yn, c ting l cng chnh. * Hunh Vn Thun, ngi Qung Ngha, hc rng, ni ting hay ch t lc nh, c ti thuyt phc nhn tm. * V Vn Cao, ngi di chn ni C Mng thuc Ph Yn. Hc rng, gii kinh dch, ght o Pht o Lo, khng a th vn ph phim. Chung thc t. Tnh nghim ngh, cng trc. * Anh em Nguyn Vn Hun v Nguyn Vn Danh ngi gc huyn Hng Nguyn tnh Ngh An, t tin b cha Nguyn bt vo khai ph khu vc pha ng chn Hn Ln thuc x i Phong, huyn M c, tnh Qung Ngi. Tuy nh ngho nhng thng minh hiu hc, vo An Thi th gio Trng Vn Hin, bn ng mn cng anh em Nhc, Hu. Ngoi ra di c n tng Bi Th Xun c bn ph n tng tr p ti cao: Bi Th Nhn, Trn Th Lan, Nguyn Th Dung, Hunh Th Cc. * Bi Th Nhn l con gi t Bi c Lng, mt c ph thn

74

Xun Ha huyn Tuy Vin. ng Lng sanh ba trai l Bi c Ch, Bi c Trung, Bi c Tuyn v hai gi l Bi Th Loan, Bi Th Nhn. Bi Th Xun l con Bi c Ch gi Bi Th Nhn bng c, nhng Bi n tng ln tui hn v o to Bi Th Nhn thnh mt n kim khch. * Trn Th Lan l em rut Trn Th Hu phu nhn Nguyn Nhc, con Trn Kim Bu, chu v s Trn Kim Hng ngi thn trng nh huyn Tuy Vin. Khi Lan ln ba th b Bu qua i, ng bun gi hai con cho ng b ni Trn Kim Hng, mt thn dn bc giang h. Ln ln, Th Hu theo b ni hc n cng, Th Lan theo ng ni hc v ngh, c ti v kim thut v luyn thn lanh l nh chim n nn t hiu l Ngc Yn. V s rt yu qu, i u cng em theo. Trn Kim Bu vo n Bnh Khng (tc Khnh Ha sau ny) m trng dy v ti huyn Qung Phc (tc Vn Ninh) ci v a phng sanh c mt trai tn l Trn Kim S. Khi ln hai th cha mt. Kim S sng cng vi m. V s Kim Hng c tin con mt em hai chu vo th tang. Lc y Th Hu mi by, Th Lan ln mi hai. Tang l xong lo s em hai chu gi v x. Lc v cng nh lc i, lo s by vic mi v va ngh chn va kim tin l ph. V n G Chm lo s gp Nguyn Vn Tuyt. Bit Tuyt l ngi c ti, lo s v nh giao hai chu cho v ri cng Tuyt i vn du.

75

Sau Trn Th Hu kt duyn cng Nguyn Nhc. Nghe ting Bi Th Xun v ngh cao cng, Th Lan theo ch ln kt bn cng Bi n tng. * Nguyn Th Dung v Bi Th Cc l ngi Qung Ngi. B Dung l em ca Nguyn Vn Xun ngi lng Lc Ph huyn M c. B Cc l em Hunh Vn Thun ngi lng ng Quang huyn Sn Tnh. Hai h l ch quen thn. ng Xun v ng Thun c ti v vn hc. B Dung v b Cc c ti v kim thut. Nghe ting Trng Vn Hin, bn anh em r nhau vo xin th gio. Trng cng khng thu np n . ng Xun v ng Thun li An Thi hc vn. Hai c gi c Trng cng gii thiu ln Xun Ha th nghip cng Bi Th Xun. B Dung v b Cc tui tc cng ti ngh tng ng vi b Nhn b Lan. C bn u tn Bi n tng lm thy v coi nhau nh rut tht. Ngi ng thi gi l Ty Sn Ng Phng th. Ng phng cng nhau t chc, hun luyn v iu khin mt on tng binh gm mt trm tht voi v mt on n binh trn hai ngn ngi cho nh Ty Sn. Trong Ng Phng th, ch Bi Th Xun c chng l Trn Quang Diu, trc khi kt bn cng cc n anh hng. Cn cc ngi khc, k trc ngi sau ln lt theo chng sau khi lp nn danh nghip.

76

Bi Th Nhn kt duyn cng Nguyn Hu sau khi Phm Th Lin qua i. Trn Th Lan kt duyn cng Nguyn Vn Tuyt khi Tuyt n cng Nguyn Nhc. Nguyn Th Dung kt duyn cng Trng ng l ngi M Kh huyn Sn Tnh tnh Qung Ngi, mt danh tng ca Ty Sn. Ring ch c Hunh Th Cc khng chu xut gi, sut i theo ph t Bi Th Xun. Nhng trang ti tun vn v cng Nguyn Nhc, Nguyn Hu gy dng Nh Ty Sn ngoi nhng ngi lit k trn kia cn nhiu ngi na song c cng p mng xy nn khi cha dng c khi ngha th c: - Bn v c by ngi l: V Vn Dng, V nh T, Trn Quang Diu, Nguyn Vn Tuyt, L Vn Bu, L Vn Hng, Nguyn Vn Lc, danh truyn Ty Sn Tht H tng. - Bn vn c su ngi l V Xun Hoi, Nguyn Thung, Trng M Ngc, La Xun Kiu, Triu nh Thip, Cao Tc Tu, ngi ng thi gi l Lc K s. Tht h tng, Lc k s v Ng phng th hp thnh Ty Sn thp bt c thch, ngha l mi tm tng lm nn mng ca Nh Ty Sn.

77

-------[21] Hai thn Ph Phong, Xun Ha, sau ny ghp thnh x Bnh Ph. Ph Phong Xun Ha pha Nam, Kin M, Thun Ngha, Dng Ha pha Bc, cch nhau con sng Cn. [22] Theo c Bi Sn Nhi Xun Ha th l b cao t ca ng Hng mc Ngc, mt v s tr danh An Vinh, thi Php thuc. [23] Con nga ny lc b ra ph Vua Quang Trung Ph Xun vn cn, v b thng ci ra mt trn. Cho nn c Ngh Tr tng b cu: Bch m tr khu c chin trng, Tng quan bch chin thanh uy dng. [24] Vnh Bi Th Xun c Ngh Tr c cu: Hong hn thnh dc bi gi ng, Hu nhn diu t ph dung kiu. [25] Thun Ninh trong vng Ty Sn pha bc sng Cn, thuc Bnh Kh. [26] H Trn Quang Ngha Bnh c hai nhnh, mt nhnh n Tn, Hoi n, mt nhnh T Sn, c ph. Hai nhnh trc y thng gp nhau trong dp chp m t n Tn. Trn Quang Diu thuc nhnh n Tn, hin cn m t v t ng. M t c bia : Trn gia t sn. [27] Kim Sn Hoi n. Kim Sn c ng ni i vo Bnh Kh. Qu hng nh anh hng Tng Bt H.

78

[28] Chuyn ng c h Dip Kim Sn do ng bn Dip nh Chi k li. ng c l ng t cao i ca h Dip. ng Dip nh Chi, thi Php thuc lm tr gio Lt, thi khng chin chng Php v Vnh Thnh. Sau Hip nh Ginev, tr li Lt, qua i trc ngy thng nht. Hoi n vo Bnh Kh c ng ni, qua li rt gn nhng kh i. Kim Sn l mt dy ni nm trong a ht Hoi n. Th rt him, kh rt hng. C hai ngn cao nht l hn Tng Dinh v hn Tr Vinh. Ni khng cao lm (di 500 thc) nhng chung quanh c ni khe lm tr. Li c nhiu th d nn t ai dm n. [29] Cao Min l Cao Man, tn do Minh Mng gi, trc kia gi l Cam Bc Tr nay gi l Campuchia. [30] B ny sau lm t tng b Bi Th Xun. [31] Kin Dng thuc huyn Tuy Vin vng Ty Sn H tc Bnh Kh. cch Kin M mt thn pha ng l thn Thun Ngha. [32] Roi tc trng cn. Thut nh roi ca ng Hng truyn n H Ngnh Thun Truyn (thn pha ty bc Kin Dng) l tm i. [33] C ngi bo Nhng Huy v T Linh l hai kp ht ht hay v gii. Th h gm c vi ba ngi. Xt ni no c th lm n c th t chc mt vi m ht bi ai ny lo coi ht b vic tun phng, ri mi ra tay ht ca. (Nhng l ting gi ngi

79

dm u gnh ht v mt ngh thut. T hay t l th Bn). [34] Hoa Bng trong Quang Trung, chp rng Nhm l tng nh Nguyn b bt nm Bnh Ng 1786 trong trn Nguyn Hu nh Gia nh. Nhng khng c trn nh Gia nh no vo nm Bnh Ng. Trn y, chp theo truyn thuyt v theo Ty Sn lng tng ca Nguyn Trng Tr; [35] Ng Vn S gc Thanh Ha vo lp nghip Bnh Thnh lu i. Hin nay cn con chu l Ng Xun Lim.

80

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn NH TY SN NH NH NGUYN MT BC

Trong khi Ty Sn Vng lo cng c ni b, chiu m ho kit, n lng tch tho, th trn th Qung nam sai qun vo nh. t nh Nguyn lc by gi chy t Honh Sn n H Tin, Quy Nhn nm khong gia, pha nam gip Ph Yn, c dy ni C Mng lm ranh gii, pha bc gip Qung Ngha, c dy Bnh lm ranh gii. Nam cng nh Bc u c o m li ra vo, nhng a th rt him tr. c tin qun nh Nguyn ko vo Quy Nhn, Ty Sn Vng giao thnh v mt nam Quy Nhn cho Trn Quang Diu v cc tng tm phc. Cn mnh v Tp nh, L Ti c i binh ra chng c qun nh Nguyn. Trn Quang Diu tin c t tng Nguyn vn Xun theo ph t. Qun nh Nguyn do ph m Nht thng lnh. Ph m chia qun lm hai o, theo hai ng thy, b. o b binh do chng c V ch huy, cha qua khi Bnh b qun Tp nh v L Ti chn nh. Trng thy qun Trung Ngha v Hoi Ngha cao

81

ln d tn, qun chng c V khip s, cha nh thua chy, b truy kch git sch. Chng c V khng chng ni L, Tp, b t trn. Cn o thy qun i ng b lm sch ng, thuyn b dt vo doi ct ti ca sng Tr Khc, khng tin c. Va lc y gp qun Ty Sn Vng ko ra nh tan ht chin thuyn, bt sng c 50 thy binh v ly c 10 khu i bc. Ph m Nht i bi rt tn qun chy v Qung Nam b qun Ty Sn chn nh, b li bn tht voi v nhiu xe lng cng v kh. Ty Sn Vng ton thng, p mt ly ct ti Bn Vn (Bnh Sn, Qung Ngi) giao cho Nguyn Vn Xun ng gi, ri em chin li phm tr v Quy Nhn. l vo trung tun thng 11 nm Qu T (1773). Qua thng chp, nh Nguyn li c hai o binh vo nh Ty Sn Vng. - Mt o do Tit ch Tn Tht Hng iu khin ko thng vo Bng Sn. - Mt o do Tng nhung Thnh v Tn l n ch huy, ko nh ly Bn Vn. Qun s ca binh nh Nguyn qu ng, Nguyn Vn Xun khng chng ni, phi b bn Vn rt ln ni, theo thng o v Quy Nhn. Thnh v n tha thng ko qun vo Bng Sn hip cng qun Tn Tht Hng chim ni

82

Bch K. Ty Sn Vng hay tin sai Tp nh v L Ti theo ng rng, n Tr Cu Qung Ngha, chn ng v ca qun Nguyn, v Nguyn Vn Xun em qun ym phc pha nam ni Mng G lm sch ng. Cn mnh em qun ra thng Bch K. Ti Bch K, qun Ty Sn v qun nh Nguyn kch chin. Tn Tht Hng b t trn. Qun nh Nguyn b git gn ht. Thnh v n rt tn binh chy lui, n Tr Cu b phc binh Ty Sn git cht. Qun Ty Sn cp thu c rt nhiu voi nga v qun lng qun dng. Ty Sn Vng ko qun chim ph l Qung Ngha, lu Nguyn Vn Xun li gi thnh, cng Tp nh, L Ti ko i binh nh thng vo Qung Nam. Qun ca Vng ng ti sng Ci Giang, qun L Ti ng ti sng Th Giang huyn Duy Xuyn. Qun Tp nh ng ti bi ct gn Kim Sn thuc H ng ng vin[36]. u nm Gip Ng (1774), qun nh Nguyn do Thng binh Huy v Hin qun cng Nguyn Cu Dt ch huy, ko vo nh. Trn u b qun Ty Sn Vng nh thua, qun nh Nguyn dn ni ph M Th thuc Ha Vang. Hai bn thng ngy ko qun gip trn kch lit, khng phn thng bi[37].

83

 lm k cu tr, Ty Sn Vng rt qun v Th Giang, ng ni Thin Lc thuc Duy Xuyn, trc sng sau sng c him lm n ly. Thin Lc l mt g ct ln di hn 30 dm, thuc x Vn Ly. Hai ngun sng pht xut t Kim Sn v Ngc Sn hip lu ti phng An Lm huyn Ha Nam, Ha Vang thnh sng Trng. Sng Trng b g ct Thin Lc chia lm hai nhnh Bc Nam. Nhnh pha nam chy n x Thi Lai huyn Duy Xuyn tch ra lm hai nhnh. Mt chy xung ng lm dng sng Dng Chu, qua x M Xuyn tc gi l sng K th, tc l Th Giang, mt nhnh pha bc chy qua x Chu Ngh huyn Duyn Phc lm sng Cu Ngh. Sng Cu Ngh chy xung ng An gi l sng Ch Ci, tc l Ci Giang. Ci Giang v Th Giang u chy vo ca bin i Chim. Thin Lc nm gia nhiu nhnh sng su, th rt him. Qun nh Nguyn khng nh ni. Nguyn Cu Dt bn mu cng Thng binh Huy n binh bt ng. Ri cho ng chin thuyn, t i bc, ln theo ng sng, ly vn chn nc a thuyn xung, xut k bt , nh p n Thin Lc. n Thin Lc b v. Binh ca L Ti Th Giang cng b nh p, binh ca Tp nh n cu khng kp. Qun Ty Sn Vng b i bi rt v n c Bn Vn v Chu (Qung Ngi). Ty Sn Vng chnh n li i ng, ri theo thng o i tt

84

ra Ginh Giang cng Tp nh v L Ti. Qun nh Nguyn ng ti Ph Ha thuc huyn Ha Vang, nng th sng lm him c. Ty Sn Vng dng chin thuyn t Ginh Giang nh xung. Nguyn Cu Dt dng k sa nang, ly bao ng ct ngn nc sng, ri gi thua chy, i qun Ty Sn qua khi, vt bao ct ln, nc o xung, thuyn Ty Sn b m kh nhiu. B thua qun Cu Dt, Ty Sn Vng ko binh n M Th nh Thng binh Huy. Huy b thua ko tn binh chy thot. Ty Sn Vng ng binh ti M Th, sai Tp nh ng Ci Giang, v L Ti ng Th Giang lm th gic. Qua ma thu (Gip Ng 1774), Hong Ng Phc vng lnh cha Trnh ng ngoi em qun vo nh ly Ph Xun. Cha Nguyn l nh vng Nguyn Phc Thun cng nh thn chy vo Qung Nam, ng Cu thuc Ha Vang. Qun Ty Sn Vng ko n nh. Cha Nguyn chng khng ni, chy ln ng Tr T Sn thuc huyn Qu Sn, lp chu l Nguyn Phc Dng ln lm ng Cung Thi T, li gi Qung Nam, ri cng Nguyn Phc nh xung thuyn chy vo Gia nh. ng Cung b qun Ty Sn nh, chy n H Dc b Tp nh v L Ti bt c em v Hi An. Tip qun Hong Ng Phc vt Hi Vn vo chim n Trung Sn v Cu . Ty Sn Vng cng Tp nh, L Ti

85

ko i binh ra nh. Tp nh i tin phong, b qun Ng Phc nh thua, s ti b chy v Trung Quc. Ty Sn Vng nhn thy qun Hong Ng Phc ng li mnh, mnh cha sc chng c, bn cng L Ti rt ht qun v Quy Nhn, em hong t Dng theo. V lm k hon binh, cho ngi mang th v vng la ra dng cho Hong Ng Phc, xin np t Quy Nhn v Qung Ngha, cng xin lm tin khu i nh h Nguyn. Hong Ng Phc mun li dng Nguyn Nhc nh t Gia nh, bn lm biu xin cha Trnh cho Vng l Tin phong Tng qun Ty Sn Hiu Trng, sai Nguyn Hu Chnh em c v n kim vo Quy Nhn ban cho Ty Sn Vng. Hong Ng Phc ng binh Chu , cui nm t Mi (1775) rt v Thun Ha. Ty Sn Vng khng lo mt Bc na, chun b nh ly mt Nam.

-----------------[36] Ba ni sng Ci, sng Th, bi Kim Sn cch nhau khng xa. [37] M Th tc M Kh trong phm vi Nng hin ti.

86

87

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn NH VI NH NGUYN MT NAM

i nh mt Bc, Ty Sn Vng khng qun mt Nam. Vng c Nguyn L, Nguyn Vn Lc v V Vn Cao i vo Ph Yn, Din Khnh, Bnh Thun xem xt tnh hnh, lin lc cng Vua Thy X (Ptau Ea), Ha X (Ptau Apui), v vn ng thn ho nhn s a phng hng ng cuc nam chinh. Phi on ra i ma thu nm Qu T (1773). Thy X v Ha X l con chu ca Vua Chim Thnh, chim c sn phn Ph Yn Din Khnh v vng k Lk, Ban M Thut, khng thn phc cha Nguyn, thng ko ngi Thng xung quy ph xm lng Vit Nam. c nh Nguyn phong cho chc Chng C, khng nhn. Ty Sn Vng ha phc hi danh v Phin Vng khi bnh nh xong min Nam, hai Vua hoan nghnh phi on v ha s gip qun Nam tin. Mi tng lp nhn dn Ph Yn, Din Khnh, Bnh Thun u chn ght quan qun nh Nguyn, ai ny u mong c cuc i

88

thay. Cn quan qun nh Nguyn th ch lo bc lt nhn dn, khng ngh g n vic an nguy ca quc gia, cho nn vic phng th rt lng lo. Phi on v trnh tu r tnh hnh, Vng lin c Ng Vn S lm Chinh Nam i Tng Qun, cng Nguyn Vn Lc, L Vn Hng vo nh chim ba ph Ph, Din, Bnh. Xut qun ma ng nm Qu T (1773). Mt ty c hai Vua Thy, Ha ym h, binh Ty Sn c thng tin vo Nam. i ti u c hoanh nghnh ti , v ly ba thnh d dng nh tr bn tay. Tng nh Nguyn l Nguyn Vn Hin b git, v Nguyn Khoa Kin b bt sng. i thng, Ng Vn S ko binh v, Nguyn Vn Lc v L Vn Hng li trn gi. Trong khi Ng, Nguyn, L i chinh Nam th Quy Nhn, Nhng Huy v T Linh lm phn. Nguyn Nhng Huy v T Linh nghe Ty Sn Vng chun b Nam chinh, lin n xin xung phong. Ngh rng Huy, Linh trc kia tng quy ri nhng vng min trong, cho h em qun vo, s ng bo sanh bin, nn Vng khng chp nhn li thnh cu. Hai ngi bt mn, nhn dp em qun i tun phng ban m, b trn v ngun An Tng, tp hp m cn , ko xung nh ph vng Trng c. Trn Quang Diu em qun nh dp. Huy, Linh b bt. Ty Sn Vng mun tha v c

89

cng ly thnh Quy Nhn. Nhng ch tng ng xin git i bi Cng nh khng b c ha ln, gi li trong qun l nui ong tay o, cho v An Tng l th cp v rng. Vng phi theo ch tng. Huy, Linh thn nhin ra php trng, ci bo nhau: - c th vnh ru, thua th t c. Ph Yn, u xun nm Gip Ng (1774), Chu Vn Tip ni dy. Chu Vn Tip l ngi Ph Ly, lm ngh bun nhng sc mnh v gii. Khi Ty Sn nh chim thnh Quy Nhn, Chu khng theo, em gia nh vo Ph Yn, ct nh di chn ni Tr Lng thuc Tuy An, nui ch dit Ty Sn ph Nguyn cha. Kp lc binh Ty Sn nh chim Ph Yn, Chu chiu m hn nghn ngi, dng c khi ngha. C thu bn ch ln Lng Sn T Quc. Trn th Ph Yn l c Nguyn Vn Lc hay tin, em qun n vy nh. Qun Chu Vn Tip cha c hun luyn k cng, va xp chin r tan, Tip tu thot, chy ln ni theo thng o vo Gia nh cung thun nh Vng. Ma thu nm y, vin lu th t Long H trong Nam l Tng Phc Hip c i binh cng Nguyn Khoa Ton ra nh Ty Sn. Qun Nguyn nh chim Bnh Thun. Tng Phc Hip Nguyn Khoa Ton li, cn mnh ko binh ra nh Din

90

Khnh. Trn th L Vn Hng chn nh. Nhng nhn thy qun ch ng li c trng pho ym h, liu khng thng ni, bn b thnh trng, rt ton qun v Ph Yn cng Nguyn Vn Lc chng ch. Chim c Din Khnh ri, Tng Phc Hip chia binh lm hai o ko ra Ph Yn. Qun b th ng ti ni Xun i thuc ng Xun, qun thy th ng m Lnh c nm pha ng nam ng Xun. Ri a th ra Quy Nhn i Ty Sn Vng tr ng Cung Nguyn Phc Dng. Ty Sn Vng mun gi k Nguyn Phc Dng lm con bi phng khi dng n, bn a ln chin khu. Li truyn Nguyn Hu xung Quy Nhn lo vic Nam chinh. Nguyn Hu lin giao Ty Sn cho Bi Th Xun v V nh T qun c, ko o binh ngi Thng mi tuyn m xung Quy Nhn. Ri vng lnh anh, vt C Mng vo Ph Yn. Nguyn Hu phng tin cho Nguyn Vn Lc v L Vn Hng bit hp lc cng ch. Qun Ty Sn ct t lin lc gia thy binh v b binh ca ch, ri chia qun lm hai cng lc nh Xun i v Lnh c. Tng Phc Hip khng thy Vua Ty Sn p ng li yu sch ca mnh, cng khng thy qun Ty Sn khi ng, ng nghi nghi ng ng, th b nh p. Khng kp tr tay, binh ca Tng c thy ln b u b tiu dit. Tng tu thot v Nam. Qun Ty Sn tin nh, ly li Din

91

Khnh v Bnh Thun. Nguyn Hu giao vic phng th cho Nguyn Vn Hng v L Vn Lc ri ko o binh ngi Thng tr v Quy Nhn[38]. gi yn mt Bc, Ty Sn Vng a tin thng trn cho Hong Ng Phc, Nguyn Phc lin xin cha Trnh phong cho Vng lm Ty Sn Hiu Trng Trng Tit Tng qun v phong Nguyn Hu lm Ty Sn Hiu Tin Phong tng qun. Vng li sai L Ti vo trn Bnh Thun, hip lc cng L Vn Hng Din Khnh phng th mt Nam. Trn Quang Diu can: - L Ti l ngi Tu, bng d kh lng, khng nn cho i xa. Cp sy chung kh bt li. Vng ci: - bit vy. Song L Ti nh gic c cng m lng phn bi cha c hnh tch. Tr i khng khi mang ting b n qun nm. Hng na cng nh Tp nh, L Ti mnh l nh nanh vut. Nay m th h t trn gn ht, th con cp gi khng nanh vut d hung hn n u cng khng ng s. Hin cn dng c c dng. l cui ng nm Gip Ng (1774). Ma xun nm t Mi (1775), Ty Sn Vng sai Nguyn L v Phan Vn Ln em thy qun vo nh Gia nh. Qun Ty Sn vy nh Si Cn (tc Si Gn). nh Vng Nguyn Phc Thun khip s, chy v Trn Bin (tc Bin

92

Ha). Tng s m thnh u hng. Qun Ty Sn ko vo thnh. Nguyn L cho khun ht lng thc v kh xung thuyn ri sai Phan Vn Ln ti v Quy Nhn, mt mnh gi Gia nh. Sang nm Bnh Thn (1776), Thnh Nhn ng Sn (Tam Ph, M Tho) dy binh gip nh Nguyn, ko nh Si Cn. Nguyn L khng chng c, b thnh rt qun v Quy Nhn, Thnh Nhn rc nh Vng v Si Cn lo vic phng th. Thng 10 nm y, Ty Sn Vng sanh ng con trai t tn l Bo v m yn tic n mng. ng Cung Nguyn Phc Dng lc by gi ti cha Thp Thp, tha dp qun canh ham vui l l canh gc, ln trn xung thuyn chy v Gia nh. L Ti Bnh Thun bit rng Vua ti Ty Sn Vng c nghi mnh, bn b vo u hng cha Nguyn. Nhng ri li b cha Nguyn, ko qun n chim c ni Chiu Thi Bin Ha. Nghe tin ng Cung Dng vo Gia nh, Ti n v tn lm Tn Chnh Vng, ri a vo Si Cn, tn nh Vng lm Thi Thng Vng. Thnh Nhn khng phc b v ng Sn. c tin lng cng gia by ti nh Nguyn, thng 3 nm inh Du (1777), Ty Sn Vng sai Nguyn Hu v Nguyn L em thy binh vo nh Gia nh. L Ti khng chng ni, cu vin qun ng Sn, Thnh

93

Nhn lm ng. Thnh Si Cn tht th, L Ti chy trn ni Chiu Thi, Thi Thng Vng Thun chy qua Long Xuyn. Tn Chnh Vng Dng chy n Vnh Long. C hai u b qun Ty Sn bt git. Cc quan v nh Nguyn u quy hng. H xong thnh Si Cn, Nguyn Hu, Nguyn L ko binh v Quy Nhn, giao cho m hng thn l Tng c Chu, H Tng Hn, T Khu Uy, H Gi Phm Ngn trn th t Gia nh.

-----------[38] Trong Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim chp: Nguyn Nhc khng lo mt Bc na, bn lp mu nh ly t Nam, em con gi mnh l Th Hng dng cho ng Cung v khon i mt cch rt tn knh, ri sai ngi n gi ni vi Tng Phc Hip xin v hng lo khi phc t Ph Xun, Hip tng tht, khng phng b... Nguyn Hu em qun nh, Phc Hip ... thua chy...

94

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn TY SN VNG SA THNH BN V XNG HIU

Thanh ton xong nh Vng Nguyn Phc Thun v ng Cung Nguyn Phc Dng th mt Nam gi l tm yn. Cn mt Bc. Thng chp nm t Mi (1775) Hong Ng Phc ng ti Chu (Qung Nam), c cha Trnh cho rt v Thun Ha. n Ph Xun th cht, Cha Trnh sai Bi Th t vo thay v cho L Qu n lm Tham Th vo cng gi Thun Ha. T y Qung Nam thuc v Ty Sn. Hai cu thn ca nh Nguyn l Tn Tht Quyn v Tn Tht Xun ni dy chng Ty Sn, nh ly ph Thng Bnh v ph in Bn . Ty Sn Vng lin sai ng Xun Phong i nh dp. ng Xun Phong nguyn l ngi Dng Ha thuc Ty Sn H (Bnh Kh), sc mnh v gii li c ti ci nga bn cung, nhng tnh a nhn tn, nn khng hng ng li chiu m ca Ty

95

Sn Vng. Mt hm n tng Bi Th Xun ng trng tru Kin M, cht thy mt trng s tr tui cm cn ng, mang cung st, ci nga , t Thun Ngha chy ln Ph Lc[39], thi hin ngang nhng tng mo trung hu. N tng ly lm l, theo d xem. n Trng Sn, trng s cho nga ln ni. ng ni gp ghnh m nga chy nh ni bnh a. Nga chy quanh qut hi lu ri mi dng li ni khoanh t bng v rng nm lng chng ni. Cht mt by qu bay ngang, trng s lin trng cung bn lin tip hai pht: hai con qu ri xung nh hai qu chn cy. Ri trng s xung tho cng cho nga i n. on xn tay ma cn. Ting gi vun vt. Kh lnh n ngi. Din lin tip my bi m kh sc khng i. Trng s ln ni lc mi tng sng. Mt tri ln qu so th thng nga tr v. N tng khen thm: Tht l mt dng s ! V t trch: Anh ti trc mt m by lu mnh c mt cng nh khng! D bit c lai lch ca trng s ng Xun Phong v Trng Sn l ni trng s thng n tp luyn, n tng lin v chin khu, ri cng i Tng L V nh T xung Dng Ha mi h ng tham gia i s. L g thanh kh l hng. Khng i thuyt phc, h ng hng ng ngay li mi ca h V h Bi.

96

ng Xun Phong lin c tin c ln Vua Ty Sn, v c i nh dp Qung Nam lp cng. Khng phi dng nhiu cng sc, ng Xun Phong mi xp chin trn u l ly ngay c Thng Bnh ri in Bn. Tn Tht Quyn v Tn Tht Xun u t trn. Qung Nam c dp yn, Ty Sn Vng gi Nguyn Vn Xun Qung Ngha v Qui Nhn c ng Xun Phong thay th, v c nguyn Vn Tuyt[40] ra trn th Qung Nam, cng h ng lm rng mi gi gn mt Bc. Bc Nam c yn n, Ty Sn Vng i thnh Minh c Vng v cho sa li thnh Qui Nhn[41]. Thnh Qui Nhn tc l thnh Bn c ca Chim Thnh. Thnh nm trn dy g si thuc hai thn Nam An v Bc Thun thuc huyn Tuy Vin (tc An Nhn ngy nay). a th rt li v mt chin th. Thnh do Vua Chim Thnh l X Li Bn Ng Nht Hoan (Indravarman IV) xy vo th k th X. Tng bng gch v ong. Mt hng vo Nam, chu vi hn 10 dm, c bn ca. Bn ngoi c dy Kim Sn che pha ty, c ni Long Ct lm tin n v g Thp Thp ym hu. Bn nhnh sng Cn hi nc L Nhn, to thnh ci th nc chy bao quanh, nh th m ho thnh khng bao gi kh cn. Ngoi xa na, khp bn mt li c ni non trng ip, bin nc mnh mng, triu ng. Nh pha

97

Bc c cc ni Sa Lung, Cung Qung, Thch ... lm bnh phong ngn t xa, v ni Ph C, Hi Lng (tc o Nhng), Phi lm bnh phong th hai mt Bc. Pha Nam c trn sn Phc An v An Tng cng nhiu ni ni tip rt him tr. Pha Ty c ni Hng Sn vi ba ngn thp ni g Dng Long rt trng l. Pha ng c m Hi hc chu vi trn 9.000 trng, vi ni Thp Thy, Bi Nhn, Gnh H, rng Hong Gin c th n binh ngn gic. V m Th Ni vi dy ni Triu Chu, mt dy ct trng vun cao cht ngt, thnh thong nh ln nhng ngn ni , chy t Cch Th n Phng Mai l mi lm cnh ca ca bin Th Ni. Nh a th ca thnh Bn m Chim Thnh ngn chn c ngoi bang vo xm nhp b ci. Mi n th k th XV, nm Canh Thn (1470) Vua Chim l Tr Ton gy s, Vua L Thnh Tng mi c binh vo nh. a th tuy him, thnh tr tuy kin c, song nhu kh ca qun Chim lc by gi nht, nn Vua L ch my hm cng ph h c thnh v bt sng c Tr Ton. Vua L Thnh Tng i tn Bn thnh Hoi Nhn. Cha Nguyn Hong i tn Hoi Nhn thnh Quy Nhn (1605). Cha Nguyn Phc Tn i Quy Nhn lm Quy Ninh (1651). Cha Nguyn Phc Khot li ly li tn Quy Nhn (1741). T 1741 cho n nm 1776 l nm tu b li, tn thnh khng

98

thay i. Nh Ty Sn cho m rng quy m. Trc kia chu vi thnh ch c 10 dm. Nay m thm mt ng, chu vi ni rng ra thnh 15 dm. Xy ton ong, cao 1 trng 4 thc v dy 2 trng. Trc ch c 4 ca. Nay m thm mt ca ni mt thnh pha nam, khong mi xy thm, v gi l Tn Mn. Cn ca Nam Mn c gi l V Mn. Trong thnh p nhiu th mn t gin sng, dng lm i quan st v t v khi b ch vy thnh. Pha ty thnh p nh Nh ngn nc lt. Pha ty nam p n Nam Giao t Tri t. Pha trong thnh li xy mt lp thnh na gi l Cn Thnh, chnh gia dng in bt gic l ni Vua ng. Pha sau dng in Chnh Tm Hong Hu v cung nhn , pha trc dng lu Bt Gic, bn t bn hu dng hai t ng, mt th cha m, mt th cha m v nh vua. Trc lu bt gic c cung Quyn Bng v lin vi mt nam Cn Thnh, c ca tam quan gi l Quyn Bng Mn xy c lu nn cng gi l Nam Mn Lu. Trong thnh, ngoi thnh, bi tr la lit nhng voi , nga , ngh , tng nhc cng, v n... di tch ca ngi Chim Thnh xa kia. Thnh sa t 1776 n 1778 mi hon tt. Trng l nguy nga. Thnh Quy Nhn sa xong, nh vua xng hiu Minh c Hong , nin hiu Thi c. Thnh Quy Nhn i tn l Hong Thnh. Nh vua rc thy

99

hc Trng Vn Hin v lm qun s. V phong: - Nguyn Hu lm Long Nhng Tng qun. - Nguyn L l Tit Ch. - Phan Vn Ln lm Ni Hu. - Trn Quang Diu lm Thiu Ph.- V Vn Dng lm i T Khu. - V nh T lm Thi Uy. - Ng Vn S lm i T M. Cc tng khc u phong c v i c. Cn bn vn th phong V Xun Hoi lm Trung Th Lnh. Cc quan khc u sp xp t Th Lang, Thng Th n i Hc S. B h Trn c rc v Hong Thnh phong Chnh Cung Hong Hu. B ngi Thng c rc v phong Th Phi. Nhng khng chu ni cnh phn hoa no nhit v nghi l ni cung cm, b xin tr v vui vi rung la. B Bi Th Xun c phong lm i Tng Qun, t hiu l Ty Sn n tng, qun c mi vic qun dn trong Hong Thnh v tun st vng Ty Sn. Bok Kim khng nhn chc tc cng khng nhn tin ca, ch xin mi nm c nh vua cp mui v c kh nui lng trung thnh ca ng bo Thng. Hai Vua Thy X v Ha X c phong Vng tc, sai s

100

a ra nhng trm hng, k nam, h phch v voi nga lm cng vt v nguyn gi mt lng trung thnh vi Ty Sn. Nh vua cng khng qun h inh Bng Chu. Truyn rng: H inh lc by gi ch cn mt ng lo trn by mi, tnh kh ngang tng bng bnh. Vua vi ng lo n, ng lo ni: - ng lm vua l lm vua vi thin h, ch vi ti ng vn l con chu. Con chu m ban chc tc cho cha ng, ti thy hi nghch. Chi bng ti ph ri ng lc th hn. Nh vua chun y. ng lo vit: - Bng binh chi tng. - Unh ng chi quan. - Bn bng chi chc. - Chng chng ngang thin. Ri mi ln ng lo i thm Vua Thi c, th ngi trn mt ci gh c bn ngi khing, hai bn c vi chc ngi cm co c, cuc cha, xung, cuc... thay th cho c bin ho tua... v hai cy d tt nc che th lng. Pha sau pha trc li c hai on ngi thi kn nh trng bng ming. Tng bng rn rp. Thin h ko ra xem ng v vui nh hi. Thng thng cho mi ngi xong, nh n Nhng Huy v T Linh, nh vua bi ngi ni: - Huy, Linh cng cha c thng, ti b trng, i vi ta

101

tht chng khc t mnh cm ly ao xo ming tht h ni vai v! Ai ny u cm ng. Long Nhng Tng qun ni: Lm vic ln khng nn bn n iu nhn ngha nh. Th chu cn rng trong chc lt, cn hn phi nhn mt sut i. Ri cuc vui m khp ni. ng bo v cng hoan h. Sau mi ngy yn tic, Vua Thi c lo chnh n vic dn vic qun. Thi cha Nguyn, t Honh Sn n C Mau, t chia lm 12 dinh: Chnh dinh, Cu dinh, Qung Bnh dinh, V X dinh, B Chnh dinh, Qung Nam dinh, Ph Yn dinh, Bnh Khang dinh, Bnh Thun dinh, Trn Bin dinh, Phin Trn dinh, Long H dinh. Dinh chia ra ph, ph chia ra huyn. Quy Nhn, Qung Ngha thuc Qung Nam dinh. Gia nh gm cc dinh Trn Bin, Phin Trn, Long H. Gia nh xa, nh vua giao quyn cai tr cho cu thn nh Nguyn quy thun, lo cho c chu o phn t t Qung Nam n Bnh Thun. Nh vua b dinh, ch ph, huyn.T Bc n Nam c su ph: Qung Nam, Qung Ngha, Quy Nhn, Ph Yn, Din Khnh, Bnh Thun.

102

Huyn di quyn ph. Tr ph Quy Nhn, ba huyn Tuy Vin, Ph Ly, Bng Sn trc thuc trung ng. Danh hiu Tun Ph i l An Ph S, Phng Ng S, An Ph cm u ph ln. Phng ng coi gi ph nh[42]. Qun s lc by gi phng chng 15 vn (150.000) Theo binh ch i nh Chu, binh chia lm 6 cp: Qun, S, L, Tt, Lng, Ng. Ng gm c 5 ngi. Lng gm c 5 ng tc 25 ngi. Tt gm c 4 lng tc 100 ngi. L gm c 5 tt, tc 500 ngi. S gm c 5 l, tc 2.500 ngi. Qun gm c 5 s, tc 12.500 ngi. Tng s l 12 qun on, c b binh v thy binh. Binh chng no cng tinh nhu. t bit nht l: - 2 qun on ngi Thng, vi 2.000 chin m. - 4 l on n binh, vi 100 tht voi. Hai qun on ngi Thng do Long Nhng Tng Qun Nguyn Hu t chc v thng do Long Nhng ch huy. Ngi no cng cao ln, gan d. Tay cm mc hay cm n, lng git dao by. Phng mc trm pht trm trng, bn n khng cn nhm cng trng ch. Li c ti ci nga. Nga ang chy, ln lng mt cch nh nhng gn gng, nga ang si, nhy xung nga cng gn gng l lng khng km. Ra trn ch bit ti ch khng bit lui.

103

H ht lng trung thnh vi ch tng. l v chng nhng ch tng ti cao, lng rng, i vi h ht ngha ht tnh, m cn v tin chc rng ch tng l ngi ca Tri sai xung iu khin h. Khng phi h tin m qung, m chnh mt h cng thy r rng. Khi cng V nh T qun l Ty Sn, Nguyn Hu thng i chiu m binh Thng. Mt hm, tri va hng sng, m tn binh i n chn o An Kh, th trong sng m, xa xa thy hai con rn mun cc k to ln. Khng ai dm i ti. Nguyn Hu chp tay khn: - Nu qu thn c ph h ti ti dng nn nghip ln th xin trnh ng cho ti i. Bng khng th cn cht ti ch ng lm hi nhng ngi theo ti. Khn ri i ti. Hai rn cui xung ngm mt thanh ao, cn en nh mun, li sng nh nc, knh cn dng cho Nguyn Hu ri b vo bi bin mt. m tn binh lin qu xung tung h Nguyn Hu l Tng nh tri . Thanh ao Nguyn Hu gi l Long ao v thng dng lc ra trn. V nh n qu thn tng ao, mt ngi miu dng ni chn o An Kh, tc gi l Miu X. Ngi qua li thng thp hng cng[43]. Cn 4 l on n binh th do n tng Bi Th Xun v b h

104

Trn v tng Nguyn Vn Tuyt t chc v iu khin. B h Trn, song kim tuyt lun, cn quyn cng xut chng. Ngy ngy lo hun luyn n binh. Ging dy rt k, thng pht rt nghim. V ngh ca ch em ai ny u tinh luyn. ng xa nhn ch em tp th chng khc nhn cnh ng hoa trc gi nm. Nhng nu bc n gn th st kh ng ng n lnh mnh dng tc. Cn voi th do b Bi hun luyn. Voi, phn ca b mua, phn do ngi Thng tng b, phn l chin li phm, cng phm... B thng dng dy g Xun Ha, qu hng b, luyn voi[44]. Voi c tp luyn thun thc th khng cn ngi qun tng. Voi mi th mi tht phi c mt n binh ci khi tp. iu khin voi, b thng dng ngn c . Khi b cha ra din trng, th voi i ng ln xn. Ra din trng, b pht ngn c th con voi u n vi n ng nghim chnh trc mt b. B l lng nhy ln voi, v nh u voi. Voi cong vi rng ln mt ting. Tt c n voi rm rp n sp hng ngay ngn trc u voi u n. Ri theo hiu c, ti lui, r bn nam, sang bn bc, khi chm khi mau, nhp nhng u n. Ban u phi tp tng tht mt. Sau mi tp tng on. Khi tp tng on, th n qun tng no i km theo voi ny.

105

Hng ng sp chnh t ri. N tng pht c hiu, tt c n qun tng nhy ln voi mt lt, gn v nhanh nh ngi k m c ti nhy ln lng nga. Ri theo hiu c m tp... Thn vc voi ng nng n, m bc chn voi trng l lng lanh l. Kh th hng dng nh gi cun sng dn, nhng din trng im phng phc, khch bng quan khng nghe ting, ch thy hnh, nhng hnh sng ng va mnh m va p , na c knh na tn k... Tp xong, theo hiu c, on n qun tng nhy xung voi cng l lng nhp nhng, vi nhng n ci c . Voi c luyn k cng ri mi a xung Hong Thnh. Ai iu khin cng c. Qun s cn phi gia tng mi nh Nam dp Bc. Nhng lnh phi m ch khng bt. V nhng lnh c b au yu c cho v nh hoc a ln cc tri sn xut iu dng ngh ngi cho n khi mnh. Nhng nng dn cc tri c hun luyn qun s ri th nhp ng thay nhng ngi i ngh, hoc thm vo s qun ng cn. V ch rng ri nn qun s gia tng mt cch mau chng. Nh vua cn cho m nhiu xng ng chin thuyn v xy nhiu l c v kh. C hai xng ng thuyn ln nht, mt Phng Mai thuc Quy Nhn, mt Nha Trang thuc Din Khnh[45]. V l c ln nht Quang Hin thuc Tuy Phc,

106

di chn hn B. cc ca sng ln v ni ni non him tr u c n kin c. Phng Mai li c xy pho i canh gi ca b Th Ni [46]. Vic chiu m ho kit vn tip tc. K s bn phng ln lt n ph t. Vn th c mt nhn vt xut sc: L Vn Nhn, t Ngha Tin, ngi An Nhn, hc rng, th hay li s trng v vn t lc. nh, h ai cu th vn th em ging hoa thm v cy n tri n lm nhun bt. Do ngi ng thi gi vn ca ng l Chng t lm tc l Rng trng ch. V l ngi a phng nn c b ngay lm Tri huyn Tuy Vin. Lm quan thanh lim, chung phong tit, giu phong lc, y phong nh[47]. Ngi i xng tng l Tam Phong thi th. Bn v, siu qun th c: Nguyn Quang Huy, ngi Ph Yn, thin dng ngn cu (mc cu bc), a ci bch m. c sc mnh, li gii v ngh, thng binh php. Vua Thi c rt i trng, phong lm Phng Ng S vo trn Bnh Thun. Lc by gi, Vua Thi c 35, 36 tui. Nh vua c hai ngi con gi n tui ly chng v mt trai l Nguyn Bo mi ln ba. Trong cc tng ti, V Vn Nhm l ngi cha v, nh vua

107

bn em con gi ln g cho. Cn ngi con gi th nh g cho ngi con trai ca thy hc l Trng Vn a, tui mi trn hai mi m vn v xut chng. Nh vua cho lun trong cung vi nh s nh dy d Nguyn Bo. Ni triu ng, trong cung cm cng nh ngoi nhn gian, u u thun tha yn vui. Ma mng li c. Ngi Kinh bt chc ngi Thng gi Thi c Hong l Vua Tri (Thin Vng).

--------------[39] Ph Lc, Kin M, Thun Ngha, Dng Ha, t ty xung ng, thn ny gip thn n, thuc v Ty Sn H (trc l huyn Tuy Vin chia ba - Bnh Kh - An Nhn, Tuy Phc - th Ty Sn H thuc v Bnh Kh). [40] Trong sch ca c Bi Vn Lang chp l Nguyn Vn Du. [41] Vit Nam lc s ca Trn Trng Kim chp l Ty Sn Vng. Sch Ty Sn ca Bi Vn Lang chp l Minh c cha cng [42] Vua Thi c da theo quan ch nh Trn. Nhng i Trn, An Ph S thuc vn giai ngoi chc. Phng Ng S thuc v v giai ngoi chc. i Ty Sn khng phn bit vn v, m phn bit ph ln ph nh.

108

[43] Miu c lun lun tu b nn mi trc nm 1945 vn cn. Hnh khch n miu thng xung xe t hng. [44] G vn cn, tc gi l g Tp voi. [45] Ti ni Phng Mai cn di tch. Din Khnh, xng ct di chn ni a u thnh ph Nha Trang. Ni y c xng ng thuyn di chn nn gi l Ni Xng. Sau Trn Quang Diu ct tri thy binh trn ni chn binh Nguyn Phc nh nn ni li mang tn l ni Tri thy. [46] L c Quang Hin hin nay vn cn di tch. Nng dn a phng thng o c gang, qung st, ng vn... c sng nh Php. [47] Thng phong tit, a phong lc, nhiu phong nh. ng l tc gi b Trn Triu Thng S Cng Mc son nm Quang Trung th t.

109

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn NGUYN PHC NH XNG VNG TY SN BNH GIA NH

Trong khi Nguyn Nhc xng Quy Nhn th Gia nh Nguyn Phc nh qut khi. Nm Gip T cha Nguyn Phc Khot xng Vng hiu (1744) v chia t Gia nh ra lm ba dinh: Trn Bin dinh (Bin Ha hin nay), Phin Trn dinh (Vng Si Gn, Gia nh hin nay), Long H dinh (vng Long Xuyn, Vnh Long hin nay). Nguyn Phc nh l chu ni V Vng Nguyn Phc Khot, ku nh Vng Nguyn Phc Tn bng ch, i vi ng Cung Nguyn Phc Dng l vai anh con ng bc. Nguyn Phc nh theo nh Vng vo Gia nh nm Gip Ng (1774). Nm Tn Du, Ty Sn nh chim Gia nh (1777), nh Vng v ng Cung b git. Phc nh chy thot. Sau khi binh Ty Sn rt v Quy Nhn, giao thnh Si Cn cho Tng c Chu trn th, th Nguyn Phc nh t tp m th h

110

c ca cha Nguyn ti Long Xuyn, tn c t Tam Th (tc gi l Ba Ging thuc nh Tng). Thng ging nm Mu Tut (1778), c qun ca Thnh Nhn ng Sn n gip, Nguyn Phc nh bn ko binh nh Phin An. Khng phng b thnh Si Cn b tht th. t Gia nh lt vo tay Nguyn Phc nh. Phc nh c Thnh Nhn v tng s tn lm i Nguyn Sy Nhip Quc Chnh. Phc nh lc by gi mi mi by tui. B mt Gia nh, Tng c Chu cng th h chy v Quy Nhn. c t lu, Vua Thi c sai em thy binh vo nh Gia nh. Tng c Chu b Thnh Nhn nh thua. Qun Ty Sn tan r. Tha thng Nguyn Phc nh sai L Vn Qun ko qun ra nh Bnh Thun. Bnh Thun, t khi L Ti lm phn, th giao cho Trn th Din Khnh l L Vn Hng kim nhim. Do m thnh b L Vn Qun nh ly c d dng. Nhng khi qun Nguyn tha thng ko ra Din Khnh th b L Vn Hng chn nh phi thi lui vo Bnh Thun. Binh Ty Sn truy kch, nh cho mt trn ti bi, L Vn Qun vi rt tn qun chy v Gia nh. T y qun Nguyn rt s L Vn Hng v Nguyn Phc nh gi Hng l L V ch. T y Bnh Thun tr ra thuc v Ty Sn, t Bnh Thun tr v thuc v Nguyn Phc nh.

111

Nguyn Phc nh sau khi chim c Gia nh mt mt lo sa sang mi vic v qun s v nhn s, mt mt sai s sang giao hiu cng Xim La. Ch trong vng hai nm, Nguyn Phc nh c ba vn qun thy b, tm mi thuyn chin hng va, ba thuyn chin ln, hai chic tu kiu Chu u. Ngoi ra cn c thm ba chic tu ng do cc s quan v thy th B o Nha iu khin. Ba tu ny u t di quyn ch huy ca mt s quan Php l Manuel tc gi l Mn He. T thy mnh sc i u cng Ty Sn, Nguyn Phc nh bn xng Vng hiu. L tn phong c hnh vo cui nm Canh T (1780). Thnh Nhn c phong chc Ngoi Hu Ph Chnh Thng Tng Cng. Tt c tng s u c thng thng. Binh quyn do Thnh Nhn nm trn, chng gi Ty Sn mt Bc, nh pht Chn Lp mt Ty. Thnh Nhn lp c nhiu cng ln, nha tng mi ngy mi thm ng. S Thnh Nhn tim v, Phc nh bn tm cch git cht nm Tn Su (1781). Thnh Nhn cht ri, Phc nh khng cn lo ha bn trong, lin c binh nh Ty Sn ti Bnh Khang (tc Khnh Ha hin thi). Ba o qun c iu ng. Hai o b binh do Chu Vn Tip Ph Yn nh vo, v do Tn Tht D Bnh Thun nh ra.

112

Mt o thy qun do Tng Phc Thim, Nguyn Hu Thy, Dng Cng Trng ch huy, xut pht t Gia nh ko ra chn qun Quy Nhn mt bin. Bnh Khang l dinh nm gia dinh Bnh Thun pha Nam v dinh Ph Yn pha Bc, dinh Bnh Khang chia lm hai ph: ph Bnh Khang pha Ph Yn, ph Din Khnh pha Bnh Thun. Trn th dinh Bnh Khang lc by gi l L Vn Hng c mt i tng binh thin chin. Phn ln qun lc ng Din Khnh. Bnh Thun thuc quyn chim ng ca Nguyn Phc nh. Ph Yn do tng Ty Sn l Nguyn Vn Lc trn th. Chu Vn Tip ch chim c mt vng Tr Lng (Tuy An). Qun Tn Tht D ko ra n Din Khnh cha kp ng qun th b L Vn Hng cho on chin tng xung trn. Qun nh Nguyn vn s uy th L Vn Hng, li cn sc hng mnh ca chin tng, u khip m, rng rng b chy. Qun Nguyn cha nh tan! Cn Chu Vn Tip ko qun ra cha khi Ph Yn b Nguyn Vn Lc chn nh ti bi. Binh b git gn ht, mt mnh Tip tu thot, chy v trn Tr Lng. Trong tnh hnh nguy ngp ca b binh, th thy binh ca Tng Phc Thim li khng ri khi Gia nh c. Bi b h ca Thnh Nhn Ba Ging ni lon. Khng th yn cho Phc nh pht trin lc lng v chim

113

gi lu di t gia nh, Vua Thi c lo vic chinh Nam. Thng 3 nm Nhm Dn (1782), nh vua cng Nguyn Hu, Phm Ngn em 200 chin thuyn vo Gia nh. Binh i thng vo ca bin Cn Gi. c tin Nguyn Phc nh h lnh cho Tng Phc Thim em thy qun ra chn nh. o thy qun ca nh Nguyn gm trn 400 chic thuyn, li c mt s tu ng ca Php v B o Nha tham d. Tng Phc Thim dn thuyn chin thnh hng ti sng Tht K tc ng By, quyt tiu dit binh Ty Sn. Hai bn kch chin. Bn ngoi c sng trng v i bc bn rn tri. Thuyn Ty Sn anh dng xng vo bm st thuyn ch, dng pho la (fuse)[48] nm sang vn vt. Thuyn ch b t chy d di. Tu ca Php do Mn He ch huy, c 10 khu i bc, b hm khng sao ra khi vng vy, c sc chng c cui cng b t chy v nh chm, Mn He t trn. Thuyn ca nh Nguyn khng thot c mt chic. Tng s b cht gn ht! Mt i thuyn do Nguyn Phc nh trc tip ch huy n cu cng b ha lc nh tan, Phc nh vi rt tn qun chy v Bn Ngh. Binh Ty Sn lp ui theo Phc nh, lp ko ln nh chim Th Ngh, Gia nh. Phc nh phi chy trn v Ba Ging, theo ph va tng va qun ch trn di 300 ngi; nhng cha yn th b binh Ty Sn ko n nh, phi chy

114

ht t ch ny n ch khc t Gia nh n Hu Giang. Qun Nguyn Bnh Thun nghe tin Gia nh tht th lin tin v cu vin. Nhng va n Bin Ha th Tn Tht D b tng Ty Sn l Phm Ngn chn nh, qun Nguyn phi thi lui. Va lc Chu Vn Tip ko qun Ph Yn vo tip ng. Phm Ngn ng ui theo qun Nguyn, git c mt vin tng Nguyn l H Cng Siu, th b Chu Vn Tip tip chin thnh lnh tr tay khng kp lin b git. Qun Ty Sn khng dm ui tip. Tn Tht D cng Chu Vn Tip rt ra Bnh Thun. Nguyn Phc nh Hu Giang nghe tin qun mnh tht bi khp mi ni, liu khng sc i ph vi Ty Sn, bn sai Nguyn Hu Thy cng 150 ngi ty tng sang Xim cu vin, cn mnh th chy n H Tin cng L Vn Duyt v mt s quan tng vong chy ra Ph Quc. Th l t Gia nh c bnh nh. B tng ca Thnh Nhn ko binh t ng Sn n hng. Vua Thi c thu np v trng dng. Thng 5 nm Nhm Dn (1782) tnh hnh Gia nh tng i n nh, Vua Thi c cng Nguyn Hu ko qun v Quy Nhn. t Gia nh giao cho Nhn Trp v H B B trn th. Vua Thi c cng Nguyn Hu rt qun v Quy Nhn cha

115

c bao lu th Gia nh mt cu tng ca Nguyn Phc nh l H Vn Ln tp hp mt s tn qun ca nh Nguyn cn ln lt min Hu Giang, ni ln nh chim dinh Long H. Mt s tng khc nh Dng Cng Trng, Nguyn Vn Qu cng em tn qun hp vi H Vn Ln nh p thy qun Ty Sn Lt Giang. Trong khi bn H Vn Ln hot ng Gia nh th Ph Yn Chu Vn Tip cng m qun ko vo gip rp. Nhn Trp v H B B ch c 3.000 qun trong tay, phi chia ra chng cc mt. Thnh Gia nh b yu th khng tr th c lu. Nhn Trp v H B B phi b chy v Quy Nhn. Ly li c Gia nh, Chu Vn Tip v cc tng sai ngi ra Ph Quc rc Nguyn Phc nh tr v. u nm Qu Mo (1783) Vua Thi c sai Nguyn Hu cng Nguyn L, L Vn Hng, Trng Vn a c i binh vo nh Nguyn Phc nh. Bit trc th no Vua Ty Sn cng em qun vo nh, Nguyn Phc nh lo phng b cn mt. Mt mt sai L Phc Din, L Phc Bnh em vng bc sang Xim La, cu xin Vua Xim cu vin khi Gia nh b Ty Sn tn cng. Mt mt lo tng cng phng th thnh Gia nh: n Bn Ngh pha nam thnh v n Th Ngh pha bc thnh l hai n ln nht

116

v xy p t lu. n Bn Ngh l bnh phong ca thnh. n Th Ngh nm trn ng ba sng Th Ngh, c th khng ch my ng sng Th Ngh v sng Gia nh, do sc che ch cho thnh mt cch vng vng kn o. Hai n ny c tu b nghim tc. Hai n mi c xy p: n Tho Cu pha nam thnh, trn sng Vm C ng; n Dc Ng pha bc thnh, trn sng Gia nh. n no cng c tng s canh gi nghim ngt. ng thi Nguyn Phc nh cho khi phc thy qun, ng chin thuyn. Trn khc sng rng h lu Gia nh giang c ng nc ngm v hai bn sng c hng nghn b tre cht y ci kh v thuc sng sn sng nh ha cng. Mt ton chin thuyn trn 100 chic trang b y dn sn trn sng Gia nh. Vic phng b ln ny nghim chnh hn ln trc thp bi. Thy binh Ty Sn n ca Cn Gi ngy 24 thng 2 nm Qu Mo (1783). Nm vng tnh hnh ca ch. Nguyn Hu i lc thy triu dng, gi t ca bin thi mnh vo t mi c sut chin thuyn vo ca sng. Chu Vn Tip ch huy chin thuyn Nguyn ko binh ra chng c. Tip b tr chin trng, quyt dng ha cng tiu dit thuyn ch, t ra cng y lui ch khng cho tin vo ni a. Cho nn mi va gip chin vi rt lui. Bit rng c mu

117

gian, song Nguyn Hu vn h qun tin nh. Khi chin thuyn Nguyn qua khi khc sng b tr nh ha cng v thuyn Ty Sn lm vo khu vc b tr, th cc b ci kh ni la v ct dy neo cho tri xung thuyn ch. Nhng v thy triu ng ln mnh v gi bin theo nc triu thi mnh, b la tri ngc tr ln v la t chy thuyn Nguyn. Triu cng ln cao, gi cng thi to, thuyn Ty Sn ui theo cng gp, Chu Vn Tip liu khng chng c ni lin b trn, ri theo ng ni chy sang Xim. Thy binh ca Phc nh hon ton b tiu dit. Nguyn Hu chia qun n nh hai n Tho Chu v Dc Ng. Tng gi n Dc Ng l Tn Tht Mn b L Vn Hng git cht. Tng gi n Tho Chu l Dng Cng Trng b Trng Vn a bt sng. Nguyn Hu ko qun nh thnh Gia nh. Nguyn Phc nh ht hong, b thnh em gia nh chy n Ba Ging, ch c nm, su vin tng v chng trm qun chy theo. Tng s Bn Ngh v Th Ngh cng b n chy. Nguyn Hu ko qun vo thnh, ph d nhn dn v tng s cn li. Chy v Ba Ging, Nguyn Phc nh t chc li qun i. u thng 4 nm Qu Mo (1783) ct qun nh Ty Sn. Qun hai bn gp nhau ng Tuyn (Kin An, nh Tng). Qun nh Nguyn va thy qun Ty Sn hng h ko n th

118

 mun b chy. Do mi va gip chin th binh lin tan r, tng phn nhiu b git. Nguyn Vn Qu b Trng Vn a chm trn mnh nga. Nguyn Hunh c b L Vn Hng bt sng. Qun s b bt sng trn nghn ngi. Qun Nguyn b tiu dit ton b. Nguyn Phc nh tu thot, chy n Lt Giang, chy sang M Tho, ri chy n Ba Thc, cui cng chy n H Tin xung thuyn ra Ph Quc. V vic chy trn ca Nguyn Phc nh, s nh Nguyn chp: Vng chy n Lt Giang th trn sng tuyt khng c sang ngang. Ngi bng thy mt con tru nm ngay ni m t, Ngi bn ci ln lng tru qua sng. Nhng khi n gia dng th nc rt qu mnh, tru khng bi c. May mt con c voi ni ln h ming ngm ly Ngi a sang b bn kia. Nh vy m ngy qun khng nhn c vt tch truy tm. Ti x Vnh C, Ngi gp Thi gim Duyt em theo n nh bng vng cng cc quan tng vong. Mi ngi xung thuyn ti ca Kinh Ho (Long Xuyn) ri sang thuyn i Ph Quc... (Nguyn Triu Long Hng s tch). c tin Nguyn Phc nh chy ra Ph Quc, Nguyn Hu sai Phan Tin Thn i nh bt. Mt s tng lnh b bt sng. Nguyn Phc nh thot cht chy ra o C Long (KohRong). Trng Vn a em mt lc lng thy qun ln n vy nh.

119

Nhng ri gp ngy ma gi ln thuyn khng th dn ra bao vy m phi dn li gh cht vo nhau chng li sng gi. Nh vy Nguyn Phc nh c c hi em tn qun chy thot, trn sang o C Ct (Koh Kut) ri chy v Ph Quc. t Gia nh c hon ton gii phng, vic phng th c t chc nghim mt, tnh hnh trong ci tng i n nh. Nguyn Hu cng Nguyn L v L Vn Hng rt qun v Quy Nhn Trng Vn a cng mt s tng s li gi thnh Gia nh. Nguyn trc khi Nguyn Hu xut binh, Trng Vn Hin tu cng Vua Thi c: - Gia nh xa Ph Xun, nhn dn cha b kh s v nn Trng Phc Loan, nn khng cm th nh Nguyn nh ngi min Trung. Qun ta vo nh qun nh Nguyn, nhn dn min Nam coi l cuc tranh ginh quyn v vi nhau, ch khng phi gii phng h. Bi vy h bn no mnh, c th h theo, theo trong nht thi. Ri ai c ai thua, h bng quan ta th. Do qun ta c ly c Gia nh ri li mt... Mun gi t c lu bn, th phi lm th no chim cho c lng dn, nht l lng ca k s. Do Nguyn Hu mi Trng Vn a, mt ngi vn v ton ti, li trn th Gia nh. V khi qun thng trn v n Quy Nhn, Vua Thi c sai thm hai vn thn l Cao Tc Tu

120

v Triu nh Tip vo tr lc. H Cao h Triu vo n ni lo tm hiu dn tnh dn . Hai ng gi lm thy a l v thy tng s c gn gi nhn dn. Hai ng nhn thy min Nam hu ht u cht phc nhn hu. S phu gi kh kh li dy ca thnh hin, ch Trung ca Hn Nho, Tng Nho in su vo tm ph. Lng h i vi nh Nguyn tuy khng su m bng lng ngi min Bc i vi nh L, song c ti chinh phc n u cng kh thu v cho nh Ty Sn trong hm sm. Mun thu phc nhn tm min Nam, th phi lm sao cho h thy nh Ty Sn hn nh Nguyn v mi mt. Trc ht phi c mt chnh sch tt. Chnh sch c sn t nghn xa. Chng qua tm ch Thn Dn, i Dn, An Dn, Li Dn. Kh nht l lm sao thc thi cho c tm ch y. Trong khi Gia nh nh Ty Sn lo vic an dn th Ph Quc Nguyn Phc nh lo cu cnh nc ngoi cu vin nh cp t. Nguyn Nguyn Phc nh c quen cng hai gio s C c Ty Phng l Linh mc Ly- (Liot), ngi B o Nha, v Gim mc B a Lc (Pierre Pigneau de Bhaine Evque dAdran), ngi Php, trc kia truyn gio Gia nh, sau chy sang Sn Ta Bun (Chantabuon) Xim La lp gio s. Phc nh bt lin

121

lc cng hai nh truyn gio y, nh Linh mc B o Nha mua lng thc v Gim mc B a Lc sang cu vin nc Php. Phc nh ha bng giy t, s ct t nhng cho nc Php, v cho ngi Php c c quyn vo bun bn Vit Nam sau khi chin thng. Con trai u ca Phc nh l Hong T Cnh theo B a Lc lm con tin. Gim mc cha kp xung tu sang Php th Phc nh c mt th ca Chu Vn Tip mi sang Vng Cc (Bangkok) hi kin cng Vua Xim. Nguyn Phc nh sang Xim vo khong thng ging nm Gip Thn (1784). Vua Xim tip i nng hu. Nc Xim lc by gi di triu Vua Cht Tr (Chakkri) ng lc thnh vng v ang nui tham vng nut Chn Lpv Gia nh m rng ci b. c Nguyn Phc nh xin cu vin, Vua Xim chp ngay c hi tt. chun b cuc xm lng, Vua Xim gip Phc nh t chc mt o binh gm m tn qun v bn ngi Vit lu vong trn di nghn ngi do Chu Vn Tip lm i c v Mc T Sinh lm Tham Tng. Ma h nm Gip Thn (1784), Vua Xim sai chu l Chiu Tng lm ch tng v Chiu Sng lm tin phong, thng lnh hai vn thy qun v 300 chin thuyn, hp cng o qun ca

122

Phc nh t Vng Cc vt bin sang Gia nh. ng thi nh vua li phi hai tng l Lc Cn v Sa Uyn cng vi Chiu Thy Bin, mt cu thn Chn Lp thn Xim, em hai o binh trn 3 vn ngi, tin sang Chn Lp ri t ko xung Gia nh phi hp cng thy binh ca Chiu Tng v Chiu Sng. Chu Vn Tip thuc c li v bit r cc ni him yu Gia nh, nn dn qun i trc. Thy qun Xim b ln Rch Gi. B binh Xim nh xung Chu c. phng ng mt bin v mt sng, thi cha Nguyn, Nguyn C Trinh lp ra 5 o l Tn Chu o C Lao Ging thuc Tin Giang, Chu c o Hu Giang st bin gii Chn Lp, ng Khu o Sa c, Kin Giang o Rch Gi v An Xuyn o C Mau. Qun Xim ko vo Gia nh mt cch rm r. Trn th Gia nh l Trng Vn a thy sc gic qu mnh, ra lnh cho cc ni va chn nh va rt lui tng bc bo ton lc lng. Qun Ty Sn gi o Kin Giang Rch Gi v o Chu c bin cng rt v Cn Th. Qun gic ui theo. Qun Ty Sn theo b sng Hu Giang lui dn xung Ba Thc. Ba Thc (Srok Pra-sak) l mt vng rng ln bao trm Sc Trng, Bc Liu... Dn c phn ng l ngi Cao Min. t ai

123

phn ln l rng v bng bin nc ngp. Qun Xim ui n Ba Thc b qun Ty Sn phc kch nh cho mt trn ti bi phi thi lui. Qun Ty Sn tha th vt sng Hu Giang sang Tr n ri lui v ng Khu o Sa c. Qun ng An Xuyn o (C Mau) b c th cng rt v Tr n. Gic li ui theo... Nhng n Man Thic (Mntht) thuc Vnh Long th gp o qun ca Trng Vn a t Sa c ko xung nh kch lit. Chu Vn Tip b Trng Vn a chm cht. Qun gic rt lui xung Tr C. Nhng Trng Vn a liu th khng thng ni gic bn b vng t min Ty v pha hu ngn sng Tin Giang, ko i binh v ng M Tho. V mt ngi hng o l Chu Vn Tip, gic khng dm sang sng, ly ng Khu o Sa c lm Tng Hnh dinh . Sau trn kch chin Man Thic vo khong trung tun thng 10 nm Gip Thn (thng 11/1784) c vi trn nh k tip, ng k l trn thng 11 nm Gip Thn (thng 12 nm 1784) ti n Ba Lai gia nh Tng v Vnh Long. Ch huy trn ny l ng Vn Lng, ngi nh Tng, theo Phc nh lm ti chc Chng C v L Vn Qun cng ngi nh Tng, theo Phc nh lm n chc c. c ln thay Chu Vn Tip lm Tng Nhung. H ng v h L cy mnh l ngi a phng thng tho ng li, ng tnh em qun nh p qun Ty Sn. Chng ng bn Ty Sn phng b trc, cho phc binh

124

ngoi, i qun Nguyn vo n ri trong nh ra ngoi nh v. Kh th qun Ty Sn rt mnh, qun Nguyn khng chng ni b git gn ht. ng Vn Lng b tng Ty Sn l Nguyn Vn Kim chm cht. L Vn Qun b L Vn K nh trng thng, chy that nhng phn ut m t st. T qun Xim - Nguyn ng yn mt ch. Trng Vn a vi s qun khng qu 10 nghn, phi tn lc gi vng na phn t cn li pha ng t Tin Giang tr ra. Vng t pha Ty t Tin Giang, Hu giang tr v u thuc quyn kim sot ca qun Xim - Nguyn. Chim c na phn t Gia nh, tng s Xim sanh ra kiu cng. Chng xem thng qun Ty Sn, khinh mn Phc nh, khng lo chin u m ch lo tm cch cp bc ca ci, hm hip ph n, st hi nhng ngi Vit Nam t thi hay c hnh ng chng i. Chng dng chin thuyn ch v Xim khng bit bao nhiu con gi, vng bc ca ci cp c. Nhn dn ta thn. Hnh ng bo ngc ca qun gic o su lng cm th ca ton dn min Ty v c min ng Gia nh, cm th c Xim ln Nguyn k rc gic v ph qu hng, v ht lng ng h tng s Ty Sn. Nh lng dn ng h m Trng Vn a vi mt s qun t i c th chn ng c bc tin ca gic. Nhng liu th khng th ko di c mi. Cui nm 1784 Trng Vn a sai

125

Uy ng Vn Trn v Quy Nhn bo co r tnh hnh Gia nh. Nghe qua li tu ca y ng Vn Trn, triu nh Ty Sn bit rng lc lng ca gic mnh hn my ln trc thp bi, Vua Thi c lin sai Nguyn Hu, V Vn Dng, Trn Quang Diu cng b tng em i binh vo to tr. Bi Th Xun xin tng chinh. Binh Ty Sn xung thuyn vo Nam khong h tun thng 11 nm Gip Thn (tc khong u nm 1785). Qun thin chin chng 2 vn, danh tng, ngoi V, Trn, Bi, cn c y ng Vn Trn v mt s thuc tng. Thy binh Ty Sn vo ca Cn Gi, nhng khng vo Vng Tu ln Gia nh nh my ln trc, m i thng vo Nam theo ca sng Tin Giang ko n M Tho. Ch lc ca Ty Sn do Trng Vn a ch huy ng ti M Tho. Nguyn Hu sai Trng Vn a ra gi thnh Gia nh, cn mnh th ng qun ti M Tho quyt mt trn tiu dit ton b qun ch. Trc ht Nguyn Hu thn hnh i xem xt a hnh a th, v cho ngi do thm tnh hnh ca ch. M Tho lc by gi gi l Trng n, t ai ph nhiu, rng ni him tr, sng ngi lu thn. C thnh bng t, chu vi bn dm, c hai ca t hu, ho rng 4 trng, ngoi ca c cu

126

vn vng chc qua ho, ngoi ho cn c ly che ch. Trc mt n c sng i Giang gi l sng M Tho, mt chi lu ca sng Tin Giang. Mt sau c sng Vm C Ty. Nc sng theo thy triu m ln xung, rt tin cho vic giao thng. pha ty n li c mt cnh rng rng lm ho thnh. Rng ngp snh ly v mc ton da nc, nn tc gi l Rng Da. a th kh him tr. Trn sng i Giang tc sng M Tho li c mt khc va su va rng va di. l nh nc sng Sm Giang tc gi l Rch Gm v sng Hip c tc gi l Rch Ci La hay Rch Xoi Mt chy vo tng lu lng cho nc sng Tin Giang. T Rch Gm n Xoi Mt dng di 5 dm (khong 6 cy s), v rng gn c dm (1 cy s). Thy triu ln th trn y, khi xung vn khng cn. Gia sng c mt g t bi chu vi khong 5 dm, gi l C lao Thi Sn v mt c lao nh gi l c lao H hay bi Tn. Hai bn b sng v trn c lao lau lch v cy bn mc um tm v khng c vt chn ngi qua li. Nguyn Hu dng khc sng Rch Gm - Xoi Mt v Rng Da lm trn a dit qun th. V qun Xim - Nguyn tp trung ton b lc lng, c thy qun ti o ng Khu Sa c, lc lng qu ln (300 chin thuyn v 5 vn thy lc qun), khng th no nh thng vo i doanh ca ch vi s qun khng y mt na. Nguyn Hu phi d ch ra ngoi ni

127

c li th cho mnh. Nguyn Hu cho thy binh mai phc trong cc nhnh sng Rch Gm, Xoi Mt v trong cc con sng nh chy quanh cc c lao. Cn b binh th mt o mai phc hai bn b sng v trn c lao Thi, trn bi Tn, mt i mai phc ni Rng Da. Thy binh do Nguyn Hu v V Vn Dng ch huy. B binh do v chng Trn Quang Diu iu khin. Vn s c b Nguyn Hu cho V Vn Dng ko binh n khiu chin. l chiu ngy mng 9 thng chp nm Gip Thn, tc 19 thng 11 nm 1785. Qun Xim - Nguyn khi c tin binh Ty Sn ko n M Tho th lin chun b sn sng i ph. Nhng do cha bit c r lc lng ca ch mnh yu th no nn cha tn cng. B khiu chin, Chiu Tng lin ct S Uyn cng mt vn b binh li gi i bn doanh v cc ni him yu, cn mnh thng lnh o thy lc qun i nh Ty Sn. B binh do Lc Cn ch huy theo t ngn sng Tin Giang i xung. Thy binh do Chiu Sng lm tin phong ko thng xung sng M Tho. Hai o thy b u c tng s ca Nguyn Phc nh dn ng, hn nhau sau khi chin thng M Tho th ng ko nhau ra nh thnh Gia nh. Tri thng chp quang ng. Trng thng huyn treo cao.

128

Qun gic ko i rm r. Nhng khng th tin nhanh, v trn b lau lch, di sng th nc triu ng dng. V Vn Dng va nh va lui. n giang u sng M Tho th tri bt u ti. n c treo trn thuyn i bn thp sng rc tri. Thuyn Ty Sn np trong Rch Gm ko ra hp lc cng thuyn V Vn Dng chn khng cho thuyn gic tin. i khi trng sp ln, thy triu sp rt th V Vn Dng tr bi. Thuyn gic ra sc ui theo. n Rch Gm, mt phn ln thuyn Ty Sn tt ht n uc, tr vo rch, cn phn nh th chy thng theo dng sng M Tho. Thuyn gic c trng theo nh sng m ui. Khi thuyn gic lt trn vo trn a, th mt ting pho lnh n vang. Thuyn ca Ty Sn do Nguyn Hu ch huy t rch Xoi Mt v cc sng nh ko ra chn nh. ng thi sng i bc trn c lao Thi Sn v hai bn b sng n lin thanh vo thuyn gic. B nh thnh lnh, Chiu Sng hong ht cho dng thuyn li. Thuyn trc dng li mt cch t ngt, nhng on thuyn i sau ng tin nhanh theo nc triu rt, khng sao hm kp, b va vo nhau, ht lp ny n lp khc. on thuyn i sau rt va quay tr li th b thuyn Rch Gm ko ra nh thi lui vo trn a. Phn b trc chn nh, sau ui nh, phn b hai bn hng v trn u i bc n, phn thuyn va vo nhau, hng ng ri lon,

129

ht phng day tr, ht phng chng , thuyn ch lp b tan v, lp b bn chm khng cn mt chic. Qun s lp nhy xung nc b cht chm, lp b git cht, trm phn khng cn c mt, hai. Th l 300 chin thuyn v 2 vn thy binh ca Xim v mt s qun ca Phc nh b hon ton tiu dit. Cn o b binh ca gic ng i bng nghe ting i bc n, lin dng bc. Thnh lnh trong lau lch phc binh ca Ty Sn va ht va xng ra. Lc Cn tr tay khng kp, b Bi Th Xun chm mt nht bay u [49]. Binh lnh ht hn, u b chy tn lon. Nhng sau lng c qun nh, hai bn t hu cng c qun nh, chng a nhau chy v pha trc, nhy o vo rng da. Hai vn binh Xim v s qun nh Nguyn, lp b ao kim, lp b snh ly, cht khng cn mt mng ! Tri va rng ng th chin cuc cng va dt. Qun Ty Sn ton thng, Chiu Tng v Chiu Sng tu thot. Nguyn Phc nh c mt b tng l Nguyn Vn tr cu khi v cng chy n trn ni M c Thi Giang, ri chy ln ra nu Cn Khi thuc H Tin. Tng Xim Chiu Tng v Chiu Sng[50] trn thot chy v Sa c, b qun Ty Sn truy kch, hi h cng S Uyn ko tn qun chy b v Xim. Kim im qun s th khi xut qun, thy b c thy 5 vn, lc tr v ch cn mi ngn lc qun v khng y vi ngn thy qun! Nh vy ch trong mt trn Ty

130

Sn tiu dit gn 4 vn qun Xim v 300 thuyn chin. Cn Nguyn Phc nh ht trn ni ny n ni khc, liu khng thot khi tay i phng lun lun cho lng bt, bn cng mt s tng s chy qua Xim xin t nn[51]. Qut sch qun xm lng, ui c Nguyn Phc nh ra khi nc, Nguyn Hu lo sp t t chnh vic qun vic dn, ri giao Gia nh cho Trng Vn a v ng Vn Chn trn th, cn mnh cng V Vn Dng v v chng Bi Th Xun ko i binh v Quy Nhn. Cao Tc Tu v Triu nh Tip bn cng nhau: + Cuc chin thng ny lm sng t chnh ngha ca nh Ty Sn. Ci ti rc voi ca Nguyn Phc nh s s ra , v c cng gii thot ch ngoi xm ca Long Nhng Tng qun trang b cho chng ta chinh phc nhn tm ca s phu v l th t Gia nh. + Phn ng s phu Gia nh hiu ngha ch trung mt cch lch lc. H ch ngh n Vua, cho rng trung qun tc i quc. Cho nn c kh kh m ch trung qun vo lng, mc d Vua kia, ch ngh n quyn li ring ca mnh m dm p ln trn quyn li chung ca T quc v Dn tc. H ngh rng t ny l ca nh Nguyn b nh Ty Sn chim ot, th Nguyn Phc nh c quyn nh ngoi bang gip mnh nh ly li. Ph nc hi dn l ti ca qun Xim, ch khng phi ti ca Phc nh.

131

Cho nn h khng on gin h Nguyn m ch cm th qun Xim. Phi ph cho c t tng sai lm , th li ni phi ca chng ta mi lt c vo tai. + t Gia nh rng mnh mng m ch c hai chng ta th khng th no dy ht c di n su vo tr no, cy la trng du. Hai ng lin bn cng Trng Vn a v ng Vn Chn ri mt mt lm s gi v Quy Nhn xin thm ngi, mt mt chiu np nhn ti a phng lm ph t. Vua Thi c lin sai Hunh Vn Thun v Lu Quc Hng vo tng cng. T y ng bo Gia nh c an c lc nghip. Vic hc hnh c t chc khp ni. Rung t mi ngy mi thm m rng. Qun s thay phin nhau lm vic canh tc vi ng bo. Gia nh tr thnh ni tr ph.

---------[48]ch danh l Ha h ln bng c tay, lm bng n khi, rt nhy la, nc ti khng tt, ch t bn mi dp tt. [49] Nghe truyn rng vin tng Xim thy Bi n tng ng kim tuyt lun, sc p li tuyt m, ng ng sng s nn b n tng chm khng kp. u gic bay xa n my

132

dm v b ri dnh trn cy cao. [50] Cc sch Quc ng u chp l Chiu Sng v gii thch rng Chiu l mt chc quan. Nhng sch Nguyn triu long hng s tch li chp l Triu Tng v gi l Th T. [51] Cc sch Quc ng u chp rng trong s tng t chy theo Nguyn Phc nh c L Vn Qun. Song nghe truyn Qun b thua trn Ba hai xu h t st. Li truyn ph hp vi li ghi trong i Nam Nht Thng ch ni mc sng ngi v mc nhn vt.

133

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn TY SN PH L DIT TRNH

Bnh xong mt pha Nam, nh Ty Sn lo n mt pha Bc. Thnh Thun Ha, sau Hong Ng Phc, Bi Th t vo trn th. Nhng khng bao lu cha Trnh li sai Phm Ng Cu vo thay th. Phm Ng Cu l ngi v mu li tham lam, ch lo vic lm giu, cn vic dn vic quan ph mc cho k thuc h. Vua Thi c bit Thun Ha khng phng b, bn sai Nguyn Hu lm Tit Ch, V Vn Nhm lm T Qun c, Nguyn Hu Chnh lm Hu Qun c em b binh i trc. Nguyn Vn Lc lm Thy Qun c cng Nguyn L em thy binh theo sau. V Vn Nhm, Nguyn Vn Lc l ngi c Ty Sn, Nguyn Hu Chnh va mi quy thun. Nguyn Hu Chnh l ngi huyn Chn Lc, tnh Ngh An, hng cng t lc 16 tui. C ti ngn lun li lm c tr v thng binh php. Trc theo Hong Ng Phc thng i nh

134

gic b, gic s gi l Chim Bng. Hong Ng Phc mt ri, Chnh theo Hong nh Bo. Hong nh Bo b kiu binh ni dy Thng Long git cht. Chnh chy vo Quy Nhn ph Ty Sn. Nguyn Hu Chnh, nm trn vng lnh Hong Ng Phc, mang n kim vo Quy Nhn, nn i vi Vua Thi c khng phi ch xa l, do m c nh vua tin dng, sai cng Nguyn Hu em binh ra nh Thun Ha. i binh xut pht ngy 18 thng 5 nm Bnh Ng (1786). Ngy 24 ly c An Tng, Nguyn Hu theo li Nguyn Hu Chnh lm mt phong th gi cho ph tng gi thnh Ph Xun l Hong nh Th, khuyn v hng Ty Sn, ri gi tng bn lm th vo tri Phm Ng Cu. Ng Cu sanh nghi... Khi binh Ty Sn vy nh thnh Ph Xun, Ng Cu sai Hong nh Th ra nh. nh Th cng hai con v t tng l V Vn Kin em qun bn b ra trn. Bn ht sng n, nh Th ku cu. Ng Cu ng cht ca thnh khng tip ng, V Vn Kin v hai con nh Th u b V Vn Nhm v Nguyn Hu Chnh git cht. nh Th, sc cng lc kit, t vn trn mnh voi. Nguyn Hu ra lnh ph thnh. Nguyn Vn Lc xng vo bt sng c Phm Ng Cu ng cng gia nh khun ca ci chy trn. Thnh Ph Xun h xong, Nguyn Hu sai Nguyn L, V Vn

135

Nhm, Nguyn Vn Lc tin qun nh ly cc doanh tri thuc Qung Tr, Qung Bnh. Ch trong my hm, t Thun Ha nm trn trong tay nh Ty Sn, Nguyn Hu bn treo bng ph d nhn dn. Nguyn Hu Chnh em tnh hnh Bc H ra k t m cho Nguyn Hu nghe, no l Vua L ch c h v, b cha Trnh h hip m khng dm phn ng, ch m bng xt thm; no cha Trnh b trng lp th trong ph Liu [52] chia b phi st hi ln nhau: no kiu binh ni dy nh ph kinh thnh, git triu thn, cp bc dn chng... quan qun khng kim ch ni... i lon! Nn c th: La hng t dy mi thnh oi chn lm than chuyn c thua Xanh bic th qu ngi n dt Bc en ng th khch bn xu Suy tng mi mi au lng tr Tnh qun trn trn nt d ngu Mun n V Xuyn m hi L Rng Thng xa cng th ny ru ? Ri khuyn Nguyn Hu ra nh ly Bc H. Nguyn Hu sau khi dp yn Gia nh c mun bnh trng ra mt Bc. Nay nghe li Chnh, rt ly lm va lng, nhng gi do d;

136

- Bc H c nhiu nhn ti, khng nn coi thng. Chnh ni: - Nhn ti Bc H ch mt mnh Chnh. Nay Chnh b i, th nc khng cn ai na. Xin ng ng ngi. Nguyn Hu ci: - Ngi khc th khng ngi. Ch ngi c ng thi. Chnh tot m hi: - Ti t bit ti hn. Ti ni ln li th ng tin rng Bc H khng c ngi ch ni ng thi. Nguyn Hu kim li an i ri ni: - Nh L lm vua my trm nm nay, by gi nh , th cha chc lng ngi theo mnh. Chnh p: - Bc H c Vua li c Cha. Mt vic cha tng c xa nay. Thm na h Trnh ting l ph L nhng s thc l hip ch. iu ai ai cng bit. Hu ht m s phu Bc H u bt mn, nhng v th yu khng lm g c gip nh L. Nay ng m ly danh ngha ph L dit Trnh th thin h ai m chng theo. Nguyn Hu ni: - ng bn phi lm. Nhng ta ch phng mnh i nh Thun Ha m thi. Nu ra Bc H na th sao cho khi mang ti kiu mnh [53]. Nguyn Hu bn lm t tu ln Vua Thi c v vic ly c Thun Ha v xin x ti v vic t tin em qun i nh Bc

137

H, li cho gii Phm Ng Cu v Quy Nhn triu nh xt x. on sai Nguyn Hu Chnh em thy binh i trc, Nguyn L v Nguyn Vn Lc li gi thnh Ph Xun, cn mnh v V Vn Nhm ko b binh theo sau, hn cng Chnh s gp nhau V Hong. Ngy mng 6 thng 6 nm Bnh Ng (1-7-1786) Nguyn Hu Chnh n V Hong. Quan qun b chy. Chnh ly c trm vn hc lng, ri t la lm hiu. Binh Nguyn Hu ko n V Hong hp vi Chnh ri ko ra Thng Long. Cha Trnh l Trnh Khi cho Trnh T Quyn em qun ra nghinh chin. T Quyn n gi mt Kim ng. Vin trn th Sn Nam l Bi Th Dn em b binh n ng x Ph Sa, thuc huyn ng An, inh Tch Nhng em thy qun ra gi ca Luc. Chin thuyn Ty Sn vo sng V Hong. Gp gi ng thi mnh, m n Nguyn Hu sai ly tng g trn my chin thuyn, ri cho nh trng ko c, th thuyn cho tri i. inh Tch Nhng tng ch ti nh, dn thuyn thnh trn ch nht, ri truyn ly sng m bn. Khi bit rng ngi trn thuyn l tng g, th n dc cn. Binh Nguyn Hu a ti nh, inh Tch Nhng khng chng c ni, phi b thuyn m chy. Qun ca T Quyn v Th Dn cng b nh tan, thnh Sn

138

Nam b h. Nguyn Hu mt mt truyn hch i khp ni, ni l ly ngha ph L dit Trnh, mt mt ko qun ln ly Thng Long. Thuyn Ty Sn vo n sng Thy i, Ng Cnh Hon chn nh. Mt trn thy chin kch lit. Ng Cnh Hon t thng, bao nhiu thuyn u b nh m, qun s cht ui gn ht! Ng Cnh Hon, ngi lng Tro Nha, huyn Thch H, trn Ngh An, l mt trung thn ca nh L. Ng c ngi v th tn Phan Th Thun sc p, c cao. c tin Ng t trn, ngi nh ai ny thng khc, ring b vn ci ni nh thng. C ngi hi, b p: - c cht v nc, cn chi hn na m bun. Ngi chung quanh cn ngh, ch b khng thng chng. B khng cht quan tm. n tun b nht, cng t xong, b trang im lch s, sai bi thuyn ra ti ch Ng Cnh Hon b git, ku ln mt ting chng i ri t trm. Nhn dn a phng thng ngi tit ngha, lp n th v dng bia k nim bn sng. Ngi sau c th: Chng i theo nc, thip theo chng Thip cht trinh m chng cht trung n th n tnh thi trn vn Vic chi ci ni vn thung dung

139

Ma chay trn trn th o thi v vi thy cung Gi h gi hng gi thn xm Cng thng li vi non sng. (DNG B TRC) Chng trung cho thip mi nn trinh Na v giang san na v tnh M phn mi son ln nc bic Gan vng d ngc bia xanh S gai thin h u tha nh Gi bi nhn gian chng bn mnh Qua li thuyn ai sng Thy i Cn chng gn sng vi hng thanh. (TN ) Thng Ng Cnh Hon qun Ty Sn tin nh Hong Phng C h Vn Xun. Qun Trnh tan r, Phng C tu thot. Trnh Khi vi ln voi thc qun tin nh, b Nguyn Hu nh ti bi, phi b chy ln Sn Ty. n lng H Li b ngi a phng bt em np cho Ty Sn. i na ng ly gm t vn. Nguyn Hu dng vng l tng tng cho h Trnh. Ngy 26 thng 6 nm Bnh Ng (21-7-1786), Nguyn Hu vo Thng Long m kho Hu Vin pht chn cho ngi ngho.

140

Ngy hm sau, vo cung Vn Th yt kin Vua L. By gi Vua L Hin Tng ng bnh, khng ngi dy c, bn mi Nguyn Hu vo ngi bn sp ng, ly li n tn m ph d. Nguyn Hu tu rng em binh ra Bc H khng cn mc ch no khc hn l dit Trnh, ph L. Hin Tng mng r, t n. Khi binh Ty Sn vo thng long th cc quan triu u chy trn ht. Vua Hin Tng xung chiu triu v, ri nh ngy 7 thng 7, lp i tro in Knh Thin, Nguyn Hu em cc tng vo bi yt v dng s qun s dn inh, t ngha tn ph nht thng. Vua phong cho Nguyn Hu l Nguyn Soi Uy Quc Cng v g ngi con gi th 21 l Ngc Hn Cng Cha, tc gi l Cha Tin, con b Chiu Nghi Hong Hu. Mi hm sau - 17 thng 7 (10-8-1786) - Vua Hin Tng bng h. Hong Tn l L Duy K ln ni ngi t nin hiu l Chiu Thng. Vua Thi c c tin Nguyn Hu ko qun i nh Bc H, cho ngi ra ngn cn nhng khng kp. Li c tip tin Hu ly xong Thng Long v cn li gip Vua L sa sang vic nc, Vua Thi c s em ngoi lu sanh bin mun gi v, song liu giy mc khng ch ng ni, nn phi thn hnh ra Bc. Nh vua em theo 500 nhu binh ra Thun Ha ly thm 2.000 na, ri ngy m i thng ra Thng Long.

141

n Ngh An, nh vua gp mt ton ngi trn trung tay cm ng tre ng hai bn ng, xng l ngi i bun b tng cp l Chng Tn ot ht ca ci v qun o, cu xin nh vua bt k hung ng ly li vt b cp. on ch ng cho nh vua i. n ni quanh co khc khuu, ton ngi trn trung h to mt ting, rt kim giu trong ng tre ra chm nh vua. Lin mt s ngi ng o t trong bi rm nhy ra m chm qun ty tng. Lanh nh chp, nh vua rt trng kim, quay mt vng, bao nhiu li kim chm vo nh vua u lp b gy lp vng ra, v quay tip mt vng na, mi mi lm chic u rng xung nh sung. Cn s ngi t trong bi nhy ra b qun Ty Sn nh git, lp cht lp qung v kh chy thot thn. Hi ra th l ton n cp do Chng Tn cm u. Chng Tn l b h ca vin trn th Ngh An b tng Ty Sn git. Chng Tn thot cht, t tp bn bt lng ch dp bo th cho ch. Bn chng c trn vi trm ngi, ngy ngy chn ng cp git hnh khch v vo xm lng ph phch nhn dn. Nay nh vua tiu dit c bn chng, ng bo a phng rt hm n . n Thanh Ha, thuyn nh vua va ra n gia sng th thnh lnh b ngi ln di nc m thng y. Nc chy p vo thuyn. Qun cn v khng kp tr tay b cht ui. Nh vua lanh chn nhy qua thuyn khc c an ton.

142

T y bit rng c k ch theo bn mnh, nh vua phng ro rit. Ban m ngh dc ng, ch khng gh vo nh ai ht. i n Thng Long th ngi mt nga mi. c tin Vua Thi c n Thng Long, Nguyn Hu loan bo cho dn chng bit khi kinh ng nhn tm, ri cng tng s ra ngoi thnh nghinh n. Vua Chiu Thng em qun thn ra chc ni ca Nam Giao. Nhng Vua Thi c theo em i thng n ph cha Trnh m Nguyn Hu v tng s ng ng, cho ngi n hn cng Vua Chiu Thng s hi kin ngy hm sau [54]. L tng kin ca hai Vua t chc ti ph cha Trnh. Vua Thi c ngi gia, Vua Chiu Thng ngi bn t, Nguyn Hu ngi bn hu, cc quan vn v ng chu hai bn. Sau khi lm l, Vua Chiu Thng ni: - Nh L ti b h Trnh tim lng hai trm nm d. Nay nh qu quc trng ngha hnh nhn, v t quc gia m chnh n li, th ci cng c kin khn ti to khng bit ly chi bo p cho xng. Knh xin ct t vi qun lm qu khao thng tng s. Vua Thi c p: - Anh em chng ti ra y ph L dit Trnh. Nu t ca h Trnh th mt tc cng khng li, nhng m ca nh L th mt tc cng khng dm ly. Mong nh vua gi yn b ci, i

143

i giao hiu vi nhau. l ci phc ca hai nc. Ri Vua Chiu Thng lui v cung. Mt tun nht sau Vua ti nh Ty Sn rt qun v nc. Nguyn Hu xt thy Nguyn Hu Chnh l con ngi gio quyt, nh b li Bc H, nn mt truyn cho cc tng thu xp qun thy b, ri na m ngy 17 thng 7 nhun (9-9-1786) ko qun v Nam, lng l m m, ngi trong thnh khng mt ai hay bit . n Ngh An, Vua Thi c Nguyn Du li gi Ngh An v ct V Vn Nhm ng ng Hi trng chng mt Bc. Lin th Nguyn Hu Chnh theo kp. Vua Thi c cho Chnh li gip Nguyn Du, Nguyn Hunh c cng xin li Ngh An[55]. Nguyn Du l ngi tm phc ca Vua Thi c. Theo ph nh vua lc no v ngi u, khng r. Cn Nguyn Hunh c l tng nh Nguyn b Ty Sn bt trong trn thy chin Gia nh nm Qu Mo (1783). Qun gii Nguyn Hunh c v i bn doanh, Nguyn Hu trng thy tng mo khi ng k v, lng sanh i m, bn t tay ci tri cho Nguyn Hunh c v n tn khuyn d. Hunh c ng chng nnh, trng mt, mng rng: - Ti trung khng th hai cha. Nay ri b bt th ti ch i cht ch khng bao gi u hng.

144

Cc tng phn n, xin em chm i, Nguyn Hu ci: - Thi ca Nguyn Hunh c c g l qui. l bn sc ca ngi anh hng v lng trung ngha ca k trng phu. Trc ci cht m khng khut l trung can ngha m, l chnh kh ng hong. H chng khin ch tng khm phc sao? Ch tng ngm ngm bt bnh nhng khng dm thn bin. Nguyn Hu truyn em Hunh c sau bn doanh v sai Ng Vn S n thuyt phc. Nhng sut ba ngy khng c kt qu. Nguyn Hu c bun. Nguyn Hu c ngi i c tn Trn M Tuyt, ngi c sc li c ti vn chng, Nguyn Hu rt yu qu v thng em theo trong qun. Thy chng bun, M Tuyt xin n gp Hunh c mt ln xem sao. Khi M Tuyt n th Hunh c tuyt thc ba ngy m, mt mnh ngi nhm mt trc ngn n hiu ht. Bng nghe ting ng, c lin m mt nhn, M Tuyt ung dung t gii thiu: - Ti l thuyt khch ca Long Nhng tng qun. Hunh c nhm mt li, ngi lng thinh. M Tuyt ni tip: - T xa c cu: Thin c gian nan duy bt t. Nhng ngi trng phu ng lm nn, th sng chng d g m cht cng rt

145

kh. Ka ngi sanh trong tri t ch qu im l hon thnh c trch nhim bn thn. Trch nhim cha liu, c th gi l bc hon nhn chng? Tc nh Vn Tn Quc chu nhn nhc trong ba nm, n lc bit rng nh i Tng tuyt vng ri, mi khng khi chu cht ng Th. V Hn Th nh Hu, sau khi tht th H B, v ngh n Lu Hong Thc lu lc tha phng, m nh phi giao c ba iu cng To Mnh c. Nhn ch ngha tm, nghn thu truyn lm m m. Tng qun c s, khng tng bit n s tch y hay sao? Hunh c ht: - Ta bit r lm, ng c nhiu li. M Tuyt thn nhin ni tip: - Nay Nguyn cha tht bi phi chu cnh lu ly, chnh ng cn k by ti tng tr. Th m tng qun li i cu ci cht! Cht ri, trch nhim cng tiu ? Hunh c du ging: - Ta cht v th bc. M Tuyt ni: - Lc ny l lc trc lc Trung Nguyn. Nhng ch c Long Nhng v Nguyn Vng l i th. Thin c huyn o. Cuc i ly cn ng th ging co cha c th bit chc chn c b c tht. V tng qun, ti xin a ra mt k l hy tm gi thn hu dng xem thi chn th. n lc kh lu lng

146

tin, th ty s cu. Long Nhng tng qun l ngi mc thng thin c, kh ngh ng th. Th m i vi tng qun li khng git. R l v thin h m thng tic anh hng. Thy vy nn ti mi ti y. Ch nh tng qun cng thuc hng kin ong, th ti u phi nhc n ming li. Nguyn Hunh c ngi ci u trm ngm. Trn M Tuyt co bit v phc mnh. Nguyn Hu cho Ng Vn S n y d, ha sau ny h lp c chin cng th kh lu ty . Nguyn Hunh c theo li M Tuyt.Nguyn Hu v Quy Nhn em Hunh c theo. Ra Thun Ha, ra Thng Long, Nguyn Hu vn em Hunh c theo bn trng. V nhng trn nh Thng Long cng nh nhng trn nh Thun Ha, Hunh c lp c nhiu cng. Nh n li ha nm xa, n Ngh An, Nguyn Hu bo Hunh c chn ng lu kh. Hunh c xin li gip Nguyn Du trn Ngh An, Nguyn Hu chp nhn. Dp yn cha Trnh Thng Long, nh ui cha Nguyn ra khi Gia nh. Vua Thi c phong cho Nguyn Hu lm Bc Bnh Vng thng tr t Thun Ha t Hi Vn Sn n Honh Sn, phong cho Nguyn L l ng nh Vng qun l t Gia nh t Bnh Thun n H Tin. Cn mnh th xng Trung

147

ng Hong chm lo phn t t Qung Nam n Bnh Thun. Quan vn tng v c cng cng nh Ty Sn u c tng thng, v u c Vua Thi c phn phi cho Bc Nam, ty nhu cu cng v m cng ty s nguyn c nhn. Cnh tuy chia nhng ci chng ch, Bc Nam lun lun lin lc mt thit vi nhau. V nh Ty Sn cng nh L phn bn no lo bn ny, khng xm phm cng khng dm ng ni b ca nhau. Nhn dn an c lc nghip v mong hng thi bnh c lu di.

-------------[52] T khi h Trnh cm quyn, th bn nh vua gi l Triu nh bn ph cha gi l Ph Liu. Mi vic v chnh tr, qun s... u do bn ph Liu nh ot c. [53] Kiu mnh l tri mnh. Kiu chin l khng c mnh Vua m c xut qun. [54] Vua Thi c ra i ngy no v n Thng Long ngy no khng c bit. Theo Hong L Nht Thng ch th nh vua c tin Nguyn Hu chim Thng Long ngy 14 thng 7 nm Bnh Ng. Nm Bnh Ng nhun hai thng 7. C th on l nh vua t Quy Nhn ra i vo h tun thng 7 trc v n Thng

148

Long vo thng tun thng 7 sau. Thng Long chng tun nht ra v ngy 14 thng 7 nhun. [55] Sng hm sau, Chnh c tin Vua ti Ty Sn v Nam tht kinh b ht ti sn, xung chic thuyn bun chy theo. Trong thuyn Chnh c lm bi vn t lc Tn cung n on Bi Cng trch Nguyn Hu (rt tic hin khng cn gi. Sau ng Trn Thng da theo son mt bi khc hay hn).

149

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn CNH NT RN TRONG NH TY SN

Ba anh em nh Ty Sn, t nh n ln, i vi nhau trn nim thng yu. T ngy ng Nguyn Phi Phc t th, ng Nhc lo vn o lm anh. i vi hai em, chng nhng yu thng v rut tht m cn qu trng c ti. Cn ng Hu cng nh ng L th yu knh anh nh cha, nht nht u tun theo mnh lnh. Tnh nh th, nhng tnh li c khc. ng L ly vic sa mnh thng ngi lm gc, cn giu sang, thua c l chuyn ngoi thn. ng Nhc tuy thip th a mu, song c phn bo th, c phn cu an. Khi cha c th xng Nam t Bc, n khi c ri, th c bao nhiu bo bo gi by nhiu, v chp vo nhng g mnh c. ng Hu ti tr vt hn anh. Nhng khi cn di quyn anh th trit phc tng. Khi con chim bng nui sc gi qut cnh ln chn tng my th khng cn ai c th kim ch. V

150

con chim bng khi bay th hng v tng lai ch u my khi quay v d vng. Ngha l tnh ng Nhc tnh, tnh ng Hu ng. l nguyn nhn gy ra xch mch gia hai anh em lm cho nh Ty Sn b nt rn. Cnh nt rn y bt ngun t ngy Ty Sn chim c Ph Xun ri nh ra Thng Long. Nguyn sau khi dp yn Gia nh, ng Hu ngh em qun nh Ph Xun. V khng r qun cha Trnh mnh yu th no, nn ng Nhc khng ng thun. Sau ng Chnh cho bit r tnh hnh, ng Nhc mi cho xut chinh. Ly c Ph Xun, ng Hu t tin em qun ra nh Bc H. ng Nhc khng bng lng song khng ly c g bt ti em c, nn ch gi em v thi. V Ph Xun ng Hu cho ch tt c chin li phm thu c Bc H v Quy Nhn, cn mnh th ly c Thun Ha mi ly c cn phi cng c nhn tm v sa sang chnh s, nn xin li Ph Xun. ng Nhc nh phi chp nhn, tuy khng ly lm va lng. n khi Nguyn Hu c phong Bc Bnh Vng, nm quyn qun th t Thun Ha, th t sa sang thnh quch, phong thng v tng vn quan ch khng tu trnh theo php. Nhiu ln ng Nhc vi ng Hu vo Quy Nhn, ng Hu lun lun tm c thoi thc. Nhn thy quyn lm anh i vi em, quyn lm vua i vi b

151

ti b xem khinh, ng Nhc c binh ra Ph Xun hi ti. Nghe tin, ng Hu v n ni: - Ti g m hi? nh Nam dp Bc gi vng ngi bu cho anh, l ti ? Cn t Thun Ha ny l ca ta ly ni tay Cha Trnh. Ta th phong chng qua v tnh anh em thi. Ch u phi anh ta ct t ca mnh phong cho ta m bt ta nht nht phi tun theo mnh lnh? Cng c li qun, ti khng c li buc! Sao li bt cng th. Ta khng chu ni. Ri thn hnh em qun ra chng c. ng Nhc thy em ra mt bt phc tng, cng ni gin thm. Khng mt li phn trn, hai bn gip chin. nh nhau kch lit. Ln ln ng Nhc ui sc phi rt lui. ng Hu truy kch. ng Nhc rt qun vo thnh Quy Nhn, c th. ng Hu cng vi c thng m khng h ni thnh, bn nh chim ni Long Ct, ri k sng i bc trn ni bn vo thnh. Nhng ni him yu trong thnh b ph. ng Nhc liu khng gi mi c, bn ln mt thnh ku ng Hu m khc: - B oa ch nhc, tm h nhn[56] - Nghe ting gi ca anh, ng Hu a ln khc. Ri bi binh. T y anh em ha thun nh c. Em Bc anh Nam, ly Hi Vn lm ranh gii. Nguyn nhn xch mch gia hai anh em nh Ty Sn khng c

152

chi khc hn l lng t i. Anh cy quyn lm ln, em cy c cng to. V chp sanh sn hn. Mt m la gin khng dp tt kp thi, chy bng ln t chy c rng tnh ngha! Nhng ri mt cn ma nc thn tnh ri xung, bao nhiu la gin ng chy ngn ngt lin tt ngay. Khng c g b n. Nhng gii thch s bt ha kia, nhiu nh lm s t ra chuyn. K th ni rng: ng Nhc thng gian vi v ng Hu, v gi ht nhng ca ci ly c Thng Long, nn ng Hu gin... ng Hu c ba b v chnh thc: b h Phm Ph Phong, m ng Nguyn Quang Thy, b h Bi Xun Ha, m ng Nguyn Quang Ton v b Ngc Hn cng cha con gi Vua L. Lc ng Hu trn th Thun Ha th b h Phm qua i lu, b h Bi theo chng ra Ph Xun, cn b Ngc Hn th cn Thng Long. Nh vy ng Nhc thng gian vi b no? Cn v ca ci ly c Thng Long, th c thm vo u so vi t ai t Ph Yn n H Tin Ph Quc. t kia cn cho anh cho em khng cht tic, tic g cht chin li phm m tranh? C ngi li bo rng: Nguyn Phc nh mun chia r hai anh em nh Ty Sn, bn lp k ly gin. Nguyn Phc nh dng k m nhn, tm mt thiu n u Chu tuyt p em dng cho Nguyn Hu v tin cho Hu bit trc. Nhng li em dng

153

cho Nguyn Nhc, ri bo cho Hu bit rng i ngang qua Quy Nhn, b Nhc chn cp, mc d bit l ca em. Hu gin ko qun vo nh. K m nhn, xa nay thng c dng n. Nhng xt vic bt ha ca anh em nh Ty Sn xy ra vo nm inh Mi (1787). Lc y Nguyn Phc nh cn Xim La, t Gia nh cn nm trong tay nh Ty Sn, do ng L trn th. Nguyn nh v nc ma thu nm inh Mi, b tng s Nguyn L nh lin tip mi n nm K Du (1789) mi ly c Gia nh. Nh vy Nguyn Phc nh lo chng c vi Nguyn L cha ri, cn rnh u lo vic ly gin ng Nhc v ng Hu. Hung na lc Nguyn Phc nh Xim v th vic xch mch xy ra ri (nh v nc vo thng 7 nm inh Mi. Chuyn xch mch ca anh em nh Ty Sn xy ra vo khong thng bn nin nm inh Mi). Cho nn thuyt ny cng khng ng vng. Hai gi thuyt trn, khng thy quyn sch ch Nho no chp. Cc b s son di triu Nguyn khng c b no chp r nguyn nhn. Nguyn nhn, theo truyn thuyt vng Ty Sn ch l lng c chp. V anh em ht d thng yu nhau th gin nhau d m thun li nhau cng khng kh khn. V s xch mch kia do nguyn nhn g khng tt th ngi bt ca

154

cc s gia nh Nguyn d g li chu b qua, d g khng i li cho thm m nt.

-------------[56] Ni da xo tht, lng em sao n?B ni ti din ra Quc m:

155

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn BC BNH VNG I PH MT BC

Nguyn Hu Chnh Ngh An t dng s, mu chim c Ngh An. ng thi H Bc, Trnh Bng c tn ln lm cha. Vua L Chiu Thng b nh cha c hip bn gi Nguyn Hu Chnh v. Nguyn Hu Chnh v ui c Trnh Bng. Vua Chiu Thng phong Chnh lm Bnh Chng Qun Quc Trng S, i T , li gia tng tc Bng Qun Cng. Nm trn quyn bnh trong tay, Chnh t honh hnh. Mun m rng nh hng vo Nam, Chnh li thng ng vi Nguyn Du chim t ngh An, sa ly Honh Sn, ly Linh Giang lm gii hn vi Thun Ha, y nh tin triu. Nguyn Du bng lng. Chng ng b lu s. V Vn Nhm hay c, gi th co bin vi Bc Bnh Vng. Vng sai Nhm ra bt Du. Du bit trc cng Nguyn Hunh c b trn. Du v Quy Nhn, c vo Gia nh. Vng khng cho ui theo, ch sai Nhm trn th Ngh An coi chng mt Bc.

156

Sy k ny by k khc, Nguyn Hu Chnh by Vua Chiu Thng i li t Ngh An. Thng t nm inh Mi (1787), L Chiu Thng khin hong thn L Duy Anh cng Trn Cng Sn v Ng Nho mang phm vt v quc th vo Ph Xun, Bc Bnh Vng bit l mu m Nguyn Hu Chnh, bo cho Trn Cng Sn bit rng s cho tng em binh ra Thng Long ly u k sinh s. Bit Trn Cng Sn l ngi hin ti, mun trng dng, nhg khng thuyt phc c, Vng bn sai a phi on theo ng bin v Thng Long. Gia vi, ngm c thuyn. Sn cng phi on u b cht ui. C ngi hi b Trn M Tuyt: - Sao khng dng ti nng thuyt phc Trn Cng Sn nh thuyt phc Nguyn Hunh c? B p: - Hunh c l mt v tng ch c lng trung ngha. Cn Cng Sn l k s hc rng hiu su. Mt li dao con l ta, lm sao n ni cy tng trm tui th? Li hi: - Cng th nhn ti m sao i vi Nguyn Hunh c nh vua li khoan hng hn i vi Trn Cng Sn. p: - Ti ca Hunh c ch c th ly c thnh. Ti ca Trn Cng Sn c th chim trn c nc, nu bit thin dng, tn dng. Ch Nhn phi i song song vi ch Tr mi trnh khi

157

ch Ngu. K i trng phu khng thch mang ting ngu vi i. Khng th yn Nguyn Hu Chnh lng hnh Bc H, thng 12 nm inh Mi, Bc Bnh Vng sai V Vn Nhm, Ng Vn S, Phan Vn Ln ko binh ra Thng Long nh Chnh. Binh V Vn Nhm ko ra Bc H, nh u thng . Nguyn Hu Chnh nghe co cp, sai con l Hu Du em qun i trc. n sng Thanh Quyt, Du p ly c th. Lc by gi kh tri qu lnh, qun s khng chu ni phi nhm la, nhm nhau ngi si. Nhm sai lnh xoi ly, k sng nhm nhng ch c la bn vo. Qun ca Du kinh hi v chy. Chnh Bnh Vng c tin qun ca Du b tan v, ng m dn qun tr v thnh Thng Long, em v con chy v Kinh Bc. L Chiu Thng sng st, khng bit lm th no, cng dt cung quyn chy theo. n Kinh Bc Vua sai L Qunh cng hn 30 ngi tn tht a Hong Thi Hu, Hong Phi v Hong T ln Cao Bng. Cn mnh cng Nguyn Hu Chnh v ng ni Mc Sn, t Yn Th. Binh Ty Sn ui nh, Hu Du b t trn. Hu Chnh b bt gii v Thng Long, cn L Chiu Thng trn thot, chy vo ni Bo Lc n np. V Vn Nhm ko qun vo Thng Long, k ti Chnh ri em git. Nhm cho tm Vua Chiu Thng khng c. Cc triu thn ch cn la tha my ngi. Cn Kinh Bc th c Trn

158

Quang Chu, Sn Nam th c Nguyn Vit Tn, Hi Dng th c inh Tch Nhng... u ng binh hng c. Nhm c s, nhng cha bit tnh sao th c ngi Gia Lm, tn l Trn nh Khi, t xng l quan thim s ca nh L, ti ni rng: Bc H on Chnh tuy thm m lng nh L cha nht. T qun chy trn, khng bit lc no v. Nay c Sng Nhng cng l L Duy Cn, trong lc Tin hy cn phong lm ng Cung, t gp bin nm Nhm Dn, b kiu binh ph trut. Nu tng cng rc Duy Cn v lp li, ch dn mt t giy ti ca i Hng, th ni trong mt ngy, vn v b quan nhm li, i s ca tng cng thnh tu d nh tr bn tay. Nhm theo li, tn Duy Cn lm Gim Quc pha t in Cn Chnh. Cu thn nh L khng ngi no theo. Duy Cn trong in vi vi ngi hong thn v vi vin v tng, sut ngy khng thy ai tu hi vic g. Ng Vn S bo cng Nhm: - Ti xem tng Sng Nhng cng khng sao khu sch c ngi. V chng t xa n nay, thin h khng phi t vt ca ai. Nh nn ly th ly hn i, sao li ngi nh th lm Gim Quc? Chng ta lu ngy chu kh vi thnh ny, by gi tr li lm ngi khch ng ca pho tng g ny hay sao? Nhm khinh khnh ni:

159

- Lng ngi Bc H cn nh L lm, khng th khng theo chng vng c. Bn ngi ch bit mnh nh m thi. Vic an dn c ta lm ch. Ng Vn S lm thinh, tr ra ni cng Phan Vn Ln: - Tit Ch khinh ngi thi thm! Ti c g m dm i chng ta nh m s tt, vic ln u t chuyn? Bn lm s mt tu cng Bc Bnh Vng. c tin, Bc Bnh Vng ci: - Bn tm c t lu, bn trng mi nay mi hnh hin. Lp tc truyn lnh xut s. i sut ngy m. Hn 10 hm n Thng Long. Nhm khng kp tr tay, b bt. Hi: - Ti g? p: - ng t bit ly. on truyn em ra git. Ri hiu triu cc cu thn nh L v chung lo vic nc. Vng vn Sng Nhng cng L Duy Cn lm Gim Quc lo vic t t. Cn thc quyn th giao cho i T M Ng Vn S, c Ni Hu Phan Vn Ln, c Nguyn Vn Tuyt, Chng Ph Nguyn Vn Dng. H b Th Lang Trn Thut Ngn v Li b T Th Lang Ng Thi Nhm... ph t. Vng li ct c Ha Ngha hu trn th Kinh Bc, H H hu trn th Hi Dng, Gic Hu ha gi b li. c L hu gi b L, Lc Ti

160

hu gi b Hnh. Sp t xong xui, vo khong cui thng 5 nm Mu Thn (1788), Vng tr v Ph Xun, em theo Phan Huy ch. Tr Ng Vn S, Phan Vn Ln, Nguyn Vn Tuyt[57] l ngi c ca Ty Sn, tt c nhng ngi tham gia quc s u l cu thn nh L. Trong s vn thn, Ng Thi Nhm v Phan Huy ch l hai danh s Bc H. + Ng Thi Nhm, t l Hy Don, hiu l t Hin, con trai ca Ng Thi S, sinh nm Bnh Dn (1746) ti lng T Thanh Oai, huyn Thanh Tr, cch Thng Long hn mi cy s. u Tn S nm t Mi (1775). Lm quan nh L n chc Cng b Hu Th Lang. Nm 1782, kiu binh ni lon, chy trn v qu v Sn Nam. Nm 1788, theo li hiu triu ca Bc Bnh Vng, Ng Thi Nhm l ngi u tin hng ng. Ng n ch b L. Vin l quan V Vn c tng lm Ng l Sng Nhng cng, nn mi cng ngi vi mnh. K cc quan li c nh L lc tc n lm l di sn. Ng y ny vi ng dy i ra. Lc y c mi bit mnh lm, cho Ng l v l, c gin, sai ngi i bt. Ti hm , Ng n dinh Trn Vn K, mt danh s t Thun Ha ang c Nguyn Hu trng dng, v c quen vi Ng khi K ra Thng Long thi Hi nm Mu Tut (1778). Ng ni r

161

vic ban sng. Trn rt mng ni[58]: - C nhn n ng lc. Bc Bnh Vng mn m ti c nhn, sai ti i tm. Bng khng hn m gp. Sng hm sau lin a Ng vo yt kin Bc Bnh Vng. Vng ni: - Ngy trc, v cha Trnh khng dng, ngi phi b nc ra i. Nu ta khng n y, ngi lm sao c thy bng mt tri? C l l tri mun dnh ngi ti cho dng. Vy ngi hy c gng m lo vic bo p. on truyn Trn Vn K tho ngay t ch phong Ng lm T Th Lang b Li, tc Tnh Phi hu, cng vi V Vn c coi tt c cc quan vn v nh L[59]. + Phan Huy ch l em r Ng Thi Nhm. ng l con Phan Huy Cn, ngi lng Thu Hoch huyn Thin Lc t Ngh Tnh, sau di n lng Thy Kh, huyn Thch Tht thuc Sn Ty, ri ni i . nh Nguyn khoa t Mi (1775) tip khoa ng ch nm Bnh Thn (1776). Lm quan vi Vua L cha Trnh cho n nm inh Mi (1787), L Chiu Thng b V Vn Nhm ui nh, ng chy v Si Sn n lnh. Ng Thi Nhm tin c h Phan, Bc Bnh Vng phong l Thi Trung Ng S v em theo v Ph Xun[60]. Trc khi ln ng v Ph Xun, Bc Bnh Vng m tic i cc quan Vn V. Trong ba tic, vng ni:

162

- S, Ln l nha tro ca ta. Dng, Ngn l tm phc ca ta, cn Nhm l tn thn. Nay ta giao vic qun quc mi mt trn Bc H cho cc khanh, cho php cc khanh c tin nghi hnh s. Nhng phi hi ng thng ngh vi nhau, ng ly l mi c m chng i. y l ch hu vng ca ta. Li ni: - Cn L T Hong l do ta lp nn. Tnh tnh m mui, nn rc ly bi vong. Nay cho Sng Nhng cng gim quc, e tng lai T qun li cng Sng Nhng tng tranh, nn bt c d ta phi T Ng Vn S li gip Sng Nhng. Ch lc no bn phng yn tnh, th ta lp tc triu T v. Tht lng ta khng phi ly t Bc H ny u. Ri cng tng s ln ng. Bc Bnh Vng ra Thng Long thng 4 v tr v Ph Xun thng 5 m Mu Thn (1788), i v trong ngoi mt thng. Nhn s Bc H, mt s ra cng tc cng nh Ty Sn, mt s c gi lng trung vi tin triu, n lnh ni sn lm, hoc ni dy chng li nh Ty Sn mt cch quyt lit. Trong s chng i c nhiu danh s, nh Trn Danh n, Bi Huy Kch, Phm Qu Thch, Phm Thi... Cng c i ba v tng m qun khi ngha nhng u b dp tan. Ng Thi Nhm, theo chnh sch on kt rng ri dng ngi khng phn bit mi c v tm lng yu tic nhn ti khng lc

163

no ngui ca Bc Bnh Vng, gp phn ln lao vo vic cng c an ninh v chnh tr Bc H.

--------[57] Nguyn Vn Tuyt Ph Xun ra Thng Long vi Bc Bnh Vng. [58] Trn Vn K quy thun nh Ty Sn lc Bc Bnh Vng ra Ph Xun v theo Vng ra Thng Long tr V Vn Nhm. [59] C nhiu tc phm bng ch Hn truyn th. [60] C nhiu tc phm bng ch Hn truyn th.

164

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn CHIU THNG RC TU V NH TY SN

Qun Nguyn Hu Chnh b qun Ty Sn nh thua. Vua Chiu Thng hong ht sai L Qunh cng hn 30 ngi tn tht em Hong Thi Hu v Hong Hu chy sang Kinh Bc, cn mnh th b Thng Long chy theo Nguyn Hu Chnh n ng Mc Sn thuc Yn Th, Nguyn Hu Chnh b bt, nh vua chy n Ch Linh nh nh Trn Quang Chu v L Ban dy binh ly Hi Dng lm c s, nhng b qun Ty Sn ui nh, nh vua chy vo Sn Nam, nh nh t tng ca Nguyn Hu Chnh l Nguyn Vit Tuyn, nhng Tuyn b qun Ty Sn nh bi Hong Giang, nn nh vua cng L Ban chy vo Thanh ha. Sau nghe li L Duy oan tr v Kinh Bc cho ngi qua cu vin Thanh triu. V Kinh Bc, Chiu Thng sai hai ngi b ti tin cn l Tham tri Chnh s L Duy n v Ph Ng S Trn Danh n sang Trung Hoa.

165

Duy n v Danh n theo ng ni trn qua bin thy, n ra mt tri ph Thi Bnh. Tri ph Thi Bnh lm t t li cu vin ln Tun ph Tn Vnh Thanh v Tng c Lng Qung Tn S Ngh. Trong khi ch i kt qu, Trn Danh n c th cm hoi: Gi c ti Giang Nam quyn ti Kinh Bc Gi c minh gia gia Quyn minh quc quc Vi cm do hu quc gia thanh C thn i th tnh v cc. Ngha l: Giang Nam th chim a Kinh Bc th chim quc Chim a ku gia gia Chim cuc ku quc quc Nghe chim ku ting quc gia Lng c thn nhng xt xa trm chiu. Trong lc , L Qunh, Nguyn Huy Tc a Thi Hu qua Tu, nh vin Ty Long Bng Trn Hng Thun trnh Qung Ty Giang t Dng Hng Nghip bm ln Tn S Ngh. Nhn c hai li thnh cu cng lc. Ngh bn lm s dng v triu.

166

Vua Cn Long chun y li Tn S Ngh v sai Ngh cm 20 vn binh sang Vit Nam, mn c gip Vua L nh Ty Sn t nn h ln t Vit. Tn S Ngh chia qun ra lm ba o: Mt o do Tng binh tnh Vn Nam v Qu Chu ko sang mn Tuyn Quang. Mt o do Sm Nghi ng ko sang mn Cao Bng. Mt o do Ngh cng c Ha Th Hanh ko sang mn Lng Sn. Kh th rt mnh. Ba o qun Thanh tin vo nc ta vo khong gia thng 10 nm Mu Thn (1788). S Ngh truyn hch k ti nh Ty Sn v ku gi thn dn nh L ra hp tc. Vin trn th Lng Sn Phm Khi c khip s, ko c hng. Ph tng Nguyn Vn Dim chy v Kinh Bc cng Nguyn Vn Ha c th, ri sai ngi v Thng Long co cp. c tin, Ng Vn S dng k hon binh, khin Nguyn Qu Nha v Trn B Lm mang ba t bm vn k tn Sng Nhng cng v b quan vn v, n qun th Tn S Ngh cu ha. S Ngh bc khc Ng Vn S bn nhm vn v li thng ngh. Nguyn Vn Dng ngh dng phc binh nh ch. Ng Thi Nhm ni: - Qun ch mi ti, sc cn mnh kh ng hng, li khoa trng thanh th lm kinh ng nhn dn. Nu ta em qun ra

167

khi thnh s b chng st hi. Cu binh s ca Bc H nhu kh vn nht, tha c trn ht. Chng y ta mun nh th khng hn, m mun gi cng khng ng. Chng phi l thin sch. Chi bng rt ht qun thy b vo ng gi t Tam ip ra n bin, bo ton lc lng ri cho co cp v Ph Xun. Lc ta s quyt chin cng khng mun. Ng Vn S ni: - Gic n cha nh chy, ti e c ti vi Bc Bnh Vng. Ng Thi Nhm p: - Lng tng thi xa, lng sc gic trc ri mi nh vic cng hay th. Nay ta em ton qun lui v, chng qua l cho chng ng nh mt m, sng ngy ui i, c g quan trng. Nu Bc Bnh Vng hi ti ti s bm bin. ng c yn tm. Ng Vn S lin cho gi binh cc trn Kinh Bc, Thi Nguyn, Hi Dng, Sn Ty n tp hp ti Bc Thnh trn Sn Nam, ri ng tin vo Tam ip. Cht c tin qun Thanh qua khi i Nam Quan, Phan Vn Ln ni nng: - Nc khng cn phi ln, binh khng cn phi nhiu, h quyt chin th thng. Nay lm tng nm binh quyn ci ngoi m gic n khng nh th lm tng lm g ? Ri tha m ti em qun ra i. n b pha nam sng Nguyt c th nghe qun Thanh ti ni Tam Tng, Ln c binh s

168

liu lnh li cn qua sng. Qun cht ui qu na. Cn mt na va n b bn kia th qun ch nh git ht. Ln mt ngi mt nga sng st chy tr v. Ng Vn S c kinh, giu kn vic Ln, khin ch tng chnh t i ng, trc tin n Tam ip. n Tam ip vo ngy 20 thng 11 nm Mu Thn (17-121788). Mt mt chia n c th, mt mt cho Nguyn Vn Tuyt v co cp Ph Xun. Khng gp sc cn tr ng k, Tn S Ngh tin qun d dng. n Kinh Bc c Vua Chiu Thng n tip trng th. Ngh cng nh vua trc ch n Thng Long cho i qun h tri Yn Ph cn tng doanh th t ti Ty Long Cung. tin vic qua li, mt dy cu phao bc ngang qua sng Nh. Ngy hm sau (21 thng 11 nm Mu Thn), Ngh phong Vua Chiu Thng lm An Nam Quc Vng ti in Knh Thin v quyt nh sau tt Nguyn n mi xut qun nh Nguyn Hu. Vo thnh Thng Long nh vo ch khng ngi, Ngh ngh rng nh dp Ty Sn s d dng nh ly trong ti, nn l ng vic binh, ngy ngy lo hng lc th. Vua Chiu Thng tuy th phong, nhng phi theo nin hiu Cn Long, v vic g cng phi bm ln Tn S Ngh. Mi ngy sau bui chu, Chiu Thng phi n dinh S Ngh chu chc vic c mt. Nhiu khi Ngh khng cho vo, ch sai mt ngi ra

169

bo: Khng c vic g quan trng, Vua hy v cung ngh. Th m khng bit nhc, ngy ngy ch lo vic bo n bo on git hi nhng ngi theo Ty Sn. Mt ngi tn n kt duyn cng mt tng Ty Sn, c mang. Chiu Thng sai m bng, ly thai nhi git cht! Ba ngi hong phi hng vai ch nh vua, b cht chn qung ra gia ch. Vic chm git v t th khng ngy no khng c. Lng dn khng khip! Mt s nhn s, trc hnh vi tn bo ca Chiu Thng vn m mi c trung nh Bi Huy Bch, Phm Qu Thch, Phm an Phng... C ngi ni Trung l trung vi nh L ch u phi trung vi Vua Chiu Thng. Li c ngi ni Qun bt knh thn bt kh bt trung[61]. Nhng quan li c b trn trong lc Nguyn Hu Chnh b git, nghe tin Vua Chiu Thng tr v, lc tc ko nhau ti thnh bi yt v n xin Tn S Ngh ra qun nh Ty Sn. Ngh p: Nm gn ht. i u m vi vng? Gic cn gy, mnh dung tng cho n t lu l nui cho n bo, ri n em tht n np cho mnh xi, chng hay lm sao? Ri truyn ba qun ng tri ngh ngi ra ging chin u. Qun lnh ca S Ngh thy ch tng tham tn dm dt, tng lnh li khng nghim minh, nn tha h ngang dc. Nhng v cp bc, hm hip, tn st... xy ra hng ngy. Nhn dn khng

170

my lc c n ngon, ng yn. Ni ni thn! Cnh nc lon dn kh n th l cng cc. Ngi ngi u trng mong cuc i i thay.

----------------[61] Ngi xa dy: Ph t t hiu, qun knh thn trung ngha l cha c hin lnh con mi c hiu Vua c knh v ti mi trung tc l ngi trn c lo trn bn phn mnh th mi c quyn buc k di lo trn bn phn. Nhng ngi sau li ni: Ph bt t, t bt kh bt hiu, qun bt knh, thn bt kh bt trung. Ngha l Cha khng lnh, con khng th khng hiu. Vua khng knh, ti khng th khng trung. Tc l buc k di phi gi ht phn mnh i vi ngi trn, d ngi trn khng gi trn bn phn. Phn ng cc nh Nho theo li sau.

171

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn VUA QUANG TRUNG I PH QUN THANH

c tin qun Thanh sang chim ng Thng Long, Bc Bnh Vng lp tc hi cc tng n bn vic dp gic. Cc tng xin Vng trc nn chnh v hiu rng buc lng ngi Nam Bc ri sau s khi binh. Theo li, Vng sai p n Bn Sn (gn ni Ng Bnh). Ngy 25 thng 11 nm Mu Thn (1788), lm l co Tri t, ln ngi Hong , t nin hiu l Quang Trung. Ngay hm ng quang, Vua Quang Trung t thng lnh thy b i binh, c sut tng s t n, ko rc ra Bc. i u l mt l c vung to ln, nn thm gia thu mt tri vng rc r, tng trng cho hiu Quang Trung. qun s i cho chng v khi mt, nh vua cp cho ba ngi mt cng tre, hai ngi khing mt, lun phin nhau i gp ngy m ra Ngh An. n ni l ngy 29 thng 11. Nh vua mi La Sn Phu T n vn k.

172

La Sn Phu T tn l Nguyn Thip, ngi lng Mt Thn, x Nguyt Ao, huyn La Sn, trn Ngh An. Sinh nm Qu Mo (1723). u Gii Nguyn nm Qu Hi (1743). Vng li m v thy l Nguyn Nghim, Phu T ra lm hun o Anh . c t lu t chc, v n ti ni Thin Nhm, t hiu l Lp Phong x s. Phu T l ngi hc rng, o cao, lng danh khp Nam Bc. K ra Bc ln u tin dit Trnh, n Ngh An, Nguyn Hu vit th mi ba ln, li l khim tn xin c lm qun s. C mt mc t chi. K th hai khi ra dp V Vn Nhm. Nguyn Hu li cho mi c n hi kin. B s gi thi thc, bt c d c ra gp Nguyn Hu ni Ngha Lit. Hu c bt bnh ni: - Nghe ting Tin Sinh, mong c gp mt. Sao Tin Sinh li c thoi thc? Hay l tin sinh coi Hu ny khng phi l anh hng? C p: - Trnh th tim lng 200 nm, Tng qun nht c m bi dit c, th a u giao li cho Vua L. Cng c nh th, ai li khng cho Tng qun l anh hng. Nhng nu Tng qun nhn tai nn ca ngi m lm li cho mnh, y l di ly ngha trc, thu ly li sau, th l gian hng. Hu cung knh ni:

173

- Ngi i gi Tin Sinh l Thin H S tht khng sai. Hu ni n xin c ra gip. C ly c tui gi sc yu xin c yn ni sn lm. K ny c giy mi, c n ngay v ni: - Qun Thanh xa mi ti khng bit tnh hnh qun ta mnh yu th no, a th nc ta him tr ra sao, khng bit nn nh hay nn gi. Cha cng ra y nn nh gp th khng qu mi ngy nht nh tiu dit c ch. Vua Quang Trung mng r: - Tht hp ta! Nh vua ng qun Ngh An tuyn m thm binh, tr thm lng thc. Sau mi hm qun mi c tnh hn 10 vn, trn 200 tht voi v 5.000 con nga. Qun s u mc o cp np , i m ng kt tua [62]. Cn lng th go xay bt c thnh bnh trng, n th x b lm tht thng. Tn binh u c tp luyn hng ngy. Nh vua ci voi i xem tp luyn v ban li ph d mi ngi. Mt hm nh vua trng thy trong m tn binh mt trng s, mnh mc o trng, tay cm kch, lng eo cung, biu din ti ngh trng va p va hng. Nh vua rt ly lm l, cho ngi gi n. Trng s va n gn, nh vua lin nhy xung voi, chy li cm tay gi: - C nhn! Ai ny u ngc nhin, hi nhau: - Ai vy?

174

 l ng Vn Long. ng Vn Long t l T Vn, ngi lng Vn Hi huyn Tuy Vin (Tuy Phc), ph Quy Nhn. Lc nh hc v, tinh thng v mn cng quyn (quyn cng mnh), sau theo Trng Vn Hin hc Min quyn (quyn mm do) ngt 5 nm mi thnh ti. Ngi trong v lm thy ng gm c hai mn ngnh cng v nhuyn cng[63] khng ai ch ni, nn tn xng l ng v ch. ng li c sc mnh v cng. Nm nga di t, dng hai cnh tay bnh mt c xe ch nng. Ngi Quy Nhn gi l Ngi tay st (ng Thit T). Ni qu hng khng c i th. ng i khp y tiu dao ngy thng. Nghe tin Vua Quang Trung i nh qun Thanh, ng bn n nhp ng. V c d dng, ng bn by ra tr mc o trng din v trong khi tt c qun s u mc o . Gp c bn c, Vua Quang Trung ht sc mng, lin phong cho ng chc i c cng mnh i nh Bc. Sau khi chun b y , nh vua h lnh try qun. Ngy 20 thng chp (15-1-1789), i binh ti Tam ip[64]. Ng Vn S, Ng Thi Nhim, Phan Vn Ln ra chu ti. Nh vua ci: - Ta bit y l k ca Ng Th Lang. Lui qun trnh th gic, trong khuyn khch s kh, ngoi phn khch lng kiu ngo ca gic. K d ch vo ch him yu ca ta, nh th l phi.

175

Cc khanh khng c ti chi c. Li ni: - Chng n sang chuyn ny l mua ly ci cht thi. Ta nh mo c ri. Dp yn gic ch trong mi ngy l xong. Nhng gi yn b ci sau ny ta phi nh Ng Th Lang. on lo chnh n qun ng, ct xp tng t, hoch nh ng hng. Hai bn ra Thng Long, Vua Quang Trung nhn thy r a hnh a th ca Bc H v khi dng binh Ngh An, nh vua mt sai qun i do thm nm vng tnh hnh ca ch. Nh vua chia thn binh Thun Qung lm bn dinh Tin, Hu, T, Hu, cn Tn binh Ngh An th lm Trung qun. Trung qun do nh vua trc tip iu khin. Tin qun do i T M Ng Vn S v Ni Hu Phan Vn Ln cai qun. Hu qun do H H Hu c chin. T qun do i c Nguyn Vn Lc v i c Nguyn Vn Tuyt ch huy, kim c b binh v thy binh. Tuyt gi nhim v Kinh Lc Hi Dng, ng tip mt ng. Lc tin n Lng Sn, Phng Nh, gi vng Yn Th chn ng rt lui ca ch. Hu qun gm m qun v tng qun, do i c Nguyn Vn Bo v i c ng Vn Long[65] thng lnh. Long

176

em m qun qua huyn Chng c (H ng) tin n lng Nhn Mc huyn Thanh Tr (H ng). Bo em tng binh qua vng Sn Minh (ng Ha, H ng) lm qun tip ng. trng dng thm lng kiu cng ca ch, nh vua sai Trn Danh Bnh cm u s b tm ngi mang l vt v vn th ra tha thit xin quan i Nguyn Soi ca Thin Triu dng qun tra xt cho r v sao Ty Sn phi thay quyn nh L. S b cn tr li cho Tn S Ngh 40 ngi Trung Hoa do tng cp c Thin Tng cm u b qun Ty Sn bt c. Tn S Ngh chm Trn Danh Bnh, chm lun c c Thin Tng v cm t phi on s gi. Mi vic c b, nh vua cho m tic linh nh vo ngy 29 thng Chp thit i tng s. trong ba tic nh vua ni: - Ba nay ta hy n tt Nguyn n trc. Sang xun ngy mng 7, vo Thng Long, s m tic n tt Khai H. Li ni: - Xun sang, mt l n tt, hai l chu cht. Tng s phi ht lng cng ta. Ai ny u hn h vui mng. Vui mng hn l Phan Vn Ln, vui mng v c gp li bn hc ngy xa: ng Vn Long. Sau chuyn hn huyn, Long hi thm tin tc thy hc Trng Vn Hin. Ln ni: Thy ra gip

177

Vua Thi c mt thi gian, ri lui v An Thi dng lo. T y vic binh bn rn, ti khng i thm c m cng khng c tin tc ca thy. Khng bit c cn khe mnh. n xa ngh li lm lc tht bun. Long ni: - Hn mi nm nay ti mi mit giang h, cng khng lo trn ngha s . Nhng chuyn ny nu nh ui c gic xm lng, th chc thy cng mng rng cng dy d khng n ni ung. Sng hm sau, 30 thng chp, nh vua truyn lnh xut qun. Vua ni: - Ta n m ch khng bit, l ch ng ta thc. Ta nh m ch khng phng, l ta chm k tay khng. Ta nht nh thng. Ting hoan h vang tri, kh th mnh chuyn ni. Qun Ty Sn n u cng c dn a phng hoan nghnh n . Ni m heo b tht i, ni em bnh chng bnh tt ra dng. Ht b kiu binh ca cha Trnh lng hnh gieo tai ha ln u, n b L Chiu Thng rc ngoi bang v dy xo t nc, nhn dn Bc H coi qun Ph Xun nh nhng on hip s cu khn ph nguy [66] nn nhit tnh ng h. Cha ht ngy 30, ngha qun qua khi sng Gin Thy Ninh Bnh. Hong Phng Ngha, cu thn nh L do Tn S

178

Ngh sai ng qun gi Sn Nam, nghe i binh ko ti, cha gip trn b chy v H Nam. Vua Quang Trung cho qun ui theo n Ph Xuyn (H ng) th bt trn c tng ln qun. Bn qun xch hu ca gic cng b git khng cn mt mng. Nh vy m mi lin lc gia qun ch b ct t hn. Cc n ng pha ngoi khng hay bit chi c. Ngha qun lng l ko ra. Mng 3 thng ging nm K Du (1789) lc na m ngha qun vy n H Hi. Qun Thanh ang ng, nghe ting reo h, ting trng trn vang rn nh sm ngoi chin ly, khip s, khng cn gan chng c, vi v ko c hng. Ngha binh ly trn qun lng v kh gii. Qua m mng 5, va cui canh t, nh vua sai dn tt c lng thc vo mt ch ri cho t sch, v bo tng s: - H thng gic th c no, thua gic th cht i. Li ly my thc khn vng qun vo c v th: - Nu khng thng c gic th cht vi khn ny ch nht nh khng lui. on xn tay o, xch Long ao nhy ln mnh voi, thc qun tin nh n Ngc Hi. Voi trn i trc, qun lnh theo sau i nh gi cun. Tng Mn Thanh hay tin, ko k binh ra chn nh. Nhng va trng thy voi, nga s cung, h ln nhng ting kinh hong, ri

179

chy tn lon. Qun Thanh b ri hng ng, khng dm giao chin, phi rt lui vo gi n. n qu kin c. Mt ngoi ly u cm chng st v t phc li. Trong n li bn sng ra nh ma xi. Vua Quang Trung truyn ly 60 tm vn dy, c ba tm ghp vo thnh mt phn vn, ngoi ph rm trn vi t t. Ri c mi ngi, lng eo on ao, khing mt tm phn vn i trc, tip theo hai mi ngi cm v kh, tin theo th trn ch nht. Nh vua ci voi theo sau c sut. n bn ro ro. Qun ta khng h lui mt bc, vt chng st, ph tan ca ly, trn vo n. Qun ch khng cn dng sng c na. Qun ta qung vn, nh xp l c, nhanh nh chp, mnh nh bo, git qun ch nh thi rau. Qun ch khng c ni, b chy, lp dy p ln nhau, lp chm phi a li, lp cht lp b thng, cn bao nhiu b bt sng. Tng Thanh l c Ha Th Hanh, Tin phong Trng Triu Long v T Dc Thng Duy Thng u t trn. n Ngc Hi gi v tr quan trng nht trong h thng phng ng ca ch. Lc lng c trn 3 vn qun tinh nhu. n b tiu dit, qun t trn v b bt hn hai phn. Cn chng mt phn sng st ko nhau chy ra ng Thng Long, chng ng n gn Vn in th b qun Ty Sn b tr sn, chn nh. Qun ch phi thi lui, chy qua cu Vinh sang vng m Mc. m

180

Mc l mt vng m ly rng ln thuc huyn Thanh Tr. i c Nguyn Vn Bo t Sn Minh em tng binh n i ng. Khi c tin qun ch t Ngc Hi chy ln th em voi ra bao vy. Qun ch lp chn thy trong bn ly, lp b voi ch, khng cn mt tn sng st. Lc lng Ngc Hi b tiu dit ton b. Trong khi Ngc Hi b tiu dit th n Khng Thng cng b tiu dit lun. Khng Thng nm pha ty nam thnh Thng Long. n b qun i c Long tiu dit. i c ng Vn ng c vin ph tng l ng Tin ng, tr dng hn ngi, trc kia lm quan cng cha Trnh, sau quy thun nh Ty Sn, ng Tin Long qu Lng X gn Thng Long, am hiu a hnh v ng li trong khp vng Thng Long v ln cn, hng dn qun i ng tt. i c ng Vn Long t huyn Chng c n Thanh Tr, trc ht chim n Yn Quyt v Nhn Mc, nm pha ty bc n Khng Thng. Hai n ny l hai n nh lm tin n cho Khng Thng. Hai n b h mt cch nhanh chng v im lng. Qun c Long ko vy n Khng Thng t lc cha tinh sng. Trong n khng hay bit. Qun c Long c nhn dn ng h, dng rm kh bn thnh con ci, tm du, chc la. Ri mt ting h, mun nghn ting ng,

181

ng thi la bt chy. Bn mt u c nh la hng hc v ting h ht vang tri. Qun trong n khng khip, khng cn sc chng c. Tng ch huy l c Sm Nghi ng cha kp i ph th qun ca c Long ph n trn vo nh nc v . ng khip s, trn ra Hoa Sn tc g ng a tht c t t. Binh s trong n b git qu na. Mt na cn sng st lp chy ra hng Bc, lp theo sng T Lch chy vo Nam. Chy n m Mc b qun c Bo tiu dit ht. Ti bn doanh, Tn S Ngh ng theo di mt trn pha Nam, bng c tin n Ngc Hi ri n Khng Thng b tiu dit, v binh Vua Quang Trung ng ko n kinh thnh. Cn ng lng tng cha bit liu th no, th binh c Long t Khng Thng ko vo Thng Long, st kh ngn ngt. Ngh s qu khng kp mc o gip, khng kp thng yn nga, ht hi cng ton k binh hu cn b cung Ty Long, vt cu phao chy qua sng Nh. Tng s thy ch tng b chy, rng rng chy theo, ln nhau qua cu phao. Cu khng chu ni sc nng b t, nm tung hng vn qun ch xung sng. Tn S Ngh cng m tn qun nhm i Nam Quan m chy. Nhng chy n u th cng b qun ca c Lc nh git. Tn S Ngh phi vt b tt c sc th, n tn lo chy thot

182

thn. Chy by ngy m mi n trn Nam Quan, i cm kht nc. Vua Chiu Thng cng chy theo Tn S Ngh. o qun Thanh ng Hi Dng cng b c Tuyt nh bi. Ring o qun Thanh ng Sn Ty, tuy khng b tn cng, nhng cng hong s, rt chy v nc. Qun Mn Thanh b qut sch. Bc H hon ton c gii phng. Chiu mng 5 thng ging nm K Du (30-1-1789), Vua Quang Trung ko qun vo thnh Thng Long trong khng kh tng bng. Chic chin bo ca nh vua thm b thuc sng nhum thnh mu en. Nh vua vo thnh Thng Long trc k hn hai ngy. Trm h cht ng nghnh tip. Ting reo h ca nhn dn v ca binh s vang di mt gc tri. Theo ng li hn, Vua Quang Trung cho tng s n tt mt ln na. Nhn dn trong thnh v ngoi thnh cng ua nhau m tic vui, tng bng nhn nhp. V trn k i thnh Thng Long, ngn c mt tri vng bay php phi.

183

------------------

[62] i Nam Quc S din ca c cu ni v binh Ty Sn: Qun dung u mi l thng M mao o cht ng ko ra. [63] Ngnh cng: Cng quyn. Nhuyn cng: Nhu quyn. [64] Tam ip tc gi l ni Ba Di gia Thanh Ha v Ninh Bnh. [65] Cc sch chp l c Mu. [66] Theo li ca gio s Jumilla de Diego, trong Bulletin de la Socet des Etudes Indo Chinoises.

184

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn VUA QUANG TRUNG I NGOI

Lc dn binh Tam ip, Vua Quang Trung ni cng ch tng: - Trung Quc ln gp mi nc ta, sau khi b thua mt trn, t ly lm nhc m bo th. n lc y ch c ngi kho ng t lnh mi dp tt c la chin tranh. Ngoi Ng Thi Nhm khng ai lm ni. n khi thng c qun Mn Thanh ri, xem trong giy t Tn S Ngh b li c t mt d ca Vua Cn Long i khi ni rng: Vic qun nn t t m lo liu ch nn hp tp. Hy a hch truyn thanh th i trc. Cho cu thn nh L v nc tp hp ngha binh v tm T Qun nh L em ra cm u i ch cng Nguyn Hu, th xem s th th no. Nu lng ngi nc Nam cn nh nh L m c qun ta ko n, th ai m chng gng sc. Nguyn Hu tt phi tho lui. Ta sai T Qun ui theo trc i binh ta ko theo sau. Nh th khng kh nhc

185

my m thnh cng to. l thng sch. V bng ngi trong nc, na theo bn n na theo bn kia, th Nguyn Hu tt khng chu lui qun. Ta s a th vch r ng ha phc xem Hu p ng th no. i thy qun Mn, Qung i ng b vo nh dp Thun Ha, Qung Nam xong, b binh s tin ln sau. Nguyn Hu hai u th ch, tt phi quy phc. Chng ta lm n cho c hai bn: t Thun Ha tr vo Nam th cho Nguyn Hu. T Chu Hoan Chu i tr ra th phong cho T Qun nh L. Ta ng i binh li kim ch c hai bn, sau x tr. Vua Quang Trung bo Ng Thi Nhm: - Mu ca Vua Cn Long, ta bit trc ri. Nay b thua chc khng nhn nhc. Hai nc nh nhau ch lm kh dn. Nu dng li ni kho trnh vic binh ao vic y nh khanh ch trng cho mi c. Ng Thi Nhm vng mnh tho th, i khi ni rng: Nc Nam vn khng dm chng c vi i quc. Ch v Tn S Ngh lm l vic nn phi thua. Vy nay xin t ti v xin ging ha. Vua Quang Trung sai s mang th sang Tu, v truyn em nhng qun nh Thanh bt c, mt ni, cp cho lng thc, i ngy cho v nc. Xong xui mi vic, thng 2 nm K Du, nh vua em qun v Ph Xun, lu Ng Vn S v Phan Vn Ln li Thng Long thng lnh vic qun quc. Cn

186

vic giao thip vi Trung Hoa th y thc cho Ng Thi Nhm v Phan Huy ch. Cho tt c ty nghi x s, h khng c vic quan trng th khng phi tu. Vua nh Thanh hay tin Tn S Ngh bi binh, ng ng ni gin, lp tc ging ch sai quan ni cc l Phc Khang An ra thay Tn S Ngh l Tng c Lng Qung, em binh m 9 tnh sang chinh pht Vit Nam. Nhng nh Ng Thi Nhm c chnh sch x giao khn kho i vi Phc Khang An bn ngoi v cc cn thn l Ha Thn bn trong, v li trn tu mm do du dng i vi Vua Mn Thanh, cho nn Vua Mn Thanh l Cn Long thun cho ging ha v sai s sang phong Vua Quang Trung lm An Nam Quc Vng. Vua Cn Long li tng cho Vua Quang Trung mt chui trn chu v truyn sang nm Canh Tut (1790) sang chu. Cn L Chiu Thng v cc quan tng vong u b Vua nh Thanh truyn em an tr mi ngi mi ng. Th l Vua Quang Trung c chnh thc cng nhn l Vua nc Vit Nam. Vua Quang Trung lm biu t n, trong c cu: - Thn hu mu hu thn, bo p ngng bng i to; Qun vi s vi ph, sanh thnh thng k long n Ngha l: - Ti c cha c m, bo p nga nh c c; Vua va nui va dy, sanh thnh mi nh n su Vua Cn Long khen:

187

- Li ni c hu, trm phi coi Hu nh con. Xun nm Canh Tut (1790), Phc Khang An gic Vua Quang Trung sang chu Vua Cn Long. Nh vua bn chn ngi dung mo phng pht mnh, tr lm quc vng. Phm Vn Tr[67] c chn. Thp tng gi vng c hong t Nguyn Quang Thy cng cc quan vn v Ng Vn S, ng Vn Chu, Phan Huy ch, V Huy Tn, V Danh Tiu, Nguyn Tin Lc, Vn Cng. Cng phm, ngoi nhng bo vt thng l, cn c hai tht voi c ng di hn si v mt ban nhc cng v n vi mi bi t khc chc th do Phan Huy ch son[68]. S b khi trnh ti Ngh An ngy 29 thng 3 nm Canh Tut (12-5-1790) v qua khi i Nam Quan ngy rm thng 4 (28-51970). Tng c Lng Qung Phc Khang An v Tun Ph Qung Ty Tn Vnh Thanh a S b n Yn Kinh. Lc y Cn Long i tun th, s b phi n hnh cung sng Nhit H k kin. Vua Cn Long tng Nguyn Hu thit, cho vo lm l bo tt[69]. Nh vua vui nhn cng phm, v tng cho Quang Trung bn ch Cng cc quy thnh v cu i t tay Vua vit: Chc h hiu tn thn, vnh cu n thm tri pht th; Qun quan ng sng tch, ti k thanh s v tin vn C Bi Vn Lang dch: Trc sau vn ch tn thn, lng nghn sau khng d lt;

188

i li nh n sng t, s xanh t trc tht cha nghe. Nh vua li sc phong Nguyn Quang Thy lm An Nam Quc Vng Th t, ri truyn m tic i s b. Trong ba tic nh vua ng ch ban cho Quang Trung mt bi th: Doanh phin nhp chc tr thi tun S kin hn nh cu thc thn Y c v vn lai tng quc Thng triu vn s b kim nhn[70] Cu kinh nhu vin k trng dch Gia hi kim min th nhn V yn vn tu thun thin o i Thanh vnh t vn nin xun. C Bi Vn Lang dch: Dng li chc tng gp thi tun Mi thy m in trc thn L cng kh khen lng tng quc Triu xa ngh thn chuyn kim nhn Phng xa tng gi n nhu vin Hi tt cng khuyn ngha th nhn Dp v di vn l thun o Nghip Thanh bn vng c mun xun Trong lc s b ang Yn Kinh th bn gic bin nh ph

189

min duyn hi Trung Quc gip gii nc ta. Tung Trung Hoa l Trn Diu Cu nh vin bin tng Vit Nam l Phm Quang Chng gip sc, tiu dit c bn gic bin. Vua Cn Long ban thng cho Quang Chng rt hu v ng li tin tng lng thnh tht ca Vua Quang Trung. Ngy 20 thng 8 (28-9-1790) Vua Thanh h ch cho s b v nc. Lc by gi l ma thu, gi sng lnh lo, Cn Long ban cho Quang Trung mt tm o cu mc m v mt ng tin vng chm ch Phc to ln lm ca truyn th. Li i li gn long thp, v vai, n tn y d, ri cho ngi v chn dung Quang Trung lm k nim. S b c tng Trung Hoa l Trn Dng Phu h tng sut dc ng. V ngy 29 thgn 11 (3-1-1791) th n i Nam Quan. Qua nm Nhm T (1792), Vua Quang Trung sai V Knh Thnh, Trn Ngc Thy sang triu nh nh Thanh hin thip, xin m ca i Bnh Thy Cao Bng v ca i Du Thn Lng Sn cho Bc Nam qua li bun bn vi nhau c min thu. Li xin lp nha hng [71] ph Nam Ninh tnh Qung Ty ngi Nam qua sinh sng, Vua Cn Long u chp thun. Li trc kia 6 chu thuc Hng Ha v 3 ng thuc Tuyn Quang, b bn th ty nh Thanh xm chim em sp nhp vo lnh th Lng Qung. Vua Quang Trung vit biu nh Phc Khang An chuyn ln Thanh triu, thnh cu phn nh li cng

190

gii. Khang An ly c cng gii nh m bc khc. Nh vua c bt bnh, nn lo dng uy sc nhu ri i li t ai ca t tin. i vi Trung Hoa nh th l tm yn. V Quang Trung cn phi i ph vi Xim La, Ai Lao v Min in. Khi L Chiu Thng chy sang Tu, L Duy Ch li Tuyn Quang, nng nh th t Nng Phc Tn v Hunh Vn ng. Ch lin kt vi th dn Vn Tng, Trn Ninh, Trnh Cao, Quy Hp, Xim La chun b nh ly thnh Ngh An. Vua Quang Trung hay tin, sai Trn Quang Diu lm i Tng Trn, L Trung lm i T L, pht binh i to tr[72]. Thng 6 nm Canh Tut (1790), ly c Trn Ninh, T trng l Cheo Nam, Cheo Kiu b bt. Thng 8 bnh c Trnh Cao v Quy Hip. Thng 10, th lnh Vn Tng b thnh chy, qun Ty Sn ly c v s ching, trng v vi chc tht voi. Tha thng nh thng n bin gii Xim La, chm c T sy l Phan Dung v Hu sy l Phan Siu. Binh Xim thua chy tn lon. Trn Quang Diu v L Trung dp yn bin gii, ko binh v Tuyn Quang nh Nng Phc Tn v Hunh Vn ng. Nng, Hunh chng khng ni b git, L Duy Ch chy khng kp

191

cng b git lun. Ma xun nm Tn Hi (1791) Vua Ai Lao l Chiu An khng chu triu cng, Vua Quang Trung li sai Trn Quang Diu em qun sang vn ti. Qun Ai Lao s hi xin hng. T y ht lng thun phc. Vua Min in hay tin lin sai s sang Vit Nam thng hiu. T y b ci pha Ty cng nh pha Bc c yn n.

-------------[67] Phm Vn Tr l anh b h Phm m Nguyn Quang Thy. [68] Mi bi t l: Mn nh phng, Php gi dn, Thin thu tu, Lm ging tin, Thu ba t, Bc dng t, Yt kim mn, H thnh triu, Lc xun phong, Phng hong cc. [69] Bo tt l m gi: con m gi cha n nim vui v (tt h tha hoan). l Vua Cn Long mun c th ha li ni ca Vua Quang Trung trong bi chiu t n, v li ca chnh mnh khi xem xong t chiu. [70] Cu ny chp theo c Bi Vn Lang. C ngi c l: Tin triu kham tiu i kim nhn. Li c ngi c: Thng triu vng s i kim nhn. Chuyn Ngi vng: Trong trn Chi Lng, L Li bt git tng Minh l Liu Thng. Sau Vua Minh buc Vua L phi cng ngi vng thng mng. Cc triu

192

L, Mc u np hng nm. n i L Trung Hng, triu L D Tng Nguyn Hn dng ti ngoi giao xin bi b. n i Quang Trung, Tng c Lng Qung Phc Khang An vit th nhc li l y. Vua Quang Trung phn i. V n k chin thng Vua Thanh lm ng. [71] Nha hng: C quan gii thiu v vic mua bn. [72] L Trung, ngi Ph M ph Quy Nhn, vn v gm ti. i lnh Ph Ly, theo Vua Quang Trung ra Thun Ha, lp nhiu chin cng lm ln n chc c. Tnh trung ngha thng ngm cu th ca Vn Thin Tng: Nhn sanh t c thy v t Lu th an tm chiu hn thanh.

193

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn VUA QUANG TRUNG V VN NI TR

Phn t thuc Vua Thi c, Vua Quang Trung c minh nh ngay sau khi c s bt ha gia hai anh em: t Hi Vn Quan tr v l ca Vua Thi c. T Hi Vn Quan tr ra l ca Vua Quang Trung. Nc nh tuy hai trn thc t nhng vn l mt trn danh ngha: hai min Nam Bc vn ly nin hiu Thi c. Khi Vua Quang Trung ln ngi Hong , nht l sau khi chin thng qun Thanh, Bc Nam mi tr thnh hai nc ring bit, khng xm ln lnh th nhau cng khng can thip ni b nhau. Thng 2 nm K Du (1789), giao ph vic cai tr Bc H cho Ng Vn S, Ng Thi Nhm, Vua Quang Trung tr v Ph Xun, lo sa sang vic nc. 1. HNH CHNH Chn kinh . Vua Quang Trung c ng ti Ngh An t lc cn lm

194

Bc Bnh Vng. Nh vua nh La Sn Phu T chn t lp . Ban u nh vua nh chn Ph Thch trn sng Lam, gn ni Ngha Lit, sau i ra Yn Trng (Vinh), cui cng chn Dng Quyt tc vng ni Phng Hong. a th hng him. Pha Nam c sng Cn Mc v Sng Lam, pha ng bc c ni Phng Hong. u l ho v thnh thin nhin che ch cho kinh thnh. Thnh khng rng my. Bc Nam ch di chng 300 mt. ng Ty di chng 450 mt. l ni thnh. Ngoi thnh cha xy. Thnh Ngh An gi l Phng Hong Trung . Ci thnh Thng Long l Bc Thnh. V Phng Hong thnh cha xy xong, nn Vua Quang Trung v ng ti ni Ph Xun sut thi gian tr v. T chc chnh quyn trung ng. Vua Quang Trung c ba b v chnh thc: - B h Phm[73] thn Ph Phong, huyn Tuy Vin (Bnh Kh), ph Quy Nhn, mt sm, sanh h c hai trai l Nguyn Quang Thy v Nguyn Quang Bn. B h Phm mt ri, nh vua kt duyn cng b h Bi thn Xun Ha (Bnh Kh). B h Bi l m ca Nguyn Quang Ton, Nguyn Quang Thiu, Nguyn Quang Khanh v hai ngi con gi.

195

- Ngc Hn cng cha mi c mt con. Quang Thy v Quang Bn lc by gi 17, 18 tui. Quang Ton mi 9, 10 tui. Con Ngc Hn mi 2 tui. Vua Quang Trung phong b h Bi lm Chnh Cung Hong Hu, b Ngc Hn lm Bc Cung Hong Hu v lp Nguyn Quang Ton lm Thi t. B h Phm c truy phong l Nhn Cung oan Tnh Trinh Thc Nh Thun V Hong Chnh Hu, phong cho Quang Thy lm Khanh Cng Lnh Bc Thnh, Tit Ch Th B Ch Qun, phong cho Nguyn Quang Bn lm Tuyn Cng Lnh Thanh Ha c Trn, Tng L Qun Dn S V. Nguyn Quang Thy c Vua Cn Long phong l An Nam Quc Vng Th T. Vua Quang Trung sai s em biu sang tu rng Thy l con dng th.Cn Long nghe theo, phong Ton lm An Nam Quc Vng Th T thay Thy. C ngi bt bnh, ng cng Nguyn Quang Thy, Thy ni: - Em ti hay ti lm Thi t cng th thi. iu ct yu l lm th no cho nc i Nam c mi ngy mi thm giu mnh, nh Ty Sn mi ngy mi thm vng bn, l tt. Hng tr thc ng thi khen l i nhn. Quan ch vn tng t nh c. i khi trn th c Tam cng l Thi S, Thi ph, Thi bo; Tam c l Thiu s, Thiu ph,

196

Thiu bo, i chng t, i t , i t m, i t khng; i c, i h. Li c Trung th snh, Trung th lnh, Lc b Thng th... Th lang, T v... T chc hnh chnh a phng. i nh L nc chia lm 13 trn: Sn Nam, Sn Ty, Kinh Bc, Hi Dng, Thi Nguyn, Tuyn Quang, Hng Ha, Lng Sn, An Bang, Thanh Ha, Ngh An, Thun Ha, Qung Nam. i Quang Trung, trn Qung Nam thuc v Vua Thi c, Vua Quang Trung chia Sn Nam ra lm hai thnh Sn Nam H v Sn Nam Thng. Trn chia lm nhiu ph; Ph chia lm nhiu huyn; Huyn chia lm nhiu tng; Tng chia lm nhiu x; X chia lm nhiu thn. Trn th c Trn Th (v) v Hip Trn (Vn) iu khin. Ph, Huyn th c Tri ph, Tri huyn cng chc Phn tri coi vic kin co, chc Phn xut coi vic binh lng. Tng th c Chnh tng, Ph tng. X thn th c X trng, Thn trng. 2. QUN S T chc qun i. Theo cc triu i trc, qun i gm c 5 qun. Trung, Tin, T, Hu, Hu. Vua Quang Trung t chc thm nhng i qun c bit, gi T Bt, Hu Bt, Ng Ch, Cn Thanh, Thin Cn, Thin Trng, H n, H Hu, Th Ln, Th Loan. Mi qun gm 5 bc l S, L, Tt, Lng, Ng nh xa.

197

 cc ph, huyn, qun i li chia ra tng o, c v i. o thng c, c thng i. Tt c u di quyn vin v Phn xut. Triu Vua Thi c th lnh m ch khng bt. Vua Quang Trung dng chnh sch cng bch. tin vic kim sot trong khi bt lnh, nh vua t ra tn bi. Tn bi l mt chic th, mt pha th ghi tnh danh, qun ch v du ln tay hay ch k ca ch nhn chic th, mt pha c ng du n c bn ch Quc gia i tn. Ngi no khng c tn bi th b bt sung vo phng dch. Nh vua cn t ra h tch, chia dn ra lm bn hng: t 9 n 17 tui gi l V Cp cch hng; t 18 n 55 tui gi l Trng hng; t 56 n 60 tui gi l Lo hng; t 61 tui tr ln gi l Lo nhiu. Bn hng ngi phi ghi tn vo h tch. Nhng ngi t 18 n 55 tui phi i lnh. Nhng khng phi tt c nhng ngi trong tui y u phi i lnh. Nhng gia nh c inh th c min. Trong gia nh ng con th c ba trng in phi i nhp ng mt ngi. Nhng khi cn thit lm mi phi nhp ng hai ngi. Nh c ghi r tn tui trong h tch nn trnh bt s bt cng. 3. KINH T TI CHNH c tin T trc nhn dn Thun Ha cng nh Bc H dng tin nh

198

L. Sau khi ln ngi Hong , Vua Quang Trung cho c tin mang danh hiu Quang Trung thay th cho tin Cnh Hng, Chiu Thng. Dinh in. Nn kinh t vn t trn c s nng nghip. Sau nhng cuc chin tranh ko di gia Trnh - Nguyn, Ty Sn - Trnh, gia Hoa - Vit, s dn gim xung rt nhiu. Do c mt s rung t b hoang. Nh vua a nhng ngi ngho kh nhng ni ng c ti cy cy lm n. Chnh quyn a phng phi gip mi phng tin. c th nm vng tnh hnh, nh vua buc cc Tng l phi lm s in k khai y nhng rung t canh tc v rung t b hoang. Nhng rung t b hoang trong thi gian mt nm m khng c khai thc tr li th cc nh chc trch a phng phi b ti. Nh vy m trnh c s chnh lch v mt kinh t cng nh v mt mt dn c tng a phng. Thu kha. Di thi Trnh Nguyn, nhn dn phi np th thu gi l Tin iu tc l tin np thu cho vic su dch. Vua Quang Trung bi b th thu y. Nhng lc trong nc hay a phng cn dng nhn cng th mi ngi u phi gp phn, giu cng nh ngho, tr nhng bc lo nhiu, lo hng, khng ai c min.

199

Nhng ngi no khng t mnh thi hnh nhim v c th b tin ra thu ngi thay th ch khng c em np cho cc nh chc trch. Thu rung t cng t u phi xt li ri mi phn hng theo mc sn xut hng nm, v chia lm ba hng. Thu np bng la. Cng c th np bng tin tnh theo thi gi. Ngoi s la l Thp vt tin l tin cng tr cho ngi ng thu thu, v Khon kh tin tc l tin tn kho. Mc thu quy nh r rng. Thu ln b ti tham nhng. 4. VN HA Vic hc. Vic hc c t chc khp mi ni, t x n ph huyn. Ban Ging d x giao cho nhng ngi hc hnh kim ton a phng hoc mi cc a phng khc. X hc do chnh quyn a phng t chc. T nhn vn c quyn rc thy v dy con em trong nh trong lng, v iu kin. Hc sinh cc trng t vn c coi nh hc sinh trng cng. Cc trng ph trng huyn th c c hc, Hun o iu khin. Nhng v thy trung ng b nhim v la trong lng khoa bng triu L, lng hng v phm trt ngang vi tri ph, tri huyn. Hng nm vo ma thu, m khoa thi Tun S, chn nhng phn t u t thng vo Quc hc, hng th vo Ph hc.

200

Hc v thi u dng hai th l ch Hn v ch Nm.

Ch Nm. Ch Hn l ch Trung Hoa, nc ta dng lm Quc t trn di 2.000 nm, tc gi Ch Ta. Ch Nm do ch Hn bin ch ra (ch ca nc nh). Ch Nm c t khi no cha c r. i nh Trn khong 1279-1293, cc s phu trong nc dng ch Nm lm th ng lut, gi l th Hn lut. Ch Nm t c thnh hnh. Nhng ch trong dn gian dng m thi. Cc giy t ni ca cng u dng ch Hn. Mi n i nh H (1400-1407) mi c cc c quan chnh quyn dng vo vic t hn. Nh H mt, ch Nm cng mt a v theo. Vua Quang Trung phc hi chn gi tr. C nhiu ngi c hc khng hiu ngha su xa trong vic dng ch Nm thay ch Hn, bung nhiu li bt tn nh Nm na l cha mch khe, Nm na l cha b lp. Li c chuyn rng: Trong mt khoa thi Tun S, thi ra Con cc, mt th sinh c bi: Da thi gh chc mc tm ngoam Vc li u nu ging tri chm

201

Nng nc t ui ra khi nc Gp nhm t mi ming chm bm. Ban gim kho nh hng.Duyt li cc quyn hng, thy bi ny, Vua Quang Trung khen l mi li ta, ly u u hng v cho vo Quc hc. Li qu ban gim kho hu nhn v chu, cm khng c i chm thi na. Cha c th hon ton dng ch Nm thay ch Hn cho nn trong vic hc hnh, vic thi c v vic th trc chn cng mn, chiu biu ni triu nh, u dng c hai th ch, khng c trng khinh. Nh vua lp Sng Chnh vin, thnh La Sn Phu T lm Vin trng. Cng vic chnh ca Vin l dch nhng tc phm c gi tr v o c v vn chng ra ch Nm ph bin trong ton quc. Cng tc cng Phu T c nhiu nh khoa bng triu L nh Nguyn Cng, Nguyn Thin, Phan T nh, Bi Dng Lch rt snh vn Nm. Vo u nm Quang Trung th nm (1792), Vin dch xong b T Th v Tiu Hc. Nh vua xung chiu sai dch tip cc b Kinh Thi, Kinh Th, Kinh Dch... khng r b ny dch xong cha. Hin ch tm c bn Kinh Thi Gii m khc mc bn nm Quang Trung th 5[74]. Nh s khuyn khch ca Vua Quang Trung m vn chng ch

202

Nm thi Ty Sn c thnh vng. Nhiu tc phm c gi tr ra i nh Hoa Tin truyn, Mai nh Mng k, Chinh Ph Ngm din Nm, Th H Xun Hng, Th La Xun Kiu v.v... c truyn th. 5. TN GIO Vua Quang Trung mun ly o Nho lm quc gio, nn khuyn khch vic pht trin Nho hc. i vi o Pht nh vua vn ngng m, song rt ght nhng ngi li dng cha trn xu lu thu, khng lm m c n. Nhn thy lng no cng c cha, m phn nhiu thy cha t hc, khng my ngi hiu thu o l cao su ca c Thch Ca, ch mn ting tu hnh k sinh vo x hi, nn nh vua xung chiu bt b nhng cha nh cc lng. Mi huyn hoc mi ph c cp g gch xy mt ngi cha s khang trang, ri chn nhng tng ni c hc thc, o c n tr tr. Cn nhng nh s i lt tu hnh, tc gi l nhng Hu mm u bt phi hon tc, lo bn phn ngi dn[75]. Cc o khc nh Lo gio, Ma N gio... c t do truyn b. Thin Cha gio cng khng b ngn cm[76]. Ni tm li di triu Ty Sn, nhn dn c t do tn ngng. 6. CHN NHN TI Vua Thi c dng phng Chiu hin c ngi anh ti ra gip nc. Nhng k s t mnh n tham kin hoc ngi c uy

203

danh c, nu xt qu c ti c, u c trng dng. Vua Quang Trung theo cc i trc cho m cc khoa thi V v Vn ti kinh Ph Xun, tng t nh nhng khoa thi Hi i L. Tt c mi ngi u c ng th. Ba nm m mt khoa. Khoa u tin m vo nm Quang Trung th nh (1789). Khoa thi vn, gi l khoa Minh Kinh, c nhiu ngi min Trong ra ng th. Trng tuyn vo hng u c: - Phan Vn Bin Ph Yn gii v Kinh S, thng c bch gia ch t li cn tho m nhc, rnh ton php. u xong c b ngay lm Hun o. - inh S An ngi Bnh Kh. Th vn thanh khong, Cng Ng Din Hiu, Phan nh Vn, Hunh Chiu ni danh v vn hc. i i xng tng l Ty Sn t ti t. u xong c b lm vic Ni Cc vi hm Hn Lm. - Phm Vn Tung, ngi Ph M, c ting hay ch t lc nh, li c ti ci nga bn cung. S b lm t v Cc, sau lm Hip trn Ph Yn. - Trn Trng V, ngi Hoi n, th hay. Theo nh Ty Sn lm mt chc quan nh. Sau khi khoa Minh Kinh lin c b lm Th lang b L. - ng S Nguyn, ngi Qung Ngha, tnh phng nghim

204

chnh trc, s b lm Bin tu. - ng Mng K ngi Qung Nam, ti kim vn v. Tuy u khoa vn, nhng li thng lp c nhiu v cng, lm cho qun Nguyn Phc nh s gi l ng Gia Gia. - L Xun T ngi Qung Nam, tnh nghim trc rt ght d oan. Lc lm quan thng cu c nhiu ngi b kt n oan ung v thng ph hy nhng n miu th nhng dm thn c qu. Lm quan n chc An Ph Ph Yn. l nhng ngi trn phn t ca Vua Thi c, nhng vn thi lm quan cng Vua Quang Trung m khng b k th. Cn ngi Thun Ha v Bc H thi u cng nhiu. Ni ting nht l ng Cao Phong. ng thi u lin c b vo Ni Cc vi chc Hn Lm Hc s, ri thng Trung Th Th lang. Nhng chuyn c mt trong triu ngoi qun u c tham d. Vua Quang Trung rt i tn. Khoa thi v ngi min trong ra thi cng nhiu. C hai ngi xut sc: - Phm Cn Chnh, ngi Ph Ct, hc ch Hn rt gii, nhng ght thi vn chng ph phim, ch chuyn nghin cu binh php. Lc nh nh ngho, khng tin mua du thp, nht ci lm n, c sch, tp vn n g gy mi ng. Ln ln hc v. Sc mnh nh Hng Vng c th ko cung st nng 300 cn, cp hai nch hai tng nng hng t nhy qua ro cao qu vi.

205

Thin dng cy thit sc[77]. Ngi i gi l Phm Thit sc. c Vua Quang Trung cho i sang h Nguyn. - L S Hong, ngi Qung Nam. V ngh siu qun. Lc nh ngho chn tru cho mt ph nng trong p. Tru b cp bt, Hong s ti chy vo ni trn, gp c d nhn truyn v ngh. L c ti s dng i ao. Trong lc thi, Vua Quang Trung sai Trn Quang Diu ra t th. Ti sc ngang nhau. Nh vua cao hng i u th. L S Hong cung knh t t. - Vi Trn Tng Qun, h thn cn khng ch ni hung chi vi B H. Vua Quang Trung c , v vai ni: - y l Ha Ch ca ta. Ri ci chic cm bo ng mc ban cho L S Hong. S Hong cng Quang Diu c i tn xng l Ty Sn Song ao. Hai ngi u c triu nh trng dng v lp c nhiu chin cng, cng vi cc v s ph t Ty Sn t trc, c lit vo hng lng tng. 7. DP PHIN LON D ng ca Vua L, ngoi L Duy Ch da vo lc lng cc th dn cc min ni ngoi bin gii chng li nh Ty Sn[78] v b Trn Quang Diu dp yn, cn cc cuc bo

206

lon ri rc min Bc. Th nht l cuc bo lon ca Trn Quang Chu ngi huyn Gia Bnh thuc Bc Ninh, tng gip L Chiu Thng trn trnh.Lc Tn S Ngh ko qun xm ln nc ta Chu theo h gi Chiu Thng v c phong lm Tin Phong i Tng. Qun Thanh thua, Vua L b chy. Chu chy v huyn nh, m binh nh ph cc vng ln cn. V Vn Dng c c i nh dp. Nh a th him tr binh ca Chu cm c vi qun Dng t thu Tn Hi (1791) n xun Nhm T (1792). Chu b bt, d hng khng c nn Dng em git i. Th hai phi k n cuc dy lon ca Dng nh Tun ngi huyn Yn Th (Bc Giang), ph L Chiu Thng trong lc n nu ch i vin binh. Khi Chiu Thng chy theo Tn S Ngh, Tun li tip tc hot ng chng Ty Sn, ng Vn Long phng mnh i to tr. Tun nh khng li, trn vo rng ri bit tch. Ngoi ra cn c Phm nh t ngi V Giang (Bc Ninh), cng cc em l To s Phm nh Phan, Tin s Phm nh D v cc con l Phm nh Hn, Phm nh C, Phm nh Ninh, Phm nh Dut qut khi ni Huyn inh tc gi l ni Treo anh. Thng hot ng mnh vng Lng Giang. Qun Ty Sn do ng Vn Long ch huy phi nh dp mi mi tiu dit c.

207

Nhng m phin lon dp yn, trong nc dn cng sc vo cng vic kin thit x hi.

-----------------------[73] Theo c Bi Vn Lang th b h Phm l ngi Duy Xuyn (Qung Nam), cng m khc cha vi Bi Vn Nht, Bi c Tuyn; nm 30 tui c phong lm Hong Hu v sanh h c ba trai hai gi, Quang Ton l trng nam. C Bi lm, v b h Phm v b h Bi cn miu du Ph Phong, Xun Ha. [74] Theo sch La Sn Phu T ca Hong Xun Hn. [75] C nhiu nh s hin i cho vic lm vua Quang Trung l chng li Pht gio v gi Ty Sn l Ngy triu. [76] Trong l th ngy 18-7-1793 ca Linh mc Le Roy gi cho Plandin, c cu T khi nh Ty Sn ln lm ch. Tn gio c tin b, ng trong Nouvelles des missions etrangres cuea M. de la Bissachre nm 1902. [77] Mt loi gio [78] Xem mc Vua Quang Trung i ngoi.

208

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn VUA QUANG TRUNG BNG H NGUYN QUANG TON K V

Cng vic xy dng quc gia ang tin hnh tri chy, thnh lnh Vua Quang Trung bng h. Vua bng ngy 29 thng 7 nm Nhm T [79](15-9-1792). Nguyn nhn gy ra ci cht ca Vua Quang Trung tr thnh mt nghi n lch s. i Nam Chnh Bin Lit truyn ghi rng: Hu trong lc ly kinh Ph Xun c mo phm lng tm ca Lit Thnh. Mt ngy kia, ng ngi, thnh lnh bt u xy xm ri ng ra hn m. M mng thy mt lo trng u bc o trng, cm gy st, t khng trung i n, mng rng: ng cha my u sanh t Vua, my sao dm mo phm n lng tm?. Ni dt li lin ly gy st nh ni trn Hu. Hu ng xung bt tnh, hi lu mi tnh li. T y bnh cng ngy cng nng, mi triu vin Trn th Ngh An l Trn Quang Diu v thng ngh vic di ra Ngh An.

209

 l li ca s gia Nguyn Gia Miu[80] ba ra bi nh Vua Quang Trung. Ba khng c kho, bi ai k li cu chuyn hoang ng y cho vit s chp? Chng l Vua Quang Trung k li gic mng khng my p ca mnh? C ngi bo nh vua b thng m phong. ch l chuyn hi hc. Li c ngi c ming bo rng nh vua b Ngc Hn Cng Cha m hi bng cch b thuc c vo ru[81]. R l vu co gia tri! Thit tng Vua Quang Trung cht v bnh huyt p cao, lm vic nhiu, suy ngh nhiu, b t mch mu. Ci cht t ngt do bnh huyt p cao gy nn thng xy ra v dn gian thng gi l trng gi. Ch nu qu c iu m mui th d g triu nh Ty Sn yn. Truyn rng: Ma xun nm Nhm T (1792), Vua Quang Trung hay tin Nguyn Phc nh chim c Gia nh v ko qun ra nh Quy Nhn, bn ni gin: - Ging c gu khng dit tn gc, c ny ra hoi! Lin chun b ko i binh vo nh. Lc qun t trn nh xung, Thy qun t di nh ln. Bao vy mt bin, ct t ng ni, khng cho qun Nguyn chy thot. Mi vic sp t chu o th thnh lnh nh vua b cm. Bnh

210

mi ngy mt nng. Bn triu Trn th Ngh An l Trn Quang Diu thng ngh v vic di ra Ngh An v vic i nh Nguyn Phc nh. Nhng ri bit mnh khng cn sng lu c na, lin tri: - Ta m mang b ci gm c min Nam. Nay bnh tnh ca ta khng th kh c, m Thi T th cn nh. Pha trong th bn quc cu honh hnh Gia nh. Cn anh ta th tui gi, cu an, khng lo hu hon. Ta cht ri, trong vng mt thng phi lo vic tng tng cho xong. Cc khanh phi ng lng ph Thi t v sm lo vic thin khu ch thin h. Nu khng vy, binh Gia nh ko n, cc khanh khng c t chn thy. Ni ri bng ti in Trung Ha, ngy 29 thng 7 nm Nhm T. Th 40 tui. ngi 5 nm. Thi T Nguyn Quang Ton ni ngi. Qua thng 8, triu nh mai tng Vua Quang Trung ti pha Nam sng Hng. Thy l Thi T V Hong ; Mt mt vo Quy Nhn, mt mt sang Trung Quc co tang. Vua Thi c c tin, ku ln mt ting Em i ri khc ngt! on lo sm sa i iu tang. Nhng nh thn can gin. Nh vua bn sai La Xun Kiu son mt bi vn t, ri c V Xun Hoi v ng Xun Phong thay mnh mang t vt ra Ph Xun.

211

Bi vn t vit bng ch Nm, c nhng cu: Cng iu pht, Nam ri li Bc, ting anh hng vang di sm mi phng Tnh tch linh, rut ni lin gan, ng u hin r ri t chn khc. Tri Quy Nhn m m mu thu t Thun Ha no nng ting cuc. Phi on sang Trung Hoa ni di rng: - Vua Quang Trung c di ch sau khi cht chn ti H Ty Thng Long ng gn chu Thin Khuyt. Vua Thanh tng tht, t thy l Trung thn, ng ch mt bi thi Ai Thut: Ngoi bang l d hin bi thn Cn trin tng v ( ) k thn [82] Np khon ti gia lai ngc khuyt Hoi nghi kham tiu i kim nhn Thu trung thng c y quan tc Tc h h nh ph t thn Tht xch bt nng tn ai thut Ln k trung khn xut trung chn. C Bi Vn Lang dch: Sai khin bi thn l ngoi bang t ai khng chu nhc mnh sang

212

No khi np khon qua m ngc Khng d h nghi th tng vng Di gi nh in tnh ph t Gia thu cn nh b y quang Hng la by thc khng cng chuyn Ngay tht ring thng tc d chng. Cn Long li cn son mt bi iu vn, cp mt tng Pht bng ngc, 3.000 lng bc, sai H B Qung Ty l Thnh Lm sang Thng Long phng iu. S gi lm l trc m gi ca Quang Trung ti linh ng huyn Thanh Tr. Trong iu vn c cu: Chc ly Nam cc, hiu trung c trng k xu triu; An phch Ty H, mt th v vong luyn khuyt Ngha l: Ci Nam phc thay quyn, tng lc xu triu cng ng n; Chn Ty H an phch, tm lng luyn khuyt cht khng phai. Cn bi thi th chm dng ni m. Nguyn Quang Ton ln ngi sau khi Vua Quang Trung bng, nm Nhm T. Qua nm Qu Su (1793) ci nguyn l Cnh Thnh nguyn nin. Vua Cnh Thnh lc by gi mi 13 tui. mi vic trong triu u do thi s Bi c Tuyn quyt on. Bi c Tuyn l ngi lng Xun Ha, huyn Tuy Vin (Bnh

213

Kh), ph Quy Nhn, cu rut Vua Cnh Thnh. Di triu Vua Quang Trung, Tuyn nh th em gi lm hong hu[83] m c lm quan trong triu. V t hc nn ch lm Th Lang b L, nhng li c php vo ra ni cung cm. Tuyn thng by nhiu tr chi mua lng Thi T. Vn bit V nh T c sc khe v c ti nhy cao nhy xa[84]. Tuyn xi Quang Ton yu cu T biu din xem. V nh T l mt v khai quc cng thn, theo nh Ty Sn t lc cn o vi, ch u phi l hng tiu tt m i lm tr mua vui cho tr con. Nhng Thi T l ng Vua tng lai ca mnh. V cng u dm khng tun lnh. Cng rc Thi T ra ng gia sn mt ta dinh th hnh ch mn, mt hng v dy nh pha t. Cng dm chn nhy vt qua khi nc nh pha t trong chp mt. Lin Thi T li nghe c ting ng sau lng, quay li th thy Cng ng trc mt. Cng li dm chn nhy vt qua khi nc nh pha hu, lanh nh chp. Lin Thi T li nghe c ting ng sau lng khi ny, vi quay li th li thy Cng ng trc mt. Din i din li, su bn nh th mi thi. Thi T rt ly lm thch th. Mt hm V nh T cng ng Xun Phong vo cung b kin. Bit rng l hai nh c tuyt k v cn, Bi c Tuyn bn tm cch mua vui cho Thi T. Tuyn ly t cch ngi ng

214

chu mi V, ng n nh ring d tic. Thi T cng c rc n. Tic vo bui chiu. Tic xong, Thi t i xem hai v i thn u cn. uc thp sng rc c sn. ng s dng cn ng, V s dng cn st. ng cn qua li nhanh nh chp, mnh nh bo, p nh rng bay phng ma. Ngi n xem cht c trong c ngoi. Ting hoan h v tay vang dy c mt gc thnh! Sau cuc u cn ny, d lun xn xao. Lp th khen hai v v thn ti ngh tht tuyt lun. Lp th ch hai v cng thn khng bit t trng. Li th phi bay n tai Vua Quang Trung. Nh vua lin qu trch Thi T v V, ng v cm Bi c Tuyn khng c by nhng tr vui lm mt th thng i thn nh th na. Khng by c tr vui ny, tm nhng tr vui khc. Trong ni quyn qu thiu g tr vui. Lng ham thch ca Thi T Ton lun lun c Tuyn lm tha mn. V vy nn khi ln ngi bu, Nguyn Quang Ton lin nh n Tuyn, v Tuyn nhy ln ngi Thi S d dng nh V nh T nhy qua nc nh, bt chp c quan ch t sn. Trong cung c Bi Thi Hu. Ni triu li c lm i thn nghing theo chiu gi, nh Ng Vn S, Phm Cng Hng... nn th lc ca Tuyn rt vng. Tuyn mi ngy mi thm lng hnh. Nhng quan no theo Tuyn th c u i, nhng quan no ra mt

215

chng th b hi, nhng ngi no c chng th b y ra lm quan xa. Do m ni triu nh sinh ra b phi chng bng ln nhau, lm cho gc nc b lung lay. Cc i thn trung chnh u bt mn. Mt s quan vn, k th tm k xin v vn, k th b Tuyn tm c ging chc hay cch chc. Nh: - V Vn Cao, ngi Ph Yn, lm Quc T Gim trc ging, c thng Thi T Trung Don i Quang Trung, tnh cng trc, khng chu ni thi v hnh vi ca Tuyn, nhn v c tang cha m, nh cy rung. C nhiu bi th ch Tuyn l gian thn. Tuyn rt gin. Khi V cng cht, Tuyn bo l gi cht bt ph quan ti ra xem, Trn Quang Diu, V Vn Dng phi can thip mi c min. Li nh Trn Long V, ngi Hoi n, lm Th Lang B L, cng Tuyn l bn ng s triu Quang Trung. Nhn lc cao hng lm mt bi th Nm Hu Mm Thng Hu Thng, ng chm bim Bi c Tuyn, cu kt ng t tro: Tng chao xa vn cng chua mn Mnh mi lui cui qut l a. Tuyn bit c bn tm c cch chc. - inh S An, ngi Bnh Kh, thi u khoa Minh Kinh, c b vo Ni Cc vi Hn lm vin i Chiu.V thng qua li cng Trn Long V nn cng b Tuyn ght ui v nh.

216

Trn, inh v Quy Nhn thnh lp mt thi x mnh danh l Lng Hoi, cc danh s ba huyn Bng Sn, Ph Ly, Tuy Vin, hu ht u l x vin. Trong s x vin c Ng Din Diu, Phan Bnh Vn, Hunh Chiu cng vi inh S An c i xng l Ty Sn t ti t. V v thn th c trng dng nht l Ng Vn S, Phm Cng Hng v L Vn Hng. H Ng h Phm c u i v nghing v phe Tuyn. Cn L Vn Hng c Tuyn cho lm ngi thn cn ch v l ngi ng chu, tnh li tht th bo sao lm vy. L Vn Hng l mt quan v gii nh gic ch ch ngha t. Song hiu lnh ca ba qun u do h L ban b, quyn th rt mnh[85]. Tuy bo sao lm vy nhng tnh Hng li trung trc, nn khi nhn thy r Tuyn l mt k i gian, th phn ng mnh. Do b Tuyn xi Vua Cnh Thnh git cht. Cc V thn cng nhau ra sc dng nghip cho nh Ty Sn u i trn th cc ni him yu xa xi. trong triu mt mnh Bi c Tuyn tc uy tc phc.

----------------[79] Trong i Nam Chnh Bin Lit truyn chp l ngy 29 thng 9 Nhm T. Nhiu sch c ni v nh Ty Sn cng chp

217

theo Lit truyn. Nhng trong sch La Sn Phu T, hc gi Hong Xun Hn, a ra hai chng nhn ngi u Chu l Gerard v Labousse u ni rng Vua Quang Trung cht vo thng September 1792. Tnh theo m lch th September nm 1792 ko di t 15 thng 7 n 15 thng 8 nm Nhm T. Cn ngy 29 thng 9 nm Nhm T th nhm ngy 13 November 1792. Chng ti nhn thy rng li hai chng nhn u Chu hp l hn l nh vit s hu sinh ca nh Nguyn. Vy Vua Quang Trung bng vo thng 7 nm Nhm T. [80] S gi dng Nguyn Hu l Nguyn Ty Sn, Nguyn Phc nh l Nguyn Gia Miu. [81] Bi ng trn Ph Thng ca Nguyn V. [82] Bn truyn thiu mt ch. [83] Tuyn l anh rut b hong hu h Bi, l anh con bc rut ca Bi Th Xun. [84] Tuyn Xun Ha, T Ph Phong, hai lng gip gii nhau (nay nhp thnh mt x) cho nn hai bn quen bit nhau t lc nh. [85] V L Vn Hng c mt giai thoi rng: Lc cn tr nh nh h Dng, giao tnh cng vi ngi t gi ca ch nh tn l Ngc Bch, Hng tng cho Ngc Bch mt chic nhn vng hn 5 nm sau s n ci. Qu hn khng thy Hng n, Ngc

218

Bch nhn n m cht.

219

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn NGUYN PHC NH NI DY NH TY SN

Vua Thi c v gi khng c ch chin u, nhng vn quan v tng c ti s qua i, s v vn, s theo Vua Quang Trung, s cn li tui cng cao, ti cng tn. Lp ngi mi khng c ngi ti kinh bang t th. V vy th nc va ni ln cao ln ln xung thp, ri tn. ng nh Vng ch l mt ngi c c , khng c ti tr nc yn dn. Nhng nhn ti Quy Nhn vo ph t cht ln, v hu gn ht... M Gia nh li t rng dn tha, Vng khng th no nm vng c vy cnh. Nh Nguyn nhn chim ng nhiu ni him yu v thnh thong ko binh nh ph qun Ty Sn. Trong x mt an ninh, lng ngi ly tn. Nguyn Phc nh Xim La d bit c tnh hnh, thng 7 nm inh Mi (1787) em cung quyn xung thuyn v nc. Nguyn Phc nh c vy cnh c ko qun ra gip. Qun th kh vng. Tng Ty Sn l Phm Vn Tham chng khng li,

220

b thnh Si Cn sang ng Ba Thc. ng nh Vng chy v Quy Nhn chu ti cng anh, ri tr ln Kin M thm c hng. T y bit tch. Nguyn Phc nh chim c Si Cn thng 8 nm Mu Thn (1788). Phm Vn Tham cm c cng qun Nguyn Phc nh cho n ma xun nm K Du (1789). ui sc m khng thy binh Quy Nhn vo cu. Phm em binh xung thuyn, nh ra b v Quy Nhn. Nhng b qun Nguyn Phc nh chn li, phi tr lui Ba Thc. Lu ngy ht c lng thc, Phm u hng v b git. T y Gia nh thuc v Nguyn Phc nh. Lm ch t Gia nh ri, Nguyn Phc nh mt mt lo sa sang vic nc, mt mt nh Gim mc B a Lc (Evque dAdran) em Hong t Cnh sang Php xin cu vin nh Ty Sn. c qun Php do Gim mc B a Lc v Hong t Cnh rc v vi hai chic tu ng do Chaigneau tc gi l Nguyn Vn Thng, ch huy, v tu Phng do Vannier, tc gi l Nguyn Vn Chn, iu khin cng mt s tng t nh Dayot (Dat-do), Olliver (-ly-vi-), De Forcant ( Phot-xng)... ph t, qun lc ca Nguyn Phc nh mi ngy mi thm sung thim hng cng. Sau mt nm chun b, thng t nm Canh Tut (1790) Nguyn

221

Phc nh sai V Tnh, Nguyn Vn Thnh, L Vn Cu... em thy lc qun ra nh Ty Sn Bnh Thun. Binh Nguyn nh b qun Ty Sn chng c kch lit, khng tin qun ni, sau ba thng giao tranh, phi rt v Gia nh. Nguyn Phc nh nhn thy mi nm bt u t thng 3 c gi ma thi t Nam ra Bc, nn quyt nh li dng chiu gi tn cng Quy Nhn. Cho nn ngi ng thi gi nhng trn Nguyn Phc nh ko qun nh Ty Sn l gic ma. Nm Nhm T (1792 gi Nam va bt u thi, Nguyn Phc nh lin sai Nguyn Vn Trng, Nguyn Vn Thnh cng hai ngi Php l Nguyn Vn Phn (Dayot), Nguyn Vn Chn (Vannier) em chin thuyn ra nh Quy Nhn. Qun nh Nguyn ko vo ca bin Th Ni. Ca bin Th Ni tc l ca bin Quy Nhn. Pha ng c dy ni Phng Mai, pha ty c dy ni Nhn Chu tc gi l Gnh Rng, lm cnh che. T thi Chim Thnh n i Ty Sn, ca Th Ni lun lun c qun phng ng. Vua Thi c li cho xy pho i hai dy ni, v t i bc trn ni bn xung mi khi b gic tn cng. Nhng lc by gi gi nam thi mnh, Binh Nguyn dng ha cng t ph thy tri Ty Sn. B nh thnh lnh li c sc gi la qu mnh, binh Ty Sn khng chng ni phi b Th Ni chy v Quy Nhn. Qun Nguyn b, nhng lin b qun Ty

222

Sn t Quy Nhn ko xung nh, phi rt lui. Ph Xun, Vua Quang Trung (lc by gi cn sng) c tin qun Nguyn ko nh Quy Nhn, ni gin lin chun b i binh vo tn dit nh Nguyn. Trn Quang Diu i ng Lo xung ng Min c tng Min O Nha Long hng ng, cn nh vua th em thy binh vo ca Cn Gi. Trn nh xung, di nh ln, mt ni mt bin u b bao vy. Nguyn Phc nh khng cn li thot. Mt mt Vua Quang Trung tin cho Vua Thi c bit d nh ca mnh hai bn cng tin vo bao vy tiu dit ton b lc lng Nguyn Phc nh, mt mt gi cho nhn dn Qung Nam, Qung Ngha, Quy Nhn bi hch ku gi mi ngi hng hi tham gia cuc tn cng sp ti. Bi hch i khi ni rng: Qun Ty Sn lp c khng bit bao nhiu chin cng oanh lit. Dit qun Xim La, thng qun Mn Thanh. Bao phen nh qun nh Nguyn khng cn mnh gip phi chy ra cu vin nc ngoi. Nay Nguyn Phc nh rc qun Php v ph ri nc nh, vng mnh c Hong Huynh, ta chun b mt o thy b hng binh, s thn hnh ko vo Nam dit gic. Gic nh Nguyn ch l b ci mc. Qun Ty Sn s thu hi t Gia nh trong nhy mt. Li khuyn nhn dn khng nn s bn ngi Ty Dng. Chng ch l nhng xc cht. Nhng chic tu ng, nhng

223

khinh kh cu ca chng khng c g ng s... Tin Vua Quang Trung s tn cng vo Gia nh lm cho nhn dn min Nam phn khi, lm cho Vua ti nh Nguyn v bn Php v cng lo s. Nhng cuc hnh binh khng thc hin c, v ng ma gi nam, thuyn i vo bt li, nht l ti khc ng i ngang qua bn o Triu Chu ti Quy Nhn. Ni y ti Eo Vc gi thi mnh gp ba gp bn gi ngoi khi, gi l nam l. Ghe thuyn gp lc nam l thi th kh trnh khi tai nn. Cho nn khch hng hi c cu: Cha cht khng lo Hi thm nam l thi du hay sng Gio s Le Labouse gi th cho bn, c on rng: Thng 2 nm 1792, chng ti phi ri b con chin trnh qun ch Ty Sn. H s ko n vi chc ngn ngi, do ng Lo tin vo Cao Min. Ngi Cao Min cng d tnh theo h na. Nguyn Hu s em hi qun ngn chn cc ca bin Nam K. Nu d nh ny c thi hnh th nh vua v chng ti ch cn ch cht. Nhng nh n trn, d nh ny khng thy thi hnh. Chc qun Ty Sn e ngi cc chin hm ca ngi u Chu ng y sng Si Gn do vic bun bn.... Vua Quang Trung i sang thu, gi ng bc thi s xut chinh nhng ri b cm ri bng. Vua Quang Trung bng, cc nh truyn gio Kit mng. Nguyn Phc nh cng mng.

224

Thng 3 nm Qu Su. Nguyn Phc nh Hong t Cnh li gi Gia nh vi Gim mc B a Lc, sai Tn Tht Hi cng Nguyn Vn Thnh v Nguyn Hunh c em b binh ra nh Bnh Thun, cn mnh cng V Tnh v Nguyn Vn Trng em thy binh i nh mt b. Binh ca Tn Tht Hi n Bnh Thun b binh ca Nguyn Quang Huy chn nh, khng tin ni. Thy binh ca Nguyn Phc nh vo ca b Nha Trang, i ngc dng sng C, ko ln nh Din Khnh. Qun Ty Sn chn nh ti bn Trng C lng Phng Si. Hai bn kch chin. Thuyn chm ngi cht y c khc sng. Cui cng qun Ty Sn khng chu ni sc sng ca Php phi tan r. Nguyn Phc nh ko ln Din Khnh. Qun Ty Sn b thnh v Quy Nhn. Tha thng Nguyn Phc nh nh thng ra Ph Yn. Thnh Ph Yn cng b tht th sau my ngy chin u anh dng. Din Khnh b tht th, qun Bnh Thun mt hu thun, Nguyn Quang Huy b qun Tn Tht Hi nh thua, ko qun chy v Quy Nhn chn qun Nguyn. Tn Tht Hi chim c Bnh Thun th lin c th ca Nguyn Phc nh bo tin binh ra hi vi Thy S Ph Yn hai mt cng ra nh Quy Nhn. Thy binh Nguyn Phc nh vo ca Th Ni. Vua Thi c sai

225

Thi t Nguyn Bo em binh chng c. Nguyn Phc nh mt sai V Tnh em binh ln i hi vi ton qun Tn Tht Hi. Nguyn Vn Thnh nh tp hu. Nguyn Bo b nh hai mt, khng chng ni phi rt qun v thnh Quy Nhn. Qun Nguyn Phc nh ko ln nh thnh Quy Nhn. Liu th khng chng c ni, Vua Thi c sai s ra Ph Xun cu vin. Vua Cnh Thnh sai Thi y Phm Cng Hng, H Gi Nguyn Vn Hun, i T L L Trung v i T M Ng Vn S em 17.000 b binh v 80 tht voi i ng b, li sai i Thng lnh ng Vn Chn em 30 chin thuyn i ng b, c hai o vo cu Quy Nhn. Nguyn Phc nh nhn thy vin binh hng hu, khng th chng ni, lin rt i binh v Din Khnh. Qun nh Nguyn rt ra khi Quy Nhn, Vua Thi c m cng thnh n binh Ph Xun. Phm Cng Hng vo thnh truyn gii gip qun Thi c v sai qun chim gi cc kho tng, Ng Vn S can khng c. Vua Thi c ut c th huyt m cht. Vua Thi c ngi c 16 nm (1778-1793) th 52 tui. Ng ct c a v an tng trong vng ni Ty Sn . Vua Cnh Thnh phong cho Thi t Nguyn Bo l Hin Cng, cho n lc mt huyn, gi l Tiu Triu, dinh ng ti l s Tuy

226

Vin, b chnh cung h Trn em hai ngi con nh l Vn c v Vn Lng v sng ni qu hng Kin M c gn gi lng Vua, cho tin vic hng khi. Cc i thn ca Vua Thi c, nh Ng Vn S can thip, khi b hi. Phn nhiu ly c tui gi sc yu xin v sng cng vn rung, mt s li lm vic, v bo rng Vua Thi c hay Vua Cnh Thnh cng u l ngi ca t Ty Sn. Vua Cnh Thnh L Trung v Nguyn Vn Hun li trn th Quy Nhn. cn Phm Vn Hng, Ng Vn S, ng Vn Chn cng cc tng ph Vua Thi c u rt v Ph Xun. Sau nhng quan vn qun Quy Nhn cng b a i phc v cc ni khc v a nhng ngi ni khc, nht l ngi Ph Xun vo gi nhng chc v quan trng ph huyn Quy Nhn.

227

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn TNH HNH DIN KHNH V PH XUN

Nguyn Phc nh rt qun t Quy Nhn v Din Khnh ma thu nm Qu Su (1793). Nhn thy a th Din Khnh him tr, Nguyn Phc nh cho xy thnh o ho ph l lm Tng hnh dinh v ct tri lp xng dy ni gn Trng C gn ca b Nha Trang ng tu b v gi mt b. Thnh nm trn a phn hai thn Ph M v Trng Thnh. Chung quanh p t, chu vi 366 trng 4 thc, cao 8 thc 5 tc. Tr 6 ca ra vo, xy gch kin c, trn c vng lu t din thng phong. Trn thnh c t sng i bc bn mt. Trn dy ni c tri xng Nha Trang cng t sng i bc v c thy qun ng. Do ni mang tn l ni Xng hay ni Tri Thy[86]. Cng vic phng th lo xong, Nguyn Phc nh giao Din Khnh cho Nguyn Vn Thnh trn, cn mnh th ko tng s v Gia nh. Sau cho Hong t Cnh v Gim mc B a

228

Lc ra tng cng. Nm Gip Dn (1794), Vua Cnh Thnh sai L Vn Hng vo nh Ph Yn v Trn Quang Diu vo nh Din Khnh. L Vn Hng ko qun n C Mng th gp Nguyn Quang Huy. Nguyn Quang Huy sau khi bi binh Bnh Thun, khng dm v Quy Nhn, v qu hng Ph Yn, chim c mt ni him yu trong dy C Mng i dp lp cng chuc ti. Khi nghe binh L Vn Hng ko nh Ph Yn th lin em qun ra hng ng. L Vn Hng vn quen bit Nguyn Quang Huy t trc, nn vui mng hp tc vi nhau. Ph Yn c chim ng d dng, L Vn Hng Nguyn Quang Huy li trn th, ko binh v Ph Xun. Cn Trn Quang Diu vo Din Khnh, qun trong thnh khng dm ra nh, ng cht ca thnh c th. Thnh kin c, Trn Quang Diu khng h ni nh bao vy ch qun trong thnh cn lng thc. Nguyn Vn Thnh cho ngi ln v Gia nh co cp. Nguyn Phc nh bn em i binh gii vy. Trn Quang Diu rt qun v. Nguyn Phc nh thy qun Ty Sn cn mnh v li ng ma gi bc, tin binh khng thun tin, em Hong t Cnh v Gim mc B a Lc v Gia nh, V Tnh li trn th

229

Din Khnh thay Nguyn Vn Thnh. Thng ging nm t Mo (1795), Trn Quang Diu li em thy binh v b binh vo nh Din Khnh. V Tnh giao chin vi bn, liu khng nh li, ng cht ca thnh c th, i Gia nh cp vin binh. n thng 2, Nguyn Phc nh em thy s ra cu Din Khnh. Thy qun Nguyn Phc nh khng ln c Din Khnh v b thy binh Trn Quang Diu chn nh Trng C Phng Si, phi ng ngoi bin Nha Trang v cc ni him yu trn t. Ngy ngy hai bn u c nh nhau. Ngi trong x khng lm n c yn n. Thnh Din Khnh vn b vy cht. on qun no ko ra cng u b qun Ty Sn tiu dit hoc nh lui, thy qun nh Nguyn cng khng lm sao qua li Trng C. u th nm hn trong tay Trn Quang Diu. Cht Trn Quang Diu c tin Ph Xun c bin! Ph Xun, Bi c Tuyn mi ngy mi thm lng quyn. Nhng ngi trc kia theo Tuyn nh Ng Vn S, L Vn Hng... cng khng chu ni hnh vi gian c ca Tuyn, nhiu khi t thi bt bnh. Tuyn mun tr kh nhng cha c dp. Nhn L Vn Hng, sau khi thng trn Ph Yn, giao thnh cho Nguyn Quang Huy gi, em qun v Ph Xun. Tuyn bt ti l khng thnh mnh trc, t mun lm phn, tu Vua

230

chm u rn chng. Vua Cnh Thnh nghe li. Ng Vn S can, nhng khng c. Quan Ph Chnh Trn Vn K can thip, Tuyn ni gin ging chc, y ra coi trm Hong Giang. Sau Tuyn li sai Ng Vn S ra Bc H thay cho V Vn Dng v gi Dng v Ph Xun. Dng v n Hong Giang[87] th gp Trn Vn K. K ni: - Thi s ngi trm c nhn thn, cho ai sng c sng, bt ai cht phi cht, nu khng sm tr i, e bt li cho x tc. ng nn lo liu trc i ko na n nn khng kp. V Vn Dng vn tin trng Vn K, lin nghe theo. V Ph Xun khng vo triu, ln cho mi Phm Cng Hng v Nguyn Vn Hun n bn mu git Bi c Tuyn. Nhn thy r lng tn nhn v tnh phn phc ca Tuyn, Hng v Hun cng lo ngi n thn phn ca mnh, bn hng ng ngay li Dng. m n ko qun vy dinh Thi S. Chng ng m y Tuyn c vic ng trong cung. Bn Dng vy lun c cung v i Cnh Thnh giao Tuyn. Khng dng c, nh vua phi bt Tuyn em giao, Dng h ngc Tuyn ri mt mt cho Nguyn Vn Hun vo Quy Nhn bt con Tuyn l Bi c Tr, mt mt gi chiu ra Bc H bt Ng Vn S, Gii v Ph Xun. Dng phao cho Tuyn, S, Tr mu phn, ng ci nht em dm xung sng Hng! Vua Cnh Thnh bit l oan, nhng khng sao ngn cn c, nh gt nc mt

231

khc thm! Trn Quang Diu nghe tin, tht kinh, ni cng cc tng: - Cha thng l ngi thiu cng quyt cho i thn git ln nhau. Nu trong khng yn th nh ngoi th no c. Bn ra lnh rt qun v. i ng ni lu li khng tin, Trn Quang Diu phi m ng bin theo gi nam m i cho nhanh. Nguyn Phc nh khng dm cn ng. Trn Quang Diu n Ph Xun, ng qun ti An Cu bn b pha nam sng Hng. V Vn Dng cng Ni hu Nguyn Th T cng em qun bn b ng pha bc sng Hng, mnh Vua c nhau vi Trn Quang Diu. V nh T ly tnh quen thn c i bn, xin Vua Cnh Thnh cho php ng ra ha gii. Nh vy m Trn Quang Diu v V Vn Dng ni li tnh xa, em binh vo thnh, b kin Vua Cnh Thnh. Vua Cnh Thnh phong cho: Trn Quang Diu lm Thi Ph, Nguyn Vn Hun lm Thi Bo, V Vn Dng lm i T , Nguyn Vn Danh lm i T M, gi l T Tr i thn, chung nm quyn v dn s v qun s. Nhng ri c ngi dm cng Cnh Thnh rng Diu nm uy quyn trng qu, e c khc. Cnh Thnh bn thu ht binh quyn, ch Diu gi h v trong triu m thi. Diu sinh nghi k, thng co bnh khng i chu,

232

v ngy m ct k th h 200 ngi mang v kh bn mnh phng v. Cnh Thnh li s V nh T, Trn Quang Diu v V Vn Dng l bn c giao, gn nhau bt li cho mnh, bn phong cho T chc Binh B Tham tri vo coi qun Quy Nhn v Ph Yn. K Phm Cng Hng b bnh mt. Nguyn Th t b tht sng ln em gia quyn i khi Ph Xun. Nguyn Vn Hun ng trn th Quy Nhn b Cnh Thnh triu v kinh. T Ngha c c vo thay Hun lm trn th v Li b Th Lang Knh lm Hip Trn gip Ngha. Hun v n Ph Xun, Thng th H Cng Diu tu cng Cnh Thnh rng Hun Quy Nhn mu kt thng cng gic, b gi v kinh t bt bnh. Cnh Thnh nghe li, i lc Hun vo chu ra lnh bt git. Nguyn Vn Bo ni dy nh thnh Quy Nhn, nhng qun lc qu yu, nn lin b nh tan. Bo b bt nhn chm xung sng n cht. Nghe tin d, b h Trn Kin M lin em hai con l Vn c, Vn Lng v chu ni con Nguyn Bo l Vn u, chy ln An Kh nng ta cng C Hu M iu. Tng Cnh Thnh bit r, nhng s tn thuc ca ngi Thng nn khng dm ui theo.

233

Vin Thi Ph L Vn ng tu cng Cnh Thnh rng ni bin ca Tiu Triu l do L Trung l ngi Quy Nhn, trc c ph Vua Thi c, Cnh Thnh tin li, triu L Trung vo triu, tht ao ph qun bt git. Con ca L Trung l L Cht ng lm thy qun c trn gi ca Th Ni, nghe tin ni gin, chy vo Gia nh quy hng Nguyn Phc nh. Quyt tr th, L Cht ni cho Nguyn Phc nh bit ht tt c nhng c quan b mt v nhng yu im Th Ni[88]. Di triu Thi c, Quang Trung, Vua ti tin cy nhau, bn bng yu knh nhau. T trn xung di, t trong n ngoi, u ly ngha m i i nhau. Quan vn cng nh tng v, ai ny u lo trn ngha v, quyn khng ham, li khng ham. Nh vy m nc c mnh, dn c yn. Sang triu Cnh Thnh, Vua ti nghi k nhau, nh thn hm hi nhau. Ai ny u lo quyn li ring ca mnh, khng ngh n quyn li chung ca dn ca nc. Khin th nc cng ngy cng o khuynh, lng ngi cng ngy cng ly tn. Do m Nguyn Phc nh khng tn bao nhiu cng phu m lp nn s nghip ln trong mt thi gian ngn.

-----------

234

[86] Dy ni nm a u thnh ph Nha Trang, hin c cha Hi c v Kim thn Pht T. [87] C sch gi l Hn Xuyn, hoc M Xuyn. [88] C sch chp L Cht l r L Trung.

235

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn CUC I CHIN QUY NHN GIA HAI NH NGUYN

Nm t Mo (1795), sau ki qun Trn Quang Diu rt v Ph Xun th Nguyn Phc nh cng rt qun v Gia nh lo tch tr thm lng thc, chiu m thm binh s, quyt ch dit Ty Sn. Thng 3 nm inh T (1797), ma gi nam bt u, Nguyn Phc nh Tn Tht Hi li gi Gia nh, cng Hong t Cnh em binh thuyn ra nh Quy Nhn. B thy qun Quy Nhn nh lui, Nguyn Phc nh theo chiu gi ra nh Qung Nam. Trn th Qung Nam l Phm Vn Th, ngi Bng Sn, i coi vic lng ngoi. Thnh b vy nh. Ngi v l Lm Th Bch, ngi An Nhn, ng ca thnh c th. ch nh hng qu, phu nhn liu khng gi lu ni, bn ct tay ly mu vit th xin cu vin vi Tng binh trn Qung Ngha l Nguyn Vn Lc. Binh Qung Ngha ra cu, qun Nguyn Phc nh phi lui. Phm Vn Th tr v gi thnh. Nguyn Vn Lc tr v

236

gi Qung Ngha. Nguyn Phc nh nh Qung Nam ngt hai thng, qun lng ht phi rt tr v Gia nh. Nguyn Phc nh v Gia nh, mt mt sai Nguyn Vn Thy sang Xim La xin Vua Xim em qun theo ng Vn Tng sang nh ly Thun Ha hoc Ngh An, mt mt sai Ng Nhn Tnh sang s nh Thanh cu phong lm Quc vng thay Nguyn Quang Ton. Thng 3 nm K Mi (1799), Nguyn Phc nh c i binh ra nh Quy Nhn. Quy Nhn trc kia, quan vn cng nh v tng phn nhiu u l ngi a phng. Tnh ngha gia qun v dn rt mn nng khng kht. T ngy chu cp quyn bc, a ngi Quy Nhn i phc v ni khc v a ngi ni khc vo cai tr ngi Quy Nhn, th qun v dn tr thnh du v nc. K c quyn khng c c li gp c hn qun, lin ha gi b bp, nhn dn phi chu nhiu ni cay ng, nhng mong c cuc thay i. Do a phng c cu: Ly tri cho chng gi nm Cho thuyn cha Nguyn thun bum thng ra. V vy khi Nguyn Phc nh ra Quy Nhn th nhn dn ngm ngm ng h. Nguyn Phc nh vo ca Th Ni, thng 4 nm K Mi sai V Tnh v Nguyn Hunh c em qun ln b ng Hm Long

237

thuc Tuy Phc, v Tng Vit Phc ra ng ni Cung Qung thuc Bng Sn . Hm Long l mt c sn khng cao khng ln, nm trong a phn thn Thun Nghi. Hnh ging nh u rng, ming h rng. Con sng H Thanh chy t Nam ra Bc, qua khi ni th qunh xung ng ra m Th Ni, to thnh cnh tay m ly chn ni mt bc v mt ty. Ni cn mt tn na l Cn c sn. Ni tuy thp b, song c th dng binh. Cung Qung pha ng bc Bng Sn. Mt bc ca ni thuc v c Ph, Qung Ngha. Th ni trp trng, cy c sm ut. Dnh lin vi ni Sa Lung pha ty v ni Thch Tn pha ng. Ba ngn ni ny hp nhau thnh mt bc tng thnh thin nhin che ch cho thnh Quy Nhn mt bc. Nhng ni him yu ny cng nh cc ni khc trong vng t Quy Nhn u do L Cht v mt s ngi chn ght Cnh Thnh ch dn cho Nguyn Phc nh. Chim c Hm Long v Cung Qung ri, V Tnh v Tng Vit Phc lo vic b phng. Tng lo chn binh cu vin Ph Xun. V ch thy binh ca Nguyn Phc nh ko nh mt trc thnh Quy Nhn, s ko qun nh bc hu. V nh T i kinh l Ph Yn c tin qun Nguyn Phc nh b Quy Nhn, vi ko qun v, i thng ln Cn c nh qun V Tnh.

238

Hai bn kch chin sut hai ngy m, V Tnh tr bi, Nguyn Hunh c phc binh trn ni vi cung tn v sng n. V nh T b mc mu gic qun ui theo. Tn trn ni bn xung nh ma, chen vo nhng ting sng n. Qun Ty Sn b trng tn lp cht lp b chy. nh T t xung hu t, cy thit cn gt phng bao nhiu mi tn bn vun vt vo ngi v nga. Nhng khng th trnh khi n ng. B thng nng, mu chy dm mnh, ui sc ng gc trn lng nga. Nga h mt ting di, nhy ra khi trn tuyn, chy mt mch v Ph Phong[89]. n nh th nga ng ln ra cht. V nh T cng lnh ht chn tay. l vo cui thng 4 nm K Mi (1799). u thng 5, Nguyn Phc nh ko qun ln vy thnh Quy Nhn, trn th Quy Nhn lc by gi l L Vn Thanh[90] em qun ra chng c. Hm Long, V Tnh v Nguyn Hunh c ko binh nh n Trp X Qun Cht. Tng gi n l Trng Tn Ty chng c khng ni, b n chy v Quy Nhn. Qun nh Nguyn ko nh tip n Thp Thi Thin tc gi l thp Bnh t. Tng gi n l L Vn Thit b trng n cht trn bnh voi. Qun s u tan r. Qun V Tnh tha thng ko ra Ngc m tc gi l Bu Su thn Thit Tr thuc An Nhn. Bu Su khng rng lm nhng rt su, nng my cng khng

239

cn. Pha ty l thn i Bnh, pha ng l thn Thit Trng. Bn ma ngi pha ty, pha ng qua li vi nhau phi i . Bn m bu pha ng c mt dy ni t chy di ra pha bc, tip ni vi nhng g ng, ging hnh rng un khc, gi l Kim ng. Trn ni c by n lnh ng canh gi mt sau thnh Quy Nhn. By n ny c th ni v nc, li rt kin c. Qun V Tnh tro ln lp no b qun trn n bn cht lp ny, khng sao tin ni, nh phi ng li di chn ni, pha ty bu. Nguyn Phc nh nh thnh my ngy lin, nhng khng h ni, L Vn Thnh chng c ui sc, phi ng ca thnh c th i qun cu vin Ph Xun. Nguyn Phc nh bao vy thnh, v truyn V Tnh gi vng mt pha ty, Tng Vit Phc gi vng mt pha bc, phng binh Ph Xun. Binh Ph Xun do Trn Quang Diu v V Vn Dng ch huy, ko vo n Qung Ngha th b binh Tng Vit Phc chn li, phi dng li Thch Tn. Tha lc tri ti, V Vn Dng ln em qun theo ng Chung X, mu nh p qun Tng Vit Phc. Chng ng khp ni u c qun ng gi v canh phng cn mt, binh V Vn Dng b thua to. May nh Trn Quang Diu cu ng kp, V Vn Dng mi thot nn. Nhng qun Trn Quang Diu khng sao nh thng qun Tng Vit Phc, nn khng cu c thnh Quy Nhn.

240

L Vn Thanh i khng thy vin binh m trong thnh lng thc li ht, bt c d phi m thnh cng Thng th Nguyn Vn Phc, thiu y Trng Tn Ty ra hng. Nguyn Phc nh vo thnh Quy Nhn, chm cht tng t Ty Sn, v i tn l thnh Bnh nh. Nguyn Quang Huy Ph Yn nghe tin Quy Nhn tht th, kinh hi ni: - Quy Nhn mt ri, nu Din Khnh nh ra ngoi nh vo Ph Yn lng u th ch, khng ti no chng ni. Bn b Ph Yn ko qun ra cu Quy Nhn. Nguyn Quang Huy nh rt hng. Mt ngy nh bi 25 vin tng ca Nguyn Phc nh. Nguyn Phc nh ly lm l, ln thnh ng xem. Quang Huy trng thy dng cung Thit Thai[91] bn trng cnh tay tri. Nguyn Phc nh t nho bt tnh. Tng s a vo dinh cu cha. Tnh dy, sai rt ht qun vo thnh tm ngh. Quang Huy ng qun trc thnh. Nguyn Vn Thnh Din Khnh c tin Ph Yn b trng lin em qun ra chim ng, ri sn ng ko thng ra Quy Nhn. Qun Nguyn Vn Thnh v qun Nguyn Quang Huy giao chin. Nguyn Phc nh sai Nguyn Hunh c m ca thnh ko qun ra tip ng. Qun Quang Huy b nh hai mt, ht sc

241

chng nhng qun nh Nguyn qu ng, git lp ny lp khc trn ti. Sc ui dn, qun Quang Huy b ta r. Quang Huy mt ngi mt nga chy vo ni Dng An. Ni Dng An cng gi l Phc An, nm pha nam thnh Quy Nhn trong vng Vn Canh, hnh dng k c kiu hng, chu vi hn trm dm, nh cao cht ngt, lc no cng c my vn. Cy ci rm rp, phn nhiu l danh mc sng lu trn trm nm v ln t mt m tr ln. Sn ni dc v xanh chp chng. D leo ni gii n u cng kh leo thu nh. Chung quanh Dng An c nhiu ni cao ni lin nhau thnh dy Nam Sn chy di t dy Ty Sn vng An Kh xung n bin Th Ni. a th rt hng him. Nguyn Quang Huy vo Dng An chiu m ho kit ch dp phc th. Cn Nguyn Phc nh b vt tn qu nng, phi em tng s tr vo Gia nh, giao thnh Quy Nhn va i tn Bnh nh cho V Tnh v Ng Tng Chu trn th. Tng Vit Phc vn canh gi Cung Qung phng ng mt bc.

----------[89] Ph Phong l qu hng ca V nh T - ni r trc

242

kia. [90] Mi va n thay T Ngha c my thng. [91] Cung ln c nng st, c sc mnh mi ko ni dy cung. Bn rt xa.

243

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn TRN QUANG DIU CHIM BNH NH NGUYN PHC NH CHIM PH XUN

c tin Quy Nhn tht th, Cnh Thnh nh thn chinh. Nhng gp tang Ngc Hn, nn tm hon, truyn Nguyn Vn Gip vo gi sng Tr Khc Qung Ngha v gi Trn Quang Diu cng V Vn Dng ra gi Qung Nam (K mi 1799). Ngc Hn Cng Cha vo Ph Xun nm bnh Ng (1786) v c phong Bc Cung Hong Hu nm K Du (1789). Nm Nhm T (1792), Vua Quang Trung bng, Hong Hu c mt bi vn T v mt bi Vn, li tha thit no nng. Hong Hu sng cng Vua Quang Trung c by nm (17861792), sanh h c hai con, mt trai mt gi. Vua Cnh Thnh ban tn thy l Nh Trang Thn Trinh Nht V Hong Hu. Phan Huy ch phng son nm bi vn t bng ch Nm: - Mt bi cho Vua Cnh Thnh ng t. - Mt bi cho cc cng cha con Bi Thi Hu ng t.

244

- Mt bi cho b Ph Ninh T Cung, thn sinh V Hong Hu, ng t. - Mt bi cho cc tn tht nh L ng t. - Mt bi cho b con bn Ngoi V Hong Hu ng t. C nhiu cu, nghe qua l bit ngay c ngi c t. Nh: * Git ngn phi cu nn v qu, duyn ho cu thm gip mi tu t. Khc th chu thi snh ting ha, khun ni tc gy nn nhn nhng. * H nh ngm ngi cung n, sp chm chu lp ngc bi tng nguyn. Cung Khn bn bu gi nao, p v vun qu qun lan nn hy gng. Trong cc bi cng cha ng t: * Thu donh Hong t v, trau vng chut ngc vn mi phn. * Tri phen bn V a duyn, phim sc xoang cm vy mt th. * D gt ngc vui min Ty Th, n no qun hai chi lan qu cn th. * D xim ngh mn cnh Thanh , n no lng mt bng tang du sp x. Trong cc bi tn tht nh L: Hn non Lam kh vng tn ri

245

Nn vn Lng hoa ti m vi th[92] Tang l c hnh rt long trng. Ngi ngi u t lng thng tic. ng lc trong triu ngoi nc, bin c xy ra dn dp, m nh thn c lo khuynh lot ln nhau, Vua khng ngh n ni mt cn ca quc gia, c lo n chi v nghe li nnh ht st hi cng thn, khin mi nc ngy cng thm ri rm, lng ngi cng ngy cng thm ly tn. Bn Trn Vit Kit, H Cng Diu, Trn Vn K vn ght Trn Quang Diu, nhn thnh Quy Nhn tht th, bt ti Diu l n binh khng chu tip ng, tu cng Cnh Thnh, xin sai ngi a mt th vo Qung Nam bo V Vn Dng bt Diu git i. Dng c th, t ngh: - Ti l ti ca mnh, Trn huynh c lng tt khng co gic, sao nay mnh li n hi n nhn. Th c ti cng Vua cn hn phm ti vong n bi ngha. Bn a th cho Diu xem. Diu ni gin: - Chng ta em ht lng ht sc ra ph Vua. Vua khng ngh n cng lao th ch, cn nghe li sim nnh ht phen ny n phen khc, sn tay git cht chng ta! Tnh th khng th ko di mi. Tn huynh hy li y nga gic, ti v kinh. Trn Quang Diu v ng binh ti b pha nam sng Hng,

246

Cnh Thnh cho ra vi, Diu khng phng mnh. Nh vua s hi, phi nh n n tng Bi Th Xun. N tng Bi Th Xun l ch em thc b rut vi Bi Thi Hu. V ngh tuyt lun li cn cng chng l Trn Quang Diu gp mt phn ln trong vic dng nghip cho nh Ty Sn. Nhng v l phn n lu khng c tham d quc s, tri ba triu Thi c, Quang Trung, Cnh Thnh, b ch lo vic bo v hong thnh v ni cung vi 5.000 n binh v 200 tht voi do b tp luyn[93]. Thnh thong b theo chng ra trn, nh trn nh Ai Lao nm Quang Trung th hai (1785). Nm y v quc vng Ai Lao khng np cng l, Vua Quang Trung sai Trn Quang Diu em mt vn qun i vn ti. B lnh i tin phong. n Vn Tng, ch xp chin mt trn l h ngay c thnh. Chin thng ny vang di ti Gia nh. Nguyn Phc nh rt s uy v chng b. Vua Quang Trung bng h, b th mnh ph t u cha. Nhng Cnh Thnh b bn gian thn do Bi c Tuyn cu kt, lm bc thnh gia b v nh vua. Mi n lc c vic, Cnh Thnh mi nh n b. Bi n tng n gp chng, v chng bn vi nhau . Mi ha trong triu ch do bn gian thn gy nn. Tn dit bn y th mi ging lp li khng n ni kh. Trn Quang Diu xin Vua bt bn gian thn tr ti. Trn Vn K ti cho Trn Vit Kit v H Cng Diu ri trn

247

mt. Nh vua sai bt Cng Diu v Kit em np cho Trn Quang Diu. Trn Quang Diu vo triu lm l cn, ri lnh i binh tr vo Nam. Thng ging nm Canh Thn (1800) Trn Quang Diu vo Qung Nam hp cng V Vn Dng vo Quy Nhn. Nhng ti Bnh cng b qun Tng Vit Phc cn li. Diu bn sai ngi ra Tr Khc ly binh ca Nguyn Vn Gip, v hp sc vi trn th Qung Ngha l Nguyn Vn Lc, tm mu ph ng vo Quy Nhn. Nguyn Vn Lc bit r a th ni ranh gii Qung Ngha, Quy Nhn, ngh chia qun l ba o: mt o i ng o Bn , mt o theo ng hm pha ty ni Sa Lung, mt o theo no tt xuyn qua ni Cung Qung. Ba o ng mt lt ni trng ching v la , lm cho ch khip s, hoang mang khng bit ng no m chng . Ri ba mt sp li nh ch tt phi thua. Trn Quang Diu y k qua khi o Bn , thng vo thnh Quy Nhn. V Tnh em qun ra nh. Nhng nh khng li, ko qun vo thnh c th. Trn Quang Diu mt mt cho bao vy cng kch, mt mt phn cng cho V Vn Dng cm thy binh gi ca bin Th Ni. Qun nh Nguyn c tn li c n, trn thnh bn xung, qun Ty Sn khng th n gn chn thnh. Trn Quang Diu

248

cho p trng ly chung quanh thnh vy khn. Cn V Vn Dng th em chin thuyn nh Quc v trm d chin thuyn nh, ra ng ging ngang ca bin. Hai pho i Gnh Rng v Phng Mai by lu b hoang, c dng sa sang li, v t sng i bc canh phng. Nguyn Phc nh nghe tin Quy Nhn b khn, thng 3 nm Canh Thn (1800), c i binh ra cu vin. Nguyn Vn Thnh cng L Cht, Nguyn nh Bc, Trng Tn Bu em b binh ra nh Ph Yn ri ko ng ni Th D, i thy binh[94]. Thy binh do Nguyn Phc nh ch huy, ko ra ng C Lao Xanh ngoi ca Th Ni[95] Thy binh cng nh b binh u b qun Ty Sn ngn cn khng lin lc c vi nhau, m cng khng tin c. nh phi n binh bt ng. V Tnh ng cht ca thnh ch vin binh. Trn Quang Diu cng vy cht ch trong thnh ht lng thc. Lc by gi iu qun Thng o l Lu Phc Tng lin kt vi ngi Vn Tng, Trn Ninh cng nhiu cc trn Thanh Ha, Ngh An. Cc th dn u dy binh sch ng. Tn Thin Cha gio do cc nh truyn gio Php c ng, cng ni ln nh ph lung tung. Ngy 13 thng 4 nm y, lc gi Thn, bng hin ba mt tri

249

gia khng, ch xt ln nhau. Qua gi thn ngy sau, bin i mt mt, cn hai mt cng c ch xt vi nhau cho n ti. Nc sng h cn dn. n thng 10, ni Li Sn bng l. Sut nm khng mt git ma. Ma mt, dn i. Dn tnh cc k khn kh. Liu khng cu c Quy Nhn. Nguyn Phc nh cho rt qun thy b v Gia nh vo thng 11 nm Canh Thn (1800) cng c lc lng, ri thng ging nm sau, tc nm Tn Du (1801), tr ra nh mnh. Theo k hoch ca L Cht, Nguyn Phc nh chia qun nh gng km: - Nguyn Vn Thnh, Tng Vit Phc, Trng Tn Bu em b binh t Ph Yn theo ng ni Dng An, An Tng nh ra. - Nguyn Vn Trng, Tng Phc Lng em thuyn nh vt ra pha bc Th Ni, vo ca Cch Th ln vo m Th Ni, dng ha cng t thy tri Ty Sn[96]. - L Vn Duyt, V Di Nguy ngoi ca Th Ni, khi thy la chy th ko chin thuyn nh p vo. B binh ca Nguyn Phc nh ko vo trc. n Dng An, b binh ca Nguyn Quang Huy chn nh. Nguyn Vn Thnh v Tng Vit Phc cm c cng qun Nguyn Quang Huy, Trng Tn Bu ko ln ng An Tng[97]. y Nguyn Quang Huy b tr sn my

250

i binh ngi Thng. Qun Trng Tn Bu b ngi Thng np trong bi rm bn ra, lp b cht lp chy tn lon, Bu phi tr lui. Nguyn Vn Thnh v Tng Vit Phc cng khng sao qua ni Dng An, phi cng Trng Tn Bu rt vo Ph Yn ng gi. Th Ni, V Vn Dng canh phng nghim ngt. Sng i bc sn sng tiu dit ch. Nhng ang m, thnh lnh thy thy tri chy vi cho qun i cha la. V Di Nguy trng thy nh la lin h qun tin vo. Sng trn hai pho i bn xung nh chm ht on thuyn tin phong. V Di Nguy b trng n cht. L Vn Duyt c binh tip theo, liu cht vt khi tm sng. L Vn Duyt dng ha cng, la chy rt rt v theo gi tt vo thuyn Ty Sn. Gi thi cng mnh, la ct cng cao. nh sng rc c mt bin, ngt c nghn dm my. V ting sng n, ting qun la ht rm tri dy t. Qun nh Nguyn b cht v s. Thuyn Ty Sn b t khng cn mt chic con. V Vn Dng i bi, ko tn qun ln hp ng cng Trn Quang Diu gi nhng ni him yu khc. Ly c Th Ni nhng khng sao cu ni thnh Quy Nhn, Nguyn Phc nh ng gi Th Ni, sai Nguyn Vn Trng em thy qun ra nh Qung Nam v Qung Ngha. Lc by gi L S Hong vo th Nguyn Vn lc Lc vo Quy Nhn tng cng cho Trn Quang Diu. Cn Qung Nam

251

th do Phm Cn Chnh trn th. Binh ca Nguyn Vn Chng b binh ca Phm Cn Chnh v L S Hong nh bi, phi b ht chin thuyn, chy b trn vo Quy Nhn. Quy Nhn, Nguyn Phc nh vn khng gii cu V Tnh c, bn Nguyn Vn Thnh gi ca Th Ni, Nguyn Hunh c n ti o C Mng chng cng Trn Quang Diu v V Vn Dng, cn mnh th ko i qun ra nh Ph Xun do bit rng lc lng ca Ty Sn mt phn ln dn Quy Nhn, th cng th Ph Xun u yu t. Nguyn Phc nh i ri, Nguyn Vn Thnh v Nguyn Hunh c hp sc nhau nh Trn Quang Diu, di Th Ni nh ln, trong C Mng nh ra. Nhng mt ni c Nguyn Quang Huy, mt b c V Vn Dng, qun nh Nguyn b nh bt ra khi t Quy Nhn. Trn Quang Diu c qun nh thnh thm kch lit. Qun mt mi, tn n cn, lng thc cn, V Tnh liu khng tr th c na, bn vit th ra cho Trn Quang Diu yu cu lc vo thnh ng st hi qun dn v ti. on mi Ng Tng Chu n ni: - Thnh th no cng mt. Ti l tng v phi cht theo thnh, nhng khng mun cho ch thy mt. Cn ngi l quan vn, xin hy c m bo trng.

252

Ng Tng Chu p: - V c trung can, l u vn li khng ngha kh? Ti xin php i trc ngi. on v dinh, ung thuc c. V Tnh sai cht ci kh ni lu Bt Gic v ri thuc sng chung quanh lu. Nghe tin V cng sp tun tit, ngi i thip v ngi lo bc xin c cht theo. Cng khng cho. Hai ngi i Cng ln lu ri, ly dy t tri mnh vo ct lu chung vi ci. Cng thay o mo, ung dung bc ln lu, hng v Bc ly nm ly, ri truyn chm ha. Khng ai n ra tay. Cng i ht thuc. Mt iu thuc ngon dng ln. Cng ht mt hi di ri qung iu thuc vo ni c thuc sng. La bc chy. Khng my chc c trong ln ngoi. Lu Bt Gic ha thnh mt khi la chy hng hc! Ting khc vang thnh! Qun binh Nguyn Thn hay tin, hi h chy v, cm khch, nhy vo la theo ch tng. Ri ca thnh m. Qun Trn Quang Diu, i ng chnh t, lng l ko vo. Tng s trong thnh, b kh gii, i no ng theo i ny, khng s hi cng khng vnh vang. Quang Diu ban li khuyn d, ri cho thu hi ct hai v trung thn ca nh Nguyn chn ct theo l. Vin qun binh, ngi lo bc v ngi i thip ca V cng cng c an tng trong thnh bn cnh m Ng Tng Chu v V Tnh. Quang cnh thnh Quy Nhn lc by gi va bi va hng.

253

 l ngy 27 thng 5 nm Tn Du (1801). Trc khi thnh Quy Nhn b Trn Quang Diu h th thnh Ph Xun b Nguyn Phc nh h ri. Nguyn Phc nh ko thy qun ra n Ph Xun vo cui thng 4 nm Tn Du (1801). Qun nh Nguyn vo ca T Dung. Tng Ty Sn l Ph M Nguyn Vn Tr[98] em qun ra lp n ti Quy Sn chng c. Tin qun nh Nguyn tin khng c. L Vn Duyt v L Cht em qun nh tp hu. Lng u th ch, Vn Tr khng chng ni, b n thot thn. Thy s nh Nguyn vo ca Thun An ri ko ln nh thnh Hu. Vua Cnh Thnh phi t mnh ko qun ra c ch. Tng ti khng c ai. N tng Bi Th Xun phi em n binh v tng binh theo h gi. Hai bn nh nhau t sng n tra th qun Ty Sn tan r. Bi n tng va ch huy n binh, va iu khin tng binh, khi th khi cng t xung hu t, mi bo v Vua Cnh Thnh c an ton. Nhng ri liu th khng tr th c na. N tng bn ph Vua chy vo thnh. Trong thnh cc nh thn, v cng nh vn, u b trn ht. Khng tr hon c. N tng lin thc qun m ca hu, ph Vua, Thi Hu v cung quyn chy ra Bc. Nguyn Phc nh sai L Cht em k binh ui theo. N tng truyn n binh ph Ng i trc, cn mnh th quay tr li iu khin tng binh chn qun nh Nguyn.

254

By voi lc trc thnh Ph Xun, v lo bo v Vua, nn ch gi th th, lc ny mi c dp chin u nn ra uy. C by tht ln mt ting ri xng vo on nga ng chy ti. Nga tht kinh, lng ln v h vang tri, ri b chy tn lon. Qun Nguyn khng i nh tan! L Cht vi quay nga chy v Ph Xun. Bi n tng cng thu voi chy theo Ng gi. Nguyn Phc nh vo thnh Ph Xun treo bng chiu an. t Thun Ha t y, ngy 3 thng 5 nm Tn Du (1801) vo tay Nguyn Phc nh. Nguyn Phc nh bn sai L Vn Duyt v L Cht em qun vo cu Quy Nhn, sai Nguyn Vn Trng ra ng Linh Giang, Phm Vn Nhn xung gi Thun An, Lu Phc Tng i ng ln Vn Tng mua chuc Vua Ai Lao v cc b lc dc theo bin gii Vit Lo. L Vn Duyt ko b binh qua o Hi Vn vo Qung Nam. L Cht em thy binh vo sng Tr Khc Qung Ngha. Phm Cn Chnh trn th Qung Nam cho qun L Vn Duyt ko thng vo Qung Ngha gp qun L Cht, ri cng L S Hong trn th Qung Ngha nh hai u. Qun Nguyn ng n 3 vn, nhng khng chng c ni sc mnh ca Phm, L, L Cht phi ko qun chy ra bin, L Vn Duyt chy vo M c. M c, L Vn Duyt li b L S Hong nh cho mt trn na, phi chy ln ni Thch Bch tc Vch.

255

Thch Bch nm pha ty nam ph l Qung Ngha thuc Ngha Hnh. Ni cao trn nghn thc. l ngn ni cao nht Qung Ngha. Kh ni khng hng nhng th ni rt him. Vch dng ngc, ng i khc khuu cheo leo. Trn ni c ngi Thng tc gi l Mi Vch thng ni dy chng chnh quyn a phng. L Vn Duyt vn ngi Qung Ngha, bit r a th v tnh tnh ngi Vch, nn c th ln n tr lu di. Cn l Cht chy ra bin, ng qun ti C Ly. C Ly l mt c thn nm trn ca sng Tr Khc. Ni y xa kia, ngi Chim Thnh ng n ngn gic. l mt vng ct trng mnh mng, pha trc mt l ni giao thy ca sng Tr v sng V, bn kia sng l thn Ph Th, v pha ng l ca i mnh mng. Cng nh L Vn Duyt, L Cht ng binh ch dp vo Quy Nhn.

---------------------[92] C ghi r trong D Am vn tp ca Phan Huy ch. [93] Lc Quy Nhn b ch c 2.000 n binh, ra Ph Xun mi t chc thm. S voi ny l voi mi. Voi b luyn tp Quy Nhn, u phn pht cho cc trn. B ch em ra Ph Xun tht

256

voi u n b thng ci [94] Ni Th D thuc v Tuy Phc, pha ty nam c ni B Thanh, c ng i n sui Nam Thy Ph Yn. Ngi Thng dng ng ny qua li Ph Yn v Quy Nhn. [95] C Lao Xanh, Chm gi l Poulo Gambia, nm gia hi phn Ph Yn v Quy Nhn; [96] Lc by gi Cch Th cha b lp, ng nc thng thng vi ng Th Ni pha nam thuc v Tuy Phc; [97] Ni Hng An pha ng, ni An Tng pha ty , c ng lin lc xuyn qua cc ngn ni lin dy. [98] Em r Vua Cnh Thnh chng cng cha l con gi Bi Thi Hu.

257

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn CNH THNH RA BC THNH NGUYN PHC NH XNG HIU

Nh Bi n tng h gi, Vua Cnh Thnh cng cung quyn qua khi Linh Giang, ngy 5 thng 5 nm Tn Du (1801). n Thanh Ha phi bo cho Nguyn Quang Thy vo rc. Ti Bc Thnh Cnh Thnh ng ni cung Vua L. Lc by gi ma lun c tun. Trong thnh nc ngp lnh lng. Nc git ri li b a chn. t trc hong cung b st hng mu, su n ba bn thc. Ngh An, lu Tam Tng ni Phng Hong thnh khi khng m ng. Thin h u cho l triu bt tng. Vo h tun thng 5 nm Tn Du, nh vua i nin hiu l Bu Hng, xung chiu nhn li cng nhn dn v v v tng s cc trn. Li c Thi trung i Hc S Ng Thi Nhm lm Binh B Thng Th, Hip bin i Hc S Nguyn Th Lch lm Li b Thng Th, Th trung Ng S Phan Huy ch l L b Thng Th. Cc quan vn v khc thy u c thng thng. Nh vua cn sai p n Phng Trch ti Ty H, ly ngy H

258

ch v ng ch lm ngy l Tri t, cho m khoa thi tuyn nhn ti. n thng 8, nh vua truyn hch i cc trn ly thm binh, ri sai Nguyn Quang Thy em qun vo trn Ngh An. Qua thng 11, nh vua giao Bc Thnh cho hai em l Nguyn Quang Thiu, Nguyn Quang Khanh, t mnh em qun 4 trn x Bc v qun Thanh Ha, Ngh An non 3 vn ngi, ko binh n Linh Giang, n tng Bi Th Xun em 5.000 th h theo h gi. Tng nh Nguyn l Nguyn Vn Trng v Tng Phc Lng, ng Trn Thng thy binh th ca Ty Sn qu mnh, b Linh Giang rt v ng Hi. Nguyn Phc nh c tin, lin thn chinh, em i binh ra tip ng. ng i binh ti ng Hi. Sai Phm Vn Nhn v ng Trn Thng em qun ra gi mt b, sai Nguyn Vn Trng ra gi mt b. Thng ging nm Nhm Tut (1802), Vua Bu Hng sai Nguyn Quang Thy v Tng Qun Siu tin qun ln nh Trn Ninh, c Nguyn Vn Kin v T L Tit th nh ly u Mu, Thiu y ng Vn Tt v c Lc th em 100 thuyn chin chn ngang ca Nht L. Trn Ninh, u Mu, Nht L u thuc Qung Bnh. l ba cn c qun s rt trng yu a u trn Thun Ha. Trn Ninh a phn x Ph Ninh, huyn Phong Lc. Nm

259

Nhm Dn (1662) Nguyn Hu Dt ti nh Nguyn p ly Trn Ninh ngn gic bin, li p ly Sa Ph nng ta nhau. H Trnh em qun vo nh Thun Ha, nh my thng khng qua khi ly ny, phi rt qun tr v Bc. Ph Nht L ng bc huyn Phong Lc, cng thuc x Ph Ninh. Chu vi c 5 dm. Pha ng c g ct bao la, i cao xanh rm, bin c chy quanh ng bc, cc ni triu cng ty nam sng Nht L, tc sng ng Hi, chy ra Ph. Ni u Mu pha ty huyn Phong Lc, ta lc x L K. Ni g trng ip, cy ci sm ut. nh cao nhn hnh nh mo u mu, kh th hng v. Chn ni gi sng Nht L, ly do cha Nguyn p ngn qun Trnh, chy di di chn ni. Ly Trn Ninh v u Mu kin c li phng v nghim tc, nh mi m khng h ni. Vua Bu Hng lin em tt c binh m ti nh u Mu. Qun trn thnh dng sng i bc bn xung v ly ln qung xung. Qun Ty Sn lp b thng lp cht rt nhiu. Vua Bu Hng s mun rt lui. Bi n tng khng chu, xin cho ra c chin. Nhn thy trong nhng khong c sng bn th khng c qung, m sng th bn xa, di chn thnh khng b n, sng li khng bn lin tc c, n tng bn lanh l nhy vo chn thnh. N binh theo gng nhy theo tng lot. Vo ti chn thnh, chuyn ln vai nhau, tro vo thnh. Lnh canh sng v qung khng phng.

260

ngoi binh Ty Sn c nhng ni khng c n bn qung, tin vo chn thnh, v theo phng php chuyn vai m ln. Hai bn nh xp l c. nh t sng n chiu, mu v m hi t m o gip. Trong bi Bi phu nhn ca ca c Vn Sn Nguyn Trng Tr c on rng: Xun hn lnh kh nh tin ao Xun phong xuy huyt nhim chinh bo Hong hn thnh dc bi gi ng Hu nhn din t ph dung kiu Phu c tr chin Lng Hng Ngc Mc Lan tng qun Hong H Khc Thy ngn cn quc bt nh nhn D c phng kim tam inh tc Ngha l: Kh xun lnh nh kh lnh ni li dao bn thot ra. Gi xun thi mu bay thm m tm chinh bo Ni gc thnh ting t v lay ng bng hong hn C ngi dung nhan kiu dim nh a hoa ph dung Tht chng khc Lng Hng Ngc nh trng tr chin cho ba qun. V nng Mc Lan xng trn ni sng Hong H Ai bo khn ym khng bng ngi ?

261

T xa n nay vng vng th ba chn vc y l tc gi t Bi n tng lc nh thnh u Mu. Thnh sp h c th c tin thy qun Nht L b qun nh Nguyn nh tan. Nguyn Quang Ton hong ht ra lnh lui binh. Khng sao cn c, Bi n tng phi m ng mu tho qun. c Kin v T L Tit khng theo kp, phi u hng. Bu Hng Nguyn Quang Ton chy n Linh Giang th b tng Nguyn l Nguyn Vn Trng chn li. Qun Ty Sn khng cn sc chng c, Bi n tng li mt phen na phi xng tn n a Quang Ton sang sng. V n Ngh An, k tng gi cn khng qu vi trm! Bi n tng, mnh y thng tch, nhn thy on n binh sng st, mu me m o, th l anh hng khn ngn. Trong trn u Mu ny, n tng Hunh Th Cc st cnh cng Bi n tng hp lc chin u cng thnh, lin kt tip sc nhau khi m ng mu rt qun khi thnh v dc ht kh lc, ti nng mi a c Vua Cnh Thnh qua sng. Hunh n tng cng mt s n binh cn sng li chn qun nh Nguyn. Sng hm sau Hunh Th Cc cng mi n binh o t m mu, v n thnh. Va trng thy Bi n tng, Hunh Th Cc vi v chy n ng vo lng. Bi n tng m ly em, Hunh

262

n kit nhn ch ln cui ri tt th. Trn Ninh, Nguyn Quang Thy nghe tin i binh rt lui, lin cng rt lui. Nhng khng qua ni Linh Giang, phi chy ln ng ni m i, hn tun nht mi v n Ngh An. Anh em gp nhau, Bu Hng cng Quang Thy ra Bc, Nguyn Vn Thn li gi Ngh An. Bi n tng, thng tch cha lnh, nn xin li Ngh An iu dng. Nguyn Phc nh thng qun Ty Sn Trn Ninh, Nht l ri, bn em qun v Ph Xun, Nguyn Vn Trng gi ng Hi, Tng Phc Lng v ng Trn Thng gi Linh Giang. Trong lc Nguyn Phc nh em qun ra ng Hi th Qung Ngha, L Vn Duyt v L Cht em qun i lt c vo Quy Nhn, L Cht i ng bin vo ca An D, L Vn Duyt theo ng hm Chung X vt qua ni La Sung, hp nhau Bng Sn, ri ko vo Quy Nhn. Nghe tin L Vn Duyt v L Cht vo c Quy Nhn, Nguyn Vn Thnh, Nguyn Hunh c Ph Yn ko qun ra tip ng. Qun Ty Sn do V Vn Dng, Nguyn Quang Huy, Nguyn Vn Lc iu khin, chia nhau ra chn nh. Trn nh ln nht l trn nh K Sn, gia Nguyn Vn Lc v L Vn Duyt v Nguyn Vn Thnh. K Sn pha ng nam thnh Quy Nhn. l mt hn th sn chy di theo hng bc nam, bao quanh

263

n vi mi dm. Hnh ni khng u, hai u m rng v cao, chnh gia hi eo v thp. u pha bc ni ln hai nh ng song song, mt gi l Phng Sn, mt gi l Xun Sn. u pha Nam, mt ngn na cao sut sot hai ngn kia, gi l Mai Sn. Trn ni c nhiu hn to ln v c mt ci hm rng ln n su vo ni, gi l Quy Khanh tc Hm Ra, v trc ming hm c hn ln hnh ging con linh quy. Th ni rt him tr. Nguyn Vn Lc l ngi K Sn, bit r nhng ni him yu. Vi 8.000 qun, phc hn 20 ch, i ph c 3 vn qun ca L Vn Duyt v Nguyn Vn Thnh. Nh vy m qun nh Nguyn khng n gn c thnh Quy Nhn. Qun trong ngoi ra vo khng tr ngi. Qun nh Nguyn ng gi mt bc Thch Tn v mt b Cch Th, Th Ni. Qun Ty Sn cng ng yn trong v ngoi thnh, gm nhau vi qun nh Nguyn. Cht Trn Quang Diu c tin qun Ty Sn b thua Nht L, Trn Ninh, Nguyn Phc nh hon ton lm ch t Thun Ha th tht kinh, bn cng cc tng. - Binh m b hao Trn Ninh v Nht L qu nhiu, lc lng Bc Thnh khng cn my. Nu Nguyn Phc nh ko qun n nh th Bc Thnh khng th tr th c lu. Ta phi em qun v cu, ko Bc Thnh tht th na th Quy Nhn c gi vng cng khng ch g. Vy nn b thnh Quy Nhn. V

264

tng qun cng ti em i binh ra Bc. Nguyn Quang tng qun em binh ng Dng An, Nguyn Vn tng qun v ng K Sn, chia bt lc lng ca qun Nguyn. Khng nn ng qun trong thnh m b ch bao vy. Sp t xong, Trn Quang Diu v V Vn Dng cng cc b tng em 3.000 qun, 80 tht voi, theo ng thng o sang Lo ra Ngh An, vo thng tun thng 3 nm Nhm Tut (1802). Sau khi qun Ty Sn b i bi Nht L v Trn Ninh, th t Thun Ha t Hi Vn Sn n Linh Giang hon ton thuc v nh Nguyn. Ngy 2 thng 7 nm Nhm Tut (1802), Nguyn Phc nh xng , t nin hiu l Gia Long. Ln Ngi vua ri, Gia Long sai Trnh Hoi c, Ng Nhn Tnh em phm vt v nhng n sch ca nh Thanh phong cho Ty Sn, sang np cho Thin Triu v xin cho mnh lm An Nam Quc Vng thay th Ty Sn. Lin Nguyn Phc nh ko i binh i nh Bc H, sai Nguyn Vn Trng lnh thy binh, L Vn Duyt v L Cht lnh b binh, i trc. Thng 6, qun b qua sng Linh Giang, tin ln ng H Trung, qun thy vo ca Hi Thng, ri cng nh ph cc n ly ca Ty Sn. Vin trn th Ngh An l Nguyn Vn Thun

265

b thnh chy ra gi n Tin L Din Chu. Lc by gi Trn Quang Diu v V Vn Dng n Quy Hp. ng i kh khn, ht o li dc, phn lam sn chng kh, phn rn c th d, phn b bn th ty theo nh Nguyn nh H Cng Thi, Nguyn nh Ba... t kch, on ty tng Trn Quang Diu b hao ht dn dn. Khi n Ngh An th mi phn ch cn ba bn. on tng binh ch cn mi tht! Tng s hu ht u b st rt rng. Trn Quang Diu b ph thng, i ng kh khn. Trn Quang Diu ko qun xung Hng Sn. Tng nh Nguyn l V Don Vn, L c nh dn Man binh n nh bt thnh lnh. Tr tay khng kp, qun s b git sch! Trn Quang Diu cng cc b tng T Vn Chiu, Nguyn Vn Gip, L Vn im, Nguyn Vn Min, V Vn Dng u b bt. Din Chu, Bi n tng hay tin, lin em n binh i gii cu. n Gip sn th gii cu c. Chy n sng Thnh Chng th b qun nh Nguyn chn nh. Qun Ty Sn liu cht ln x vo chm git qun Nguyn. Bi n tng v on n binh xng vo u th binh Nguyn r n . Nhng qun Nguyn qu ng, qun Ty Sn dn dn b yu th. Cc ty tng lp b cht, lp b bt tr li. Ch c Bi n tng, Trn Quang Diu v V Vn Dng thot khi. Song Trn Quang Diu kit sc i

266

khng ni na. N tng phi lo bo v chng, khng rnh tay chng c cng binh tng nh Nguyn, nn c hai v chng u b sa c. Mt mnh V Vn Dng thot c. Nhng chy ra n Nng Cng (Thanh Ha), b bn L Vn Php, Phm Ngc Thy ko dn a phng ra bao vy. Mt mnh khng chng ni m ng. V b bt tr li. Trn Quang Diu, Bi n tng, V Vn Dng u b ng ci gii v Ngh An np cho Nguyn Phc nh. Dc ng V Vn Dng ph ci thot thn, Bi n tng khng n b chng, nh li cng cht. Dp yn Ngh An, Nguyn Phc nh xua qun ra nh Thanh Ha. c trn l Nguyn Quang Bn khip s m thnh u hng. c ng Xun Bo cng quyt: - Lm tng ch bit nh ch khng bit u. Ri h ln: - Qun s, ai mun theo ti? Vi ngn qun s d to mt ting ri cng ch tng xng ra thnh. Qun Nguyn ng nh kin. Nhng qun Ty Sn khng cht e d. Tng lt i trc, qun i sau gio gm m chm, nh ma xi bo tp, khng ai chng ni. Nhng ri qun Nguyn chy ra xa dng tn n bn. Xng qua mi tn ln n, ht lp ny n lp khc, qun Ty Sn b cht ln ln. ng Xun Bo

267

b trng n t qu. Qun Nguyn a ra bt sng. Qun Nguyn Phc nh ko vo thnh, Nguyn Phc nh d hng. Bo nht nh khng hng, nhn n nm ngy khng cht, bn p u vo vch tun tit. Ly c Thanh Ha ri qun Nguyn Phc nh rm r ko ra Bc Thnh. Lc lng Bc Thnh lc by gi qu yu. Bao nhiu tinh binh, nh vua em i nh Trn Ninh v Nht L, tn qun cc trn v, cha tp luyn c thnh thc, nn va gip trn r ri. Qun Nguyn Phc nh rm r ko n Thng Long. Qun Ty Sn nghe tin khip m, b thnh trn gn ht. Liu khng th chng gi ni, i c Nguyn Vn Tuyt v phu nhn l b Trn Th Lan a Vua Bu Hng cng cung quyn sang sng Nh H chy ln vng ni pha Bc. c Nguyn Vn T, T M Nguyn Vn Dng theo h gi. ngn gic ui theo, Nguyn Quang Thy cng c Trng ng tc T c Hu v phu nhn li gi thnh[99]. Th gic mnh nh bo tp, khng sao ch c, hai ng b T c Hu ph Nguyn Quang Thy chy v ng Sn Ty, cho gic ui theo mnh ch khng ui theo Vua v cung quyn. on Ng gi n Xng giang, m ngh ngi nh dn a

268

phng, b k bt lng i co gic. Qun nh Nguyn ko n vy nh, Nguyn Vn T v Nguyn Vn Dng b t trn. Hai ng b c Tuyt ph c vng vy, ph xa gi chy c mi dm na th qun nh Nguyn do L Cht ch huy ui kp. Gip mt L Cht, c Tuyt hi: - Nh ngi qun n cha c? Cht p: - Ng T T ch nh n th cha. c truyn phu nhn ph Ng gi chy trc, cn mnh th kch chin cng l Cht. Mt mnh t xng hu t, qun Nguyn nng th toan thi lui, th mt pht sng bn trng c t nho. Qun Nguyn lin ui theo Ng gi. Trn phu nhn ht sc chng c, nhng t khng thng ni ng, c on u b bt. Khng th ch lm nhc, phu nhn lin t st cng vi Thi Hu Bi Th Nhn. Vua Bu Hng cng cung quyn u b gii v Thng Long. l ngy 16 thng 6 nm Nhm Tut (1802). My hm sau Nguyn Quang Thy v v chng T c Hu cng b bt Sn Ty, Nguyn Quang Thy p u tun tit. T c Hu cng phu nhn rt gm t st. Nh Ty Sn mt!

269

-----------------------[99] Trng ng ngi lng M Kh, qun Sn Tnh, tnh Qung Ngha (ch rut Trng ng Qu). Vn v ton ti. B phu nhn sc p, v gii, cng n tng Bi Th Xun v b h Trn v c Tuyt l ch thm giao.

270

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn S TR TH CA NH NGUYN I VI NH TY SN

Thng 7 nm Nhm Tut (1802), Nguyn Phc nh tr v Ph Xun, em Vua ti nh Ty Sn ra bo th. Tt c cc v tng u b t hnh, Trn Quang Diu b lt da, cc tng khc b voi ch, ngi trm quyt. T v i tng n vin ty tng, thy thy u gi bn sc anh hng, khng mt nt s hi, khng mt li cu nhiu, hin ngang, khng khi. Ring i vi Bi Th Xun, Nguyn Phc nh dng hnh pht khc lit nht qun c kim! Vn nghe danh n kit, Nguyn Phc nh truyn em n xem mt, Nguyn Phc nh t c hi: - Ta v Nguyn Hu, ai hn? N kit ung dung p: - Ni v ti ba th Tin ta bch chin bch thng, hai bn tay trng dng nn c .Cn nh ngi b nh phi trn chui trn

271

nhi, phi cu vin ngoi bang, ht Xim n Php. Ch hn km r rng nh ao tri nc vng. Cn ni v c , th Tin ta ly nhn ngha m i x vi k trung thn tht th, nh i vi Nguyn Hunh c, ti nh ngi. Cn nh ngi li dng tm ca k tiu nhn m i vi nhng bc ngha lit, ht lng v cha, chng ngh rng ai c cha ny, i tch k ti trung ca ngi tc l khuyn khch ti mnh trung vi mnh. Ch hn km cng r rng nh ban ngy v m ti. Nu Tin ta ng tha long sm, th d g nh ngi tr li t nc ny. Nguyn Phc nh hi gn: - Nh ngi c ti sao khng gi ngai vng cho Cnh Thnh ? N kit p: - Nu c thm mt nhi n nh ta na th ca Nht L khng d g m lnh. Ca Nht L khng lnh, th nh ngi cng kh m t chn ln t Bc H. Nguyn Phc nh hi c mun xin n x khng? N kit p: - Ta u c s cht m phi chu nhc, h mnh trc mt k tiu nhn c th? Nguyn Phc nh cm gan, dn tng ting. - Khng chu nhc? Ta s lm cho mi bit nhc. Lin truyn lnh: em Bi Th Xun v Bnh nh, ci b ht

272

qun o, ct ng trn t xa y i khp cc ni th t. Nhn dn Bnh nh nghe tin, khng ai bo ai, m mi ln xe n kit i qua, th nh hai bn ng u ng kn ca, ngi i ng, ngi nhm ch, u ngonh mt b trnh xa. Xe n vng p l ni dt la, th nhng tm la tinh khi bay tung vo xe. Lp b bn tng s h tng vung gm chm t, theo gi bay ln khng trung, lp ri vo xe ph kn chu thn n kit. N kit li b gii v Ph Xun, Nguyn Phc nh hi: - bit nhc cha? - Nhc no c vng vo thn ta, m chnh ln u nh ngi, con ngi tnh c hn si lang, lng nhp hn cu tr. Nguyn Phc nh tc gin, truyn bt my ngi con ca n kit em ra git trc mt n kit: My ngi con nh th sai lc s b vo bao vi, nh nt thy. Cn ngi con gi ln th cho voi x xc. Thy voi n, ngi con gi hong s ku ln: - M i! Cu con vi! N kit ht ln: - Con nh tng khng c khip nhc. Ngi con gi lin nhm mt th hnh, khng mt ting rn r. n lt n kit. Chng tri n kit nm nga trn c. Ba hi trng dt, mt con voi to ln hung hng chy n, gi chn toan ch. N kit

273

trn mt ht mt ting nh sm n. Con voi tht kinh thi lui. B ni gic, voi bc ti mt ln na, nhng va bc ti lin dng bc ngay, thc my cng khng dm tin. Lnh ly gio m, voi tht ln mt ting ri b chy. Nguyn Phc nh tc mnh, sai dng hnh pht im thin ng. Chng ly vi nhng sp nng em qun khp mnh n kit, ri em ct n kit ni tr st dng gia tri. on chm la t. N kit bnh tnh, nt mt khng cht thay i. La chy phng phc t di ln trn, sng chi thu my. Ai ny u xc ng. Ring Nguyn Phc nh t v hn hoan! La chy hi lu. Bn b im phng phc. Bng mt ting n. S n kit v. Mt ln thanh quang bay vt ln tng xanh! X tng v xong, x n cc quan vn. Phn nhiu u c tha v cho lm n. Ring Ng Thi Nhm v Phan Huy ch th b gii v Thng Long v nh n ti Vn Miu. Phan Huy ch cn sng tr v nh. Ng Thi Nhm b ng Trn Thng nh cht. ng Trn Thng l mt danh s Bc H. Lc Ng Thi Nhm c Vua Quang Trung trng dng, th ng Trn Thng n xin Ng tin c. Trng thy v khm nm lm mt phong ca k s, Ng tht bo Thng: - y cn dng ngi va c ti va c hnh gip Vua cai tr

274

nc. cn mun vo ln ra ci th i ni khc. ng Trn Thng h thn ra v, ri mang khn gi vo Nam, phng s Nguyn Phc nh. Nay c th lin tr th xa. l i vi b ti nh Ty Sn. Cn i vi nh Ty Sn th Nguyn Phc nh chm tt c dng h, t Vua Bu Hng, cho ti mt em b mi sanh m lt vo ngc tht. Li truyn o m Vua Thi c v Vua Quang Trung, nghin xng xung b. Cn s th em xing ni ngc tht trong hong cung lm l i tiu. nh c cho sch gc, Nguyn Phc nh sc mi ni truy tm nhng b con gn xa ca h Nguyn Ty Sn, v nhng tng t ca Ty Sn cn trn trnh ni sn d. Hai ngi con Vua Thi c l Vn c, Vn Lng v chu ni, con Nguyn Bo, l Vn u, nng nu ni M iu, vng An Kh. Vua ti nh Nguyn bit nhng s ngi Thng, khng dm n bt. Mi n nm Minh Mng th 12 (1832) thy tnh th yn, ba ch chu mi em nhau v thm qu c Kin M. Bn bt lng i mt bo. Qun nh Nguyn n vy bt gii v Ph Xun git cht. Cc danh tng gip nh Ty Sn dng nghip, phn ln qua i, nh: - Nguyn Vn Tuyt cng v con tun ngha sau khi tht th

275

Bc Thnh. - V Vn Nhm b Nguyn Hu git cht. ng Xun Bo hy sinh trong trn Nguyn Phc nh nh ly Thanh Ha. - Ng Vn S b dm xung sng v nn Bi c Tuyn. - L Vn Hng b Cnh Thnh nghe li Bi c Tuyn git cht. - V nh T b trng tn cht lc Nguyn Phc nh em i binh nh Quy Nhn. - L Vn Trung b Cnh Thnh git. Cn sng ngoi tm nanh vut ca Gia Long ch c t ngi: V Vn Dng, ng Vn Long, ng Xun Phong, Phan Vn Ln, Phm Cng Chnh, L S Hong, Nguyn Vn Huy, Nguyn Vn Lc. Sau khi thot nn, V tr v Ph Phong, ri ln An Kh, chiu m c mt s ngi Thng, chun b vic phc th. Ly hn Hi Sn Trinh Tng (Bnh Kh) lm cn c qun s. Do m Hi Sn cn c tn l hn ng Dng. Nghe tin ng Vn Long n nu Vn Hi (Tuy Vin) bn tm n bn i s. ng Vn Long, sau trn ng a th c lui gt. Nhng v my k b ti ca L Chiu Thng khng ngh n ti cng rn ca mnh, c ni ln chng li nh Ty Sn, nn ng phi nn li nh dp. n khi thy Cnh Thnh cho qun thn lng

276

hnh, mi nc sanh ri, ng bn t chc, tr v An Nhn m trng dy v. Nhng ri thy k hc v lc ny khng c ch ln, ai ny cng ch ngh n li ring, ng lin ng ca trng, ln ni lm ry. V Vn Dng n, ng mng c gp li c tri. Nhng khi nghe V bn n chuyn phc hng th lc u, p: - Ti ra gip nh Ty Sn u phi v nh Ty Sn m chnh v T quc. Nu gic Thanh khng mang qun sang xm ln nc ta, th ti mi lm con hc ni, mu u dnh n tay. Cn v nh Ty Sn, chnh Cnh Thnh lm mt. Song nu V Hong khng b ch lp th th u n ni nc ny?! Nay t mt m lng ngi cng mt, hi cn mong lm c vic g na? M d c lm c na th lm lm g, nu khng phi tranh chim ngi bu? Tranh cho ai? Cho nh Ty Sn hay cho chnh mnh? Thi, trn ba mi nm tri nh nhau, nhn dn iu ng ri, khng nn gieo rc thm tang tc. V ra v, ng ln lun trn ni. Trong ni my khi, khng ai bit ng ngn ni no trong dy Nam Sn. kin ca ng Vn Long khng lay chuyn ch ca V Vn Dng ni. V Bnh Kh, V Vn Dng tip tc xy dng lc lng chin u. Ton vng An Kh v nhng vng hai bn b sng Cn, nh Tin Thun, Vnh Thnh, ng Ph, H Nhung, Trinh

277

Tng, Ph Lc, Ph Phong, Kin M... u nm trong phm vi hot ng ca V cng. Nhng c t lu, ngi Thng X ng b nh Nguyn mua chuc, rc rch lm phn. Cng phi b ht c s, em ba ch chu Vn c, Vn Lng, Vn u ln n nu tn trn Ni Xanh. Ca dao a phng c cu: C lang ng Ph, phng H Nhung Chng bn thip mt chung mt gi Chng qua duyn n st si Chng gin chng ci gi chng i... Chim ku di sui T Bi Ngha nhn cn b hung chi ci gi l mn th t ni v vic bt ha gia V cng v ngi Thng. V cng ln Ni Xanh cng ba ch chu Vn c cho n khi ba ch chu b sa vo li Vua Minh Mng. Cn tr tri mt mnh, cng vn sng mt cch t ti ngt mi nm na. Cng mt di triu Thiu Tr, khng r nm no, sng trn chn mi tui. Mi n khong ng Khnh, Thnh Thi (1885-1907), con chu mi ly ct em v chn Ph Phong. C Vn Sn Nguyn Trng Tr c bi Vnh V c: To vt khn ho kit Y tng s hu vi

278

Cng danh v tc ngn Hoc tc xut th ty (t) V cng dng qun qun Bch chin khi Ty thy Thin phng yu trung nguyn i phi nht mc chi Thot thn t thp nin Th nhn thc cng thy n kinh sn thch gian Hu th hng bo ty (t) Ng dic ch phng ngoi Bch u v phng s Nin nin hnh th phng Thng toi d th t Tng cng du Ng Nhc Kh th thn linh chi Kim ct hon lc ty Khim nhin tng sao phi Ngha l: To ha lm khn n k ho kit mun cho h lm mt vic g. Cng danh khng ni, Hoc gi by ra c hi h thot i.

279

Ci dng ca V cng tht qun qun, T bin gii pha Ty ni ln, trm trn trm thng Nhng tri mun dt na chng Th mt cy khng chng ni. Thot mnh khi nn ngt bn mi nm Ngi i ai bit ng? Sng lu ngy trong ni ni vy cht ng c t th mnh nh gu nh hm Ti cng c mun xut th, Nhng bc u m cha gp c thy. Lm quan may c ui v Nm nm rnh rang Mun thot khi cuc i Theo ng i do chi khp nm ngn ni Tin Ci u n c linh chi, Xng vng i ty xanh Nh nhng bay theo sng tng. Ngoi V Vn Dng, cn mt s lng tng na thot lut c nghit ca Gia Long, nh: + ng Xun Phong nm Cnh Thnh th ba, c thng chc Thi Ph, ban tc Huyn Cng Tuy Vin. n khi Nguyn Bo b git, b h Trn em con chu ln An Kh lnh nn, th ng cng t quan lui v Dng Ha dng lo. c nm nm, nghe

280

tin Ph Xun tht th, Vua Cnh Thnh chy ra Bc Thnh, Cng m tic mi thn bng c hu n, ni: - K ho kit ra ph nh Ty Sn, phn nhiu u l bc trung ngha. Nhng hu ht u dy cng dy sc trong lc xy dng, m khng mt ai kh nng chng trong lc ng nghing! Nay mai m Nguyn Phc nh thu trn c Bc Nam, th t bng ni sng, m cu thn nh Ty Sn, khng cn ch t tay chn. Nu i nc n trn, th khng cn nhy kp na. My hm sau, c ngi n thm, th thy nh khng vn trng. ng cng a gia quyn i lc no v i v u, khng mt ai hay bit. + Phan Vn Ln, lo vic bin phng, nghe tin Cnh Thnh ot s nghip ca Thi c, than di mt ting: - Lun thng t, s nghip khng th no vng c lu! Ri giao cng vic trong qun cho v ph tng, v An Thi thm thy. Thy mt ri, ph m Trng Vn a cng mt. Ni xa khng cn ai l ngi c. Cng bn hi thm phn m, ra thp hng ly thy, ra i... Nh m my tri trn ngn thm. + Phm Cng Chnh trn th Qung Nam, L S Hong trn th Qung Ngha, nghe tin Bc Thnh tht th, lin m kho phn pht ht qun lng qun trang cho binh s, cho mi ngi v qu qun lm n, cn mnh th mt thng mt nga ra i. Phm

281

Cng Chnh v n ni Phng Phi ti Ph Ct, sau ra Cao Bng. L S Hong v Qung Nam, ln n ni Ng Hnh Sn. + Nguyn Quang Huy, Nguyn Vn Lc Quy Nhn, cng nh Phm Cng Chnh, L S Hong Qung Nam, Qung Ngha, sau khi c tin Vua Cnh Thnh b bt, th gii tn qun i. ng Lc v K Sn, dng Hm Ra lm ni tr n. ng Huy ln Dng An nng nu, thnh thong v Ph Yn thm qu hng, v ra K Sn thm ng Lc. Tr V Vn Dng, Nguyn Quang Huy cng nh Nguyn Vn Lc v hu ht cc tng cn sng st, khng mt ai nui ch phc th. Mt hm ng Lc hi ng Huy: - Cu thn nh Ty Sn, vn cng nh v, cn kh nhiu tay ti tun, sao khng hp sc li lo vic phc hng? Nh th chng ra l khng tn trung vi cu cha hay sao ? ng Huy p: - Nhng anh hng ngha s, ra gip nh Ty Sn t ngy mi khi ngha cho n nay, khng ai ph nh Ty Sn. Tt c u lo trn bn phn cho n gi cht, nh th l tn trung. Nay nh Ty Sn khng cn na th chng ta cn trung vi ai? By ti ca Vua L Chiu Thng bo bo gi lng trung vi c ch, ni dy nh min Bc, ht lp ny n lp khc, chng li g cho nh L m cn lm kh dn hi nc. Phi ngh n dn n

282

nc trc. Khng c th lm li cho dn cho nc th nm yn ch khng nn gy thm ri. Trung vi mt ngi, mt nh m lm hi cho dn cho nc, th trung y, k chn chnh khng nn ngh n. Trung y khng phi l trung. Nguyn Phc nh d bit tung tch ca mt s cu tng nh Ty Sn, tm cch tn dit. Nhng ni non him tr li thm ngi a phng che ch, nn mi ngi u sng yn. Khng bt git c, Nguyn Phc nh bn d hng, nhng khng ngi no p ng. Bo quc nht thn th m Giao tnh thin ti ch lun tm[100] Nh Nguyn i vi nh Ty Sn v cng khc nghit. Qut m Vua Thi c, Vua Quang Trung, chm git dng h, tng t nh Ty Sn n th, Nguyn Phc nh cha cho l , cn truyn o m m ca cha ng hai nh anh hng o vi v ca nhng ngi theo nh Ty Sn v cht trc khi non sng i ch. Quan qun nh Nguyn ch nht l nhng m m trong vng t Ty Sn. Trc ht l m ng Nguyn Phi Phc. Truyn rng m nm trn dy Honh Sn, thn Trinh Tng. Tm khp ni, th thy st chn ni pha ng, khong gia, ni ln mt trng t lum lum, trong khong ny dng ni hi cong

283

cong. ng pha trc trng vo th phng pht ging mt chic gh bnh v i, m lng v tay ta vo ni, cn mt gh l trng t. Trn trng t, nm song song hai tng xanh to ln, hnh ch nht. Ngi ta bo l m ca v chng Nguyn Phi Phc. Bn o m mng r, ra sc cy hai tng ln. Hi ct khng thy u m ch thy bn chum du phng lng, trong mi chum c mt ngn n chong ng chy[101]. Ai cng bit bn chum du l ca nh Ty Sn chn, song mc ch lm g, tht khng ai bit. Bit rng khng phi m ng Phc, qun nh Nguyn tm khp ni, song khng thy du tch. Nhng m vi to ln trong vng Bnh Kh u b qut. C ba khm ln nht, mt b sng Cn pha Trinh Tng, mt thn Ph Lc, mt thn Kin M, trn b sng Cn. Xng ct u nm xung sng! Nhng ngi m ny l m ca cc v i thn ph Vua Thi c. thn Trng nh cng c ba ngi m rng ln v rt kin c ca i thn nh Ty Sn. Nhng khi nghe tin Quy Nhn b Phc nh chim th gia nh ngi khut lin c b bia c, thay vo tm bia mi mang tn n b. Nh vy m khi b qut[102]. Nh Ty Sn dy c khng sch nn nh Nguyn mc tr li. nh Ty Sn khi mc li, Nguyn Phc nh cho dy tn gc. Nhng than i, n c gc c kh gn mc m cng b dy!

284

Qu l c th! trnh nn tru di, con chu nhng ngi c lin h t nhiu n nh Ty Sn, phn nhiu u phi thay tn i h, i n nu ngoi x l ni xa. Chnh sch dy c tht sch gc ca Gia Long lm ly chng nhng ngi m cn n c vt, nht l vng Ty Sn. Sch v, giy t u b tiu hy. in hnh l nhng tp gia ph ca h V Ph Phong, h Bi Xun Ha, h ng Dng Ha, h Trn Trng nh... Cho n nhng b s, nhng tp th vn... sn xut i Ty Sn cng cm khng c lu hnh, tng tr, nh b Trn Triu Thng S Cng Mc ca L Vn Nhn An Nhn, phng chiu son nm Quang Trung th t (1791), b L Triu Thc Lc do V Xun Hoi tng tu di triu Cnh Thnh... Nhng tp th Hn c Nm c ca nhm T Ti T Tuy Vin v Song Hoi Thi X Bng Sn, tp th ca vn t bng ch Nm ca La Xun Kiu Ph Ct v.v... Nhng mn v thi Ty Sn thng dng, mt s b cm. Thi Ty Sn v ngh rt thnh. C bn mn ni ting l Cn, Quyn, Kim, C. Nhng khi em p dng vo vic binh th quyn thay th bng k. Cn, quyn, kim thi no cng c ni no cng c. Ch c mn k v c e ch Bnh nh mi c v ch i Ty Sn mi dng. K l c - l c vung mi b rng chng hai si dt bng thao

285

cn rt dy rt chc, tr pha kt vo cn c, ba pha kia u mc st thay tua. L c va dng ch huy va dng git gic. Phi l ngi c sc mnh v c v gii, mi s dng c. C l trng. Trng ln nh trng chu. Khi tp luyn th ng trn hai khi g trn ln gp i qu bi. i chn phi iu khin hai khi trn mt cch lanh l. Cn ci ch, bn tay, vai, u u phi dng nh v my ci trng, theo tng bi luyn v. Khi th dng hai trng, khi th dng bn, khi th dng tm, khi th dng mi ai, ty trnh v sc vc ca v s. Trng treo trc mt. Biu din mt ln t mt n su ngi. Mi ngi hai trng. Khng phi ngi no ng ch ny, m lun lun i ch ln nhau. Khi ra trn th dng hai trng, t trn xe y, v dng di trng thay tay. Di trng khng phi ch dng nh trng thc qun m cn dng lm kh gii git ch. Gia Long cm k, kim, c. K khng b cm cng khng ai dng ni v cng khng ai hc lm g trong lc khng chin tranh. Kim chng nhng cm dy cm hc, m trong nh c kim cng b ti. Cm kim l tt nhin cng cm lun ao. Cho nn ngh kim v ao Bnh nh b mt hn. Cn c th cng tht truyn. V mn v bin thnh mn nhc. V

286

th nh trng chu v nh trng treo. Nhc th nh trng chin v trng ng. Nhng nhng bi luyn v vn c em dng vo vic nh nhc. Ni tm li l tt c nhng tinh ba ca t nc sn xut thi Ty Sn, u b Gia Long tm cch tn dit. Tn dit khng cn g lm cho ngi i nh n Ty Sn. Tn vng t pht tch ra nh Ty Sn cng b i ra An Ty. Dit tn gc, nh sch r! Nhng ch bn ngoi thi. Lng ngi Vit Nam yu nc, nht l ngi Bnh nh, u c qun nh Ty Sn.

----------------[100] Th ca Nguyn B Thun sch Ty Sn lng tng ngoi truyn ca Nguyn Trng Tr. Th 8 cu, y l cp lun. Cu th i ni: n n nc, mt tm thn y c mt (can m y mnh). Nghn nm giao tnh vi nhau, ch ly tm lng m lun th phi. [101] Chc c l thng hi trong nn n khng tt.. Khong 1929-1930, Tn tin sinh c n ving m. Lc y hai tng vn cn. Cuc ving m c ng trn bo. Nay khng cn thy.

287

[102] Nhng vi ca ba ngi m b qut vn cn st t nhiu. Ba ngi m khng b ph vn cn, nhng nng ma lm h nhiu lm. Mt ngi trong vn h T, mt ngi nm trc ng h Phan, mt ngi nm ni g Vn Xoi, cnh con ng lin hng t Kin M i xung. Khng ai dm nhn nhng ngi m ny l ca gia nh, v hnh pht ca nh Nguyn rt tn khc.

288

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn LNG DN I VI NH TY SN

Danh ngi anh hng dn tc Quang Trung Nguyn Hu, ngi hai phen tho qun xm lc do Duy K thnh v, Nguyn Phc nh rc ti, cu nhn dn Vit Nam thot vng n l ca ngoi quc, cng mt trng mt tri rng r trn sng ni Vit Nam. V ngh rng nu khng c Vua Thi c m ng, ng nh Vng gip sc th chc g c nhng chin cng oanh lit ca Vua Quang Trung, nn ngi Bnh nh, nht l ngi Bnh Kh, ghi nh c ba ngi anh hng o vi Bi vy, sau khi ngi t ng ca nh Ty Sn Kin M b nh Nguyn ph hy th ngi nh lng thay th vo. nh lng dng ln th thn. Nhng nhn dn a phng em sc thn mt ngi miu khc, cn nh th b mt th ba Vua Ty Sn. Xun k thu t, nhng ch vi thm ch khng c vn.

289

Ngoi xun k thu t, cn ngy k ca ba vua vo thng 11 m lch. che mt vua quan nh Nguyn, ngy k gi tri l ngy cng cm mi. Lu ngy chnh quyn a phng bit c, nhng mt mt s thn linh b hng, mt mt s tht nhn tm, nn bp bng lm l. Lng knh yu nh tic ba Vua Ty Sn thm tha v bn b, chng nhng trn tng lp s phu m c di mi tng lp nhn dn. Bt k tr gi trai gi, h i qua nh Kin M, l ly nn ci u. Khch i nga i vng u phi xung nga xung vng. V ca dao a phng c cu: Hng c nc khng su Hng Thuyn lai lng mc du c ua. C ua sng trc th ua Sng sau mc miu th Vua xin ng[103]. Lng knh yu nh tic nh Ty Sn chng nhng thi trc, m cho n nm 1945 vn nng nn nh c. Xun k thu t, ngy k cng cm mi trong nm 1945 vn c hnh theo thng l. n nm 1947 c lnh tiu th khng chin, nh miu b ph hy, vic cng t mi thi. Nm 1960, nhn dn Bnh Kh chung tin chung sc lp li n th Ty Sn ni nh c.

290

n khng ly g lm rng ln, song trang nghim. i vi s nghip anh hng tht khng xng. Nhng i vi hon cnh thiu thn ca nhn dn a phng lc by gi, th chng y cng l mt c gng vt mc. n c ba gian. Gian gia th vua Quang Trung. Hai bn th vua Thi c v ng nh Vng. Trc sn c tng bn thn ca Vua Quang Trung v c bi nh khc bi k tn tng cng c nh vua: c V Hong, H Nguyn, hy Hu. ng hng nm Qu Du (1753), Tha long nm Nhm T (1792) Th 40 tui, ngi 5 nm. Nin hiu Quang Trung. Miu hiu Thi T V Hong . T tin vn ngi Chu Hoan, di vo p Ty Sn c bn i. Trc Ph Lc, sau xung Kin Thnh bui tim long, chnh ni y l Ty K c ch. V Hong c ba anh em. Anh l Vua Thi c Nguyn Nhc, thip th a mu. Em l ng nh Vng Nguyn L, thnh tn nhn hu. Cn V Hong: Sc mnh c nh, ti dng binh nh thn, li

291

sng thng kinh vn, qu trng o l. K cao ti i c c tn knh vo bc thy. Vn v di c u nhng trang khai quc tun kit. Thn b y, tay trng kim, V Hong gm c kh tng h Hng h Lu. Qu l ci th anh hng vy. Nm Tn Mo (1771), thng tm v cnh t chia nc lon, trm h ht ch t tay chn, ba anh em V Hong chiu tp ngha binh, chu gian nan m dy nghip. Ly thnh Quy Nhn lm cn c. Ri nh vo Nam, tin ra Bc. Lng xa gn u theo. Trm trn trm thng. Thanh th nh Ty Sn ly lng. Ring V Hong. Bn ln bt thnh Gia nh, ba ln vo thnh Thng Long. Thng cha Nguyn, dit cha Trnh. Thu non sng v mt mi, dng nn c nghip V Thang. Li hai phen tho qun xm lc: Nm Gip Thn (1784) qut sch 300 chin thuyn Xim La do Phc nh lu vong rc ti. Nm K Du (1789), nh tan 20 vn hng binh Mn Thanh do Duy K kht ln lnh v. Nh vy m dn tc thot ch vong n. Nh vy m t quc vng nn c lp. Cng tht cao nh Trng Sn. n tht su nh Nam Hi.

292

Non sng ng nh, V Hong chm lo vic tr bnh. p quc c theo tn ch ph cng. Sa chnh s cho k cng nghim tc. Dng ch Nm lm quc gia vn t. Lp Sng Chnh vin o to nhn ti. V ci nhc cng ngi vng cho Trung Hoa ra xong, V Hong luyn tng nui binh, quyt khi phc phn t Lng Qung. Nhng than i! Nm sc rn gan, tri cha kp v, Chn tng my lp ni, rng thot bay xa. Khin nh Ty Sn lm vo bc suy vong! Khin nc Vit Nam l mt c cng thnh! Tuy nhin, Danh V Hong vn cng mt trng mt tri m sng. n V Hong vn cng ni Trng ni Tng m cao. V nhn dn Vit Nam vn ca rng: Non Ty o vi c o Gip dn dng nc xit bao cng trnh. Tit Trng Xun nm Tn Su (1961) Nhn dn Bnh Kh cn k. Sau khi n lc thnh, c mi nm, n ngy l ng a, nhn dn ton tnh Bnh nh hp nhau ti n lm l k nim. L k nim c hnh theo c l, nhng nhng cuc vui th c mi c

293

xa. Ngi n d l v cng ng c. Nga xe nh nc o qun nh nm. V ring nhn dn Bnh Kh, rm thng 11 m lch, li t chc ngy k ba Vua theo thng l. Trong bui l ng a v ngy k u c c vn t v c nhc theo c l. Hai bi vn t u tin: Vn T ng a: Than i! Dng Cn thy my lng thc gm, mn vui tnh mai liu xun; nh Trng Sn gi cun sng tng, chnh tng c anh hng cu quc. Nh tn linh xa: Kh ct lng tng, Anh t khi c. Sc iu binh khin tng, Hng V Lu Bang Lng trng s tn hin, Vn Vng Huyn c, Tnh t nc gin cn chia x, li gm thn dp lon cu dn; Ngha Bc Nam tri d gn hn, thn o vi gip anh dng nc. Quy Nhn bin lng, rc r nh tng vn, Thun Ha tri cao, chi chang vng bch nht. Xim ph p ph, trn chn trng toan mi tr bnh, Vut da nanh mi, ngoi

294

mun dm rp tm xm lc. Cng rn ti ka ai? Bt hm tay sn chc. T Tri t n Giao cao vt vt, bng tinh k sng di bui ng quang. Nhn non sng kh gin ngt tng my, ting hiu lnh sm vang gi xut pht. Hng binh mi vn hng hi hy sinh! Chin tng hai trm tinh trng trn mc. Lng mt quyt ra tay hng h, hn nc non ca khc khi hon sau. Ch mi ngy dp ging si lang, cng tng s chung vui Nguyn n trc. Cn li y lo, trng gic c giong: Dc d truy ty, non bng bin vt. Ngy ba mi thng chp, sng Gin Thy dn binh; m mng ba thng ging, n H Hi hm gic. nh trn ny tip trn khc, sm dy chp ging: Xong n n ti n kia, khi tan nt. Khuya mng bn gi sng m mt, t lng rng la , khin ba qun liu cht ch lui; Sng mng nm voi nga sn sng, qun c thc khn vng, quyt mt trn chng hn th thc. Th gic du binh ng tng d, thuc sng chn quanh thnh, chng st cm khp ly, thm bn b n rc ro ma;

295

Qun ta nh tr sng gan bn, vn dy ct thnh ct, rm t ph lm b, h mt rp sc cun cun thc, m ting pho, Ngc Hi kp h, sng mu lng lai; Thc chn voi, Khng Thng liu thn, ni thy chng cht. Nghi ng liu khn b sng st, vi vng treo c ng a! S Ngh may tm c li ra, ht hi thot thn mn Bc. Ngoi i si gi tan mi st kh, nim hn hoan nhum thm mt sn xuyn; Vo thnh Long c rp bng vinh quang, o chin thng ph en hn n dc. Mi ngy hn trc, tri t chng li vng; Hai bn vui xun, c hoa lng tic ngc. La tnh h bin cng Nn cao h x tc, Ting anh dng nc my lng ly sm, Triu Mn Thanh bp bng sng chung tri; Ch u tranh gan st vng vng non, Nim Lng Qung quyt tm i li t, Nhng than i! Tm gan rn , tri cha v xong; nh Ng chm my, rng sao vi khut! C cng thnh thiu tay xp t, Ci dn thoi pht mi t chng! Nghip vng ui sc gi gn, Thuyn thun bn trc theo cn gi lt!

296

Tri Ph Xun sng gi lnh lng! Bin Th Ni bo my tn mc! Bt chp s ma men tay c th: trang oanh lit son nha! Nn ghi n khut lp bng c thn: gng anh hng thy nht! Ni ch c ngi sau toan lp hn, Lao cng Tinh V, ngm ngi thng. Gn du linh chn c kh ngui tnh, Lng ging quyn t ti rut, Cng may thay! L tun hon tri t chng ngng xoay, ch chuyn ch ging ni nay thot, Trng ho kit by lu u m, ngn ng phong mt m vn mn sng; Vn anh hoa ua n t do, bt thanh ngh ngt ngo ri git mc Chng ti nay: Chung gi n xun. Knh dng l bc, Non xanh nc bic, kh anh t m mng, Ni thm ngn xa, hng tinh thnh bt ngt. Dng lch s m ra n li, du dng ch gm dt li hoa. Tranh v nhn tri rng xem chung, lng ly ch vng treo bng c. Hm h con c nhy, trong bng my thp thong bng rng

297

Trng Lnh cnh diu bay, theo ting gi ly lng ting nhc. Linh thing xin chng. Bi vn nhn dn Bnh Kh t Ty Sn tam kit ngy rm thng 11. Duy! Nc b qua phn, Nh sanh tam kit, Non Ty o vi, pht ngha k dp lon an dn. t Vit kh thing, tung bu kim dit th cu nc. Nn nghip xy cao tri mt ci, Bc tin hoa c n mng xun; Ting anh hng vang di sm mi phng, Min bin ti si lang im lng du. V th bng rng khng vi khut Th chi ui ngc d m tung. Bin nn cn thi vn kho xui, tay b khng xoay tri t li; t v khuyt c duyn cha gp, du linh cn tc nc non y. Nhn dn Bnh Kh chng ti: Lng hi quyn trn trc gic canh chy. M bng hc thn th m nguyt rng. n c dng lng hng mt nn; Bia xanh tc c ngc mun hng.

298

C nh ngun ln xung nc Cn giang, d nhc d mi thm chng tng; Chim mn ci i v cy Tng Lnh, n gi n g thp ch nng. Mt lng nguyn gi st son, Mun gi dm qun ma mc. Nay: Nim k hy nht, l vng im tit hn ng; Chng tc thnh tm, l bc dng tri d l. Trm thc trm hng cun cun gi, i hng bch lp ngp ngng chu. Nng kim bi ru ba tun, phng pht long nhan dng thy ; Trc linh n l ri bn ly, m mng loan gi tr v y. Gng nghn thu lai lng nh quang huy, Trong khut tch cng khng cn hc m; t ba ci sng soi vng bch nht, Du v cng vn c hng vinh quang. Li cu xin mong thu ci u huyn, Lng thnh knh nga nh n chiu gim. Phc duy, Thng hng T khi n Ty Sn lp li, nm nm u t l. L ng a thay

299

th l Xun Thu. L hy nht vn gi y nh c. V tuy i i mi, l vn c hnh theo l li xa. Nhng ln ln, ngi c vn t c ti qua i ht, v c c i c li mi mt bi nghe cng chn, nn c vi ba nm, thay vn t mt ln, khng thiu nhng im quan trng, nhng gn gng d c. C hai bi thng c dng n: Vn T l ng a: Non Ty o vi, Tri Vit kh thing; Ngn c o gi thun lng dn, Mi ly lon dp yn dng Trnh Nguyn; Thanh kim bu chp ngi th trn, ng xm lng qut sch gic Xim, Hoa. i vinh quang rng r ging ni, Nn c lp vng bn t nc. My ng Trng Sn rng du khut, Trng lng Qu Hi gm cn ging. n ghi n ngo ngt nn tm hng, to nghn thu vng ni; Bt chp s ung dung ngi chnh lun, son pha tng nt m bng. Nay chng ti: n tit dng xun, Nh ngy k nim.

300

Nga dng l bc, Ci tri nim son. M mng trn thng ng a, hn chin s thm ly chiu gi mi; Lai lng dng trong Cn Thy, gng anh hng sng di nh trng xa. Nn tinh thnh mong thu ci u linh, C huyn diu sm xoay thi thnh thi. Ging Hng Lc m hoa kt tri, sng nng chung, ma mc cng chung. Tnh Bc Nam lp tht lin xng, du b i, rut gan chng i. Linh thing xin chng. Bi Vn t ngy k 15 thng 11: Ty lnh ti cao, Cn giang c c. Gin Trnh, Nguyn ct tnh t nc, Thm Phc Loan a kip ging dng. Tut gm thn pht ngy iu dn, danh Tam Kit ncnon lng ly sm. Thu mi nc bnh Nam nh Bc, cng nghn thu s sch r rng son. Nay chng ti:

301

i cnh ng thin. Nim k hy nht, Ngn gi hng a hn T Quc, u non thng vt kh anh hng. Ru ba tun rt chn tinh thnh. L bn ly dng tri d l, Phng pht i my in rng, ngng vng ging lm, Cht chiu con lc chu Hng, hu din phc ti Thng hng Nhng bi vn k ni ln c trung thc lng ngi yu nc i vi nh Ty Sn. Nhng trong lng ch dm biu l sau khi nh Nguyn b nhn dn ng ln lt . Dm biu l trong lc ch cng quyn cn nng trn c nhn dn, th long knh yu nh tic mi tht l mnh lit. Nguyn B Hun vit:Cn Quc anh hng truyn, Ty Sn vn thn lit truyn, Nguyn Trng Tr vit: Ty Sn danh tng chinh Nam truyn, Ty Sn lng tng ngoi truyn v.v... Cc tc phm trn ghi chp s tch, hnh trng ca cc anh hng ho kit vn v ph t nh Ty Sn. Sch vit thi T c. Dng cao nh Ty Sn. Khng phi l danh sn s nghip m sch c ph bin trong gii tr thc ng thi, trong c mt i thn nh Nguyn l

302

o Tn Vnh Thnh. iu chng minh rng lng ngi dn yu nc i vi nh Ty Sn du b i, rut gan chng i. n nm 1975, Bc Nam thng nht, n Ty Sn ngt 15 nm thuc quyn qun tr ca nhn dn Bnh Kh, giao li cho Nh nc cch mng. n c m rng thm, v mi nm l ng a vn c t chc trng th.

303

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn THAY LI KT

Nh Ty Sn Khi ngha nm Tn Mo (1771). Ly thnh Quy Nhn lm cn c chin u nm Qu T (1773). Ln lm vua: + Thi c t Mu Tut n Qu Su (1778-1793) + Quang Trung t Mu Thn n Nhm T (1788-1792) + Cnh Thnh t Qu Su n Nhm Tut (1793-1802) Trong 24 nm (1778-1802), nh Ty Sn phi nh Nam dp Bc, khng my lc rnh vic chin tranh, nn cha lm c vic ln lao v mt kinh t, vn ha, chnh tr. Sau khi b dit vong, nh Ty Sn b nh Nguyn i ny sang i khc gn 150 nm (1802-1945) ra sc ph hy khng cn mt du tch g trn lnh th Vit Nam! i ngang qua di ch nh Ty Sn, mt nhn s Bnh nh l Nguyn Trng Tr c bi th Cm Hoi:

304

Lon th anh hng sn xut a Bc Nam dc m d huy qua Thp nin huyt chin thnh h s Khng thnh ng tiu ty tu ca. Bi th vit vo khong ng Khnh, Thnh Thi (1885-1907) triu nh Nguyn, cho nn m nt bi quan. Ch sao li khng nn vic g. Bi vic g h phi l nhng ci tn ti trn mt t, m chnh nhng ci cn mi mi trong lng ngi Vit Nam, trong vn chng Vit Nam. Ngt 150 nm, nh Nguyn c lm cho ngi ngi qun nh Ty Sn. Nhng ngi yu nc vn lun nh n nh Ty Sn, ngn bt yu nc vn chp i chp li, vn tm ti trong ni khut tch nhng ti liu cn du ct, vit v nh Ty Sn. V ting Anh hng o vi, Anh hng dn tc mi cn vang, khi nh nhng, khi mnh m, trn t nc Vit Nam, t Nam ch Bc. Cn nh Nguyn lm c g? C ngi bo rng thng nht Bc Nam. l qun rng chnh nh Ty Sn thng nht Bc Nam, ri Nguyn Phc nh nh chim trn tay ng nh Vng v Cnh Thnh. Sau bao phen b ni du chm nh Nguyn cn li ting Rc voi, cng rn. Trm nm bia thi mn

305

Nghn nm bia ming mi cn tr tr.

HT

[103] Cu ny thng nghe ht nhiu ni rng: Rung ng mc sc chim bay Bin h lai lng mc ti c ua. Cu ny c tnh cch ph thng. Cu kia, mu sc a phng m thm. Hng l ph lu ca sng Cn, chy t Nam ra Bc, gia lng Trinh Tng v Ph Phong. T ch giao thy Hng v sng Cn th sng chia lm hai chy xung pha ng, mt gi l sng Trc chy st a phn lng Ph Phong, Xun Ha, mt gi l sng Sau chy xuyn qua Ph Lc, Kin M, Thun Ngha. Ni sng Sau t Ph Lc xung Kin M nc rt su, khong gi l Hng Thuyn. Trn b c miu, miu y l miu ca lng Ph Lc lp th ba anh em nh Ty Sn. C ngi lm tng trong miu ny sc thn lng Kin M. S tht th sc thn ti nh vin th ch. Cn miu th thn pha sau nh Kin M. [104] H l tn tc ca To. [105] ng thn ti lm thng ngn cho hng dt Dlignon, tuy l vai em nhng vn c gi cc cu gi bng thy v knh n. [106] Bi Sn Nhi l con chu b Bi Th Xun v bit rt nhiu

306

v nh Ty Sn.

307

Quch Tn, Quch Giao Nh Ty Sn PH LC

- Phn mnh sch v vit v nh Ty Sn. (Quch Tn) - nh hng Ty Sn trong gia nh h Quch. (Quch Tn) - Trch th Nguyn Hin L v Nh Ty Sn. - Cm tng sau khi c Nh Ty Sn. (Nguyn ng) - Trch th ca Gin Chi v Nh Ty Sn. - Trch th ca Quch To v Nh Ty Sn.

PHN MNH SCH V VIT V NH TY SN

B thn ti thuc s Ty Sn nh cc nh Nho thuc s Hn, ng. l nh trong T ng h Quch c hai b s chp tay v nh Ty Sn, Ty Sn D s v Ty Sn Lit truyn.

308

Hai b sch ny l sch cm. Lc ng ni ti cn sng th ng gi. Tr ng thn b thn v cc bc ti ra, khng ai c mn c. ng ni ti qua i, sch v u dn v T ng. Hai b s y cng c ng bc T ng l bc Quch L o ct giu cn thn. Khong u thp nin 1920, s sch lu ngy b mi mt, bc ti em tt c sch treo trn cc gi trong nh lm ra phi. Tnh c mt ng khch n chi. ng khch l ngi quen tn Mc Vin tc gi l X Suyn thn Kin M. T ng h Quch Thun Ngha nm v pha ng Kin M, cho nn X Suyn cng bc ti thng qua li vi nhau. Thy bc ti ng tr sch, X Suyn bn gip tay. Trng thy hai b s Ty Sn, X Suyn hi mn. Bc ti tm li thoi thc. X Suyn gin d ni: - hung ca d qu bu g m lm b! on b ra v. My hm sau vin tri huyn Bnh Kh l Hong Yn ci nga xung T ng h Quch, 1 tn lnh nh trng cn i trc, 1 tn lnh na cm ho tua theo sau. Khng bit vic g m quan n nh, bc ti ht sc lo s. Quan vo nh, i tr khng ung, i ru khng ung, nghim ngh ni: - Nh ng c hai b s Ty Sn, ti mun mn xem t hm c c chng? Bc ti rng ri chn tay! ng sng khng m ming c! Quan tht:

309

- Sao khng p? Vo ly ra y. Mau! Nh mt ci my, bc ti vo ly hai b sch ra, hai tay dng ln, c mnh run ly by, o t m m hi. Hong Yn ly sch, khng ni khng rng, bc ln nga ra v, trng cn i trc, ho tua theo sau, thi hch dch. Lc by gi ng thn ti lm vic hng dt Dlignon Ph Phong. Bc ti lin n cu cu. Qua thi v hnh ng ca vin tri huyn, ng thn ti on bit rng y vin ch mun lm tin ch khng c lm hi. Sau khi tho lun cng bc ti, nn ly ca che thn, bc ti lin i nh tay chuyn mn lo thu xp cng vic. Quan i 2 cy bc, tc 100 ng bc ng Dng.Bc ti phi bn rung..., vic mi yn. Nm 1947, ti gp ng Hong Yn trong mt cuc hi ngh Lin Hip Quc Dn ti Bnh Kh. Ti c hi thm v hai b s y. ng p: Lu qu ai nh c. M gi lm g nhng th sch y.Hong Yn l mt ngi c hc, bn ch Hn u Ph Bng, bn ch Php u bng Cao ng Tiu hc (Primaire suprieur), m khng bit qu sch, i vi ti tht l mt iu bt ng! Cng may khng phi l ngi Bnh nh. Trong thp nin 1960, sau ngy n Ty Sn c nhn dn Bnh Kh xy ct xong, H Hu Tng ra d l lc thnh, c tm

310

c mt b Ty Sn D S Cy Da Tuy Phc. Ti nghe ni, mun tm h H xem th phi b sch ca T ng h Quch chng, nhng cha c dp. Khng bit b sch y hin nay c cn chng v nm vo tay ai. Ngoi hai b Ty Sn D S, Ty Sn Lit Truyn, khuyt danh tc gi, Bnh nh cn c: - Cn Quc Anh Hng truyn ca c Nguyn B Hun. - Ty Sn Vn Thn truyn ca c Nguyn B Hun. - Ty Sn Lng Tng truyn ca c Nguyn Trng Tr. - Ty Sn Danh Tng Chinh Nam truyn ca c Nguyn Trng Tr. - Ngy Triu Ch Tng truyn ca c Nguyn Khu. Cc tc gi u l ngi trong mt nh Vn Sn huyn An Nhn, tnh Bnh nh. C Nguyn Khu u ba khoa t ti thi Minh Mng, Thiu Tr, hay ch ni ting. C Nguyn B Hun, Nguyn Trng Tr l con, u hc c m thi u C nhn di triu T c. C T Khu son Ngy Triu Ch Tng truyn, c Nguyn Trng Tr (tc gi l c Ngh Tr, v c c lm vic ni cc cui triu T c) bo: Ty Sn h phi l ngy triu hay sao?. Bi th c mi son tp Ty Sn Lng Tng Ngoi Truyn, chp k hnh trng cc tng ti gip nh Ty Sn dng nghip. Cn Cn Quc Anh Hng Truyn v Ty Sn Danh Tng

311

Chinh Nam ca c Hun v c Tr ghi chp s tch Bi Th Xun, Trn Quang Diu, V Vn Dng. Hai tp y b khuyt tp Ty Sn Lng Tng Ngoi Truyn v trong tp ny khng ni n chin cng ca ba tng h Bi, h Trn, h V. Nhng b sch ni trn, sau khi cc tc gi qua i, u giao cho b T Nm con gi c Ngh Nguyn Trng Tr, lm du nh h o Ph Phong (Bnh Kh) gi. Nhng thi khng chin chng Php (1945-1954), Ph Phong thng b tn c v gic An Kh thng xung ph ri, b T bn em v Vn Sn nhng b s y v hn 100 v tung ht bi do c Ngh su tm c, do c sng tc c, giao li cho ngi con trai c Ngh l ng Tm Chu (em rut b T) trnh nn binh ha. Ai ng...! Lc by gi ng lc khan giy ht thuc, ng Tm Chu, ngi v hc, ln lt x qun thuc v bn cho ngi qun thuc sch trn! Trnh la binh gp la thuc! La tn bo cng nh la ngu dt u l con chu ca la Tn. Nhng vn chng cha n ni v mnh: Gn y c ngi tm thy ti nh ca v s H Ngnh - mt tay v ch v roi Bnh Kh, sau khi h H t th - mt hm sch ch Hn, trong c mt s sch ca h Nguyn Vn Sn, nh Ty Sn Vn Thn truyn, Ty Sn Lng Tng truyn... Song sch va bc chn n Quy Nhn lin gp ri, phi tr vo danh sn i ngi tri k.

312

Hng kh Ty Sn vn cn.

Ma hoa sen t Su (1985)

QUCH TN NH HNG TY SN TRONG GIA NH H QUCH

ng thn ti, Quch Phng Xun, thng Php vn (u bng Thnh Chung - Primaire Complmentaire) nhng ch c c vit c ch Hn. Cn b thn ti li gii ch Hn v ch bit c bit vit ch Quc ng. Tnh hai ng b tng phn. B thn ti th nghim ngh. ng thn ti li a hi hc, mi vic trn i khng coi vic g l quan trng, c n ci CHT. Ti li c 3 ng cu rt yu qu ng thn b thn ti: - Cu chnh tng Trn Trc, con trng bc rut ca b thn ti. - Cu t Trn Khng, em rut cu Chnh. - Cu cu on Nhun, anh con b c rut ca b thn ti. Ba cu ch hn km ng thn ti mt vi tui v u Trng nh. Nhng lc rnh rang ba cu thng n chuyn tr cng

313

hai thn ti. V t nh n ln ba cu lo hc i thi, s ch c Hn, ng, ch khng thng s Vit Nam, nht l s Ty Sn, khi ni chuyn thng b b thn ti kch. Nhng ba cu tnh hin lnh li thng em, nn khng bao gi gin. t hm nhn bn v nh Ty Sn, ng thn ti ni: - S nghip nh Ty Sn nay khng cn g ht. Vua Quang Trung cn li c ting Anh Hng o Vi. Vua Thi c cn li c cu ni ch tnh B oa ch nhc, tm h nhn. Lc y c ba cu ti. Tuy ngi chung vi nhau mt chiu, song gia cu Chnh v cu T c iu xch mch nhau v binh v m u mi bt ha l do m Chnh gy ra. Nhn b thn ti bn din nm li ni ca Vua Thi c: Li lm anh vn l anh Ni da xo tht sao nh hi em.Va dch va khc. ng thn ti cng ba cu cng khc theo. T gia nh cu Chnh v cu T tr li ha thun nh c. cu Ni da xo tht tr thnh cu ht ru con ca nhng b m hin trong thn Trng nh. * ** Li mt hm, vo khong gia nm 1926, b thn ti i ct li em ti l Quch To. guyn nm y To va u Primaire, c b thn ti rt chiu. To nm ni ging k gn ca s nh di, ht nghu ngao nhng cu ht trong tung V Tnh T

314

Thiu m nh trng Quy Nhn t chc ly tin cu t. To ht n cu: ...L Ty Sn mung cu... th thnh lnh nghe ting b thn ti gi mt cch gin d: - H, le ci li tao coi[104].To git mnh quay li. B thn ti ng ngi v o ni gc ging, ngng tay nhn To mt cch nghim ngh. Trc i mt nghim ln gin ca m, To cm thy rn rn, nhng khng hiu duyn do, cn ng ng ngc, th b xng ging nhc: - Le li ra. To vi ngi dy, l li. B a mt tay chp li To, mt tay chp cy ko lm cch chp li ct. To ht hn vi bc xung ging. B ht: - Tao ct li my i! Ai dy my ht nh vy? To lc by gi mi 14 tui, s qu a ln khc, ri tha: - l bi ht ci lng, cc anh ln trng ht cu t. B trng mt ni: - Ai ht mc nu, my khng c bt chc. Tao cn nghe cu ht , tao ct li i. Khng hiu ti sao ht cu li lm cho m gin, nhng khng dm hi, m cng khng dm ht na d l ht mt mnh. Mi khi ln ln, bit r lch s nc nh, mi hiu c tm lng tn knh tuyt i ca b thn ti cng nh ca ph huynh Bnh Kh i vi Ty Sn Tam Kit, v mi thy r mnh v tnh v ngu dt xc phm mt cch th bo nh

315

th no! * ** Cu t Trn Khng mn c mt quyn s ni v triu Nguyn, c xong ni chuyn cng hai cu v hai thn ti. Trong khi ni chuyn, cu T theo sch gi Gia Long bng c Th T v gi ba Vua Ty Sn l Ngy Ty. B thn ti phn i: - Nguyn nh th gi l Nguyn nh, c knh n lm th gi l Gia Long, ch sao li gi c Th T? Cn NGY l ci g? Cu T tht kinh, ng ngi trn phn lin nhy xung t chy bm ming b thn ti: - Vch c tai, t mt gng, c i! Thi cu ti lm cho b thn ti bt ci. ng thn ti cng ci: - Nh ti tui t m li gan hm, cn anh t tn Khng nn thch yn n. Nh th l vui. Nhn nh ti hi Ngy l g, th chng ta th bn xem. Ba Vua Ty Sn c phi l Ngy chng. Cu cu on Nhun ni: - c lm vua thua lm gic. Gic l Ngy. Nh Nguyn c, nh Ty Sn thua, th nh Nguyn gi nh Ty Sn l Ngy l phi ri. B thn ti b: - Chng ta c phi nh Nguyn u m cng gi nh Ty Sn l Ngy Ty? Cu chnh Trn Trc ni:

316

- Th n cy no ro cy ny ch. B thn ti p: - Chng ta c n cy no ca nh Nguyn u m lo ro? Cu Chnh c bt bnh: - t ca Vua cha ca lng, cy no mc trn t ny li khng phi l cy nh Nguyn . ng thn ti ging ha: - Bn cho v l ch khng phi tranh hn thua. Chng ta hy da vo sch v ca c nhn li m bn cho ra chn ngy. Cu t Khng ni: - Thy Thng[105] lun nh vy rt hp ti. Xin thy ni tip. Cu Cu, cu Chnh cng biu ng. ng thn ti tip: - Cc s gia Tu cng nh ta chia cc nh vua ra Chnh thng v Ngy triu. Nh no c cng nh gic dng nc, hoc c chnh thc k truyn, c thn dn u tng phc, th gi l Chnh thng. Cn nh no lm ti cp ngi vua, hay xng xng vng ni ni non, riko qun nh chim nc..., th gi l Ngy triu. Nh inh, nh Hu L nh gic dng nghip, nh L, nh Trn c truyn ngi, s gi l Chnh thng. H H h Mc son ot ngi nh Trn, nh L th gi l Ngy triu. Cn nh Ty Sn dit bn tham ca Trnh, Nguyn cu dn, nh ui qun Xim trong Nam, nh ui qun Tu ngoi Bc, cu nc ra khi nn xm lng, ri ln lm vua, thng nht t nc, t Bc n Nam u thn phc. Nh th sao gi l Ngy? n nh Nguyn Phc nh v quyn li ring,

317

rc voi Xim, ri cng rn Php v dy xo qu cha t t. Nh th i vi dn tc Vit Nam c cng hay c ti, m chng ta phi tn th? Ba cu ti vn l ngi c hc thc nn l phi d lt tai thm lng. T y i vi nh Ty Sn rt mc tn knh. Lng tn knh li cng tng cng vng sau khi b thn ti cho bit thm rng h Trn c nhiu ngi ra ph nh Ty Sn lp c cng ln. Mt v cht chn ti G Xoi u thn Trng nh. Ngi m bng vi to ln v rt kin c. C bia xanh ghi tn h chc tc, nhng khi nh Ty Sn b dt th ph bia c thay bia mi, ly tn b h Mc trnh s tr th ca Gia Long. M y hin cn, v T ng cao ca h Trn lo vic gi chp. * ** - B thn ti ht lng knh phc Vua Quang Trung, nhng c ln ni cng ng thn ti v ba cu: - Vua Quang Trung c cng ln trong vic dng nc, song cng c phn trch nhim trong vic mt nc. Ba cu ti, c ng thn ti u ngc nhin, v xa nay cha nghe ai ni. B thn ti tip: - Nu Vua Quang Trung ng nghe li b h Bi trut ngi Thi t ca con trng dng ch l Nguyn Quang Thy c Vua Cn Long phong Th t, th ngi cu ng u c lt vo tay Nguyn Quang Ton con dng k, mi 13 tui, khin sanh vic

318

lng cng trong triu, lm cho th nc mi ngy mt yu. Tip n vic chu git bc cp t ai lm cho mi h rng lnh. ng thn ti khen l mt khm ph mi. Nhng ba cu ti ni: - Mt nc l c tri.Nguyn Quang Thy ln ngi cha chc gi nc khi lt vo tay nh Nguyn. B thn ti ci: - dn l tri. Nguyn Quang Ton qu tr khng phn c phi quy, nghe li bn nnh thn lm mt lng dn, nn khi Phc nh nh mnh, pha Ty Sn khng c dn ng h, tc l Tri khng thng. Cn Nguyn Quang Thy khi Vua Quang Trung bng th 23, 24 tui v tng tham d vic qun vic dn. Li l ngi c c. Bng c: + Khi c ngi cho bit rng vua cha a em mnh ln ngi Thi t thay mnh th thn nhin p: Ti ln ngi hay em ti ln ngi cng th thi. min sao nc thnh vng, nh c vng bn l c. B Di, Thc T ngy xa cng khng hn. + Khi vua cha thng h, ph vua em vn ht lng ht sc. n lc sa c th tun tit ch khng nh Nguyn Quang Ton cam chu nhc di tay qun th. Nu Vua Quang Trung cho Nguyn Quang Thy ni ngi th Bi c Tuyn u c c hi lm ma lm gi, u c vic cng thn st hi ln nhau, u c vic L Trung b git oan, L Cht b Ty Sn em nhng c mt trong thy qun vo ni ht cho Phc nh bit, u c chuyn bn tham quan li tha c cp trn ln xn m ra tay

319

bc lt nhn dn... Cu T v cu Cu mt trc ng thn ti nm 1923, trc sau my thng. Khi ti khn ln, b thn ti thng em s tch nh Ty Sn k cho ti v em ti nghe. V sau khi b thn ti qua i (1928), gp ti cu Chnh v ngi em r ca cu l dng Bi Sn Nhi thn Xun Ha (Bnh Kh) thng nhc nh n b v ht li ca tng[106]. Nhng li bnh lun ca b thn ti v nh Ty Sn thng c cu Trn Trc v dng Bi Sn Nhi em ra lm giai thoi.

Ma hoa sen t Su (1985)

QUCH TN K ng 14-8-84

Mi cch y 4-5 ngy, ti nhn c tp Nh Ty Sn, trn 10 bi H.P.N.H, 1 bc th chung cho ti v Gin Chi vi mt bc th ring cho G.C.... Xin tha anh r ko anh mong: Ti y thng ri, ung thuc Ty thuc Bc m khng thy kh: C tr c chng ny n li sanh chng khc, ng km, ngi vn

320

ng, c sut ngy nm di, phi t khch v ni chuyn lu th mt... Khng bit ti cn phi tr bao lu na. Nh ti th cng phi i Y Dc Hc Dn Tc h tr cho chng huyt p cao... Nh th khng c ai m hai v chng ng au, tht lng tng... au th au, ti cng rng c cho ht - nu khng th khng yn lng - nhng tp ca anh. V nhng bi H.P.N.H. ti chng thm g c. V tp Ty Sn, ti c nh du bng vit ch nhng ch nh my lm, st, chp lm ch Hn, v nhng ch sai chnh t. Ngoi ra ti gp vi anh my im ny: 1. Bi ta anh vn gi trn nhng ca anh, nhng cu Giao vit, k tn th hn. 2. C nhiu bn v sng m khng tn. V d huyn Tuy Vin, sng Cn, m ti khng kim ra c sng Cn. 3. Trc khi Nguyn Nhc ra qun c bi Co vi quc dn hoc bi hch k ti cha Nguyn khng? Bi nh ng gio Hin lm cho c m. 4. Cn gii thch mt s ch th m nh Thao Cn chng hn. 5. Hai bi vn t di qu ri, khng cn chp thm hai bi ngn na. 6. Trang cui, ch nh Nguyn ng y, nhng nn nng tay vi h mt cht, ng p thm na, v trn p h nhiu qu ri.

321

Tp Ty Sn ny vit k lm, nht l: - Ngun gc Ty Sn - Chng 1 - Anh hng ngha s ph t Ty Sn - Chng 4 - Cnh nt rn trong nh Ty Sn vit rt r - Chng 10 - Quang Trung i ph qun Thanh c thy hi hp v khoi - Chng 13 - Trn Quang Diu nh thnh Bnh nh - Chng 20 Lng dn i vi nh Ty Sn - Chng cui Mt c im na l c nhiu bn . Ngi vit c flamme. Cm tng ca ti l h Quch Bnh nh gn c nh h T T Xuyn (Trung Hoa). H T c 4 ngi ni ting: Cha, 2 con trai v 1 con gi (Tiu Mui). H Quch cng c 4 nh vn, nh th: Anh, ng To, cu Giao v chu Mng Hoa. Mt nh 4 ngi c vn ti, him y. Mng rng cu Giao hon thnh mt tc phm c gi tr. Ch bun mt ni l bao gi mi in c. cn 4-5 tp na ch?...

NGUYN HIN L (Th gi Quch Tn, Quch Giao trch lc) CM TNG SAU KHI C

322

NH TY SN

Hn mi nm nay, t ngy tui ln trn nhn sinh tht thp, ti thng bung khung lo ngh n lch s nh Ty Sn. Ti sanh trng trn t Ty Sn. T lc thiu nin, ti tng c nghe tin nghim v cc v ph lo c uy danh tnh Bnh nh cho nghe, mt cch t m s tch nh Ty Sn, hnh trng cc anh hng ngha s ca tnh nh ra ph t ba v anh hng h Nguyn. C nhiu s kin khng thy cc quyn s hnh th ghi chp, hoc c ghi chp m ghi chp tri ngc. Cc c thng phn nn v vic thiu st v sai lc ny, song khng iu kin b khuyt, nh chnh bng bt mc. Ti cng th. Ngi trc qua, lp ngi trn 70 tui cng ln lt ra i k sau ngi trc. Mt khi ra i ht, th nhng iu c cha ng truyn li cng s tiu tan ln ln. Lp thanh nin hu hc, mun tm, tm u ra? V vy m ti m lo ngi, lm m khng ng c. May sao chu ti Quch Giao, c gnh nng cho lng ti. c i c li tp nh Ty Sn ca chu, ti ht sc vui mng! Nhng s kin chnh xc c sn trong cc lch s thng dng xa nay, c chu Giao thut li minh bch. Nhng cu chuyn truyn khu, nhng c tnh ti nng, hnh trng ca

323

cc v anh hng ngha s ph t nh Ty Sn u c ghi chp k lng. Phi kim vi nhng iu ti c nghe, ti nhn thy khng c g thm hay bt, hay sa cha. xc minh mt ln na, ti i n cc huyn trong tnh, nhng khng tm thm c g khc na, ch bit c rng mt s nhn vt i Ty Sn vn cn hu du: - H V Ph Phong, Bnh Kh, tc x Bnh Ph huyn Ty Sn ngy nay, cn V Cn, V Tha Khung, V Tha n Ph M. - H Bi Xun Ha (Bnh Kh, Ty Sn) cn Bi Gia Tng, Bi Thc nh. - H ng Dng Ha (Bnh Thnh, Ty Sn) cn ng Phu, ng Mn. - H inh Bnh Nghi (Ty Sn) cn inh Hin. - H L Kin Dng (Bnh Thnh, Ty Sn) trc kia c ngi chu 3 i ca tng L Hng, tc gi l ng Do. ng Do v gii, sc mnh phi thng. Xung thnh Bnh nh thi v, 2 tay xch 2 qu t, i quanh thnh 3 vng, ri nm hai qu t ti ngoi mc nh n hng trm thc. Nhng thi mi na chng co bnh b cuc. n i ng Do th h L di nh xung Kin Ngi cch Kin Dng 1 thn, thn Kin Lung. Nh ngho, ng Do lm ngh n ci, ch hom, ng thng r mn cho cc nh giu c cc lng ln cn. Nhng khi vt nan ch hom,

324

ng Do cp nch mt tng xanh va di va rng, t di bng cy ngi lm vic v nm ngh ngi. C i khng trng vng ai m cng khng xem thng ai. Vi ai cng ni ci vui v. ng c ngi chu ni tn Tn, khng bit v nhng sc khe khng km ng. ng Tn rt ght trm. H nghe u la n trm th ng lin xch gy chy n tip ng. K trm rt cm. Mt m ti tri, nghe lng bn cnh h hon, ng Tn vi chy ti th b mi ngi vy nh ch t. T y mang bnh th huyt m cht. Nu ng cn sng n nay th tui chng trn trm. Hin nay khng cn con chu. l nhng nhn vt Bnh Kh. Cn cc v cc huyn khc nh: - Ng Vn S Bnh Thnh, huyn Tuy Phc, hin cn Ng Vn Lim. - ng Vn Long Cy Da (Tuy Phc) cn ng Hiu Khn, ng Hiu Trng. - Nguyn Vn Lc K Sn khng bit c phi l tin hin ca h Nguyn Phng Sn chng, v cha c xem gia ph. - Trn Quang Diu Hoi n hin cn phn m ca cc bc tin bi, nhng khng cn con chu, hay l cn m con chu khng bit n ng t cao i. - La Xun Kiu Ph Ct ch cn li bi th Vnh Hn Tru Nm ngoi ca Ph Ly.

325

Cc nhn vt khc trong tnh Bnh nh v cc tnh bn, ti khng tm c, khng bit u tm ra con chu. Con chu ca cc anh hng ho kit nh Ty Sn hin cn v ti c bit, khng c g c bit ng ghi. V nn tr th cho chn i ca Gia Long m nhng ngoi truyn, d s v nh Ty Sn, nhng gia ph ca cc h c lin quan n nh Ty Sn u b tiu hy. Nhng m m thot khi ha qut ph hu ht thnh m hoang, v con chu hoc b lng i lnh nn phng xa, hoc s lin ly khng dm nhn nhn, lu ngy tr thnh m v ch, khng cn bit l ca ai. Do mun tm bng chng c th cho li xa cn truyn li, tht l thin nan vn nan! Nhng ngi bng x ngn du chng ti, nghe truyn sao, truyn li vy. Chu Quch Giao ghi chp trung thc mi chi tit cn thit. Chu li ra cng nghin cu thm nhng ti liu thu thp c va chng minh va phong ph cho nhng g chu nghe truyn li, k tht l cng phu. Tp vn ny bit u li chng gip cho cc nh s hc chuyn mn, khm ph thm nhng iu mi m, chnh xc, b sung, hiu nh cho nhng quyn s lu hnh v nh Ty Sn.

Vit ti thn Ph Hip, x Bnh Ph, huyn Ty Sn Ma thu

326

nm Gip T (thng 8 nm 1984)

NGUYN NG (Quch Giao sao lc) Khnh Hi, ngy 14-9-1984

Knh gi anh Quch Trng Xuyn, Th 23-8-84 (mang tay) ca Anh, ti nhn c, vi u nhng chng b sung H.P.N.H (II). Xin bo tin Anh mng, ti c hm c, hm ci, nhng cng xong tt c nhng g Anh gi cho ti, qua Lc nh ln trc, v c ng hm qua... Lc nh c Nh Ty Sn ca Q.G. rt k, khng st ch no, nhng li chnh t u c nh du ngoi l ht. Duy phn ch Hn th ti phi sa thm. C bi th vit sai c mi my ch, - nhng ch ti cn ng cha k, nay mai ti s relever nhng ch lm y (Vit v Hn) thnh mt bn gi ra Anh. Cng vic ny mt vi ngy, ch khng hn, nhng xin cho i hng. Nh Ty Sn ca Quch Giao c gi tr ln. Nhiu chi tit mi v dng di anh em Vua Quang Trung. Cc tng t gip v anh hng ny cng c truyn thn mt cch ht sc linh ng. Nguyn nhn bt ha gia Vua Thi c v Bc Bnh Vng

327

xem ra hu l hn nguyn nhn c ghi trong chnh s. iu ng ch nht l ngn bt ca nh chp s tr ny dt do nhit tnh, gy c cm xc mnh ni ngi c, lm cho ngi c yu mn nng hn m ght cng ght cay ght ng hn: Yu nhng kh phch ho hng, nhng tm lng thng ngay, chung thy..., ght nhng thi gian ngoan, hn nht, nhng hnh ng tn bo, kht mu, c c hn c ging si lang. Tc gi thut s cng rt gii, khin ngi c c lc hi hp nh c La Qun Trung hay Kim Dung. Ngn y thit tng ri, ch cn cu vin n vn phong tiu thuyt (bt gp trong mt vi on, t nh Quang cnh thnh Quy Nhn lc by gi va bi va hng - l ngy 24 thng 5 nm Tn Du (1801)... Bng chiu trn ngp ni sng...) vn vn... Sau chuyn S, by gi xin tr li chuyn Th. c nhng cng trnh bin kho v Th ca Anh, th nht l Th ng v Hng Phn Nng Hng (I v II), ti tht thn phc anh v cng phu thi hc v v thi cn nghim ca Anh trong vic p dng Nim lut th ng. n khi c chng 41/A, ti cng thn phc ngn bt ph bnh th ng rt tinh t ca anh Quch Trng Sa. Ti e rng ngi mi hc Th, c th c cc anh ri, m hong, khng dm dn thn na...

328

GIN CHI Quch Giao trch sao.

H Ni, 23-8-1984 Knh gi anh ch, Bn ca chu Ngc mang n tp Nh Ty Sn ca Giao vit v cc bi vit li Hng Phn Nng Hng, ng nh trong th anh ghi r. Ti ng nhng trang mi y thay vo cc trang c. Nhng bi mi, nhng trang mi vit li, r rng hn hn v c gi tr t liu cng nh vn hc cao. Tp Nh Ty Sn vit rt hp dn. Ti mi c qua mt ln, thy c mt s ch cn trao i thm. C nhiu im rt c th, nhn xt rt chnh xc, nh vn bt ha gia N. Nhc, N. Hu, nguyn nhn..., c nhng vic rt l th, rt au xt, nht l cuc i Diu, Xun, Dng, Long... v.v... Ti cha c th vit li gp ngay, m cn phi c li bng l tr (v nay mi c bng tnh cm) nhng c hai vn cn gi trc: 1.ng nh anh ni trong bi gii thiu: Tp ny khng th gi l mt quyn lch s v ti liu mt s ln cha c phi kim mt cch cht ch. l khoa hc. Tuy nhin n li bao gm rt nhiu t liu chnh xc m chnh s khng bit hoc khng nu,

329

hoc xuyn tc, hoc nhm ln. N chnh xc hn v n c bo tng trong k c ca nhn dn a phng, n cn du vt ti a phng. V vy ti ngh anh nn ni r hn trong Ta, nh chnh sai lm ca sch c, cng nh cc suy on theo nh kin ca cc nh s mi. 2. Ni v Nh Ty Sn m rt t ni nhng tnh cm Ty Sn li, trong nhn dn a phng cho n nay, l mt iu thiu st. Hnh nh khng phi ch Kin M th ba Vua m ngay c Vn Tng cng c vic lm l hng nm. Cn hi li anh ng xem c bit c bi vn t m l trng Kin M, i ny sang i khc, truyn khu b mt cho nhau c khi t ba Vua. Bi vn t y cho n i X Suyn cht 1947 mang theo xung trnh Quang Trung. c bi vn y l mt cng hin ln cho lch s. Vic 2 cy K, Cy treo c lm l xut qun chn o An Kh c nhn dn gn gi lm vt lu nim, mi n thi M mi b ngy cht ph..., cng p v c ch. Vn ca Giao vit gin d m hp dn, rnh rt. C mt s a danh, s vic cn c bn k li. L Ti, Tp nh l hai tn tng gic Tu v gip Ty Sn, c ng qun ti Ph Yn, ni n nay vn cn du: Ni Tri Khch ng Xun. cng lu li mt cu ht a em: - Gi a ng i v Tu B i li xung bu bt cua Bt cua

330

lm mm cho chua Gi v ng i khi mua tn tin. l sau khi hai tng tu b trn v Hi Nam, v me Tu b li b nhn dn ch giu...

SCH THAM KHO

1. i Nam chnh bin lit truyn Nguyn Phng dch 2. Hong L Nht Thng Ch Ng Tt T dch 3. i Nam Nht Thng Ch Nguyn To dch 4. Ty Sn lng tng truyn Nguyn Trng Tr 5. Ty Sn vn thn truyn Nguyn B Hun 6. Nguyn triu long hng s tch Trn Vn Tun 7. Vit Nam Vn Hin S L Vn Hng,Thi Triu Min 8. D Am Vn Tp PhanHuy ch 9. Vit Nam s lc Trn Trng Kim 10. Quang Trung Nguyn Hu Hoa Bng 11. Vua Quang Trung Phan Trn Chc 12. Triu Ty Sn Phan Trn Chc 13. La Sn Phu T Hong Xun Hn 14. Lch s Ty Sn (bn tho) Bi Vn Lng 15. Hng kh Ty Sn Lam Giang

331

16. Si Gn xa v nay Vng Hng Sn 17. Lch s Vit Nam NXB Vn Ha H Ni 18. Thin ti qun s Nguyn Hu NXB.Qun i nhn dn 19. Mt s trn quyt chin chin lc NXB. Qun i nhn dn 20. Nhn vt Bnh nh ng Qu ch 21. Histoire de I Indochine Lasson 22. Nouvelle des Missions EtrangresM.dela Bissachres 23. Bulletin de la St des Etudes Indochinoises 24. Lun n v Nguyn Hu 1753-1788 Trn Gia Phng 25. Tp san S a c kho v Quang Trung (tp 9-10) nm 1968 26. Ty Sn nhn vt ch inh S An 27. Nc non Bnh nh Quch Tn.

TC PHM CA QUCH TN XUT BN Th: 1. Mt Tm Lng 1939 2. Ma C in 1941 - Ti bn 1960 3. ng Bng Chiu 1965

332

4. Mng Ngn Sn 1966 5. Git trng 1973 6. Trng Hong Hn 1999 7. T Nh Thi (th dch) 1973 - Ti bn 1995 8. L ng Thi (th dch) 2000 9. Tuyn th 2002 10. Vui Vi Tr Em 1994 Vn: 1. Trng Ma Lu Vit 1942 - Ti bn 2002 2. Nghn l mt m (4 tp) 1958 - Ti bn 1994 3. Nc Non Bnh nh 1968 - Ti bn 1999 4. X Trm Hng 1969 - Ti bn 1992; 2002 5. i Bch Kh (hi k) 1971 6. i nt v Hn Mc T (hi k) 1988 7. H Nguyn thn Vn Sn 1988 8. Nh Ty Sn (+ Quch Giao) 1988 - Ti bn 1998; 2000; 2001 9. Nt Bt Giai Nhn 1998 10. Bc lng du 1998 11. Thi Php Th ng 1998 12. Bng Ngy Qua (i Vn Chng) 1999

333

13. Trng Xuyn Thi Thoi 2000 14. Bng Ngy Qua (Bn Thnh T Hu) 2001 15. V Nhn Bnh nh (+ Quch Giao) 2001 16. Nhng Tm Gng Xa 2001 CHA XUT BN Th: 1. Ting Vng Kh Th tht ngn 2. Nhnh Lc Th lc bt 3. My C Thp Th ng ngn 4. Cnh Chim Thu Th ng ngn 5. V La Ph Th ngu chim 6. Phn Bm Cn Vng Th tht ngn 7. Na Rng Trng Lnh Th lc bt 8. Gin Hoa L Th lc bt 9. Trm Thin ng Lut Th tht ngn 10. Mc ng Tu Cau Th tht ngn 11. o p Tm T Th tht ngn 12. Xun Cn Ri Rt Th tht ngn 13. Ngc Trung Nht K Th dch 14. Bng Hng Xa (Vit Nam Hn Thi) Th dch

334

15. Th Bin ngu Vn t, Vn bia

Vn: 1. Hng Vn C Thi thoi 2. Trong Vn Hoa Th Thi thoi 3. Nhng Bc Th Th (2 Tp) Thi thoi 4. Hng Phn Nng Hng Thi thoi 5. Cnh C Cn y Du k 6. Nghn L Mt m (4 Tp Tip) Thi php 8. Bt Canh Tp Tn Bt k 9. T B Np Bt k 10. Nhng Gic Mng Khng M Bt k 11. Phong Tro Cn Vng Tnh Khnh Ha Kho cu 12. 40 Nm Vn Hc Khnh Ha Kho cu 13. Bng ngy qua (10 tp) Hi k VIT CHUNG VI QUCH GIAO 1. Nh Ty Sn 2. V Nhn Bnh nh 3. Ht Bi Bnh nh

335

4. Thi Nhn Bnh nh

336