47

Ch−¬ng 4
nhiÖt luyÖn thÐp
4.1. Kh¸i niÖm vÒ nhiÖt luyÖn thÐp
4.1.1. S¬ l−îc vÒ nhiÖt luyÖn thÐp
a. §Þnh nghÜa: lµ nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é x¸c ®Þnh, gi÷ nhiÖt mét thêi gian
thÝ ch hîp råi sau ®ã lµm nguéi víi tèc ®é x¸c ®Þnh ®Ó nhËn ®−îc tæ chøc, do ®ã
tÝ nh chÊt theo yªu cÇu.
§/®iÓm:
- Kh«ng lµm nãng ch¶y vµ biÕn d¹ng s¶n phÈm thÐp
- KÕt qu¶ ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng biÕn ®æi cña tæ chøc tÕ vi vµ tÝ nh chÊt.
b. C¸c yÕu tè ®Æc tr−ng cho nhiÖt luyÖn
Ba th«ng sè quan träng nhÊt (h×nh 4.1):

nhiÖ t ® é
- NhiÖt ®é nung nãng Tno :
- Thêi gian gi÷ nhiÖt tgn: τgn
T
- Tèc ®é nguéi Vnguéi sau khi gi÷ nhiÖt.
C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ kÕt qu¶:
+ Tæ chøc tÕ vi bao gåm cÊu t¹o pha, kÝ ch th−íc Vng
h¹t, chiÒu s©u líp hãa bÒn... lµ chØ tiªu gèc, c¬ b¶n
nhÊt
+ §é cøng, ®é bÒn, ®é dÎo, ®é dai
+ §é cong vªnh, biÕn d¹ng. thêi gian
H×nh 4.1. S¬ ®å cña qu¸ tr×nh nhiÖt
c. Ph©n lo¹i nhiÖt luyÖn thÐp luyÖn ®¬n gi¶n nhÊt
1. NhiÖt luyÖn: th−êng gÆp nhÊt, chØ cã t¸c ®éng nhiÖt lµm biÕn ®æi tæ chøc vµ
tÝ nh chÊt gåm nhiÒu ph−¬ng ph¸p: ñ, th−êng ho¸, t«i, ram.
2. Hãa - nhiÖt luyÖn: NhiÖt luyÖn cã kÌm theo thay ®æi thµnh phÇn hãa häc ë bÒ
mÆt råi nhiÖt luyÖn tiÕp theo ®Ó c¶i thiÖn h¬n n÷a tÝ nh chÊt cña vËt liÖu: ThÊm
®¬n hoÆc ®a nguyªn tè:C,N,..
3. C¬ - nhiÖt luyÖn: lµ biÕn d¹ng dÎo thÐp ë tr¹ng th¸i γ sau ®ã t«i vµ ram ®Ó
nhËn ®−îc tæ chøc M nhá mÞn cã c¬ tÝ nh tæng hîp cao nhÊt, th−êng ë x−ëng c¸n
nãng thÐp, luyÖn kim.
4.1.2. T¸c dông cña nhiÖt luyÖn ®èi víi s¶n xuÊt c¬ khÝ
a. T¨ng ®é cøng, tÝ nh chèng mµi mßn vµ ®é bÒn cña thÐp: ph¸t huy triÖt ®Ó
c¸c tiÒm n¨ng cña vËt liÖu: bÒn, cøng, dai… do ®ã gi¶m nhÑ kÕt cÊu, t¨ng tuæi
thä,..
b. C¶i thiÖn tÝ nh c«ng nghÖ
Phï hîp víi ®iÒu kiÖn gia c«ng: cÇn ®ñ mÒm ®Ó dÔ c¾t, cÇn dÎo ®Ó dÔ biÕn
d¹ng,…
c. NhiÖt luyÖn trong nhµ m¸y c¬ khÝ
- NÆng nhäc, ®éc → c¬ khÝ hãa, tù ®éng hãa, chèng nãng, ®éc
- Ph¶i ®−îc chuyªn m«n hãa cao → b¶o ®¶m chÊt l−îng s¶n phÈm vµ n¨ng suÊt
- Tiªu phÝ nhiÒu n¨ng l−îng → ph−¬ng ¸n tiÕt kiÖm ®−îc n¨ng l−îng
 48
- Lµ kh©u sau cïng, th−êng kh«ng thÓ bá qua, do ®ã quyÕt ®Þnh tiÕn ®é chung,
chÊt l−îng vµ gi¸ thµnh s¶n phÈm cña c¶ xÝ nghiÖp.
4.2. C¸c tæ chøc ®¹t ®−îc khi nung nãng vµ lµm nguéi thÐp
4.2.1. C¸c chuyÓn biÕn x¶y ra khi nung nãng thÐp - Sù t¹o thµnh austenit
a. C¬ së x¸c ®Þnh chuyÓn biÕn khi nung
Dùa vµo gi¶n ®å pha Fe - C, h×nh 4.2: ë nhiÖt ®é th−êng mäi thÐp ®Òu cÊu t¹o bëi
hai pha c¬ b¶n: F vµ Xª (trong ®ã P =[F+Xª]).
- ThÐp cïng tÝ ch: cã tæ chøc ®¬n gi¶n lµ P
- ThÐp tr−íc vµ sau cïng tÝ ch: P+F vµ P+XªII
Khi nung nãng: + Khi T< A1 → ch−a cã chuyÓn biÕn g×
+ Khi T= Ac1, P → γ theo ph¶n øng:ThÐp CT: [Feα + Xª]0,80%C → γ0,80%C
ThÐp TCT vµ SCT: F vµ XªII kh«ng thay ®æi
+ Khi T> Ac1: F vµ XªII tan vµo γ nh−ng kh«ng hoµn toµn 1100
E
+ Khi T> Ac3 vµ Acm: F vµ XªII tan hoµn toµn vµo γ

nhiÖ t ®é, oC
1000
Trªn ®−êng GSE mäi thÐp ®Òu cã tæ chøc γ
G γ Acm
b. §Æc ®iÓm cña chuyÓn biÕn peclit thµnh austenit 900
NhiÖt ®é & thêi gian chuyÓn biÕn: (h×nh 4.3) A3 γ+Xª II
800
Vnung cµng lín th× T chuyÓn biÕn cµng cao γ+α S A1
Tnung cµng cao, kho¶ng thêi gian chuyÓn biÕn cµng 700 P
ng¾n
- Tèc ®é nung V2 > V1, th× nhiÖt ®é b¾t ®Çu vµ kÕt thóc 600 P+F P+Xª II
chuyÓn biÕn ë cµng cao vµ thêi gian chuyÓn biÕn cµng 500 0,8
ng¾n. 0 0,5 1,0 1,5 2,0
%C
KÝ ch th−íc h¹t austenit: H×nh 4.2. Gi¶n ®å pha Fe-C
ýnghÜa: (phÇn thÐp)
H¹t γ cµng nhá → M (hoÆc tæ chøc kh¸c) cã V2
®é dÎo, dai cao h¬n
nhiÖ t ® é , oC

800 kÕ t thó c chuyÓ n biÕ n

b2
C¬ chÕ chuyÓn biÕn: P → γ: còng t¹o vµ ph¸t V1
b1
triÓn mÇm nh− kÕt tinh (h×nh 4.4), nh−ng do a2
750
bÒ mÆt ph©n chia gi÷a F-Xª rÊt nhiÒu nªn sè a1 A1
mÇm rÊt lín → h¹t γ ban ®Çu rÊt nhá mÞn (<
700 b¾ t ® Ç u chuyÓ n biÕ n
cÊp 8-10, h×nh 4.4d)
chuyÓn biÕn peclit → austenit bao giê còng
lµm nhá h¹t thÐp, ph¶i tËn dông 0 5 10 15 20 25
τ, phó t
H×nh 4.3. Gi¶n ®å chuyÓn biÕn
®¼ng nhiÖt P → γ cña thÐp cïng
tÝ ch

H× nh 4.4. Qu¸ tr×nh t¹o mÇm vµ

ph¸t
t iÓ Ç t it tõ lit (tÊ ) a) b) c) d)
 49
§é h¹t austenit:
- peclit ban ®Çu: cµng mÞn → γ nhá
- Vnung cµng lín → h¹t γ cµng nhá
- T& τ gi÷ nhiÖt lín th× h¹t lín
- Theo b¶n chÊt thÐp: b¶n chÊt II
h¹t lín vµ h¹t nhá (h×nh 4.5). E I
1100
ThÐp b¶n chÊt h¹t nhá: thÐp

nhiÖ t ® é , oC
®−îc khö «xy triÖt ®Ó b»ng Al, 1000
thÐp hîp kim Ti, Mo, V, Zr, Nb,... G γ Acm 930

austenit
900
dÔ t¹o cacbit ng¨n c¶n ph¸t triÓn A3 800
h¹t. 800
γ+α S A1 727
Mn vµ P lµm h¹t ph¸t triÓn 700 P

peclit
nhanh.
600
4.2.2. Môc ®Ý ch cña gi÷ nhiÖt
500 0,8
1,0 1,5 0 0,5 b) ®é lín 2,0
- Lµm ®Òu nhiÖt ®é trªn tiÕt diÖn %C a)
- ®Ó chuyÓn biÕn x¶y ra hoµn
toµn H×nh 4.5. S¬ ®å ph¸t triÓn h¹t austenit
- Lµm ®ång ®Òu % cña γ I- di truyÒn h¹t nhá, II- di truyÒn h¹t lín
4.2.3. C¸c chuyÓn biÕn khi lµm nguéi γ
a. Gi¶n ®å chuyÓn biÕn ®¼ng nhiÖt austenit qu¸ nguéi (gi¶n ®å T-T-T) cña
thÐp cïng tÝ ch
Gi¶n ®å T-T-T-T:
800
NhiÖt ®é (T) - thêi gian (T) vµ chuyÓn austenit 1 A1
biÕn (T) peclit
V× cã d¹ng ch÷ "C") → ®−êng cong ch÷ austenit xoocbit
nhiÖ t ®é, oC

“C”. 600 2 4
qu¸ γ+F+Xe tr« xtit
Khi γ bÞ nguéi (tøc thêi) d−íi 727 C nã
o
3 hç n hî p
ch−a chuyÓn biÕn ngay ®−îc gäi lµ γ qu¸ ngué i F+Xª
nguéi, kh«ng æn ®Þnh. Gi¶n ®å cã 5 vïng:
400 bainit
- trªn 727oC lµ khu vùc tån t¹i cña γ æn
®Þnh M® ~220oC
- bªn tr¸i ch÷ "C" ®Çu tiªn - vïng γ qu¸
nguéi 200 5
- gi÷a hai ch÷ "C" - γ ®ang chuyÓn biÕn mactenxit+γd−
(tån t¹i c¶ ba pha γ, F vµ Xe) MK~ -50oC
- bªn ph¶i ch÷ "C" thø hai - c¸c s¶n phÈm
ph©n hãa ®¼ng nhiÖt γ qu¸ nguéi lµ hçn 0 1 10 102 103 104
hîp: F - Xª ví i møc ®é nhá mÞn kh¸ c nhau thê i gian, s
H×nh 4.6. Gi¶n ®å T- T- T cña thÐp cïng tÝ ch
- Gi÷ γ qu¸ nguéi ë s¸t A1: (T~ 700 C, ∆T0 nhá, ~25oC): Peclit (tÊm), HRC 10 ÷ 15
o

+ (T~ 650oC, ∆T0 ~ 75oC): Xoocbit t«i, HRC 25 ÷ 35

+ T ~ ®Ønh låi ch÷ “C“ (kho¶ng 500 ÷ 600oC): Tr«xtit, HRC 40.
 50
C¶ 3 chuyÓn biÕn trªn ®Òu lµ chuyÓn biÕn peclit, X, T lµ peclit ph©n t¸n.
+ Khi gi÷ austenit qu¸ nguéi ë nhiÖt: ~450 ÷ 250oC: Bainit, HRC 50 ÷ 55, §−îc
coi lµ chuyÓn biÕn trung gian v×: F h¬i qu¸ b·o hßa cacbon (0,10%),Xª lµ Fe2,4-3C,
cã mét l−îng nhá γ (d−), trung gian (gi÷a P vµ M).
Tõ peclit (tÊm), xoocbit, tr«xtit cho tíi bainit ®é qu¸ nguéi t¨ng lªn → mÇm cµng
nhiÒu → tÊm cµng nhá mÞn h¬n vµ ®é cøng cµng cao h¬n.
Tãm l¹i: chuyÓn biÕn ë s¸t A1 ®−îc peclit, ë phÇn låi ®−îc tr«xtit, ë gi÷a hai møc
trªn ®−îc
xoocbit, phÝ a d−íi ®−îc bainit. 800 A1
austenit V1
Lµm nguéi ®¼ng nhiÖt nhËn ®−îc tæ chøc peclit

nhiÖ t ® é ,
®ång nhÊt trªn tiÕt diÖn. V2 xoocbit
b. Sù ph©n hãa γ khi lµm nguéi liªn tôc 600
tr« xtit
Còng xÐt gi¶n ®å ch÷ “C” (h×nh 4.7) nh−
chuyÓn biÕn ®¼ng nhiÖt. 400
V3 bainit
§/®iÓm 1: Tuú thuéc vµo vnguéi ta cã:
M®
V1: trªn h×nh 4.7, ë s¸t A1: γ → peclit tÊm,
V2: (lµm nguéi trong k/khÝ tÜnh) → 200
xoocbit. V5 Vth
V4
V3: (lµm nguéi trong kh«ng khÝ nÐn), c¾t
102 103 104
ë phÇn låi: γ → tr«xtit. 0 1 10

V4: (lµm nguéi trong dÇu),tr«xtit + thê i gian, s

H× nh 4.7. Gi¶n ®å T-T-T cña thÐp cïng
mactenxit = b¸n mactenxit
tÝ ch víi V1< V2< V3<V4< Vth< V5
V5: (lµm nguéi trong n−íc l¹nh) V5 kh«ng c¾t ®−êng cong ch÷ "C" nµo, tøc γ → M
KÕt luËn: khi lµm nguéi liªn tôc, tæ chøc t¹o thµnh ∈ vµo vÞ trÝ cña vect¬ tèc ®é
nguéi trªn ®−êng cong ch÷ "C
§/®iÓm 2: Tæ chøc ®¹t ®−îc th−êng lµ kh«ng ®ång nhÊt trªn toµn tiÕt diÖn
§/®iÓm 3: Kh«ng ®¹t ®−îc tæ chøc hoµn toµn bainit (B) (chØ cã thÓ T+B hoÆc
T+B+M) v× nöa d−íi ch÷ “C” lâm vµo
§/®iÓm 4: Nh÷ng ®iÒu trªn chØ ®óng víi thÐp cacbon, thÐp hîp kim ®−êng cong
ch÷ "C" dÞch sang ph¶i do ®ã:
+ Vth cã thÓ rÊt nhá. VÝ dô, thÐp giã t«i austenit F hoÆc XeII A3 hoÆc Acm
trong giã. A1
+ Tæ chøc ®ång nhÊt trªn tiÕt diÖn, ngay
V2 1 peclit
nhiÖ t ® é , oC

c¶ ®èi víi tiÕt diÖn lín.

c. Gi¶n ®å T - T - T cña c¸c thÐp kh¸c hçn hîp xoocbit
cïng tÝ ch F+Xª
tr« xtit
+ ThÐp tr−íc vµ sau cïng tÝ ch, cã thªm
nh¸nh phô (h×nh 4.9) biÓu thÞ sù tiÕt ra F V3 bainit
(TCT) hoÆc XªII (SCT), cã thªm ®−êng M®
ngang A3 (TCT) hoÆc Acm(SCT).
MK mactenxit+γd−
H×nh 4.10. Gi¶n ®å T-T-T cña thÐp
kh¸c cïng tÝ ch 0 1 10 102 103 104
3 ®iÓm kh¸c biÖt so víi thÐp cïng tÝ ch: thê i gian, s
1- §−êng cong (ch÷ "C" vµ nh¸nh phô)
 51
2- Khi lµm nguéi chËm liªn tôc (V2), γ qu¸ nguéi sÏ tiÕt ra F (TCT) hoÆc XªII (SCT)
tr−íc sau ®ã míi ph©n hãa ra hçn hîp F-Xª
3- Khi lµm nguéi ®ñ nhanh V3 (hoÆc >V3) ®Ó Vng kh«ng c¾t nh¸nh phô, γ qu¸ nguéi
→ F-Xª d−íi d¹ng X, T, B (B chØ khi lµm nguéi ®¼ng nhiÖt).
ThÐp kh«ng cã thµnh phÇn ®óng 0,80%C mµ vÉn kh«ng tiÕt F hoÆc Xª ®−îc gäi
lµ cïng tÝ ch gi¶.
§èi víi thÐp hîp kim, ngoµi ¶nh h−ëng cña C, c¸c nguyªn tè hîp kim (dÞch ch÷
"C" sang ph¶i) sÏ xÐt sau.
4.2.4. ChuyÓn biÕn cña austenit khi lµm nguéi nhanh - ChuyÓn biÕn
mactenxit (khi t«i)
NÕu Vng> Vth th× γ → M gäi ®ã lµ t«i thÐp. austenit A1
Vth: lµ tèc ®é lµm nguéi nhá nhÊt ®Ó g©y ra
chuyÓn biÕn mactenxit.

nhiÖ t ®é,
A − Tm
Vth = 1 Tm
τm

H×nh 4.11. Gi¶n ®å T-T-T Vth

vµ tèc ®é t«i tíi h¹n Vth (τm vµ
Tm - thêi gian vµ nhiÖt ®é mactenxit+γd−
øng víi γ kÐm æn ®Þnh nhÊt). τm thê i gian

a. B¶n chÊt cña mactenxit

§/n: M lµ dung dÞch r¾n qu¸ b·o hßa cña C trong Feα
§/®iÓm: v× qu¸ b·o hoµ C → m¹ng chÝ nh ph−¬ng t©m khèi (h×nh 4.12).
§é chÝ nh ph−¬ng c/a = 1,001 ÷ 1,06 (∈ %C) → x« lÖch m¹ng rÊt lín → M rÊt
cøng. C Fe
γd−
% mactenxit

75 25

%γ
50
c
25

a M® 20 MK
nhiÖ t ® é , oC

H×nh 4.12. « c¬ së cña H×nh 4.13. §−êng cong ®éng

m¹ng tinh thÓ mactenxit. häc chuyÓn biÕn mactenxit
b. C¸c ®Æc ®iÓm cña chuyÓn biÕn mactenxit
1) ChØ x¶y ra khi lµm nguéi nhanh vµ liªn tôc γ víi tèc ®é > Vth.
2) ChuyÓn biÕn kh«ng khuÕch t¸n: C ~ gi÷ nguyªn vÞ trÝ , Fe: tõ γ (A1) → M (gÇn
nh− A2)
3) X¶y ra víi tèc ®é rÊt lín, tíi hµng ngh×n m/s
 52
4) ChØ x¶y ra trong kho¶ng gi÷a M® vµ kÕt thóc MK. M® vµ MK gi¶m khi t¨ng %C vµ
% nguyªn tè hîp kim (trõ Si, Co vµ Al), M® vµ MK kh«ng phô thuéc vµo Vnguéi.
5) ChuyÓn biÕn x¶y ra kh«ng hoµn toµn v× hiÖu øng t¨ng thÓ tÝ ch g©y lùc nÐn lªn
γ → kh«ng thÓ chuyÓn biÕn, γ kh«ng chuyÓn biÕn ®−îc gäi lµ γ d−. §iÓm MK
th−êng thÊp (<20oC) cã khi rÊt thÊp (vÝ dô -100oC) → l−îng γ d− cã thÓ (20 ÷
30%). Tû lÖ γ d− : phô thuéc vµo c¸c yÕu tè sau:
+ §iÓm MK: MK cµng thÊp d−íi 20oC l−îng γ d− cµng nhiÒu: MK gi¶m khi t¨ng
l−îng nguyªn tè hîp kim trong γ
+ %C t¨ng → ∆V ↑ → γ d− cµng nhiÒu. 60

®é cøng
c. C¬ tÝ nh cña mactenxit
§é cøng: (h×nh 4.14): %C ↑ → cøng t¨ng do ®ã: 45
ThÐp Ý t cacbon: %C≤ 0,25%, ®é cøng sau t«i ≤ HRC 40
ThÐp C trung b×nh: %C= 0,40÷0,50%, ®é cøng sau t«i 30
t−¬ng ®èi cao, HRC ≥ 50
ThÐp C cao: %C ≥ 0,60%, ®é cøng sau t«i cao, HRC ≥ 60 0,3 0,6 %C
ChØ cã thÐp ≥ 0,40%C t«i míi t¨ng tÝ nh chÞu mµi mßn. H× nh 4.14: §é cøng t« i phô thué c vµ o %C
Chó ý : ph©n biÖt ®é cøng cña M vµ ®é cøng cña thÐp t«i: ®é cøng cña thÐp t«i lµ
®é cøng tæng hîp cña M t«i+ γ d−+ cacbit (XªII nÕu cã). Th−êng γ d− lµm gi¶m ®é
cøng cña thÐp t«i:
> 10% lµm gi¶m 3-5HRC (c¸ biÖt tíi 10HRC),vµi % → kh«ng ®¸ng kÓ.
TÝ nh gißn:lµ nh−îc ®iÓm cña M lµm h¹n chÕ sö dông, tÝ nh gißn phô thuéc vµo:
+ Kim M cµng nhá tÝ nh gißn cµng thÊp → lµm nhá h¹t γ khi nung th× tÝ nh gißn ↓
+ øng suÊt bªn trong cµng nhá tÝ nh gißn cµng thÊp
Dïng thÐp b¶n chÊt h¹t nhá, nhiÖt ®é t«i vµ ph−¬ng ph¸p t«i thÝ ch hîp ®Ó gi¶m
øng suÊt bªn trong nh− t«i ph©n cÊp, ®¼ng nhiÖt vµ ram ngay tiÕp theo.
4.2.5. ChuyÓn biÕn khi nung nãng thÐp ®· t«i (khi ram)
§/n: ram nung nãng thÐp sau khi t«i ®Ó ®iÒu chØnh ®é cøng vµ tÝ nh chÊt phï hîp
víi yªu cÇu.
a. TÝ nh kh«ng æn ®Þnh cña mactenxit vµ austenit
Tæ chøc thÐp t«i=M+γ d− : khi nung nãng M → F+Xª theo: Feα(C) →Fe3C + Feα
γ d− → F+Xª theo: Feγ(C) → Fe3C + Feα
M vµ γ d− kh«ng chuyÓn biÕn ngay thµnh hçn hîp F-Xª mµ ph¶i qua tæ chøc
trung gian lµ M ram theo s¬ ®å: (M + γ d−) → M ram → F-Xª
b. C¸c chuyÓn biÕn x¶y ra khi ram
ThÐp cïng tÝ ch (0,80%C): tæ chøc M vµ γ d−, qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn khi ram:
Giai ®o¹n I (T < 200oC)
- < 80oC trong thÐp t«i ch−a cã chuyÓn biÕn g×, tøc vÉn cã M vµ γ d−.
- Tõ 80-200oC: γ d− ch−a chuyÓn biÕn,
M cã tiÕt C d−íi d¹ng cacbit ε FexC (x=2,0÷2,4), h×nh tÊm máng, ph©n t¸n, %C
trong M gi¶m xuèng cßn kho¶ng 0,25 ÷ 0,40%, c/a gi¶m ®i. Hçn hîp M Ý t cacbon
vµ cacbit ε ®ã ®−îc gäi lµ M ram (vÉn liÒn m¹ng):
(M t«i) Feα(C)0,8 → [Feα(C)0,25 ÷ 0,40 + Fe2 ÷ 2,4C] (M ram)
Giai ®o¹n II (T= 200 ÷ 260oC)
 53
TiÕp tôc tiÕt C khái M xuèng cßn kho¶ng 0,15 ÷ 0,20%:
Feα(C)0,25-0,4→[Feα(C)0,15 ÷ 0,20+Fe2÷2,4C]
γ d− thµnh M ram: (γ d−) Feγ(C)0,8 → [Feα(C)0,15 ÷ 0,20 + Fe2 ÷ 2,4C] (M ram)
M ram lµ tæ chøc cã ®é cøng thÊp h¬n M t«i, song l¹i Ý t gißn h¬n do gi¶m ®−îc
øng suÊt.
§é cøng thø II: Mét sè thÐp sau khi t«i cã l−îng γ d− lín (hµng chôc %), khi ram
γ d− thµnh M ram m¹nh h¬n hiÖu øng gi¶m ®é cøng do C tiÕt ra khái dung dung
dÞch r¾n →®é cøng thø II.
Giai ®o¹n III (T= 260 ÷ 400oC)
Sau giai ®o¹n II thÐp t«i cã tæ chøc M ram gåm hai pha: M nghÌo C (0,15 ÷
0,20%) vµ cacbit ε (Fe2 ÷ 2,4C), ®Õn giai ®o¹n III nµy c¶ hai pha ®Òu chuyÓn biÕn:
- M nghÌo cacbon trë thµnh ferit, cacbit ε (Fe2 ÷ 2,4C) → Xª (Fe3C) ë d¹ng h¹t
S¬ ®å chuyÓn biÕn: Feα (C)0,15 ÷ 0,20 → Feα + Fe3Ch¹t , cac bit Fe2 ÷ 2,4C → F+Xª
h¹t = T ram
- §é cøng: gi¶m cßn (HRC 45 víi thÐp cïng tÝ ch).
- MÊt hoµn toµn øng suÊt bªn trong, t¨ng m¹nh tÝ nh ®µn håi.
Giai ®o¹n IV (T > 400oC)
T > 400OC x¶y ra qu¸ tr×nh kÕt tô (s¸t nhËp, lín lªn) cña Xª h¹t.
- ë 500 ÷ 650oC: ®−îc hçn hîp F-Xª = X ram, cã giíi h¹n ch¶y cao vµ ®é dai va
®Ëp tèt nhÊt.
- ë gÇn A1 (727oC): ®−îc hçn hîp F-Xª h¹t th« h¬n = peclit h¹t.
KÕt luËn: ram lµ qu¸ tr×nh ph©n hñy M, lµm gi¶m ®é cøng, gi¶m øng suÊt bªn
trong sau khi t«i, tïy thuéc vµo nhiÖt ®é ram cã thÓ ®¹t ®−îc c¬ tÝ nh kh¸c nhau
phï hîp víi yªu cÇu sö dông.
4.3. ñ vµ th−êng hãa thÐp
§/n: lµ c¸c ph−¬ng ph¸p thuéc nhãm nhiÖt luyÖn s¬ bé, t¹o ®é cøng, tæ chøc
thÝ ch hîp cho gia c«ng (c¾t, dËp nguéi, nhiÖt luyÖn) tiÕp theo.
4.3.1. ñ thÐp
a. §Þnh nghÜa vµ môc ®Ý ch
§/n: lµ ph−¬ng ph¸p nung nãng thÐp ®Õn nhiÖt ®é nhÊt ®Þnh (tõ 200 ÷ trªn
1000oC), gi÷ nhiÖt l©u råi lµm nguéi chËm cïng lß ®Ó ®¹t ®−îc tæ chøc c©n b»ng
æn ®Þnh (theo gi¶n ®å pha Fe - C) víi ®é cøng thÊp nhÊt vµ ®é dÎo cao.
Hai nÐt ®Æc tr−ng cña ñ: nhiÖt ®é kh«ng cã quy luËt tæng qu¸t vµ lµm nguéi víi
tèc ®é chËm ®Ó ®¹t tæ chøc c©n b»ng.
Môc ®Ý ch : ®−îc mét sè trong 5 môc ®Ý ch sau:
1) lµm mÒm thÐp ®Ó dÔ tiÕn hµnh gia c«ng c¾t, 2) t¨ng ®é dÎo ®Ó dÔ biÕn d¹ng
(dËp, c¸n, kÐo) nguéi. 3) gi¶m hay lµm mÊt øng suÊt g©y nªn bëi gia c«ng c¾t,
®óc, hµn, biÕn d¹ng dÎo, 4) ®ång ®Òu thµnh phÇn hãa häc trªn vËt ®óc lo¹i bÞ
thiªn tÝ ch. 5) Lµm nhá h¹t thÐp.
Ph©n lo¹i ñ: 2 nhãm: ñ cã chuyÓn pha vµ ñ kh«ng cã chuyÓn biÕn pha.
b- C¸c ph−¬ng ph¸p ñ kh«ng cã chuyÓn biÕn pha
§/®iÓm: T ñ thÊp h¬n A1 nªn kh«ng cã chuyÓn biÕn P → γ. Chia thµnh 2 ph−¬ng
ph¸p:
ñ thÊp: T= 200 ÷ 600oC, môc ®Ý ch lµm gi¶m hay khö bá øng suÊt,
 54
ñ kÕt tinh l¹i: T> Tktl ®Ó kh«i phôc tÝ nh chÊt sau biÕn d¹ng.
c. C¸c ph−¬ng ph¸p ñ cã chuyÓn biÕn pha
Th−êng gÆp, T> A1 , P → γ, nhá h¹t. Chia thµnh 3 ph−¬ng ph¸p:
- ñ hoµn toµn: ¸p dông cho thÐp tr−íc cïng tÝ ch %C= 0,30 ÷ 0,65%,
Tu0 =A3+(20÷30oC)
Môc ®Ý ch: lµm nhá h¹t, gi¶m ®é cøng vµ t¨ng ®é dÎo ®Ó dÔ c¾t gät vµ dËp nguéi
(160÷ 200HB).
- ñ kh«ng hoµn toµn vµ ñ cÇu hãa: ¸p dông cho thÐp dông cô %C= ≥ 0,70%,
A1<T<Acm:
Tu0 = A1 + (20 ÷ 30oC) = 750 ÷ 760oC, T/c: peclit h¹t , HB < 220 dÔ gia c«ng c¾t
h¬n, kh«ng ¸p dông cho thÐp tr−íc cïng tÝ ch cã C ≤ 0,65% v× ¶nh h−ëng xÊu
®Õn ®é dai.
ñ cÇu hãa: lµ d¹ng ®Æc biÖt cña ñ kh«ng hoµn toµn, T= 750 ÷ 760oC-5min (phót)
råi T= 650 ÷ 660oC- 5min..., víi lÆp ®i lÆp l¹i → cÇu hãa xªmentit ®Ó t¹o thµnh
peclit h¹t.
- ñ ®¼ng nhiÖt: dïng cho thÐp hîp kim cao do γ qu¸ nguéi cã tÝ nh æn ®Þnh qu¸
lín nªn dï lµm nguéi chËm cïng lß còng kh«ng ®¹t ®−îc tæ chøc peclit mµ lµ P-X,
X, X-T... nªn kh«ng ®ñ mÒm ®Ó gia c«ng c¾t → ñ ®¼ng nhiÖt: T= A1- 50oC (x¸c
®Þnh theo gi¶n ®å T - T - T cña chÝ nh thÐp ®ã) ®Ó nhËn ®−îc tæ chøc peclit.
- ñ khuÕch t¸n: T rÊt cao 1100÷1150oC - (10 ÷ 15h) ®Ó khuÕch t¸n lµm ®Òu thµnh
phÇn.
LÜnh vùc ¸p dông: thÐp hîp kim cao khi ®óc bÞ thiªn tÝ ch → h¹t to → c¸n nãng
hoÆc ñ nhá h¹t
Chó ý : ñ cã chuyÓn biÕn pha, chØ cÇn lµm nguéi trong lß ®Õn 600 ÷ 650oC, lóc ®ã
sù t¹o thµnh peclit ®· hoµn thµnh, cho ra nguéi ngoµi kh«ng khÝ vµ n¹p mÎ kh¸c
vµo ñ tiÕp.
4.3.2. Th−êng hãa thÐp
a. §/n: lµ nung nãng thÐp ®Õn tr¹ng th¸i hoµn toµn lµ austenit (> A3 hay Acm), gi÷
nhiÖt råi lµm nguéi tiÕp theo trong kh«ng khÝ tÜnh, ®é cøng t−¬ng ®èi thÊp (nh−ng
cao h¬n ñ mét chót).
- NhiÖt ®é: gièng nh− ñ hoµn toµn toµn nh−ng ®−îc ¸p dông cho c¶ thÐp sau cïng
tÝ ch: TCT: Tth0 = Ac3 + (30 ÷ 50oC), SCT: Tth0 = Accm + (30 ÷ 50oC).
- Tèc ®é nguéi: nhanh h¬n ®«i chót nªn kinh tÕ h¬n ñ.
- Tæ chøc vµ c¬ tÝ nh: tæ chøc ®¹t ®−îc lµ gÇn c©n b»ng víi ®é cøng cao h¬n ñ ®«i
chót.
b. Môc ®Ý ch vµ lÜnh vùc ¸p dông:
1) §¹ t ® é cøng thÝ ch hî p cho gia c«ng c¬:
+ thÐp ≤ 0,25%C - ph¶ i th− êng hãa,
+ thÐp 0,30 ÷ 0,65%C- ph¶ i ñ hoµ n toµ n,
+ thÐp ≥ 0,70%C- ph¶ i ñ kh«ng hoµ n toµ n (ñ cÇ u hãa).
 55
1800
2) Lµm nhá xªmentit chuÈn bÞ cho nhiÖt

T, oC

T, oF
luyÖn kÕt thóc. Th−êng ¸p dông cho c¸c
th− ê ng Acm
thÐp kÕt cÊu tr−íc khi t«i (thÓ tÝ ch vµ bÒ 900 1600
mÆt).
800 A3 ñ vµ t« i
3) Lµm mÊt l−íi xªmentit II cña thÐp sau 1400
A1
cïng tÝ ch → thÐp ®ì gißn, gia c«ng ®−îc 700
bãng h¬n. ñ cÇ u
1200

0,4 0,8 1,2 %C

H×nh 4.15. Kho¶ng nhiÖt ®é ñ, th−êng hãa
vµ t«i cho thÐp cacbon
H×nh 4.15 lµ c¸c kho¶ng nhiÖt ®é ñ, th−êng hãa vµ t«i trªn gi¶n ®å pha Fe-C.
4.4. T«i thÐp
lµ nguyªn c«ng quan träng nhÊt cña nhiÖt luyÖn.
4.4.1. §Þnh nghÜa vµ môc ®Ý ch
a. §/n: lµ ph−¬ng ph¸p nung thÐp lªn cao qu¸ nhiÖt ®é tíi h¹n A1 ®Ó ®¹t pha γ,
gi÷ nhiÖt råi lµm nguéi nhanh thÝ ch hîp ®Ó t¹o thµnh M hay c¸c tæ chøc kh«ng æn
®Þnh kh¸c víi ®é cøng cao.
§Æc tr−ng cña t«i: - NhiÖt ®é t«i > A1 ®Ó cã γ (cã thÓ gièng ñ hoÆc th−êng hãa).
- Tèc ®é lµm nguéi nhanh dÔ g©y øng suÊt nhiÖt, pha → dÔ g©y nøt, biÕn d¹ng,
cong vªnh.
- Tæ chøc t¹o thµnh cøng vµ kh«ng æn ®Þnh. 2 ®iÓm sau kh¸c h¼n ñ vµ th−êng
hãa.
b. Môc ®Ý ch:
1) T¨ng ®é cøng ®Ó chèng mµi mßn tèt nhÊt (ram thÊp): dông cô (c¾t, biÕn d¹ng
nguéi), ∈ %C:
%C ≤ 0,35%C-≤ HRC 50, %C = 0,40÷0,65%C- HRC 52 ÷ 58,
%C = 0,70 ÷ 1,00%C- HRC 60 ÷ 64, %C = 1,00 ÷ 1,50%C- HRC 65 ÷ 66
2) N©ng cao ®é bÒn vµ søc chÞu t¶i cña chi tiÕt m¸y, ¸p dông cho thÐp cã
%C=0,15-0,65:
t«i + ram trung b×nh thÐp ®µn håi (0,55-0,65)%C
T«i+ram cao → thÐp cã c¬ tÝ nh tæng hîp cao nhÊt (thÐp 0,3-0,5)%C
4.4.2. Chän nhiÖt ®é t«i thÐp
a. §èi víi thÐp TCT (< 0,80%C): Tt«i = A3 + (30 ÷ 50oC) → M+Ý t γd−
b. §èi víi thÐp CT vµ SCT (≥ 0,80%C): Tt«i =A1+(30 ÷ 50oC) ≈ 760 ÷ 780oC →
M+Ý t γd−+XªII
c. Lý do ®Ó chän nhiÖt ®é t«i:
+ ThÐp TCT, T< A3 cßn F lµ pha mÒm g©y ra ®iÓm mÒm ¶nh h−ëng xÊu tíi ®é
bÒn, ®é bÒn mái vµ tÝ nh chèng mµi mßn.
+ ThÐp SCT, T> Acm → hµm l−îng C trong γ cao qu¸ dÔ sinh γ d− nhiÒu, h¹t lín
(v× T >950oC)
A1<Tt«i<Acm sau t«i ®−îc M+ l−íi XªII+ Ý t γ d− → chèng mµi mßn tèt
 56
d. §èi víi thÐp hîp kim: còng dùa vµo G§P Fe-C ®Ó tham kh¶o nhiÖt ®é t«i, 2
tr−êng hîp:
+ thÐp hîp kim thÊp (vÝ dô 0,40%C + 1,00%Cr), Tt«i ~ thÐp 0,40%C, cã lÊy t¨ng
lªn 1,1-1,2 lÇn
+ thÐp hîp kim trung b×nh vµ cao: tra trong c¸c s¸ch tra cøu vµ sæ tay kü thuËt.
4.4.3. Tèc ®é t«i tíi h¹n vµ ®é thÊm t«i
Tèc ®é t«i tíi h¹n cña thÐp cµng nhá cµng dÔ t«i, t¹o ra ®é cøng cao (c¶ s©u
trong lâi) ®ång thêi víi biÕn d¹ng nhá vµ kh«ng bÞ nøt.
b. C¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn tèc ®é t«i tíi h¹n:
- Thµnh phÇn hîp kim cña γ: quan träng nhÊt, γ cµng giµu nguyªn tè hîp kim (trõ
Co) ®−êng "C" cµng dÞch sang ph¶i, Vth cµng nhá: (2÷3)% nthk Vth ≈ 100oC/s, (5 ÷
7)% nthk Vth ≈ 25oC/s.
- Sù ®ång nhÊt cña γ : γ cµng ®ång nhÊt cµng dÔ biÕn thµnh M (γ kh«ng ®ång
nhÊt, vïng giµu C dÔ biÕn thµnh Xª, vïng nghÌo C dÔ biÕn thµnh F) → Tt«i ↑ → γ
®ång nhÊt → Vth ↓
- C¸c phÇn tö r¾n ch−a tan hÕt vµo γ: thóc ®Èy t¹o thµnh hçn hîp F-Xª, lµm t¨ng
Vth.
- KÝ ch th−íc h¹t γ: cµng lín, biªn giíi h¹t cµng Ý t, cµng khã t¹o thµnh hçn hîp F-
Xª , Vth ↓
c. §é thÊm t«i
§/n: lµ chiÒu s©u líp t«i cøng cã tæ chøc 1/2M + 1/2T
C¸ch x¸c ®Þnh: b»ng thÝ nghiÖm t«i ®Çu mót
C¸c yÕu tè ¶nh h−ëng:
Vth: cµng nhá ®é thÊm t«i cµng cao, Vth < Vlâi t«i thÊu, c¸c yÕu tè lµm gi¶m Vth →
↑δ
Tèc ®é lµm nguéi: nhanh → ↑δ nh−ng dÔ g©y nøt, biÕn d¹ng.
ý nghÜa: biÓu thÞ kh¶ n¨ng hãa bÒn cña thÐp b»ng t«i + ram, ®óng h¬n lµ biÓu thÞ
tû lÖ tiÕt diÖn cña chi tiÕt ®−îc hãa bÒn nhê t«i + ram.
- ThÐp cã ®é thÊm t«i cµng cao ®−îc coi lµ chÊt l−îng cµng tèt,
- Mçi m¸c thÐp cã δ x¸c ®Þnh do ®ã nªn dïng cho c¸c chi tiÕt cã kÝ ch th−íc nhÊt
®Þnh ®Ó cã thÓ t«i thÊu
d. §¸nh gi¸ ®é thÊm t«i:
H×nh 4.17 tr×nh bµy d¶i thÊm t«i cña c¸c thÐp víi cïng l−îng cacbon lµ 0,40%, ë
®©y ®é thÊm t«i ®−îc tÝ nh tíi vïng nöa 1/2M+1/2T.
+ ThÐp cacbon, δ trung b×nh chØ kho¶ng 7mm, nÕu thªm 1,00%Cr lµ 12mm, cßn
thªm 0,18%Mo n÷a t¨ng lªn ®Õn 30mm.
+ §Ó t¨ng møc ®é ®ång ®Òu c¬ tÝ nh trªn tiÕt diÖn, tr−íc khi ®em chÕ t¹o c¸c b¸nh
r¨ng quan träng ng−êi ta ph¶i kiÓm tra l¹i δ cña m¸c thÐp míi ®Þnh dïng.
+ Ng−îc l¹i: cßn cã yªu cÇu h¹n chÕ ®é thÊm t«i ®Ó b¶o ®¶m cøng bÒ mÆt lâi vÉn
dÎo dai.
e. TÝ nh thÊm t«i vµ tÝ nh t«i cøng:
TÝ nh t«i cøng lµ kh¶ n¨ng ®¹t ®é cøng cao nhÊt khi t«i, %C cµng cao tÝ nh t«i
cøng cµng lín.
 57
TÝ nh thÊm t«i lµ kh¶ n¨ng ®¹t chiÒu dµy líp t«i cøng lín nhÊt, %nthk cµng cao th×
tÝ nh thÊm t«i cµng lín.
60 60 60
®é cøng ~1/2M+1/2T ®é cøng ~1/2M+1/2T ®é cøng ~1/2M+1/2T
HRC

HRC

HRC
40 40 40

20 20 20

7 20 12 20 20 30
kho¶ng c¸ch ,mm kho¶ng c¸ch,mm kho¶ng c¸ch, mm
a) b) c)
H×nh 4.17. Kh¶ n¨ng t«i cøng cña mét sè lo¹i thÐp:
a. 0,40%C, b. 0,40%C + 1,00%Cr, c. 0,40%C + 1,00%Cr + 0,18%Mo,
4.4.4. C¸c ph−¬ng ph¸p t«i thÓ tÝ ch vµ c«ng dông. C¸c m«i tr−êng t«i
C¸c c¸ch ph©n lo¹i t«i: Theo T t«i: t«i hoµn toµn vµ kh«ng hoµn toµn, theo ph¹m
vi: t«i thÓ tÝ ch vµ t«i bÒ mÆt, theo ph−¬ng thøc vµ m«i tr−êng lµm nguéi (h×nh
4.18) ta cã:
a. T«i trong mét m«i tr−êng h×nh 4.18 - a
austenit A1 austenit A1
nhiÖ t ®é,

nhiÖ t ®é,

M® M®
a b c
d
thê i gian thê i gian
H×nh 4.18. Ph−¬ng ph¸p t«i H×nh 4.19. §−êng nguéi lý t−ëng khi t«i
a. trong 1 m«i tr−êng, b. trong 2 m«i tr−êng,
c. t«i ph©n cÊp, d. t«i ®¼ng nhiÖt.
Yªu cÇu ®èi víi m«i tr−êng t«i:
- lµm nguéi nhanh thÐp ®Ó ®¹t ®−îc tæ chøc M, - kh«ng lµm thÐp bÞ nøt hay biÕn
d¹ng
- rÎ, s½n, an toµn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.
§Ó ®¹t ®−îc hai yªu cÇu ®Çu tiªn, m«i tr−êng t«i lý t−ëng h×nh 4.19:
1) Lµm nguéi nhanh thÐp ë trong kho¶ng γ kÐm æn ®Þnh nhÊt 500 ÷ 600oC ®Ó γ
kh«ng kÞp ph©n hãa thµnh hçn hîp F-Xª. Vnguéi> Vth.
2) Lµm nguéi chËm thÐp ë ngoµi kho¶ng nhiÖt ®é trªn v× ë ®ã γ qu¸ nguéi cã tÝ nh
æn ®Þnh cao, kh«ng sî bÞ chuyÓn biÕn thµnh hçn hîp F-Xª cã ®é cøng thÊp. §Æc
 58
biÖt trong kho¶ng chuyÓn biÕn M (300 ÷ 200 C), nguéi chËm sÏ lµm gi¶m øng
o

suÊt pha do ®ã Ý t bÞ nøt vµ Ý t cong vªnh.

C¸c m«i tr−êng t«i th−êng dïng: (b¶ng 4.1)
B¶ng 4.1. §Æc tÝ nh lµm nguéi cña c¸c m«i tr−êng t«i
M«i tr−êng t«i Tèc ®é nguéi, [®é/s], ë c¸c kho¶ng nhiÖt ®é
600 ÷ 5000C 300 ÷ 2000C
N−íc l¹nh, 10 ÷ 300C 600-500 270
0
N−íc nãng, 50 C 100 270
0
N−íc hßa tan 10%NaCl, NaOH,20 C 1100-1200 300
DÇu kho¸ng vËt 100-150 20-25
TÊm thÐp, kh«ng khÝ nÐn 35-30 15-10
N−íc: lµ m«i tr−êng t«i m¹nh, an toµn, rÎ, dÔ kiÕm nªn rÊt th«ng dông nh−ng
còng dÔ g©y ra nøt, biÕn d¹ng, kh«ng g©y ch¸y hay bèc mïi khã chÞu, khi nhiÖt ®é
n−íc bÓ t«i > 40oC tèc ®é nguéi gi¶m, (khi To n−íc = 50oC, tèc ®é nguéi thÐp
chËm h¬n c¶ trong dÇu mµ kh«ng lµm gi¶m kh¶ n¨ng bÞ biÕn d¹ng vµ nøt (do
kh«ng lµm gi¶m tèc ®é nguéi ë nhiÖt ®é thÊp) ph¶i l−u ý tr¸nh: b»ng c¸ch cÊp
n−íc l¹nh míi vµo vµ th¶i líp n−íc nãng ë bÒ mÆt ®i.
N−íc (l¹nh) lµ m«i tr−êng t«i cho thÐp cacbon (lµ lo¹i cã Vth lín, 400 ÷ 800oC
/s), song kh«ng thÝ ch hîp cho chi tiÕt cã h×nh d¹ng phøc t¹p.
N−íc ®−îc hoµ tan 10% c¸c muèi (NaCl hoÆc Na2CO3) hay (NaOH): nguéi rÊt
nhanh ë nhiÖt ®é cao song kh«ng t¨ng kh¶ n¨ng g©y nøt (v× hÇu nh− kh«ng t¨ng
tèc ®é nguéi ë nhiÖt ®é thÊp) so víi n−íc, ®−îc dïng ®Ó t«i thÐp dông cô cacbon
(cÇn ®é cøng cao).
DÇu : lµm nguéi chËm thÐp ë c¶ hai kho¶ng nhiÖt ®é do ®ã Ý t g©y biÕn d¹ng, nøt
nh−ng kh¶ n¨ng t«i cøng l¹i kÐm. DÇu nãng, 60 ÷ 80oC, cã kh¶ n¨ng t«i tèt h¬n v×
cã ®é lo·ng (linh ®éng) tèt kh«ng b¸m nhiÒu vµo bÒ mÆt thÐp sau khi t«i. Nh−îc
®iÓm dÔ bèc ch¸y ph¶i cã hÖ thèng èng xo¾n cã n−íc l−u th«ng lµm nguéi dÇu,
bèc mïi g©y « nhiÔm vµ h¹i cho søc kháe.
DÇu lµ m«i tr−êng t«i cho thÐp hîp kim (lo¹i cã Vth nhá, < 150oC / s), c¸c chi
tiÕt cã h×nh d¹ng phøc t¹p, lµ m«i tr−êng t«i thø 2 (thÐp CD)
Quy t¾c chän m«i tr−êng t«i ngo¹i lÖ:
- ThÐp C tiÕt diÖn nhá (φ < 10), h×nh d¹ng ®¬n gi¶n, dµi (nh− trôc tr¬n) nªn t«i
dÇu. Chi tiÕt cã h×nh d¹ng phøc t¹p vÒ ®é bÒn cã thÓ chän thÐp C nh−ng ph¶i lµm
b»ng thÐp hîp kim ®Ó t«i dÇu.
- Chi tiÕt b»ng thÐp hîp kim, cã tiÕt diÖn lín, h×nh d¹ng ®¬n gi¶n ph¶i t«i n−íc.
C¸c vËt máng, h×nh d¹ng phøc t¹p dÔ bÞ cong vªnh khi lµm nguéi tù do cÇn t«i
trong khu«n Ðp, trong khung gi÷ chèng cong vªnh hoÆc bã chÆt nhiÒu thanh dµi
l¹i,....
T«i trong mét m«i tr−êng rÊt phæ biÕn do dÔ ¸p dông c¬ khÝ hãa, tù ®éng hãa,
gi¶m nhÑ ®iÒu kiÖn lao ®éng nÆng nhäc.
b. T«i trong hai m«i tr−êng (n−íc qua dÇu) §−êng b trªn h×nh 4.18
TËn dông ®−îc −u ®iÓm cña c¶ n−íc lÉn dÇu: n−íc, n−íc pha muèi, xót qua dÇu
(hay kh«ng khÝ ) cho ®Õn khi nguéi h¼n. Nh− vËy võa b¶o ®¶m ®é cøng cao cho
 59
thÐp võa Ý t g©y biÕn d¹ng, nøt. Nh−îc ®iÓm: khã, ®ßi hái kinh nghiÖm, khã c¬ khÝ
hãa, chØ ¸p dông cho t«i ®¬n chiÕc thÐp C cao
c. T«i ph©n cÊp: ®−êng c trªn h×nh 4.18
Muèi nãng ch¶y cã nhiÖt ®é cao h¬n ®iÓm M® kho¶ng 50 ÷ 100oC, 3 ÷ 5min ®Ó
®ång ®Òu nhiÖt ®é trªn tiÕt diÖn råi nhÊc ra lµm nguéi trong kh«ng khÝ ®Ó chuyÓn
biÕn M.
¦u ®iÓm: kh¾c phôc ®−îc khã kh¨n vÒ x¸c ®Þnh thêi ®iÓm chuyÓn m«i tr−êng cña
c¸ch b.
§¹t ®é cøng cao song cã øng suÊt bªn trong rÊt nhá, ®é biÕn d¹ng thÊp nhÊt,
thËm chÝ cã thÓ söa, n¾n sau khi gi÷ ®¼ng nhiÖt khi thÐp ë tr¹ng th¸i γ qu¸ nguéi
vÉn cßn dÎo.
Nh−îc ®iÓm: n¨ng suÊt thÊp, chØ ¸p dông ®−îc cho c¸c thÐp cã Vth nhá (thÐp hîp
kim cao nh− thÐp giã) vµ víi tiÕt diÖn nhá nh− mòi khoan, dao phay...
C¶ ba ph−¬ng ph¸p t«i kÓ trªn ®Òu ®¹t ®−îc tæ chøc mactenxit.
d. T«i ®¼ng nhiÖt: ®−êng d trªn h×nh 4.18
Kh¸c t«i ph©n cÊp ë chç gi÷ ®¼ng nhiÖt l©u h¬n (hµng giê) còng trong m«i tr−êng
láng (muèi nãng ch¶y) ®Ó austenit qu¸ nguéi ph©n hãa hoµn toµn thµnh hçn hîp
F-Xª nhá mÞn cã ®é cøng t−¬ng ®èi cao, ®é dai tèt. Tïy theo nhiÖt ®é gi÷ ®¼ng
nhiÖt sÏ ®−îc c¸c tæ chøc kh¸c nhau: 250 ÷ 400oC - bainit, 500 ÷ 600oC - tr«xtit.
Sau khi t«i d¼ng nhiÖt kh«ng ph¶i ram.
T«i ®¼ng nhiÖt cã mäi −u, nh−îc ®iÓm cña t«i ph©n cÊp, nh−ng ®é cøng thÊp h¬n
vµ ®é dai cao h¬n, n¨ng suÊt thÊp Ý t ®−îc ¸p dông c¸ch t«i nµy.
Mét ph−¬ng ph¸p t«i ®¼ng nhiÖt ®Æc biÖt lµ t«i ch× (patenting) - t«i ®¼ng nhiÖt
trong bÓ Pb nãng ch¶y ë 500 ÷ 520oC → X mÞn, qua khu«n kÐo sîi nhiÒu lÇn (ε
tæng= 90%), ®¹t σE vµ δ max.
e. Gia c«ng l¹nh
¸p dông cho thÐp dông cô hîp kim, %C cao vµ ®−îc hîp kim hãa, c¸c ®iÓm M® vµ
MK qu¸ thÊp nªn khi t«i l−îng γ d− qu¸ lín, lµm gi¶m ®é cøng. §em gia c«ng l¹nh
(-50 hay -70oC) ®Ó γ d− → M, ®é cøng cã thÓ t¨ng thªm 1 ÷ 10 ®¬n vÞ HRC.
f. T«i tù ram
Lµ c¸ch t«i víi lµm nguéi kh«ng triÖt ®Ó, nh»m lîi dông nhiÖt cña lâi hay c¸c phÇn
kh¸c truyÒn ®Õn, nung nãng tøc ram ngay phÇn võa ®−îc t«i: ®ôc, ch¹m, t«i c¶m
øng b¨ng m¸y, trôc dµi...
4.4.5. C¬ - nhiÖt luyÖn thÐp
a. B¶n chÊt: ®ång thêi: biÕn d¹ng dÎo (c¸n nãng) γ ®em t«i ngay råi ram
thÊp ë 150 ÷ 200 C. KÕt qu¶: M nhá mÞn víi x« lÖch cao, nhê ®ã kÕt hîp cao nhÊt
o

gi÷a ®é bÒn, ®é dÎo vµ ®é dai mµ ch−a cã ph−¬ng ph¸p hãa bÒn nµo s¸nh kÞp.
So víi nhiÖt luyÖn t«i + ram thÊp th«ng th−êng: bÒn kÐo cao t¨ng 10 ÷ 20%, ®é
dÎo, ®é dai t¨ng tõ 1,5 ®Õn 2 lÇn. Gåm 2 lo¹i:
b. C¬ - nhiÖt luyÖn nhiÖt ®é cao: h×nh 4.20a, biÕn d¹ng dÎo ë trªn A3 råi t«i
ngay, ®Æc ®iÓm:
- cã thÓ ¸p dông cho mäi thÐp kÓ c¶ thÐp cacbon,
- dÔ tiÕn hµnh v× ë nhiÖt ®é cao austenit dÎo, æn ®Þnh, lùc Ðp nhá, ®é biÕn d¹ng ε
= 20 ÷ 30%
 60
- ®é bÒn kh¸ cao: σb = 2200 ÷ 2400MPa, δ = 6 ÷ 8%, aK = 300kJ/m . 2

biÕ n d¹ ng
c. C¬ - nhiÖ t luyÖ n nhiÖ t ®é thÊp: thÊp: (h× nh T
T
4.20b): Sau khi γ hãa ë trª n A3, lµ m nguéi
A3 A3
nhanh thÐp xuè ng 400 ÷ 600oC lµ vïng γ qu¸
ngué i cã tÝ nh æn ®Þnh t−¬ng ®èi cao vµ thÊ p biÕ n d¹ ng
Tktl
h¬ n nhiÖ t ® é kÕ t tinh l¹ i, rå i biÕ n d¹ ng dÎ o vµ
t«i ngay.
§/® iÓ m: - chØ ¸ p dông ®− îc cho thÐp hîp kim M® M®
- khã tiÕ n hµ nh v× ë nhiÖ t ®é thÊ p (400÷ γ M γ M
600oC) γ kÐm dÎ o h¬ n, m¸ y c¸ n lín, ph«i thÐp
a) thê i gian b) thê i gian
ph¶ i nhá ®Ó kÞp nguéi nhanh xuèng 400÷600oC
H×nh 4.20. S¬ ®å c¬ - nhiÖt luyÖn:
nhiÖt ®é cao (a) vµ nhiÖt ®é thÊp (b).
- ®¹t ®−îc ®é bÒn rÊt cao σb = 2600 ÷ 2800MPa, song ®é dÎo, ®é dai thÊp h¬n
lo¹i trªn: δ = 3%, aK = 200kJ /m2.
4.5. Ram thÐp
Ram thÐp lµ nguyªn c«ng b¾t buéc khi t«i thÐp thµnh M.
4.5.1. Môc ®Ý ch vµ ®Þnh nghÜa
a. Tr¹ng th¸i cña thÐp t«i thµnh M: cøng, rÊt gißn, kÐm dÎo, dai víi øng suÊt
bªn trong lín
Môc ®Ý ch cña ram: - gi¶m øng suÊt, ®iÒu chØnh c¬ tÝ nh cho phï hîp víi ®iÒu
kiÖn lµm viÖc.
b. §Þnh nghÜa: lµ nung nãng thÐp ®· t«i ®Õn c¸c nhiÖt ®é thÊp h¬n Ac1, ®Ó M vµ γ
d− ph©n hãa thµnh c¸c tæ chøc cã c¬ tÝ nh phï hîp víi ®iÒu kiÖn lµm viÖc quy
®Þnh.
4.5.2. C¸c ph−¬ng ph¸p ram thÐp cacbon
a. Ram thÊp (150 ÷ 250oC): tæ chøc ®¹t ®−îc lµ M ram, ®é cøng cao, tÝ nh dÎo,
dai tèt h¬n, ¸p dông cho dông cô, c¸c chi tiÕt cÇn ®é cøng vµ tÝ nh chèng mµi
mßn cao nh−: dao c¾t, khu«n dËp nguéi, b¸nh r¨ng, chi tiÕt thÊm cacbon, æ l¨n,
trôc, chèt...
b. Ram trung b×nh (300 ÷ 450oC): tæ chøc ®¹t ®−îc lµ T ram.
Sau khi ram trung b×nh ®é cøng gi¶m ®i râ rÖt, nh−ng vÉn cßn kh¸ cao, giíi h¹n
®µn håi max, ¸p dông cho chi tiÕt m¸y, dông cô cÇn ®é cøng t−¬ng ®èi cao vµ ®µn
håi nh− khu«n dËp nãng, khu«n rÌn, lßxo, nhÝ p...
c. Ram cao (500 ÷ 650oC): tæ chøc ®¹t ®−îc lµ X ram.
* C¬ tÝ nh tæng hîp cao nhÊt, nhiÖt luyÖn ho¸ tèt
So s¸ng c¬ tÝ nh cña thÐp sau ram cao víi c¸c d¹ng nhiÖt luyÖn kh¸c b¶ng 4.2.
* ¸p dông cho c¸c chi tiÕt m¸y cÇn giíi h¹n bÒn, ®Æc biÖt lµ giíi h¹n ch¶y vµ ®é
dai va ®Ëp cao nh− c¸c lo¹i trôc, b¸nh r¨ng lµm b»ng thÐp chøa 0,30 ÷ 050%C,
®¹t ®é bãng cao khi gia c«ng.
* Giíi h¹n nhiÖt ®é ph©n chia c¸c lo¹i ram trªn chØ lµ t−¬ng ®èi, chØ phï hîp cho
thÐp cacbon vµ víi thêi gian gi÷ nhiÖt kho¶ng 1h.
Ngoµi ba ph−¬ng ph¸p ram trªn cßn ph¶i ph©n biÖt ram mµu vµ tù ram.
 61
B¶ng 4.2. C¬ tÝ nh cña thÐp cã 0,45%C ë c¸c d¹ng nhiÖt luyÖn kh¸c nhau
D¹ng nhiÖt luyÖn C¬ tÝ nh
σb, σ0,2, δ, % ψ, % aK,
MPa MPa kJ/m2
ñ 8400C 530 280 32,5 50 900
0
Th−êng hãa 850 C 650 320 15 40 500
0 0
T«i 850 C + ram 200 C 1100 720 8 12 300
0 0
T«i 850 C + ram 650 C 720 450 22 55 1400
d. Ram mµu vµ t«i tù ram:
Ram ë 200 ÷ 350oC, trªn mÆt thÐp xuÊt hiÖn líp «xyt máng víi chiÒu dµy kh¸c
nhau cã mµu s¾c ®Æc tr−ng nh−: vµng (~ 0,045µm) ë 220 ÷ 240oC, n©u (~
0,050µm) ë 255 ÷ 265 C,tÝ m (~ 0,065µm) ë 285 ÷ 295 C,
o o
xanh (~ 0,070µm)
ë 310 ÷ 320 C. Nhê ®ã dÔ dµng x¸c ®Þnh nhiÖt ®é ram thÊp mµ kh«ng cÇn dông
o

cô ®o nhiÖt.
T«i tù ram cã c¸c ®Æc ®iÓm: nhanh, ®¬n gi¶n, tiÖn dïng, ph¶i cã kinh nghiÖm.
e. ¶nh h−ëng cña thêi gian ram: th−êng (1 ÷ 2h). Chó ý lµ sau khi t«i nªn ram
ngay ®Ó võa tr¸nh nøt x¶y ra sau khi t«i võa ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng æn ®Þnh hãa γ d−.
4.6. C¸c khuyÕt tËt x¶y ra khi nhiÖt luyÖn thÐp
4.6.1. BiÕn d¹ng vµ nøt
a. Nguyªn nh©n vµ t¸c h¹i: do øng suÊt sinh ra khi nguéi lµm thÐp bÞ biÕn d¹ng,
cong vªnh, nøt. Nãi chung khã tr¸nh khái nh−ng ph¶i t×m c¸ch h¹n chÕ.
b. Ng¨n ngõa:
- Nung nãng vµ ®Æc biÖt lµ lµm nguéi víi tèc ®é hîp lý .
- Nung nãng vµ lµm nguéi c¸c trôc dµi: khi nung treo th¼ng ®øng ®Ó tr¸nh cong,
khi lµm nguéi ph¶i nhóng th¼ng ®øng, phÇn dµy xuèng tr−íc...
- Nªn dïng t«i ph©n cÊp, h¹ nhiÖt tr−íc khi t«i, víi c¸c vËt máng ph¶i t«i trong
khu«n Ðp.
c. Kh¾c phôc: biÕn d¹ng, cong vªnh víi mét sè d¹ng chi tiÕt nh− trôc dµi, tÊm cã
thÓ ®em n¾n, Ðp nãng hoÆc nguéi. Cßn khi bÞ nøt th× kh«ng söa ®−îc.
4.6.2. «xy hãa vµ tho¸t cacbon
a. Nguyªn nh©n vµ t¸c h¹i: do trong m«i tr−êng nung cã chøa chÊt «xy hãa Fe
vµ C: O2, CO2, h¬i n−íc..., khi «xy hãa th−êng ®i kÌm víi tho¸t cacbon.
T¸c h¹i cña «xy hãa: lµm hôt kÝ ch th−íc, xÊu bÒ mÆt s¶n phÈm, tho¸t cacbon
lµm gi¶m ®é cøng khi t«i.
b. Ng¨n ngõa:
- KhÝ quyÓn b¶o vÖ:: CO2/CO, H2O/H2, H2/CH4 < Pth g©y oxy ho¸
- KhÝ quyÓn trung tÝ nh: N, Ar,..
- Nung trong lß ch©n kh«ng: 10-2 ÷ 10-4 at cã kh¶ n¨ng chèng «xy hãa vµ tho¸t
cacbon mét c¸ch tuyÖt ®èi cho mäi thÐp vµ hîp kim. Cã thÓ:
+ R¶i than hoa trªn ®¸y lß hay cho chi tiÕt vµo hép phñ than l·ng phÝ v× kÐo dµi
thêi gian nung.
+ Lß muèi ®−îc khö «xy triÖt ®Ó b»ng than, fer« silic. C¸ch nµy chØ ¸p dông ®−îc
cho chi tiÕt nhá, n¨ng suÊt thÊp. §−îc ¸p dông réng r·i khi t«i dao c¾t. RÊt ®éc
c. Kh¾c phôc: Ph¶i ®Ó ®ñ ®−îc l−îng d− ®Ó hít bá ®i hoÆc ®em thÊm cacbon.
 62
4.6.3. §é cøng kh«ng ®¹t:
a. §é cøng qu¸ cao: sau khi ñ vµ th−êng hãa thÐp hîp kim, do tèc ®é nguéi lín
→ ñ l¹i.
b. §é cøng qu¸ thÊp: NhiÖt ®é t«i ch−a ®ñ cao, thêi gian gi÷ nhiÖt ng¾n. Lµm
nguéi kh«ng ®ñ nhanh theo yªu cÇu ®Ò ra ®Ó t¹o nªn M. Tho¸t cacbon bÒ mÆt,..
kh¾c phôc.
4.6.4. TÝ nh gißn cao
Sau khi t«i, ®é cøng vÉn ë b×nh th−êng mµ thÐp l¹i qu¸ gißn (r¬i vì). Nguyªn nh©n
lµ nhiÖt ®é t«i qu¸ cao (gäi lµ qu¸ nhiÖt), h¹t thÐp bÞ lín. Kh¾c phôc: th−êng hãa
råi t«i l¹i, t¨ng biÕn d¹ng.
4.6.5. ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é vµ tÇm quan träng cña kiÓm nhiÖt
a. ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é: lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh nhÊt chÊt l−îng nhiÖt luyÖn
b. KiÓm tra nhiÖt ®é nung: b»ng c¸c dông cô ®o nhiÖt:
- < 400 ÷ 500oC dïng nhiÖt kÕ thñy ng©n, < 1600oC dïng cÆp nhiÖt + ®ång hå
(miliv«n kÕ): + cÆp Π Π- 1300oC (®Õn 1600oC), cÆp XA- 800oC (1200oC).
−íc l−îng b»ng m¾t: Mµu ®á - 700 ÷ 830oC, da cam - 850 ÷ 900oC, vµng - 1050
÷ 1250oC, tr¾ng - 1250 ÷ 1300oC. TÊt nhiªn c¸ch nµy kÐm chÝ nh x¸c vµ ®ßi hái
cã kinh nghiÖm.
4.7. Hãa bÒn bÒ mÆt
4.7.1. T«i bÒ mÆt nhê nung nãng b»ng c¶m øng ®iÖn (t«i c¶m øng)
a. Nguyªn lý nung nãng bÒ mÆt: (h×nh 4.21a). ChiÒu s©u nung ∆ x¸c ®Þnh theo
ρ
c«ng thøc ∆ = 5030 cm, trong ®ã: ρ - ®iÖn trë suÊt (Ω.cm), µ - ®é tõ
µf
thÈm (gaus/¬cstet). a. s¬ ®å nung nãng c¶m øng,
b. t«i khi nung nãng toµn bé
bÒ mÆt t«i,
c. t«i khi nung nãng vµ lµ m
nguéi liª n tôc

1. chi tiÕ t t«i, 2. vßng c¶ m

øng, 3. vßng phun n−íc, 4.
®−êng søc tõ tr−êng.

H×nh 4.21. Nung nãng vµ t«i c¶m øng:

b. Chän tÇn sè vµ thiÕt bÞ:

B¸nh r¨ng chiÒu dµy líp t«i b»ng (0,20 ÷ 0,28)M (M lµ m«®un r¨ng).
Khi cÇn líp t«i dµy (4 ÷ 5mm): thiÕt bÞ 2500 hay 8000Hz, P= 100kW trë lªn.
Líp t«i máng (1 ÷ 2 mm), thiÕt bÞ tÇn sè cao (66000 hay 250000Hz), p= 50 ÷
100kW.
c. C¸c ph−¬ng ph¸p t«i:
Vßng c¶m øng ®−îc uèn sao cho cã d¹ng bao, «m lÊy phÇn bÒ mÆt cÇn nung ®Ó
t«i song kh«ng ®−îc tiÕp xóc víi chi tiÕt, cã khe hë 1,5 ÷ 5,0mm, cµng nhá cµng
®ì tæn hao. Cã 3 kiÓu t«i sau:
 63
- Nung nãng råi lµm nguéi toµn bÒ mÆt nh− biÓu thÞ ë h×nh 4.21b.
- Nung nãng råi lµm nguéi tuÇn tù tõng phÇn riªng biÖt: t«i tõng r¨ng cho c¸c
b¸nh r¨ng lín (m > 6) hay c¸c cæ trôc khuûu (cã m¸y t«i chuyªn dïng ®iÒu khiÓn
theo ch−¬ng tr×nh).
- Nung nãng vµ lµm nguéi liªn tôc liªn tiÕp: trôc dµi (h×nh 4.21c), b¨ng m¸y... co
thÓ tù ram.
d. Tæ chøc vµ c¬ tÝ nh cña thÐp t«i c¶m øng:
ThÐp dïng: %C= 0,35 ÷ 0,55% (th−êng chØ 0,40 ÷ 0,50%), cã thÓ hîp kim thÊp
Tæ chøc: nung víi tèc ®é rÊt nhanh do ®ã:
- NhiÖt ®é chuyÓn biÕn pha A1, A3 n©ng cao lªn, do vËy nhiÖt ®é t«i cao h¬n tõ
100 ÷ 200oC.
- Tèc ®é chuyÓn biÕn pha rÊt nhanh, thêi gian chuyÓn biÕn ng¾n, nhËn ®−îc siªu
M rÊt dÎo dai
T«i c¶m øng th−êng ®−îc ¸p dông cho c¸c chi tiÕt:
+ chÞu t¶i träng tÜnh vµ va ®Ëp cao, chÞu mµi mßn ë bÒ mÆt nh− b¸nh r¨ng, chèt...
+ chi tiÕt chÞu mái cao, + chÞu uèn, xo¾n lín: trôc truyÒn, trôc...
e. −u viÖt:
- N¨ng suÊt cao, do thêi gian nung ng¾n v× chØ nung líp máng ë bÒ mÆt vµ nhiÖt
®−îc t¹o ra ngay trong líp kim lo¹i.
- ChÊt l−îng tèt, tr¸nh ®−îc c¸c khuyÕt tËt: «xy hãa, tho¸t cacbon, chÊt l−îng
®ång ®Òu, kÕt qu¶ æn ®Þnh. §é cøng cao h¬n so víi t«i th−êng kho¶ng 1 ÷ 3 ®¬n vÞ
HRC, gäi lµ siªu ®é cøng.
- DÔ tù ®éng hãa, c¬ khÝ hãa, thÝ ch hîp cho s¶n xuÊt hµng lo¹t.
Nh−îc ®iÓm: khã ¸p dông cho c¸c chi tiÕt cã h×nh d¹ng phøc t¹p, tiÕt diÖn thay
®æi ®ét ngét... do khã chÕ t¹o vßng c¶m øng thÝ ch hîp.
4.7.2. Hãa - nhiÖt luyÖn
§/n: Hãa - nhiÖt luyÖn lµ ®−a chi tiÕt vµ trong m«i tr−êng thÊm cã thµnh phÇn,
nhiÖt ®é thÝ ch hîp trong thêi gian ®ñ ®Ó nguyªn tè cÇn thÊm ®i s©u vµo trong chi
tiÕt sau ®ã ®em nhiÖt luyÖn ®Ó c¶i thiÖn h¬n n÷a tÝ nh chÊt cña líp bÒ mÆt.
a. Nguyªn lý chung
M«i tr−êng thÊm: lµ m«i tr−êng cã chøa nguyªn tè cÇn thÊm, cã kh¶ n¨ng ph¶n
øng ®Ó cè ®Þnh nguyªn tè thÊm lªn bÒ mÆt chi tiÕt vµ khuÕch t¸n vµo s©u phÝ a
bªn trong. ThÊm C: m«i tr−êng khÝ ph©n huû tõ dÇu ho¶, thÊm N: khÝ NH3,..
2 môc ®Ý ch chÝ nh:
- N©ng cao ®é cøng, tÝ nh chèng mµi mßn vµ ®é bÒn mái cña thÐp h¬n c¶ t«i bÒ
mÆt: thÊm C, thÊm N, thÊm C-N,... ®−îc øng dông réng r·i trong s¶n xuÊt c¬ khÝ .
- N©ng cao tÝ nh chèng ¨n mßn: thÊm Cr, thÊm Al, Si, B. C¸c qu¸ tr×nh thÊm nµy
ph¶i tiÕn hµnh ë nhiÖt ®é cao h¬n vµ thêi gian dµi h¬n, Ý t th«ng dông h¬n.
C¸c giai ®o¹n:
1) khuÕch t¸n thÓ khÝ : lµ qu¸ tr×nh khuÕch t¸n chÊt thÊm ®Õn bÒ mÆt chi tiÕt
2) Ph¶n øng t¹o nguyªn tö ho¹t tÝ nh vµ cè ®Þnh lªn bÒ mÆt: hÊp phô t¹o nguyªn
tö ho¹t trªn bÒ mÆt vµ ph¶n øng víi nÒn ®Ó cè ®Þnh chóng trªn bÒ mÆt (cã thÓ hÊp
phô ph©n ly hoÆc ph¶n øng ph©n ly ra nguyªn tö ho¹t tÝ nh).
 64
3) KhuÕch t¸n thÓ r¾n: nguyªn tö chÊt thÊm ®−îc cè ®Þnh trªn bÒ mÆt khuÕch t¸n
s©u vµo bªn trong ®Ó t¹o nªn líp thÊm víi chiÒu s©u nhÊt ®Þnh.
Trong ba giai ®o¹n kÓ trªn th× khuÕch t¸n thÓ r¾n th−êng chËm nhÊt do ®ã lµ kh©u
quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh cña líp thÊm.
¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é vµ thêi gian:
NhiÖt ®é cµng cao: ph¶n øng t¹o nguyªn tö ho¹t vµ khuÕch t¸n vµo cµng nhanh,
song cao qu¸ th× cã h¹i: VÝ dô: thÊm C kh«ng qu¸ 950oC ®Ó h¹t tinh thÓ kh«ng bÞ
th« to, thÊm N kh«ng qu¸ 650oC ®Ó cßn b¶o tån tæ chøc ho¸ tèt cña thÐp ë lâi.
Thêi gian thÊm: cµng dµi th× líp thÊm cµng s©u: X = K τ (X-chiÒu s©u líp thÊm,
K-h»ng sè ∈ no vµ c«ng nghÖ thÊm, τ- thêi gian thÊm)
b. ThÊm cacbon: phæ biÕn nhÊt, dÔ lµm do ®ã hÇu hÕt c¸c x−ëng C¬ khÝ
®Òu ¸p dông
¦u ®iÓm: bÒ mÆt sau khi thÊm + t«i vµ ram thÊp HRC 60÷64, chèng mµi mßn cao,
chÞu mái tèt, cßn lâi bÒn, dÎo, dai víi ®é cøng HRC 30 ÷ 40.
NhiÖt ®é thÊm: §ñ cao ®Ó thÐp ë tr¹ng th¸i hoµn toµn lµ γ, pha cã kh¶ n¨ng hßa
tan nhiÒu cacbon (900 ÷ 950oC). Tuú theo lo¹i thÐp sö dông:
ThÐp C: C10-C25, T thÊm = (900-930)oC,
ThÐp hîp kim cã Ti: 18CrMnTi, 25CrMnTi, T=(930-950)oC, Mn ®Ó %C kh«ng qu¸
cao → bong
Sau khi thÊm vµ t«i+ram thÊp: bÒ mÆt %C (1-1,2)%, sau t«i +ram thÊp ®é cøng
cao (th−êng lµ 62 ÷ 64), kh«ng bong.
Lâi: cã tæ chøc h¹t nhá (cÊp 5 ÷ 8) víi tæ chøc mactenxit h×nh kim nhá mÞn, kh«ng
cã F tù do, ®Ó b¶o ®¶m ®é bÒn, ®é dai cao, HRC 30 ÷ 40.
Thêi gian thÊm: (gi÷ nhiÖt ë nhiÖt ®é thÊm) phô thuéc vµo hai yÕu tè sau.
1) ChiÒu dµy líp thÊm yªu cÇu: chiÒu dµy líp thÊm X = (0,10 ÷ 0,15)d, d ®−êng
kÝ nh hay chiÒu dµy chi tiÕt. Riªng ®èi víi b¸nh r¨ng lÊy X=(0,20 ÷ 0,30)m (m-
m«duyn cña r¨ng)
2) Tèc ®é thÊm: Tuú theo c«ng nghÖ thÊm vµ nhiÖt ®é thÊm:
C«ng nghÖ thÊm: 2 c«ng nghÖ th−êng dïng: n¾ p
ThÊm C thÓ r¾n:
Hçn hợp thấm: chi tiÕ t
thÊ m
Than (cốc, đá, gỗ) cở 2-8mm : 25%
hç n hî p
Than dùng lại (xàng bỏ bột vụn): 60% thÊ m
BaCO3 : 15% hé p
Hoà BaCO3 vào nước vừa xệt để có thể thÊ m
trộn đều vào than. Xếp chi tiết và lèn H×nh 4.22. Hép thÊm C thÓ r¾n
than vừa chặt như hình 4.22.
Thêi gian vµ chiÒu dµy líp thÊm: X =(0,11-0,12)τ, khi thÊm ë (900-930)oC- lÊy
2

K=0,11, khi thÊm ë (930-950)oC- lÊy K=0,12

§Æc ®iÓm cña thÊm cacbon thÓ r¾n lµ: + Thêi gian dµi (do ph¶i nung c¶ hép
than dÉn nhiÖt chËm), bôi, khã c¬ khÝ hãa, kÐm æn ®Þnh, kh«ng ®ßi hái thiÕt bÞ
kÝ n, rÊt ®¬n gi¶n
ThÊm ë thÓ khÝ : lµ ph−¬ng ph¸p thÊm hiÖn ®¹i, ®−îc sö dông réng r·i trong s¶n
xuÊt C¬ khÝ . ChÊt thÊm: KhÝ ®èt vµ dÇu ho¶ (dÇu ho¶ dÔ dïng h¬n)
 65
ThiÕt bÞ thÊm: c¸c lo¹i lß chuyªn dïng ®Ó thÊm C (b¶ng 4.3)
B¶ng 4.3. Lß thÊm C cña Nga
Lo¹i lß P, kw dxh Lo¹i lß P, kw dxh lß,mm
lß,mm
• 25 25 300x450 • 75 75 500x900
• 35 35 300x600 • 90 90 600x900
• 60 60 450x600 •105 105 600x1200
XÕp hoÆc treo chi tiÕt vµo lß ®¶m b¶o bÒ mÆt b× nh dÇ u
cÇn thÊm ph¶i lu«n cã khÝ lu©n chuyÓn. N©ng ngä n lö a
® Õ m giä t
nhiÖt ®é vµ cÊp dÇu: ® é ng c¬ è ng x¶
NhiÖt ®é Sè giät dÇu, [giät/phót] (lß Ц 25 - Ц 60)
chi tiÕ t
< 300 0 thÊ m
300-500 30
500-900 30-50
900-950 90-150 (b·o hoµ)
900-950 50-80 (khuÕch t¸n)

NhiÖt ®é thÊm: theo lo¹i thÐp nh− thÊm C thÓ r¾n

Thêi gian thÊm: (kÓ tõ khi ®¹t nhiÖt ®é thÊm)
X2
τ= , K=0,12 khi thÊm (900-930)oC, K=0,14 khi
K H×nh 4.23. S¬ ®å lß thÊm C
thÊm ë (930-950)oC,τ=τb·ohoµ+τk/t¸n=2τb·o hoµ=2 τk/t¸n b»ng dÇu ho¶
NhiÖt luyÖn sau khi thÊm: 3 c«ng nghÖ:
1- T«i trùc tiÕp+ram thÊp ë 200oC-1h: sau thÊm lÊy ra cho nhiÖt ®é h¹ xuèng cßn
850-860oC th× t«i trong dÇu. ChØ ¸p dông cho thÐp hîp kim, quy tr×nh ®¬n gi¶n,
kinh tÕ.
2- T«i 1 lÇn+ram thÊp ë 200oC-1h: sau thÊm ®em th−êng ho¸ råi t«i ë (820-
850)oC khi cÇn −u tiªn cho líp bÒ mÆt, t«i ë (860-880)oC khi cÇn −u tiªn cho lâi,
¸p dông ®−îc cho c¶ thÐp C.
3- T«i 2 lÇn+ram thÊp ë 200oC-1h: sau thÊm ®em th−êng ho¸ råi t«i ë (880-900)oC
cho lâi xong, nung l¹i vµ t«i cho bÒ mÆt ë (760-780)oC (tèt nhÊt lµ t«i cao tÇn), ¸p
dông cho mäi lo¹i thÐp, ®¶m b¶o c¬ tÝ nh c¶ lâi vµ bÒ mÆt, song phiÒn phøc vµ
ngµy cµng Ý t dïng.
c. ThÊm nit¬
§Þnh nghÜa vµ môc ®Ý ch: lµm b·o hßa vµ khuÕch t¸n N vµo bÒ mÆt thÐp hîp
kim sau khi nhiÖt luyÖn ho¸ tèt nh»m môc ®Ý ch chñ yÕu lµ n©ng cao ®é cøng,
tÝ nh chèng mµi mßn (HRC 65 ÷ 70 h¬n h¼n thÊm cacbon) vµ giíi h¹n mái cña chi
tiÕt.
Tæ chøc cña líp thÊm: tõ ngoµi vµo lÇn l−ît lµ: (ε+γ’)- γ’-(γ’+α)-thÐp ë lâi, trong
®ã ε - lµ pha xen kÏ øng víi Fe2-3N, γ’ - lµ pha xen kÏ øng víi Fe4N, α - dung dÞch
r¾n cña N trong Feα.
§é cøng cao nhÊt cña líp thÊm lµ vïng (γ’+α), do cã nhiÒu nitrit: CrN, AlN, tiÕt ra
nhá mÞn n»m ph©n bè ®Òu, kh«ng ph¶i qua nhiÖt luyÖn tiÕp theo nh− khi thÊm C.
 66
ThÐp dïng ®Ó thÊm N: lµ thÐp hîp kim chuyªn ®Ó thÊm N ®iÓn h×nh lµ
38CrMoAlA sau khi nhiÖt luyÖn ho¸ tèt
ChÊt thÊm N: khÝ NH3 c«ng nghiÖp (am«niac), ë nhiÖt ®é thÊm (480 ÷ 650)oC,
NH3 bÞ ph©n huû nhiÖt theo ph¶n øng:
2 NH3 → 3H2 + 2Nng.tö
ChØ cã NH3 hÊp phô trªn bÒ mÆt ph©n huû t¹o thµnh Nng/tö míi cã tÝ nh ho¹t cao
khuÕch t¸n vµo t¹o thµnh líp thÊm. PhÇn lín cßn l¹i kh«ng cã t¸c dông thÊm, do
®ã ®Ó thÊm N ng−êi ta ph¶i liªn tôc b¬m NH3 vµo lß vµ lÊy s¶n phÈm thõa ra
ngoµi. §Ó thÊm æn ®Þnh víi tèc ®é ®ñ nhanh th× tû lÖ ph©n huû nhiÖt P cña NH3:
sè mol NH3 phan huû
P= ph¶i tho¶ m·n:
tæng sè mold− avµo

NhiÖt ®é 450-500 500-600 600-700

P, % 20-35 30-45 40-60

§Æc ®iÓm cña c«ng nghÖ thÊm nit¬:

- Do ph¶i tiÕn hµnh ë nhiÖt ®é thÊp ®Ó kh«ng lµm háng tæ chøc cña thÐp sau ho¸
tèt. Chän nhiÖt ®é thÊm ph¶i c¨n cø vµo tÝ nh chèng ram cña thÐp (thÐp
38CrMoAlA thÊm ë (500-550)oC, thÐp giã 80W18Cr4V cã thÓ thÊm ë (600-700)oC)
- Sau khi thÊm kh«ng ph¶i t«i mµ ph¶i lµm nguéi chËm ®Õn nhiÖt ®é 200oC ®Ó tiÕt
nitrit lµm t¨ng ®é cøng, råi ®uæi hÕt khÝ ra míi ®−îc më lß ®Ó chèng næ.
- NÕu trong khÝ thÊm cã pha thªm l−îng nhá khÝ ®èt (1-2%), hoÆc thØnh tho¶ng
më van cho 1 chót kh«ng khÝ vµo, c¸c nguyªn tè C (trong khÝ ®èt), oxy (trong
kh«ng khÝ ) cã t¸c ®ông æn ®Þnh pha ε do ®ã tèc ®é thÊm t¨ng.
X2
- Thêi gian thÊm: khi cã mÆt C vµ O trong khÝ thÊm th× τ = , K = 0,2 ®Õn 0,27,
K
chó ý líp ε xèp cã ®é cøng thÊp (250-300HB), mÉu thÊm to lªn do ®ã th−êng ph¶i
hít bá ®i.
§é cøng cña líp thÊm N: 900-1000 HV, gi÷ ®−îc ë nhiÖt ®é trªn 500oC.
C«ng dông: cho chi tiÕt cÇn ®é cøng vµ tÝ nh chèng mµi mßn rÊt cao, lµm viÖc ë
nhiÖt ®é cao h¬n 500oC, nh− mét sè trôc, b¸nh r¨ng, s¬mi trong m¸y bay, dông
cô c¾t, dông cô ®o.
d. ThÊm cacbon - nit¬
§Þnh nghÜa vµ môc ®Ý ch: lµm b·o hßa (thÊm, khuÕch t¸n) ®ång thêi cacbon vµ
nit¬ vµo bÒ mÆt thÐp ®Ó n©ng cao ®é cøng vµ tÝ nh chèng mµi mßn (vÒ mÆt nµy
nã n»m trung gian gi÷a thÊm cacbon vµ thÊm nit¬). Nh− vËy nã còng nh»m môc
®Ý ch nh− hai ph−¬ng ph¸p hãa - nhiÖt luyÖn trªn song tèt h¬n thÊm cacbon.
§Æc ®iÓm cña c«ng nghÖ thÊm C-N: tïy thuéc vµo tû lÖ gi÷a C vµ N trong líp
thÊm mµ qu¸ tr×nh cã thÓ gÇn víi mét trong hai d¹ng thÊm C hoÆc N trªn:
- ThÊm ë nhiÖt ®é cao, trªn d−íi 800oC: chñ yÕu lµ thÊm C (Ý t N), do ®ã cã
tÝ nh chÊt gÇn víi thÊm C h¬n song tèt h¬n chØ thÊm C.
- ThÊm ë nhiÖt ®é thÊp, trªn d−íi 600oC: líp thÊm chñ yÕu lµ N, do ®ã tÝ nh
chÊt gÇn víi thÊm N h¬n song kÐm h¬n thÊm nit¬ ®«i chót
ThÊm C-N ë nhiÖt ®é cao:
 67
ChÊt thÊm: chñ yÕu lµ khÝ ®èt hoÆc dÇu ho¶ nh− khi thÊm C nh−ng cã thªm 5 ÷
10%NH3,
NhiÖt ®é thÊm: 780 ÷ 860oC, thÊp h¬n so víi thÊm C
Tæ chøc líp thÊm: gièng líp thÊm C nh−ng cã thªm pha cacbo-nitrit Fe3(C,N) rÊt
cøng (cøng h¬n Fe3C) n»m ph©n t¸n nªn lµm t¨ng rÊt m¹nh tÝ nh chèng mµi mßn
do ®ã kÐo dµi tuæi thä thªm 50 ®Õn 100%.
ChiÒu dµy líp thÊm: máng h¬n líp thÊm C kho¶ng 20 ÷ 30%. VÝ dô b¸nh r¨ng
khi thÊm cacbon s©u 0,90 ÷ 1,20mm, khi thÊm C-N chØ cÇn 0,50 ÷ 0,80mm. Nhê
vËy thêi gian thÊm sÏ ng¾n l¹i.
Do nhiÖt ®é vµ thêi gian thÊm ®Òu gi¶m nªn kinh tÕ h¬n
NhiÖt luyÖn sau khi thÊm: sau khi thÊm ph¶i qua t«i + ram thÊp nh− thÊm C
nh−ng ®¬n gi¶n h¬n v× t«i trùc tiÕp víi mäi lo¹i thÐp.
ThÊm cacbon - nit¬ ë nhiÖt ®é thÊp:
Gièng nh− khi thÊm N, khÝ thÊm cã pha thªm 2-5% khÝ ®èt, sau khi thÊm kh«ng
ph¶i qua t«i+ram thÊp nh− khi thÊm N.
NhiÖt ®é thÊm vµ thêi gian thÊm gièng nh− khi thÊm N, −u viÖt lµ thÊm nhanh,
hiÖn nay chØ cã c«ng nghÖ thÊm C-N kh«ng cã c«ng nghÖ thÊm N riªng biÖt.
ThÐp dïng ®Ó thÊm C-N: th−êng lµ thÐp hîp kim: 25CrMnMo, sau khi thÊm C-N
nhiÖt ®é cao t«i trùc tiÕp ph©n cÊp trong dÇu nãng 180oC.