Professional Documents
Culture Documents
Ch−¬ng 6
hîp kim mµu vµ bét
6.1. Hîp kim Al (Al)
Al vµ hîp kim Al chiÕm vÞ trÝ thø hai sau thÐp v× tÝnh chÊt phï hîp víi nhiÒu c«ng
dông: bÒn, nhÑ (bÒn riªng cao), chÞu ¨n mßn tèt (khÝ quyÓn),…
6.1.1. Al nguyªn chÊt vµ ph©n lo¹i hîp kim Al
a. C¸c ®Æc tÝnh cña Al nguyªn chÊt
¦u ®iÓm: : khèi l−îng riªng nhá (2,7g/cm3) = 1/3 cña thÐp: hµng kh«ng, vËn t¶i do
tiÕt kiÖm n¨ng l−îng, t¨ng t¶i träng cã Ých. TÝnh bÒn ¨n mßn khÝ quyÓn: x©y dùng,
trang trÝ néi thÊt, dÉn ®iÖn tèt, tuy = 62% cña Cu nh−ng nhÑ = 1/3 , tÝnh dÎo rÊt
cao, m¹ng A1, dÔ kÐo sîi, d©y vµ c¸n máng thµnh tÊm, l¸, b¨ng, mµng (foil), Ðp
ch¶y thµnh c¸c thanh dµi víi c¸c biªn d¹ng (profile) phøc t¹p rÊt kh¸c nhau.
Nh−îc ®iÓm: chÞu nhiÖt kÐm: ch¶y (660oC), kh«ng sö dông ë trªn 300 ÷ 400oC,
®é bÒn, ®é cøng thÊp, ë tr¹ng th¸i ñ σb = 60MPa, σ0,2 = 20MPa, HB 25.
§Ó ký hiÖu møc ®é biÕn cøng ®¬n thuÇn (t¨ng bÒn nhê biÕn d¹ng nguéi) ë Hoa
Kú, NhËt vµ c¸c n−íc T©y ©u th−êng dïng c¸c ký hiÖu H1x, x lµ tû phÇn t¨ng bÒn
biÕn d¹ng (x/8):
x=8 - t¨ng toµn phÇn (8/8 hay 100%), øng víi møc ®é biÕn d¹ng rÊt lín (ε = 75%),
1 - møc t¨ng Ýt nhÊt (1/8 hay 12,5% so víi møc toµn phÇn, øng víi møc ®é biÕn
d¹ng nhá,
2, 4, 6 - møc t¨ng trung gian (2/8, 4/8, 6/8 hay 25%, 50%, 75% so víi møc toµn
phÇn),
9 - møc t¨ng tèi ®a (bÒn, cøng nhÊt) øng víi møc ®é biÕn d¹ng ε > 75%.
b. Hîp kim Al vµ ph©n lo¹i
T, oC
FC lµ giíi h¹n hoµ tan cña nthk trong α L+α
L
Hîp kim Al biÕn d¹ng- tr¸i ®iÓm C
Hîp kim Al ®óc- bªn ph¶i ®iÓm C α E L+ β
C
Hîp kim Al biÕn d¹ng ho¸ bÒn ®−îc b»ng hîp kim Al
nhiÖt luyÖn n»m trong kho¶ng CF biÕn d¹ng hîp kim Al ®óc
Hîp kim Al biÕn d¹ng kh«ng ho¸ bÒn ®−îc
b»ng nhiÖt luyÖn - tr¸i ®iÓm F α+ β
Si,Mn,Ti,Zn,Fe Ýt hoµ tan,
Zn, Mg, Cu hoµ tan nhiÒu F
- Ýt lµm mßn cæ trôc thÐp vµ chÞu ®−îc ¸p lùc cao: b»ng c¸c hîp kim mÒm: Sn, Pb,
Al, Cu...
§Ó n©ng cao kh¶ n¨ng chÞu ¸p lùc: ®óc tr¸ng hay g¾n Ðp lªn trªn m¸ng thÐp C8s.
- TÝnh c«ng nghÖ tèt: dÔ ®óc, kh¶ n¨ng dÝnh b¸m vµo m¸ng thÐp cao...
- RÎ tiÒn.
Hîp kim æ trôc ra lµm hai nhãm lín: tuú theo nhiÖt ®é ch¶y:
6.3.2. Hîp kim æ tr−ît cã nhiÖt ®é ch¶y thÊp: lµ hîp kim c¸c kim lo¹i dÔ ch¶y:
Sn, Pb... gäi lµ babit (babbitt).
a. Babit thiÕc (do Babbitt (ng−êi Anh) t×m ra)
Dïng lµm c¸c æ tr−ît quan träng víi tèc ®é lín vµ trung b×nh nh− trong tuabin,
®éng c¬ ®iªzen. 2 m¸c: 83%Sn-11%Sb-6%Cu (ΓOCT Б83, UNS L13820)
88%Sn-8%Sb-3%Cu-1%(Ni+Cd) (ΓOCT Б88, UNS L13890).
Tæ chøc: nÒn mÒm: dung dÞch r¾n α - Sn(Sb) (mµu xÉm), h¹t cøng: pha β' lµ SnSb
(m¶ng s¸ng ®a c¹nh) (h×nh 6.14) vµ kim Cu3Sn (hay Cu6Sn5), t¸c dông chÝnh cña
nã lµ tr¸nh thiªn tÝch (SnSb do nÆng nªn cã xu h−íng ch×m xuèng d−íi, nhê
Cu3Sn kÕt tinh sím t¹o khung ng¨n c¶n). Lo¹i sau víi nhiÒu Sn, Ýt Sb h¬n nªn
90
trong tæ chøc hÇu nh− kh«ng cã SnSb, vai trß h¹t cøng chØ do Cu3Sn d¹ng kim,
d¹ng sao ®¶m nhiÖm.
h¹t cøng
kim Cu3Sn
nÒn mÒm
h¹t cøng
H×nh 6.14. Tæ chøc tÕ vi cña SnSb
hîp kim babit
ΓOCT Б83, UNS L13820
b. Babit ch×
Lµ hîp kim trªn c¬ së Pb víi 6 ÷16%Sn, 6 ÷ 16%Sb vµ ~1%Cu
Tæ chøc: nÒn mÒm lµ cïng tinh (Pb + Sb), h¹t cøng: SnSb, Cu3Sn
2 m¸c Б6 (víi 6%Sn, 6%Sb) vµ Б16 (víi 16%Sn, 16%Sb), trong ®ã Б16 cã nhiÒu
h¹t cøng h¬n, gißn h¬n chØ dïng trong ®iÒu kiÖn kh«ng chÞu va ®Ëp. Б6 ®−îc dïng
nhiÒu h¬n ®Ó thay Б83, Б88 trong c¸c ®éng c¬ x¨ng, chÞu va ®Ëp h¬n vµ rÎ h¬n.
Sau ®©y lµ c¸c hîp kim æ tr−ît cã nhiÖt ®é ch¶y cao h¬n.
6.3.3. Hîp kim Al
Hîp kim Al: ma s¸t nhá, nhÑ, tÝnh dÉn nhiÖt cao, bÒn ¨n mßn tèt trong dÇu, ®Æc
biÖt lµ c¬ tÝnh cao h¬n, tuy tÝnh c«ng nghÖ h¬i kÐm.
C¸c m¸c th−êng gÆp: ΓOCT AO 9-2 (9%Sn, 2%Cu), AA 851.0 (6%Sn, 1%Cu)
®−îc dïng ë tr¹ng th¸i ®óc lµm b¹c hay èng lãt dµy > 10mm hoÆc bimªtal
æ tr−ît b»ng hîp kim Al chÞu ®−îc ¸p lùc cao (200 ÷ 300kG/mm2), tèc ®é vßng lín
(15 ÷ 20m/s), dïng nhiÒu trong ®éng c¬ ®iªzen.
6.3.4. C¸c hîp kim kh¸c
Br«ng thiÕc víi c¸c m¸c CDA 836, ΓOCT БрOЦC5-5-5 (®óc) vµ CDA 544,ΓOCT
БрOЦC4-4-4 (biÕn d¹ng), trong ®ã Pb kh«ng tan lµ c¸c h¹t mÒm, nÒn cøng lµ Cu
hßa tan Sn, Zn.
Br«ng ch× th−êng dïng víi m¸c ΓOCT БрC30 (30%Pb), víi c¸c phÇn tö Pb kh«ng
tan lµ h¹t mÒm, Cu lµ nÒn cøng.
6.4. Hîp kim bét
6.4.1. Kh¸i niÖm chung
a. C«ng nghÖ bét
So s¸nh c«ng nghÖ truyÒn thèng vµ c«ng nghÖ bét:
VL ban ®Çu → phèi liÖu → nÊu ch¶y → ®óc → biÕn d¹ng → gia c«ng c¾t → s¶n
phÈm
VL ban ®Çu → bét → phèi liÖu → Ðp → thiªu kÕt → s¶n phÈm
T¹o bét kim lo¹i hay hîp kim: nghiÒn (cho vËt liÖu gißn), phun lo¹i láng vµo m«i
tr−êng nguéi nhanh (trªn tang ®ång hay trong n−íc, khÝ ¸p suÊt cao), hoµn
nguyªn tõ «xyt, ®iÖn ph©n, CVD, PVD, ...
- T¹o h×nh: Ðp, nÐn d−íi ¸p suÊt 100 ÷ 1000MPa, tïy theo yªu cÇu vÒ khèi l−îng
riªng. Muèn ®−îc khèi l−îng riªng lín vµ ®ång ®Òu ph¶i Ðp víi ¸p suÊt lín vµ rung
c¬ häc, Ðp nung nhiÒu lÇn
- Thiªu kÕt: ®Ó bét liªn kÕt víi nhau,
91
• NhiÖt ®é thiªu kÕt: Ttk = (2/3÷3/4)TC (TC lµ T ch¶y cña cÊu tö chÝnh, K). Trong
qu¸ tr×nh thiªu kÕt, s¶n phÈm sÏ co l¹i, mËt ®é t¨ng lªn. Cã thÓ kÕt hîp hai kh©u
Ðp vµ thiªu kÕt b»ng c¸ch Ðp nãng, cã thÓ ®¹t ®−îc mËt ®é cao nhÊt
• Thêi gian thiªu kÕt: 15-120 min, dµi qu¸ lµm h¹t th«, c¬ tÝnh xÊu
• M«i tr−êng thiªu kÕt: ch©n kh«ng hoÆc khÝ b¶o vÖ : H2, N2, Ar, He,…
Trong tr−êng hîp thiªu kÕt nhiÒu lo¹i bét ta cã 2 tr−êng hîp: cã xuÊt hiÖn pha láng
vµ kh«ng
¾ kh«ng xuÊt hiÖn pha láng: 2 lo¹i bét kh«ng t¹o dung dÞch r¾n víi nhau → bét
cã Tc thÊp sÏ kÕt khèi bao quanh bét cã nhiÖt ®é ch¶y cao (Cu-W). NÕu gi÷a
chóng cã t¹o thµnh dung dÞch r¾n, tuú theo møc ®é thiªu kÕt (Ttk&τ) cã thÓ
nhËn ®−îc ddr¾n+xèp (Cu-Ni)
¾ cã xuÊt hiÖn pha láng: Ttk <TC cña cÊu tö chÝnh, Ttk>TC cña cÊu tö nµo ®ã hoÆc
cïng tinh
§iÒu kiÖn: tû lÖ pha láng < 30% thÓ tÝch
§Æc ®iÓm: xÝt chÆt cao, τ thiªu ng¾n, sai lÖch kÝch th−íc lín (5-25%), vÝ dô: WC-
Co, Co láng
• C¸c lo¹i:
¾ Thiªu kÕt d−íi ¸p lùc: xÝt chÆt cao, xèp thÊp, bao gåm:
o Ðp ë nhiÖt ®é cao (1500÷2500oC), khu«n gr, lùc Ðp P=30MPa, ®é xÝt chÆt
95÷98%, dïng cho hîp kim cøng cacbit, nitrit, borit kh«ng cÇn chÊt dÝnh.
o Ðp ë nhiÖt ®é trung b×nh (800÷1100oC), khu«n kim lo¹i, P=200MPa, dïng cho
VL kÕt cÊu
¾ Thiªu kÕt d−íi ¸p lùc vµ phãng ®iÖn: (Spark Pressing), NhËt, Mü,
P=100MPa, d−íi ®iÖn tr−êng m¹nh → phãng ®iÖn trong vµi gi©y: phñ hîp kim
cøng lªn bÒ mÆt chi tiÕt, dao c¾t, tiÕp ®iÓm
¾ Ðp nãng ®¼ng tÜnh: (HIP - Hot Isostatic Pressing) T=1000÷1500oC,
P=100÷200Mpa, trong Ar, dïng cho c¸c chi tiÕt m¸y, dông cô,…
b. ¦u, nh−îc ®iÓm cña ph−¬ng ph¸p
- HiÖu qu¶ kinh tÕ - kü thuËt cao nÕu s¶n l−îng lín v× ®Çu t− ban ®Çu cao
- nguyªn liÖu bét ®−îc sö dông gÇn nh− triÖt ®Ó, kh«ng hay Ýt ph¶i gia c«ng c¾t,
söa
- VÒ chÊt l−îng: dÔ b¶o ®¶m ®é ®ång nhÊt, chÝnh x¸c thµnh phÇn → ®Òu tæ chøc
vµ tÝnh chÊt.
- Mét sè s¶n phÈm chØ cã thÓ chÕ t¹o b»ng c«ng nghÖ bét: vËt liÖu cøng, siªu
cøng, b¹c xèp...
- Nh−îc: cÊu tróc kh«ng xÝt chÆt (®é xèp thay ®æi réng tõ 2 ®Õn 50%), cã c¬ tÝnh
kh«ng cao. §Çu t− ban ®Çu lín, còng hao phÝ khi t¹o bét → ®¾t, chi tiÕt phøc t¹p
khã ®Òu lùc Ðp
6.4.2. VËt liÖu c¾t vµ mµi
øng dông quan träng nhÊt trong C¬ khÝ lµ lµm dao c¾t b»ng hîp kim cøng vµ ®¸
mµi.
a. Hîp kim cøng
Hîp kim cøng cã tÝnh cøng nãng cao nhÊt 800 ÷ 1000oC, tèc ®é c¾t cã thÓ tíi
hµng tr¨m m/min.
92
Thµnh phÇn hãa häc vµ c¸ch chÕ t¹o
WC (chiÕm tû lÖ cao nhÊt), TiC, TaC rÊt cøng vµ nhiÖt ®é ch¶y rÊt cao, rÊt æn ®Þnh,
Co lµm chÊt dÝnh kÕt, nhê vËy b¶o ®¶m ®é bÒn, ®é cøng, , cøng nãng rÊt cao,
kh«ng ph¶i qua nhiÖt luyÖn.
- T¹o bét cacbit b»ng c¸ch hoµn nguyªn WO3 b»ng hy®r« ë 700 ÷ 900oC ®−îc bét
W råi ®em nghiÒn, sµng lÊy cì h¹t nhá 0,10 ÷ 0,15 ®Õn 3 ÷ 5µm, sau ®ã trén bét
W víi bå hãng vµ nung lªn 1400oC trong 1h ®Ó ®−îc bét WC.
- Trén bét cacbit víi bét Co trong nhiÒu h cho thËt ®Òu råi ®em Ðp thµnh l−ìi c¾t
nhá, h×nh d¹ng ®¬n gi¶n, P=100-400 MPa
- Nung ph«i Ðp s¬ bé ë 900oC - 1h, Ðp t¹o h×nh chÝnh x¸c vµ ®é bãng yªu cÇu, P >
400MPa
- Thiªu kÕt: nung ë nhiÖt ®é cao (1450-1500oC) ®Ó Co biÕn mÒm, b¾t ®Çu ch¶y,
dÝnh chÆt c¸c h¹t cacbit víi nhau thµnh khèi ch¾c.
Ph©n lo¹i vµ c¸c m¸c Cã ba nhãm: mét, hai vµ ba cacbit (b¶ng 6.6).
B¶ng 6.6. Thµnh phÇn hãa häc (%) vµ c¬ tÝnh cña mét sè hîp kim cøng
M¸c hîp % C¬ tÝnh Ký hiÖu C«ng dông
kim WC TiC TaC Co σU,MPa HRA theo TCVN
Mét cacbit
BK2 98 - - 2 1000 90,0 WCCo2 Dông cô c¾t:
BK3 97 - - 3 1100 89,5 WCCo3 gang, hîp kim mµu,
BK4 96 - - 4 1400 89,5 WCCo4 sø, gèm
BK6 94 - - 6 1500 88,5 WCCo6
BK8 92 - - 8 1600 87,5 WCCo8
BK10 90 - - 10 1650 87,0 WCCo10 khu«n kÐosîi, mòi
BK15 85 - - 15 1800 86,0 WCCo15 khoan ®¸
BK20 80 - - 20 1950 84,0 WCCo20 khu«n dËp
BK25 75 - - 25 2000 82,0 WCCo25 C/tiÕt mmßn
Hai cacbit
T30K4 66 30 - 4 950 92,0 WCTiC30Co4 Dông cô c¾t
T15K6 79 15 - 6 1150 90,0 WCTiC15Co6 tèc ®é cao, c¾t thÐp
T14K8 78 14 - 8 1250 89,0 WCTiC14Co8 kh«ng gØ
T5K10 85 5 - 10 1400 88,5 WCTiC5Co10
T5K12 83 5 - 12 1650 87,0 WCTiC5Co12
Ba cacbit
TT7K12 81 4 3 12 1650 87,0 WCTiC4TaC3Co12 c¾t ph«i ®óc, rÌn,cÇn
TT10K8 82 3 7 8 1450 89,0 WCTiC3TaC7Co8 chèng mÎ tèt
TT20K9 71 8 12 9 1300 89,0 WCTiC8TaC12Co9
%Co t¨ng → bÒn t¨ng, cøng gi¶m
Tæ chøc vµ c¬ tÝnh
Tæ chøc tÕ vi: gåm c¸c h¹t cacbit s¾c c¹nh (mµu s¸ng) liªn kÕt víi nhau b»ng Co
(mµu tèi)
§é xèp (~ 2%). Kh«ng cã C d− (bå hãng) trong tæ chøc v× nã g©y ra ®iÓm mÒm.
93
Khi lµm dao, miÕng hîp kim cøng nhá ®−îc hµn (hµn ®ång) hay kÑp vµo th©n
dao b»ng thÐp C45 cã ®é bÒn uèn vµ ®é dÎo tèt, sÏ tr¸nh c¸c nh−îc ®iÓm trªn
cña hîp kim cøng.
b. VËt liÖu lµm ®Üa c¾t
Dao (®Üa) c¾t b»ng kim c−¬ng nh©n t¹o hay nitrit bo (BN) ®−îc dïng réng r·i
trong c¾t kim lo¹i, ®¸. Chóng lµ c¸c vËt liÖu siªu cøng (HV 8000 ÷ 10000). Cã thÓ
cã c¸c d¹ng sau:
- Bét kim c−¬ng trén víi 1 ÷ 2% bét B, Be hoÆc Si (chÊt dÝnh kÕt) ®−îc Ðp nãng
d−íi ¸p suÊt cao tíi 12GPa ë nhiÖt ®é kho¶ng 3000oC, ®¹t ®−îc HV 8000.
- Bét kim c−¬ng hoÆc bét BN r¶i lªn bÒ mÆt hîp kim cøng råi Ðp nãng d−íi ¸p suÊt
5 ÷ 8GPa ë kho¶ng 1800oC, lóc ®ã mét phÇn nhá Co, thËm chÝ c¶ W, Ti cña hîp
kim cøng tiÕt ra thµnh chÊt dÝnh kÕt víi líp siªu cøng, ®¹t HV 5000 ÷ 8000.
- Bét kim c−¬ng hoÆc bét BN trén víi kho¶ng 20 ÷ 30% bét kim lo¹i (chÊt dÝnh
kÕt), Ðp nãng d−íi ¸p suÊt 3 ÷ 6GPa ë 1200 ÷ 1600oC, ®¹t HV 4000 ÷ 5000, thÝch
hîp víi dông cô c¾t ®¸.
Kim c−¬ng tuy cã ®é cøng cao nhÊt (HV 10000) nh−ng l¹i bÞ h¹n chÕ nhiÖt ®é sö
dông (khi c¾t víi tèc ®é cao, cacbon khuÕch t¸n vµo s¾t, thÐp) nªn dao c¾t víi BN
cã −u viÖt h¬n. VÝ dô cã thÓ c¾t gang x¸m víi tèc ®é 1800 ÷ 2000 m/min.
c. VËt liÖu mµi
Bét mµi: (SiO2), ªmªri (hçn hîp tù nhiªn cña Al2O3), Al2O3, SiC, BN lËp ph−¬ng,
kim c−¬ng.
-bét tù do, trong m¸y phun c¸t, bét mµi rµ, bét ®¸nh bãng (nh− ®¸nh bãng mÉu
kim lo¹i ®Ó quan s¸t tæ chøc tÕ vi lµ bét Cr2O3 - mµu rªu vµ Al2O3 - mµu tr¾ng),
- g¾n trªn giÊy, v¶i (gäi lµ giÊy, v¶i r¸p hay nh¸m) ®Ó lµm nh½n gç, kim lo¹i,
- khèi (®¸ mµi c¸c lo¹i): th−êng lµm b»ng SiC, c¸c h¹t mµi ®−îc liªn kÕt víi nhau
b»ng chÊt dÝnh kÕt gèm thñy tinh hay nhùa h÷u c¬.
d. ThÐp giã bét
Lo¹i thÐp giã cã (> 2%C, > 6%V, > 10%Co) rÊt khã luyÖn, bÞ thiªn tÝch m¹nh vµ
khã rÌn. Khi chÕ t¹o b»ng ph−¬ng ph¸p luyÖn kim bét nhê cã bét mÞn mµ thµnh
phÇn trë nªn ®ång nhÊt h¬n. Tõ nguyªn liÖu bét (Fe, C, W, Cr, Mo, V, Co) qua
HIP (100MPa ë 1100oC) trong (Ar), t¹o nªn c¸c b¸n thµnh phÈm thái lín. ChÕ ®é
rÌn vµ nhiÖt luyÖn nh− thÐp giã nÊu ch¶y nh−ng víi nhiÖt ®é thÊp h¬n.
6.4.3. VËt liÖu kÕt cÊu
a. Trªn c¬ së Al vµ hîp kim Al
Bét Al: Ðp (P= 100 ÷ 350MPa) vµ thiªu kÕt sÏ ®−îc c¸c b¸n thµnh phÈm hÖ Al -
Al2O3, trong ®ã Al2O3 (5 ÷ 20%) lµ pha cøng lµm t¨ng ®é bÒn cña vËt liÖu
(sau khi nhiÖt luyÖn σb cã thÓ ®¹t tíi 300 ÷ 450MPa). −u viÖt chñ yÕu: tÝnh chÞu
nãng cao ®Õn 300 ÷ 350oC
Hoa kú: SAP (Sintered Aluminum Powder), Nga lµ CAΠ
- Bét hîp kim Al thiªu kÕt: Hoa kú: SAAP (Sintered Aluminum Alloy Powder), Nga
lµ CAC,
b. Trªn c¬ së s¾t vµ thÐp
94
6.4.4. Hîp kim xèp vµ thÊm
§©y lµ −u viÖt næi tréi cña hîp kim bét kh«ng g× thay thÕ ®−îc, cã thÓ ®iÒu chØnh,
khèng chÕ ®−îc.
a. B¹c xèp tù b«i tr¬n
Cu-10%Sn, xèp 25% tÈm dÇu trong ch©n kh«ng ë 75oC, khi lµm viÖc dÇu tiÕt ra,
khi ngõng dÇu hót vµo. Dïng lµm c¸c lo¹i b¹c cho qu¹t ®iÖn, m¸y hót bôi, m¸y
giÆt,... mµ kh«ng cÇn b«i tr¬n.
b. Mµng läc: Mµng läc ®−îc s¶n xuÊt tõ bét vËt liÖu d¹ng cÇu hoÆc ®¼ng trôc,
kÝch th−íc h¹t ®Òu nhau (dmax / dmin < 1,5), ¸p lùc nÐn nhá, ®é xèp cao, 30 ÷ 50%
víi c¸c lç xèp ph©n bè ®Òu, ®−êng kÝnh trung b×nh cña lç xèp kho¶ng dmin / 6.