Thuyt tng i cho mi ngi

(Relativity for the million) Tc gi: Martin Gardner Dch gi: m Xun To Nh xut bn i hc quc gia H Ni, nm 2002.

MC LC
Cun sch Thuyt Tng i cho mi ngi. Tuyt i hay tng i? Th nghim ca Maikenson-Moocly Thuyt tng i hp Thuyt tng i tng qut Lc hp dn v khng gian - thi gian Nguyn l Makh Cu chuyn cp song sinh M hnh v tr Phn kt - V n hay trng thi n nh

Cun sch 'Thuyt tng i cho mi ngi' ^ Khng my ai khng bit n tn tui ca Albert Einstein, nhng cng khng my ai hiu c t duy y sng to ca ng. C l ci c o c mt khng hai ca ng cng cn l ch chng? Nhn loi chng ta bc qua nm 2001, nm m u ca th k 21, nm u tin ca thin nin k th 3. Vo dp chuyn giao trng i gia hai thin nin k. Tp ch M Time Magazine bu chn mt tn tui sng chi - Albert Einstein - nh vt l hc lng danh th gii, ngi c cng hin v i i vi loi ngi - lm danh nhn tiu biu s 1 ca loi ngi trong vng mt trm nm ca th k 20. Chc hn chng ta u chia s hoan h i vi s bu chn y tnh thuyt phc y. Nhng cng ng suy ngh bit bao khi mt thin ti k v nh vy ca nhn loi dng nh vn cn nh xa l vi chng ta, v ng t c gii thiu vi ng o cng chng nc ta. Nh vt l hc ngi M Gardner, tc gi cun sch m chng ta dch ra y cng tng ni rng, trn th gii ch c chng mi mi hai ngi hiu c ng, k c nhng nh vt l tm c. Li na, nh mt chuyn vui v cuc i thoi gia Einstein v vua h Charles Chaplin k rng chnh l Chaplin tha nhn mnh ni ting v ai cng hiu cn Einstein tha nhn mnh ni ting v khng ai hiu!

Nhng may thay trong gn mt trm nm tr li y, k t khi Einstein cng b pht minh thuyt tng i hp vo nm 1905 v thuyt tng i tng qut vo nm 1916, c nhiu nh khoa hc mn m ng v tm cch "din ngha" t tng ca ng vi ng o bn c, v c nhng thnh cng ng k nh Bectrng vi cun ABC v thuyt tng i v gn y Martin Gardner vi cunThuyt tng i cho mi ngi (Relativity for the million) v. v... Vi tt c nhng bc xc, trn tr v c hi c c, chng ti mo mui xut vic dch sang ting vit cun sch ca M. Gardner v rt mng l ngay lp tc tng ny c Nh xut bn i hc Quc gia nhit lit ng h. Nhng v trnh c hn v thi gian gp gp, chc chn bn dch khng trnh khi nhng thiu st v ni dung cng nh v thut ng. Vt ln tt c l mong c s ng gp nh b no t tng v i ca Einstein c ngy cng n gn vi mi ngi hn, trong c c bn thn ngi dch, ng thi cng l hng n nm 2005 k nim 100 nm ngy ra i ca thuyt tng i v 50 nm ngy m Anbert Einstein, ging nh chng Atlas huyn thoi li tri t cho nhn loi v bay vo v tr vnh hng trong nim thng tic v bit n v hn ca nhn loi trng sinh. Xin chn thnh cm n Nh xut bn i hc Quc gia H Ni v s ch gio gp ca ng o bn c gn xa. m Xun To

Chuyn ng phi chng l tng i? ^ Sau t pht suy ngh, hn bn s nghing v cu tr li: "Vng, tt nhin". Bn hy hnh dung mt tu ho chuyn ng ln pha bc vi vn tc 60 km/gi. Mt ngi trong con tu i ngc ln pha nam vi vn tc 3km/gi. Anh ta ang chuyn ng theo hng no v vn tc l bao nhiu. Hon ton r rng l khng th tr li cu hi ny m khng ch ra h thng tnh ton. So vi con tu anh ta chuyn ng v pha nam vi vn tc 3 km/gi. So vi tri t, anh ta chuyn ng v pha bc vi vn tc 60 tr 3, tc 57km/gi. C th ni rng vn tc ca ngi so vi tri t (57 km/gi) l vn tc thc tuyt i c khng? Khng, bi v c c nhng h thng khc c t l cn ln hn. Bn thn tri t ang chuyn ng. N quay xung quanh trc ca n, ng thi cng chuyn ng xung quanh mt tri. Mt tri cng cc hnh tinh khc chuyn ng bn trong thin h. Thin h quay v chuyn ng so vi cc thin h khc. Cc thin h li to thnh cc on thin h chuyn ng i vi nhau, khng ai bit c cc chui chuyn ng ny trn thc t c th tip tc n bao xa, khng c mt cch thc r rng xc nh chuyn ng ca mt i tng no ; ni khc i l khng c mt h thng c s c nh theo c th o c mi chuyn ng. Chuyn ng v ng yn, ging nh ln v nh, nhanh v chm, trn v di, tri v phi, nh mi ngi bit, u l hon ton tng i. Khng c cch no o chuyn ng bt k, ngoi vic so snh chuyn ng ca n vi chuyn ng ca mt i tng khc. Tht l khng n gin cht no! Cn nu nh c th gii hn ch vo iu ni v tnh tng i ca chuyn ng th hn khng cn thit Anhxtanh sng lp ra thuyt tng i.

Nguyn do rc ri nh sau: c hai phng php rt n gin pht hin chuyn ng tuyt i. Mt trong nhng phng php l s dng bn cht ca nh sng, cn phng php khc l cc hin tng khc nhau ca qun tnh xut hin khi thay i bi i tng chuyn ng ca ng n hoc vn tc. Thuyt Tng i hp ca Anhxtanh c lin quan n phng php u tin, cn thuytTng i tng qut th lin quan n phng php th hai. chng ny v hai chng tip theo s cp n phng php u, ng hu lm cha kho hiu v chuyn ng tuyt i, tc l phng php vn dng bn cht ca nh sng. th k XIX, trc c Anhxtanh, cc nh vt l hnh dung ra mt khng gian cha y mt loi cht c bit, khng chuyn ng v khng nhn thy, c gi l te. Thng ngi ta gi n l te "mang nh sng", ng rng n l vt mang sng nh sng. Ete cht y ton b v tr. N thm thu vo ton b cc thc th vt cht. Nu nh tt c khng kh u lc lc di mt qu chung bng knh b cht y te, lm sao m nh sng c th i qua chn khng c? nh sng l chuyn ng bng sng. Nh vy, hn l c s xut hin cc dao ng y. Bn thn te c khi tn ti dao ng him khi (nu khng ni rng khng bao gi) chuyn ng so vi cc i tng vt cht, cc vt cng chuyn ng nhanh hn qua n tng t nh chuyn ng ca cc dy bt trong nc. Chuyn ng tuyt i ca ngi sao, ca hnh tinh hoc ca mt i tng khc bt k c n gin ho (cc nh vt l thi k ny tin tng nh vy), nu chuyn ng c xem xt vi c bin te khng chuyn ng, khng nhn thy c. Nhng, cc bn s hi rng, nu nh te l mt thc th phi vt cht khng th nhn thy c, khng th nghe thy c, cm thy, ngi hoc nm c v ca n, th lm sao c th nghin cu chuyn ng, chng hn, ca tri t so vi n? Cu tr li tht n gin.Ngi ta c th o c nh so snh chuyn ng ca tri t vi chuyn ng ca chm nh sng. Mun hiu iu , ta hy xem xt thi gian i vi bn cht ca nh sng. Trn thc t, nh sng ch l phn nh b nhn thy c ca ph bc x in t m thnh phn ca n gm c sng v tuyn, sng cc ngn, tia hng ngoi, tia t ngoi v cc tia gamma. Trong cun sch ny, chng ta s dng t "nh sng" ch mt kiu bt k ca bc x in t, bi v t ngn hn t "bc x in t". nh sng l chuyn ng mang tnh sng. Suy ngh v s chuyn ng nh vy m khng suy ngh ng thi v te vt cht dng nh i vi cc nh vt l thi trc l tht phi l, ging ht nh suy ngh v sng trong nc m khng suy ngh v bn cht nc vy. Nu nh c bn ra t mt my bay phn lc ang chuyn ng theo hng chuyn ng ca my bay, th vn tc ca vin n i vi tri t s ln hn vn tc ca vin n bn ra t khu sng trng trn mt t, vn tc ca vin n i vi tri t thu c bng cch cng vn tc ca my bay v vn tc ca vin n. Trong trng hp ny, vn tc ca chm sng khng ph thuc vo vt th m t nh sng c pht ra - thc t ny c chng minh bng thc nghim vo cui th k XIX v u th k XX v t vi nhiu ln c khng nh. Ln kim tra cui cng c tin hnh vo nm 1955 bi cc nh thin vn X - Vit bng cch s dng nh sng t pha i lp ca mt tri ang t quay. Mt ra ca Mt Tri lun chuyn ng v pha chng ta, cn ra kia th v pha i lp. tm thy rng nh sng t hai ra i ti tri t vi mt vn tc nh nhau. Cc th nghim tng t c tin hnh c hng chc nm trc vi nh sng ca cc ngi sao kp ang chuyn ng. Mc d c s chuyn ng ca ngun sng, vn tc nh sng trong khong trng lun nh nhau, khong 300.000 km/giy.

Th xem bng cch no m s kin ny to ra phng php cho nh khoa hc (chng ta s gi h l nh quan st) tnh c vn tc tuyt i. Nu nh sng truyn b qua mi trng te khng chuyn ng, khng thay i vi mt vn tc nht nh v nu vn tc khng ph thuc vo vn tc chuyn ng ca ngun sng, th vn tc nh sng c th dng lm tiu chun xc nh chuyn ng tuyt i ca ngi quan st. Ngi quan trc chuyn dch cng hng vi chm sng hn pht hin ra rng, chm sng i qua anh ta vi vn tc nh hn c: ngi quan trc ang chuyn dch ngc vi chm sng hn phi nhn thy rng chm sng n gn anh ta vi vn tc ln hn c. Ni khc i, kt qu o vn tc nh sng hn phi thay i tu thuc vo s chuyn dch ca ngi quan trc so vi chm sng. Nhng thay i ny hn phn nh s chuyn dch tuyt i thc s thng qua mi trng te. Khi m t hin tng ny, cc nh vt l thng s dng khi nim "ngn gi te". hiu ni dung ca thut ng ny, ta hy nghin cu li con tu ang chuyn ng. Chng ta thy rng vn tc ca ngi i trn con tu l 3km/gi lun lun l nh nhau so vi con tu v khng ph thuc vo vic anh ta i v pha u my hay v pha cui con tu. iu s ng c i vi vn tc ca sng m thanh bn trong toa tu ng kn. m thanh l chuyn ng mang tnh sng c chuyn ti bi cc phn t khng kh. Bi v khng kh c bn trong toa tu, m thanh bn trong toa s truyn b ln pha bc cng vi vn tc (so vi toa tu) nh v pha nam. Tnh hnh s thay i nu nh chng ta chuyn t mt toa hnh khch khp kn sang mt sn ga ngoi tri. Khng kh trong toa t b giam hm hn. Nu nh con tu chuyn ng vi vn tc 60km/gi, do sc cn ca gi, vn tc ca m thanh theo hng t cui n u toa s nh hn bnh thng. Vn tc ca m thanh theo hng ngc li s ln hn bnh thng. Cc nh vt l ca th k XIX tin rng, mi trng te cng ging nh khng kh ang thi trn sn ga. Vy c g khc i khng? Nu te khng chuyn ng th bt k mt vt th no chuyn dch trong u bt gp ngn gi te thi theo hng ngc li. nh sng l chuyn ng mang tnh sng trong mi trng te khng chuyn ng. Ngn gi te, ng nhin c nh hng n vn tc nh sng o c t mt vt th chuyn ng. Tri t tn ti trong khng gian bng cch quay xung quanh mt tri vi vn tc khong 30km/giy. Chuyn ng ny theo cc nh vt l, phi to ra ngn gi te thi ngc chiu vi tri t trong khong trng gia cc nguyn t vi vn tc 30km/giy. Mun o chuyn ng tuyt i ca tri t (chuyn ng i vi mi trng te khng di ng), ch cn o vn tc, m vi vn tc , nh sng i qua mt khong cch nht nh no trn b mt tri t. Nh ngn gi te, nh sng s chuyn ng nhanh hn theo hng ny so vi hng khc. So snh vn tc ca nh sng pht ra theo cc hng khc nhau l c th tnh ton c hng tuyt i vi vn tc chuyn ng ca tri t ti mt thi im bit bt k. Th nghim ny c xut ln u tin vo nm 1875, 4 nm trc khi Anhxtanh ra i, bi nh vt l v i ngi Scotland tn l J. C Macxoen. Th nghim ca Maikenson-Moocly ^ Nm 1881, Anbe Abraham Maikenxn, lc l mt s quan tr ca hi qun Hoa K, ch thn lm cuc th nghim ny. Maikenxn sinh c, b m ng l ngi Balan. Cha ng di c sang M khi Maikenxn mi c hai tui.

Sau khi tt nghip hc vic hi qun Anapolix v phc v hai nm trong qun ng, Maikenxn bt u dy vt l v ho hc ti hc vin ny. Sau khi ngh php di, ng sang chu u du hc. Ti trng i hc Berlin, trong phng th nghim ca nh vt l hc ngi c ni ting German Hemhnx, chng thanh nin tr ln u tin c nh khm ph ngn gi te. iu ngc nhin ln i vi ng l khng da vo mt phng hng ca a bn, ng pht hin ra s khc bit trong tc kh hi ca nh sng. iu cng ging nh con c pht hin rng n c th bi theo mt hng bt k trong bin m khng kp nhn ra chuyn ng ca nc i vi c th ca n, cng ging nh ngi phi cng bay vi ci lng cabin m ca my bay m khng nhn ra ngn gi thi tp vo mt. Nh vt l hc ngi o ni ting Ernest Makh (chng ta s c dp ni v ng chng 7) khi c s ph phn i vi quan nim v chuyn ng tuyt i qua mi trng te. Sau khi c bn bo co c cng b ca Maikenxn v th nghim, ng kt lun ngay rng cn phi loi b quan nim v mi trng te. Song a s cc nh vt l t chi i mt bc to bo nh vy. Dng c ca Maikenxn kh th s, ch c c s cho rng, cuc th nghim nu c c nhng my mc nhy bn hn chc chn s cho kt qu kh quan. Bn thn Maikenxn cng ngh nh vy. Khng thy c sai lm trong th nghim ca mnh, ng c gng lp li cuc th nghim. Maikenxn chi b phc v trong hi qun v tr thnh gio s ti trng khoa hc thc nghim Cyx (by gi l i hc Cyx) Clipland, bang Ohio. Gn , ti trng i hc min Ty, Moocly dy mn ho hc. Hai ng tr thnh i bn tt ca nhau. "Bn ngoi Becna Jaffe vit trong cun sch Maikenxn v tc nh sng - hai nh bc hc ny l hnh mu tng phn. Maikenxn in trai, rc r, lun lun my ru nhn nhi. Moocly ca ng ti, cu th trong n mc v in hnh l mt gio s ng tr, u tc b x kh coi". Nm 1887, trong cn hm ca phng th nghim Moocly, hai nh bc hc tin hnh cuc th nghim th hai chun xc hn tm ra ngn gi te cha b nm bt. Th nghim ca h ni ting vi tn gi l th nghim Maikenxn - Moocly, mt bc ngot v i ca vt l hc hin i. My mc c t trn mt phin hnh vung c cnh gn mt mt ri v b dy hn 30 cm. Phin ny t tri ni trong nc thu ngn loi tr hin tng rung v gi thng bng ng hu cho php d dng quay n xung quanh trung tm. Mt h thng gng hng chm sng theo hng nht nh, tm gng phn x chm sng ti v lui theo hng sao cho chm sng to thnh tm gng gp khc. (iu ny nhm mc ch ko di ti a on ng ng thi gi cho kch thc ca dng c va n c th quay c d dng). ng thi, mt h thng gng khc dn ngun sng n tm theo ng gp khc theo hng to thnh vung gc vi chm sng u tin. Gi s rng khi phin b quay sao cho mt trong cc chm sng i ti i lui song song vi ngn gi te , th chm sng s to ra tia sng trong thi gian ln hn, chm sng khc i qua cng khong cch nh vy. Ban u ng i ngc li mi l ng. Ta hy xem xt nh sng truyn b theo chiu gi v ngc chiu gi. Phi chng gi s tng tc trn mt ng cng vi gim tc trn ng khc? Nu qu l nh vy th vic tng tc v gim tc c cn bng v thi gian chi ph cho on ng i hn cng bng vi khi khng c ngn gi no ni chung.

Thc vy, ngn gi s tng tc theo mt hng ng bng vi gi tr b gim i hng khc, song iu quan trng nht l ngn gi s gim tc trong sut khong thi gian. Cc tnh cht ch ra rng khc phc c on ng ngc ngn gi phi mt khong thi gian ln hn l khi vng ngn gi. Ngn gi s hot ng chm li c i vi chm sng truyn b vung gc vi n. iu ny cng d dng c xc nhn. Dng nh l hot ng chm li gim thiu trong trng hp chm sng truyn b song song vi ngn gi. Nu nh tri t chuyn ng qua bin te khng di ng th hn phi xut hin ngn gi te v dng c ca Maikenxn - Moocly hn phi ghi li c. Trn thc t c hai nh bc hc u tin rng, h c th khng ch pht hin ra ngn gi, m cn xc nh (quay phin cho n khi tm c mt v tr m ti khc bit thi gian i qua ca nh sng theo c hai hng l cc i) vo mt thi im cho bt k hng chnh xc chuyn ng ca tri t, qua mi trng te. Cn phi thy rng dng c ca Maikenxn - Moocly khng o c vn tc thc ca nh sng ca tng chm sng. C hai chm sng, sau khi hon thnh s ng gp khc i v n (kh hi), c thng nht thnh mt chm sng duy nht ng hu c th quan st trong knh vin vng trung bnh. Dng c c quay chm ri. Mt s thay i bt k ca vn tc tng i ca hai chm sng hn gy ra s di ng ca bc tranh giao thoa v cc gian sng ti an xen ln nhau. V mt ln na, Maikenxn li tht bi v bun chn. Cc nh vt l hc trn th gii cng sng st. Mc d Maikenxn v Moocly o dng c, h vn khng nhn ra mt du vt no ca ngn gi te! Cha bao gi trc trong lch s khoa hc gp phi mt kt cc bi t nh vy. Maikenxn phi th nhn mt ln na rng th nghim ca ng khng thnh cng. ng khng h ngh rng "s khng thnh cng ny khin cho cuc th nghim ca ng tr thnh mt trong nhng th nghim tm c nht, cch mng nht trong lch s khoa hc". t lu sau, Maikenxn v Moocly lm li cuc th nghim cng vi dng c hon thin hn. Cc nh vt l khc cng lm nh vy. Cc cuc th nghim chnh xc nht c thc hin vo nm 1960 bi Sacl Taunx trng i hc Colombia. B dng c ca ng c s dng maze (ng h nguyn t, da trn nhng dao ng ca cc phn t), nhy cm n mc c th nhn ra ngn gi te, k c khi tri t chuyn ng vi vn tc ch bng phn nghn vn tc thc. Nhng du vt ca mt ngn gi nh vy cng bt v m tn. Cc nh vt l ban u ngc nhin v kt qu tiu cc ca th nghim Maikenxn - Moocly ngh ti mt s gii thch cu l thuyt v ngn gi te, tt nhin nu nh th nghim c tin hnh hng trm nm trc . Theo nhn xt ca G. J. Uitroi trong cun sch S cu thnh ca v tr, vic gii thch rt n gin v s cu thnh ca tri t nhanh chng n su vo tim thc mi ngi. Nhng iu gii thch ca th nghim dng nh khng ng vi s tht. Li gii thch tt nht l l thuyt (lu hn nhiu so vi th nghim Maikenxn - Moocly) khng nh rng te c hp dn bi tri t, ging nh khng kh bn trong toa tu ng kn. C Maikenxn cng suy ngh nh vy. Nhng nhng th nghim khc, trong c th nghim do chnh Maikenxn thc hin, loi b c li gii thch . Nh vt l hc Ailen J.F. Phitxjeral c s gii thch c o nht. ng ni: C th l ngn gi te p ch vt th ang chuyn ng buc n phi co li theo hng ca chuyn ng. xc nh di ca vt th ang chuyn ng phi ly di ca n trong trng thi ng yn nhn vi i lng c cho bi cng thc: cn bc 2 ca 1 - v2/c2. Trong , v bnh phng l

bnh phng vn tc ca vt th ang chuyn ng, cn c bnh phng l bnh phng vn tc nh sng. T cng thc trn c th thy rng gi tr gim thiu nh khng ng k khi vn tc vt th nh, tng ln khi vn tc tng v tr thnh ln khi vn tc ca vn th tin gn ti vn tc nh sng. V nh, mt con tu v tr v hnh dng ging nh iu x g di, khi chuyn ng vi vn tc ln s c hnh dng iu x g ngn. Vn tc nh sng l gii hn khng t ti c; i vi vt th chuyn ng vi vn tc ny, cng thc c dng: cn bc 2 ca 1 - c2/c2, v biu thc ny bng 0. Nhn di vt th vi s 0, ta s c p s bng 0. Ni cch khc i, nu nh c mt vt th bt k c th t ti vn tc nh sng, th n s khng c mt di no theo hng chuyn ng ca bn thn n! Nh vt l Henri Lorenx, ngi c lp cng i n gii thch nh vy v hnh dng ton hc ca l thuyt Phitxjeral (v sau Lorenx tr thnh mt trong nhng ngi bn gn gi nht ca Anhxtanh, song thi gian hai ngi vn cha quen nhau). L thuyt ny cng ni ting nh l thuyt gim thiu ca Lorenx - Phitxjeral hay (Phitxjeral - Lorenx). D dng hiu c l thuyt gim thiu gii thch s tht bi ca th nghim Maikenxn Moocly nh th no. Nu nh phin hnh vung v ton b dng c trn gim thiu cht t theo hng m ngn gi te thi th nh sng hn i mt on ng y ngn hn. V mc d ngn gi tc ng chm li i vi chuyn ng ca chm sng theo hng thun v nghch con ng ngn hn hn cho php chm sng kt thc cuc hnh trnh ng trong thi gian nh vy, ging nh nu khng c gi, khng c s gim thiu. Ni khc i, s gim thiu ng l bo ton s khng i ca vn tc nh sng c lp vi hng o dng c ca Maikenxn - Moocly. Bn c th hi ti sao khng th o mt cch n gin di ca dng c v xem xt c phi trn thc t c s rt ngn theo hng chuyn ng ca tri t? Nhng chnh l thc di cng b rt ngn theo cng mt t l. Vic cho ta kt qu ht nh khi khng c s rt ngn. Trn tri t ang chuyn ng, mi th u b rt ngn. Tnh hnh nh vy ging nh trong th nghim thun l ca Pongcar, trong v tr t nhin ln ln hng nghn ln, nhng ch trong l thuyt ca Lorenx - Phitxjeral vic mi xut pht theo mt hng duy nht. Bi v mi th u b thay i nn khng c phng php pht hin hng. Bn trong cc gii hn nht nh (cc gii hn c xc nh bi topo hc, tc l khoa hc v cc thuc tnh c bo ton khi lm bin dng i tng) hnh dng cng tng i nh kch thc. Hin tng co rt ca dng c cng nh co rt mi th trn tri t phi chng ch c nhn ra i vi nhng ai ng bn ngoi tri t v khng chuyn ng cng vi n. Nhiu nh vn khi ni v thuyt tng i xem gii thit co rt Lorenx - Phitxjeral l gi thuyt ad hoc (thnh ng Latin c ngha l "ch cho trng hp bit"), khng kim tra c bng bt c th nghim no khc. Adolpho Grunbaun cho rng iu khng hon ton ng. Gi thuyt co rt ad hoc ch c ngha l khng c cch no kim tra n. Trn nguyn tc, n hon ton khng ad hoc v iu c chng minh vo nm 1932, khi Kenni v Tcaic bc b bng thc nghim gi thit ny. Kenni v Tcaic, hai nh vt l hc M lp li th nghim Maikenxn - Moocly. Nhng thay v t ti hai ng vai bng nhau, h li lm cho di ca chng khc nhau cc

ln. pht hin thi gian hao ph cho nh sng i qua theo hai ng, cc ng o dng c. Ph hp vi l thuyt rt ngn chnh lch thi gian phi thay i khi o my. C th nhn thy iu (nh trong th nghim ca Maikenxn - Moocly) theo s thay i ca bc tranh giao thoa xut hin khi an xen hai chm sng. Nhng ngi ta khng pht hin ra s thay i nh vy. Kim tra mt cch n gin nht l thuyt rt ngn c th thc hin c khi o vn tc chm sng truyn b theo cc hng i nghch: dc theo hng chuyn ng ca tri t v ngc vi n. R rng rng rt ngn on ng khng th no pht hin ngn gi te, nu nh n c tn ti. Trc khi khm ph khng lu hiu ng Mocbac (s cp chng 8) nhiu kh khn k thut gh gm ngn tr thc thi th nghim ny. Thng 2 nm 1962, ti hi ngh ca Hi Hong gia ti London, gio s Mul ca trng i hc Copenhagen k rng, c th d dng thc hin th nghim ny khi s dng hiu ng Mocbac. Mun vy, ngun sng v hp th dao ng in t c t trn cc u i in ca bn quay. Mul ch ra rng th nghim nh vy c th o ln l thuyt rt ngn ban u; c th l khi ang in cun sch ny th nghim s c thc thi. Mc d cc th nghim i loi nh vy khng th thc hin c thi Lorenx, n tin liu kh nng c tnh nguyn tc ca chng v c xem l hon ton ph hp l ca vic xut rng nhng th nghim ny, ging nh th nghim ca Maikenxn s dn n tht bi. Mun gii thch iu , Lorenx c b xung quan trng vo l thuyt rt ngn ban u. ng ni rng cc ng h hn phi chm li di tc ng ca ngn gi te, ng thi nh vy l vn tc o c ca nh sng lun lun bng 300.000 km/giy. Ta hy xem xt mt th d c th. Gi s chng ta c nhng ng h chnh xc lm th nghim v o c vn tc nh sng. Cho nh sng i t im A n im B chng hn theo hng chuyn ng ca tri t. t cng lc hai ng h ti im A v sau chuyn mt ci sang im B. Ta thy rng thi gian khi chm sng di khi im A v (theo ng h khc) thi im n n ti im B. Bi v nh sng chuyn ng lc ngc vi ngn gi te, vn tc ca n hn phi gim i mt cht, m thi gian tia gy khc tng ln so vi trng hp tri t ng yn. Cc bn c thy iu bt cp trong lun ny khng? ng h chuyn ng t im A sang im B, cng u l chuyn ng ngc gi te. iu lm chm ng h ti im B, n s chm hn mt cht so vi ng h ti im A. Kt qu vn tc nh sng c l khng i bng 300.000 km/giy. Cng xy ra nh vy, (Lorenx xc nhn) nu o vn tc nh sng truyn b theo hng ngc li, t im B sang A. Hai ng h cng t ti im B v sau mt ci c chuyn sang im A. Chm sng trong khi truyn b t im B sang A s chuyn ng dc theo ngn gi te. Vn tc ca chm sng tng ln v nh vy thi gian i qua s gim i cht t so vi trng hp tri t ng yn. Song khi chuyn dch ng h t im B sang A th ngn gi te cng "bm gt". Vic gim bt p lc ca ngn gi te cho php ng h tng vn tc, v nh vy vo thi im kt thc th nghim, ng h ti im A s chy nhanh ln so vi ng h ti im B. V kt qu l vn tc nh sng vn l 300.000 km/giy. L thuyt mi ca Lorenx khng ch gii thch kt qu tiu cc ca th nghim Maikenxn - Moocly; t m rt ra l v nguyn l khng th bng thc nghim pht hin nh hng ca ngn gi te i vi vn tc nh sng. Cc phng trnh ca ng o di v thi gian cho thy, vi bt k phng php c th no, vic o vn tc nh sng theo mt kt qu tng t. R rng rng cc nh vt l khng tho mn l thuyt . N l l thuyt ad hoc (hin nhin) theo y ngha ca t . Nhng n lc lp l hng xut hin trong l thuyt te dng nh

v vng. Khng th hnh dung cc gii php khng nh hoc ph nh n. Cc nh vt l kh m tin rng sau khi to ra ngn gi lm sao khng th pht hin ra ngn gi y. Nh trit hc kim ton hc ngi Anh Betrng Rutxen dn mt bi ca ca hip s Trng trong cun sch ca Lui Kerolol Alix t nc huyn thoi. "Ti mun nhum mi tc mu xanh. Xo chic qut khi ai nhn thy". L thuyt mi ca Lorenx, trong thay i c thi gian dng nh l tc ci, kiu nh k hoch ca chng hip s n vy. Nhng mc du dc mi n lc, cc nh vt l khng th suy lun iu g kh hn. Trong chng tip theo s trnh by rng, l thuyt Tng i hp ca Anhxtanh m li ra khi tnh trng ri rm mt cch dng cm tuyt vi. Nm 1905, khi Anbe Anhxtanh cng b bi bo ni ting ca mnh m v sau c gi l thuyt tng i hp, ng mi ch l mt chng trai tr c v tui 26 v ang lm vic vi t cch mt chuyn gia phng sng ch Thy S.

Thuyt tng i hp - Phn I ^ Con ng ca chng sinh vin vt l thuc trng i hc Bch khoa Duyric khng sng sa cho lm. ng c v c, suy ngh v m c v khng hng suy ngh ca mnh vo cc s kin khng cn bn ginh im cao trong cc k thi. Mt vi ln ng i dy vt l v mun lm mt gio vin bnh thng, song ng buc phi gi t ngh. Trong chuyn ny c c nhng mt khc. Khi cn l mt cu b, Anhxtanh suy ngh nhiu v cc nh lut c bn ca t nhin. V sau, ng nh v hai iu tuyt diu nht thi nin thiu ca mnh: v ci a bn m ngi cha ch cho ng hay khi ng mi bn, nm tui v cun sch hnh hc ca clit m ng c lc mi hai tui. Hai k vt ny tng trng cho hot ng ca Anhxtanh; a bn l tng trng cho hnh hc vt th m cu trc ca "th gii rng ln" bn ngoi chng ta. Chng ta khng bao gi c th nhn bit mt cch chnh xc tuyt i. Cun sch l tng trng cho cho hnh hc thun tu, ca cu trc c xc nh tuyt i nhng khng phn nh hon ton th gii thc ti. n nm 16 tui, Anhxtanh ch yu bng nhng n lc c nhn nm c nhng kin thc c bn v ton hc, bao gm c hnh hc gii tch, cc php tnh vi phn v tch phn. Khi Anhxtanh lm vic ti phng sng ch Thy S, ng c v suy ngh v tt c cc vn ri rm c lin quan n nh sng v chuyn ng. Thuyt tng i hp ca ng l mt th nghim sng chi, gii thch c nhiu th nghim khng gii thch c, trong th nghim Maikenxn - Moocly l hp dn v ni ting nht. Cn phi nhn mnh rng c nhiu th nghim m kt qu khng tho mn vi l thuyt v cc hin tng in t. Nu hai th nghim Maikenxn - Moocly khng xy ra th thuyt tng i hp cng kh m hnh thnh. Sau ny, bn thn Anhxtanh ni v vai tr nht nh ca th nghim ny trong t duy sng to ca ng. Tt nhin nu nh Maikenxn v Moocly ghi nhn ngn gi te th thuyt tng i hp chc b bc b ngay t u. Song kt qu m tnh ca cc th nghim ca h ch l mt trong nhiu yu t m Anhxtanh a vo l thuyt ca mnh.

Chng ta thy rng Lorenx v Phitxjeral ma toan cu l thuyt ngn gi te nh th no sau khi xut rng p lc ca ngn gi l g cn cha c hiu bit ang tc ng co rt vt th chuyn ng. Anhxtanh tip ni sau Enest Makh c xut to bo hn. Nguyn nhn m Maikenxn v Moocly khng th quan trc c ngn gi te, Anhxtanh ni, n gin ch l khng c ngn gi te no c. ng khng ni rng khng c mi trng te, nu tn ti cng khng c ngha g khi o chuyn ng u. (Nhng nm gn y nhiu nh vt l ni ting ngh khi phc li thut ng te, d rng l ng nhin khng mang ngha c ca h thng c s bt ng). Vt l c in - vt l hc ca Isac Niuton ch ra rng, nu nh bn ng bn trong vt th chuyn ng u, chng hn nh trong toa tu ng kn mi pha sao cho khng nhn thy mt cnh tng i qua, nu khng thc hin c mt th nghim c hc m nh bn chng minh c rng bn ang chuyn ng (ng thi, tt nhin gi thit rng chuyn ng u xut hin hon ton m du, khng c va chm, chm nhy ca toa ng hu bo hiu s chuyn ng). Nu nh bn nm qu cu ngc ln pha trn, n s ri thng xung pha di. Tt c u xy ra chnh xc ging nh nm toa tu ng yn. ngi quan st ng trn mt t bn ngoi toa tu ang chuyn ng , nu nh anh ta c th nhn qua thnh tu th bn thn anh ta nhn thy ng i qua ca qu cu l ng cong. Nhng i vi bn bn trong toa tu, qu cu chuyn ng theo ng thng ln trn v xung di. iu kh quan l vt th din ra nh vy. Trong trng hp ngc li th khng th chi cc tr chi nh tennis hoc bng . Trong bt k trng hp no, khi qu bng bay ln khng trung, tri t hn s chuyn ng bn di n vi vn tc 30 km/giy. Thuyt tng i hp l mt bc tin v pha trc so vi thuyt c in ca Niutn. N ni rng, ngoi vic khng th pht hin chuyn ng ca con tu nh vo th nghim c hc cng khng th pht hin chuyn ng nh vo th nghim vi bc x in t.Thuyt tng i hp c th din t ngn gn nh sau: Khng th o chuyn ng u bng mt phng php tuyt i no . Nu nh chng ta trn mt con tu ang chuyn ng u mt cch du m, th khng nh rng chng ta ang chuyn ng, cn phi nhn qua ca s vo mt i tng khc no , nh vo mt ct in chng hn, thm ch lc chng ta cng khng th ni chc chn rng con tu i qua ct in hay ct in i qua con tu. Tt hn c chng ta c th ni rng con tu v tri t trong trng thi chuyn ng u tng i. Chng ta s nhn thy c s lp li thng xuyn t "u". Chuyn ng u l chuyn ng theo mt ng thng vi vn tc khng i. Chuyn ng khng u hoc chuyn ng c gia tc l chuyn ng nhanh dn hoc chm dn (khi chuyn ng chm dn, ngi ta ni n c gia tc m), hoc chuyn ng khng theo ng thng. V chuyn ng c gia tc, thuyt tng i hp khng th ni iu g mi. Tnh tng i ca chuyn ng u dng nh kh thng ng bn git, nhng trn thc t n d a ta sang mt th gii mi l lm, m ban u rt ging vi mt th gii v ngha ng sau chic gng ca Lui Kerol. Bi v nu khng c phng php o chuyn ng u i vi h thng c s tng hp bt ng tng t mi trng te nn khi nh sng phi th hin l hon ton suy tng tri vi bt k th nghim no. Chng ta hy xem nh du hnh v tr trn con tu v tr hay dc theo chm sng. Con tu chuyn ng vi vn tc bng mt na vn tc nh sng. Nu nh du hnh v tr tin hnh o c tng ng, anh ta s pht hin rng tia sng d sao cng i qua n vi vn tc thng thng 300.000 km/giy. Bn hy suy ngh v iu ny mt cht v bn s thy ngay rng nht thit phi nh vy, nu nh khi nim ngn gi te b bc b. Cn nu nh nh du hnh v tr tm

thy rng nh sng chuyn ng so vi n chm hn, anh ta hn pht hin ra chnh ngn gi te m Maikenxn v Moocly khng pht hin ra. By gi nu nh cn tu v tr bay thng theo hng n ngun sng vi vn tc bng mt na vn tc nh sng, th hn anh ta tm thy rng tia sng tin dn li nh anh ra nhanh hn mt ln ri ch? Khng, tia sng vn chuyn ng ngc vi anh ta vi vn tc 300.000 km/giy. D anh ta chuyn ng nh th no i vi tia sng, vic o c lun lun cho ta cng mt gi tr i vi vn tc nh sng. C th chng ta thng nghe rng thuyt tng i lm cho mi th trong vt l hc l tng i, rng n ph i mi ci tuyt i. Khng c ci g c th ri xa s tht. N lm cho nhiu khi nim tr thnh tng i m trc ngi ta xem l tuyt i nhng ng thi cng chp nhn nhng tuyt i mi. Trong vt l hc c in, vn tc nh sng l tng i i vi ngha l n s b thay i ty thuc v chuyn ng ca ngi quan st. Trong thuyt tng i hp, vn tc nh sng tr nn tuyt i mi vi ngha ny. Khng quan trng ch ngun sng hoc ngun quan st chuyn ng nh th no, vn tc nh sng i vi ngi quan st khng bao gi thay i. Chng ta hnh dung hai con tu v tr A v B. Gi s trong v tr khng c g ngoi hai con tu. Chng u chuyn ng ngc chiu nhau vi vn tc khng i. C phng php no cc nh du hnh trn con tu bt k c th gii quyt xem trng hp no trong ba trng hp sau y l "thc" v "tuyt i"? 1. Con tu A trong trng thi nm yn, con tu B chuyn ng. 2. Con tu B trong trng thi nm yn, con tu A chuyn ng. 3. C hai con tu u chuyn ng. Anhxtanh tr li nh sau : Khng, khng c mt phng php no nh vy c. Nh du hnh trn bt k mt con tu no u c th, nu anh ta mun, chn con tu A lm h thng c s c nh. Khng c mt th nghim no k c cc th nghim vi nh sng hoc vi bt k hin tng in v t no khc ng hu chng minh rng s la chn l khng ng. Cng ng nh vy, nu anh ta chn con tu B lm h thng c s c nh. Nu nh anh ta xem hai con tu u chuyn ng, anh ta la chn gin mt h thng c s bt nh bn ngoi hai con tu ny, la chn mt im m i vi iu , c hai con tu u trong trng thi chuyn ng. Khng cn t cu hi s la chn no l ng hoc khng ng. Ni v chuyn ng tuyt i ca bt k con tu no c ngha l ni v mt ci g khng c ngha thc ra ch c mt: chuyn ng tng i m kt qu ca n l con tu tin gn vi vn tc khng i. Trong cun sch nh vy khng th i su vo cc chi tit ca thuyt tng i hp v c bit l vo cc chi tit c lin quan n c s ton hc ca n. Chng ta cn nh li mt s kt lun mnh m nht c rt ra mt cch lgic t iu m Anhxtanh gi l hai "tin c bn" ca l thuyt ca mnh. 1. Khng c phng php nhm xc nh vt th nm trng thi ng yn hoc chuyn ng u i vi mi trng te bt ng. 2. c lp vi chuyn ng ca ngun nh sng lun lun chuyn ng qua khong khng vi cng mt vn tc khng i.

(Khng nn ln ln tin th hai nh thng thy l s khng i ca vn tc nh sng i vi ngi quan st chuyn ng u. iu ny rt ra t cc tin ). Tt nhin cc nh vt l khc nghin cu c hai tin Lorenx c nh dung ho chng trong l thuyt ca mnh rng di tuyt i v thi gian thay i do p lc ca ngn gi te. a s cc nh vt l u cho iu l vi phm nghim trng n t duy lnh mnh. H a xem rng cc tin khng phi l trng lp v ch t mt tin phi l khng chnh xc. Anhxtanh xem xt vn ny mt cch su sc hn. Cc tin khng trng nhau ch trong trng hp, ng ni, khi chng ta t b quan im c in rng di v thi gian l tuyt i. Khi Anhxtanh cng b l thuyt ca mnh ng khng bit rng Lorenx cng suy ngh theo hng nh vy, nhng ging nh Lorenx, ng hiu ra rng vic o di v thi gian phi tu thuc vo chuyn ng tng i ca i tng v ngi quan trc. Song Lorenx ch i c na ng. ng bo lu khi nim di v thi gian tuyt i i vi cc vt th ng yn. ng cho rng ngn gi te lm bin i di v thi gian "thc". Anhxtanh i con ng y n tn cng. ng ni khng c ngn gi te no c. Khi nim di v thi gian tuyt i khng c ngha g. l ci cha kho thuyt tng i hp ca Anhxtanh. Khi ng tip cn vi n, pho i bt kh xm phm bt u c t t m ra. gii thch trc quan thuyt tng i hp, Anhxtanh xut mt th nghim l thuyt ni ting ca mnh. Ta th hnh dung, ng ni, mt ngi quan trc M ng gn nn ng st. Ti mt khong cch no theo hng chuyn ng c mt im B. Cng trn mt khong cch ngc hng chuyn ng l im A. Gi s rng ng thi ti hai im A v B lo ln mt tia chp. Ngi quan st cho rng cc s kin ny l ng thi, bi v anh ta nhn thy c hai tia chp vo cng mt thi im. Bi v anh ta ng gia chng v v nh sng truyn b vi vn tc khng i nn ng kt lun rng tia chp lo ln ng thi ti hai im ny. By gi ta gi thit rng khi tia chp lo ln dc nn ng st theo hng t A sang B. Mt con tu chuyn ng vi vn tc ln. Vo thi im xut hin c hai tia chp ngi quan st bn trong con tu ta gi l M' ng gn nn ng. Bi v M' chuyn ng theo hng mt tia chp v xa tia khc, anh ta s nhn thy tia chp ti B trc khi thy ti A. Bit rng anh ta ang trong trng thi chuyn ng anh ta bt gp im cui ca vn tc nh sng v cng rt ra kt lun rng cc tia chp lo ln ng thi. Tt c u tri chy. Nhng theo nh hai tin c bn ca thuyt tng i hp (c khng nh bi hai th nghim ca Maikenxn - Moocly) chng ta c th c quyn gi thit rng con tu ng yn trong khi tri t chy nhanh pha sau theo vi cc bnh xe ln ca con tu. T im ngm M ny ngi quan st trn con tu i n kt lun l tia chp lo ti im B trn thc t xy ra sm hn ti im A l im tip ni anh ta quan st. Anh ta bit rng ang gia cc lo chp anh ta bt gp u tin xy ra trc lo chp anh ta bt gp ln sau. M, ngi quan st trn tri t l tng hp, thc ra, anh ta nhn cc lo chp nh ng thi vi nhau, nhng gi y anh ta c xem l ang chuyn ng, khi anh ta tnh n vn tc nh sng v s kin l anh ta chuyn ng ngc vi lo chp ti A v cch lo chp ti B, anh ta i n kt lun lo chp ti B xy ra trc. Nh vy, chng ta buc phi kt lun rng i vi cc vn lo chp c xy ra ng thi khng th khng th tr li mt cch tuyt i c. Cu tr li ph thuc vo vic la chn h thng tnh ton (c s). Tt nhin nu hai s kin xy ra ng thi ti cng mt im, th c th tin tng tuyt i m ni rng chnh l ng thi. Khi hai my bay ng nhau trn khng, khng c h thng tnh ton m theo th cc my bay trnh nhau khng ng thi. Nhng

khong cch gia cc s kin cng ln th cng kh gii quyt vn hn v tnh ng thi ca chng. Vn l ch chng ta n gin l khng dm tha nhn thc cht ca vn . Khng c thi gian tuyt i i vi v tr chng ta c th o trng thi ng thi tuyt i. Tnh ng thi tuyt i ca cc s kin xy ra ti cc khng gian khc nhau l khi nim khng c ngha g. C th hiu thu o quan im t th nghim l thuyt (suy tng) trong khong cch ln v vn tc ln u c nghin cu. Gi s c ai trn hnh tinh X, mt phn khc ca thin h chng ta mun lin lc vi tri t. H nh tn hiu, tn hiu ng nhin l mt sng in t c truyn b trong khng gian vi vn tc nh sng. Gi s tri t v hnh tinh X cch nhau khong cch 10 nm nh sng. iu c ngha l phi mt 10 nm tn hiu n c tri t. 12 nm trc, khi nh thin vn v tuyn trn tri t nhn c tn hiu rng ng c tng gii Nobel. Thuyt tng i hp cho php chng ta ni mt cch thoi mi rng ng ta nhn c gii thng ny sm hn l c tn hiu t hnh tinh X. Qua mi pht sau khi nhn c tn hiu, nh thin vn ny mt ht, thuyt tng i hp cho php chng ta ni, cng khng c hn ch no rng nh thin vn mt ht sau khi nhn c tn hiu t hnh tinh X. By gi gi s rng ti mt thi im no trong khong mi nm khi tn hiu radio (v tuyn) ang trn ng n Tri t (chng hn l 3 nm trc khi nhn c tn hiu) nh thin vn cng vi knh vin vng v tuyn ca mnh b ng v b gy chn. Thuyt tng i hp khng cho php chng ta ni thoi mi rng ng ta gy chn sm hn hay mun hn s vi khi nhn c tn hiu t hnh tinh X. Chng minh iu nh sau: Ngi quan st di hnh tinh X vo thi im khi nh tn hiu v chuyn ng v tri t vi vn tc tc nh, nu o n i vi Tri t s tm thy (theo s o thi gian) rng nh thin vn b gy chn sau khi tn hiu c gi i. Tt nhin anh ta s ti tri t qua nhiu thi gian sau khi c tn hiu, c th l, qua hng trm nm chng hn. Nhng khi anh ta tnh ngy chuyn tn hiu theo ng h ca mnh, n s sm hn ngy m nh thin vn b gy chn. Mt ngi quan st khc cng di hnh tinh X v thi im khi nh tn hiu, nhng li bay vi vn tc gn bng vn tc nh sng s thy rng nh thin vn gy chn trc khi tn hiu c nh i. Thay v c th mt hng trm nm vt qua on ng, anh ta c th mt chng mi nm nu o thi gian trn tri t. Nhng do chm tr thi gian trong con tu v tr chuyn ng nhanh, nh du hnh v tr trong con tu ny dng nh l tri qua on ng c thy ch l mt vi thng. Trn tri t ngi ta ni vi anh ta rng nh thin vn mi gy chn hn ba nm trc y thi. Theo ng h ca nh du hnh v tr, tn hiu mi c chuyn i vi thng. Anh ta i n kt lun rng chm mi gy vi nm trc khi tn hiu di khi hnh tinh X. Nu nh nh du hnh v tr bay nhanh nh vn tc nh sng (ng nhin, ch l gi thuyt, trn thc t th khng th c), ng h ca anh ta hn l hon ton dng li. i vi anh ta, dng nh l chuyn bay xy ra trong nhy mt v c hai s kin chuyn tn hiu v nhn tn hiu u phi din ra ng thi. Tt c cc s kin xy ra trn tri t trong vng mi nm dng nh i vi anh ta lc xy ra sm hn so vi tn hiu c nh i. Nhng theo thuyt tng i hp khng c h thng c s (tnh ton) tch ri: khng c c s no hi lng vi quan im ca ngi quan st ny, m khng phi l ca ngi kia. Nhng tnh ton tin hnh bi nh du hnh v tr bay nhanh cng hp l, cng "chn thc" nh cch tnh ton tin hnh bi nh du hnh v tr bay chm. Khng c thi gian vn nng, tuyt i c th bng vo m xc nh sai khc gia chng vi nhau.

S ph v khi nim ca tnh ng thi tuyt i , khng nghi ng g na, l mt quan im to bo tuyt diu ca thuyt tng i hp. Niuton t xem mnh l mt nh thng thi, cho rng c mt thi gian ton nng tri i trong ton b v tr. Lorenx v Pongcar cng nh vy. Chnh iu ngn thin ti ca Anhxtanh cho php ng hiu rng l thuyt khng th thnh tu mt cch ton din v logic trit m khng chi b dt khot quan nim thi gian v tr ton nng. Anhxtanh ni ch c mt thi gian cc b. Trn tri t, chng hn, mi vt bay trong khng gian vi cng mt vn tc: nh vy cc ng h u ch cng mt "thi gian tri t", thi gian a phng (cc b) kiu nh vy i vi cc i tng ang vn ng ging nh tri t, c gi l thi gian c th ca i tng y. Vn c nhng khi nim tuyt i nh "trc" v "sau" (hin nhin l khng c mt nh du hnh v tr no c th cht trc khi sinh ra) nhng khi cc s kin cch rt xa nhau th c nhng khong thi gian lin tc trong khng th ni s kin no xy ra trc hoc sau s kin no. Cu tr li ph thuc vo chuyn ng ca ngi quan st i vi hai s kin , ng nhin li gii thch c c bi mt ngi quan st cng "nhn thc" nh li gii khc ca ngi quan st khc. Ton b iu vi mt lgic vng chc suy ra t hai tin c bn ca thuyt tng i hp. Khi khi nim tnh ng thi mt ngha th mt lun ngha c nhng khi nim khc. Thi gian tr thnh tng i bi v ngi quan st khc nhau trong vic nh gi thi gian xy ra gia hai s kin nh nhau. di cng tr thnh tng i. di ca con tu ang chuyn ng khng th o c nu nh khng bit chnh xc cc gii hn trc v sau ca n u vo cng mt thi im. Nu c ai bo co rng vo 1 gi 00 pht gii hn sau cch n 1 km ti thi im no gia 12 gi 59 pht v 1 gi 01 pht, th r rng l khng c phng php xc nh di thc ca con tu ny. Khi thiu mt phng php nh vy, di ca i tng ang chuyn ng s ph thuc vo vic la chn h thng c s (tnh ton). Th d, nu hai con tu v tr trong trng thi chuyn ng tng i, th ngi quan st ti mi con tu s nhn thy con tu khc co rt li theo hng chuyn ng ca mnh. Vi vn tc thng thng ,s co rt l cc nh. Tri t chuyn ng xung quanh mt tri vi vn tc 30 km/giy v i vi ngi quan st ng yn so vi mt tri l c thy ch vi xngtimet. Song khi vn tc tng i, s thay i tr nn rt ln. Tht th v bit bao khi chnh cng thc tnh co rt ca Phitxjeral - Lorenx nhm gii thch th nghim Maikenxn - Moocly, c th c p dng y. Trong thuyt tng i trc y ngi ta gi l s co rt Lorenx Phitxjeral, nhng hn l d hiu hn nu nh n mang mt tn khc, bi Anhxtanh cho cng thc ny mt cch gii thch hon ton khc. i vi Lorenx v Phitxjeral, co rt l s thay i vt cht gy ra bi p lc ca ngn gi te. i vi Anhxtanh n c lin quan ti cc kt qu o c. Chng hn, nh du hnh v tr trn mt con tu v tr o di ca mt con tu khc. Ngi quan st trn mi con tu khng pht hin ra mt s thay i no v di ca con tu ring bit hoc di ca cc i tng bn trong n. Song khi o con tu khc, h s tm thy rng n ngn hn. Phitxjeral vn cho rng cc vt th chuyn ng c "cc di ng yn" tuyt i. Khi cc vt th b co rt, chng khng ln hn di "thc" ca mnh. Anhxtanh sau khi chi b trng te hiu khi nim di tuyt i l v ngha, ch cn li di c c do kt qu o c, v dng nh l n thay i tu thuc vo vn tc tng i ca i tng v ngi quan st. Cc bn s hi lm sao c th mi cn tu li ngn hn con tu kia? Khng ng. L thuyt khng ni rng mi con tu ngn hn con tu kia. N ni rng nh du hnh v tr trn mi con tu khi s tm thy rng con tu khc ngn hn. l nhng vic hon ton khc nhau. Nu

nh hai ngi theo v hai pha khc nhau ca mt thu knh li - lm ln th mi ngi s nhn thy ngi khc b hn mnh; nhng khng phi l iu mun ni, iu mun ni l dng nh mi ngi u nh hn ngi khc. Ngoi nhng thay i kiu biu kin v di c c nhng thay i biu kin v thi gian. Cc nh du hnh v tr trn mi con tu s thy rng ng h trn con tu khc chy chm hn. Th nghim suy tng n gin ch ra rng iu thc t l nh vy. Bn hy hnh dung rng bn nhn qua mt l nh ca con tu vo l hng ca con tu khc. C hai con tu u bay gn nhau vi vn tc khng i gn vi vn tc nh sng. Ti thi im chng bay qua nhau trn con tu pht ra chm sng t trn xung nn, n vo gng v phn x li trn. Bn s nhn thy ng i ca tia sng di dng ch V. Nu nh bn c dng c chnh xc (tt nhin nhng dng c nh th by gi khng cn), bn hn c th ghi li thi gian cn cho tia sng i qua con ng hnh ch V. Chia di cho thi gian, hn bn s c vn tc nh sng. By gi, gi s rng khi bn ghi li thi gian i qua bi tia sng on ng hnh ch V, nh du hnh bn trong con tu khc cng lm ht nh vy. T im ngm (quan st) con tu ca anh ta l h thng c s c nh v nh sng n gin i v pha di v v pha trn dc theo cng mt ng thng, r rng l ng thi i qua khong cch ngn hn l dc theo on ng hnh ch V m bn quan st. Khi anh ta chia khong cch cho thi gian m tia sng cn i v pha di v v pha trn, anh ta cng s c vn tc nh sng. Bi v vn tc nh sng l khng i i vi mi ngi, anh ta s thu c cng mt kt qu v chnh xc l 300.000 km/giy. Nhng ni anh ta on ng nh sng i qua ngn hn. Lm sao kt qu ca anh ta cng nh vy? Ch c mt cch gii thch: ng h ca anh ta chy chm hn. ng nhin, tnh hnh hon ton i xng. Nu nh bn cho nh sng i v pha di v v pha trn bn trong con tu ca bn, th nh du hnh v tr s nhn thy con ng ca bn l hnh ch V. Anh ta s i n kt lun rng ng h ca bn b chm. C iu l s thay i v di v thi gian c gi l "biu kin" khng c ngha l khng c mt di "thc" hoc thi gian "thc" m ngi quan st khc nhau "tng nh l" khc nhau. di v thi gian l nhng khi nim tng i. Chng khng c ngha ngoi s lin h gia i tng v ngi quan st. Vn khng phi l c mt h thng o c "thc", cn h thng khc l "gi". Mi h thng u thc i vi ngi quan st tin hnh o c i vi h thng c s ring ca anh ta. Khng th xem xt mt php o ny l chnh xc hn php o kia. V tt c nhng iu ny tuyt nhin khng phi l o gic quang hc cn c gii thch bi nh tm l hc. Cc o c c th c ghi li bng cc dng c. Chng khng i hi s c mt ca ngi quan trc bng xng bng tht. Khi lng cng l mt khi nim tng i, song chng ta phi gc li vn ny, vn khc sang chng tip theo. ... C th l v tr dng nh b phn chiu v bin thnh mt o nh trong gng, cc ngi sao u c khi lng m, cn thi gian v tr th li li. Khng mt hin tng no trong qua mt cc cng thc ca thuyt tng i hp... Thuyt tng i hp - phn II di v thi gian, nh trnh by chng trc, u l nhng khi nim tng i. Nu mt con tu v tr khc vi mt vn tc khng i, th ngi quan st trn mi con tu s

thy rng cc nh du hnh v tr trn con tu kia gy nh i v dch chuyn chm hn. Nu vn tc tng i ca chng ln chuyn dch ca cc ng nghip ca h ging nh chuyn dch ca cc din vin trn mn nh chm dn. Mi hin tng chuyn ng c chu k s nh chm dn: chuyn ng ca con lc v vt i trng trong ng h, nhp tim, dao ng ca nguyn t v.v... Theo li ca A. X. Edingtn, nh thin vn hc ngi Anh ni ting, ngi tr thnh mt trong nhng ngi ni nghip hng u v sng gi nht ca Anhxtanh. Dng nh l thm ch c iu x g trn con tu kia cng b teo dn i. Nh du hnh v tr cao hai mt ng trong con tu ang chuyn ng ngang s c nhn thy ging nh trc l hai mt ri, nhng c th ca anh ta nh mng i theo hng chuyn ng. Cn khi anh ta nm tri di theo hng chuyn ng ca con tu, chiu ngang bnh thng ca c th anh ta c khi phc, nhng gi y s c tnh hnh l tm vc anh ta ngn li theo hng t u n chn! Nu nh hai con tu v tr trn thc t c th chuyn ng tng i vi nhau vi vn tc ln nhng thay i tng t thnh hin thc th mi kh khn c th mang tnh k thut khng cho php ngi quan st trn mi con tu nhn thy nhng thay i . Cc nh vn a thch gii thch thuyt tng i bng nhng th d c hiu qu c n gin ho. Nhng minh ha mu sc khng m t nhng thay i m trn thc t c th quan st c hoc bng mt ngi hoc bng my mc tn tin hin nay. V s tn ti ca nhng thay i ny, cc nh du hnh v tr c th nhn bit v nguyn tc trn c s o c, nu nh c d nhng dng cu o c tt. B sung s thay i di v thi gian cn c s thay i tng i ca khi lng. Khi lng, ni i khi, l s o s lng vt cht trong c th. Qu cu bng ch hoc qu cu bng g c th c kch thc nh nhau, nhng qu cu bng ch nng hn. Vt cht tp trung trong cao hn. C hai phng php o khi lng vt th, hoc l em cn ln, hoc l theo cch thc xem lc ln bao nhiu truyn cho vt th mt gia tc nht nh. Phng php u khng tt lm, bi v kt qu thu c ph thuc vo trng lc ti im bit. Qu cu bng ch mang ln nh ni cao c trng lng nh hn khi cn n chn ni, mc d khi lng ca n vn ng nh vy. Trn mt trng, trng lng ca n nh hn nhiu so vi trn Tri t. Cn trn Sao Mc trng lng dng nh cn ln hn. Phng php th hai o khi lng cho kt qu tng t c lp vi iu l chng c tin hnh trn Tri t, trn Mt Trng hoc trn Sao Mc. Song khi s dng phng php ny, ngay lp tc xut hin nhng vn mi l. Mun dng phng php ny xc nh khi lng vt th ang chuyn ng, cn o lc kh d truyn cho n mt gia tc nht nh, r rng rng ln mt qu n pho cn sc y mnh hn l ln mt qu cu g. Khi lng o bng phng php gi l khi lng qun tnh (g) khc vi khi lng trng trng hoc trng lng. Nhng o c tng t khng th thc hin c nu khng o thi gian v khong cch. Khi lng qun tnh ca qu n pho chng hn c biu th thng qua i lng lc cn thit lm tng vn tc ca n (khong cch trn mt n v thi gian) trn mt n v thi gian l bao nhiu y. Nh chng ta thy trc y, vic o thi gian v khong cch thay i cng vi s thay i vn tc tng i ca vt th v ngi quan st, do m thay i c nhng kt qu o khi lng qun tnh.

Trong chng 6, chng ta s tr li vi khi nim khi lng trng trng v cng vi n l khi lng qun tnh. Cn y ch ni v khi lng qun tnh thu c do ngi quan st . i vi ngi quan st ng yn so vi i tng, chng hn i vi cc nh du hnh v tr ch voi trong con tu v tr, khi lng qun tnh ca i tng vn nh vy c lp vi vn tc con tu. Khi lng con voi o c bi nhng ngi quan st nh nhau, c gi l khi lng ring hoc khi lng ng yn ca n. Khi lng qun tnh ca bn thn con voi nh vy o c bi ngi quan st no ang chuyn i vi con voi (chng hn, bi ngi quan trc trn tri t), c gi l khi lng tng i ca con voi. Khi lng ng yn ca vt th khng bao gi thay i, cn khi lng tng i th thay i. C hai s o c l cc s o ca khi lng qun tnh. Trong chng ny ch ni v khi lng qun tnh: khi s dng t "khi lng", cn hiu n theo ng ngha ny. C ba bin s - di, thi gian, khi lng u c gp vo cng mt biu thc rt gn Lorenx: cn bc 2 ca 1 - v2/c2. di v vn tc kim ng h thay i theo cng mt nh lut sao cho cng thc cho cc i lng ny vn nh vy. ng thi khi lng v di ca cc khong thi gian thay i theo cc nh lut o ngc, v iu c ngha l cng thc y cn vit nh sau: 1/ cn bc 2 ca (1 - v2/c2). Khi lng ca bt k vt th o c bi ngi quan trc ang chuyn ng u i vi vt th y, thu c bng cch nhn khi lng ng yn ca vt th vi biu thc dn ra trn ( y v l vn tc tng i ca i tng: c l vn tc nh sng). Th d, nu vn tc tng i ca hai con tu v tr bng 260.000 km/giy, ngi quan st trn mi con tu s cho rng con tu khc ngn i mt na, ng h trn chy chm hn hai ln, thi gian mt gi di gp i v khi lng con tu cng ln gp i. Tt nhin, nhng nh du hnh v tr ny trn con tu ring ca mnh s thy mi th u bnh thng, nu nh cc con tu ny c th t ti vn tc tng i bng vi vn tc nh sng ngi quan trc trn mi con tu hn cho rng con tu kia co rt di ca mnh n s khng, cn khi lng l v cng v thi gian trn con tu kia chm mc dng li hon ton! Nu nh khi lng qun tnh khng thay i theo cch thc ni trn th tc ng khng ngng ca lc nh vy, chng hn nh lc ca ng c tn la hn c th duy tr c s tng tc ca con tu cho ti kh vn tc ny khng vt qu vn tc nh sng. Nhng iu s khng xy ra, bi v ty mc con tu chuyn ng cng nhanh ln (chng hn, t im ngm ca ngi quan trc), khi lng tng i ca n ngy cng tng ln theo mt t l trong di ca n gim i v thi gian chm la. Khi con tu co rt li bng mt phn mi di ban u, khi lng tng i ca n s tng ln 10 ln. N to ra phn lc ln gp 10 ln i vi ng c tn la: nh vy i hi mt lc ln gp mi ln so vi trng hp con tu ng yn, nhm bo m cng mt s tng tc. Khng bao gi c th t ti c vn tc nh sng. V th c t c th ngi quan st bn ngoi mc kch con tu co rt di ca n bng khng, khi lng s ln v cng, cn ng c tn la s hot ng vi lc y cc ln. Cc nh du hnh v tr trong con tu s khng th no pht hin c iu ny thay i g, song dng nh h nhn thy tt c trong v tr ang b b li pha sau vi vn tc nh sng, thi gian v tr b dng li, mi v sao dt nh mt ci a v khi lng th ln v cng. Ch nhng tc gi ca cc chuyn khoa hc - vin tng mi c dng cm suy tng v ti rng cc nh du hnh v tr c th bt gp bng cch no hin tng xuyn thng ro cn nh sng. C th l v tr dng nh l b phn chiu v bin thnh mt o nh trong

gng, cc ngi sao u c khi lng m, cn thi gian v tr th li li. Khng mt hin tng no trong qua mt cc cng thc ca thuyt tng i hp. Nu vn tc nh sng vt tri, cc cng thc ny cho cc gi tr di, thi gian v khi lng, nh cc nh ton hc thng ni, l nhng "s o" - nhng s c cn bc hai ca -1, ai bit c? Phi chng con tu i qua ro cn nh sng bay thng n vng quc ca nh ph thu Gutvin y! D hiu ra rng khng ci g c th ui kp vn tc nh sng, nhng sinh vin mi bt u nghin cu thuyt tng i thng ng tr cp n nhng vn tc vt hn vn tc nh sng. hiu r rng trong trng hp ny i vi thuyt tng i tt hn c l nn a vo thut ng "h thng c s qun tnh" trc y cc tc gi ca cc cng trnh v thuyt tng i thng gi n l "h thng qun tnh" hay l "h thng Galil". Khi c mt vt th bt k ta h mt con tu v tr chuyn ng u, th ngi ta ni rng vt th v tt c nhng i tng khc chuyn ng cng vi n theo hng v vn tc (v d, cc i tng bn trong con tu) lin quan vi cng mt h thng c s qun tnh. (H thng c s qun tnh l h thng to cc m con tu v tr c lin quan). ngoi s lin quan vi h thng c s qun tnh, thuyt tng i hp khng thch dng na v c nhiu kh nng quan st vn tc vt trn vn tc nh sng . Gi d chng ta xem xt mt trng hp n gin nh sau. Mt con tu v tr chuyn ng vi vn tc bng 3/4 vn tc nh sng, bay qua bn trn cc bn v theo chnh hng ng. Cng ti thi im ny mt con tu v tr khc chuyn ng cng vi vn tc bay bn trn cc bn, thng hng ty. Trong h thng c s ca cc bn c lin quan n h thng c s qun tnh ca tri t, hai con tu ny bay st bn nhau vi vn tc tng i bng mt ln ri vn tc nh sng. Chng tin gn vi vn tc v tch xa nhau cng vi vn tc . Khng c iu g trong thuyt tng i cm k iu . Song thuyt tng i hp i hi rng nu bn bay trn mt con tu, th sau khi tnh vn tc tng i ca nhng con tu , bn s thy c tr s nh hn vn tc nh sng. Chng ta vn dng cc kh nng trnh phi p dng cng c ton hc ca thuyt tng i trong cun sch ny, nhng theo cng thc rt ngn Lorenx, cng thc cho di y qu n gin mim phi nu ra. Nu x l vn tc ca mt con tu i vi tri t, cn y l vn tc ca con tu khc, i vi tri t, th vn tc ca cc con tu ny i vi nhau, nh n c hnh dung t tri t, tt nhin s bng x + y. Nhng ti v tr ca ngi quan st trong con tu no ; chng ta cn phi cng vn tc theo cng thc sau y: (x + y)/ (1 + xy/c2) Trong cng thc ny c l vn tc nh sng. D dng thy rng khi vn tc con tu l nh so vi vn tc nh sng, cng thc ny cho kt qu thu c khi cng hai vn tc theo cch thng thng. Nhng nu vn tc ca con tu l rt ln, cng thc ny cho mt kt qu hon ton kh quan. Ta hy ly mt trng hp gii hn v gi thit rng thay v cc con tu v tr, c hai tia sng i qua bn trn chng ta theo hng ngc. Ngi quan st trn mt t s nhn thy chng bay tch nhau vi vn tc 2c, tc l vi vn tc gp i vn tc nh sng. Nhng nu nh n chuyn ng cng vi mt trong nhng tia , th sau khi tch vn tc tng i ph hp vi cng thc dn trn n s thu c: (c + c)/(1 + c2/c2) tt nhin s t ti tr s bng vi c. Ni khc i, n s bt gp tia sng khc chuyn ng t n vi vn tc nh sng. Gi s tia sng i qua trn u chng ta ti thi im con tu v tr chuyn ng theo hng ngc vi vn tc x.

Trong h thng c s quan tnh ca tri t, con tu v nh sng i qua st bn nhau vi vn tc c + x. Bn c c th hi lng sau khi tnh tr s vn tc nh sng thu c nu o n trong h thng c s qun tnh c lin quan n con tu v tr. Tt nhin kt qu li thu c l c. Ngoi phm vi hot ng ca thuyt tng i hp c lin quan ch vi h thng qun tnh, vn cn c th ni v vn tc nh sng nh v mt gii hn tuyt i no . Song gi y cn th hin iu theo cch khc: khng c mt phng php no cho php pht tn hiu t mt th vt cht n mt vt th khc vi vn tc vt qu vn tc nh sng. Khi nim "tn hiu" y c s dng theo ngha rng ca t ny. N bao gm mi dng quan h nhn - qu, cho php truyn thng tin bng bt k dng nng lng no, v nh nng lng sng m, sng in t, sng va p dng th rn v.v... Khng th pht thng tin ln Sao Ho vi vn tc vt qu vn tc nh sng. Khng th lm c iu l vit mt bc th v gi vo tn la, bi v nh chng ta thy trc y, vn tc tng i ca tn la lun lun nh hn vn tc nh sng. Nu thng tin c m ho v gi qua radio hoc rada, th n s n c vi vn tc nh sng. Khng c dng nng lng no khc c th bo m vic chuyn ti nhanh hn m ny. Mc d cc tn hiu khng th truyn i vi vn tc vt qua vn tc nh sng, nhng c th quan trc cc dng chuyn ng nht nh c quan h vi ngi quan trc, m vn tc ln hn vn tc nh sng. Bn th tng tng mt ci ko khng l m li ko chm ti hnh tinh Hi Vng. Ci ko bt u khp vi vn tc khng i. Theo din gii, ti im cc mp ko ct nhau, s c s chuyn ng ti u mt ko vi vn tc tng dn ln. Bn hy tng tng ban ang ngi ti trc bt ng cht hai li ko. So vi h thng c s qun tnh ca bn, giao im ny ca hai li ko s xa dn bn vi vn tc ln hn vn tc nh sng. Tt nhin y xut hin chuyn ng khng phi ca vt th vt cht m l ca mt im hnh hc. C th trong u bn ny ra mt ngh nh sau: gi s vng ko ti tri t, cn giao im ca hai li ko tn sao Hai vng. Nu nh bn khp nh ci ko li, sau li m ra, lp li cc ng tc nhiu ln, th giao im s chuyn dch v pha trc - pha sau. By gi c phi khng th nh tn hiu ti sao Hi Vng ch trong nhy mt c khng? Khng th, bi v sung lng dn n chuyn ng li ko cn c truyn li t phn t ny n phn t khc, cn vn tc ca qu trnh ny phi nh hn vn tc nh sng. Trong thuyt tuyt i tng qut khng c vt th cng tuyt i. Tri li bn c th ly mt trc cng tri di t Tri t n sao Hi Vng v truyn thng tin trong nhy mt trong khi truyn ng mt u. Khng c phng php cho php s dng ci ko khng l hoc bt k mt dng no khc c gi l cc i tng vt qu vn tc nh sng. Nu nh hng tia sng ca chic n chiu ln mn nh c ln v xa, th c th trong khi quay n chiu, phi lm sao cho vt du trn mn nh s chuyn ng theo vi n nhanh hn nh sng. y li khng c mt i tng vt cht no chuyn ng, thc ra l chuyn ng o. Nu hng n chiu vo khong khng v bt u quay n, th cc phn tia sng xa s to vo khng gian vi vn tc ln hn vn tc nh sng nhiu. chng 5 s trnh by c th coi tri t l h thng c s khng quay. T im ngm ny, vn tc quay ca cc ngi sao quanh tri t s ln hn vn tc nh sng nhiu. Nh mt nh thin vn hc nhn xt, ngi sao cch xa ch 10 nm nh sng c vn tc vng i vi tri t vt vn tc nh sng 20 ngn ln. Vi phng php hnh hc ny khc phc ro cn nh sng thm ch khng cn theo di cc ngi sao. Bng cch quay cn , cu b c th thng bo cho mt tri vn tc vng (theo h thng to lin quan ti cn ), mt vn tc ln hn vn tc nh sng nhiu, tc ln hn 300 000 km/giy.

Chng 10 ni rng theo mt thuyt ph bin v v tr cc thin h xa c th tch xa tri t vi vn tc vt qu vn tc nh sng. Khng mt th d no mu thun vi iu khng nh rng vn tc nh sng l ro cn khi nh tn hiu t mt th vt cht ti mt th vt cht khc. Mt h qu quan trng ca thuyt tng i hp m chng ta s b cp, l trong nhng iu kin nht nh nng lng chuyn thnh khi lng, cn trong nhng iu kin khc th khi lng li tr thnh nng lng. Trc y cc nh vt l hc cho rng s lng y ca khi lng trong v tr khng bao gi thay i v rng s lng y ca nng lng cng khng bao gi thay i. iu c biu th bi cc nh lut "bo ton khi lng" v "bo ton nng lng". By gi c hai nh lut ny u thng nht vo mt nh lut n gin l "bo ton khi lng - nng lng". Khi cc ng c tn la lm tng tc con tu v tr, mt phn nng lng lm tng khi lng tuyt i ca con tu. Khi nng lng thng bo cho bnh cafe bng cch khin n si (ng thi cc phn t ca n cng tng ln) lng cha bn trong bnh cafe trn thc t c tng hn trc t nhiu. Khi bnh cafe ngui i, khi lng ca n gim i. Khi vn ng h chng ta truyn cho n mt nng lng. Khi thi vn, ng h b mt i phn khi lng ny. S tng, gim khi lng l nh v cng, n ni khng h nhn bit c trong cc iu kin tnh ton vt l thng thng. Nhng s bin i ca khi lng thnh nng lng hon ton khng phi nh, xem chuyn n bom ht nhn th thy r! V n bom chnh l s bin i chp nhong mt phn khi lng vt cht ca bom thnh nng lng. Nng lng bc x bi mt tri cng c ngun gc tng t. Do trng lc ln trn mt tri, kh Hyro trong b p lc cc ln v b t nng n mt nhit cao khin cc nguyn t Hyro tng hp li bin thnh Heli. Trong qu trnh ny mt phn ca khi lng bin thnh nng lng. Cng thc biu th tng quan gia khi lng v nng lng, nh c bit hin nay l: e = mc bnh phng, trong e l nng lng, m l khi lng, c bnh phng vn tc nh sng. Anhxtanh c c cng thc ny t thuyt tng i hp. T cng thc ny, r rng rng vi mt khi lng cc nh c th gii phng mt nng lng cc ln. Cuc sng trn tri t khng th tn ti nu khng c nng lng mt tri, nn qu l khng c g l qu ng khi ni cuc sng ph thuc vo cng thc ny. Cng c th cho rng s kt thc cuc sng trn tri t cng lin quan ti cng thc ny. S khng phi l phng i khi ni rng bit hiu chnh yu t kinh hong c biu th bi cng thc n gin l mt vn quan trng bc nht trong s nhng vn t ra trc loi ngi mi thi i. Song bom ch l mt trong nhiu s kin gy n tng nht xc nhn thuyt tng i hp. Cc chng minh bng thc nghim bt u c tch lu khi bi bo ca Anhxtanh vit vo nm 1905 va ro mc v by gi n tr thnh mt trong nhng hoc thuyt v i nht ca vt l hc hin i. Hng ngy n vn c khng nh trong cc phng th nghim ca cc nh bc hc nguyn t lm vic vi cc ht c bn chuyn ng vi cc vn tc gn vi vn tc nh sng. Cc ht c bn tng t chuyn ng cng nhanh bao nhiu, lc cng ln by nhiu, lc cng ln by nhiu c th lm tng vn tc ca chng n mt tr s cho; ni khc i l khi lng tng i ca chng cng ln by nhiu. Chnh l do nguyn nhn m cc nh vt l ch to nhng my mc ngy cng ln gia tc cc ht c bn. Cng cn c nhng trng ngy cng mnh hn nhm khc phc khi lng cc ht pht trin tu thuc vo iu l vn tc ca chng tr thnh ngy cng gn vi vn tc nh sng. Hin nay cc in t c th gia tc n vn tc 0, 999999999 vn tc nh sng. ng thi mi in t u c khi lng (i vi h thng c s qun tnh ca tri t) ln hn i tng ng yn ca chng khong 40 ngn ln.

Khi mt ht c bn no chm vi mt phn ht (tc loi ht c cu trc ht nh vy, nhng mang in tch m) th s xut hin trit tiu hon ton. Ton b khi lng ca c hai ht c bn hon ton bin thnh nng lng bc x. Trong phng th nghim qu trnh ny ch din ra vi nhng ht c bn n l. Nu n mt lc no cc nh vt l to ra c phn vt cht (loi cht cu thnh t cc phn ht), th h c th t ti gii hn trong vic s dng nng lng nguyn t. Mt s lng khng ln lm cc phn vt cht trn con tu v tr c duy tr bi cc t trng trong tnh trng cng ln, c th thng nht mt cht, bo m cho con tu lc chuyn ng a chng ta ln ti cc v sao. Thuyt tng i hp c xc nhn y bng thc nghim, khin gi y kh c th tm thy nh vt l no nghi ng v tnh chnh xc ca thuyt ny. Chuyn ng u l tng i. Nhng trc khi c th ni rng bt k chuyn ng no cng l tng i, cn phi khc phc tr ngi cui cng: l qun tnh. Ci g l tr ngi y v Anhxtanh khc phc n nh th no s c miu t chng 5. Thuyt tng i tng qut ^ Ti chng 2 chng ta ch ra rng c hai cch pht hin chuyn ng tuyt i: o chuyn ng so vi chm sng v s dng hin tng qun tnh xut hin khi tng tc i tng. Th nghim Maikenxon - Moocly ch ra rng, cch th nht khng hiu qu. V li thuyt tng i hp ca Anhxtanh gii thch nguyn nhn. Ti chng ny chng ta quay v phng php th hai: s dng hin tng qun tnh nh cha kho i vi chuyn ng tuyt i. Khi con tu v tr tng tc, nh du hnh bn trong con tu b p rt mnh vo lng gh. Hin tng qun tnh thng gi l gy ra bi gia tc ca tn la. Phi chng hin tng chng t rng tn la ang chuyn ng? chng minh tnh cht tng i ca mi chuyn ng bao gm c chuyn ng c gia tc, cn phi lm sao cho c th ly tn la lm h thng c s c nh. Trong trng hp ny tri t v ton b khong khng v tr s dng nh chuyn ng v pha sau ngc vi tn la. Nhng sau khi xem xt tnh hnh to ra t im ngm , c th gii thch c lc tc ng vo nh du hnh v tr c khng? Lc p anh ta vo lng gh cho thy khng nghi ng g na rng tn la ang chuyn ng ch khng phi l v tr. Mt chng t khc l tri t ang quay. Lc li tm, hin tng qun tnh, i km s quay u ko cng xch o ca tri t khin cho tri t dt li. Nu nh chuyn ng bt k l tng i th phi chng khng th chp nhn Tri t lm h thng c s c nh v coi vu tr quay xung quanh n? Tt nhin c th hnh dung iu , nhng cn vic xch o Tri t cng ra? S cng ny ch ra rng bn thn tri t ang quay, ch khng phi l v tr. Li na, cc nh thin vn vn cha tha thun l cc lc li tm cng ra v by gi xch o tri t hoc sc cng xut hin trong cc thi i a cht trc y khi vt cht ca tri t cn n tnh, cn by gi bc l nt in hnh ca mt tri t cng l c trng ang c bo ton, thm ch tri t s ngng quay. Song tt c u ng rng lc li tm p ng vi s cng ra ny. Nhng suy ngh khin Niutn cho rng chuyn ng khng phi l tng i chnh l nh vy. ng i n chng minh s kin rng khi thng nc quay xung quanh trc thng ng, lc li tm lm cng mt nc v thm ch c th lm to nc qua mp thng. Khng th hnh dung

rng v tr quay c th nh hng n nc, do Niutn khng nh cn tha nhn rng s quay ca thng nc l tuyt i. Trong thi gian 10 nm sau khi cng b thuyt tng i hp, Anhxtanh suy ngh nhiu v s vic ny. a s cc nh vt l khng xem n l nhim v ni chung. H ni ti sao chuyn ng u li khng phi l tng i (nh thuyt tng i hp xc nhn iu ) cn chuyn ng c gia tc li l tuyt i. Tnh hnh nh vy khng lm Anhxtanh yn tm. ng cm thy rng nu chuyn ng khng u l tng i th chuyn ng c gia tc cng phi l nh vy. Cui cng vo nm 1916, 11 nm sau khi sng to thuyt tng i hp, ng cho cng b thuyt tng i tng qut (rng). Thuyt tng i ny gi l tng qut, bi v n l tng hp, m rng ca thuyt tng i hp. N bao gm c thuyt tng i hp nh mt trng hp ring bit. Thuyt tng i tng qut l mt thnh tu khoa hc ln lao hn thuyt tng i hp rt nhiu. Nu nh khng phi l Anhxtanh ln u tin xy dng nn thuyt tng i hp, th khng nghi ng g na rng thuyt ny chng bao lu cng s c cc nh vt l khc xy dng. Pongcar l mt trong nhng ngi gn nh tin n st nt. Trong bi pht biu ni ting ca mnh vo nm 1904, Pongcar tin on v s xut hin ca "mn c hc hon ton mi", trong khng mt vn tc no c th t ti vn tc nh sng, ging nh khng mt nhit no c th h xung di s khng tuyt i. ng ni s xc lp c nguyn l ca tnh tng i , theo nh lut ca cc hin tng vt l phi nh nhau, c lp vi iu m ngi quan st ng yn hoc ang chuyn ng thng u; chng ta s khng c phng php phn bit chng ta ang trong trng thi yn tnh hay ang chuyn ng nh vy". Pongcar khng nhn thy bc quyt nh cn phi lm thc hin chng trnh , nhng ng bng trc gic hiu c bn cht ca thuyt tng i hp. Thi gian , Anhxtanh cn cha nhn thc c t duy ca Pongcar, Lorenx v nhng ngi khc gn gi vi t duy ca ng nh th no. t nm sau, ng c bit nh gi cao ng gp xut sc ca nhng nh khoa hc ny. Vi thuyt tng i tng qut, tnh hnh hon ton kh quan. Theo cch din t ca Tel, n l mt "bt ng tuyt diu"; mt s c o nh vy, mt s phi phm nh vy gy ra trong th gii khoa hc mt ci g ging nh xy ra trong cc sn nhy ca M khi vo nm 1962, c s du nhp mt iu nhy mi, l lm. Anhxtanh thay i cc tit tu xa c ca iu nhy thi gian v khng gian. Trong mt thi gian rt ngn, mi nh vt l hc hoc nhy mt iu tut mi m khng che du ni thng tht ang ba vy mnh hoc tic nui ci c ang ngn cn vic hc tp iu nhy mi. Nu nh Anhxtanh khng c sinh ra th khng nghi ng g na rng nhng nh bc hc khc hn cung cp cho vt l hc mt iu tut nh vy, nhng c th phi mt 100 nm hoc lu hn na. Trong lch s khoa hc, t c nhng hc thuyt t nn mng nh vy li l s nghip ca mt ngi. "Niutn, hay tha li cho ti". Anhxtanh vit vo cui i. thi i ca mnh, ng tm ra con ng duy nht l gii hn ca b c v i nht v nng lng sng to c th c" i vi con ngi". l bu vt ca s knh trng ca nh bc hc thin ti trong thi i chng ta i vi bc tin bi thin ti ca mnh . Ci li trung tm ca thuyt tng i tng qut ca Anhxtanh l ci gi l nguyn l tng ng. Nguyn l tng ng khng phi ci g khc l s khng nh ng ngc nhin rng trng lc v qun tnh cng th c thi (Niutn chc hn, phi xem Anhxtanh l ngi mt

tr). iu khng gin n l hin tng ging nhau. Trng lc v qun tnh l hai t khc nhau i vi cng mt hin tng. Anhxtanh khng phi l nh bc hc u tin b chinh phc bi s trng hp k l gia cc hin tng trng lc v qun tnh. Chng ta cng hnh dung rng mt qu n pho v mt qu cu g nh ri cng mt cao. Gi s trng lng ca qu n ln gp 100 ln qu cu g. iu c ngha l trng lc tc ng vo qu n ln gp 100 ln lc tc ng vo qu cu g. D dng hiu nguyn do m k th ca Galil khng th tin rng cc qu cu ny u t ti tri t cng mt lc. Ngy nay, tt nhin chng ta u bit rng nu b qua lc cn ca khng kh th cc qu cu s ri cng nhau. gii thch hin tng ny Niutn phi gi thit mt iu g rt to bo. mc trng lc ko qu n xung di th qun tnh ca qu n v lc cn gi n li. Trn thc t trng lc tc ng vo qu n ln gp 100 ln so vi tc ng vo qu cu g, song lc qun tnh gi li qu n cng mnh hn ng 100 ln. Cc nh vt l thng din t iu bng nhng li l khc. Trng lc tc ng vo i tng lun lun t l vi khi lng qun tnh ca i tng . Nu i tng A nng gp i i tng B, lc qun tnh ca n cng ln gp i. Cn c lc ln gp i tng tc i tng A t ti vn tc cui cng ging nh ca i tng B. Nu khng nh vy, th cc vt trng lng khc nhau hn s ri vi cc gia tc khc nhau. d dng hnh dung ra mt th gii m khng c tnh t l gia cc lc ny (lc qun tnh v lc hp dn). V trn thc t vo cc thi k t Aristor n Galil, cc nh bc hc hnh dung ra mt th gii ng nh vy! Chng ta cm thy rt lc quan trong mt th gii nh vy. B thay i iu kin trong thang my h xung, nhng li dng nh khng cm nhn l ang trong . D nh th no chng ta u c hnh phc c sng trong mt th gii m hai lc ny t l vi nhau. Ln u tin Galil chng minh iu . Cc th nghim chnh xc cc k khng nh pht minh ca Galil c thc hin khong nm 1900 bi nh vt l - nam tc Hung Rolan Phon Etves. Vic kim tra ton din chnh xc nht cng c thc hin my nm sau bi mt nhm nh bc hc thuc trng i hc Prinxton. Vi chnh xc m h c th t c, khi lng trng trng (trng lng) lun lun t l vi khi lng qun tnh. Tt nhin, Niutn bit v mi quan h gia trng lc v qun tnh: mi quan h buc mi vt u ri vi gia tc nh nhau, nhng ng khng gii thch c. i vi ng, mi quan h dng nh l s trng lp ngu nhin. Do s trng hp nh vy c th li dng qun tnh bng cch lm cho trng trng lc (trng trng) xut hin v bin mt. chng u tin cp n trng trng lc nhn to c th to ra trong con tu v tr c dng hnh tr bng cch quay con tu nh bnh xa. Lc li tm s p vt vo mp ngoi. Khi con tu quay vi vn tc khng i xc nh c th c c bo trong con tu mt trng lc qun tnh vi tc ng ging nh trng trng lc ca tri t. Nh du hnh v tr ang do chi s cm nhn nh trn mt sn cong. Cc vt th nm ra s ri xung sn . Khi s to ln trn trn. Mi hin tng s ging ht nh trng trng bnh thng. minh ho tnh hnh Anhxtanh xut mt th nghim l thuyt nh sau. Bn th tng tng trong v tr c mt ci thang my chuyn dch ln pha trn vi vn tc tng khng ngng. Nu gia tc khng i v vi chnh xc bng gia tc ri xung tri t ca vt th, th con ngi bn trong thang my s cm thy ging nh ti trng trng vi chnh xc bng tri t. Bng phng php ny c th khng ch m hnh ho trng lc m cn trung tnh ho n. Trong thang my i xung, v d nh vy, gia tc i xung trit tiu hon ton nh hng ca trng lc bn trong cabin. Trng thi vi g = 0 (vng lc hp dn) tn ti

bn trong con tu v tr sut thi gian n trng thi ri t do, tc khi n chuyn ng ch di tc ng ca trng lc. Trng thi khng trng lng m cc nh du hnh v tr Lin X v M cm nhn c trong cc chuyn bay vng quanh tri t c gii thch rng cc con tu ca h trong trng thi ri t do trong khi bay vng quanh tri t. Ton b thi gian khi ng c tn la ca con tu v tr hot ng, bn trong con tu s c trng thi vi g = 0. S tng quan ni ting gia trng lng v qun tnh vn cha gii thch c cho n khi Anhxtanh cn cha sng to ra thuyt tng i tng qut. Cng ging nh trong thuyt tng i hp, ng xut mt gi thit n gin nht, to bo nht. Bn hy nh li rng trong thuyt tng i hp, Anhxtanh nhn nh rng nguyn nhn khng thy c ngn gi te l ch khng c mt ngn gi te no c. Trong thuyt tng i tng qut ng ni: trng lc v qun tnh cng nh nhau c thi bi v chng l mt. Tht l khng ng khi ni rng bn trong ca cc thang my ri t do lc ht ca tri t l trung tnh. Lc ht (lc hp dn) khng h trung tnh, n b trit tiu thi. Lc ht trn thc t b bin mt. Tng t nh vy cng khng ng khi ni rng lc hp dn trong con tu v tr ang quay hoc trong thang my ang i ln l m hnh ho c. Chnh trong trng hp ny lc hp dn khng m hnh ho c, n c to ra bi phng php c hnh dng ton hc khc so vi trng trng lc bao qut cc thin th ln nh tri t chng hn, nhng t ra l trng trng lc thng thng. Ging nh trong thuyt tng i hp, s m t ton hc gii t nhin tr nn phc tp trong thuyt tng i tng qut, song cui cng cng lm r s phc tp y. Thay v hai lc khc nhau ch cn li mt lc. Thm na, l thuyt cng dn n mt d bo mi c th kim tra bng thc nghim. Nguyn l tng ng ca Anhxtanh tng ng ca lc hp dn v lc qun tnh cho php xem xt mi chuyn ng trong c c chuyn ng vi gia tc u l tng i, khi thang my tng tng ca Anhxtanh vi gia tc tng ln chuyn ng trong v tr, bn trong n c th quan st cc hin tng qun tnh. Nhng v mt l thuyt c th xem thang my l mt h thng c s c nh. Khi ton b v tr cng vi tt c cc thin h ca n dng nh chuyn ng v pha di gn vi thang my vi vn tc tng ln. Chuyn ng c gia tc ny ca v tr to ra mt trng trng lc buc mi vt th trong thang my p vo sn. C th ni rng cc hin tng ny khng phi l qun tnh m l trng lc. Nhng trn thc t chuyn g s xy ra. Thang my chuyn ng v chuyn ng ca n to ra hin tng qun tnh, hoc l v tr chuyn ng ng thi to ra trng trng? l mt cu hi khng ng. Khng h c mt chuyn ng "thc", tuyt i no, ch c s tn ti tng i ca thang my v v tr chuyn ng tng i to ra trng trng c m t bi cc phng trnh trng ca thuyt tng i tng qut. Trng trng c th gi l trng trng lc hay trng qun tnh tu thuc vo vic lc chn h thng c s nn dng h thng tnh ton l thang my th ta c trng trng lc. Cn nu ly v tr lm h thng tnh ton, th ta c trng qun tnh. Lc qun tnh v lc hp dn tt c ch l cc t khc nhau c p dng cho cng mt hin tng. ng nhin coi v tr l ng yn th n gin hn v thun tin hn. Trong trng hp ny khng ai gi trng bn trong thang my l trng trng lc. Song thuyt tng i tng qut li ni rng trng ny c th gi l trng trng lc, nu chn c h thng tnh ton thch hp. Khng mt th nghim c thc hin bn trong thang my c th chng minh "s gi di" ca quan nim .

Khi ni rng ngi quan trc bn trong thang my khng th o trng p anh ta vo sn l trng qun tnh hay trng trng lc, th iu khng c ngha rng c th tm ra s khc bit gia trng ny v trng trng lc bao quanh nhiu vt th nh hnh tinh chng hn. Trng trng lc xung quanh tri t, v d, c s i xng mt cu v mt trng nh vy khng th to ra chnh xc bng gia tc ca thang my trong khng gian. Nu nh c hai qu to tch nhau ra mt mt, sau nm t mt cao ln xung t, th, khi ri chng s st li gn nhau, bi v mi qu to u ri theo ng thng hng v tm tri t. Song, trong thang my ang chuyn ng mi vt u ri theo ng song song. S khc bit ny gia hai trng c th thy c bng cc th nghim bn trong thang my, nhng bng nhng th nghim ny khng th thy c s khc bit gia lc qun tnh v lc hp dn. Trong cc th nghim ch c th phn bit cc trng c cu trc ton hc khc nhau m thi. Tnh hnh tng t xut hin c trn tri t ang quay. Cuc tranh lun thi c i rng tri t quay hay bu tri quay quanh n (nh Arixtot quan nim) dng nh khng khc g cuc tranh lun v la chn chnh h thng tnh ton (c s n gin nht). Tt nhin tin nht l chn h thng tnh ton lin quan n v tr. Chng ta ni rng, i vi v tr, tri t quay v lc quan tnh lm dt tri t ko cng n v xch o. Khng c ci g ngoi s bt tin ngn cch chng ta chn tri t lm h thng tnh ton c nh. Trong trng hp ny, chng ta ni rng v tr quanh tri t ng thi to ra trng trng lc tc ng vo qu o ca n. V chnh l trng s li c cu trc khc v mt ton hc, trng trng lc cng quay xung quanh tri t (hnh tinh) th n li cng ng c gi l trng trng lc. Nu nh chng ta chn tri t lm h thng tnh ton c nh, chng ta thm ch khng phi thay i ngn ng hng ngy ca chng ta. Chng ta ni rng mt tri mc vo bui sng v ln vo bui chiu, rng chm sao i Hng Tinh quay xung quanh sao Bc cc (sao Bc u). Quan im c "ng" khng? Bu tri quay hay Tri t quay ng? Cu hi v ngha. Cng ging nh mt c bn hng hi khch hng rng n nhn kem kp trong bnh nng hay n bnh nng km nhn kem vy. Bn hy th tng tng v tr trang b bng mt "vng tay" no i vi vt th trong (trong chng 7 s xem xt vn v s xut hin cc vng tay ). Tnh ngu nhin ca cc vng tay ny l ch, chng no vt th vn chuyn ng trong v tr mt cch thng u, v tr khng ngn cn chuyn ng ca n. Ch khi c buc vt th chuyn ng khng u (c gia tc) vng tay (vng m) mi b co li. Nu ly v tr lm h thng tnh ton c nh th vng m c gi l lc qun tnh ca vt th, l tr khng ca n i vi s thay i ca chuyn ng. Nu ly vt th lm h thng tnh ton c nh, vng m c gi l lc hp dn nhm lm cho v tr duy tr chuyn ng khng u ca vt th i vi n. Thuyt tng i tng qut c tm tt nh sau, Niutn l gii rng nu ngi quan trc trong trng thi chuyn ng thng u, th khng c mt th nghim c hc no c th phn bit c trng thi ca n vi trng thi ng yn, thuyt tng i hp truyn b kt lut ny sang c nhng th nghim quang hc. Thuyt tng i tng qut l s tip ni theo th t ca thuyt tng i hp i vi chuyn ng khng u. Khng mt thc nghim no, theo thuyt tng i tng qut, d kiu g i chng na, c th gip ngi quan trc, d trong chuyn ng no cng vy, u hoc l khng u, phn bit c trng thi ca mnh vi trng thi ng yn. Thc cht ca thuyt tng i tng qut i khi c khi qut nh sau: mi nh lut ca t nhin u l khng i (nh nhau) i vi bt k ngi quan trc no. iu c ngha l c lp vi ngi quan trc chuyn ng nh th no, anh ta c th m t mi nh

lut ca t nhin (m anh ta quan nim) bng nhng phng trnh ton hc nh nhau. Anh ta c th l nh bc hc ang lm vic trong mt phng th nghim trn mt t, hoc trn mt trng, hoc trong con tu v tr ln ang tng tc t t trn con ng ti v sao xa xi, thuyt tng i tng qut cho anh ra hng lot phng trnh, nh c th biu th mi nh lut ca t nhin th hin trong bt k th nghim no c thc hin. Cc phng trnh ny chnh xc c lp vi vic ngi quan trc trng thi tnh hoc trong trng thi chuyn ng u, hay c gia tc i vi bt k vt th no khc. chng tip theo, chng ta s xem xt t m hn l thuyt hp dn ca Anhxtanh v mi quan h ca n vi khi nim quan trng mi c bit di tn gi khng gian - thi gian. Lc hp dn v khng gian - thi gian ^ Trc khi c th ni mt iu g v thuyt hp dn ca Anhxtanh cn c mt s nhn xt ngn v hnh hc bn chiu phi clit. Hecman Mincopxki, nh ton hc ngi Ba lan cho thuyt tng i mt v p thut ng kiu dim ca khng gian thi gian bn chiu. Nhiu tng ca chng ny mt mc nh vy thuc v Mincopxki cng ging nh thuc v Anhxtanh. Ta hy kho st mt im hnh hc. N khng c kch thc. Khi chuyn ng dc theo ng thng n to ra ng thng mang mt s o. Ta k mt ng thng di mt gc vung vi ng thng y v n s to ra mt mt phng mang hai s o. Nu chuyn ng mt phng di mt gc vung v mt phng y, n s to ra mt khng gian ba chiu. V l gii hn m chng ta t ti trong tng tng ca mnh. Nhng nh ton hc hnh dung (khng phi vi ngh ng to ra trong tng tng mt bc tranh no , m l vi ngha ng ta ch tc mt cng c ton hc chuyn ng ca khng gian ba chiu theo hng vung gc vi c ba s o. iu sn sinh ra khng gian clit bn chiu khng nht thit phi dng li con s bn. Chng ta c th chuyn sang cc khng gian nm, su, by hoc nhiu s o hn na. Tt c cc khng gian ny u l clit. Chng l s pht trin ca hnh hc clit ging nh l hnh hc khng gian calit l s pht trin ca hnh hc phng clit. Hnh hc clit trn mt s nh l m mt trong nhng nh l l nh l ni ting v ng thng song song. nh l c pht biu nh sau: Trn mt mt phng qua mt im cho nm ngoi ng thng cho, c th k mt ng thng v ch mt ng thng song song vi ng thng . Ngi ta ni rng mt clit trn thc hin tin ny l mt mt phng. N c t sut cng bng v din tch l v cng, Hnh hc phi clit l hnh hc trong nh l v cc ng thng song song c thay bng nh l khc. ng thi c th c hai trng hp khc nhau cn bn. Trng hp th nht c gi l hnh hc eliptic (bu dc), ni rng, trn mt mt qua mt im cho nm ngoi ng cho, khng th k mt ng song song vi n. Mt ca hnh cu l mt m hnh th thin, khng chnh xc ca mt phi clit kiu nh vy. ng "thng nht" trn mt cu l vng trn ln (vng trn c ng knh bng vi ng knh hnh cu). Tt c cc vng trn ln u ct nhau, do khng th c chuyn hai vng trn ln song song. Ngi ta ni rng mt phi clit kiu ny c t sut cong dng. T sut cong nh vy dn n tnh hnh l b mt b co li. N c din tch hu hn ch khng phi l v hn. Hnh hc phi clit kiu khc c gi l hnh hc Hypebolic, l hnh hc trong tin clit v ng thng song song c thay bng tin pht biu nh sau: trn mt mt qua mt im nm ngoi ng c th k v hn ng, song song vi n. Mt m hnh th s

ca phn b mt khi chnh l b mt hnh yn nga. Ngi ta ni rng mt mt nh vy c t sut cong m. N khng b co li. Tng t mt phng clit, n ko di n v cc theo tt c cc hng. C hnh hc eliptie, c hnh hc hypebolic u l hnh hc ca nhng mt c t sut cong khng i. iu c ngha l t sut cong u cng l mt, cc i tng khng chu bin dng khi chuyn t im ny sang im khc. Hnh hc phi clit kiu tng qut hn thng c gi l hnh hc Riman. l th hnh hc trong t sut cong c th thay i t im ny qua im khc theo cch thc bt k cho. Ht nh c hnh hc clit ca cc khng gian 2, 3, 4, 5, 6, 7, ... s o c c hnh hc phi clit 2, 3, 4, 5, 6, 7, ... s o. Khi sng to thuyt tng i tng qut, Anhxtanh cho l cn thit phi s dng hnh hc bn chiu Riman. Song thay cho s o khng gian th t, Anhxtanh chn s o th t l thi gian. Trong khi nim s o th t khng c g l b mt v huyn b c. n gin ch c ngha l mi s kin u c v tr trong v tr, u l s kin xut hin trong th gii bn chiu ca khng gian thi gian. iu c th t lm sng t sau khi nghin cu cc s kin sau y. Bn ngi t vo lc hai gi tra v di nh n nh hng 3 km v pha nam v 4 km v pha ng cch nh bn. Trn mt phng hai chiu khong cch ngn nht t nh bn n nh hng l cch huyn ca hnh tam gic vung c cch l 3 v 4 km. Cnh huyn ny c di 5 km. Nhng bn cng phi mt mt thi gian no , chng hn l mi pht cho cuc i. Khong thi gian c th biu din trn th ba s o. Mt ta trn th ny l khong cch v pha nam tnh bng km, ta kia l khong cch v pha ng tnh bng km. Cn ta theo hng thng ng l thi gian tnh bng pht. Trn th ba s o ca khng gian - thi gian "khong" (khong khng - thi gian) gia hai s kin (cuc i ca bn t nh n nh hng) c biu th di dng ng thng. ng thng ny khng phi l dng th ca cuc i thc t. n gin n l s o ca khong khng thi gian gia hai s kin. th cuc i c th l ng cong phc tp, bi v t ca bn tng tc lc u chuyn ng, a hnh ng s c th lm cuc i n nh hng khng th thc hin theo ng thng, u trn ng bn phi dng li khi n . th hnh sng phc tp ca cuc i trn thc t theo thuyt tng i c gi l "ng m du" ca cuc i. Trong trng hp va kho st l ng trong khng - thi gian ba chiu hoc (nh i khi gi nh vy) l khng gian ba chiu Mincopxki. Bi v cuc i ny trn t xy ra trn mt phng c hai s o, dng nh c th thm mt s o na l thi gian v biu th n di dng mt th ba chiu. Khi cc s kin xy ra trong khng gian ba chiu, khng th v th trong khng gian bn chiu, song cc nh ton hc bit hng ti cc th nh vy, ch khng v chng ra m thi. Bn th hnh dung mt nh bc hc bn chiu l ngi bit v th bn chiu cng d dng nh mt nh bc hc bnh thng v cc th hai v ba chiu. Ba ta ca th, anh ta v tng i ng vi ba s o ca khng gian chng ta. Ta th t l thi gian. Nu con tu v tr ri khi tri t v p xung Sao Ha, nh bc hc tng tng ca chng ta s biu th ng m du ca cuc i ny di dng ng cong trn th bn chiu (s l ng cong, bi v con tu khng th i qua on ng nh vy m khng tng tc). "Khong" khng - thi gian gia ct cch v h cnh s c biu din trn th ny bng mt ng thng. Trong thuyt tng i bt k mt vt th no cng u l cu trc bn chiu, chuyn ng dc ng m du th gii bn chiu khng gian - thi gian. Nu nh c mt vt th no

c coi l ng yn so vi ba to khng gian, n vn phi chuyn ng trong thi gian. ng m du s l ng thng song song vi trc thi gian ca th. Nu vt th chuyn ng u trong khng gian, ng m du ca n s l ng thng nh trc, nhng gi y li song song vi trc thi gian. Nu vt th chuyn ng khng u, th ng m du s tr thnh ng cong. By gi chng ta c th xem xt hin tng co rt Lorenx - Phitxojeral ca thuyt tng i hp t quan im mi: t quan im ca Mincopxki, ni mt cch khc l t quan im ca nh bc hc bn chiu ca chng ta. Nh chng ta thy khi hai cn tu v tr i st bn nhau trong trng thi chuyn ng tng i, ngi quan st trn mi con tu pht hin ra nhng thay i no hnh dng ca con tu kia, cng nh nhng thay i tc ca ng h trn con tu khc. iu xy ra do nguyn nhn rng khng gian v thi gian khng phi l nhng i lng tuyt i khng ph thuc ln nhau. Chng ging nh ngi ta vn thng ni, l hnh chiu ca cc i tng khng gian thi gian. Nu t cun sch i din vi ngun sng v chiu bng n ln thnh hai chiu th khi xoay cun sch, c th thay i bng ca n. v tr ny, bng ca cun sch l mt hnh ch nht rng, v tr khc li l hnh ch nht hp. Bn thn cun sch khng thay i hnh dng ch c ci bng hai chiu ca n thay i m thi. Bng cch tng t ngi quan st nhn thng cu trc bn chiu, chng hn mt con tu v tr trong nhng hnh chiu ba chiu khc nhau ty thuc vo iu l n chuyn ng nh th no vi con tu. Trong mt s trng hp hnh chiu chon nhiu khng gian hn v t thi gian hn, trong cc trng hp khc th ngc li. Nhng thay i anh ta quan st c trong cc s khng gian v thi gian ca con tu khc, c th gii thch l s "o" con tu trong khng thi gian dn n s thay i hnh chiu ca n i vi khng gian v thi gian. Chnh Mincopxki c nh vy khi (nm 1908) ng bt u bi ging ni ting ti i hi ln th 80 ca hi cc nh khoa hc t nhin v vt l hc ca c. Bi ging ny c cng b trong cun sch "Nguyn l tng i" ca Anbe Anhxtanh v nhng ngi khc. Khng c mt cun sch ph bin no v thuyt tng i l hon ho m khng c trch dn t bi ging ca Mincopxki: "Cc quan im v khng gian v thi gian m ti mun trnh by trc cc bn c pht trin trn c s ca vt l thc nghim v l sc mnh ca chng". Chng tht l c bn. T nay bn thn khng gian v bn thn thi gian u c th hin trong cc hnh dng n gin v ch c s thng nht no ca c hai mi gi gn mt thc t c lp. T hiu ra rng cu trc khng - thi gian, cu trc bn chiu ca con tu v tr vn l bn vng v khng thay i ging nh trong vt l c in. y c s khc bit cn bn gia l thuyt co rt b bc b ca Lorenx v l thuyt co rt ca Anhxtan. i vi Lorenx s co rt l co rt thc t ca vt th ba chiu. i vi Anhxtanh vt th thc t l vt th bn chiu khng b thay i. Hnh chiu ba chiu ca n v thi gian c th thay i, nhng con tu bn chiu trong khng gian thi gian l khng thay i. l mt minh chng khc cho thy tuyt tng i chp nhn nhng tuyt i mi. Hnh dng bn chiu ca vt th rn l tuyt i v khng thay i. Tng t nh vy, khong cch bn chiu gia hai s kin trong khng gian thi gian l khong cch tuyt i. Nhng ngi quan st chuyn ng vi vn tc ln trong cc trng thi khc nhau ca chuyn ng tng i, c th bt ng kin cho rng hai s kin cng xa nhau chng no trong khng gian v chng cng cch nhau th no v thi gian song tt c nhng ngi quan st u c lp

vi chuyn ng ca chng, u i n thng nht l hai s kin u chia tch nh vy trong khng gian thi gian. Trong vt l hc c in, mt vt th nu khng c lc no tc ng vo th n s chuyn ng trong khng gian theo ng thng vi vn tc khng i. Th d, mt hnh tinh chuyn ng theo ng thng, nu nh khng duy tr c lc hp dn vi mt tri. Nh vy, mt tri s buc hnh tinh chuyn ng theo qu o hnh bu dc (elip). Trong thuyt tng i, mt vt th chng no cha c lc tc ng vo th n cng chuyn ng theo ng thng vi vn tc khng i, song ng thng phi c xem l mt ng trong khng gian - thi gian, ch khng phi trong khng gian. Tt nhin iu u ng c khi c lc hp dn. Vn l ch lc hp dn, theo Anhxtanh, ni chung khng phi l lc! Mt tri khng "hp dn" hnh tinh. Tri t khng "ko" qu to ri xung. n gin ch l mt thc th vt cht ln nh mt tri chng hn, s dn n un cong khng gian thi gian, cc min bao quanh n. Cng gn mt tri, t sut cong cng ln: ni mt cch khc, cu trc khng gian thi gian bao quanh nhng thc th vt cht ln tr thnh phi clit vt th tip tc chn con ng thng nht c th c, nhng con ng thng trong khng - thi gian li c biu din di dng ng cong khi b chiu hnh vo khng gian. Nh bc hc tng tng ca chng ta, nu nh anh ta biu din qu o tri t trn th bn chiu ca mnh th hn l hnh dung n di dng ng thng. Chng ta l nhng thc th ba chiu (chnh xc hn l nhng thc th chia tch ra thnh khng gian ba chiu v thi gian mt chiu) chng ta s thy con ng ca n trong khng gian di dng hnh bu dc (elip). Cc tc gi vit v thuyt tng i thng gii thch iu nh sau. Ta th hnh dung mt cc ty phng gn vo mt khung hnh ch nht. Qu cam c t ln cc ty to ra mt hm. Qu cu c t gn qu cam s ln vo . Qu cam khng "hp dn" qu cu. N to ra trng (hm) c cu trc khin qu cu khi chn con ng t b cn nht ln vo . Bng cch tng t i loi nh vy m khng gian thi gian b un cong khi c nhng khi lng ln, v nh mt tri chng hn. S un cong chnh l lc hp dn. Hnh tinh khi chuyn ng xung quanh mt tri, n chuyn ng theo hnh bu dc khng phi l v mt tri hp dn n, m l bi nhng thuc tnh c bit ca trng: trng trng ny hnh bu dc l ng thng nht m hnh tinh c th chuyn ng trong khng gian thi gian. Con ng nh vy c gi l ng trc a. T ny rt quan trng trong thuyt tng i nn cn gii thch chi tit hn. Trn mt phng clit, v nh mt t giy phng, ng thng nht gia hai im l mt ng thng. N cng l khong cch ngn nht. Trn mt cu ng trc a gia hai im l mt cung ca vng trn ln. Nu nh ko cng mt si dy gia hai im , n s chp vo ng trc a. N cng l ng thng ngn nht v khong cch ngn nht gia hai im. Trong hnh hc clit bn chiu, ni mi s o u l s o khng gian, ng trc a cng l ng thng nht v ngn nht ni hai im. Nhng trong hnh hc phi clit khng gian thi gian ca Anhxtanh th khng phi n gin nh vy. C ba s o khng gian v mt s o thi gian thng nht theo cc phng trnh ca thuyt tng i. Cc phng trnh ging nh ng trc a, mc d vn l ng thng nht trong khng gian - thi gian, c khong cch di nht, ch khng phi ngn nht. Khi nim ny khng th gii thch nn khng vn dng cng c tnh ton phc tp, song n cho kt qu k d nh sau - Mt vt th chuyn ng di tc ng ch ca lc hp dn, lun lun chn con ng i hi thi gian ngn nht, nu n c o theo ng h ring. Bectrng Rutxen gi l "nh lut li ca v tr". Qu to ri theo ng thng xung pha di, tn la chuyn ng theo hnh parapol, tri t

chuyn ng theo hnh elip (bu dc) bi v chng u "cc li" trnh phi chn cn ng khc. Chnh l nh lut li v tr buc vt th chuyn ng trong khng gian - thi gian khin i khi chuyn ng c gii thch bng lc qun tnh, trng hp khc li bng lc hp dn. Nu nh bn buc si dy vo qu to chuyn ng theo ng thng. Chng ta ni rng qun tnh ca qu to cun ht si dy. Nu si dy b t, qu to s bay theo ng thng. C ci g tng t xy ra khi qu to ri t trn cy xung. Trc khi n ri cnh cy khng l cho n chuyn ng theo ng thng bn chiu. Qu to trn cnh cy ng yn (so vi tri t), nhng n vn chuyn ng trong thi gian, bi v n khng ngng chn. Nu nh khng c trng hp dn, din tin dc theo trc thi gian hn c biu din bng ng thng trn th bn chiu. Nhng lc ht ca tri t lm cong khng gian - thi gian xung quanh qu to. Do ng gii hn ca qu to s tr nn cong, khi qu to ri cnh, n tip tc chuyn ng trong khng gian thi gian, nhng (s l qu to li) gi y li nn thng ng i ca mnh v lc chn ng trc a. Chng ta thy ng trc a ny ging nh ng qu to ri v ta xem s ri l do lc ht. Song nu mun, chng ta c th ni rng lc qun tnh ca qu to, sau khi n bt ng di khi ng cong ca n s ri xung t. Gi s sau khi qu to ri mt cu b i qua v n i. Cu b ku u v cc ngn chn b thng. Tn ca Niutn ni rng qun tnh ca qu to i khng vi c ny. Tn ca Anhxtanh c th cng ni nh vy, nhng anh ta cng c th ni nu iu l anh ta thch th hn, rng cc ngn chn ca cu b buc ton b v tr (bao gm c cc ngn chn) tng tc theo hng ngc li, m iu dn n vic to ra trng hp dn vi mt lc ht qu to vo cc ngn chn. Tt c nhng ci l vn cng thc ha. V mt ton hc tnh hnh ny c m t bng mt h thng phng trnh khng thi gian ca trng, song v n c th ni (nh nguyn l tng ng) bng ngn ng ca mt trong hai cng thc ca Niutn (trng lc v lc qun tnh). Mc d thuyt tng i thay lc hp dn bng s bin i hnh hc ca khng gian - thi gian, n vn cn li nhiu vn quan trng m khng c cu tr li. Chng hn cong l tc thi trong ton b khng gian hoc c truyn b ging nh sng? a s cc nh vt l u cho rng t sut cong chuyn ng ging nh sng v chuyn ng xy ra vi vn tc nh sng. Thm ch cn c gi thit l sng trng trng bao gm cc ht khng chia tch c c nng lng hu hn v c gi l cc "ht trng lc", song cho n by gi khng mt thc nghim no pht hin ra c sng ln ht trng lc. Robe Dic, nh vt l ca trng i hc Prinxton cho rng lc hp dn dn yu i v c th l hin nay n gim i 13 % so vi bn hoc nm t nm trc, khi mi hnh thnh tri t. Nu l nh vy th tri t hn l ngy cng n ra v b mt ca n b va p trong qu trnh . Mt tri hn cng gin n ra. Hai t nm trc y n phi nh hn, qunh c hn v nng hn: s kin ny c th gii thch cc iu kin nhit i hn ch ng trn phn ln tri t vo cc thi i a cht xa xa. Nhng suy tng ny hin nay ch l d on, song, c th l s thc hin c th nghim kim tra l thuyt ca Dic. Thuyt tng i cho ta phng php mi nghin cu v m t lc hp dn, nhng vn nh trc y n ang cn l hin tng b n, t c hiu bit. Khng ai bit c n c lin quan v lin quan nh th no ni chung vi in t trng. Anhxtanh v nhng ngi khc c nh nghin cu "l thuyt trng thng nht" ng hu thng nht lc hp dn v lc in t trong mt h thng cc phng trnh ton hc. Cc kt qu dng nh l t kh nng. C th l mt

bn c tr tui no ca nhng dng ny, nu nh c c thin ti sng to ca Anhxtanh, n mt lc no s nm bt c s hnh thnh l thuyt ny th no. Thuyt tng i tng qut c th khng nh bng cc s liu thc nghim c khng? c, mc d khng y nh thuyt tng i hp. C mt s khng nh khi nghin cu qu o ca Sao Thy- mt hnh tinh gn nht vi Mt Tri. Qu o Sao Thy l mt hnh bu dc, song bn thn hnh bu dc quay rt chm. Cc phng php hp dn ca Niutn c th gii thch iu , nu tnh n nh hng ca cc hnh tinh khc, nhng s quay tin liu din ra chm hn l quan st c trn thc t. Cc phng trnh ca Anhxtanh d bo s quay ca qu o hnh bu dc ca hnh tinh c khi thiu vng hnh tinh khc; trong trng hp ca Sao Thy, qu o d bo gn vi thc t hn nhiu so vi qu o do Niutn d bo. Cc qu o ca cc hnh tinh khc rt gn vi hnh trn, do vy hiu qu kh quan st hn, nhng vo nhng nm gn y tin hnh o quay ca qu o Sao Kim v Tri t, mi thy kh nng tng hp vi cc phng trnh ca Anhxtanh. D bo th hai do Anhxtanh thc hin cho rng, trong quang ph mt tri cn quan st s x dch nh v pha min . Theo cc phng trnh ca l thuyt tng qut, trng ca lc hp dn tc ng chm vo thi gian. iu c ngha l bt k mt qu trnh tit tu no, chng hn nh dao ng ca nguyn t hoc ting tch tc ca ng h, trn mt tri s di chuyn vi vn tc nh hn mt cht so vi trn tri t. n lt mnh ci s dn n s di ng ca quang ph mt tri v pha sng di hn to nn mu dn ln ca quang ph. S di ng nh vy c quan st, nhng cng cha phi l minh chng thuyt phc mnh m bi v cn c th c nhiu cch gii thch khc. Ngi sao trng tc sao Ln rt gn vi sao Thin Lang vn c xem l v tinh ca sao Thin Lang, c khi lng to ra s dch chuyn ln hn 30 ln so vi Mt Tri. N cng c quan st v l minh chng mnh m hn. Song minh chng mnh m nht v tc ng ca lc hp dn n thi gian c c cch y khng lu trong phng th nghim s ni v iu ny ca chng 8. Ln kim tra n tng nht l thuyt tng qut c tin hnh vo nm 1919 trong thi gian nht thc ton phn. Anhxtanh lp lun nh sau: Nu ci thang my trong khong khng gia cc v sao i ln pha trn vi vn tc tng ln, th tia sng i trong thang my t tng ny n tng kia s lch v pha di ng thi chuyn ng theo ng parabol. iu c th gii thch bi lc qun tnh, nhng theo thuyt tng qut c th xem thang my l h thng tnh ton c nh v coi t sut cong ca tia sng nh kt qu tc ng ca lc hp dn. Nh vy, lc hp dn c th un cong cc tia sng. T sut cong ny qu nh c th ghi li t mt th nghim no c tin hnh trong phng th nghim, nhng n c th o c bi cc nh thin vn trong thi gian nht thc ton phn. Kt qu l nh sng mt tri c lu gi bi mt trng, cc v sao nm ra mt tri tr nn nhn thy c. nh sng t cc v sao dao ng qua phn mnh nht ca trng hp dn ca mt tri. Bt k di ng no cc v tr nhn thy c ca cc v sao ny hn ch ra rng lc hp dn ca mt tri un cong ng i ca nh sng. S di ng cng ln th un cong cng ln. Nn nh rng khi bn c v "s un cong" nh sng do tc ng ca lc hp dn hoc lc qun tnh, bn cn hiu rng ch l phng php ba chiu m t hin tng. Trong khng gian ng i ca nh sng trn thc t b un cong. Nhng trong th gii bn chiu ca khng gian thi gian Mocopxki, nh sng cng ging nh trong vt l c in vn chuyn ng nh trc theo ng trc a. N la chn con ng thng nht c th c nh bc hc bn chiu tng tng ca chng ta trn bn khng gian thi gian ca mnh lun lun biu th ng i ca tia sng bng ng thng c trong trng hp n i qua cc trng hp dn mnh.

Edington, nh thin vn hc ngi Anh dn u on thm him vo nm 1919 n chu Phi quan st nht thc ton phn. Mc ch ch yu ca on l tin hnh o c chnh xc v tr ca cc v sao gn a mt tri. Vt l hc ca Niuton cng d bo hin tng cong ca nh sng trng trng hp dn, nhng cc phng trnh ca Anhxtanh cho chnh ln gn gp i. Nh vy t nht c th c ba kt qu th nghim khc nhau: 1. Nhng thay i v v tr ca cc v sao c th khng xy ra. 2. chnh c th gn vi iu m vt l Niuton d bo. 3. chnh c th gn vi iu m Anhxtanh d bo. Kt qu u tin nh bc b cc phng trnh ca Niuton cng nh cc phng trnh thuyt tng i tng qut. Kt qu th hai ng h Niuton v chng li Anhxtanh. Kt qu th ba chng li Niuton v ng h Anhxtanh. Theo mt chuyn vui ph bin thi , hai nh thin vn ca on thm him ny tho lun c ba kh nng. "Sao - mt ngi ni - nu chng ta c c chnh ln gp i d bo ca Anhxtanh th sao?" "Lc - ngi khc ni - Edington s in mt". Tht may mn, chnh gn vi d bo ca Anhxtanh. S qung co rng ri tin hnh quanh chuyn kho st ca Edington, ln u tin ko s ch ca ng o cng chng vo thuyt tng i tng qut. Ngy nay cc nh thin vn vn h nghi vi iu khng nh ny. Kh khn khi tin hnh o c chnh xc cc v sao trong thi gian nht thc cn ln hn ngh ca Edington. Cc kt qu thu c trong thi gian nht thc khc nhau quan st c sau nm 1919 l tng i kh quan. Ti hi ngh hi hong gia London vo thng hai nm 1962 mt nhm cc nh bc hc tho lun vn ny. H i n kt lun rng, bi v kh khn l rt ln, nn nhng ngi quan st nht thc khng c nh tin hnh nhng o c nh vy. Mc d nhng th nghim (tuy khng nhiu lm) xc nhn thuyt tng i tng qut, v mt s ln th nghim vn cha c tin hnh v thm ch cha c tho lun c th khng nh n tt hn, cn nhng th nghim c th lm v l thuyt ny. Georgi Gamop, nh vt l hc ni ting ca trng i hc Colorado m t mt th nghim trong c s tham gia ca cc phn ht. Nh chng ta ni phn ht l ht c bn ging nh ht vt cht thng thng nhng mang in tch tri du. Mt s nh bc hc cho rng phn ht c th c khi lng m. Nu qu nh vy th bt k lc tc ng no vo chng s lm tng tc chng theo hng m. Phn qu to cu to t phn vt cht s bin vo bu tri thay v ri vo m ca Niuton. Phn ht c khi lng m hay khng ang cn cha xc nh, nhng nu nh c th thuyt tng i dng nh phi ng u vi nhng kh khn nghim trng. hiu ti sao li s xut hin nhng kh khn chng ta hy hnh dung mt con tu v tr ang tnh to so vi cc v sao. tm ca mt trong nhng ng ct ca n l lng mt phn qu to vi khi lng m. Con tu bt u chuyn ng theo hng ln trn v gia tc mt g (g l gia tc m vt tht ri xung t bng khong 9,8 m/giy trong 1 giy, c ngha l c mi giy vn tc tng 9,8 m/giy). Ci g s xy ra vi qu to?

T im ngm ca ngi quan st t ngoi con tu lin quan vi h thng qun tnh ca v tr, qu to so vi cc v sao phi nm ti chnh ch m n vn c. Khng c mt lc no, tc ng vo n c. Con tu khng chm vo qu to, ni chung n ch c th rt xa. Nh vy nn ct s chuyn ng ln pha trn cho n khi cha chm ti qu to. (Trong th nghim tng tng ny, chng ta khng khi lo lng rng s c lc sn chm vo qu to). Tnh hnh s hon ton thay i nu chp nhn con tu lm h thng tnh ton c nh. By gi ngi quan st cn gi thit tn ti trng hp dn ang tc ng bn trong con tu. Trng y qu to ln trn v vn tc (so vi cc v sao) l hai g. Hai h thng tnh ton khng th thay th cho nhau. Ni mt cch khc, khi nim khi lng m khng phi d dng tha hip vi thuyt tng i tng qut khi tip cn ca Niuton i vi lc qun tnh ang t do hot ng. Vt l hc c in n gin l chp nhn quan im th nht con tu ang chuyn ng tuyt i i vi mi trng te. Qu to cng trong trng thi ng yn tuyt i. Khng h c mt trng hp dn no ng hu lm ri bc tranh ny. Gamop kt lun rng pht hin khi lng m v hiu qu phn trng lc i km vi n hn " buc chng ta la chn gia nh lut qun tnh ca Niuton v nguyn l tng ng ca Anhxtanh. Tc gi hy vng rng s khng phi la chn nh vy na". Nguyn l tng ng ca Anhxtanh pht biu rng, trng trng lc xut hin khi vt th c truyn gia tc hoc s quay ty thuc vo la chn h thng tnh ton c th c xem nh trng qun tnh hoc nh trng trng lc. Nguyn l Makh ^ iu ng thi xut hin vn rt quan trng c th dn n nhng bi ton su sc ang cn cha c gii quyt. Nhng trng lc ny l kt qu chuyn ng i vi khng gian - thi gian tn ti c lp vi vt cht, hay l chnh khng - thi gian c to ra bi vt cht? Ni khc i, c to c ra khng - thi gian bi cc thin h hoc cc vt th khc ca v tr? kin ca cc chuyn gia rt khc nhau. Nhng kin gii c ca th k 18,19 v s tn ti ca "khng gian" hoc ca "te", c lp vi vt cht vn hin hu n tn ngy nay, nhng ch by gi ngi ta mi tranh lun v cu trc khng - thi gian (i khi cn gi l trng met) ca v tr. a s cc nh bc hc vit v thuyt tng i A. Edington, B. Rutxen, A. Uatit v. v... u cho rng bn cht ca khng gian thi gian khng ph thuc vo cc v sao, mc d, tt nhin, t sut cong cc b l do cc v sao to ra. Ni mt cch i khi l nu khng tn ti vt th no khc trong v tr, tr tri t ra th c th cc tc gi ny khng nh, rng tri t quay so vi khng gian - thi gian (vn l khng gian c t sut cong nh th no ni chung, l dng, l m, hay bng s khng th khng thy cp trong cuc tranh lun). Mt con tu v tr, n c, mt vt th duy nht trong v tr c th khi ng cc ng c v tng tc. Cc nh du hnh v tr trong con tu khi tng tc hn cm nhn c cc lc qun tnh. Tri t c n ang quay trong khng gian b dt li theo hng xch o. Hin tng dt li xut hin dng nh l do cc ht vt cht b cc tc ng ca lc khi chuyn ng khng theo ng trc i trong khng gian - thi gian. Cc ht c bn, phi chuyn ng nh thng ni l ngc "chic thm lng" khng gian thi gian khc. Thm ch trn tri t c n cng c th o lc qun tnh c gi l lc Corialis v xc nh hng quay ca tri t.

Anhxtanh tha nhn tnh ng n ca quan im tng t, nhng (t ra l thi tr) khng tm c lm. ng a quan im ln u tin do nh trit hc gio ch ngi Ieclan l Becli xut. Becli chng minh rng, nu tri t l mt vt th duy nht trong v tr th ni v kh nng quay ca n l v ngha. Quan im tng t nh vy mt mc no cng c chia s bi nh trit hc ngi c th k 18 Lepnit v nh vt l hc thin cha gio ngi H Lan l Huyghen, song ng b lng qun khi E. Makh (nh vt l ngi o th k 19) chu lm sng li n bng cch xut mt l thuyt khoa hc m phng s tht. Makh tn dng nhiu trong thuyt tng i, v Anhxtanh vit v nh hng to ln ca Makh n cc t tng bn u ca ng. Tht ng bun phi ghi nhn rng Makh v gi, khi t tng ca ng c phn nh trong l thuyt ca Anhxtanh t chi tha nhn tnh ng n ca thuyt tng i. T quan im ca Makh, v tr mt i cc v sao s khng c cu trc khng thi gian tri t c th quay i vi n. tn ti cc trng trng lc (hoc trng qun tnh) c kh nng lm dt hnh tinh hoc dng cht lng vo thnh ca mt ci thng ang quay, cn s tn ti ca cc v sao to ra cu trc khng gian - thi gian. Khng c cu trc nh vy, khng gian thi gian khng th c cc ng trc a, thm ch chng ta khng th ni rng chm sng truyn b trong khng gian hon ton rng, s i theo ng trc a, bi v khi thiu vng cu trc khng - thi gian chm sng khng th a mt ng n o no khc. Nh th hin ca A. D'Abro (trong cun sch tuyt vi "Cch mng ca t tng khoa hc") chm sng hn khng bit n bng con ng no. Thm ch s tn ti mt th hnh cu, ging nh tri t cng khng th c c. Cc phn t ca tri t tp hp li bi lc hp dn, cn lc hp dn li lm chuyn ng cc ht theo ng trc a. Khng c cu trc khng gian - thi gian, khng c ng trc a tri t (theo li ca D'Abro) hn ta khng bit rng n chp nhn hnh dng no. V quan im ny, Edington c ln ni mt cch hi hc rng: Trong mt v tr hon ton trng khng (nu Makh ng) th trng trng lc ca Anhxtanh phi trit tiu!" D'Abro m t th nghim tng ng gip hiu v quan im ca Makh. Ta hnh dung mt nh du hnh v tr sng trong khng gian. C anh ta l mt vt th duy nht trong v tr. Trong tay anh ta c mt vin gch. Chng ta bit rng vin gch phi l khng trng lng (khng c khi lng trng trng). Khi lng qun tnh ni anh ta s ra sao? Nu nh du hnh nh nm vin gch vo khng gian c xut hin lc cn chuyn ng ca tay anh ta khng? Theo quan im ca Makh, khng c chuyn . Thiu nhng v sao to ra trng met khng gian thi gian s khng c g lm mc cho vin gch tng tc. Tt nhin, c nh du hnh v tr, nhng khi lng ca anh ta nh n ni bt k hiu ng no lin quan n anh ta u c th b qua. i vi quan im ny ca Makh, Anhxtanh s dng thut ng "nguyn l Makh". Ban u Anhxtanh hi vng rng quan im ny c th a vo thuyt tng i. V trn thc t ng lp ra m hnh v tr (s ni ti chng 9), trong cu trc khng - thi gian ca v tr ch tn ti chng no c s tn ti ca cc v sao v cc th vt cht khc to ra n. "Trong thuyt tng i tip tc, Anhxtanh vit vo nm 1917, khi cng b m t ton hc u tin ca m hnh ny - khng th l mt lc qun tnh no i vi "khng gian" m ch l qun tnh ca khi lng i vi nhau. Nh vy, nu ti y mt khi lng no xa vi tt c cc khi lng khc ca v tr, lc qun tnh ca n s tt xung s khng! V sau tm ra s bt cp nghin trng trong m hnh v tr ca Anhxtanh v ng buc phi t b nguyn l ca Makh, song nguyn l ny tip tc c nh hng mnh m n c nhng nh v tr hc hin i. iu xy ra l bi v tnh tng i ca chuyn ng trong

 tin n gii hn. Quan im i lp cho rng s tn ti ca thc t khng - thi gian thm ch khi thiu vng cc v sao, trn thc t rt gn vi l thuyt c v te. Thay v trng thi bt ng, ng cng khng nhn thy c tn gi l te l d bo v mt cu trc bt ng, khng nhn thy ca khng gian thi gian. Nu chp nhn gi thuyt th gia tc v s quay s c tnh cht tuyt i ng ng. V trn thc t nhng ngi tuyn truyn cho quan im ny dm qu quyt ni v s quay v gia tc nh v nhng ci "tuyt i". Song nu hin tng qun tnh l tng i, nhng khng phi l so vi cu trc , m ch l so vi cu trc c to ra bi cc v sao, th tnh tng i xut hin di dng thun ty nht. enit Xkiema, nh v tr hc ngi Anh i theo con ng ca Makh to ra mt l thuyt c o. N c trnh by kh hp dn trong cun sch ph bin "S thng nht ca v tr". Theo Xkiema, hin tng qun tnh xut hin khi quay v tng tc l kt qu ca chuyn ng so vi ton b vt cht trong v tr. Nu l nh vy th vic o qun tnh cho ta phng php nh gi s lng y ca vt cht trong v tr. Cc phng trnh ca Xkiema ch ra rng nh hng ca cc v sao gn nht n qun tnh l cc k nh - Tt c cc v sao trong thin h chng ta, theo tnh ton ca ng ch to ra mt phn mi triu lc qun tnh trn tri t. Phn chnh ca lc ny c to ra bi cc thin h xa xi. Xkiema nh gi rng 80 % lc qun tnh l kt qu ca chuyn ng i vi cc ngn h cng xa chng no thng cng khng nhn thy r bng knh vin vng ca chng ta . Thi Makh, ngi ta khng r rng ngoi thin h ca chng ta cn tn ti c nhng thin h khc, thm ch cng khng bit c rng thin h ca chng ta quay, ngy nay cc nh thin vn hc bit rng cc lc li tm xut hin khi quay, lm dt thin h chng ta rt mnh. T quan im ca Makh, hin tng dt c th xy ra ch trong trng hp, nu bn ngoi thin h ca chng ta tn ti nhng khi lng ln vt cht. Mc Makh ni v cc hin tng qun tnh khi quay thin h chng ta. Xkiema ch ra rng ng c th d on v s tn ti ca c nhng thin h khc trong vng 50 nm trc khi pht ra chng. S k l ca quan im Xkiema tr nn trc quan hn vi minh ha sau y. Mt ln ti mua mt ci hp hnh vung c np knh, bn trong c bn qu cu thp. Mi qu cu u c t trong mt mng chy t tm hnh vung n mt trong cc gc ca n. Bi ton l lm sao chc ng thi c bn qu cu vo cc gc. Phng php duy nht l t hp ln bn v cho n quay. Lc li tm gip gii quyt vn . Nu Xkiema ng th khng th phn on bng phng php tng t m khng nh n c hng trm t thin h cch rt xa chng ta. Phi chng thuyt tng i pht trin theo hng do Makh v Xkiema ch ra hoc bo lu cu trc khng gian - thi gian khng ph thuc vo cc v sao? V iu khng ai c th tr li c. Nu pht trin thnh cng l thuyt trng, trong cc ht c bn ca vt cht c th hiu nh l trng khng - thi gian, th bn thn cc v sao s tr thnh ch mt trong nhng th hin ca trng . Thay v cc v sao to ra cu trc, chnh cu trc s to ra cc v sao. Song, hin nay mi ci ch l d bo. Phn cp song sinh ^ Phn ng ca cc nh bc hc v trit hc ton th gii l nh th no i vi th gii mi, k l ca thuyt tng i? Rt khc nhau. a s cc nh vt l v thin vn chau my v s vi phm n "t duy lnh mnh" v bi cc tr ngi ton hc ca thuyt tng i tng qut u gi yn lng mt cch lch lm. Nhng cc nh bc hc v trit hc c kh nng hiu c thuyt tng i, cho n n vi mt s phn chn khc thng. Chng ta cn nh

Edington nhanh chng thc c tm quan trng ca nhng thnh tu ca Anhxtanh nh th no. Moris Slic, Bectran Rutxen, Rudol Kernep, Ern Kais, Alfet Uritet, Gan Raykhenbac v nhiu nh trit hc ni ting khc l nhng ngi lc quan vit v l thuyt ny v c gng lm sng t cc h qu ca n. Cun sch ca Rutxen "Nhp thuyt tng i" ln u tin c cng b vo nm 1925, nhng cho n nay n vn l mt din gii ph bin hay nht v thuyt tng i. Nhiu nh khoa hc dng nh khng c kh nng thot ra khi phong cch t duy c, kiu Niuton. a phn h ging cc nh khoa hc thi Galil khng th no buc mnh tha nhn rng Arixtot cng c th phm sai lm. Chnh Maitanxan do kin thc ton hc hn ch khng tha nhn thuyt tng i mc d cuc th nghim v i ca ng m ng cho thuyt tng i hp. Sau , vo nm 1935, khi ti cn l sinh vin trng i hc Chicago, gio s Viliam Macmilan, nh khoa hc ni ting ging cho chng ti mt gio trnh v thin vn hc. ng ni cng khai rng thuyt tng i l mt ng nhn ng bun "Chng ti, th h hin i qu sc chu ng ch i mt ci g ", Macmilan vit nh vy vo nm 1927. "Trong 40 nm t sau cuc th nghim ca Maikenxon pht hin s chuyn ng mong i ca tri t i vi mi trng te, chng ta t chi tt c nhng g m trc kia ngi ta dy chng ti () to dng mt tin v l nht trong tt c nhng iu m ti c th ngh ra v to dng mt nn c hc khng Niuton ph hp vi tin . Thnh tch t c l mn qu tuyt vi ca tnh nng ng tr tu ca chng ti v ca s thng minh ca chng ti, nhng khng c nim tin cho t duy lnh mnh ca chng ti". Nhiu phn bc a dng nht xut hin chng li thuyt tng i. Mt trong nhng phn bc sm nht v dai dng nht cha vo phn ln u tin c ch thn Anhxtanh a ra trong bi bo ca ng v thuyt tng i hp (t "phn " dng ch mt ci g ngc vi ci c tha nhn nhng v mt logic th khng mu thun). Phn ny c ch nhiu trong cc n phm khoa hc hin i, bi v s pht trin cc chuyn bay v tr cng vi vic thit k cc my mc chnh xc thn k o thi gian c th nhanh chng cho php kim tra phn bng phng php trc tip. Phn ny thng c trnh by nh mt th nghim bng t duy vi s tham gia ca cp song sinh. H kim tra ng h. Mt ngi song sinh trn con tu v tr thc hin chuyn bay di trong v tr. Khi anh ta tr v, cp song sinh i chiu ng h. Theo thuyt tng i hp ng h ca nh du hnh ch thi gian t hn. Ni khc i, thi gian trn con tu v tr chuyn ng chm hn trn tri t. n khi ng bay v tr b gii hn bi h mt tri v thc hin vi vn tc tng i nh, s khc bit v thi gian s nh khng ng k. Nhng trn khong cch ln v vi vn tc gn vi vn tc nh sng, "s co rt thi gian" (i khi ngi ta gi hin tng nh vy) s tng ln. Khng c g nghi ng rng cng vi thi gian s pht minh ra phng php ng hu con tu v tr vi gia tc chm li, c th t ti vn tc ch nh hn vn tc nh sng mt cht. iu cho php c th tham quan cc v sao khc trong thin h chng ta, thm ch c nhng thin h khc na. Nh vy phn cp song sinh ln hn chuyn cc hp cha qu cu mt khi chuyn du hnh v tr tr nn bnh thng. Ta gi s rng nh du hnh v tr l mt ngi song sinh vt qua khong cch hng nghn nm nh sng v tr v khong cch ny nh hn so vi kch thc ca thin h, chng ta liu c tin c rng nh du hnh v tr khng cht kh lu trc khi kt thc chuyn i. Liu c cn nhng chuyn i nh trong nhiu tc phm khoa hc vin tng hng on nam n vi cc th h thay nhau sng cht trong khi con tu ang thc hin chuyn bay di gia cc v sao?

Cu tr li ph thuc vo vn tc ca con tu. Nu cuc hnh trnh xy ra vi vn tc gn vi vn tc nh sng, th thi gian bn trong con tu s tri chm i rt nhiu. Theo thi gian tri t, cuc hnh trnh mt v d, hn 2000 nm. Theo quan im ca nh du hnh v tr trong con tu nu anh ta chuyn ng rt nhanh, cuc hnh trnh c th ko di ch vi chc nm thi. i vi nhng bn c a nhng th d bng s, chng ta dn ra kt qu tnh ton gn y ca Etvin Macmilan, nh vt l trng i hc Caliphoonia Becli. Mt nh du hnh v tr no khi hnh t tri t n vi m tinh vn tin n. iu ch t cng phi mt hai triu nm nh sng. Na on u nh du hnh v tr i vi gia tc khng i 2g, sau chm dn u cho n khi ti c m tinh vn. (y l phng php thun li to ra trng hp dn khng i bn trong con tu trong sut thi gian di ca cuc hnh trnh khng c s quay). ng tr v cng theo phng php nh vy. Theo ng h ring ca nh du hnh v tr thi gian cho chuyn du hnh mt 29 nm. Theo ng h tri t phi mt gn 3 triu nm! Bn nhn thy ngay rng cc kh nng hp dn a dng nht ang xut hin. Mt nh khoa hc c tui v c nhn vin phng th nghim tr ca anh ta say m nhau. H cm thy s chnh lch tui tc khng cho php h ci nhau. Do anh chng lm mt cuc du hnh v tr di di vi vn tc gn bng vn tc nh sng. Anh ta tr v tui 41. Cng lc c bn gi trn tri t tr thnh ph n 33 tui. Hn l c ta khng th ch i s tr v ca ngi yu mnh sau 15 nm v i ly mt ngi khc. Nh bc hc khng th chu ng c thc t v li lm mt chuyn du hnh tip theo cng lm sng t mt cch th v quan h ca cc th h ni tip i vi l thuyt anh ta to ra, c khng nh hay b bc b. Anh ta tr v tri t tui 42. C bn gi lu nm cht v cn ti t hn ch khng cn du vt g t cc l thuyt m anh yu qu bit chng no. au kh anh li ln ng i xa hn na v tr v tui 45 th ch cn gp mt th gii tri qua my nghn nm. C th cng ging nh nh du hnh trong tiu thuyt ca Well "My thi gian", anh ta pht hin ra rng loi ngi sinh si. V gi y anh ta "ngi phi cc". My thi gian ca Well c th chuyn ng theo hai hng, cn nh bc hc c n ca chng ta s khng c cch tr ngc li giai on tng quen thuc vi anh ta ca lch s loi ngi. Nu nhng chuyn du hnh nh vy theo thi gian c th thc thi c, th s xut hin nhng vn o c rt rc ri. S c chuyn, chng hn mt ph n ly a chu nhiu nhiu i ca chnh mnh lm chng c khng? Xin bn c bn lun: loi du hnh ny theo thi gian ri nh canh h (ca khoa hc vin tng) v nh, kh nng ri vo qu kh v git chnh b m mnh trc khi c sinh ra hoc mt ht vo tng lai v bn chnh mnh bng mt vin n vo trn. Ta hay xem tnh hnh ca c Ket t bi th vui ni ting sau y: Mt c gi tre mang tn Ket Di chuyn nhanh hn c nh t Nhng lun lun khng v n chn Bc nhanh chn th gp li hm qua! Tr li hm qua ny hn l phi gp li ngi kp i ca mnh. Nu khng th (ngc li) hn l khng c ngy hm qua trn thc t. Nhng hm qua khng th l hai nng Ket, bi v, khi xut hnh theo thi gian, nng Ket khng nh g v cuc gp ca mnh vi ngi kp i kia xy ra vo hm qua. Nh vy, trc cc bn l mt mu thun logic. Kiu hnh trnh nh vy theo thi gian l khng th c ng v mt logic, nu khng gi thit v s tn ti ca th gii

ng nht vi ng i ca chng ta nhng li chuyn ng theo ng khc v thi gian (vo ngy trc ). V tnh hnh thm ch l rt ri rm! Bn cng cn thy rng dng thc Anhxtanh v hnh trnh theo thi gian khng ghi nhn nh du hnh mt kh nng bt t thc s no hoc ch l sng lu. T quan im ca nh du hnh tui gi s n gn vi anh ta khi vn tc lun lun l bnh thng. V ch c "thi gian ring" ca tri t dng nh i vi nh du hnh l c mang vi vn tc chng mt. Anri Becxn, nh trit hc ni ting ngi Php l mt trong nhng nh t tng ni ting nht c lun chin vi Anhxtanh do phn cp song sinh. ng vit nhiu v phn ny, trc n nhng iu m ng xem l phi l (v mt logic). ng tic rng nhng iu ng vit ra ch chng t ng l mt nh trit hc ln m li thiu kin thc v ton hc. Mt s nm sau s phn bc li din ra ln na. Dobe Ding, nh vt l hc ngi Anh "ln ting nht" c tuyt nim tin vo phn . Nhiu nm sau ng li vit nhng bi bo sc so v phn ny v qui li cc chuyn gia v thuyt tng i no l n n, no l hot u. S phn tch trn b mt ca chng ta dn ra tt nhin khng lm sng t y cuc lun chin din tin, m nhng ngi tham gia nhanh chng i su vo cc phng trnh phc tp, nhng li khng lm sng t nhng nguyn nhn tng qut dn n s tha nhn nh qun trit bi cc chuyn gia rng phn cp song sinh s thc hin c ng nh Anhxtanh vit v n. S phn bc ca Ding l mnh m nht trong s nhng phn bc c xng nhm chng li phn cp song sinh. Theo thuyt tng i tng qut khng tn ti bt k mt chuyn ng tuyt i no, khng c h thng tnh ton "c la chn". Lun lun c th la chn vt th trong chuyn ng lm h thng tnh ton bt ng, m khng ph v ng thi bt k quy lut no ca t nhin. Khi chp nhn tri t lm h thng tnh ton, th nh du hnh tng i thc hin chuyn i di, tr v v pht hin ra rng tr nn tr hn ngi anh em lng ging. Vy iu g s xy ra nu ni h thng tnh ton vi con tu v tr? Ngy nay chng ta cn phi cho rng tri t hon thnh chuyn i di quay tr li. Trong trng hp ny ngi lng ging s l ngi ca cp song sinh trn con tu v tr. Khi tri t quay tr li c phi ngi anh em trn tr nn tr hn? Nu xy ra nh vy th ti v tr c to ra cho phn nhng ch cho t duy lnh mnh l c mu thun r rng v mt logic. R rng mi ngi ca cp so sinh khng th tr hn ngi khc. Ding mun t rt ra kt lun: hoc l cn gi thit rng khi kt thc cuc hnh trnh tui tc ca cp song sinh s ng nh nhau, hoc nguyn l tng i cn loi b. Khng thc hin bt k tnh ton no d dng hiu rng ngoi hai s la chn cn c nhng la chn khc. ng l bt k s chuyn ng no l tng i, nhng trong trng hp ny c mt s khc bit rt quan trng gia chuyn ng tng i ca nh du hnh v tr v chuyn ng tng i ca ngi lng ging. Ngi lng ging khng chuyn ng i vi v tr . S khc bit ny l nh th no trong phn ? Ta gi thit rng nh du hnh tng i khi hnh thm ving hnh tinh u trong thin h. Hnh trnh ca anh ta din ra vi vn tc khng i. ng h ca ngi lng ging lin quan vi h thng c s qun tnh ca tri t v s ch ca n trng vi s ch ca tt c cc ng h cn li trn tri t bi v chng u khng chuyn ng so vi nhau. ng h ca nh du hnh v tr lin quan vi h thng c s qun tnh khc vi con tu. Nu nh con tu c duy tr cng mt hng, th hn l khng xut hin mt phn no ch khng c mt phng php no s ch ca hai ng h. Nhng hnh tinh X con tu dng li v quay tr v. ng

thi h thng c s qun tnh b thay i, thay cho h thng c s chuyn ng di tri t xut hin h thng chuyn ng v pha tri t. Vi s thay i nh vy s xut hin nu gia tc khi quay l rt ln, th nh du hnh v tr (ch khng phi ngi anh em sinh i ca anh ta trn tri t) s cht. Cc lc qun tnh ny xut hin, tt nhin l do nh du hnh v tr tng tc so vi v tr. Chng khng xut hin trn tri t l bi v tri t khng tri qua s tng tc nh vy. T mt quan im, c th ni rng lc qun tnh to ra bi gia tc "gy ra" s chm tr ng h ca nh du hnh v tr: t quan im khc, s xut hin gia tc n gin ch l pht hin s thay i h thng c s. Do s thay i nh vy, ng m du ca con tu v tr, ng i ca n trn th trong khng gian thi gian bn chiu Mincopxki cng thay i sao cho "thi gian ring" y ca hnh trnh vi s tr v dng nh nh hn thi gian ring y dc ng m du ca ngi song sinh lng ging. Khi thay i h thng c s c s tham gia ca gia tc, nhng ch cc phng trnh ca thuyt tng i hp mi tham gia tnh ton. S phn bc ca Ding vn c bo lu, bi v chnh nhng tnh ton y c th c hon thnh c vi gi thit rng h thng c s c nh c lin quan vi con tu, ch khng phi vi tri t. By gi tri t ln ng, sau n quay tr li ng thi thay i h thng c s qun tnh. Ti sao khng lm nhng tnh ton nh vy v trn c s nhng phng trnh nh vy khng ch ra c rng thi gian trn tri t b chm li? C nhng tnh ton m ng s khng c mt s kin quan trng khc thng l: khi tri t chuyn ng c v tr cng chuyn ng vi n. Khi tri t quay, c v tr cng s quay theo gia tc ca tri t, to nn trng trng lc mnh. Nh ch r lc hp dn lm ng h chm li. ng h trn mt tri, v d nh vy, nh tch tc t hn ng h nh vy trn tri t, cn trn tri t li nh t hn trn mt trng. Sau khi thc hin tt c cc php tnh dng nh l trng trng lc to ra bi gia tc ca v tr, lm chm ng h trong con tu v tr so vi ng h trn tri t vi chnh xc ht nh chng ta b chm li trong trng hp trc. Trng trng lc, tt nhin khng nh hng n ng h trn tri t, tri t khng chuyn ng i vi v tr nh vy, trn cng khng xut hin trng trng lc b sung. Ch xem xt trng hp trong xut hin s khc bit ng nh vy v thi gian, mc d khng c gia tc no c. Con tu v tr A bay qua gn tri t vi vn tc khng i hng v pha hnh tinh X. Ti thi im i qua ca con tu gn tri t ng h trn dng li s khng. Con tu A tip tc hnh trnh ca mnh n hnh tinh X v i qua gn con tu v tr B ang chuyn ng vi vn tc khng i theo hng ngc. Ti thi im gn nht con tu A bng radio bo cho con tu B thi gian (o c theo ng h ca mnh i qua t im bay qua ca n gn tri t. Trn con tu B ngi ta ghi nh nhng thng tin ny v tip tc chuyn ng v pha tri t vi vn tc khng i. Khi i qua gn tri t, h bo v tri t nhng s liu v thi gian mt A cho cuc hnh trnh t tri t n hnh tinh X, cng nh thi gian mt B (v o c theo ng h) cho cuc hnh trnh t hnh tinh X n tri t. Tng hai khong thi gian s nh hn thi gian (o c theo ng h tri t) tri qua t thi im i qua A gn tri t n thi im i qua B. S khc bit ny v thi gian c th tnh ton theo cc phng trnh ca thuyt tng i hp. y khng c mt gia tc no. Tt nhin, trong trng hp ny khng c c phn cp song sinh, bi v khng c nh du hnh v tr bay i v quay tr li. Cng c th gi thit rng ngi song sinh xut pht trn con tu A, sau chuyn sang con tu B v quay tr li: nhng khng th lm iu m khng tnh i t mt h thng c s qun tnh sang h thng khc. Mun lm mt s chuyn i nh vy, anh ta cn phi tc ng xt xao vo cc lc qun tnh

mnh. Nhng lc ny gy ra bi s thay i h thng c s. Nu mun chng ta c th ni rng lc qun tnh lm chm ng h ca ngi song sinh. Song nu xem xt ton b cu chuyn t quan im ca ngi song sinh ang du hnh sau khi ni anh ta vi h thng c s c nh th trong kin gii c c v tr ang chuyn ng to ra trng trng lc (khi ngun ri rm ch yu khi xem xt phn ngi song sinh l ch tnh hnh c th m t t cc quan im khc nhau). Ty thuc vo quan im c chp nhn cc phng trnh ca thuyt tng i lun lun cho cng mt sai khc v thi gian. S sai khc ny c th thu c khi p dng ch mt thuyt tng i hp. V ni chung tranh lun phn cp song sinh chng ta tm n thuyt tng i tng qut ch bc b s phn i ca Ding. Thng l khng th xc nh kh nng no l "ng". Ngi song sinh du hnh bay n v tr v hoc iu ngi lng ging lm cng vi v tr. C hai s kin l: chuyn ng tng i ca cp song sinh. Song c hai phng php khc nhau k v chuyn ny. Mt quan im l s thay i h thng c s qun tnh ca nh du hnh v tr to ra lc qun tnh s dn n s khc bit v tui tc. Mt quan im khc l tc ng ca lc hp dn vt hn hiu qu lin quan n s thay i h thng qun tnh bi tri t. Bt k quan im g ngi lng ging v v tr u c nh i vi nhau, mc d l tnh tng i ca chuyn ng c bo ton nghim khc. S khc bit v tui tc theo phn c gii thch c lp vi iu l ngi song sinh no c coi l ng yn. Khng nht thit phi bc b thuyt tng i. V by gi c th t mt cu hi th v. Rng nu v tr khng c g ngoi hai con tu v tr A v B th sao? Chng hn con tu A s dng ng c tn la ca mnh tng tc, hon thnh chuyn i di v tr v. S c chuyn cc ng h ng thi gian trn hai con tu t hot ng nh trc khng? Cu tr li s ty thuc ch quan im ca ai v lc qun tnh m bn kin tr Edington hay Dennit Xkiema? Quan im ca Edington l c. Con tu A tng tc so vi h ph khng thi gian ca v tr, con tu B l khng. Hnh vi ca h khng cn xng v dn n s khc bit bnh thng v tui tc. Quan im ca Xkiema l khng. C nh ni v gia tc ch so vi cc th vt cht khc. Trong trng hp ny cc vt th duy nht l hai con tu v tr. Tnh hnh hon ton cn xng. V trn thc t, trong trng hp ny khng th ni v h thng c s qun tnh bi v khng c qun tnh (ngoi qun tnh cc k yu to ra bi s c mt ca hai con tu). Kh m ni trc rng chuyn g xy ra trong v tr m khng c qun tnh, nu nh con tu tng i khi ng cc ng c tn la ca n! Vi tnh thn trng ca ngi Anh Xkiema biu t rng: "Cuc sng hn l hon ton khc trong mt v tr nh vy!" Bi v hin tng chm ca ng h ca ngi song sinh du hnh c th c xem xt nh mt hin tng trng lc, bt k th nghim no ch ra s chm tr thi gian di tc ng ca trng lc u l s khng nh gin tip phn cp song sinh.Nhng nm gn y c c mt s khng nh nh vy nh phng php th nghim ni ting da trn c s hiu ng Mcbao. Nh vt l hc ngi c tr tui Rudol Mcbao vo nm 1958 pht minh ra phng php ch to "ng h ht nhn", vi chnh xc cc k o thi gian. Bn hy hnh dung chic ng h nh tch tc 5 ln trong mt giy, cn nhng ng h khc nh tch tc sao cho c sau mt triu triu tch tc n ch chm mt phn trm tc tc. Hiu ng Mcbao c kh nng pht hin ngay rng chic ng h th hai chy chm hn chic th nht! Cc th nghim c p dng hiu ng Mcbao ch ra rng thi gian mng ta nh (ni trng lc ln hn) tri chm hn mt cht so vi trn mi nh. Theo nhn xt ca Gamop: "Mt c nh my ch lm vic ti tng mt ca ta nh Empir Star Building (ta nh New York c 102

tng - N.D.) gi i chm hn c ch em gi song sinh lm vic tng mi". Tt nhin s khc bit v tui tc ny l rt nh, nhng l c tht v c th o c. Nh vt l hc ngi Anh s dng hiu ng Mcbao, pht hin ra rng ng h ht nhn b tr ti mp mt ci a quay nhanh ng knh c thy 15 cm lm chm vng quay ca mnh cht t. ng h ang quay c th xem nh ngi song sinh thay i khng ngng h thng c s qun tnh ca mnh (hoc nh ngi song sinh b trng trng lc tc ng vo, nu coi cc a l ng yn, cn v tr th quay). Th nghim ny l s kim tra trc tip phn cp song sinh: Th nghim trc tip nht s c thc hin khi no ng h ht nhn c t trn v tinh nhn to s quay vi vn tc ln quanh tri t. Sau v tinh tr li v cc s ch ca ng h c so snh vi cc ng h khc cn li trn tri t. Tt nhin khi nh du hnh v tr cng nhanh chng tin gn s c th tin hnh kim tra chnh xc nht sau khi gi chc c ng h ht nhn bn mnh i vo cuc hnh trnh v tr xa xi. Khng mt nh vt l no, ngoi gio s Ding nghi ng rng s ch ng h ca nh du hnh v tr sau khi tr v tri t s khng trng cht t vi cc s ch ca ng h ht nhn trn tri t. V chng ta cn lun lun sn sng n vi nhng bt ng. Cc bn hy nh n th nghim ca Maikenxn v Moocly! Cc m hnh v tr ^ Ngy nay khng mt nh vt l no cn tranh ci v thuyt tng i hp, v ch cn t ngi cn tranh ci v nhng c s ca thuyt tng i tng qut. Thc ra, thuyt tng i tng qut ang cn nhiu vn quan trng vn cha c gii quyt. Khng nghi ng g v iu nhng quan st v th nghim ng h thuyt ny ang cn t v khng phi lc no cng thuyt phc. Nhng thm ch du khng c c s khng nh no ni chung, thuyt tng i tng qut vn dng nh y hp dn phi thng do nhng n gin ha c a vo vt l hc. n gin ha ? C th c s lm dng t ny i vi mt l thuyt trong ton hc pht trin c p dng n ni c ai c ln ni rng dng nh trn th gii c khng qu 12 ngi c th hiu c n (hin nhin con s b rt bt thm ch vo thi k kin nh vy c c s tha nhn). Cng c ton hc ca thuyt tng i thc s phc tp, song s phc tp ny cn bng bi s gin n ha phi thng ca bc tranh chung. V d, cc kin gii v lc hp dn v lc qun tnh i vi cng mt hin tng va lm cho thuyt tng i tng qut c chiu hng hiu qu nht khi hnh thnh quan im v th gii. Anhxtanh pht biu t tng ny vo nm 1921 khi ging v thuyt tng i ti trng i hc Prinxton: "Kh nng gii thch s bng nhau bng con s gia la quan tnh v trng lc bng s thng nht bn cht ca chng to cho thuyt tng i tng qut, theo bin lun ca ti, nhng u vit trc cc quan im ca c hc c in, do vy m cc kh khn gp phi y c th xem l khng ln lm " Ci m thuyt tng i c chnh l ci m cc nh ton hc a gi l "v kiu dim". cng chnh l mt tc phm ngh thut. C ln Lorenx tng tuyn b: "Mi ngi hm m ci p u mun rng ci p phi l ci chnh xc". Trong chng ny nhng quan im c xc lp cng rn ca thuyt tng i s c t sang mt bn, v bn c c m mnh vo trong lnh vc tranh lun gay gt, ni cc quan im khng hn g nhng gi thit m phi tha nhn hoc bc b trn c s nhng lun chng

khoa hc. Vy v tr ni chung l g? Chng ta u bit rng tri t l hnh tinh th ba tnh t mt tri trong h thi dng gm chn hnh tinh v mt tri l mt trong hng trm t ngi sao to thnh thin h chng ta. Chng ta khng bit rng trong lnh vc khng gian m chng ta c th thm st bng nhng vin vng knh cc mnh, loi ra nhng thin h khc m s lng ca chng cng phi tnh n hng t. C tip tc iu n v cng c chng? S lng thin h cng l v cng? Hoc gi khng gian d sao cng phi c gii hn ch? (C th l chng ta nn ni "khng gian ca chng ta", bi v nu khng gian ca chng ta c gii hn th ai c th ni rng khng tn ti nhng khng gian c gii hn khc?) Cc nh thin vn hc ang c gng tr li cc cu hi . H ang xy dng cc m hnh v tr - nhng bc tranh tng tng v th gii nu xem n (th gii) nh mt th thng nht. u th k 19 nhiu nh thin vn hc cho rng v tr l v hn c v s mt tri. Khng gian c xem l khng gian clit. Cc ng thng ko di n v cng theo mi hng. Nu c mt con tu v tr khi hnh theo mt hng bt k v chuyn ng theo ng thng, th cuc hnh trnh ca n hn phi ko di khng gii hn v khng bao gi n c ch (gii hn). Quan im ny xut hin t ngi Hy lp c. H a ni rng nu mt ngi lnh nm cn gio xa mi trong khng gian th anh ta khng th no t ti im dng, cn nu c im dng nh vy trong tng tng th ngi lnh c th n c y v nm gi xa hn na! c s chng i li quan im ny. Nh thin vn hc ngi c Henric Olbe nhn nh vo nm 1826 rng nu s mt tri l v cng v nhng mt tri ny c phn b trong khng gian mt cch ngu nhin, th ng thng k t tri t theo mt hng bt k cui cng phi i qua mt ngi sao bt k. iu c ngha l ton b bu tri m phi l mt mt dy c ra nh sng m o. Chng ta bit rng iu khng phi nh vy. Cn suy ngh cch gii thch no v bu tri m m ti gii thch ci m ngy nay ngi ta gi l phn Olbe. a s cc nh thin vn cui th k 19 u th k 20 cho rng s mt tri l hn ch. Thin h ca chng ta, h khng nh, cha ton b mt tri hin hu. Th cn ngoi thin h th sao? Chng c g c! (V ch vo gia nhng nm 20 ca th k ny xut hin mt chng minh khng th bc b l c hng triu thin h tri di cch chng ta). Nhng nh thin vn khc cho rng nh sng t cc v sao xa xm, c th c th hin bng nhng di bi tinh vn (tinh on). Cc gii thch sc so nht thuc v nh ton hc ngi Thy in V. K. Sacl. ng ni cc thin h tp hp thnh tinh on, cc tinh on thnh siu tinh on - siu tinh on thanh siu - siu tinh on v c nh vy cho n v cng. mi cp tp hp khong cch gia cc tinh on pht trin nhanh hn l kch thc tnh ton. Nu iu ng th khi tip tc vch ng thng cng xa khi thin h chng ta xc sut n gp thin h khc cng nh. ng thi ch tp hp tinh on l v cng, bi v ging nh trc kia c th ni rng v tr cha mt s v tn cc v sao. Trong cc gii thch m Sacl dnh cho phn Olbe khng h c mt sai lm no ngoi tr c cch gii thch n gin hn sau y. M hnh u tin ca v tr xy dng, trn c s l thuyt thuyt tng i c xut bi chnh Anhxtanh trong bi bo cng b vo nm 1917. l mt m hnh dim l v tuyt p mc d v sau Anhxtanh buc phi khc t n. trn gii thch rng cc trng trng lc l nhng ng cong cu trc khng gian - thi gian c to thnh do hin din ca nhng khi vt cht ln. Bn trong mi thin h, theo c nhiu ng cong xon tng t ca khng gian thi gian. Th cn cc min ln ca khng gian rng gia cc thin h th sao? C mt quan im nh sau. Khong cch t cc thin h cng ln th khng gian cng tr nn phng hn (clit hn).

Nu nh v tr l t do khi bt k vt cht no th khng gian hon ton l phng: song mt s ngi li cho rng trong trng hp ni chung l v ngha khi ni rng n c mt cu trc no . V cho d trong trng hp no i na v tr ca khng gian - thi gian cng c tri ra khng hn ch theo tt c cc hng. Anhxtanh lm mt lun gi. ng ni chng ta gi thit rng khi lng vt cht trong v tr l ln bo m cho t sut cong tng qut l dng. Khng gian khi co hp li theo tt c cc hng. Khng th hiu hon ton iu nu khng i su vo hnh hc bn chiu phi clit, nhng c th nm bt t duy d dng nh m hnh hai chiu. Ta th tng tng mt t nc phng ch c cc thc th hai s o. H xem t nc ca mnh l mt mt phng clit. Tht vy, mt tri ca t nc phng l nguyn nhn xut hin trn mt phng cc m cao khc nhau, nhng ch l nhng m mang tnh a phng khng c nh hng g n phng chung. Song c mt kh nng khc m cc nh thin vn ca t nc ny c th mng tng ra. C th l mi m cao a phng to ra mt t sut cong nh ca ton mt phng bng cch l tc ng tng cng ca tt c cc mt tri s dn n s bin dng ca mt phng thnh mt ci g ging nh b mt ca hnh cu lm chm. B mt tng t cng tr nn v hn khin bn c th chuyn ng theo bt k hng no mi mi v khng bao gi t ti gii hn. Ngi chin s ca t nc bng phng khng th tm thy mt ch no xa hn mi anh ta c th nm mi dao phng ca mnh. Song b mt ca t nc l v tn. Nh du hnh hon thnh chuyn i theo ng thng kh lu, cui cng li tr v chnh ni mnh xut pht. Cc nh ton hc ni rng b mt tng t l "eo". Tt nhin l n khng c gii hn. Ging nh khng gian clit v tn, tm ca n mi ni, khng c chu vi. Dn c ca t nc ny d dng tin tng cc "eo" c thuc tnh a hnh nh vy. Mt phm tr c nhc ti: chuyn ng xung quanh hnh cu theo mi hng. Phng php kim tra khc l t mu b mt ny. Nu nh c dn ca t nc ny xut pht t mt ch no y bt u v cc ng trn ngy cng ln, cui cng n vn bn trong vt trn mt i din ca hnh cu. Song hnh cu ny ln v dn chim c mt phn ca n, h s khng c kh nng tin hnh nhng th nghim a hnh tng t. Anhxtanh gi thit rng khng gian ca chng ta l mt mt ba chiu ca mt hnh cu bin tng (hnh cu bn chiu). Thi gian trong m hnh khng b cong: l mt ta thng chy v pha sau vo mt qu kh xa xi v cng v tri ra xa n v cng v pha trc khng - thi gian bn chiu, n s ging nh mt cu trc khng - thi gian bn chiu, n s ging hnh tr bin tng nhiu hn, so vi hnh cu bin tng. Do nguyn nhn , m hnh nh vy c gi l m hnh "v tr hnh tr". Ti bt k thi im no chng ta s nhn thy khng gian ging nh mt mt ct ngang ba chiu ca mt hnh tr bin tng. Mi mt ct ngang u l mt ca hnh cu bin tng. Thin h ca chng ta ch chim mt phn nh ca b mt ny n ni khng th thc hin c th nghim v topo ng hu chng minh c tnh cht co hp ca n. Nhng v nguyn tc, kh nng chng minh tnh cht co hp y vn tn ti. t mt knh vin vng mnh theo mt hng no c th ly tiu c trn mt thin h nht nh, sau quay knh vin vng theo hng ngc li s nhn thy pha trn cng ca thin h . Nu nh tn ti nhng con tu v tr c vn tc gn vi vn tc nh sng th chng c th v mt vng trn quanh v tr, trong khi chuyn ng vi hng bt k theo ng thng nht c th c c. Khng th "t im" v tr theo ng ngha ca t , nhng c th v thc cht ng nh vy khi bin son bn

hnh cu ca v tr vi cc kch thc ngy cng ln. Nu nh bn hc c iu lu th anh ta c th pht hin ra rng anh ta nh bn trong cc hnh cu m anh ta v bn ca n. Hnh cu s tr nn ngy cng nh i ty theo anh ta bm st v tr ca mnh, ging nh cc vng trn b nh i khi c dn ca t nc bng phng vn bn trong ca vt du. Trong mt s quan h m hnh phi clit ca Anhxtanh n gin hn m hnh c in, theo khng gian khng b un cong. N n gin hn theo ng ngha nh c th ni rng vng trn n gin hn ng thng. ng thng tri di v v cc theo hai pha, m v cc trong ton hc th li l ci rt phc tp. Ci tin li ca vng trn l ch n c gii hn. N khng c u cui, khng ai phi lo lng v iu l s xy ra chuyn g vi ng trn ti v cc. Trong ci v tr cn trng ca Anhxtanh khng ai phi quan tm v tt c cc u cui t do khi v cc, quan tm v iu l trong v tr hc ngi ta thch gi ra "cc iu kin hu hn". Trong cc v tr trn ca Anhxtanh khng tn ti vn gii hn bi v n khng c gii hn. Nhng m hnh v tr khc hon ton ph hp vi thuyt tng i tng qut c tho lun vo nhng nm 20. Mt s trong c tnh cht thm ch l lm hn v tr hnh tr ca Anhxtanh. Nh thin vn hc ngi H lan Villin de Xit ch ra m hnh co hp c gii hn, trong thi gian b un cong ging nh khng gian. Cng nhn qua khng gian ca de Xit xa bao nhiu, ng h dng nh cng chy chm by nhiu. Nu nhn xa c th nhn thy nhng min m thi gian hon ton dng li, "ging nh tun tr ca g in Sliapotkin" Edington vit - n lun lun l su gi chiu". Khng nht thit phi ngh rng ang tn ti mt gii hn no - Bectrang Rutxen gii thch trong cun "Nhp mn thuyt tng i". "Con ngi ang sng ti mt nc m ngi quan st ca chng ta coi l t nc ca lotofag (x s ca kinh thnh v l hi), sng ng ch king c ging nh chnh ngi quan st v dng nh bn thn anh ta ng cng li trong bt ng vnh cu. Trn thc t bn khng bao gi nhn bit v x s ca cc lotofag ny, bi v cn phi c mt thi gian ln v cng nh sng t i n vi bn. Bn c th nhn bit v nhng ni khng xa ch nhng chnh n li lun lun l chn tri". Tt nhin, nu bn thng v min ny trn mt con tu v tr, dng knh vin vng quan st thng xuyn, bn hn nhn thy rng tip theo mc n gn ng i ca thi gian cng dn dn gim tc. Khi bn n ni, mi th s chuyn ng vi vn tc bnh thng. Tri t ca cc lotofag gi y s mp ca chn tri mi. Bn c ch rng khi my bay bay thp trn u, bay ln cao cao m thanh ng c c gim i lin mt cht khng? Ngi ta gi l hiu ng Dople theo tn gi ca nh vt l hc ngi o theo o thin cha tn l Johan Dople, ngi pht hin ra hiu ng ny vo gia th k 19. N cng d gii thch, khi my bay tin li gn, th sng m thanh t ng c lm dao ng mng trong nhiu hn l khi my bay khng chuyn ng. iu lm tng cao ca m thanh. Khi my bay i xa tn sut dao ng m thanh m tai bn cm nhn c cng t i. m thanh tr nn thp. Chnh l s tuyt i nh vy xut hin trong trng hp khi ngun nh sng chuyn ng nhanh v pha cc bn hoc tch khi cc bn. ng thi ci khng i phi l vn tc nh sng (lun lun l khng i), ch khng phi l di sng ca n. Nu nh bn v ngun sng chuyn ng ngc chiu nhau, th hiu ng Dople lm ngn chiu di ca sng nh sng, ng thi di ng mu v pha u tm ca quang ph. Nu nh bn v ngun sng xa nhau th hiu ng Dople cho mt s di ng tng t v pha quang ph mu .

Gamop mt trong nhng bi ging k lch s (khng nghi ng g na m l mt giai thoi) vi hiu ng Dple, mt hiu ng qu tt khi phi dn n ra y. iu xy ra, dng nh, bi mt nh vt l hc ni ting ngi M t trng i hc Gin Hpkin, Rbe Vut, ngi kin tr Bantimo v s chuyn dn sang nh sng mu . Trc trng ti, Vut trn c s hiu ng Dple gii thch r rng rng do vn tc ln ca chuyn ng m xut hin s chuyn dch mu sang mu tm ca quang ph, do m anh ta cm th nh mu xanh. Trng ti nghing v bin lun ca Vut nhng li bt ng c mt sinh vin ca Vut m cch y khng lu Vut nh trt. Anh ta tnh nhanh ra vn tc cn phi c nh la n chiu t mu thnh mu xanh. Trng ti t chi vic quy li ban u v pht Vut v vt qu tc . Dple ngh rng hiu ng pht hin gii thch mu thy c ca cc v sao xa xm: cc ngi sao mu phi chuyn ng t pha tri t, cc ngi sao mu xanh da tri th v pha tri t. Nh thy vn khng phi nh vy (nhng mu ny c gii thch bi nhng nguyn nhn khc). Vo nhng nm 20 ca th k, chng ta pht hin ra rng, nh sng t cc thin h xa c s dch chuyn r rng sang pha m s di chuyn ny khng th gii thch sc thuyt phc khc hn l cho rng cc thin h ny chuyn ng t pha tri t. Hn na s di chuyn tng ln trung bnh t l vi khong cch t thin h n tri t. Nu nh n thin h A xa hn hai ln so vi n thin h B, t s di chuyn t A ln hn chng hai ln ca s di chuyn mu t B: Theo khng nh ca nh thin vn hc ngi Anh Fret Hoy s di chuyn mu i vi tnh ton trong chm sao qu t (Hyia) chng minh rng tinh on i xa tri t vi vn tc ln bng khong 61000 km/giy. Ngi ta tm cch gii thch khc nhau khng phi bng hiu ng Dple, m bng phng php khc no . Theo l thuyt "mt mi nh sng" th nh sng cng i xa, tn s dao ng ca n cng nh ( l mt dn d tuyt vi ca gi thuyt ad hoc, tc ca gi thuyt ch lin quan vi hin tng thng xuyn , bi v khng c mt minh chng khc c li cho n). C cch gii thch khc cho rng nh sng i qua lp bi v tr s dn n xut hin s di chuyn. Trong m hnh ca de Xit s di chuyn thy c rt r t t sut cong ca thi gian. Nhng s gii thch n gin nht ph hp tt nht vi thc t bit khc l ch, s di chuyn mu trn thc t minh chng v s chuyn ng c thc ca cc thin h. Xut pht t tin m chng bao lu pht trin mt seri mi cc m hnh "v tr m rng". Song s m rng ny khng c ngha l chnh cc thin h t m rng (dn n) hoc l (nh by gi ngi ta cho rng nh vy) khong cch gia cc thin h trong cc tnh ton tng ln. Nh mi ngi u bit, s m rng ny ko theo s tng ln ca khong cch gia cc tnh ton. Cc bn hy hnh dung mt ng bt ln trong bao gm hng trm ht Izumin. Mi ht Izumin l mt tinh on. Nu ng bt a vo l, n s dn n u theo mi hng, nhng kch c ca Izumin vn nh c. Khong cch gia cc Izumin tng ln. Khng mt Izumin no c gi l trung tm ca s dn n. T quan im v ht Izumin ring l bt k cc ht Izumin cng ln vn tc biu kin v s tch xa ca n cng ln. M hnh v tr ca Anhxtanh l tnh. iu c gii thch rng ng pht trin m hnh ny trc khi cc nh thin vn hc pht hin ra s dn n (m rng) ca v tr. phng s cun ht ca v tr t cc lc t trc v s dit vong ca n, Anhxtanh buc phi gi thit cho m hnh ca mnh rng cn mt lc na (ng a vo m hnh ca mnh vi tn gi l lc thng xuyn ca v tr) m vai tr ca n l y v gi cc v sao mt khong cch nht nh vi nhau. Nhng tnh ton sau ny c thc hin ch ra rng m hnh ca Anhxtanh l khng n nh ta nh ng tin ng nghing. Mt tc ng rt nh s lm n v bn phi hoc bn tri, m v bn phi th ng vi v tr gin n, m v bn tri th

ng vi v tr co rt. S pht hin ra di ng mu ch ra rng v tr trong bt k trng hp no u khng b co rt, cc nh v tr hc thin v cc m hnh v tr dn n. Ngi ta xy dng cc m hnh ton nng v v tr dn n. Nh nh bc hc Lin x (c) Alecxngr Phnitman v gio s ngi B tn l Gioocgi Lemt xy dng nn hai m hnh ni ting nht. C m hnh khng gian c xem l co rt (t sut cong l dng), m hnh khc li xem l khng co rt (t sut cong l m), m hnh th ba vn v s co rt khng gian li ng. Mt trong nhng m hnh c Edington ngh v c m t trong cun sch kh hp dn c tn l "V tr gin n". M hnh ca ng v thc hnh rt ging vi m hnh ca Anhxtanh, n b co rt, ging nh qu cu bn chiu ln v dn n u theo c ba s o v khng gian. Song, hin nay cc nh thin vn khng tin rng khng gian b co rt. Nh mi ngi u bit mt vt cht trong khng gian khng t sut cong l dng. Cc nh thin vn a quan nim v tr l khng b co rt hoc v tr v cng vi t sut cong tng qut l s m ging nh b mt ca yn nga. Bn c khng nn ngh rng nu b mt hnh cu c t sut cong l dng, th bn trong b mt ny s c t sut cong l m. T sut cong ca mt hnh cu l dng khng ph thuc vo iu l nhn n t pha no, t ngoi vo hay t trong ra ngoi - t sut cong m ca b mt yn nga l do ti mt im bt k ca n b mt ny c t sut cong khc nhau. N l lm nu bn k trn bng tay t phn sau sang phn trc, v li nu bn k tay t mp ny sang mp khc. T sut cong ny c biu th bng s dng, t sut cong khc la biu th bng s m. c c t sut cong ca mt ny ti im bit hai s ny cn c nhn ln. Nu ti mi im s l m, nh cn phi c khi b mt ti im bt k b cong theo kiu khc th ngi ta ni rng b mt c t sut cong l m. B mt khoanh trn (hnh ci trng) l mt th d ni ting khc ca b mt c t sut cong m. Tt nhin cc b mt tng t l nhng m hnh th s ca khng gian ba chiu c t sut cong m. C th l vi s xut hin ca cc knh thin vn cng sut ln hn ngi ta s phi gii quyt vn xem l t sut cong no ca v tr l dng, l m hoc bng khng. Knh vin vng cho php nhn thy cc thin h ch l trong mt dng khi mt cu nht nh. Nu cc thin h c phn b mt cch ngu nhin v nu khng gian l clit (t sut cong bng khng) th s thin h bn trong mt cu tng t phi lun lun t l vi lp phng bn knh ca mt cu ny. Ni cch khc, nu xy dng mt knh thin vn c th nhn xa gp i so vi bt k knh thin vn no trc th s thin h nhn thy c phi tng ln t nm n 8. Nu bc nhy l nh hn th iu c ngha l t sut cong ca v tr l s dng, nu ln hn th l s m. C th ngh rng cn phi l ngc li, nhng chng ta hy xem xt trng hp ca mt hai s o vi t sut cong l dng v m. Gi s t mt tm cao su phng ta ct mt vng trn. Trn dn cc Izumin cch nhau na cm mt. cho tm cao su c hnh dng mt cu, cn p n li v cc 1/umin cng xch li gn nhau hn. Ni khc i, nu trn b mt hnh cu cc Izumin cch nhau na cm mt th cn s Izumin t hn. Cn nu tri tm cao su ln mt yn nga th cc Izumin dn ra trn khong cch ln, tc l mun trn b mt yn nga gi khong cch gia cc Izumin na cm th phi c nhiu Izumin hn. Hi c vn o c ch ny khi ni vui rng nu bn mun mua mt chai bia, bt buc bn phi ni vi ngi bn hng rng bn mun mua mt chai bia c khng gian cong l m, ch khng phi l dng! Vi s xut hin ca m hnh ngay lp tc vn phn Olbe v nh sng ca bu tri m c lm sng t. M hnh tnh ca Anhxtanh t h tr v mt ny. Thc vy, n ch cha ng mt s hu hn s lng mt tri, nhng do dt ca khng gian trong m hnh

nh sng ca cc mt tri ny buc phi lan ta mi mi ton v tr bng cch un cong ng i ca mnh ph hp vi t sut cong cc b ca khng gian thi gian. Kt qu l bu tri m ta sng ging nh trong trng hp c v s mt tri nu khng gi thit rng v tr ang cn qu tr, nhiu nh sng ch c th thc hin mt s hu hn cc vng xoy. Khi nim v tr dn n gt b rt n gin vn ny. Nu cc thin h xa xi ri xa tri t vi vn tc t l vi khong cch n chng th s lng y nh sng n c tri t phi gim thiu. Nu mt thin h xa vn tc ca n c th vt qu vn tc nh sng khi nh sng cch n ni chung khng bao gi t ti ch chng ta. Ngy nay nhiu nh thin vn cho rng nu nh v tr dn n, th hn khng c s khc bit thc s no gia ngy v m. Hin tng vn tc ca cc thin h xa xi i vi tri t c th vt qu vn tc nh sng dng nh l ph v nguyn l: khng mt vt th vt cht no c th chuyn ng nhanh hn vn tc nh sng. Nhng nh chng ta thy chng 4 nguyn l ny c hiu lc ch trong cc iu kin ph hp vi cc yu cu ca thuyt tng i hp. Trong thuyt tng i tng qut cn din t li nh sau: khng mt tn hiu no c th truyn i nhanh hn nh sng. Song vn ang c vn quan trng cn tranh ci nh sau: trn thc t c th c cc thin h xa xi khc phc c ro cn nh sng v sau khi tr thnh khng nhn thy c, vn lun lun bin mt do tng ngn ca con ngi, thm ch nu nh con ngi c b tr c mt knh vin vng cc mnh m ta c th hnh dung ra. Mt s chuyn gia cho rng vn tc nh sng trn thc t l gii hn v chnh bn thn cc thin h xa xi nht cng d b xu i hn m khng bao gi hon ton nhn thy c (tt nhin trong iu kin con ngi phi b tr nhng my mc nhy cm quan st chng). Nhng thin h gi nua, nh ai c ln nhn xt, khng bao gi b cht i. n gin l chng dn dn bin mt. Song d hiu l khng mt thin h no bin i vi ngha l vt cht ca v tr b bin mt. n gin l n t c vn tc khng th pht hin bng knh vin vng trn tri t. Thin h bin mt tip tc nhn thy c t cc thin h khc gn vi n. i vi mi thin h tn ti mt "ng chn tri quang hc" kiu nh mt ranh gii hnh cu m knh vin vng khng th xuyn thng. Cc ng chn tri hnh cu ny i vi hai thin h bt k khng trng nhau. Cc nh thin vn tnh rng cc im m sau thin h bt u bin i t trng ngm ca chng ta nm khong xa gp i so vi min t c ca bt k knh vin vng quang hc hin i no. Nu nh gi thit l ng th by gi nhn thy mt phn tm ca tt c cc thin h m mt thi im no c th quan st c. Nu v tr dn n (khng quan trng l khng gian phi phng khng dt hoc l dt) th xut hin vn hc ba l nh vy. Vy th v tr trc kia ging ci g? C hai cch thc khc nhau tr li cu hi ny, hai m hnh v tr hin i. C hai m hnh u c cp chng sau. V n hoc l trng thi n nh? ^ Bn th hnh dung mt bc tranh v tr t t dn n, sau lm ngc li nh xy ra trn mn nh. R rng l trong "qu kh ph y bng ti v khng cng ca thi gian" nh c ln Sexpia ni, tng c lc s lng vt cht tp trung vo mt khi vt nh. C th l ton b qu trnh dn n bt u nhiu t nm trc y vi mt v n ln u tin. l quan im v n ln u tin c Lemet xut v ngy nay c c ngi bo v nhit thnh nht m i biu l Gamop.

Gamop trong cun sch "s to thnh v tr" bo v thuyt phc hc thuyt ca mnh. Lemet cho rng v n xy ra chng nm t nm trc y, say m nh gi tui ca v tr vn thin v pha tng dn ln. Hin nay ngi ta cho rng tui t 20 n 25 t nm l gn ng nht. Nh vy, theo Gamop c thi k ton b vt cht trong v tr tp trung trong mt qu cu n nht kh m c ca mt khi vt cht gi l Item (l tn gi c Hy lp ca khi vt cht nguyn thy). Vy th n t u m ra? Gamop cho rng n c to thnh do kt cu ca s dn nn t trc ca v tr. V giai on dn nn ny, ng nhin chng ta khng th nhn bit c iu g. Ging nh m hnh ca Lemet, m hnh Gamop bt u t mt v n c gi l "thi im to thnh", nhng khng phi vi ngha rng ti khng c g to ra mt ci g m l vi ngha to ra mt dng t mt ci g khng c hnh dng trc . Ngay trc v n nhit v p sut ca Item l rt cao. Sau xy ra v n k l khng th tng tng ni. Trong cun sch ca mnh, Gamop phn tch chi tit mi ci c th xy ra sau . Cui cng t bi v kh dn n m to thnh cc ngi sao. S dn n ca tng i ngy nay l s tip tc ca vn ng tng hp vt cht bi v n ban u. Gamop cho rng s vn ng khng bao gi ngng. Hin nay, cnh tranh vi l thuyt v n ca Gamop ch yu l l thuyt v tr n nh c xut vo nm 1948 bi ba nh bc hc ca trng i hc Cambrit l Hecman Buni, Tomat Hon v Fut Hoy. Bo v thuyt phc nht l thuyt ny l cun sch ph bin ca Hoy "Bn cht ca v tr". Ging nh trong l thuyt ca Gamop, trong l thuyt trng thi n nh, ngi ta chp nhn s dn n ca v tr v khng gian c xem l m v v cng, ch khng phi l ng kn nh m hnh ca Edington. Khc vi l thuyt ca Gamop, l thuyt ny khng bt u t v n, trong , ni chng l khng c im khi u. Khng phi ngu nhin m u cun sch ca Hoy khc vi u cun sch ca Gamop ch l s thay i mt t. V tr ca Hoy khng c thi im to thnh nh chng ta thy cng nhanh chng c c v s cc kin to nh. Hoy xy dng cng thc nh sau. "Mi m my thin h, mi ngi sao, mi nguyn t u c bt u, nhng khng phi l v tr ni chung. V tr l mt ci g ln hn cc b phn ca n, mc d kt lun ny c th t ra l bt ng". V tr n nh lun lun trong trng thi chuyn ng t tn. Nu nh chng ta c th k li hng trm nghn t nm trc y, chng ta hn thy c nhng kiu dng ca cc thin h ang pht trin trong bt k b phn no ca v tr, cha ng chnh nhng kiu dng ca cc v sao ang gi i, m mt s trong c cng kiu dng ca cc hnh tinh quay xung quanh cc v sao . V trn mt s hnh tinh y, c th l tn ti nhng dng tng t ca s sng. C th l tn ti v s hnh tinh trn vo chnh thi khc ny (c lp vi iu n c ngha g) nhng thc th c tr tu phng cc nh du hnh v tr u tin ca mnh vo v tr. V tr l n nht (theo ngha khi qut nht ca t ) trong khng gian v tn v thi gian v tn. S dn n ca n khng phi l hu qu ca v n. l do mt lc y no m bn cht ca n ang cn c tranh lun si ni. Lc ny ging nh hng s v tr cn li ca Anhxtanh. N y cc thin h ra cho n khi chng cn cha bin mt khi "trng ngm" khi vt qua ro cn nh sng. Hin nhin, s bin mt ny xy ra t im ngm ca ngi quan st trong thin h chng ta. Khi ngi quan st t tri t nhn thy thin h X v lng ging ca n ri xa nhau, ngi quan st t thin h X nhn thy cng nh vy t thin h chng ta. Mt vn quan trng t ra. Nu tng i lun lun dn n v s tip tc dn n, th ti sao n li m c hn? R rng l khng c cch khc gii thch trng thi n nh, ngoi cch gi thit rng vt cht mi c to thnh lin tc, c th l di dng hydro - mt nguyn

t n gin nht trong cc nguyn t. Theo Hoy, nu nh trong mt thng khng gian (hu nh khng th vit v quan im ca Hoy m khng tn ng s dng cch hnh dung ) c mi nguyn t hyro c to ra trong khong 10 triu nm, th hn l s duy tr c v tr trong trng thi n nh. ng nhin, vn tc m vi vn tc vt cht c to thnh cn phi va vn sao cho cn bng c qu trnh gim thiu mt . Vy th cc nguyn t hyro ly t u ra? Khng ai dm tr li vn ny. chnh l im khi u l thuyt ca Hoy. Nu nh kin tr lng tin vo vic thnh to t khng c g, th l im m trong l thuyt trng thi n nh xy ra, v ng tin hn l s sng to din tin khng ngng. C hai l thuyt ang tranh chp - l thuyt v n v l thuyt trng thi n nh - u c th ph hp vi tt c cc s kin bit v v tr (chnh xc hn l vi nhng iu m thi im ny ngi ta xem l bit), cng nh vi tt c cc nguyn l ca thuyt tng i. Hin nay c hai l thuyt u c chp nhn nh nhau. Hng nm nhng quan st mi no khng nh l thuyt v n v to ra s nghi ng i vi l thuyt trng thi n nh, song chng u c cn bng bi cc kt qu quan trc mi, khng nh l thuyt trng thi n nh v to ra s nghi ng i vi l thuyt v n ln. Nu cc bn c sch bo ca ngi bo v l thuyt no bn s thy rng tc gi vit sao cho mi s liu thin v bn ny hoc bn kia. Bn hy cnh gic. Khi cc chuyn gia bt ng kin bn hy tnh to khi thin v kin ca ai nu nh bn cha thc s cm nhn v tnh thuyt phc ca n. Gamp cng khai vit v cm tnh ca mnh i vi l thuyt v n. Cng nh vy, Hoy cng khai ng h l thuyt trng thi n nh (ti c bit rng hin nay cc nh tm l hc vn cha gii thch hai hin tng trn c s tm thn ca nhng ngi bo v chng, song c th tin rng cui cng s dn ti iu ). Nu nh khng c thin cm th v mt l tr cn phi ch i cho n khi cc nh thin vn hc a nhng c liu y c th quyt p ng theo l thuyt no. Cn c nhiu m hnh v tr khc na. Mt s c xut mt cch nghim tc, s khc th nh th tr a. C m hnh trong khng gian xon li ging hnh phu. Nu nh bn i vng quanh mt v tr nh vy mt lt, bn s li ch bt u cuc hnh trnh, c iu tt c s o ngc nh trong gng. ng nhin bn c th i vng quanh n mt ln na v tr v ch c. C c m hnh v tr hnh tr trong cc v n lun phin thi k dn n v thi k dn nn. Chu k c lp li khng cht nh kiu phc sinh vnh hng ca cc nh trit hc v tn gio phng ng (cng xin ni rng Etga Po trong tc phm v v tr khc l ca mnh di tiu "rka" (tm ra ri!), m ng nh gi cao, bo v m hnh v tr hnh tr hin nay dng giai on dn nn). Cc oan nht trong s cc m hnh, nh bit, l m hnh "tng i ng hc" c xut bi nh thin vn hc thuc trng i hc Oxphit l Eua Min. Trong chp nhn c hai dng thi gian rt khc nhau. mt thut ng (khi nim) thi gian tui v kch thc v tr l v tn v n hon ton khng dn n. thut ng thi gian khc n li c kch thc hu hn v dn n ngy t lc thnh to. Dng thi gian no c chn lm ch yu l vn thun tin m thi. Nh ton hc ngi Anh l Etmun Uytc c ln ngh (di hnh thc tu) mt l thuyt v tr co tht, trong v tr hu hn khng ch b co li, m vt cht khng ngng i v ni m t n n theo l thuyt ca Hoy. Th gii cui cng s hon ton bit mt, nhng khng km theo v n, m l ting th ht ra cui cng. "L thuyt ny c u im - Uytc vit - n cho mt bc tranh rt n gin v s chm ht ca v tr". Tt nhin mt l thuyt nh vy cn c gii thch ti sao chng ta quan st thy khng phi l s x dch mu tm, m l mu trong quang ph ca cc thin h, nhng lm iu th d dng. Mun vy cn phi vay mn de Xit mt trong nhng phng php v gi thit rng thi gian tng tc ng i ca

n (mt trong nhng nh vt l nhn xt vui rng iu ch c th gii thch l ti sao chng ta tr nn gi i, v dng nh mt nm tri i nhanh nh mt thng - Trn thc t n tri nhanh nh thng) nh sng n vi tri t t thin h xa xm lc chnh l nh sng ca thin h hng t nm trc , khi cc dao ng in t xy ra chm dn i. iu c th dn n s di ng mu ln vt qua s x dch Dpl sang min trn ca quang ph. ng nhin, thin h cng xa, n cng gi hn v hn. Thc t c th xy dng cng thc m hnh v tr co tht ch ra rng cc phng trnh thuyt tng i mm do bit nhng no. Chng c th ph hp vi nhiu m hnh v tr khc nhau, mi m hnh c th gii thch mi iu quan st c hin nay. Tht l th v nhn thy rng nh trit hc ngi Anh Frenxit Bacn vo nm 1620 trong tc phm ca mnh "Novum Organum" (T chc mi) vit : "V bu tri c th kin to nhiu gi thuyt khc nhau, song nhng gi thuyt phi ph hp vi cc hin tng". V tr hc hin i khng thay i v mt ny, cho d s lng hin tng c quan st l rt ln; nh vy, c c s gi thuyt rng cc m hnh hin i cng tin dn ti chn l hn l cc m hnh c. Tt nhin, cc m hnh v tr phi tri qua hnh trm nm da trn c s nhng s liu thin vn cn cha c ti hin nay c th hon ton khng thch hp vi bt k m hnh no ca chng ta m gi y ang c nghin cu nghim tc. C cu chuyn vui nho nh ca nh vn Ieclan lnh cha Danxen (trong cun sch ca ng nhan "Con ngi n tht phng hong" trong Atlas, k li cho anxen chuyn xy ra rng vo mt ngy khi nh c khoa hc nhng ngi cht thi tin vo m hnh v tr c Hylp, Atlas ni rng nhim v ca chng kh l n n v phin toi. Chng b lnh, bi v phi eo trn c cc nam ca tri t, cn hai tay chng lun lun b t bi hai i dng. Nhng chng tip tc thc hin nhim v ca mnh cho n khi loi ngi vn tin vo chng. Sau , Atlas bun b ni th gii bt u tr nn "qu thng thi". Atlas quyt nh rng mnh khng cn cn thit na, chng li th gii v ra i. "Nhng, Atlas ni, y v suy ngh, trn tr. Song ti ngc nhin su sc; ngc nhin v iu xy ra khi ti lm iu . "Vy iu g xy ra?" "Tung nh khng c g. n gin l khng c g c". Trong cun sch ny ti c nh k mt cu chuyn v iu xy ra do kt qu ca s kin gn vi chng ta hn khi thng Niutn ca chuyn ng tuyt i, sau Anhxtanh li tri t cho chng ta v ra i. Vi tri t khng c g c bit xy ra c, ch t l ang nh vy. N tip tc quay xung quanh trc ca n, cng ta theo xch o v quay xung quanh mt tri. Nhng trong vt l hc d sao cng c ci g xy ra. Kh nng l gii ca vt l hc, kh nng d on ca n v hn th na kh nng thay i b mt tri t v pha tt hoc xu ln hn nhiu so vi bt k thi gian no trc y. Ht