TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC CAÀN THÔ

KHOA COÂNG NGHEÄ

BAØI GIAÛNG
LÖU HAØNH NOÄI BOÄ

Baûn ñoà hoïc vaø

Heä thoáng thoâng tin ñòa lyù(GIS)

Bieân soaïn
MSc. NGUYEÃN HIEÁU TRUNG

Caàn Thô, thaùng 7 naêm 2000

 MUÏC LUÏC

I. KHAÙI NIEÄM VEÀ BAÛN ÑOÀ............................................................................................................... 4

II. TRAÙI ÑAÁT-QUAÛ CAÀU ÑÒA LYÙ ..................................................................................................... 4

HÌNH DAÏNG - KÍCH THÖÔÙC TRAÙI ÑAÁT: ..................................................................................................... 4

2. CAÙC QUI ÖÔÙC VEÀ ÑIEÅM VAØ ÑÖÔØNG CÔ BAÛN ÑEÅ XAÙC ÑÒNH VÒ TRÍ CAÙC ÑOÁI TÖÔÏNG ÑÒA LYÙ TREÂN BEÀ
MAËT TRAÙI ÑAÁT ......................................................................................................................................... 5
3. TOÏA ÑOÄ ÑÒA LYÙ .............................................................................................................................. 6

III. CÔ SÔÛ TOAÙN HOÏC CUÛA BAÛN ÑOÀ ............................................................................................. 6

1. TÆ LEÄ .............................................................................................................................................. 6
2. PHEÙP CHIEÁU BAÛN ÑOÀ ...................................................................................................................... 7
3. HEÄ THOÁNG PHAÂN MAÛNH VAØ DANH PHAÙP BAÛN ÑOÀ .......................................................................... 9

IV. PHÖÔNG PHAÙP THEÅ HIEÄN BAÛN ÑOÀ ...................................................................................... 11

1. PHAÂN LOAÏI BAÛN ÑOÀ ..................................................................................................................... 11

2. THAØNH PHAÀN CUÛA BAÛN ÑOÀ .......................................................................................................... 13
THAØNH PHAÀN CHÍNH .............................................................................................................................. 14
THAØNH PHAÀN THÖÙ HAI ........................................................................................................................... 14
THAØNH PHAÀN PHUÏ TRÔÏ .......................................................................................................................... 14
3. ÑOÄ CHÍNH XAÙC ............................................................................................................................ 14
A. CHÍNH XAÙC VEÀ VÒ TRÍ ............................................................................................................... 14
CHÍNH XAÙC VEÀ CHUÛ ÑEÀ .......................................................................................................................... 14
CHÍNH XAÙC VEÀ CAÙCH THEÅ HIEÄN ............................................................................................................. 14
4. CHUÙ GIAÛI TREÂN BAÛN ÑOÀ - NGOÂN NGÖÕ BAÛN ÑOÀ ............................................................................ 14
5. PHÖÔNG PHAÙP THEÅ HIEÄN THOÂNG TIN TREÂN BAÛN ÑOÀ .................................................................... 16
A. PHÖÔNG PHAÙP KYÙ HIEÄU: .......................................................................................................... 16
B. PHÖÔNG PHAÙP BIEÅU ÑOÀ ÑÒNH VÒ:....................................................................................................... 17
C. PHÖÔNG PHAÙP CHAÁM ÑIEÅM: .............................................................................................................. 17
D. PHÖÔNG PHAÙP KYÙ HIEÄU ÑÖÔØNG CHUYEÅN ÑOÄNG: .............................................................................. 18
E. PHÖÔNG PHAÙP ÑÖÔØNG ÑAÚNG TRÒ: ..................................................................................................... 18
F. PHÖÔNG PHAÙP NEÀN CHAÁT LÖÔÏNG:..................................................................................................... 19
G. PHÖÔNG PHAÙP CARTOGRAM:............................................................................................................ 19
6. SÖÏ KHAÙI QUAÙT HOÙA (GENERALIZATION) VAØ SÖÏ PHOÙNG ÑAÏI (AXAGGERATION) ......................... 20

I. TOÅNG QUAÙT.................................................................................................................................. 21

1. GIS LAØ GÌ ? ................................................................................................................................... 21

2. ÖÙNG
NG DUÏNG CUÛA GIS ..................................................................................................................... 21
3. THAØNH PHAÀN CUÛA GIS ................................................................................................................. 22

II. CAÁU TRUÙC DÖÕ LIEÄU TRONG GIS ............................................................................................ 23

2
1. DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN ................................................................................................................. 24
2. DÖÕ LIEÄU PHI KHOÂNG GIAN ........................................................................................................... 24
3. DÖÕ LIEÄU VAØ CÔ SÔÛ DÖÕ LIEÄU ......................................................................................................... 25
4. LIEÂN KEÁT DÖÕ LIEÄU TRONG CSDL ................................................................................................ 25

III. MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN ......................................................................................... 25

1. MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU RASTER .......................................................................................................... 27

A. PHÖÔNG PHAÙP RUN-LENGTH ENCODING:......................................................................................... 27
B. PHÖÔNG PHAÙP VALUE POINT ENCODING:......................................................................................... 28
C. PHÖÔNG PHAÙP QUATREES:................................................................................................................ 28
2. MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU VECTOR .......................................................................................................... 29
A. SPAGHETTI DATA MODEL (SDM): ................................................................................................... 29
B. TOPOLOGICAL MODEL: ..................................................................................................................... 30
C. TRIANGULAR IRREGULAR NETWORK (TIN): .................................................................................... 31

CÔ SÔÛ DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN(CSDLKG)..................................................................................... 33

1. ÑOÁI VÔÙI MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU RASTER ............................................................................................. 34

2. ÑOÁI VÔÙI MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU VECTOR ............................................................................................ 35

V. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN CÔ BAÛN (BASIC SPACIAL
OPERATIONS) .................................................................................................................................... 36

1. THUAÄT TOAÙN TREÂN VECTOR.....................................................................................................

VECTOR 36
A. PHAÂN LOAÏI (RECLASSIFY) ........................................................................................................ 36
B. VUØNG ÑEÄM (BUFFER) ...................................................................................................................... 37
C. CHOÀNG BAÛN ÑOÀ (OVERLAY) ........................................................................................................... 38
2. THUAÄT TOAÙN TREÂN RASTER......................................................................................................
RASTER 39
A. CAÙC PHEÙP TOAÙN ÑAÏI SOÁ TREÂN BAÛN ÑOÀ (+ , - , *, /) .................................................................. 39
B. CAÙC PHEÙP TOAÙN LUAÄN LYÙ TREÂN BAÛN ÑOÀ (BOLEAN OPERATION)............................................. 40
C. PHAÂN TÍCH LAÂN CAÄN (NEIGHBOURHOOD) ............................................................................... 40

3
 PHAÀN I: BAÛN ÑOÀ
I. KHAÙI NIEÄM VEÀ BAÛN ÑOÀ
Baûn ñoà laø moät moâ hình cuûa caùc thöïc theå vaø caùc hieän töôïng treân traùi ñaát, trong ñoù caùc thöïc
theå ñöôïc thu nhoû, ñôn giaûn hoùa vaø caùc hieän töôïng ñöôïc khaùi quaùt hoùa ñeå coù theå theå hieän
ñöôïc treân maët phaúng baûn veõ. Baûn ñoà chöùa caùc thoâng tin veà vò trí vaø caùc tính chaát cuûa vaät
theå vaø caùc hieän töôïng maø noù trình baøy.

Theá giôùi thöïc raát roäng lôùn vaø phöùc taïp, ngoaøi ra theá giôùi thöïc coù quaù nhieàu kích thöôùc ñeå
chuùng ta coù theå thaáy bao quaùt ñöôïc. Neáu moät phaàn khoâng gian ñöôïc choïn ñeå trình baøy döôùi
moät tæ leä nhoû hôn thöïc teá thì chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc caáu truùc vaø daïng cuûa phaàn khoâng
gian ñoù deã hôn nhieàu vaø töø ñoù coù theå hieåu thaáu ñaùo ñöôïc khu vöïc nghieân cöùu vaø coù theå ñöa
ra ñöôïc quyeát ñònh ñuùng ñaén (nhö vieäc tìm ñöôøng ñi, vieäc qui hoaïch moät tuyeán ñöôøng, vieäc
tìm kieám moät vò trí thích hôïp ñeå xaây döïng khu coâng nghieäp,...)

Thoâng thöôøng baûn ñoà laø moät moâ hình theo tæ leä. Coù nghóa laø tæ leä cuûa khoaûng caùch treân baûn
ñoà vaø khoaûng caùch treân thöïc teá seõ baèng nhau ôû moïi vò trí treân baûn ñoà, maëc duø coù moät vaøi sai
soá khoâng theå traùnh khoûi neáu moät phaàn cuûa maët caàu ñöôïc theå hieän treân maët phaúng. Chuùng ta
thöôøng gaëp vaán ñeà naøy trong baûn ñoà coù tæ leä nhoû trình baøy moät khu vöïc roäng lôùn.

Thöïc chaát baûn ñoà laø moät heä thoáng thoâng tin veà khoâng gian vì noù coù khaû naêng truyeàn ñoåi
thoâng tin nhö baùo chí, saùch hay voâ tuyeán truyeàn hình. Chuùng ta coù theå xem baûn ñoà vaø tìm
thaáy caùc thoâng tin maø ngöôøi veõ baûn ñoà muoán truyeàn taûi, ví duï nhö baûn ñoà baûn ñoà ñòa hình,
baûn ñoà daân soá, baûn ñoà quy hoaïch söû duïng ñaát, baûn ñoà ñòa chaát thuûy vaên, baûn ñoà ñòa chaát moâi
tröôøng,...

II. TRAÙI ÑAÁT-QUAÛ CAÀU ÑÒA LYÙ

1. Hình daïng - kích thöôùc traùi ñaát:

Beà maët töï nhieân traùi ñaát raát phöùc taïp veà maët Màût âëa hçnh
hình hoïc vaø khoâng theå bieåu thò noù bôûi moät
qui luaät xaùc ñònh, hình daïng traùi ñaát ñöôïc
Màût ellipsoid
hình thaønh vaø bò chi phoái bôûi hai löïc laø löïc
haáp daãn vaø löïc ly taâm taïo neân hình daïng
ellipsoid cuûa traùi ñaát (hình II.1) Màût geoid

BÃÖ MÀÛT TRAÏI ÂÁÚT

Trong traéc ñòa ngöôøi ta duøng maët geoid, beà
maët naøy ñöôïc taïo bôûi maët nöôùc bieån trung Hçnh II.1

bình yeân tónh keo daøi qua caùc luïc ñòa vaø haûi
ñaûo taïo thaønh moät maët cong kheùp kín, coù ñaëc ñieåm laø ôû baát kyø ñieåm naøo naèm treân phaùp
tuyeán cuõng truøng vôùi phöông daây doïi . Ngoaøi ra, do taùc duïng cuûa troïng löïc, söï phaân boá
khoâng ñoàng ñeàu cuûa vaät chaát coù tæ troïng khaùc nhau trong lôùp voû cuûa traùi ñaát laøm cho beà maët
geoid bò bieán ñoåi phöùc taïp veà maët hình hoïc.

Nhö vaäy, beà maët hoaøn chænh cuûa traùi ñaát khoâng phaûi laø beà maët ñuùng toaùn hoïc, maø chæ laø maët
saün coù cuûa chính traùi ñaát. Trong khoa hoïc traéc ñòa baûn ñoà, ñeå tieän lôïi cho caùc baøi toaùn ño
ñaïc, ngöôøi ta laáy maët ellipsoid troøn xoay coù hình daïng vaø kích thöôùc gaàn gioáng maët geoid
laøm beà maët toaùn hoïc thay cho maët deoit goïi laø ellipsoid traùi ñaát. Ellipsoid coù khoái löôïng
baèng khoái löôïng geoid, taâm cuûa noù truøng vôùi troïng taâm traùi ñaát, maët phaúng xích ñaïo truøng
4
vôùi maët phaúng xích ñaïo traùi ñaát. Kích thöôùc vaø hình daïng cuûa ellipsoid traùi ñaát ñöôïc xaùc
ñònh bôûi giaù trò caùc phaàn töû cuûa noù (hình II.2):

Ñoä deït ( = (BK truïc lôùn a - BK truïc nhoû b) / BK truïc lôùn a

cæûc

a α = 1/298,3
a= 6.378.425
xêch âaûo
b = 6.356.864

CAÏC THAM SÄÚ CUÍA GEOID

Hçnh II.2
Nhieàu coâng trình ngieân cöùu khoa hoïc nhaèm xaùc ñònh (, a, b cuûa ellipsoid traùi ñaát nhöng keát
quaû khoâng thoáng nhaát, ôû nöôùc ta caùc trò soá cuûa F.N Kraxovski naêm 1946 ñöôïc duøng laøm trò
soá chính thöùc ño ñaïc: ( = 1/298,3; a = 6.378.425; b = 6.356.864
Caùc soá lieäu kích thöôùc traùi ñaát ñöôïc tính nhö sau:
Baùn kính trung bình traùi ñaát: 6.371,166 km
Ñoä daøi voøng kinh tuyeán: 40.008,5 km
Chu vi xích ñaïo: 40.075,5 km
Dieän tích beà maët traùi ñaát 510,2 trieäu km2
Theå tích traùi ñaát: 1083 x 102 km3
Tæ troïng trung bình: 5,52 g/cm3
Troïng löôïng cuûa traùi ñaát: 5,977 x 1021 taán

Vì ñoä deït cuûa ellipsoid traùi ñaát nhoû, neân trong tröôøng hôïp ño ñaïc khu vöïc nhoû, ngöôøi ta coù
theå coi traùi ñaát nhö moät khoái caàu coù baùn kính gaàn truøng vôùi truïc quay cuûa traùi ñaát, R, theo
F.N Kraxovski laø 6371,116 km.
2. Caùc qui öôùc veà ñieåm vaø ñöôøng cô baûn ñeå xaùc ñònh vò trí caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân beà maët
traùi ñaát
a. Cöïc traùi ñaát: Giao ñieåm giöõa baùn kính truïc nhoû (truïc traùi ñaát) vaø maët ellipsoid traùi ñaát
goïi laø caùc cöïc. Traùi ñaát coù hai cöïc laø cöïc Baéc (P) vaø cöïc Nam (P').
b. Caùc kinh tuyeán: Caùc maët phaúng chöùa truïc traùi ñaát vaø hai cöïc laø maët phaúng kinh tuyeán.
Giao tuyeán giöõa maët phaúng kinh tuyeán vaø maët ellipsoid traùi ñaát laø kinh tuyeán.
c. Caùc vó tuyeán: Caùc maët phaúng thaúng goùc vôùi truïc traùi ñaát ñöôïc goïi laø maët phaúng vó tuyeán.
Maët phaúng ñi qua taâm traùi ñaát chia traùi ñaát thaønh hai baùn caàu: baùn caàu baéc vaø baùn caàu
nam, laø maët phaúng xích ñaïo. Maët phaúng xích ñaïo caét maët ellipsoid traùi ñaát thaønh moät
voøng troøn lôùn goïi laø xích ñaïo. Caùc voøng troøn taïo neân bôûi caùc maët phaúng song song vôùi
maët phaúng xích ñaïo goïi laø vó tuyeán.

5
 3. Toïa ñoä ñòa lyù
Taát caû caùc ñieåm treân beà maët ellipsoid traùi ñaát ñeàu ñöôïc xaùc ñònh vò trí baèng phöông phaùp
toïa ñoä. Coù nhieàu heä thoáng toïa ñoä, trong ñoù coù heä toïa ñoä ñòa lyù.

Cô sôû ñeå xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù laø kinh tuyeán vaø vó tuyeán. Toïa ñoä ñòa lyù moät ñieåm ñöôïc xaùc
ñònh baèng vó ñoä (() vaø kinh ñoä (() cuûa ñieåm ñoù. (hình II.3)
- Vó ñoä ñòa lyù: cuûa moät ñieåm laø goùc hôïp bôûi ñöôøng daây doïi ñi qua ñieåm ñoù vaø maët
phaúng xích ñaïo. Nhöõng vó ñoä ñöôïc tính töø xích ñaïo (0o)veà phía baéc ñeán 90o goïi laø vó
ñoä Baéc (N), vaø veà phía nam ñeán 90o laø vó ñoä Nam(S)
- Kinh ñoä ñòa lyù: cuûa moät ñieåm laø goùc nhò dieän hôïp bôûi maët phaúng kinh tuyeán goác vaø maët phaúng
kinh tuyeán ñi qua ñieåm ñoù. Ñeå tieän xaùc ñònh vò trí caùc ñieåm treân ñòa caàu, ngöôøi ta qui
ñònh treân ñòa caàu coù 360 ñöôøng kinh tuyeán caùc ñeàu nhau. Khoaûng caùch giöõa hai
ñöôøng kinh tuyeán laø moät cung troøn coù goùc ôû taâm laø 1o . Hoäi nghò thieân vaên Quoác Teá
hoïp ôû Wasington (1884) ñaõ laáy ñöôøng kinh tuyeán ñi qua ñaøi thieân vaên Grinwish gaàn
London, thuû ñoâ Anh, laøm kinh tuyeán goác (0o) thoáng nhaát cho toaøn theá giôùi.
Caùc kinh ñoä ñöôïc tính töø kinh tuyeán goác veà phía ñoâng ñeán 180o laø nhöõng kinh ñoä Ñoâng (E),

Âiãøm M Kinh tuyãún

gäúc O0

Xêch âaûo

Kinh âäü Vé âäü

cuía âiãømM cuía âiãøm M

Hçnh II.3
vaø veà phía taây laø nhöõng kinh ñoä taây (W)

Thaønh phoá Haø Noäi coù toïa ñoä laø 105o52' E vaø 21o02' N

III. CÔ SÔÛ TOAÙN HOÏC CUÛA BAÛN ÑOÀ

Cô sôû toaùn hoïc cuûa baûn ñoà goàm coù: cô sôû traéc ñòa ( nhö heä thoáng löôùi toïa ñoä maët baèng vaø ñoä
cao chuaån cuûa nhaø nöôùc), löôùi chieáu, tæ leä baûn ñoà, khung baûn ñoà, boá cuïc baûn ñoà, danh phaùp
vaø chia maûnh, ...
1. Tæ leä
Tæ leä (map scale) laø tæ soá cuûa khoaûng caùch treân baûn ñoà vaø khoaûng caùch thöïc teá maø noù theå
hieän, thí duï tæ leä baûn ñoà 1:25.000 thì laø 1 cm treân baûn ñoà baèng 250 m ngoaøi thöïc ñòa. Caùc
yeáu toá ñöôïc chuù yù khi choïn tæ leä baûn ñoà laø:
- Muïc tieâu söû duïng cuûa baûn ñoà
- Yeâu caàu cuûa ngöôøi söû duïng baûn ñoà
- Thaønh phaàn cuûa baûn ñoà
- Kích thöôùc cuûa vuøng ñöôïc theå hieän
- Kích thöôùc lôùn nhaát cuûa baûn ñoà (xeùt yeáu toá deã söû duïng)
- Ñoä chính xaùc yeâu caàu

6
Moät vaøi haïn cheá trong vieäc löïa choïn tæ leä baûn ñoà caàn chuù yù laø:
- Tæ leä quaù lôùn: yeâu caàu nhieàu thoâng tin chi tieát cho thaønh phaàn chính cuûa baûn ñoà
daãn ñeán taêng coâng vieäc veõ baûn ñoà, taêng thôøi gian vaø giaù thaønh saûn phaåm
- Tæ leä quaù nhoû: baûn ñoà khoù ñoïc khi coù nhieàu thoâng tin caàn trình baøy, coù theå laøm
ngöôøi söû duïng baûn ñoà ñoïc sai thoâng tin.

Tyû leä baûn ñoà thöôøng ñöôïc theå hieän ôû 3 daïng: tyû leä soá, tyû leä chöõ vaø thöôùc tyû leä ngang.

2. Pheùp chieáu baûn ñoà

Heä qui chieáu (map projection) coù theå ñöôïc ñònh nghóa nhö laø söï saép ñaët moät caùch coù heä
thoáng caùc kinh tuyeán vaø vó tuyeán, mieâu taû beà maët cong cuûa hình caàu theo maët phaúng.

Ñoái vôùi moät beà maët coù dieän tích 30km x 30km, thì ta coù theå xem beà maët traùi ñaát laø phaúng(ñoä
cong quaû ñaát <1/1.000.000). Do ñoù neáu moät baûn ñoà phaûi theå hieän moät dieän tích nhoû hôn dieän
tích naøy thì chuùng ta coù theå veõ caùc thöïc theå tröüc tieáp leân maët phaúng döïa treân soá lieäu ño ñaïc.
Khi chuùng ta phaûi theå hieän moät vuøng lôùn hôn thì luùc ñoù chuùng ta phaûi choïn heä qui chieáu hôïp
lyù. Söï löïa choïn heä qui chieáu ñöôïc döïa treân caùc yeáu toá sau:
- Muïc tieâu cuûa baûn ñoà
- Yeâu caàu cuûa ngöôøi söû duïng baûn ñoà
- Vò trí cuûa vuøng ñöôïc theå hieän
- Hình daïng vaø kích thöôùc cuûa khu vöïc ñöôïc theå hieän

Söï löïa choïn heä qui chieáu cho moät quoác gia phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän maø noù ñaët ra cho baûn
ñoà, ñoù laø hình daïng cuûa quoác gia ñoù treân baûn ñoà phaûi gioáng thöïc teá, cuøng dieän tích beà maët
(theo tæ leä), caùc goùc phaûi baèng nhau, khoaûng caùch cuõng baèng nhau vaø khoaûng caùch ngaén
nhaát giöõa hai ñieåm phaûi laø ñoaïn thaúng. Tuy nhieân taát caû caùc ñieàu kieän treân khoâng theå cuøng
thoûa maõn moät luùc, do ñoù chuùng ta phaûi chaáp nhaän vôùi moät trong soá caùc ñieàu kieän ñoù

Heä qui chieáu coù theå ñöôïc phaân loaïi döïa treân tính chaát cuûa noù:
- Heä qui chieáu ñoàng goùc(Conformal projections): goùc ño ñöôïc treân maët ñaát baèng
vôùi goùc treân baûn ñoâ.ö
- Heä qui chieáu ñoàng dieän tích (Equivalent projections): Dieän tích beà maët treân maët
ñaát baèng dieän tích treân baûn ñoà.
- Heä qui chieáu ñoàng khoaûng caùch (Equidiatance projections): Khoaûng caùch töø taâm
heä qui chieáu ñeá caùc ñieåm khaùc treân baûn ñoà laø thöïc.
- Caùc heä qui chieáu trung gian khaùc (khoâng thuoäc caùc heä qui chieáu treân nhöng cho
pheùp theå hieän moät khu vöïc)

Döïa treân maët chieáu hình hoã trôï coù caùc pheùp chieáu sau:

7
 - Pheùp chieáu hình CAÏC DAÛNG MÀÛT CHIÃÚU
noùn: laø pheùp chieáu
maø beà maët hình hoïc
hoã trôï laø hình noùn
tieáp xuùc (chieáu tieáp
tuyeán) hoaëc caét quaû
ñòa caàu (chieáu phaùp
tuyeán) Màût truû Màût noïn Màût phàóng
- Pheùp chieáu hình CAÏC DAÛNG VË TRÊ MÀÛT CHIÃÚU
phöông vò: laø pheùp
chieáu maø beà maët
hình hoïc hoã trôï laø
maët phaúng tieáp xuùc
(chieáu tieáp tuyeán)
hoaëc caét quaû ñòa caàu Ngang Nghiãng Tiãúp xuïc Càõt
(chieáu phaùp tuyeán) Hçnh III.1
- Pheùp chieáu hình truï:
laø pheùp chieáu maø beà maët hình hoïc hoã trôï laø hình truï tieáp xuùc (chieáu tieáp tuyeán)
hoaëc caét quaû ñòa caàu (chieáu phaùp tuyeán)

Caên cöù theo vò trí cuûa maët chieáu hình hoã trôï vôùi truïc cuûa quaû ñòa caàu, coù caùc pheùp chieáu:
- Pheùp chieáu thaúng (hay pheùp chieáu ñöùng): Truïc cuûa maët chieáu (maët phaúng, noùn
hay truï) truøng vôùi truïc quay cuûa quaû ñòa caàu.
- Pheùp chieáu ngang (hay pheùp chieáu xích ñaïo): Ñoái vôùi pheùp chieáu phöông vò, maët
chieáu hình hoã trôï tieáp xuùc ôû moät ñieåm hay moät ñöôøng baát kyø treân xích ñaïo. ÔÛ
pheùp chieáu hình noùn vaø pheùp chieáu hình truï, truïc cuûa maët noùn vaø maët truï naèm
trongmaët phaúng xích ñaïo, vuoâng goùc vôùi truïc quay cuûa quaû ñòa ñòa caàu.
- Pheùp chieáu nghieâng: ÔÛ pheùp chieáu phöông vò, maët phaúng chieáu tieáp xuùc vôùi quaû
ñòa caàu taïi moät ñieåm naøo ñoù giöõa xích ñaïo vaø cöïc. Ñoái vôùi pheùp chieáu hình noùn
vaø hình truï, truïc cuûa maët noùn vaø maët truï coù vò trí nghieâng so vôùi maët phaúng xích
ñaïo

Ngöôøi hoa tieâu, hay boä ñoäi phaùo binh thöôøng söû duïng baûn ñoà theo heä qui chieáu ñoàng daïng,
nhaø kinh teá, hay nhaø ñòa chaát hoïc muoán theå hieän caùc keát quaû tính toaùn thoáng keâ thì duøng baûn
ñoà coù heä qui chieáu töông ñöông.

Pheùp chieáu Mercator cho hình caàu (hình II. 5)

Laø pheùp chieáu ñoàng daïng maët caàu
leân moät maët truï tieáp xuùc theo xích
ñaïo (maët chieáu hình truï, chieáu
thaúng, tieáp tuyeán, ñoàng goùc), sau
ñoù trieån khai maët truï thaønh maët
phaúng.

ÔÛ pheùp chieáu naøy tæ leä theo löôùi

chieáu caùc kinh tuyeán vaø vó tuyeán
thay ñoåi nhö nhau, lieân tuïc taêng
daàn töø xích ñaïo ñeán cöïc. Xích ñaïo

8
coù beà daøi 2R vaø noù laø vó tuyeán duy nhaát khoâng coù sai soá veà ñoä daøi, töø xích ñaïo veà cöïc caùc vó
tuyeánlaàn löôït bò keùo daøi ra. Pheùp chieáu Mercator coù tính ñoàng goùc: goùc treân baûn ñoà coù ñoä
lôùn baèng goùc töông öùng treân quaû ñòa caàu. Vì theá caùc baûn ñoà theo löôùi chieáuMercator ñöôïc
duøng roäng raõi trong haøng haûi vaø haøng khoâng. (hình II. 6)
Pheùp chieáu Gauss cho hình caàu vaø heä toïa ñoä vuoâng goùc Gauss-Kruger
Pheùp chieáu Gauss thöïc chaát laø moät söï bieán ñoåi cuûa pheùp chieáu Mercator. Ñeå giaûm söï bieán
daïng, tröôùc heát ngöôøi ta chia maët caàu thaønh caùc muùi chieáu 6o theo caùc kinh tuyeán (hình II.
7).
Caùc muùi ñöôïc ñaùnh soá töø 1 ñeán 60 keå töø kinh tuyeán goác heát Ñoâng sang Taây baùn caàu. Kinh
tuyeán goác laø giôùi haïn phía taây (traùi) cuûa muùi thöù nhaát. Moãi muùi ñöôïc giôùi haïn bôûi kinh tuyeán
phía Taây (traùi) LT vaø kinh tuyeán phía Ñoâng (phaûi) LP . Kinh tuyeán giöõa cuûa muùi (kinh
tuyeán truïc) laø Lo . Caùc ñoä kinh naøy ñöôïc tính nhö sau:

LT = 6o(n-1); LP =6on; Lo=6on-3; vôùi n laø soá thöù töï cuûa muùi

Döïng maët truï naèm ngang ngoaïi tieáp vôùi maët caàu traùi ñaát theo kinh tuyeán truïc cuûa muùi. Laáy
taâm hình caàu laøm taâm chieáu ñeå chieáu muùi naøy leân maët truï. Laàn löôït chieáu caùc muùi lieàn keà
nhau baèng caùch xoay cho kinh tuyeán giöõa cuûa töøng muùi tieáp xuùc vôùi maët truï
3. Heä thoáng phaân maûnh vaø danh phaùp baûn ñoà
Vieäc chia maûnh vaø ñaët teân cho baûn ñoà chuû yeáu do ñieàu kieän aán loaùt, in aán, vaø giuùp vieäc söû
duïng baûn ñoà ngoaøi thöïc ñòa, treo töôøng, ñeå baøn vaø baûo quaûn baûn ñoà ñöôïc thuaän tieän. Coù hai
caùch chia maûnh vaø ñaùnh soá baûn ñoà:
- Chia maûnh vuoâng goùc: Khung cuûa baûn ñoà hoaëc truøng vôùi ñöôøng cuûa löôùi toïa ñoä
vuoâng goùc hoaïc theo ñöôøng phaân chia khaùc. Baûn ñoà ñöôïc chia thaønh caùc maûnh hình
chöõ nhaät, ñaùnh soá thöù töï theo haøng ngang töø traùi sang phaûi vaø töø treân xuoáng döôùi
theo haøng doïc coù sô ñoà keøm theo
- Heä chia thaønh hình thang: Caùch chia maûnh naøyduøng ñöôøng kinh tuyeán vaø vó tuyeán
bieân cuûa moãi maûnh baûn ñoà ñeå laøm khung. Heä thoáng baûn ñoà cô baûn ôû nöôùc ta vaø caùc
nöôùc Ñoâng AÂu ñeàu söû duïng heä chia maûnh naøy.

Nguyeân taéc chia maûnh hình thang ñöôïc tieán haønh nhö sau:
- Theo chieàu kinh tuyeán chia beà maët traùi ñaát thaønh 60 daûi ñaùnh soá töø 1-60, moãi daûi
caùch nhau 6o . Thöù töï caùc daûi ñöôïc ñaùnh soá laàn löôïc baét ñaàu töø kinh tuyeán 180-174 T
laø daûi soá 1, 174-168T laø daûi soá 2... daûi 60 töø 174 - 180o
- Theo chieàu vó tuyeán töø xích ñaïo trôû veà hai cöïc, cöù 4o chia thaønh 1 ñai coù ñaùnh soá thöù
töï baèng chöõ in hoa A,B,C,D,...

9
Nhö vaäy, beà maët traùi ñaát ñöôïc chia thaønh caùc maûnh hình thang coù ñoä cheânh leâch kinh ñoä 6 o
vaø ñoä cheânh leäch vó ñoä laø 4o. Moãi hình thanh bieåu thò treân moät baûn ñoà 1:1.000.000. Danh
phaùp cuûa noù ñöôïc ghi roõ theo ñai vaø daûi.

Ví duï: Baûn ñoà nghi F-48 laø tôø baûn ñoà coù tyû leä 1:1.000.000, F bieåi thò cuûa ñai töø 20-24o vó ñoä,
48 laø teân cuûa daûi thöù 48 töø kinh tuyeán 102o Ñ ñeán 108o Ñ.

Neáu tôø baûn ñoà theå hieän phaàn baéc baùn caàu thì nghi theâm chöõ N (north) vaø ôû nam baùn caàu thì
ghi theâm chöõ S (south), ví duï NF-48

Laõnh thoå Vieät nam naèm ôû trong caùc ñai C,D,E,F vaø caùc daûi 48,49.
- Baûn ñoà tyû leä töø 1:500.000 ñeán 1:100.000 ñöôïc chia maûnh vaø ghi soá hieäu theo baûn ñoà
1:1.000.000.
- Maûnh baûn ñoà tyû leä 1:50.000 ñeán 1:10.000 ñöôïc chia maûnh vaø ghi soá hieäu theo baûn ñoà
1:100.000.
- Maûnh baûn ñoà tyû leä 1:5.000 ñeán 1:2.000 theå hieän vuøng ñaát lôùn hôn 20km2 ñöôïc chia
maûnh vaø ghi soá hieäu theo baûn ñoà 1:1.00.000.
- Ñoái vôùi vuøng ñaát nhoû hôn 20km2 ta coù theå chia maûnh vaø ghi soá hieäu theo toïa ñoä oâ
vuoâng vôùi kích thöôùc laø 40x40 km cho baûn ñoà tæ leä 1:5.000 vaø 50x50km cho baûn ñoà
tyû leä 1:2000 ñeán 1:500

10
Sô ñoà phaân maûnh baûn ñoà:

F-48

A B I II III I VI 1 12
F-48 F-48 F-48 F-48
(2x2) (3x3) (6x6) (12x12)
C D VI VIII IX XXXI XXXVI 133 144

1:500.000 1:300.000 1:200.000 1:100.000

F-48-D IX-F-48 F-48-XXXVI F-48-144

1:50.000
A B F-48-144-D 1 16
F-48-144 F-48-144
1:25.000
(16x16) b (16x16)
D F-48-144-d
C c d 241 256
1:10.000
F-48-144-D-d-4 1:5.000
F-48-144-(256)

IV. PHÖÔNG PHAÙP THEÅ HIEÄN BAÛN ÑOÀ

1. Phaân loaïi baûn ñoà

Baûn ñoà ñöôøng neùt (line maps) vaø baûn ñoà aûnh (photo and image map)
Baûn ñoà “ ñöôøng neùt” laø loaïi baûn ñoà thöôøng söû duïng nhaát, trong ñoù theå
hieän caùc kyù hieäu (symbols) vaø caùc kyù töï chuù giaûi. Noù döôïc
duøng ñeå theå hieän caùc thoâng tin toùm löôïc veà khu vöïc ñöôïc
veõ (hình IV.1).

Hình IV.1 Baûn ñoà ñöôøng neùt

Baûn ñoà aûnh laø moät daïng baûn ñoà maø ngöôøi ta söû duïng aûnh chuïp töø maùy bay hay töø veä tinh
xuoáng khu vöïc caàn theå hieän, sau ñoù ngöôøi ta veõ theâm vaøo caùc phaàn chính muoán theå hieän
(nhö ñöôøng bieân haønh chaùnh, ñöôøng ñoàng möùc, löôùi toïa ñoä,...) hoaëc nhaán maïnh moät soá chi
tieát (nhö ñöôøng, soâng, söû duïng ñaát hay thöïc vaät,...) cuøng vôùi tieâu ñeà, tæ leä vaø chuù thích (Hình
IV.2).

11
Öu ñieåm cuûa baûn ñoà aûnh laø veõ nhanh hôn baûn ñoà
“ñöôøng neùt” vì ta chæ caàn veõ theâm vaøo aûnh chuïp moät
soá kyù hieäu vaø ghi chuù, hôn nöõa baûn ñoà aûnh theå hieän
chi tieát hôn do caùc vaät theå ñöôïc chuïp tröïc tieáp chöù
khoâng phaûi laø ñöôïc veõ laïi. Baûn ñoà aûnh raát thích hôïp
cho nhöõng vuøng khoâng theå theå hieän toát bôûi baûn ñoà
ñöôøng neùt nhö vuøng sa maïc, baêng tuyeát, ñaàm laày,...
Tuy nhieân nhöôïc ñieåm cuûa baûn ñoà aûnh laø vaán ñeà giaûi
ñoaùn vaät theå treân aûnh (nhö phaân bieät caùc loaïi caây hay
söû duïng ñaát) vaø ñoâi khi taùn laù, maây hay caùc vuøng nuùi
doác cao vaø vuøng thaønh phoá coù nhaø cao taàng coù theå
che khuaát caùc vaät theå ôû döôùi.

Do ñoù, baûn ñoà aûnh thích hôïp cho moät soá tröôøng hôïp
nhöng khoâng theå hoaøn toaøn thay ñeá ñöôïc baûn ñoà
“ñöôøng neùt”
Hình IV.2 Baûn ñoà aûnh

Baûn ñoà ñòa hình (topographic) vaøbaûn ñoà chuû ñeà(thematic map)
Moät caùch phaân loaïi baûn ñoà khaùc thöôøng gaëp laø phaân
bieät giöõa baûn ñoà ñòa hình vaø baûn ñoà chuû ñeà. Baûn
ñeà chuû ñeà laø baûn ñoà ñöôïc thieát keá nhaèm trình
baøy caùc thöïc theå hay caùc khaùi nieäm cuï theå,
baûn ñoà chuû ñeà thöôøng ñöôïc duøng khi muoán
nhaán maïnh moät hay nhieàu chuû ñeà naøo ñoù .
Tuøy theo noäi dung baûn ñoà chuû ñeà thöôøng
ñöôïc duøng trong vieäc:
- Tìm phöông höôùng, hoa tieâu
- Qui hoaïch
- Döï ñoaùn söï phaùt trieån
- Khai thaùc taøi nguyeân, khoaùng saûn
- Quaûn lyù
- Phaân tích khoa hoïc vaø so saùnh
- Giaùo duïc,v.v...

Theo ñònh nghóa cuûa hieäp hoäi baûn ñoà theá giôùi
(ICA) thì baûn ñoà ñòa hình laø:” baûn ñoà maø muïc
tieâu chính laø ñeå mieâu taû vaø xaùc ñònh caùc thöïc
theå cuûa beà maët traùi ñaát moät caùch trung thöïc
nhaát maø noù coù theå trong
Hình IV.3 Baûn ñoà ñòa hình
söï giôùi haïn cuûa tæ leä baûn ñoà” , caùc thöïc theå
naøy coù theå laø thöïc theå töï nhieân hay thöïc theå
nhaân taïo. Caùc thöïc theå ñöôïc trình baøy treân
baûn ñoà ñòa hình döôùi daïng vò trí, hình daïng vaø cao ñoä. Baûn ñoà ñòa hình thoâng thöôøng laø baûn
ñoà söû duïng cho nhieàu muïc tieâu ví duï nhö:
- Quaûn lyù haønh chaùnh quoác gia
- Quaân söï
12
 - Du lòch vaø giaûi trí
- Qui hoaïch
- Quaûn lyù taøi nguyeân
- Ñòa chính hay ñònh cö
- Giaùo duïc

Hình IV.4 Baûn ñoà chuyeân ñeà

2. Thaønh phaàn cuûa baûn ñoà
Thaønh phaàn cuûa baûn ñoà roõ raøng lieân quan ñeán muïc tieâu söû duïng cuûa noù. Caùc thaønh phaàn
trong baûn ñoà laø:
- Thaønh phaàn chính (chuû ñeà chính)
- Thaønh phaàn thöù hai (baûn ñoà neàn, thoâng tin cô baûn cuûa baûn ñoà)
- Thaønh phaàn phuï trôï ( thoâng tin leà nhö chuù thích, tæ leä, tieâu ñeà...)

13
Thaønh phaàn chính
Laø phaàn chuû ñeà cuûa baûn ñoà, ví duï nhö ñòa lyù, ñòa chaát, daân soá. Ñoái vôùi baûn ñoà ñòa hình, phaàn
chính laø taát caû caùc thoâng tin ñöôïc veõ, bao goàm caû teân cuûa caùc vuøng

Thaønh phaàn thöù hai

Ñoái vôùi baûn ñoà chuû ñeà, thaønh phaàn naøy laø phaàn ñòa hình, bao goàm löôùi toaï ñoä.

Thaønh phaàn phuï trôï

Bao goàm caùc thoâng tin leà nhö tieâu ñeà, chuù thích, thanh tæ leä,...
3. Ñoä chính xaùc
Ba vaán ñeà cuûa ñoä chính xaùc caàn quan taâm laø:
- Chính xaùc veà vò trí
- Chính xaùc veà chuû ñeà
- Chính xaùc veà caùch theå hieän

a. Chính xaùc veà vò trí

Ñoä chính xaùc cuûa vò trí ñöôïc veõ treân baûn ñoà lieân quan ñeán vò trí thöïc teá cuûa noù treân thöïc teá.
Ñoä chính xaùc naøy aûnh höôûng bôûi:
- Pheùp chieáu
- Ñoä chính xaùc cuûa vieäc thu thaäp döõ lieäu vaø vieäc veõ baûn ñoà
- Tæ leä cuûa baûn ñoà
- Coâng cuï vaø ñoä oån ñònh cuûa vaät lieäu ñöôïc söû duïng trong vieäc veõ baûn ñoà

Chính xaùc veà chuû ñeà

Ñoä chính xaùc veà chuû ñeà lieân quan ñeán thoâng tin chuû ñeà ñöôïc theå hieän. Ñoä chính xaùc naøy
aûnh höôûng bôûi:
- Vieäc thu thaäp thoâng tin thuoäc tính: chaát löôïc cuûa döõ lieäu thoáng keâ vaø phöông
phaùp thoáng keâ
- Vieäc chuyeån ñoåi döõ lieäu: Döõ lieäu cuûa moät phaàn cuûa vuøng ñoâi khi ñöôïc duøng ñeå
theå hieän cho toaøn vuøng, ví duï nhö tröôïng hôïp baûn ñoà maät ñoä daân soá (moät huyeän
coù maät ñoä 50 ngöôøi/km2 khoâng coù nghóa moïiì km2 cuûa huyeän ñeàu coù 50 ngöôøi.

Chính xaùc veà caùch theå hieän

Söï theå hieän cuûa caùc bieåu töôïng treân baûn ñoà raát quan trong, neáu duøng sai bieåu töôïng thì coù
theå ñaùnh laïc höôùng cuûa ngöôøi söû duïng, hay laøm môø ranh giôùi cuûa caùc vuøng treân baûn ñoà.
4. Chuù giaûi treân baûn ñoà - ngoân ngöõ baûn ñoà
Ngoân ngöõ baûn ñoà: Heä thoáng kyù hieäu baûn ñoà coù theå xem nhö laø moät ngoân ngöõ, noù thoûa maõn
ba chöùc naêng cô baûn sau:
- Daïng (hoaëc caáu truùc): hình veõ kyù hieäu ghôïi cho ta lieân töôûng ñeán ñoái töôïng caàn phaûn
aùnh
- Baûn thaân kyù hieäu phaûi chöùa trong ñoù moät noäi dung naøo ñoù veà soá löôïng, chaát löôïng,
caáu truùc, ñoäng löïc phaùt trieån cuûa ñoái töôïng caàn phaûn aûnh treân baûn ñoà
- Kyù hieäu treân baûn ñoà phaûi phaûn aûnh vai troø cuûa ñoái töôïng trong khoâng gian vaø vò trí
töông quan cuûa noù ñoái vôùi caùc yeáu toá khaùc. Caùc kyù hieäu ñöôïc saép xeáp theo moät quy
ñònh nhaát ñònh trong khoâng gian.

14
Ngoân ngöõ baûn ñoà laø phöông tieän tö duy vaø dieãn ñaït keát quaû tö duy, laø phöông tieän lieân laïc
vaø trao ñoåi nhaän thöùc, laø coâng cuï ñeå xaây döïng moâ hình thöïc teá khaùch quan, laø phöông tieän
theå hieän nhöõng tri thöùc cuûa loaøi ngöôøi treân baûn ñoà.

Heä thoáng kyù hieäu qui öôùc baûn ñoà: caùc phöông tieän chuû yeáu ñöôïc söû duïng trong ngoân ngöõ
baûn ñoà laø caùc daïng ñoà hoïa, maøu saéc, chöõ vaø con soá. ÖÙng vôùi nhöõng ñaëc tính cuûa hieän töôïng
(chuû yeáu laø hieän töôïng ñòa lyù) vôùi nhöõng tính chaát vaø ñaëc ñieåm cuûa ñoà hoïa vaø maøu saéc, caùc
kyù hieäu treân baûn ñoà thöôøng ôû caùc daïng kyù hieäu ñieåm, kyù hieäu tuyeán vaø kyù hieäu dieän tích.
- Kyù hieäu ñieåm (point): ñoái vôùi ñoái töôïng ñòa lyù phaân boá theo nhöõng ñieåm rieâng bieät
(coät moác traéc ñòa, ñoái töôïng dieän tích nhoû khi bieåu hieän treân baûn ñoà khoâng theå theo
ñöôøng bieân cuûa noù nhö nhaø, truï ñieän,...) ñöôïc theå hieän treân baûn ñoà baèng kyù hieäu
ñieåm. Caùc kyù hieäu naøy duøng ñeå xaùc ñònh veà vò trí cuûa hieän töôïng do ñoù laáy vò trí cuûa
hieän töôïng laøm taâm ñeå veõ, vaø kích thuôùc kyù hieäu ñoù khoâng caàn theo tæ leä.
- Kyù hieäu tuyeán (polyline): thöôøng duøng theå hieän ranh giôùi (quoác gia, tænh, huyeän, xaõ)
hay ñöôøng giao thoâng, soâng ngoøi, ñöôøng daây ñieän... laø loaïi ñoái töôïng phaân boá theo
chieàu daøi. Ngoaøi ra coøn coù daïng tuyeán tính ñaëc bieät nhö ñöôøng ñaúng trò (ñoàng cao
ñoä, ñaúng maën, ñaúng nhieät...), caùc kyù hieäu naøy khi theå hieän treân baûn ñoà phaûi theå hieän
ñuùng tyû leä theo chieàu daøi, chieàu roäng coù theå taêng roäng ra hai beân ñöôøng trung taâm.
- Kyù hieäu dieän tích (hay vuøng: region): ñöôïc duøng ñeå theå hieän caùc hieän töôïng phaân boá
theo vuøng nhö caùc khu vöïc söû duïng ñaát ñai (röøng, noâng nghieäp, ñaàm laày,...). Toaøn
khu vöïc phaûi veõ theo tyû leä baûn ñoà vaø giôùi haïn bôûi ñöôøng bieân ngoaøi cuûa noù, ñöôøng
bieân ngoaøi ñöôïc theå hieän theo kyù hieäu daïng ñöôøng (neùt lieàn, chaám gaïch, maøu...).
Trong khu vöïc theå hieän baèng moät maãu toâ naøo ñoù phaûn aûnh tính chaát cuûa ñoái töôïng
(khu troàng luùa coù maãu toâ hình caây luùa maøu xanh, khu ñoâ thò toâ maøu ñoû saäm,...)

Veà maët hình thöùc kyù hieäu, ngöôøi ta chia ra thaønh caùc daïng:
- Kyù hieäu töôïng hình: Theå hieän moät caùch sinh ñoäng caùc hình daïng beân ngoaøi cuûa ñoái
töôïng, giuùp ngöôøi ñoïc deã nhaän ra söï phaân boá khoâng gian cuûa ñoái töôïng theå hieän.
Daïng kyù hieäu naøy khoù so saùnh vaø khoù xaùc ñònh vò trí chính xaùc cuûa ñoái töôïng.
- kyù hieäu hình hoïc vaø
- kyù hieäu chöõ.

15
5. Phöông phaùp theå hieän thoâng tin treân baûn ñoà

a. Phöông phaùp kyù hieäu:

- Duøng caùc kyù hieäu ñaët vaøo vò trí cuûa ñoái töôïng maø noù theå hieän.
- Thöôøng duøng cho ñoái töôïng daïng ñieåm
- Hình thöùc cuûa kyù hieäu: Chöõ, hình hoïc, töôïng hình...
- Caùc kyù hieäu coù khaû naêng theå hieän ñaëc ñieåm phaân boá, soá löôïng, chaát löôïng, caáu truùc vaø
ñoäng löïc (xu höôùng phaùt trieån, xu höôùng thay ñoåi) cuûa ñoái töôïng hay hieän töôïng
- Theå hieän soá löôïng hieän töôïng:
+ Theå hieän baèng ñoä lôùn cuûa kyù hieäu
+ Theå hieän baèng maøu saéc
+ Theå hieän baèng neùt gaïch trong kyù hieäu
+ Theå hieän baèng ñoä daøi cuûa kyù hieäu (ít söû duïng)
+ Theå hieän qua dieän tích kyù hieäu
- Theå hieän ñoäng löïc cuûa hieän töôïng (söï phaùt trieån daân soá):
+ Kyù hieäu taêng tröôûng: caùc kyù hieäu ñöôïc ñaët truøng leân nhau

16
b. Phöông phaùp bieåu ñoà ñònh vò:
- Duøng theå hieän caùc hieän töôïng phaân boá lieân tuïc hoaëc treân toaøn boä maët ñaát coù söï bieán
ñoåi theo chu kyø vaø vieäc nghieân cöùu chuùng ñöôïc tieán haønh ôû nhöõng ñieåm nhaát ñònh nhö
caùc hieän töôïng trong khí quyeån
- Ñaët bieåu ñoà theå hieän moái töông quan giöõa caùc ñaëc tröng ño ñaïc hay tính chaát cuûa hieän
töôïng muoán theå hieän vaøo vò trí cuûa hieän töôïng ñoù
- Thöôøng duøng cho ñoái töôïng daïng ñieåm

c. Phöông phaùp chaám ñieåm:

- Theå hieän söï phaân taùn cuûa hieän töôïng treân moät vuøng (phaân boá daân cö).
- Duøng cho caùc ñoái töôïng daïng vuøng
- Moãi ñieåm (hay moät kyù hieäu) seõ töông ñöông vôùi moät soá löôïng hieän töôïng qui öôùc.
- Khoâng ñoøi hoûi söï chính xaùc veà maët ñòa lyù, chæ theå hieän söï phaân boá veà maët soá löôïng vaø
söï phaân boá cuûa hieän töôïng
- Coù theå duøng maøu saéc hay caùc loaïi kyù hieäu ñieåm khaùc nhau ñeå theå hieän chaát löôïng vaø
ñoäng löïc cuûa hieän töôïng (chaám ñoû: nam, chaám xanh: nöõ)
17
d. Phöông phaùp kyù hieäu ñöôøng chuyeån ñoäng:
- Theå hieän söï di chuyeån cuûa cac1 ñoái töôïng, hieän töôïng treân baûn ñoà(doøng soâng, tuyeán
ñöôøng, gioù)
- Duøng cho ñoái töôïng daïng tuyeán
- Daïng vector (muõi teân)

a. theo hình daïng b. theo ñoä lôùn

c. theo maøo saéc d. theo caáu truùc beân trong

e. Phöông phaùp ñöôøng ñaúng trò:

- Ñöôøng noái caùc ñieåm coù cuøng chæ soá veà soá löôïng cuûa hieän töôïng treân baûn ñoà(ñoàng cao
ñoä, ñaúng möa, ñaúng nhieät...)
- Keát hôïp vôùi maøu saéc ñeå taêng tính tröïc quan vaø theå hieän veà maët soá löôïng (cöôøng ñoä
maøu phaûn aùnh höôùng vaø trình töï chuyeån tieáp töø caùc trò soá thaáp nhaát ñeán caùc trò soá cao
nhaát)
- Ñieåm ñaúng trò phaûi baûo ñaûm ñöôïc tính chính xaùc veà maët ñòa lyù.

18
f. Phöông phaùp neàn chaát löôïng:
- Theå hieän caùc hieän töôïng phaân boá lieân tuïc treân beà maët ñaát (lôùp phuû thöïc vaät, loaïi
ñaát,...) hay caùc hieän töôïng phaân boá theo khoái (daân cö, phaân vuøng laõnh thoå)
- Theå hieän söï khaùc nhau veàchaát löôïng cuûa caùc hieän töôïng
- Duøng maøu saéc, maãu toâ hay ñaùnh soá khu vöïc trong ranh giôùi cuûa hieän töôïng
- Vò trí, hình daïng phaûi baûo ñaûm tính chính xaùc veà maët ñòa lyù
- Duøng cho ñoái töôïng daïng vuøng

g. Phöông phaùp Cartogram:

- Duøng cho ñoái töôïng daïng vuøng
- Ñaët bieåu ñoà theå hieän moái lieân quan cuûa caùc ñaëc tröng cuûa hieän töôïng vaøo trong bieân
cuûa hieän töôïng ñoù
- Theå hieän soá löôïng, caáu truùc, ñoäng löïc cuûa hieän töôïng

19
6. Söï khaùi quaùt hoùa (generalization) vaø söï phoùng ñaïi (axaggeration)
Vì baûn ñoà laø söï thu nhoû cuûa theá giôùi thöïc neân ta khoâng theå trình baøy moät caùch chính
xaùc tuyeät ñoái hình daïng vaø kích thöôùc thöïc theå. Do ñoù thöôøng ngöôøi ta duøng hai kyõ thuaät sau
ñaây ñeå theå hieän thöïc theå treân baûn ñoà:
- Khaùi quaùt hoùa laø söï choïn löïa vaø ñôn giaûn hoùa söï theå hieän cuûa thöïc theå treân baûn ñoà
theo moät tæ leä vaø muïc ñích thích hôïp nhaèm giuùp cho baûn ñoà deã ñoïc.
- Söï phoùng ñaïi laø kyõ thuaät nhaèm phoùng to vaät theå caàn theå hieän hôn laø tæ leä thöïc cuûa noù
nhaèm giuùp cho baûn ñoà deõ doïc hay nhaèm nhaán maïnh vaät theå ñoù.

Söï khaùi quaùt hoùa yeâu caàu chuù yù ñeán caùc yeáu toá sau:
- Söï choïn löïa: Muïc tieâu cuûa baûn ñoà laø yeáu toá chính ñeå choïn löïa thöïc theå naøo neân veõ
treân baûn ñoà. Söï choïn löïa thöôøng lieân quan ñeán tæ leä baûn ñoà.
- Söï ñôn giaûn hoùa: Caùc thöïc theå phaûi ñöôïc trình baøy treân baûn ñoà nhöng qua nhoû hay
quaù phöùc taïp maø khoâng theå trình baøy ñöôïc chi tieát neáu khoâng boû bôùt hay ñôn giaûn
hoaù. Tæ leä laø yeáu toá tham gia chính.
- Löôïc boû: Ñeå duy trì tính deã ñoïc vaø saïch seõ cuûa baûn ñoà, moät vaøi thöïc theå seõ khoâng
ñöôïc theå hieän, ngay caû noù roõ raøng. Tæ leä vaãn laø yeáu toá aûnh höôûng chính nhöng yeáu toá
töï nhieân vaø ñòa hình cuõng quan troïng.

Moái lieân heä giöõa söï khaùi quaùt hoùa vaø söï phoùng ñaïi raát gaàn, thöïc ra chính söï phoùng
ñaïi hoùa laø söï khaùi quaùt hoùa. Ví duï trong tröôøng hôïp baûn ñoà ñöôøng xaù tæ leä 1/50000, neáu ta veõ
theo ñuùng tæ leâ con ñöôøng roäng 10m thì neùt veõ theå hieän con ñöôøng naøy chæ roäng 0.2mm cho
taát caû caùc ñoaïn reõ hay ñoaïn xoaén, nhöng trong baûn ñoà chuùng ta phaûi duøng neùt veõ 1mm ñeå
theå hieän. Tuy nhieân vôùi neùt veõ naøy ta khoâng theå theå hieän chính xaùc ñöôïc caùc ñoaïn reõ vaø
ñoaïn xoaén

Khaùi quaùt hoùa vôùi caùc tæ leä: a. Tæ leä 1:25.000; b. 1:50.000; c. 1:100.000; d. 1:1.000.000
Nhö vaäy söï löïa choïn bieåu töôïng ñeå trình baøy thöïc theå raát quan troïng. Neân traùnh söï
phoùng ñaïi quaù ñaùng cuõng nhö söï ñôn giaûn hình daïng khoâng caàn thieát

Taøi lieäu tham khaûo:

- PTS Leâ Huyønh, 1998, Baûn Ñoà Hoïc, NXBGD
- Nguyeãn Theá Thuaän, Nguyeãn Thaïc Duõng N.T, 1999, Traéc Ñòa vaø Baûn Ñoà Kyõ Thuaät Soá Trong Xaây
Döïng, NXNBGD
- C.A.Blok, et.al. 1993, Cartographic Visualzation for GIS Postgraduate diploma courses ITC, Haø
Lan.

20
 PHAÀN II: HEÄ THOÁNG THOÂNG TIN ÑÒA LYÙ (GIS)
I. TOÅNG QUAÙT
GIS ñöôïc hình thaønh töø caùc ngaønh khoa hoïc: Ñòa lyù, Baûn ñoà, Tin hoïc vaø Toaùn hoïc. Nguoàn
goác cuûa GIS laø vieäc taïo caùc baûn ñoà chuyeân ñeà, caùc nhaø qui hoaïch söû duïng phöông phaùp
choàng laép baûn ñoà (overlay), phöông phaùp naøy ñöôïc moâ taû moät caùch coù heä thoáng laàn ñaàu tieân
bôûi OÂ. Jacqueline Tyrwhitt trong quyeån soå tay quy hoaïch vaøo naêm 1950, kyõ thuaät naøy coøn
ñöôïc söû duïng trong vieäc tìm kieám vò trí thích hôïp cho caùc coâng trình ñöôïc qui hoaïch. Vieäc
söû duïng maùy tính trong veõ baûn ñoà ñöôïc baét ñaàu vaøo cuoái thaäp nieân 50, ñaàu 60, töø ñaây khaùi
nieäm veà GIS ra ñôøi nhöng chæ ñeán nhöõng naêm 80 thì GIS môùi coù theå phaùt huy heát khaû naêng
cuûa mình do söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa coâng ngheä phaàn cöùng.

1. Gis laø gì ?
Baét ñaàu töø thaäp nieân 80, GIS ñaõ trôû neân phoå bieán trong caùc laõnh vöïc thöông maïi, khoa hoïc
vaø quaûn lyù, chuùng ta coù theå gaëp nhieàu caùch ñònh nghóa veà GIS:
- Laø moät taäp hôïp cuûa caùc phaàn cöùng, phaàn meàm maùy tính cuøng vôùi caùc thoâng tin ñòa lyù
(moâ taû khoâng gian). Taäp hôïp naøy ñöôïc thieát keå ñeå coù theå thu thaäp, löu tröõ, caäp nhaät, thao
taùc, phaân tích, theå hieän taát caû caùc hình thöùc thoâng tin mang tính khoâng gian.
- GIS laø moät heä thoáng maùy tính coù khaû naêng löu tröõ vaø söû duïng döõ lieäu moâ taû caùc vò trí
(nôi) treân beà maët traùi ñaát
- Moät heä thoáng ñöôïc goïi laø GIS neáu noù coù caùc coâng cuï hoã trôï cho vieäc thao taùc vôùi döõ lieäu
khoâng gian
- Cô sôû döõ lieäu GIS laø söï toång lôïp coù caáu truùc caùc döõ lieäu soá hoùa khoâng gian vaø phi khoâng
gian veà caùc ñoái töôïng baûn ñoà, moái lieân heä giöõa caùc ñoái töôïng khoâng gian vaø caùc tính
chaát cuûa moät vuøng cuûa ñoái töôïng
- GIS laø töø vieát taét cuûa:
+ G: Geographic - döõ lieäu khoâng gian theå hieän vò trí, hình daïng (ñieåm, tuyeán, vuøng)
+ I : Information - thuoäc tính, khoâng theå hieän vò trí (nhö moâ taû baèng vaên baûn, soá, teân...)
+ S: System - Söï lieân keát beân trong giöõa caùc thaønh phaàn khaùc nhau (phaàn cöùng, phaàn meàm)

Toùm laïi, heä thoáng thoâng tin ñòa lyù (Geographical Information System) laø moät heä thoáng phaàn
meàm maùy tính ñöôïc söû duïng trong vieäc veõ baûn ñoà, phaân tích caùc vaät theå, hieän töôïng toàn taïi
treân traùi ñaát. Coâng ngheä GIS toång hôïp caùc chöùc naêng chung veà quaûn lyù döõ lieäu nhö hoûi ñaùp
(query) vaø phaân tích thoáng keâ (statistical analysis) vôùi söï theå hieän tröïc quan (visualization)
vaø phaân tích caùc vaät theå hieän töôïng khoâng gian (geographic analysis) trong baûn ñoà. Söï khaùc
bieät giöõa GIS vaø caùc heä thoáng thoâng tin thoâng thöôøng laø tính öùng duïng cuûa noù raát roäng trong
vieäc giaûi thích hieän töôïng, döï baùo vaø qui hoaïch chieán löôïc.
2. ÖÙng duïng cuûa gis
Caùc heä thoáng thoâng tin ñòa lyù ñeàu coù caùc coâng cuï maïnh ñeå taïo baûn ñoà, toång hôïp thoâng tin,
theå hieän caùc söï kieän, giaûi quyeát caùc vaán ñeà phöùc taïp, theå hieän caùc yù töôûng. Coù theå noùi GIS
laø moät coâng cuï cho nhieàu laõnh vöïc, coù theå ñöôïc söû duïng bôûi caù nhaân, toå chöùc, tröôøng hoïc, ñeå
giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa hoï.

Taïo baûn ñoà vaø phaân tích baûn ñoà khoâng phaûi laø môùi, nhöng GIS ñoùng vai troø naâng cao chaát
löôïng, ñoä chính xaùc vaø nhanh hôn so vôùi caùch laøm baèng tay truyeàn thoáng. Vaø, tröôùc khi coù
GIS, chæ moät soá ít ngöôøi coù khaû naêng söû duïng thoâng tin ñòa lyù trong vieäc ra quyeát ñònh vaø
giaûi quyeát vaán ñeà.
21
Ngaøy nay, GIS laø moät coâng ngheä “ ñaét giaù” (multibillion dollar industry), coù haøng traêm ngaøn
ngöôøi treân theá giôùi ñang laøm vieäc vôùi noù. Caùc nhaø chuyeân moân cuûa haàu heát caùc laõnh vöïc
ñang daàn daàn nhaän thaáy lôïi ích trong phöông phaùp suy nghó vaø laøm vieäc theo phöông dieän
ñòa lyù.
3. Thaønh phaàn cuûa gis
Moät heä thoáng ñöôïc goïi laø GIS khi noù bao goàm caùc thaønh phaàn sau:
- Döõ Lieäu Khoâng Gian & Döõ Lieäu Thuoäc Tính (Spatial & Attribute Database ): DLKG:
Moâ taû veà maët ñòa hình nhö hình daùng, vò trí cuûa ñaëc tröng beà maët traùi ñaát, ví duï nhö vò trí
cuûa khu ñaát treân baûn ñoà, hình daïng beà maët khu vöïc v.v... DLTT: Moâ taû veà tính chaát vaø
giaù trò cuûa ñaëc tröng ñoù, ví duï nhö vieäc söû duïng ñaát, ngöôøi sôû höõu, giaù trò khu ñaát, giaù trò
cao ñoä v.v...
- Thaønh phaàn Hieån Thò Baûn Ñoà (Cartographic Display System): Cho pheùp choïn loïc döõ
lieäu trong heä thoáng ñeå taïo ra baûn ñoà môùi, sau ñoù trình baøy leân maøn hình hoaëc ñöa ra
maùy in,maùy veõ,v.v....
- Thaønh phaàn Soá Hoùa Baûn Ñoà (Map Digitizing System Database): cho pheùp chuyeån ñoåi
caùc baûn ñoà treân giaáy sang daïng soá
- Thaønh phaàn Quaûn Lyù Döõ Lieäu (Database Management System): goàm caùc module cho
pheùp ngöôøi duøng nhaäp soá lieäu daïng baûng tính, phaân tích vaø söû lyù soá lieäu v.v... vaø laäp
baûng baùo caùo keát quaû
- Thaønh phaàn Xöû Lyù Aính (Image Processing System): Naén chænh aûnh, xoùa nhieãu, loïc
aûnh, giaûi ñoaùn aûnh veä tinh, aûnh maùy bay
- Thaønh phaàn Phaân Tích Thoáng Keâ (Statistical Analysis System): Phaân tích tính toaùn
thoáng keâ
- Thaønh phaàn Phaân Tích Döõ lieäu Khoâng Gian (Geographic Analysis System): Choàng laép
baûn ñoà, taïo vuøng ñeäm, tìm vò trí thích nghi...

Hình I.1 döôùi ñaây theå hieän caùc thaønh phaàn cô baûn cuûa moät heä thoáng GIS:

An
Í h viãn
ù tham
ï

Hãû thäúng xæí lyï

aính
Baíng biãøu thäúng kã
Baín âäö
Hãû thäúng
phán
Hãû thäúng
têch
säú hoïa
thäúng
baní âäö
kã
Dæî Liãûu Dæî Liãûu
Khäng Thuäc ü
Gian Tênh
Hãû thäúng Hãû thäúng
phán têch quaín lyï
DL khäng dæî liãûu
gian Baíng biãuø
Hãû Thäúng Hiãnø Thë thänú g kã

Baín Âäö

22
Baín âäö
 Hình I.1. Caùc thaønh phaàn cô baûn cuûa GIS

Veà phöông dieän quaûn lyù, ta coù thaáy GIS bao goàm:
- Phaàn cöùng: Caùc thieát bò ñieän töû treân noù GIS hoaït
ñoäng, nhö maùy tính, maùy in, scaner, digitizer,...
(cô theå) Pháön mãöm

- Phaàn meàm: Caùc phaàn meàm maùy tính cho

pheùp thöïc hieän vieäc löu tröõ, phaân tích vaø Pháön cæïng Dæî liãûu

theå hieän thoâng tin ñòa lyù (boä oùc)

- Döõ lieäu: laø phaàn quan troïng nhaát. Caùc döõ
lieäu ñòa lyù, moái lieân heä cuûa chuùng vaø caùc
baûng bieåu lieân keát coù theå ñöôïc thu thaäp hay
mua töø nhieàu nguoàn khaùc nhau. Con ngæåìi Phæång

- Con ngöôøi: Hieäu suaát söû duïng GIS phuï phaïp

thuoäc raát lôùn vaøo khaû naêng cuûa ngöôøi quaûn

lyù heä thoáng vaø ngöôøi laäp keá hoaïch phaùt
trieån vieäc öùng duïng GIS trong thöïc teá. GIS
Hçnh I.2. Quaín lyï GIS
coù theå ñöôïc thieát keá söû duïng bôûi nhieàu
chuyeân gia cuûa caùc laõnh vöïc khaùc nhau.
- Phöông phaùp: Söï thaønh coâng trong caùc thao taùc vôùi GIS phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vieäc
hoaïch ñònh phöông phaùp tieán haønh coâng vieäc (ñeà cöông chi tieát cho moät döï aùn)

Baøn digitizer A0 vaø maùy in A0

II. CAÁU TRUÙC DÖÕ LIEÄU TRONG GIS

Döõ lieäu cuûa moät heä thoáng thoâng tin ñòa lyù coù theå chia thaønh hai daïng:
- Hình aûnh (khoâng gian)
- Phi hình aûnh (thuoäc tính)

23
1. Döõ lieäu khoâng gian
Soá lieäu hình aûnh hay coøn goïi laø döõ lieäu khoâng gian (graphic) laø söï moâ taû baèng kyõ thuaät soá
caùc phaàn töû baûn ñoà. GIS söû duïng döõ lieäu hình aûnh ñeå theå hieän baûn ñoà ra maøn hình hay ra
giaáy.

Trong maùy tính, döõ lieäu khoâng gian thöôøng ñöôïc theå hieän döôùi caùc daïng sau:
- Ñieåm: ñöôïc theå hieän baèng nhöõng bieåu töôïng daïng ñieåm
- Ñöôøng gaáp khuùc hay ñoaïn cong
- Vuøng hay ña giaùc
- Caùc ñieåm aûnh

Caùc thaønh phaàn ñoà hoïa trong cô sôû döõ lieäu GIS thöông ñöôïc
moâ taû baèng nhieàu lôùp (layer), moãi lôùp chöùa moät nhoùm ñoái
töôïng thuaàn nhaát vôùi vò trí cuûa chuùng theo heä toïa ñoä chung cuûa taát caû caùc lôùp.
2. Döõ lieäu phi khoâng gian
Soá lieäu thuoäc tính theå hieän caùc tính chaát, soá löôïng, chaát löôïng hay moái quan heä cuûa caùc
phaàn töû baûn ñoà vaø caùc vò trí ñòa lyù. Chuùng ñöôïc löu tröõ döôùi daïng soá hay kyù töï. Thoâng
thöôøng döõ lieäu ñöôïc quaûn lyù döôùi daïng baûng (table) bao goàm coät (column) hay coøn ñöôïc goïi
laø tröôøng (field), haøng (row) hay coøn goïi laø maåu tin (record).

Ñeå ñònh nghóa moät tröôøng phaûi coù teân tröôøng (field name) vaø kieåu döõ lieäu cuûa tröôøng (type),
kieåu döõ lieäu coù theå laø: kieåu kyù töï (character), kieåu soá nguyeân (interger), kieåu soá thöïc (real),
kieåu logic,...
Ví duï: ta coù baûng döõ lieäu veà theá giôùi nhö sau
Tãn træåìng

Tãn quäúc gia Tãn thuí âä Dán säú -94 TL GT DS

Máøu tin

24
Maåu tin theå hieän toång hôïp caùc tính chaát cuûa ñoái töôïng maø noù mieâu taû, ví duï nhö ôû baûng treân,
caùc maåu tin theå hieän caùc tính chaát, soá lieäu veà caùc quoác gia nhö teân quoác gia, teân thuû ñoâ ï, daân
soá, tæ leä gia taêng daân soá,...
3. Döõ lieäu vaø cô sôû döõ lieäu
redundant data) vaø caùc döõ
Cô sôû döõ lieäu laø söï choïn loïch caùc döõ lieäu caàn thieát nhaát (khoâng coù soá lieäu thöøa:
lieäu naøy coù theå chia seû giöõa nhieàu heä thoáng öùng duïng khaùc nhau. CSDL coù theå ñöôïc xem
nhö laø giao dieän giöõa soá lieäu vaø caùc chöông trình öùng duïng.

Æïng duûng 2 Æïng duûng 3

Æïng duûng 1 Æïng duûng 4

Cå såí dæî liãûu

Hình II.1. CSDL vaø öùng duïng

Ñeå cô sôû döõ lieäu (CSDL) coù theå laøm vieäc toát, thì trong CSDL khoâng coù döõ lieäu thöøa.
4. Lieân keát döõ lieäu trong CSDL
CSDL bao goàm nhieàu taäp tin (hay baûng) döõ lieäu, caùc taäp tin döõ lieäu naøy neáu moâ taû cho cuøng
moät loaïi ñoái töôïng seõ ñöôïc lieân keát vôùi nhau bôûi caùc tröôøng khoùa (identifier), ví duï: coù hai
baûng döõ lieäu veà sinh vieân nhö sau:

MSSV Hoï teân Ngaøy sinh Nôi sinh

25412562 Nguyeãn Vaên Tuaán 12/8/76 Caàn Thô
25412563 Traàn Vaên Hoaøng 4/10/76 An Giang
25412564 Leâ Hoaøng Anh 7/04/76 Soùc Traêng

MSSV Neàn moùng Keát caáu beâ toâng theùp goã Kieán truùc
25412562 8 9 9
25412563 7 8 5
25412564 5 6 7

Tröôøng khoùa trong tröôøng hôïp naøy laø tröôøng MSSV. Ñeå bieát ñieåm cuûa sinh vieân, ta phaûi truy
soá lieäu cuûa baûng 1 ñeå bieát teân vaø baûng 2 ñeå bieát ñieåm. Chöông trình maùy tính seõ döïa vaøo
tröôøng khoùa MSSV ñeå laáy soá lieäu theo yeâu caàu cuûa ngöôøi truy caäp soá lieäu.

III. MOÂ HÌNH DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, baûn ñoà laø moät hình thöùc theå hieän döõ lieäu khoâng gian (saptial data)
quen thuoäc maø chuùng ta thöôøng gaëp nhaát. Baûn ñoà trình baøy caùc nhoùm ñieåm, ñöôøng vaø vuøng,
chuùng ñöôïc ñaët ôû vò trí ñòa lyù (toïa ñoä) naøo ñoù. Baûn ñoà thöôøng ñöôïc theå hieän ôû daïng hai
chieàu. Caùc chuù thích treân baûn ñoà cho bieát nhöõng thoâng tin hay ñònh nghóa caùc ñieåm, ñöôøng
vaø vuøng maø noù theå hieän, nhöõng thoâng tin, ñònh nghóa ñoù mang tính phi khoâng gian (non-
spatial).

25
Baûn ñoà duøng ñeå löu tröõ döõ lieäu vaø cung caáp döõ lieäu cho ngöôøi söû duïng noù. Tuy nhieân ta
khoâng theå theå hieän nhieàu thoâng tin treân moät baûn ñoà cuøng moät luùc vì seõ laøm ngöôøi duøng khoù
hieåu. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, treân cuøng moät khu vöïc caàn theå hieän, ngöôøi ta veõ nhieàu baûn
ñoà, moãi baûn ñoà theå hieän moät soá thoâng tin rieâng, caùc baûn ñoà naøy coøn goïi laø baûn ñoà chuyeân ñeà
(thematic map) ví duï nhö baûn ñoà ñaát ñai, baûn ñoà khí haäu, v.v.... Tuy nhieân, tìm kieám hay
phaân tích caùc döõ lieäu khoâng gian treân caùc baûn ñoà thuoäc tính khaùc nhau thöôøng toán nhieàu thôøi
gian vaø baát tieän. Hôn nöõa, vieäc veõ caùc baûn ñoà baèng tay cuõng toán raát nhieàu thôùi gian vaø coâng
söùc

Trong GIS, vieäc löu tröõ vaø theå hieän döõ lieäu khoâng gian (DLKG) ñöôïc phaân ra rieâng bieät. Döõ
lieäu coù theå ñöôïc löu tröõ döôùi möùc ñoä chi tieát cao vaø sau ñoù ñöôïc theå hieän ôû möùc ñoä keùm chi
tieát hôn vaø theo tæ leä thích hôïp vôùi muïc tieâu söû duïng cuûa ngöôøi duïng. Ngoaøi ra, GIS coøn cho
pheùp ngöôøi duøng theå hieän döõ lieäu khoâng gian döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö baûn ñoà
chuyeân ñeà cuøng vôùi bieåu ñoà, vaên baûn moâ taû,v.v.... Moãi caùch ñöôïc ñieàu chænh tuøy theo muïc
ñích söû duïng.

Hình III.1Moâ hình döõ lieäu khoâng gian

Trong GIS, DLKG ñöôïc theå hieän döôùi daïng ñieåm, ñöôøng vaø vuøng töông töï nhö baûm ñoà
thoâng thöôøng. Ty nhieân, ñeå deã quaûn lyù baèng maùy tính, DLKG ñöôïc toå chöùc löu tröõ khaùc vôùi
baûn ñoà. Thoâng tin veà thöïc theå khoâng gian trong GIS ñöôïc moâ taû baèng 4 thaønh phaàn:
- Vò trí ñòa lyù cuûa ñoái töôïng ñöôïc moâ taû
- Moái lieân heä cuûa ñoái töôïng ñoù trong khoâng gian
- Tính chaát cuûa ñoái töôïng (phi khoâng gian)
- Thôøi gian

Vò trí ñòa lyù: "ôû ñaâu?".Vò trí cuûa ñoái töôïng trong khoâng gian ñöôïc theå hieän moät caùch thoáng
nhaát theo moät heä thoáng toïa ñoä ñòa lyù naøo ñoù . Trong GIS, caùc DLKG cuûa cuøng 1 cô sôû döõ
lieäu (CSLD) phaûi cuøng moät heä thoáng toïa ñoä. DLKG coù theå ñöôïc löu tröõ ôû nhieàu tæ leä (möùc
ñoä chính xaùc) khaùc nhau.

Thuoäc tính: Tính chaát thöù hai cuûa DLKG laø thuoäc tính, " noù laø caùi gì?". Trong GIS, caùc
thuoäc tính ñöôïc löu tröõ vaø theå hieän döôùi daïng baûng bieåu. Moãi tröôøng theå hieän moät thuoäc tính
cuûa ñoái töôïng. Ví duï ñeå theå hieän tính chaát cuûa caùc con keânh, ta moâ taû baèng teân con keânh,
naêm ñaøo, caáp keânh, naêng löïc töôùi, naêng löïc tieâu, löu löôïng trung bình,...
26
Moái lieân heä khoâng gian: Caùc ñoái töôïng ñòa lyù luoân coù moái lieân heä khoâng gian vôùi nhau Caùc
lieân heä naøy coù theå laø: maèm trong, beân caïnh, caét nhau, ôû treân, ôû döôùi,..., ví duï nhö con ñöôøng
naèm caïnh bôø keânh, khu noâng tröôøng naèm trong huyeän A, con ñöôøng B caét ngang con ñöôøng
C , ...

Thôøi gian: Moät soá söï vaät, hieän töôïng coù söï thay ñoåi theo thôøi gian nhö söû duïng ñaát noâng
nghieäp, thôøi tieát,... do ñoù khi moâ taû caùc söï vaät hieän töôïng naøy ngöôøi ta luoân theå hieän thôøi
ñieåm thu thaäp (ño ñaïc) döõ lieäu.
1. Moâ hình döõ lieäu raster
Ñaây laø hình thöùc ñôn giaûn nhaát ñeå theå hieän döõ lieäu khoâng gian, moâ hình raster bao goàm moät
heä thoáng oâ vuoâng hoaëc oâ chöõ nhaät ñöôïc goïi laø pixel (hay moät phaàn töû cuûa aûnh). Vò trí cuûa
moãi pixel ñöôïc xaùc ñònh bôûi soá haøng vaø soá coät. Giaù trò ñöôïc gaùn vaøo pixel töôïng tröng cho
moät thuoäc tính maø noù theå hieän. Ví duï moät caên nhaø ñöôïc theå hieän baèng 1 pixel coù giaù trò laø H,
con soâng ñöôïc theå hieän baèng nhieàu pixel coù cuøng giaù trò laø R, töông töï khu röøng cuõng ñöôïc
theå hieän baèng moät nhoùm pixel coù cuøng giaù trò laø D (caây döøa) hoaëc S (caây soaøi).

Kích thöôùc cuûa pixel caøng nhoû thì hình aûnh noù theå hieän caøng saéc neùt, thoâng soá theå hieän ñoä
saéc neùt goïi laø ñoä töông phaûn (resolution). Aính coù ñoä töông phaûn cao, thì ñoä saéc neùt caøng
cao, kích thöôùc pixel nhoû. Tuy nhieân, hai aûnh raster coù cuøng kích thöôùc, neáu aûnh naøo coù ñoä
töông phaûn cao thì file döõ lieäu chöùa noù seõ lôùn hôn. Ví duï neáu 1 pixel theå hieän moät dieän tích
laø 250m x 250m maët ñaát treân thöïc teá, thì ñeå theå hieän moät khoaûng caùch 1km ta caàn 4 pixel,
ñeå theå hieän moät dieän tích 1km x 1km ta caàn 16 pixel. Khi ta giaûm kích thöôùc pixel xuoáng
coøn 100m x 100m, ñeå theå hieän moät khoaûng caùch 1km ta caàn 10 pixel, ñeå theå hieän moät dieän
tích 1km x 1km ta caàn 100 pixel. Vì kích thöôùc cuûa file döõ lieäu lieân quan tôùi soá löôïng pixel
neân ta thaáy raèng kích thöôùc cuûa file taêng leân ñaùng keå khi ta taêng ñoä töông phaûn cuûa aûnh
raster.

Moät aûnh raster thoâng thöôøng bao goàm haøng trieäu pixel. Tuy nhieân, nhieàu pixel gaàn nhau seõ
coù cuøng giaù trò. Ngöôøi ta duøng nhieàu phöông phaùp neùn (data compression) khaùc nhau ñeå
giaûm kích thöôùc file aûnh raster nhö laø phöông phaùp Run-Length Encoding , phöông phaùp
Value Point Encoding vaø phöông phaùp Quadtrees. (hình III.2)

a. Phöông phaùp Run-Length Encoding:

Trong phöông phaùp naøy, file döõ lieäu seõ löu tröõ thoâng tin veà caùc run, moãi run laø moät nhoùm
caùc pixel coù cuøng giaù trò naèm lieân tuïc nhau treân cuøng moät doøng, run ñöôïc ñònh nghóa bôûi giaù
trò (value), chieàu daøi (length) vaø doøng (row).
27
b. Phöông phaùp Value Point Encoding:
Trong phöông phaùp naøy , döõ lieäu ñöôïc löu tröõ laø doøng vaø coät cuûa ñieåm cuoái cuøng cuûa moät
daõy caùc pixel coù cuøng giaù trò.

Hình III.2 Neùn döõ lieäu raster

c. Phöông phaùp Quatrees:

ÔÛ phöông phaùp naøy, ngöôøi ta chia aûnh thaønh caùc tieåu vuøng. Moãi moät tieåu vuøng phaûi coù cuøng
moät giaù trò. Vieäc phaân chia tieåu vuøng ñöôïc tieán haønh nhö sau:
- Chia aûnh ra laøm boán phaàn baèng nhau
- Neáu phaàn aûnh naøo nhieàu giaù trò khaùc nhau thì tieáp tuïc chia tieáp phaàn aûnh ñoù laøm
boán.
- Tieáp tuïc xeùt caùc phaàn tö nhoû vaø chia chuùng ra laøm tö neáu coøn coù söï khaùc bieät veà
giaù trò trong noù.

Hình III.3. Phöông phaùp Quadtree

28
2. Moâ hình döõ lieäu vector
Moâ hình döõ lieäu vector theå hieän vò trí chính xaùc cuûa vaät theå hay hieän töôïng trong khoâng
gian. Trong moâ hình döõ lieäu vector, ngöôøi ta giaû söû raèng heä thoáng toïa ñoä laø chính xaùc. Thöïc
teá, möùc ñoä chính xaùc bò giôùi haïn bôûi soá chöõ soá duøng ñeå theå hieän moät giaù trò trong maùy tính,
tuy nhieân noù chính xaùc hôn raát nhieàu so vôùi moâ hình döõ lieäu raster.

Vaät theå treân traùi ñaát ñöôïc theå hieän treân baûn ñoà döïa treân heä toïa ñoä hai chieàu x,y (Cartesian
coordinate system), treân baûn ñoà vaät theå coù theå ñöôïc theå hieän nhö laø caùc ñieåm (point) ,
ñöôøng (line) hay mieàn (area). Moâ hình döõ lieäu vector cuõng töông töï nhö vaäy, moät vaät theå
daïng ñieåm (point feature) ñöôïc chöùa döôùi daïng caëp toïa ñoä x,y; moät vaät theå daïng ñöôøng (line
feature) ñöôïc chöùa döôùi daïng moät chuoãi caùc caëp toïa ñoä x,y; moätvaät theå daïng vuøng (area
feature) ñöôïc chöùa döôùi daïng moät chuoãi caëp toïa ñoä x,y vôùi caëp ñaàu toïa ñoä baèng vôùi caëp toïa
ñoä cuoái, hay coøn goïi laø ña giaùc (polygon). Trong hình III.4, caùc vaät theå ñöôïc soá hoùa
(digitize) baèng caùc caëp toïa ñoä x,y. Vò trí cuûa ñieåm A ñöôïc theå hieän bôûi toïa ñoä 2,3 vaø ñöôøng
ñöôïc theå hieän bôûi chuoãi toïa ñoä 1,7; 3,6; 3,4; 5,3. Ña giaùc ñöôïc theå hieän bôûi moät chuoãi toïa ñoä
khaùc trong ñoù toïa ñoä ñaàu vaø cuoái baèng nhau: 7,10; 9,8; 8,7; 9,5; 7,5; 5,7; 7,10. Trong thí duï
naøy ñôn vò cuûa caùc toïa ñoä laø tuøy yù. Tuy nhieân trong GIS, vò trí thöôøng ñöôïc löu tröõ theo moät
heä qui chieáu chuaån nhö laø heä thoáng UTM, heä thoáng quoác gia hay heä kinh tuyeán, vó tuyeán.

Hình III.4 Theå hieän vaät theå daïng ñieåm, ñöôøng, vuøng theo chuoãi caùc caëp toïa ñoä
Trong moâ hình döõ lieäu vector, tuøy theo caùch löu tröõ döõ lieäu, ngöôøi ta chia ra thaønh caùc moâ
hình: Spaghetti Data Model, Topological Model, Triangulated Irregular Network (TIN),
taïm dòch laø moâ hình döõ lieäu kieåu mì oáng, moâ hình döõ lieäu hình hoïc vaø moâ hình löôùi tam giac
baát qui taéc.

a. Spaghetti Data Model (SDM):

Trong SDM, toïa ñoä cuûa caùc vaät theå treân baûn ñoà ñöôïc chuyeån ñoåi vaø ghi nhaän vaøo file döõ
lieäu theo töøng doøng danh saùch caùc caëp toïa ñoä. Nhö vaäy caùc caëp toïa ñoä cuûa caïnh chung cuûa
hai ña giaùc keà nhau phaûi ñöôïc laäp laïi hai laàn, moãi laàn cho moät ña giaùc.

Caáu truùc cuûa daïng moâ hình naøy raát deã hieåu, tuy nhieân moái lieân heä cuûa caùc vaät theå trong aûnh
khoâng ñöôïc ghi nhaän.

29
 Hình III.5 Moâ hình döõ lieäu vectô kieåu spaghetti

b. Topological Model:
Ñaây laø daïng moâ hình döõ lieäu ñöôïc söû duïng roäng raõi nhaát ñeå löu tröõ döõ lieäu khoâng gian. Hình
hoïc laø phöông phaùp toaùn hoïc duøng cho vieäc xaùc ñònh moái lieân heä giöõa caùc vaät theå trong
khoâng gian. Ngöôøi ta coøn goïi moâ hình naøy laø moâ hình Arc-node. Arc laø moät chuoãi caùc ñoaïn
thaúng ñöôïc baét ñaàu vaø keát thuùc baèng nuùt (node). Moät node laø moät giao ñieåm cuûa hai hay
nhieàu arc. Moät node coù theå xuaát hieän ôû ñieåm cuoái cuûa moät dangling arc .

Hình III.6 Moâ hình döõ lieäu vectô kieåu topology

Trong hình III.6 döõ lieäu ñöôïc löu tröõ trong 4 baûng. Baûng Polygon Topology lieät keâ danh
saùch caùc arc taïo thaønh caùc ña giaùc (polygon), chuù yù laø neáu trong moät polygon coù caùc arc
naèm troïn trong noù thì trong danh saùch caùc arc taïo thaønh polygon ñoù tröôùc vaø sau arc ñoù phaûi
ghi soá 0 nhö tröôøng hôïp polygon B. Vuøng beân ngoaøi baûn ñoà cuõng ñöôïc xem nhö laø moät
polygon . Baûng Node Topology lieät keâ caùc arc ñi qua cuøng moät node hay caùc node cuûa
dangling arc, Chuù yù raèng ñieåm ñoùng cuûa moät ña giaùc ñöôïc coi laø moät node vaø moät ñieåm vöøa
ñöôïc coi laø moät node vaø vöøa ñöôïc coi laø moät arc (tröôøng hôïp N5 vaø N6). Baûng Arc
Topology lieät keâ node ñaàu, node cuoái, polygon beân traùi vaø polygon beân phaûi cuûa caùc Arc
trong baûn ñoà. Nhìn vaøo caùc baûng naøy ta coù theå deã daøng bieát ñöôïc moái lieân heä cuûa moät vaät

30
theå ñoái vôùi caùc vaät theå xung quanh. Ví duï, ta xeùt ñieåm N5, trong baûng Arc Topology ta thaáy
left polygon vaø right polygon ñeàu laø B, nhö vaäy ñieåm N5 naèm trong polygon B. Hay xeùt arc
a5, ta thaáy left polygon laø A, right polygon laø B, nhö vaäy a5 naèm giöõa hai polygon A vaø B.
Baûng Arc Coordinate Data lieät keâ danh saùch toïa ñoä caùc node taïo neân arc, caùc toïa ñoä naøy
ñöôïc phaân ra toïa ñoä baét ñaàu, toïa ñoä trung gian vaø toïa ñoä keát thuùc.

Topology model raát thích hôïp cho caùc thao taùc phaân tích khoâng gian (spatial analysis) vì ña
soá caùc baøi toaùn phaân tích khoâng gian, ngöôøi ta khoâng duøng ñeán döõ lieäu veà toïa ñoä, maø chæ
caàn duøng ñeán döõ lieäu hình hoïc.

c. Triangular Irregular Network (TIN):

TIN thöôøng ñöôïc duøng ñeå theå hieän döõ lieäu veà ñòa hình (terrain data). TIN theå hieän beà maët
ñòa hình nhö laø taäp hôïp caùc maët tam giaùc lieân keát vôùi nhau (hình III.7). Moãi ñænh cuûa tam
giaùc ñöôïc theå hieän baèng toïa ñoä ñòa lyù x,y vaø z, thöôøng z thöôøng ñöôïc gaùn baèng vôùi giaù trò
cao ñoä cuûa ñòa hình.

Moãi maët cuûa tam giaùc ñöôïc gaùn cho moät chöõ caùi vaø ba ñænh cuûa noù ñöôïc gaùn baèng chöõ soá.
Baûng Nodes (nuùt) theå hieän danh saùch ñænh cuûa töøng tam giaùc, baûng Edges (caïnh) theå hieän
danh saùch caùc tam giaùc naèm xung quang cuûa töøng tam giaùc, baûng X-Y coordinate theå hieän
toïa ñoä cuûa caùc ñænh, baûng z coordinate theå hieän giaù trò z cuûa caùc ñænh ñoù. TIN raát thích hôïp
trong vieäc tính toaùn caùc thoâng soá cuûa ñòa hình nhö ñoä doác, höôùng doác.

31
Hçnh III.7. Mä hçnh dæî liãûu vectå kiãøu TIN

32
Baûng so saùnh giöõa moâ hình döõ lieäu Raster vaø Vector
Moâ hình Raster Moâ hình Vector
Öu ñieåm Öu ñieåm
1. Ñôn giaûn 1. Caáu truùc döõ lieäu neùn nhieàu hôn so vôùi moâ hình
2. Thao taùc choàng laép (overlay) deã daøng raster
3. Thích hôïp cho vieäc theå hieän döõ lieäu phöùc taïp 2. Theå hieän lieân heä hình hoïc do ñoù thích hôïp cho
(ña daïng) caùc phaân tích veà hình hoïc hay phaân tích veà
4. Thích hôïp cho vieäc naâng caáp, xöû lyù aûnh maïng löôùi
3. Thích hôïp cho vieäc soá hoùa caùc baûn ñoà ñöôïc veõ
baèng tay
Nhöôïc ñieåm Nhöôïc ñieåm
1. Khaû naêng neùn keùm 1. Phöùc taïp
2. Khoâng theå hieän roõ lieân heä hình hoïc 2. Thao taùc choàng laép phöùc taïp
3. Theå hieän baûn ñoà khoâng roõ neùt neáu oâ töông 3. Khoâng thích hôïp cho vieäc theå hieän döõ lieäu
phaûn thaáp, nhöng neáu duøng ñoä töông phaûn cao phöùc taïp (ña daïng)
seõ laøm taêng kích thöôùc file aûnh. 4. Khoâng thích hôïp cho vieäc naâng caáp, xöû lyù aûnh

IV. CÔ SÔÛ DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN(CSDLKG)

CSDLKG mieâu taû caùc vaät theå hay hieän töôïng (goïi chung laø ñoái töôïng baûn ñoà) töø thöïc teá
döôùi daïng:
- Vò trí cuûa ñoái töôïng theo moät heä toïa ñoä naøo ñoù (vd: heä lat/long theo ñoä, phuùt, giaây
hay theo heä UTM baéc hoaëc nam)
- Caùc tính chaát lieân quan ñeán ñoái töôïng töông öùng (vd: giaù caû, maøu saéc,...)
- Moái lieân heä giöõa caùc ñoái töôïng xung quanh (moái lieân heä hình hoïc- moâ taû söï noái keát
hay khoâng noái keát,...)
- Thôøi gian xaûy ra hieän töôïng, hay thôøi ñieåm ño ñaïc
CSDLKG bao goàm nhieàu lôùp DLKG gioáng nhö lôùp baûn ñoà. Moãi lôùp DLKG chæ theå hieän moät
daïng thoâng tin (lôùp möa, lôùp söû duïng ñaát, lôùp nguoàn oâ nhieãm khoâng khí,...)
Dæî liãûu khäng gian Dæî liãûu phi khäng gian

Ví duï: Caùc lôùp döõ lieäu phuïc vuï noâng nghieäp

33
 Låïp dæî liãûu vãö âáút

Låïp dæî liãûu haìm

læåüng N

Låïp dæî liãûu âäü màûn

Låïp dæî liãûu vãö nàng suáút

Caùc caáp ñoä moâ taû thoâng tin khoâng gian:

1. Ñoái vôùi moâ hình döõ lieäu raster

- Moãi pixel laø moät ñoái töôïng, coù vò trí theo haøng, coät töông öùng treân aûnh, giaù trò cuûa
pixel cho bieát pixel ñoù thuoäc loaïi ñoái töôïng naøo, tính chaát cuûa ñoái töôïng ñoù ñöôïc löu
tröõ ôû moät cô sôû döõ lieäu thuoäc tính töông öùng.
- CSDLKG Raster coù theå chöùa haøng ngaøn lôùp DLKG (layer).

34
 - Kieåu giaù trò cuûa pixel trong moãi layer tuøy theo vieäc maõ hoùa cuûa ngöôøi söû duïng, coù
theå laø soá nguyeân, soá thöïc hay kyù töï alphabet. Thöôøng giaù trò soá nguyeân thöôøng ñöôïc
duøng laøm maõ soá ñeå lieân heä vôùi baûng DL khaùc hay laøm chuù giaûi ñeå theå hieän baûn ñoà.
- Ñeå theå hieän moät beà maët lieân tuïc, ngöôøi ta söû duïng moâ hình raster, caùc beà maët lieân
tuïc naøy thöôøng theå hieän beà maët ñòa hình, möa, aùp suaát khoâng khí, nhieät ñoä, maät ñoä
daân soá,...

Nhö vaät ñoái vôùi CSDLKG raster caùc thoâng tin ñöôïc toå chöùc nhö hình döôùi ñaây:

tênh cháút 1

Säú liãûu vãö vë trê,

code cuía pixel tênh cháút 2

tênh cháút n

2. Ñoái vôùi moâ hình döõ lieäu vector

Ñeå theå hieän caùc kieåu ñoái töôïng (vd: nhö ñöôøng saù, soâng ngoøi, cao ñoä, thöïc vaät,...) döôùi daïng
soá (digital) trong CSDLKG, ta phaûi löïa choïn kieåu ñoái töôïng khoâng gian thích hôïp:
- Daïng 0 chieàu (0D): Moät ñoái töôïng coù vò trí trong khoâng gian nhöng khoâng coù
chieàu daøi. Daïng ñieåm
- Daïng 1 chieàu (1D): Moät ñoái töôïng coù moät chieàu daøi keát hôïp vôùi 1 hoaëc nhieàu ñoái
töôïng 0D. Daïng tuyeán
- Daïng 2 chieàu (2D): Moät ñoái töôïng coù moät chieàu daøi vaø chieàu roäng ñöôïc bao
quanh bôûi ít nhaát ba ñoái töôïng 1D. Daïng dieän tích-vuøng
- Daïng 3 chieàu (3D): Moät ñoái töôïng coù moät chieàu daøi, chieàu roäng vaø chieàu
cao/chieàu saâu ñöôïc bao quanh baèng ít nhaát 2 ñoái töôïng 2D. Daïng theå tích
- Daïng 4 chieàu (4D): bao goàm 1 ñoái töôïng 3D vaø yeáu toá thôøi gian
Ñoái vôùi CSDLKG vector, ngöôøi ta cuõng löu tröõ theo töøng lôùp DLKG, moãi lôùp chæ theå hieän
moät loaïi thoâng tin vaø moät daïng ñoái töôïng (0D, 1D, 2D, 3D, 4D), Ví duï trong CSDLKG veà
qui hoaïch noâng nghieäp, ngöôøi ta coù caùc lôùp DLKG veà ñaát (daïng vuøng, moãi vuøng theå hieän
moät loaïi ñaát), lôùp DLKG veà heä thoáng keânh (daïng tuyeán, theå hieän caùc con keânh), lôùp coâng
35
trình treân keânh (loaïi ñieåm, theå hieän coáng, traïm bôm, ñaäp traøn,...), lôùp DLKG veà traïm möa
(daïng ñieåm, theå hieän caùc traïm ño möa),...
Nhö chuùng ta ñaõ bieát trong moâ hình vector, ngöôøi ta coù theå duøng nhieàu phöông phaùp ñeå löu
tröõ vò trí cuøa ñoái töôïng, coøn ñeå lieân heä caùc ñoái töôïng ñoù vôùi tính chaát cuûa chuùng trong
CSDL, ngöôøi ta laøm nhö sau:
- Ñoái vôùi daïng ñieåm: moãi ñieåm ñöôïc gaùn 1 maõ soá, maõ soá naøy seõ töông öùng vôùi maõ soá
ñöôïc ghi trong caùc baûng CSDL thuoäc tính theå hieän caùc thuoäc tính cuûa caùc ñieåm töông
öùng.
- Ñoái vôùi daïng tuyeán: moät ñoái töôïng daïng tuyeán ñöôïc veõ baèng nhieàu ñoaïn noái (link)
cuûa caùc nuùt (node). Töông töï nhö ñoái töôïng daïng ñieåm, moãi ñoái töôïng daïng tuyeán
cuõng ñöôïc gaùn moät giaù trò maõ soá (code), code naøy ñöôïc duøng ñeå lieân heä vôùi caùc baûng
DL thuoäc tính moâ taû ñoái töôïng ñoù. Ngoaøi ra moãi nuùt cuõng coù caùc thoâng tin thuoäc tính
nhö nuùt vöôït, nuùt caét, nuùt val (ñöôøng oáng), nuùt ñeøn giao thoâng (ñöôøng). Caùc link cuõng
coù caùc thuoäc tính nhö höôùng, kích thöôùc (ñöôøng kính oáng, chieàu roäng ñöôøng), soá laøn
xe, thôøi gian di chuyeån töø ñaàu link ñeán cuoái link, hoaëc ñieän theá cuûa ñöôøng taûi ñieän,
ñöôøng haàm, ñöôøng vöôït,...
- Ñoái vôùi daïng vuøng: thöôøng laø caùc vuøng phaân chia theo moät tính chaát naøo ñoù hay bieân
giôùi haønh chính, hoà, röøng nuùi, khu vöïc ñieàu tra daân soá,... bieân cuûa chuùng ñöôïc xaùc
ñònh bôûi thuoäc tính cuûa chính ñoái töôïng ñoù. Moãi vuøng cuõng ñöôïc gaùn code vaø lieân heä
vôùi baûng DL thuoäc tính.

Nhö vaät ñoái vôùi CSDLKG vector caùc thoâng tin ñöôïc toå chöùc nhö hình döôùi ñaây:

Dæî liãûu thuäüc tênh

(tênh cháút)

Code cuía ÂT

Dæî liãûu khäng gian

(vë trê, hçnh daûng)

V. CAÙC PHÖÔNG PHAÙP PHAÂN TÍCH DÖÕ LIEÄU KHOÂNG GIAN CÔ BAÛN (Basic
spacial operations)

1. Thuaät toaùn treân VECTOR

a. Phaân loaïi (reclassify)

Gheùp hai hay nhieàu ñoái töôïng khoâng gian coù cuøng chung moät hay nhieàu ñaëc tröng naøo ñoù
hay cuøng thoaû moät ñieàu kieän naøo ñoù thaønh 1, phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng trong vieäc
phaân loaïi laïi caùc ñoái töôïng thaønh ñoái töôïng môùi toång quaùt hôn, ñoái töôïng môùi coù hình daïng
laø toång cuûa caùc ñoái töôïng cuõ vaø mang tính chaát (döõ lieäu thuoäc tính) cuûa taát caû caùc ñoái töôïng
cuõ

Caùc böôùc ñeå thöïc hieän baøi toaùn reclassify laø:

- Xaùc ñònh ñieàu kieän phaân loaïi
- Phaân loaïi caùc ñoái töôïng theo ñieàu kieän phaân loaïi
- Boû caùc bieân chung cuûa caùc ñoái töôïng keà nhau cuøng thoûa ñieàu kieän phaân loaïi

36
 - Taïo laïi caáu truùc cuûa ñoái töôïng môùi

Hçnh IV.1. Reclassify, Dissolve vaì Merge

b. Vuøng ñeäm (Buffer)

Taïo ñoái töôïng môùi xung quanh ñoái töôïng cuõ trong moät khoaûng caùch ñöôïc ñaõ cho. Phöông
phaùp naøy thöôøng ñöôïc öùng duïng trong qui hoaïch, nhö xaùc ñònh vuøng ñeäm cuûa khu baûo toàn
thieân nhieân, hay xaùc ñònh vuøng aûnh höôûng cuûa nguoàn oâ nhieãm tieáng oàn, ...

Ta coù theå taïo vuøng ñeäm cho ñoái töôïng daïng ñieåm,tuyeán hay vuøng.

Hçnh IV.2. Buffer

37
c. Choàng baûn ñoà (Overlay)
Phöông phaùp naøy thöôøng ñöôïc duøng nhaát trong vieäc lieân keát caùc döõ lieäu khoâng gian. Thí duï
nhö vieäc tìm kieám caùc gieáng khoan theo phaân vuøng haønh chaùnh, ta coù hai lôùp DLKG laø lôùp
gieáng khoan (daïng ñieåm) vaø lôùp DLKG bieân xaõ (daïng vuøng), vaäy ñeå xem gieáng naøo thuoäc
xaõ naøo, ta choàng hai lôùp naøy laïi vôùi nhau.

Ta chæ coù theå choàng caùc lôùp döõ lieäu daïng ñieåm leân lôùp ñoái töôïng daïng vuøng, hay lôùp ñoái
töôïng daïng vuøng leân lôùp ñoái töôïng daïng vuøng, hay lôùp ñoái töôïng daïng tuyeán leân lôùp ñoái
töôïng daïng vuøng.

38
2. Thuaät toaùn treân RASTER

a. Caùc pheùp toaùn ñaïi soá treân baûn ñoà (+ , - , *, /)

Thoâng thöôøng, ñeå thieát laäp caùc baûn ñoà toång hôïp (combine map) chuùng ta phaûi thöïc hieän caùc
coâng thöùc vaø caùc phöông trình toaùn hoïc, ví duï nhö chuùng ta muoán laäp moät baûn ñoà khaû naêng
xoùi moøn ñaát (soil erosion potential) döïa treân coâng thöùc lieân heä giöõa caùc yeáu toá veà khaû naêng
xoùi moøn cuûa ñaát vôùi gradient ñoä doác vaø cöôøng ñoä möa. Caùc coâng thöùc toaùn hoïc coù theå chöùa
caùc haèng soá, caùc coâng thöùc löôïng giaùc, caùc pheùp tính coäng, tröø, nhaân, chia.

Tênh giaï trë cuía 1 vë trê X trãn baín âä ötheo haìm säú F:
Kãút quaí taûi vë trê X = F(giaï trë ä X låïp 1, giaï trë ä X låïp 2, ...)

Ñeå laøm roõ khaùi nieäm treân ta xeùt ví duï sau: chuùng ta muoán xaây döïng moät baûn ñoà nhieät ñoä
döïa treân baûn ñoà ñòa hình coù saün vaø moät coâng thöùc lieân heä giöõa cao ñoä vaø nhieät ñoä ôû moät
vuøng (coâng thöùc naøy ñöôïc laäp baèng caùc pheùp toaùn thoáng keâ):Y=26.985-0.0016xX. Trong ñoù
Y laø nhieät ñoä taïi moät ñieåm coøn X laø cao ñoä ñieåm ñoù. Tröôùc heát ta taïo moät baûn ñoà baûn ñoà
taïm thôøi baèng caùch nhaân ñòa hình vôùi -0.0016, sau ñoù coäng baûn ñoà taïm naøy vôùi 26.985.
Ví duï:
1 3 2 3 4 5 7 9 1 1 2 2 1 2 5 4 8 10 2 0

2 1 4 5 3 + 7 4 5 7 4 - 3 3 5 3 4 = 6 2 4 11 3

3 3 1 5 2 9 9 4 7 7 2 4 3 2 7 10 8 2 10 2

39
b. Caùc pheùp toaùn luaän lyù treân baûn ñoà (bolean operation)
Caùc pheùp toaùn luaän lyù coù theå thöïc hieän ñöôïc trong GIS laø :
- Pheùp toaùn AND ("vaø" hay "giao")
- Pheùp toaùn OR ("hoaëc" hay "hôïp")
- Pheùp toaùn NOT ("hieäu" )
- Pheùp toaùn XOR (ngöôïc laïi cuûa OR)

Caùc pheùp toaùn naøy coù theå ñöôïc theå hieän baèng hình döôùi ñaây:

A AND A OR B A AND (B OR

A NOT A XOR (A AND B) OR C

Trong MHDLKG Raster, khi phaân tích soá lieäu treân nhieàu lôùp baûn ñoà, caùch khaùc giaù trò cuûa
caùc pixel cuøng vò trí ñöôïc duøng laøm tham soá tính toaùn cuûa pheùp toaùn ñöôïc aùp duïng
Thoâng thöôøng tröôùc khi phaân tích luaän lyù, ngöôøi ta thöôøng phaân loaïi laïi baûn ñoà raster nhö
sau, neáu pixel thoaû ñieàu kieän thì gaùn giaù trò laø 1, neáu khoâng thoûa thì gaùn giaù trò laø 0

0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 4 2 2 2 1 2 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 2 3 3 4 3 3 5 3 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 1 1 1 1 0 0 X 7 6 3 5 2 4 3 2 = 0 0 3 5 2 4 0 0

0 0 0 1 1 1 0 0 (AND) 2 2 3 5 7 5 4 1 0 0 0 5 7 5 0 0

0 0 0 0 1 1 0 0 3 4 5 2 1 1 2 3 0 0 0 0 1 1 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 1 7 5 3 3 1 3 4 0 0 0 0 0 0 0 0

c. Phaân tích laân caän (Neighbourhood)

Pheùp phaân tích naøy cho pheùp ta tính toaùn giaù trò cuûa moät pixel döïa treân giaù trò cuûa caùc pixel
xung quanh. Pheùp phaân tích naøy thöôøng ñöôïc duøng trong vieäc laøm roõ neùt aûnh hay loaïi boû
caùc ñieåm nhieãu treân aûnh.

40
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO:
1. Some selected Papers for GIS courses,
courses 1996, ITC, the Netherlands
2. C.A.Blok, et.al. 1993, Cartographic Visualzation for GIS Postgraduate diploma courses ITC, Haø
Lan.
3. Huyønh, L, 1998, Baûn Ñoà Hoïc, NXBGD
4. Thaän, N.T & Duõng N.T, 1999, Traéc Ñòa vaø Baûn Ñoà Kyõ Thuaät Soá Trong Xaây Döïng, NXNBGD
5. Maïnh P.T., Thaønh.P.V, 1999, Cô Sôû Heä Thoáng Thoâng Tin Ñòa Lyù (GIS) trong Quy Hoaïch vaø
Quaûn Lyù Ñoâ Thò, NXBXD
6. ESRI, 1995, Understanding GIS the ARC/INFO method, USA
7. ESRI, 1995, Map Projection, USA
8. Howe D.R. 1989, Data Analysis for Data Base Design
Design, Edward Arnold
9. Hawryszkiewycz I.T. 1994, System Analysis and Design,
Design Prentice Hall
10. Burrough P.A. 1992, Principles of GIS for land resources assessment
11. Martien Molennar. 1997, Lechture notes on Object Modelling Methodology, ITC, the
Netherlands
12. Tuladhar A.M. 1996, Lechture note on Spatial Data Models and Structure in GIS, ITC, the
Netherlands
13. Paresi, 1995, Lechture note on Structure Information Systems Development Methodologies,
Methodologies
ITC, the Netherlands
14. Sharifi M.A. 1996, Introduction to Decision Support Systems for Natural Resource
Management,
Management ITC, the Netherlands
15. Sharifi M.A. 1996, Introduction to Multicriteria Evaluation Techniques,
Techniques ITC, the Netherlands
16. Trung N.H. 1997, Application of Object Modelling Technique on Development of GIS for
Natural Resources Management, ITC, the Netherlands
17. Benwell G.L. 1994, A System Development Methodology for Geomatics as Derived form
Informatics, Newzealand

41