T in Thn Hc B Ti

Rev. Ng Tng DZng bin son

(C) Copyright 1998 by Rev. Ngo tuong Dzung, Texas, USA. E-mail: TNg2811@aol.com
[IMG]http://i213.photobucket.com /album s/cc294/arilandung/VietCatholic/tudienbt .jpg[/IMG]

(Ngun: http://www.catholic.org)

A_: Aaron ~ n nn ti B_: Babylon ~ bnh hng C_: ca on ~ cursillo D_: dy o ~ c trong sch E & G_: Emmanuel ~ Gi ma H_: hang toi o ~ hng y on K_: k v ~ kit hu L & M_: lm cht sm ~ ma vng N_: nam an vin ~ n tu vin O & P_: n hin ti ~ Phc sinh R & S_: rao ging ~ s cu T_: tu Noe ~ t v V & X_: v ~ xng ti T ng thng dng (B,C,D,G) T ng thng dng (H,L,M,N,P,R) T ng thng dng (S) T ng thng dng (T,X)

A
Aaron Khng bit ngha do thi ca danh t ny, nhng trong kinh thnh dng nh tn ca ngi em Maisen. Theo truyn thng Aaron c Cha ch nh nh thy Levi (Ex. 4:14) khi dn Do thi c gii phng khi ch n l Ai cp. ng cng ni thay cho Maisen v c gi l ngn s ca Maisen trc mt Pharaon. (Ex.7:1-2). Cng nh trong truyn thng Aaron c dng nh danh t ch tp th giai cp linh mc " con ci Aaron" (Ex.28:1) v iu ny rt ra do s kin Aaron l linh mc thng phm u tin. Chc linh mc ca ng c Cha minh xc v qua php l nc t hn chy ra. Mi linh mc o c u l con ci Aaron. Aaron khng c vo t ha v thiu tin cy vo lng nhn lnh ca Cha. Abba Ting Aram Ab c ngha l cha. Tr con do thi ku cha mnh thn mt. Ging nh ting anh "Dad" Cha Gisu dng ting ny khi Ngi cu nguyn vi cha. y l ting knh trng gi gim mc trong nghi l Syria, Coptic v Abyssinia. Abraham Nhn vt rt c bit trong Kinh thnh. Truyn ca ng c k trong chng 12-25 sch Sng th. Sinh vo khong 19 th k trc Cha Kit ng c tn l Abram. Khi c 99 tui Cha hin ra vi ng v ni: "Ta thit lp giao c gia ngi v ta v ta s cho ngi nhiu con chu.. Ngi khng cn c tn l Abram na, tn ngi s l Abraham, v ta lm cho ngi thnh cha ca nhiu dn tc." (ST 17:2-5). V li ku gi c bit ny ng c bit nh t ph dn Do thi v cha tinh thn ca nhng ngi tin. Trong kinh nguyn thnh th 3, Gio hi ku ngi l cha chng ti trong c tin. c tin theo ngha hon ton tn thc vo Cha v trung thnh theo Ngi l c tnh cuc sng ca ng. Adam Ting Do thi l Adamah, t, tn ca nhn vt u tin i din cho con ngi trong nhng cu chuyn thuc sch Sng th k (1-4) Adonai Ting Hi b c ngha "Cha" y l danh xng ch v Cha trong Thnh Kinh ngi Do thi. Nh ngi Vit, ngi Do thi king k gi tn tc, tn ci. Agape Ting Hilp c ngha yu. y l tn ch ba tic Thnh Th hay tic yu thng m Kit hu tin khi c hnh tng nim Cha Gisu. Agnus Dei

Ting Latinh c ngha Con chin Thin Cha. Li cu nguyn vi Cha Gisu c hay ht trong Thnh L trc phn Hip l. Hnh nh Con Chin tng trng Cha Gisu mang c c Thnh gi trn . Alba Do ting Latinh Albus, trng, o di trng ca cc tha tc vin Thnh Th. o mc trong ca Gim mc v Linh mc khi c hnh thnh l. Alexandria Thnh ph quan trng th hai ca quc Roma gn vng chu th sng Nile min bc Aicp. Ti y c mt cng ng Do thi rt ng trong th k 1 trc khi Cha Gisu ra i. Trung tm vn ho quan trng trong th k 2 v 3. alleluia Ting Dothi c ngha: "Chc tng Cha" Thng dng trong khi cu nguyn hay th phng trong n th. Linh mc ku: 'hallelu' (hy ca tng) v ton dn ku phn u ca tn Cha Yahweh. V th l c ting 'hallelu'-Ya!" alpha v omega Ch u tin v cui cng ca mu t Hilp. C ngha Cha l nguyn thy v cng ch mi loi. K hiu ny cng tng trng Cha Gisu trong sch Khi huyn.( 22:13). Hai ch ny cng dng trong ngh thut Kit gio nh du hiu thn tnh Cha Kit, cng din t s sng li ca nhng ai bn vng trong n Cha. Alphons Sinh gn Naples 1696, ngi hc lut v lm ngh lut s trong vng 8 nm. Chu chc linh mc triu nm 1726, ngi lu ti nhng ngi ngho khng c rao ging tin mng ti min qu. Thnh lp dng Cha Cu Th nm 1732 c bit rao ging tin mng cho ngi ngho. Ngi vit trn 100 cun sch v cuc sng Kit hu. Nhng danh ting nht l bn cun thn hc lun l hng dn cc cha gii ti. Tc phm ca ngi phi bc b Jansenisme. Ngi c tn phong gim mc nm 1762 v cai qun gio phn St. Agatha of the Goths cho n nm 1775. Ngi qua i nm 1787, c phong thnh nm 1839, c tn phong danh hiu tin s hi thnh nm 1871 v t lm quan thy cc nh lun l hc v cc cha gii ti nm 1950. Amen Ting dothi c ngha "chc chn, tht th" Ting Amen thng kt thc cc li nguyn. Khi nhm ngi c Amen sau li nguyn c ngha h ng vi tm tnh v cm ngh din t trong li cu nguyn. Khi linh mc trao Mnh Thnh ta tha Amen l ta tuyn xng Mnh Thnh chnh l Cha Gisu. Amen ging nh OK trong Anh vn. Anamnesis

Ting Hilp c ngha tng nim nh n. y l phn thnh l theo sau li tung h sau truyn php. Phn anamnesis tng nim cng trnh ca Cha cu qua ci cht, cuc sng, s phc sinh v ln tri. Anaphora Ting Hilp c ngha dng ln. Phn thnh l khi u bng Kinh tin tng v li tung h Amen trng th trc khi c kinh Ly Cha. anh em (Brother) Trong ting do thi ting ny ch anh em h, chu c chu cu v nhng ngi cng mt b lc. Cng ch tu s nam c li khn kh ngho trong sch vng li nhng khng l linh mc. Anh Gio Nhng ngi ra ti trong Gio hi Anh gio. Gio hi ny tch ri khi gio hi Roma vo th k 16 v mau chng tr thnh gio hi ca a s ti Anh, c. Nm 1534 vua Henri VIII ban lut Ti thng coi nh vua l th lnh gio hi ti Anh. Ti Hoa k gi Anh gio l Episcopalian t Chin tranh cch mng. Vic ly khai hon ton vi Gio hi cng gio din ra nm 1563 khi ngh vin ph chun 39 iu lut: Thnh Kinh cha ng mi iu cn thit cho c cu , cng ng chung cng sai lm, thuyt "thay i bn tnh" trong php Thnh Th khng th chp nhn c (d hin nay nhiu ngi Anh gio coi Thnh Th nh ngi cng gio), th quyn c quyn trn gio hi. Cun sch Common Prayer l giy lin kt quan trng cc gio hi anh gio. Anno Domini(AD) Ting Latinh c ngha "nm ca Cha". Ngy thng ca ta qui nh t khi Cha ra i. AD by gi c thay th bng CE, cng nguyn, c nhng ngi khng tin vo tm quan trng ca Cha Gisu nh nhng ngi Kit hu. Antioch Thnh ph ln th ba trong quc Roma nm gn sng Orontes min ng Nam Th nh k. Ti y ngi theo Cha Gisu c gi ln u tin l Kit hu. Aramaic Ngn ng ngi do thi ni trong thi Cha Gisu Tn c, cng l ngn ng Cha dng rt gn ting do thi. Archimandrite Ting Hilp archos: th lnh; mandra: tu vin; b trn ca mt hay nhiu tu vin theo nghi l ng phng. Mt dnah hiu dnh cho thy dng c bit hay linh mc khng lp gia nh trong gio hi ng phng. ARCIC

U ban quc t Anh gio v cng gio do c Gio Hong v Tng Gim Mc thnh Canterbury thit lp: nhm hc gi gio s hay gio dn ca hai gio hi nghin cu v hot ng cho vic hip nht v thng cm gia Anh gio v cng gio. Augustine Sinh ti Tagaste Bc Phi nm 354 do mt ngi cha khng c o v mt ngi m l Kit hu (thnh n Monica). Ngi c gio dc phn no v c tin nhng ngi mt c tin v say m cc trit thuyt ng thi. Sau nhiu nm tm kim ngha cuc i v sng nh ngi ngoi o, Ngi tr li v chu php ra ti nm 387. Ngi lm gim mc Hippo v c coi nh l gio ph nh hng nht v ngi gii thch thu o chn l Kit gio. Ngi vit nhiu sch v c tin v cuc sng Kit gio nht l cun Confessions v City of God. Ngi qua i nm 430. o di ra ti (baptismal robe) Trong nghi thc cng gio c phn "mc o trng" lc ngi lnh nhn vic ra ti c mang tng trng mt o trng v c khuyn khch: "mang o ny tinh tuyn cho n khi n trc to Cha phn xt c s sng i i." o dng (Cassock) Y phc ca hng gio s: mu en hay trng di n mt c chn. o l (chasuble) y phc ca gim mc hay linh mc mc bn ngoi khi c hnh thnh l. Mu o tu theo ma phng v. n nn ti Kinh c hay thi thng hi ght ti thc tnh v cng quyt cha ti. n nn ti (contrition) ting latinh contritus c ngha l tan nt: ch ch ght ti li v lng yu Cha v cng quyt sa mnh. C hai cch n nn ti: cch trn khi ght ti v yu Cha, cch chng trn khi ght ti v nhng l do khc nh s sa ho ngc, s thit hi au kh. Khi i xng ti c th n nn ti cch chng trn, nhng khi gn cht khng gp linh mc phi n nn ti cch trn. Nn hc thuc kinh n nn ti. "Ly Cha con, Cha l ng trn tt trn lnh v cng, Cha dng nn con, v cho Con Cha ra i, chu nn chu cht v con, m con c lng phn nghch li ngha cng Cha, th con lo bun au n, cng ch ght mi ti con trn ht mi s, con dc lng cha ci v nh n Cha th con s trnh xa dp ti cng lm vic n ti cho xng.Amen." tr v mc lc

B
Babylon Thnh ph th Iraq ngy nay. Ngi Babylon b ngi Assyria cai tr cho n nm 612 trc Ty lch, khi h bt u chinh phc t ai. H ph hu Jerusalem nm 587 trc Ty lch v bt hu ht dn Do thi v lm n l. Thi gian lu y ny chm dt nm 537 trc Ty lch. Baptists Phi tin lnh nhn mnh n vic ra ti cho ngi ln. Gio hi Baptist c t chc do quyt nh ca thnh vin phng t vi mc s h la chn. bch qun i trng (centurion) Ting latinh centuria l mt i lnh c 100 ngi: s quan trong qun i Roma cai qun 100 ngi. ng c nim tin vo Cha Gisu (Matt. 8:5) bnh l Lai bnh khng men dng cho vic rc l trong nghi thc Roma. bn th Thng bng dng dng l vt cho thn minh ngy xa. Ngi Do thi c xy bn th dng hoa qu hay loi vt. Bn th chnh t ti n thnh Jerusalem. Trong gio hi cng gio bn th l bn ca Cha ni y dn Cha c hnh Thnh Th. Kit hu quen gi Thnh Th l hi t v nhc li vic Cha Gisu hin thn cho mi ngi. Nh th bn th l bn trn hi t Cha Gisu t hin trn thp gi c tng nim v hin ti ho. bn vn ca Abercius Bn vn bng ting Hi lp c t th k th hai do gim mc Abercius gim mc thnh Hieropolis ti Phrygia, k li cuc ving thm Roma ca ng v tm quan trng ca Gio hi Roma thi . bt cc Theo nguyn ngha c ngha l dn i. Theo gio lut v thn hc lun l th t ny "abduction" din t s cng hip v bo lc c tnh cch vt l. C ngha bt cc v giam cm ph n khi h khng mun v bao lu h cn b bt cc th hn nhn khng thnh s. y l mt ngn tr lm cho hn nhn khng thnh s. (validum). Beelzebub Thn rui tru l ting ch nho ca ngi do thi dnh cho v thn ca Philitinh c tn l Beelzebul (hong t ca t). Xem Matt 10:25 v 12:24.

b Ario B ri ca Arius linh mc Alexandria trong th k th t cho rng c Gisu khng phi l Thin Cha. b bnh (Breaking of bread) Ngi Kit hu xa gi b tch Thnh Th l vic b bnh. Do mt tp tc do thi trc khi n th c cu nguyn cm n v ca tng Cha trn ming bnh sau chia cho tt c thc khch. Cha Kit khi u ba tic t gi vi nghi thc ny. b tch ra ti (Baptism) L b tch u tin trong 7 b tch c Gio hi nh ngha l: "Php Ra ti, ca m cho mi b tch, cn cho s cu thc s, hay t l c , nh con ngi c gii thot khi ti, sinh li lm con Thin Cha, v nn ging Cha Kit nh mt n tch khng th xo c, thnh c th ca Gio hi, ch c ban thnh s khi ra bng nc thc vi m thc bng li ni i hi." (gio lut 849). Cn lu nhng im gio lut sau y: 1. Php ra c th thi hnh bng vic nhn chm hay xi nc 2. nc dng ra phi c lm php nhng khi cn th c th dng nc cha lm php. 3. m thc li ni i hi l: "Ta ra con nhn danh Cha v Con v Thnh Thn." 4. nn ra ti vo ngy ch nht hay c th trong m vng phc sinh 5. Ni thch hp chu php ra l nh th nh nguyn nhng khi cn c th c hnh trong nh t hay nh thng. 6. Tha tc vin thng l ca b tch l Gim mc, linh mc hay thy su, nhng ngi khc c th lm nht l ti cc x truyn gio v khi cn kp th ai ai cng phi lm. Do ting Hilp baptizein nhn chm trong nc. L nghi theo ngi c ra ti tm trong nc hay c di nc trn u. y l du hiu cht cho ti v sng cho cuc sng mi. Ngi c ra ti ni ln h tin Cha Gisu v mun lm Kit hu. Khi hi nhi c ra ti th cha m hay v b, ngi u ni thay. Php ra l php khai tm u tin cho ngi ta gia nhp gio hi, cng on c tin l nhim th Cha Kit. Cng tha ti t tng v ti ring mnh lm nu l ngi ln chu php ra ti. bnh ng Mnh Thnh (ciborium) trong phng v y l bnh c ng ca n thing ling l Thnh Th, thng l nhng mnh hay bnh nh trn sc trng v thm, dng cho rc l.

bnh hng (censer) Bnh kim kh ng than nng b hng vo v xng hng c mi thm trong nhng l nghi phng v. Thng bnh hng c giy kim loi buc vo u xng. b o Apostasia ting Hilp c ngha quay i. Hnh ng t b Kit gio v theo k ngoi. Gio hu thi s khai coi ti ny trng nht trong cc ti. tr v mc lc

C
ca on (choir) theo ting hilp c ngha choros mt ban nhc, 1) phn trong nh th dnh cho kinh s tu s linh mc hay tu s c thn v 2) mt nhm ca s ht thnh ca khi c c hnh phng v hay hng dn dn chng ht thnh vnh, p ca hay nhng phn trong thnh l. ca khc (Carol) Bi ht vui mng vic sinh ra ca Cha. Ca vnh ca Maria (Canticle of Mary) Theo phc m thnh Luca y l li ca ngi Thin Cha ca M Cha Gisu khi i thm ch h l b Isave (Luca 1:46-55). Bi ca ny thng c tn Magnificat v ting u tin trong bi ca bng ting latinh l Magnificat anima mea: linh hn ti ca ngi Cha. Bi ca ny gi li bi ca ca Hanna, m ca lnh t Do thi Samuel. Hannah chc tng Thin Cha v cu cho ngi ngho v ngi hn mn. Ca vnh ca Simeon (Canticle of Simeon) Trong phc m thnh Luca bi ca ny do ng Simeon ht ln, ng l v tin tri gi trong n th chc tng Cha Gisu khi ngi ch l hi nhi. Simeon bit Cha Gisu l ng Cu Th v t n Cha cho ng cn sng nhn thy hi nhi. Sau ng sung sng c cht trong an bnh. Bi ca ny cng c tn Nunc dimittis: "Gi y xin cho con cht bnh an." theo nh nhng li u tin ca bn dch latinh. Ca vnh Zachary (Canticle of Zachary) Trong phc m thnh Luca bi ht do Zachary ht, ng l cha ca Gioan Baotixita trong dp t tn cho Gioan (Luca 1:68-79). Zachary ca tng Cha v ni tin tri rng ng Messiah v con ca ng Gioan s dn ng cho Ngi. Bi ht ny cng c tn Benedictus "Phc cho" theo ting u tin bng ting latinh. Calvario (Calvary) Ting latinh calvaria (s ngi) ni ngoi thnh Jerusalem ni Cha b hnh quyt. Cc ti phm thng b x ti ti y nn ch ny c ku l "ni s" Calvino (calvinism) Phong tro do mt ngi th phn ci cch ngi Php tn l Calvin. Calvin dy rng Cha t mnh qua th gii hu hnh v kinh thnh. ng cng dy rng Cha rt quyn php v chn vi ngi c cu , vi ngi b pht v b kt n i i v khng ai bit r mnh c chn. Hnh thi ca Calvin v Kit gio rt nghim khc. Gio hi Presbyterian da trn gio thuyt ca Calvin.

Canaan (Canaan) Tn ca ca lnh th chim lnh v gi l Israel. Nhiu ngi tng tn do mu tm ca thuc nhum tc ca dn tc do vua Og cai tr. Ngi Canaan c nh hng ln v tn gio, vn chng v kin thc ph thng ca ngi Israel. canh tn c sng (charismatic renewal) ting Hilp charisma c ngha n nhng khng, mt phong tro trong gio hi ni c ngi cng khai tuyn b h sn sng nhn lnh hng n ca Thnh Linh Capuxino (Capuchins) Theo ting Cappucio: lp i u, mt dng tu nam c gi theo lp i trn u, mt ngnh ca dng Phanxic. Cc Thnh thng cng (communion of saints) s kt hp linh thing gia mi kit hu ang cn sng hay cht. Cc Thnh c ngha l cc Kit hu trong trng hp ny. Nh th cc thnh, cc linh hn trong luyn ti c th hip thng vi nhau: cc thnh cu bu, chng ta cu nguyn cho cc linh hn trong luyn ngc, v cng c th cu xin cc Thnh. cnh chung hc (eschatology) Eschata ting hi lp c ngha l nhng s sau cng, cnh chung l phn khoa thn hc nghin cu nhng s sau cng nh cht phn xt thin ng ho ngc luyn ngc, thn xc sng li, Cha tr li ln th hai. ct b (circumcision) ting latinh circumcisio, ct chung quanh, vic ct ming da bao quanh qui u, u c quan sinh dc ca ngi nam. Tr do thi sau khi sinh ra c 8 ngy u chu ct b, y l du ch bn ngoi cho thy lin h c bit gia h v Cha nh l phn t ca dn Do thi. cha gii ti (confessor) linh mc c hnh b tch ho gii vi hi nhn cng l ngi khuyn bo hi nhn. C ngi chn cha gii ti ring cho mnh gip mnh tin b hn. Chalcedon Thnh ph gn Istanbul ti Th nh K. Nm 451 sau Ty lch mt cng ng c t chc ti thnh ph ny tuyn xng Cha Gisu l Thin Cha tht v ngi tht. chn phc (Blessed) Danh xng dnh cho v qua i v ang c iu tra phong thnh. Trc khi lm thnh th c ku l chn phc.

chu Mnh Thnh Hnh ng th ly Cha Gisu trong nhim tch Thnh Th. i khi Thnh Th t trong ho quang, mt nht trn bn th cho mi ngi chu c th nhn thy. chn thnh (chn Calix) Chalice Ting latinh calix: chn, chn thng c chn v dng ng ru truyn php trong thnh l. Chn ny c coi l thnh v c chm tr theo mc ch y. chim nim (contemplation) mt hnh thi cu nguyn ni tm tnh cm khi ta cm phc hay ngh ngi trong s nhn bit v yu Cha. Theo ngn ng thnh Gioan Thnh gi: "Chim nim l khoa hc tnh yu l mt th tri thc tnh yu ban cho tm hn v Thin Cha. Chim nim chnh l hng n Cha Thnh Thn theo ngha tinh tuyn nht. chu l (communion) ting latinh communio ngha l tnh bn, s chia x chung, vic n v ung Mnh v Mu Cha Kit. Hnh ng ny khng nhng hip nht ta vi Cha m cn hp nht ta vi nhau trong Cha Kit. Mun rc l phi sch ti trng, c ngay lnh v khng n ung trc mt ting ng h tr khi bnh hon hay phi ung thuc cn. c ung nc l. chu l hai hnh (communion under both species) chu l vi c hai hnh thc l Bnh v Ru. C th nhng bnh vo ru hay bng chn ung tu qui nh ca Hi ng Gim Mc. chng Do Thi Anti Semite: chng li con c ng Noe l ng Sem, ch ngha ght ngi do thi hay nhng t chc do thi. Cha Kit (Christ) ting hilp c ngha christos, ngi c xc du. Ting dch ca t Messiah trong ting do thi. Danh hiu Messiah dnh cho cc vua ca Israel v khi nhm chc h c xc du oliu trn trn. y l du hiu h c Cha tuyn chn c bit. Cha Gisu c ku l Kit hay Messiah v ngi l ng c chn lm vua v lm Con Thin Cha n mang s sng cho nhn loi cch c bit. ch t (celebrant) Gim mc linh mc hay thy su ch s nghi l Thnh Th hay nghi l khc. Theo ng ngha tt c dn Cha hin din u l ch t v tt c u tham d c bit vo vic c hnh. chng t kit hu (christian witness)

khi ngi kit hu t ra trong cuc sng h yu Cha nh th no v yu anh em ra sao th h lm chng cho Kit gio. Cha Kit khuyn khch nhng k theo ngi chiu sng cho th gian. C ngha h phi sng i Kit hu v ng s cho ngi khc thy h tt lnh v nh th cho ngi ta tn nhim v ca tng Cha. Coliseo (Colosseum) h trng ln Roma ni cc ngi gic u tranh ti hay nhng tr vui khc c t chc. H trng c khnh thnh nm 80 v c th cha 80,000 ngi. Ti y theo truyn thuyt c nhiu kit hu cht v o. Concordat (Concordat) ting latinh concordare c ngha ho c chnh thc gia chnh quyn mt nc vi To Thnh c lin h v nhng vn lin quan ti c hai bn nh vic ch nh gim mc hay tin lng linh mc. Constantinople tn c ca thnh ph Istanbul, Th nh k. Trc c tn l Byzantium nhng sau ly tn hong Constantine chn lm th ca quc Roma vo th k th 4. C ln i nghch vi Roma mun lm trung tm Kit gio. Chnh thng ng phng bt du hin hu t thnh ph ny. Copt ting hilp aigyptos ngi ai cp, ngi ai cp theo cng gio hay gio hi chnh thng coptic. Ngi copt l con chu ca ngi Aicp t xa. Corpus Christi ting latinh c ngha Mnh Cha Kit, cng l thnh l c hnh sau l Cha Ba ngi mi nm, tn sng vic hin din thc ca Cha Gisu trong hnh bnh v hnh ru. Cosmos ting hilp kosmos v tr, ngi hi lp tin rng v tr c cai tr bng quyn lc ca cosmos ngha l thn d v thn lnh. c mt (conclave) cc hng y nhm hp bu gio hong. Phng hp cng gi l c mt vin. cng ng chung (ecumenical council) ting chung ngha l tng qut ph qut, l mt cuc t hp ca cc Gim mc cng gio cng vi v di s ch to ca Gim mc Roma l c Gio Hong. Theo gio lut hi ng gim mc thi hnh quyn bnh trn ton gio hi cch trng th trong cng ng chung. Quyn ca c Gio Hong cng c qui nh theo gio lut:

"Ch c c Gio Hong triu tp cng ng ch to hay qua i din ch to cng nh di chuyn chm dt gii tn hay ph chun cc hin ch. C 21 cng ng chung trong gio hi. Cng Gio (catholic) Ting Hilp catholicos: ph qut, bao gm ht mi ngi. T dng ch Gio hi Roma. Thnh phn ca gio hi cng gio roma th c gi l ngi cng gio. Thnh phn ca nhng nghi thc khc thuc gio hi cng gi l cng gio chng hn nghi l maronite cng gio. cng v s Sch vit sau khi Cha ln tri c 50 nm, do thnh Luca l tc gi k chuyn nhng ngi mang tin mng t Jerusalem sang ti Roma v ton th gii. Paul v Peter l nhn vt chnh. cng on (community) 1. mt nhm ngi cng chia x vi nhau mt quan nim sng, th phng v lm vic vi nhau theo cch th mn Cha Gisu. 2. cng on tu s l nhm ngi sng chung theo cng mt qui lut v sng i Kit hu trn v-n hn qua ba li khn vng li, trong sch v ngho kh. cng on tnh (collegiality) phng cch GH v cc Gim mc to thnh mt b phn gm cc tha tc vin quyt nh v lm vic vi nhau hng dn v lnh o ngi cng gio ton cu. cng ng (congregation) 1. dn chng trong cng on kit gio t hp th phng Cha. 2. mt cng on cc ngi nam hay n khn li khn n trong sch kh ngho v vng phc chng hn s huynh cc trng cng gio hay cc n t bc i.. Curia (curia) nhm hay ngi thuc trung tm quyn lc gio hi cng gio gip cho c Gio Hong hay cc gim mc. Cc gio phn cng c curia ring v gi l vn phng chng n hay v chng n ch tch vn phng sau Gim mc. cursillo (cursillo) Ba ngy kinh nghim canh tn cuc sng Kit hu v sng cng on, trnh by nhng gio thuyt Kit gio do gio dn hay linh mc, tham d hp nhm, phng v, cu nguyn. Sau khi d kho cn chng trnh hu cursillo hp hng tun tng nhm nh hay ln gi l ultreya chia x v cu nguyn. Phong tro ny pht sinh t Ty ban nha nm 1949 v vo Vit nam trong nhng nm 60, vo Hoa k nm 1957 v hot ng trong nhiu a phn.

tr v mc lc

D
dy o (catechesis) Theo ting Hilp catechizein dy bng khu truyn: cuc hnh trnh ca thy v tr cng chung mt nim tin. Nh gio l ngi tn tng c khai tm v c tin Kit gio. du thnh (chrism) theo ting hilp chrisma c ngha xc du, loi dy c du oliu v du thm do c Gim mc lm php trong l sng th nm tun thnh dng khi ban b tch ra ti, thm sc v truyn chc. dng kn (Carmelites) Dng nam n tu s theo truyn thng nhng n s trn ni Carmel vo thi Thp t qun. Thnh Therexa Avila v Gioan Thnh gi l tu s ci t dng ny. gc tng (cornerstone) ngi xa xy nh thng dng bn tng ln t bn gc sau mi xy tng trn nhng tng nn . Nu gc tng khng vng th cn nh s lung lay. Cha Gisu c ku l gc tng ca cng on Kit hu v ngi l nn tng v hnh nh quan trng nht ca gio hi. thnh Ming c gi hi ct cc thnh. Thng trong mt khung lm sn trn bn th c thnh hin. Nu bn th khng thnh hin th khng cn thnh. i kt (ecumenis) phong tro tm cch mang li hp nht cho mi Kit hu. Theo cng ng Vatican 2, phong tro i kt ngha l nhng hot ng hay sng kin theo nhu cu khc nhau ca gio hi v tu dp thun tin c khi u v t chc c v hp nht Kit hu. o s (n s) Ting hi lp ascetes: tu s, n s: mt ngi v tnh yu Cha thc hnh vic n ti cu nguyn v kim sot tu thn vi trnh c bit. c s tng to (i din, s thn To thnh, Khm s To Thnh) Mt nhn vt thng l gim mc i din cho c Gio hong ti nc ngoi, vi nhim v chnh thc vi cc gim mc trong nc . ng inh (crucifixion)

hnh pht do ngi Ba T sng ch v ngi Roma s dng hnh quyt nhng ti phm trng ti nh git ngi, n cp, phn lon chng i. Ngi ti phm b lt y phc ri treo hay ng inh trn thp gi hnh ch T v cho cht v i kht khng th c. u ra ti, v b (baptismal sponsors). Thng c ku theo bnh dn l v b, ngi u gi vai tr quan trng trong vic ra ti. Gio lut 872-874 a ra nhng tiu chun sau y cho ngi u: 1. Khi c th c, ngi c ra ti phi c ngi u gip cho ngi ln khai tm v cuc sng Kit gio, hay cng vi cha m em con n ra ti v gip cho con u sng theo tinh thn php ra ti v chu ton cc ngha v. 2. ch c mt ngi nam hay ngi n hay mt ngi nam v n cho mt con u. 3. cho c l ngi u, phi c ngi c ra ti, cha m, hay gim h, v v ch chn chn la v c kh nng v nh chu ton vai tr . Ngi u phi t nht 16 tui hay theo qui nh ca gim mc a phn, hay theo xt on ca ch chn. Ngi u phi chu php thm sc, rc l ln u, sng i ph hp vi c tin v vai tr v b. Khng b pht theo gio lut v khng phi l cha m ca ngi c ra ti. Cng nn lu l ngi khng cng gio khng c u m ch lm chng cng vi mt ngi cng gio lm u. ng t (concelebrant) linh mc dng l vi mt hay nhiu linh mc khc. Ngy xa cc linh mc ng t thng xuyn. T sau cng ng vic ng t c khuyn khch nht l trong l c gim mc ch to. c mn (charity) mt trong nhng nhn c i thn hng v Cha v do Cha ban trong linh hn cng vi n thnh sng cho ta kh nng v s d dng yu Cha trn ht mi s v yu ngi khc v Cha. c trong sch (chastity) nhn c iu ho v tit khuynh hng tnh dc theo nguyn tc hp l v lut Cha. Nhn c ny p dng cho ht mi ngi c thn cng nh c i bn nhng c din t khc nhau ty theo bc sng. Nhn c ny tng trin nhn phm cho con ngi c kh nng yu chn thnh, v v li, khng ch k v knh trng ngi khc. Li khn trong sch trinh khit l mt trong ba hun lnh ca Phc m c cc tu s tuyn khn trong dng tu. tr v mc lc

E&G
Emmanuel ting do thi c ngha Cha vi ta. Ting dng trong li tin tri Isaia 7,14 v l mt phn trong s ip thin thn (Matthu 1,23): trinh n s th thai, v sinh con trai, v ngi ta s gi con tr l Emmanuel, tn c ngha Thin Cha vi ta.

G
gy vng (crosier) gy c trang hong ca gim mc du hiu trch nhim sn sc on chin Cha trong gio phn. Ngy nay khng bng vng m thng bng g qu. ghen ght (envy) mt trong nhng trng ti hay ti u. l s bun phin khi ngi khc c hng n siu nhin hay t nhin, c may mn hay thnh cng trn phng din no v nhng iu y b coi nh l mt mt hay gim bt s tri vt ca mnh, chnh l s vi phm c bc i. ghi s ra ti (baptismal register) Vic ghi li vic ra ti phi do linh mc hay thy su ra ti ghi li trong s ca gio x. Phi cho mt chng ch ra ti khi c ai cn v cho ngi ra ti chng ch ngay. giai on tn tng (catechumenate) Trong thi gio hi s khai thi gian ny l thi gian ngi sp c nhn vo cng on cng gio theo ui nhng kho hc hi thch hp trc khi c ra ti. Cng ng Vatican ti thit lp thi gian tn tng cho nhng ngi ln trong thi gian sa son cho b tch ra ti. giao c (covenant) ting latinh c ngha convenire: ng , s ng ni kt hai ngi hay hai nhm. Ngy xa giao c ch bng ming m cng c gi tr. Giao c thng c k kt v ng du bng nghi l c bit lm cho dn phi tun gi. Cha giao c vi dn Israel, c ngha h l dn c bit ca ngi v trung tn vi ngi. p li Cha ha bo v dn Ngi. Ngi Kit hu cng lin h vi Cha Gisu trong giao c mi qua b tch ra ti. gim mc (Bishop) Theo gio lut "do Thnh Thn ban cho cc ngi", cc gim mc l ng k v cc tng theo qui nh ca Cha, cc ngi c t lm ch chn trong gio hi nh

thy dy chn l. linh mc v ngi qun tr. Khi c tn phong gim mc cc ngi nhn trch v thnh ho cng nh dy d v qun tr, theo bn tnh ca chc v , c thi hnh trong s hip thng vi c Gio Hong v hi vin. Gim mc c quyn phong chc gim mc v thy su. gim mc (bishop) Episkopos, ngi gim th, linh mc c truyn chc cch c bit dy d, hng dn v chm lo nhng nhu cu tinh thn cho mt nhm ngi, trong mt gio phn. Hi u gim mc ku l episkopos coi sc nhu cu vt cht v tinh thn ca gio dn. gim mc ph t Gim mc gip cho mt gim mc chnh to nhng khng c quyn k v. Gio hi (church) nhng cng on Kit hu nguyn thu c ku l nhng cuc t hp (ting hilp c ngha ekklesia). Nh th gio hi l cuc t hp ca nhng ngi c ra ti. Gio hi l ton thn th Kit hu theo Cha Kit trong cch sng, cch phng th v din t nim tin. Cn nh ni cc tn hu t hp cng gi l gio hi ting bnh dn gi l nh th. Gio hi th vit hoa. Nh th th vit ch thng. gio hi Armenia Min Armenia pha ng Th nh k lun c ng ngi ngoan o. H ly khai gio hi nm 451 sau Ty lch, v c mt s cn theo cng gio, a s l gio hi ly gio. Ngy nay c ngi Armenian cng gio hay chnh thng. Gio hi cng gio ng phng (Eastern Churches, catholic y l nhng gio hi cng gio c cc tn hu chng 12 triu theo nghi l ng phng. Thi xa l to gio ch Constantinoples, Alexandria, Antioch v Jerusalem. Ngy nay c 5 nghi l chnh l Byzantine, Alexandrian, Antiochene, Armenian v Chaldean. M c chn gio phn theo nghi l Byzantine phc v cho cc gio hi theo nghi l Ukranian v Ruthenian. Theo cng ng Vatican gio hi knh trng cc c ch ca cc Gio hi ng phng, nghi thc phng v, truyn thng gio hi v cch sng Kit hu. V cc gio hi ny khc bit trong v c knh ng trng, sng ngi ln vi truyn thng c t i cc tng v t ph, to nn mt phn truyn thng duy nht do Cha mc khi ca gio hi ton cu. Gio hi ng phng ly khai (eastern churches, separated) y l nhng gio hi khng hp nht vi Roma. Cuc phn ly khi u nm 1054 trong bin c gi l Ly gio ng phng. Nhng gio hi chnh thng l nhng gio hi c nhiu ngi theo nht. H c chung vi nhau nim tin v lun l, thnh chc v b tch, cng nh phng v phong ph. H ch chp nhn 7 cng ng u tin ca Gio hi v khng cng nhn cng nh ch trng thng hip vi c Gio Hong. T cng ng Vatican lun c c gng lin tc cho cuc i thoi i kt gia gio hi cng gio v cc gio hi ny.

gio hi hc (ecclesiology) mt khoa trong thn hc nghin cu bn tnh chi th cu trc v s mnh ca Gio hi. gio l vin (catechist) Ngi hng dn ngi khc v c tin bng s suy ngm, gng mu cng nh dy v chn l c tin. gio ph thi tng Vn s danh ting Kit gio trong th k 1 hay 2 truyn b gio hun cc tng chng hn thnh Clement thnh Roma, Thnh Ignatius thnh Antiokia. gio s (clergy) ting latinh clericus, linh mc, tha tc vin c phong chc trong gio hi c trch nhim rao ging ch to vic phng t v phng v, vic c hnh cc b tch v phc v cng on trong nhiu cng vic khc nhau. ging i ting Hilp ambon c ngha ni cao. i cao c bc bc ln. Thng gn bn th v c thnh kinh trn . Ngy nay l ni cho c vin c Thnh kinh trong l. gin d Mt trong 7 mi ti u hay ti cht, cm tnh khng th v, thng c chng i, v s xc phm tht hay tng tng. C ti khi ch mun bo th bt cng. ging ra ti (baptismal fons) Theo ting latinh fons l sui nc. Mt h hay ch cha nc ra ti. Ngy xa ging ra ti su c th i vo dm mnh trong . By gi ging ra ti trong nh th thng c b cao cho linh mc d ra ti cho tr th. gii rn (commandments) lut qui nh con ngi phi c x vi Cha v ng loi ra sao. Mi gii rn do Maisen ban b cho dn do thi (exodus 20), t cn bn cho lin h hay giao c gia Cha v loi ngi. Kinh 10 iu rn l: "o c Cha Tri c 10 iu rn: th nht th phng mt c Cha Tri v knh mn ngi trn ht mi s th hai ch ku tn c Cha Tri v c th ba gi ngy ch nht th bn tho knh cha m th nm ch git ngi th su ch lm s dm dc

th by ch ly ca ngi th tm ch lm chng di th chn ch mun v chng ngi th mi ch tham ca ngi. gip l Ting hilp c ngha akolouthos, ngi gip vic. Ngi gip linh mc hay thy su c hnh nhim v. Thy gip l cho rc l hay em mnh thnh cho k lit. Gi ma phc sinh (easter duty) Gio lut dng mt kiu ni bnh dn din t bn phn ny: "Mi gio dn sau khi rc l ln u phi chu l mi nm t l mt ln". Lut ny phi gi trong ma Phc sinh tr khi c l do chnh ng c th thi hnh trong ma khc quanh nm. Ti Vit nam ma phc sinh t l tro n l c Cha Tri Ba Ngi. tr v mc lc

H
hang toi o (catacombs) Phng di t v nhng ng hm do Kit hu Roma xy dng chn ngi cht. Kit hu thng hp nhau ti y cu cho k cht. h tin Mt trong 7 mi ti u l tnh yu vt cht qu l v sao nhng nhng iu thin ho linh thing v bn phn cng bnh v bc i. Khng bit xi tin hoc phung ph hoc qu bn xn, m tin qu hay li cng bng. hnh cc v t o Tuyn tp v cu chuyn cc t o tin khi. Nhiu chuyn c thc nhng nhiu chuyn bin i. Tuyn tp danh ting nht l Golden Legend of Jacobus de Voragine (nm 1298). hin thnh nghi l c bit trong mt cn nh hay vt c lm php cch c bit v dnh ring cho vic thnh thin nh hin thnh bn th, nh th chn l, ngha trang. Hin linh (Epiphany) l phng v c hnh ngy 6 thng ging k nim s t mnh ca Cha Kit cho dn ngoi m i din l ba nh bc hc v thn tnh ca Ngi t hin khi Ngi chu ph"p ra cng nh trong tic ci Cana. y l l c ngun gc xa xa nht l bn ng phng v ti nhiu quc gia y l dp cho nhng c hnh c bit v tng qu. hin tu (confessor) v thnh nam khng phi l thnh t o. hin ra Ting latinh Apparere: hin hin. Mt th kin hay mt s hin hin bt thng ca mt ngi hay s vt vi s ip c bit. Chng hn Cha hin ra vi Thnh n Margarita Maria Alacoque, hay c M hin ra ti Lourdes vi thnh Bernadetta, ti Fatima vi ba tr. Ngi cng gio khng buc tin nhng cuc hin ra l thc. Nhng s ip ca nhng bin c khng th no so snh vi Phc m c. hm bia Hm g m vng trong ngoi cha ng hai bia ghi lut Maisen. (Xut hnh 25:10) din t s hin din ca Cha gia dn ngi. Khi lang thang trong sa mc dn do thi mang hm bia theo Qun Babylone chim hm bia nm 586 trc ty lch. Sau cng c trong n th Jerusalem trong phng gi l ni Cc thnh.

hng y (Cardinal) Ting Latinh Cardo: ko nh. Linh mc hay gim mc c ch nh lm gii chc cao cp ca Gio hi ch sau c Gio Hong. Hi ng hng y gip Ngi trong nhng cng vic quan trng v cc ngi cng c trch nhim trong vic bu Gio Hong. hng y on (college of cardinals) theo gio lut hng y on l on c bit trong gio hi cng gio c trch nhim bu Gio hong theo qui nh ca lut. Cc hng y gip cho c Gio Hong theo cng on tnh khi cc ngi c ku gi bn n nhng vn c bit, cc ngi cng gip gio hi trong nhng cng vic t ring qua cc thnh b tr v mc lc

K
k v cc thnh tng T ny din t s lu truyn quyn gim mc t cc Thnh Tng . S lu truyn ny thc hin khi mt gim mc truyn chc thnh s cho mt gim mc khc. Nhng gim mc ny tip tc vai tr cc tng v lun thng hip vi To Thnh, Gim mc Roma. khi huyn Ting Hilp Apokalypsis c ngha mc khi. Sch Khi huyn ca Thnh Gioan l sch din t nhng th kin ca tc gi v nhng Kit hu nguyn thy v vic tranh u ca h chng li dn ngoi chung quanh. Trong thi gian th thch tc gi mun thm can m cho h v dy h tip tc tn thc vo Cha. Sch ny cng ku l sch Khi th. khi huyn Tnh t do ting trn lin quan n bt c din t no v nhng th kin v gic m nht l nhng g lin quan n tn th. Nhng th kin ny thng c din t vi ngn ng rt nhiu hnh nh, dng o nh v tng trng. khn bn th Khn che ph bn th, thng bng vi gai mu trng. khn tuyt (corporal) ting latinh ch corpus, c th, l khn nh mu trng vung, tri di chn thnh v bnh thnh khi c hnh phng v. khoa Kit hc (Christology) mt ngnh thn hc v con ngi v cuc sng ca Cha Gisu Kit. king tht Trong gio hun ca gio hi king tht l hnh ng n ti gm king tht hay nhng thc n khc hay thc ung. Theo gio lut: "King tht hay nhng thc n khc theo qui nh ca hi ng gim mc phi gi trong cc ngy th su quanh nm tr khi c l trng." v cng nh trong ngy th t l tro v th su Tun Thnh (gl 1251) Hi ng gim mc cng c quyn "qui nh r rng hn vic gi chay v n tht hay thay th ton th hay mt phn vic gi chay v king tht bng hnh thc thng hi khc nht l vic bc i v lm vic o c". Ti M ch king tht cc ngy th su ma chay v th t l tro, cn nhng ngy th su quanh nm c th lm vic n ti no . Ngy th t l tro n chay n ti, th su n chay khc thng Cha, nhng cng tp t ch v mnh m trong nim tin. T 14 tui n 60 tui phi king tht.

kinh tin knh (creed) ting latinh credere l tn thc: mt tuyn b v nhng iu phi tin trong gio hun chnh thc ca gio hi. Thng c trong nghi l phng v v Kit hu cm thy nhu cu mun tuyn xng trong nghi l. C nhiu bn kinh tin knh nhng bn thng dng gi l ca cng ng Nice hay ca cc tng . kinh tin knh cc tng Tm tt gio hun Kit gio ku l tng v theo truyn thuyt c 12 iu phi tin do 12 tng t ra. kinh ti (compline) phn kinh sau cng trong ngy theo thn v theo sau kinh chiu dnh cho cc linh mc hay an s. kinh truyn tin (Angelus) Kinh c gm ba kinh Knh mng v li Kinh thnh ly trong bin c truyn tin tng nim vic Cha nhp th. Kinh c ba ln trong ngy khi chung nh th vang ln. Kinh ny c ngun gc t thi Trung c. kit hu (christian) ngi tin Cha Gisu v theo li ngi dy. tr v mc lc

L& M
lm cht sm (euthanasia) ting hi lp c ngha cht d dng. Theo thnh b tn l th y l hnh ng hay s thi b no c lm cho cht ngi bnh khi au n. Cn phi xc nh l khng ai khng g c quyn git ngi v ti hoc l bo thai hoc l ngi ln, ngi gi, ngi b bnh nan tr hay ang cht dn mn. Khng ai c php xin php hnh ng cho mnh hay cho ngi c giao ph cho mnh, cng khng c ng cho hnh ng . V lm th l phm ti lut Cha, phm gi con ngi, chng li s sng v nhn loi. lm php (Blessing) Khi Cha lm php, ngi ban s sng sc mnh v bnh an cho dn Ngi. Khi ta chc phc cho ai ta cu Cha ban bnh an s sng v sc mnh, hnh phc cho ngi . lm php du (Blessing of the holy oil) L nghi c bit trong th nm tun thnh Gim mc lm php ba th du dng cho cc b tch. l cc linh hn (cc ng) Ngy 2 thng 11. Ngy c bit cu nguyn v tng nh nhng ngi cht. l cc thnh L mng ngy 1 thng 11 tn knh tt c cc thnh hay hin nhn ln tri trc chng ta. Gio hi tn knh c bit nhng v khng c l mng trong mt ngy no trong nm. l c B linh hn v xc ln tri (Mng triu). L trng ngy 15 thng 8 c hnh mu nhim Trinh n Maria c em ln tri c hn ln xc. y l tn iu do c Gio Hong Pi XII tuyn b nm 1950. L Ging Sinh (Christmas) Ting Anh c c ngha Cristes maesse, l Cha Kit, l mng vic sinh ra ca Cha Kit. Kit gio chn ngy 25 thng 12, mt nht k c la chn thay th cho l ca lng dn, l th thn mt tri khng chin bi ca dn Roma. l ln tri L buc v trng (40 ngy sau l Phc sinh) c hnh mu nhim Cha Kit t gi mn v vi Cha. Truyn k trong sch Cng v Tng 1:6-11 l mt cch din t vn chng chn l Cha Gisu ang trn tri trc mt Thin Cha v ang coi sc dn Ngi di t.

L Nn (Candlemas) L Cha dng mnh vo n th ngy 2 thng 2. Gi l l nn v trong ngy lm php nn. L nghi Chaldean (Chaldean rite) Cng gi l ng Syria, Assyria hay Bat l nghi l ca gio hi Syria hip nht Uniates thng c c hnh bng ting Syria c. l qui (canon of the mass) t din t li nguyn thnh th trong thnh l trong cha ng phn truyn php trng th v chnh yu lm cho hnh bnh hnh ru tr nn Mnh v Mu Thnh Cha v hi t ca Cha Kit trn thp gi c lu truyn qua mun th h. Nhng li cu nguyn trong l qui nhc li nhng mu nhim ca c tin Kit gio v c nhng li cu cho Gio hi, cho ngi sng v ngi cht cng nh tng nim cc thnh v cc v t o. T nm 1985 Gio hi ph chun 4 li nguyn Thnh Th dng chung, ba cho tr con, v hai cho nghi l ho gii. lch (calendar) Ting latinh calendae, ngy u tin trong thng ca ngi Roma, h thng tnh v xp t ngy thng nm. Lch dng Ty phng hin nay l lch Gregorian qui nh do c Gio Hong Gregorio XIII nm 1582. Gio hi ng phng khng theo lch ny nhng tip tc dng lch Julius do Julius Caesar ra lnh dng vo nm 46 trc Ty lch. Nhng nhm khc nh hi gio v do thi c lch ring khc lch Gregorian. li ha khi ra ti (Baptismal promises) Li tuyn b khi sp ra ti: tuyn xng nim tin vo Cha Gisu v gio hi v c sng i Kit hu. Khi ra ti hi nhi th cha m hay nhng ngi u ha thay cho em nh. Trong m vng phc sinh mi ngi cng c ku gi tuyn xng li nhng li ny. li nguyn tt ting la tinh aspirare, th, li nguyn rt ngn gn c th ni trong mt nhp th. Chng hn: Ly Cha Gisu xin thng xt con. Lut Canon (canon law) Tuyn tp chnh thc nhng lut Gio hi cng gio. Lut ny c xt li v canh tn theo gio hun ca cng ng Vatican. Quyn lut mi xut bn nm 1983. Gio hi ng phng thng hip vi Gio hi cng gio cng c lut ring theo truyn thng c bit lut l v phong tc. Lut hin nay c 1752 khon v qui nh nm 1983. lng tm (conscience)

phn tm tr ta cho ta hay khi no vic phi khi no vic tri. Lng tm tt khi ta bit mnh lun c gng lm vic phi v hi tic v vic tri quy. Ta c bn phn theo lng tm khi khng cn tiu chun hng dn no khc. Nn gio dc lng tm ng, trnh lng tm qu phng tng hay qu bi ri.

M
mu (Blood) Trong kinh thnh do thi mu l s sng. Mu trong hi t mt con vt, du ch ngi dng con vt mun dng mnh hon ton cho Cha. Mu s trn bn th v ry trn dn chng. Cha Gisu mu trn thp gi nh du hiu giao c mi gia Cha v dn Ngi. Trong b tch thnh th Kit hu chia x cuc sng mi ca Cha Gisu. minh gio Khoa thn hc c mc ch chng minh c tin Kit gio l hu l v c th binh vc chng li nhng lun chng ca nhng k cng kch. mi ti u (capital sins) thng gi l ti cht ngi l nhng khuynh hng ti li chnh yu trong con ngi v bn tnh sa ng, l nguyn nhn chnh sinh ra cc ti khc. Ta thng c ngy ch nht: "Ci ti by mi c by c: khim nhng ch kiu ngo, rng ri ch h tin, gi mnh sch s ch m dm dc, hay nhn ch hn gin, king bt ch m n ung, yu ngi ch ghen ght sing nng vic c Cha Tri ch lm bing." ma vng Ting Latinh Adventus (n gn, s ti) Thi gian cu nguyn sa son cho vic Cha n trong l Sinh nht. C 4 ch nht ma vng, khi u cho nm phng v. tr v mc lc

N
nam an vin trng B trn an vin nam gii do cng on bu ln c thm quyn trn tu vin. nn (Candle) Nn lm php lm bng sp ong hay m sc vt cho ngi tn hu tin khi trong nghi l phng v thng c hnh chiu th by hay sng sm ch nht. nn ra ti (baptismal candle) Theo nghi thc cng gio khi ra ti c phn trao nn. Mt ngn nn nh thp t cy nn Phc sinh, tng trng cho Cha Gisu l nh sng th gian v trao cho ngi c ra ti, hay cho ngi u nu ra ti cho tr con, vi li nhn nh: "Hy lun bc i nh con ci s sng v gi cho ngn la c tin sng ng trong lng con. nghi l Armenia Phng v ca gio hi Armenia phi hp gia phng v Syria v Cappadocia, c ngun gc trong phng v hi lp ca thnh Basil. Dng ngn ng Armenia c v c hai gio hi cng gio v chnh thng u dng. nghi l cho rc l (communion service) nghi l cho rc l m khng c thnh l. Mt ngi c ch nh khng nht thit phi l linh mc c th cho rc l. nghi l coptic (coptic rite) phng v ca gio hi coptic do phng v ting hilp ti Alexandria, c c hnh bng c ng ai cp pha ln vi yu t ting rp. Phng v rt chm ri v lu la c nhng bi ca rt trng th. nghi l thnh kinh (Bible service) Nghi thc gm c Kinh thnh, ging v gio dn ca ht cu nguyn, hay im lng. nghi thc Byzantin (Byzantine rite) Nghi thc ca thnh Giacb pht xut t gio hi Jerusalem, Antioch sau c thnh Basil v Gioan Kim khu ci t, thuc min Byzantinum nay l Istambul, nghi thc c hu ht gio hi ng phng chnh thng hay cng gio s dng. nghi thc kt thc (concluding rite) nghi thc ngn cui l gm li cho, chc lnh v tuyn b b mc.

ngn ng kinh thnh (Biblical languages) Hu ht thnh kinh do thi vit bng ting Hiblai vi tc phm sau ny vit bng ting Aramaic ri dch sang Hi ng vo th k th hai. Chnh Cha cng ni ting Aramaic, ta nh ting do thi. Tn c vit bng ting Hilp. ngy gio hong Ngi coi mnh l gio hong i nghch vi gio hong c hp php bu ln do hi ng hng y. C chng 30 ngy gio hong trong qu kh nht l th k 15. ngy th Ting Hilp Apocryphos c ngha l du n. Ngy th l nhng sch tn gio ca ngi do thi hay Kit hu xa khng c trong Kinh thnh. Vi cun in trong Kinh thnh cng gio th tin lnh hay do thi coi l ngy th nh: 1 Esdras, 2 Esdras, Tobia, Judith, Esther, Khn ngoan ca Salomon, Baruch, Th Jeremiah, Kinh ca Azariah v bi ca ca ba chng tr tui, Susanna, Bel v con rng, 1 Maccabeo, 2 Maccabeo. Trong tn c c: Tin Phc m thnh Giacb, Phc m thnh Thomas, Phc m thnh Phr.. ngi cht sng li (the resurrection of body) Theo kinh thnh v gio hun chnh thc ca gio hi thn xc s sng li v hp li vi linh hn sau khi cht. Cha Gisu cng dy xc loi ngi ta sng li (Matt.22:2932; Luca 14:14; Gioan 5:29). Gio thuyt ny c rao ging nh mu nhim cn bn ca nim tin Kit gio (1 Cor. 15:20) Khi huyn 20:12) v c trong cc bn kinh tin knh ca gio hi. ngi tin (believer) Theo truyn thng cng gio ngi tin l ngi tn thc vo Cha nh mt nhn vt yu thng ton nng v l ngi c nim tin vo mu nhim ba ngi v nhp th. Ngi tin sng theo gio hun v gi tr ca Cha Gisu v gio hi Ngi. ngi tr li (convert) ngi thay i nim tin hay tn gio, ni tr li v ch c ngi i lc mi tr v. nga thai (contraception) s can thip thc v tch cc trong vic giao cu trnh c thai. Gio hun Gio hi ngay t xa vn cho rng nga thai l hon ton xu theo lun l. Gio hun ny c c Gio Hong Phaol 6 lp li trong thng ip Humanae vitae. Theo Ngi: "mi hnh ng hn nhn cng nh tt c hnh ng ca hn nhn phi m ca cho s sng mi" nh th hnh ng trc, ang hay theo sau hnh ng giao cu, hoc trong vic tin trnh a n hu qu, coi nh mc ch hay phng tin lm cho vic sinh sn khng thc hin c u l nhng hnh ng khng c php iu ho sinh sn.

nh minh gio Apologia theo ting Hilp l li ni bin h. Cc vn s Kit gio tin khi binh vc c tin v vit v nim tin ca h nh thnh Justin, Tertullien.. nh nguyn (chapel) nh th nh khng phi l nh th ca gio x hay mt khu vc nh nm trong nh th ln dnh ring cho vic sng knh. Theo truyn thng cng gio nh nguyn l ni c Mnh Thnh Cha. nh sacello Bn th tm gi Mnh Thnh Cha trong ngy th nm tun thnh cho n th by Phc sinh. nh th chnh to (cathedral) Ting latinh cathedra l gh, nh th chnh thc ca gio phn ni c gim mc l ch chn. Nh th chnh to l ni gim mc c to hay ngai. Nh th chnh to thng l nh th ln. nh tic ly (cenacle) Ting latinh cenaculum phng trn lu Jerusalem ni Cha Gisu n ba tic sau cng vi nhng k theo ngi, cng l ni Ngi hin ra vi cc mn sau khi sng li v Cha Thnh Thn hin xung vi cc mn ngy l ng tun. nhn c c (cardinal virtues) Nhng c tnh quan trng ca nhn c. Nhn c khn ngoan, cng bnh, tit v mnh m c tn nhn c c v cc nhn c khc da vo . Chng ta c nhng nhn c khi chng ta da cy vo n Cha. ni phm(blasphemy) Ni hay hnh ng chng li Cha hay chng li ngi v vt c thnh ho, mt cch khinh b, khng knh trng, vi phm nghim trng s tn knh v tnh yu i vi Cha. n tu vin trng b trn mt tu hi chim nim n tu chng hn N an vin Bin c do cng on bu ln v c quyn trn c tu vin. tr v mc lc

O&P
n hin ti n hay hng n siu nhin ca Cha hot ng trn ch hay l tr con ngi, hon ho, lm cho con ngi c th hnh ng c ln thin ng. n ban cho mi hnh ng ring t trong cuc sng din t hot ng ca Thnh Linh trong ta.

P
ph thai Theo nh hiu y l vic ph hu c v c suy tnh bo thai con ngi bt c giai on no ca vic th thai hay vic trc xut bo thai ra khi n khng cn sng na. iu ny bao gm nhng vn quan trng v lut php, lun l, x hi v gio lut. Xt theo phng din lun l, xt theo lut o c t nhin hay do mc khi ca Cha th vic ph thai hon ton xu xa. Quyn sng l quyn cn bn nht ca con ngi.Quyn sng ca ngi v ti l quyn bt kh xm phm. Vic ph hu s sng con ngi v ti nghch li vi lut Cha v theo ngn ng ca Hi ng Gim mc M: "l mt ti c gh gm, ti c hi sinh nhng phn t yu ui trong cng ng nhn loi cho li ch ca ngi mnh hn." Theo lut php quyn sng ca tr cha sinh ra t lu c lut php ca cc x hi vn minh bo v. Nm 1973, Ti cao php vin quyt nh cho php ph thai v th t chi vic bo v ca lut php cho nhng nhng con ngi v ti khng ai gip . Theo nhn xt ca nhiu ngi M gm phn ln ngi cng gio, th quyt nh trn sai lc v phng din lun l v lut php. V th c phong tro bo v s sng c mc ch gio dc v thng tin lt phn quyt trn v bo m php l cho hi nhi cha sinh ra. Nhm ny cng gip cc b m c thai gp kh khn h chn s sng cho con mnh. Theo gio lut ngi cng gio ph thai ch s b v tuyt thng ngay lp tc (gl 1398) ngi gip ph thai cng b v tuyt thng. i vi ngi Vit th truyn thng cc tn gio khng bao gi cho php ph thai. Xem Tuyt thng. phi anabaptists Phi Kit hu th k 16 khng cho ra ti cho con nt. H cho rng ch nn ra ti cho ngi c c tin trng thnh. phn ci cch (counter-reformation) vic ci cch v canh tn trong gio hi cng gio sau khi Th phn ni ln trong th k 16. y l mt phn trong nhng phn ng chng li vic thnh lp cc gio hi ci cch do Luther v Calvin cm u.

phn kit Ting dng ch k th s mt ca Cha Kit. Ting ch dng trong Tn c trong th 1 Gioan 2:18; 4:3 v th 2 Gioan 7. Theo lch s Phn Kit l nhng con ngi nh Caligula, Hitler hay vi nh ch x hi. Vi nhm chng cng gio coi cng gio l phn Kit. Chng ta khng th nh r ai l phn Kit theo kinh thnh hay theo Gio hi, nhng kin chung cc nh thn hc cng gio coi l mt nhn vt. Pht Gio (Buddhism) Tn gio pht xut t n trong th k 6 trc ty lch da trn li dy ca Tt t a Thch Ca Mu Ni, Pht (ngi c gic ng). Pht dy rng au kh trong cuc sng l do lng dc. Ngi Pht t tin l khi h khng cn lng dc, h s t Nit bn l hnh phc v bnh an ti thng. Qua suy nim v sng lng thin Pht t tin ti Nit bn. Mun dit dc phi theo con ng Bt chnh o. php ra ca Cha (Baptism of the Lord) Gioan Ty gi lm php ra tng trng cho nhng ai n vi Ngi thng hi ti li. Vic ra ny c ngha ty sch. ng ra cho Cha trn sng Jordan. phong chn phc (beatification) Tuyn b ca c Gio Hong l mt ngi qua i sng cuc sng o c hin nay trn tri v xng ng c gio hi a phng tn knh. Gio hi thng iu tra k lng v cuc sng nhn c danh ting thnh thin, vic mc v v tc phm ca ngi. V c phong chn phc c ku l thnh, hay chn phc. phong thnh (canonisation) Tuyn b chnh thc ca c Gio Hong l mt ngi sng i sng v hin trn tri c tn th cng khai nh mt v thnh. ph thc hay b mnh Danh t dng trong khoa tu c l giai on u tin cho vic kt hp vi Cha. Ph thc l theo Cha v bit s dng nhng ca trn gian, thanh ty linh hn qua vic vui chu th thch au kh, chu m ti ca linh hn. B mnh do t ch v k lut. phc tht (Beatitude) Cu khi u bng: "Phc cho..." (Matt 5:2-12; Luca 6:20..) Khen ngi ngi tt v yu thng khi cn sng. Thnh Mathu dng ting Hilp Makarios c ngha hnh phc ni tm, khng ai c th ly i c. i khi cng c l ri hay bun su nhng vn hnh phc. Phc sinh (Easter) mt l di chuyn t ngy 22 thng ba n 25 thng 4, c hnh vo ngy ch nht tng nim s phc sinh ca Cha t ci cht (xem Marco 16:1-7). L ny c coi

nh l ln nht trong cc l Kit gio v gi vai tr trung tm trong nm phng v. Theo phng v l Phc sinh c hnh trong 50 ngy ngha l t l Phc sinh n l c Cha Thnh Thn hin xung. tr v mc lc

R&S
rao ging tin mng (evangelization) vic rao ging tin mng l mang tin mng n cho nhn loi v nh bin i nhn loi t ni ti v canh tn.. Khng c nhn loi mi nu khng c nhng con ngi mi c canh tn qua php ra v cuc sng ph hp vi tin mng. ry nc thnh ting latinh aspergere l mt nghi thc chc phc v ry nc thnh ln dn chng tng trng cho vic ty sch h khi ti. y l mt trong nhng hnh thc thng hi c th dng lc u l. ra tay Ting latinh c ngha abluere ra sch l mt nghi l linh mc lm sau khi dng l vt v sau khi rc l. ra ti bng mu (baptism of blood) Cng gi l ra ti do vic t o, ngha l do vic mt ngi hon ton t do v kin nhn chu cht v c tin cng gio trc khi h c ra ti thc s. Ngy xa thng c nhiu v t o m cha c ra ti. ra ti con nt (baptism of infants) Gio hun ca gio hi v vn ny nh sau: "Ngay t thu s khai, Gio hi c s mnh rao ging tin mng v ra ti ra ti cho con nt. Cha phn: Khng sinh li bi nc v Thnh Thn khng th vo nc Cha. Gio hi lun hiu ngha v cho rng phi ra ti cho con nt v chng c ra ti trong c tin ca gio hi. c tin c tuyn xng thay cho chng do cha m v b, i din cho Gio hi a phng v ton th x hi ch thnh v nhng ngi tin... lm trn ngha ca b tch, tr con phi sau c hun luyn trong c tin, chng c th chp nhn nim tin do chnh chng." (Nghi thc ra ti con nt 2-3) Theo gio lut 867 &1 v &2, cha m phi lo ra ti cho con trong nhng tun l u tin v nu c nguy t th phi ra ti cng sm cng tt. ra ti do lng mun (baptism of desire) T ny din t tnh trng ngi, theo cng ng Vatican II: "khng do li ca h khng bit phc m hay gio hi ca Cha nhng thnh tm tm Cha v c n ngi thc y c gng theo hnh ng ca mnh lm theo Cha bit c qua hun lnh ca lng tm.

S
sch gio l (catechism)

Cun sch bnh dn cha ng nhng chn l cn bn Kit gio theo hnh thc hi tha. sch nguyn (Breviary) Sch nguyn dnh cho cc linh mc c trong nhiu gi trong ngy nh sng tra chiu ti, ngui c chc thnh hay li khn trng phi c sch ny tu theo gi, xin xem thn v (divine office) Sch Ngi ging thuyt (Ecclesiastes, book of) Mt trong nhng sch khn ngoan ca cu c vit do mt tc gi v danh vo khong nm 250 trc Cha Kit. Ch chnh l s ph hoa ca mi c gng nhn loi cng nh nhng g h lm c lin h vi hnh phc vnh cu. Ngi khn ngoan l ngi s Thin Cha v tun gi gii rn ngi. sng to (creation) Cha ng Sng to, to nn v tr t h v. Ngi xa k chuyn chng minh v tr do thn linh to thnh. Ngi Hib cng c chuyn sng to nh hng ngi Mesopotamia. Trong kinh thnh c hai bn vn t vic sng to (Genesis 1 v 2). Hai chuyn khc nhau v iu ny cho thy h khng mun ni Cha ti dng RA SAO nhng ch ni ln rng Cha l NG SNG TO. Sng to l to nn t h v cn sn xut l to nn t vt liu sn c. sc du Nhim tch ngi bnh nhn lnh khi c sc du bng du c linh mc hay gim mc lm php. Du ch s cha lnh ca Thnh Linh, thng c xc trn trn hay tay ngi bnh thnh hnh thnh gi. Nhim tch l du ch tnh yu v s sn sc ca Cha v Gio hi cho ngi b bnh. sa son ra ti (baptismal preparation) Thi gian sa son trc khi lnh nhn b tch ra ti. Ngi ln trc khi c ra ti phi "c dy d y v chn l c tin v bn phn Kit hu v c th thch trong cuc sng Kit gio nh thi gian tn tng." (gl 865). Trc khi ra ti cho a nh cha m hay t l cha hay m phi ng cho con ra ti v phi bo m h hiu tm quan trng ca vic ra ti v a con s c gic trong o cng gio. Nu khng c nhng iu kin trn th nn gin khng cho ra ti cho n khi cha m thc trch nhim hn. s cu Qua s nhp th au kh v ci cht trn thp gi Cha Kit giao ho ti nhn vi Cha. S cu l yu t chnh yu ca vic cu chuc nhn loi ca Cha Gisu. y l li ha ca Cha Cha giao ho nhn loi vi chnh mnh qua Con Ngi v Cha Kit qua vic vn li Cha hon ton tr li cho cha s tn th m ti li ph hy. V th Cha Kit l trung gian v Ngi t c vinh quang cho mnh do cha tin nh cng nh s tha th cho con ngi. Nh Cha Kit ta c tha th ti li

giao ho vi Thin Cha c n cu v nn cng chnh. (2 Cor. 5:18) Ta cng c Cha yu thng t thu i i trong Cha Kit. (Eph.1:4). tr v mc lc

T
tu Noe Hp hay thng Noe ng cu gia nh ng v chnh ng, cng nh mi sinh vt trong cn lt i hng thy. tn tng (catechumen) Ngi hc v c tin trc khi c ra ti. tn ra ti (baptismal name) Tn ca ngi c ra ti. Theo truyn thng lu i ca Gio hi tn ny thng l tn mt thnh nhn ngi c ra ti c mt v bu c trn tri v c khuyn khch bt chc cuc sng v s thnh thin ca thnh nhn. Lut hin ti ca Gio hi li din t truyn thng cch tiu cc nh sau: "Cha m, ngi u v ch chn phi coi chng ko ngi ta t tn ra ti bng mt tn nghch vi truyn thng Kit gio." tha ti Trong b tch thng hi, vic tha ti l li c ca linh mc c thm quyn tha ti. Gio hi dy rng: "Qua du ch ca vic tha ti Cha tha th cho ti nhn trong vic xng ti t ra mun hon ci cho i din Gio hi, v nh b tch gii ti c hon tt." Xem Thng hi, B tch thng hi. thnh Basil Sinh nm 329, ngi sng i tu s nhiu nm. Nm 370 ngi lm gim mc thnh Caesarea v mnh m bnh vc gio thuyt ca gio hi chng b ri Ario chi b thn tnh ca Cha Gisu. Gia nm 358 v 364 ngi vit ra b lut dng hin cn dng. Ngy nay ngi c coi nh "t ph vic tu dng ti ng phng". Ngi qua i nm 379. thnh kinh (Bible) Ting Hilp biblos l cun giy papyrus. Tuyn tp gm 72 cun sch. Chia lm hai phn chnh: 1. Kinh thnh ngi do thi bao gm sch lch s, tin tri, th ph, cch ngn,.. 2. Tn c gm Phc m, cng v s , th ca cc thnh tng v sch Khi huyn. Cun kinh thnh c chia lm hai phn gm 46 cun vit bng ting hib vo gia nm 900 - 160 trc Ty lch. Nhng cun ny ghi li vic Cha lin h vi dn ngi tuyn chn l dn Israel v h tr li ra sao. Tn c gm 27 cun vit bng ting Hi lp nm 50-140 sau Ty lch. Ch chnh ca Tn c l Cha Gisu Kit: con ngi ca ngi, li ging s cht mang li n cu , s sng li v tng quan gia ngi vi chng ta v Thin Cha nh l mt Dng Cu v Cu th. thnh th (Blessed Sacrament)

Tn ch php Thnh Th Cha Gisu hin din thc trong hnh bnh v hnh ru. Thnh Th ng trong nh tm nh chu, trong nh th c th mang cho bnh nhn hay cho ngi ta chu ngoi thnh l nh trong nghi thc chu l. L do gi thnh th cho ngi ta n th ly v dng nui tnh thn i su xa siu nhin vi Ngi. ngha ch thc y ca Thnh Th trong hnh ng phng v ca cng on. Thnh Th (eucharisty) mt trong by b tch ca gio hi v l b tch trng nht. Thnh th l b tch trng th nht trong Cha Kit Thin Cha n thn, dng mnh v c chu ly, cng l b tch nh Gio hi lun sng v ln ln. Hi t thnh th tng nim ci cht v s sng li ca Cha trong hi t thp gi c lu truyn qua bao th h l cao im v ngun gc cho s th phng v cuc sng Kit gio, din t v mang li hu qu hp nht ca dn Cha v hon tt vic xy dng thn th ca Cha. Cc b tch khc v mi cng vic ca gio hi mt thit lin h vi Thnh Th v hng v . D cho Thnh Th l mt b tch c ba kha cnh Gio hi nu ra: 1) y l mt hi t: Trong ba tic ly m ngi b np, Cha cu th thit lp Hi t Thnh Th Mnh v Mu ngi. Ngi lm th l hi t thnh gi ngy tip tc mi qua mun th h cho n khi Ngi tr li. 2) l s hip l, chnh Cha Kit, Bnh ban s sng thc s v ch thc hin din di hnh bnh ru v n vi k tin Ngi trong khi chu l nh bnh thing ling. 3) l s hin din thc v chnh Cha Kit hin din thc trong hnh bnh hnh ru v gia chng ta, ng cho ta th ly bit n v yu mn. Gio hi ku mi tn hu tin tng vo Thnh Th bng cch tn sng, tham d Thnh L, chu l thng xuyn v st sng, v th phng Thnh Th. thn th Cha Kit (Body of Christ) t ny ch thn th vt l ca Cha v b tch c s hin din thc s ca Cha Gisu di hnh bnh v hnh ru cng nh mi Kit hu hp nht vi Cha Kit qua b tch ra ti v nh mt c th khi h ng tm nht tr ho hp vi Cha Gisu Kit. thp gi (cross) v Cha chu cht trn thp gi nn thp gi thnh biu tng ca nim tin kit gio qua bao thi i. Ta lm du thnh gi nh li Cha cht cho ta trn thp gi cng l tuyn xng Cha ba ngi v dng hin cuc sng v thn th ta cho Cha. thp t qun (crusade) cuc chinh phc do kit hu u chu vo th k 11,12 v 13 chim li t Thnh khi tay ngi Hi gio, rp. thm sc (xc trn) (confirmation)

ting latinh confirmare lm cho mnh m l mt trong nhng b tch khai tm trong ngi Kit hu c ra ti nhn lnh hng n ca Cha Thnh Thn lm cho h kin vng trong nim tin. Trong nghi l Gim mc hay ngi i din xc trn ngi chu php v t tay khn cu Thnh Thn xung trn h. Mun lnh nhn b tch ny phi thng bit gio l trng thnh trong c tin, sch ti trng v c ao Thnh Thn ng n. th b b ri y l li th t b lc gio hay ly gio. Ngy xa ai t ly gio mun ra ti phi th nhng by gi ch buc h th khng buc ra ti li nu mun thng hip hon ton vi Gio hi. Tuy nhin gio hi ch cng nhn php ra ca mt t Gio hi. Phi lm cng khai, tnh nguyn v c vic n ti i km. thin thn Angelos s gi theo ting Hilp, l loi thing ling s gi ca Cha n vi con ngi hay Satan. Chng hn thin thn Gabriel truyn tin cho c M lm M Thin Cha. (Luca 1,26). Trong sch Tobit thin thn Raphael hin ra vi Tobia v lm hng dn vin cho Tobia. thiu xc (cremation) dng la t xc ra tro. Trong qu kh gio hi ln n vic thiu xc v thng km theo l thuyt chi b xc ngi ta s sng li. Theo gio lut by gi th Gio hi khuyn nn chn xc nhng khng cm thiu min l khng ng khinh ch gio l v xc ngi ta s sng li. th kin hnh phc (Beatific vision) Ai cht trong s kt hp vi Cha s c hng th kin hnh phc ngha l thy mt Cha v hon ton hnh phc mi mi. th ly Ting Latinh Adorare (ni vi, th ly) vic tn th ch dnh cho Thin Cha. Thng ip (encyclical) th lun lu ca c Gio Hong cho mi thnh phn trong GIo hi hay cho mt nhm ngi c bit hay theo nh kiu ni ca cc gio hong mi y dnh cho cc ngi thin ch. Ch ca thng ip chc chn v quan trng mt vn tn l hay lun l hay k lut trong gio hi hay vn quan trng no khc nh ho bnh v cng bnh cho ton th gii. i vi ngi cng gio th thng ip l gio hun thng ca gio hi v v th i hi s chp nhn ni tm v knh trng bn ngoi. th mc Thnh Kinh (Canon) Ting Hilp Kanon, lut l, o lng, danh sch nhng sch c quyn bnh gio hi dy d coi l thnh v do Cha linh ng. C nhng sch khc khng thuc v danh

sch ny v khng c chnh thc cng nhn. Th mc ny c gio hi chnh thc cng nhn v c Gio hi chp nhn nh nhng sch c linh ng, li Cha v nh th c coi nh qui lut c tin. th hai l tro Ngy u ma chay trong gio hi ng phng. th t l tro Ngy u tin ma chay trong nhiu gio hi. Trong phng v c lm php tro v xc trn trn ngi tn hu theo hnh thnh gi. Nhc li cho ta cha ti v c gng sng o t t. tin ho (evolution) l thuyt khoa hc cho l c th sinh vt hin nay l kt qu ca mt chui bin ho t nhng t bo s khi. Thuyt ny cha c chng minh hon ton v cn nhiu vn nn. D cho c c chng minh hon ton th cng khng nghch li Kinh thnh hay c tin. Trong khi c nhng thn hc gia cho rng thuyt tin ho khng c chp nhn th c nhng v khc cho l thuyt ny c xt ti theo nhng g n mang li khng chi b nhng chn l cn bn c tin nh vic Cha to dng linh hn v th xc con ngi. Ngha l Cha c th dng tin ho sng to thn xc con ngi nhng n lc no Ngi cho n mt linh hn. tin xng Dng hay on Thnh Kinh hay sch khc ht hay c thay phin nhau ca ca on. Chng hn p ca trong thnh vnh p ca sau bi c l mt tin xng. tnh trng c thn (celibacy) Ting latinh caelebs: ngi khng kt bn: tnh trng khng lp gia nh. Linh mc thuc nghi l Roma v cc tu s u khn gi mnh c thn nh du ch s hin thn c bit cho vic phng s v nc Cha. to gii ti (confessional) ni dnh cho vic th ti v c hnh nghi l ho gii gia hi nhn v linh mc. y l ch dnh cho vic th ti thng c mn che phn bit linh mc v ti nhn. C khi l hai gh i din nhau v hai ngi cng c hnh nghi thc ho gii. tng Ting Hilp Apostolos ngi c sai i nh s gi hay cn b. Ting ny c bit ch 12 mn theo Cha Gisu c sai i rao ging tin mng cu . (Matt 28;19;Luca 6:3; 9:10) Thnh Phaol cng c gi l tng dn ngoi. tng gim mc

Ting Hilp Archos: th lnh, kopos: gim mc: gim mc coi mt tng gio phn. trng s Ngi ni ln bnh vc hay ni thay cho ai. Thnh Thn gip cho Kit hu v hnh ng binh vc h nn c ku l Trng s. Xin c ting Paraclete tr li (conversion) ting latinh convertere ngha l quay v vi Cha nh l ti nhn v nh ngi theo tn gio khc mun chp nhn gio hun v k lut ca gio hi. Trong tn c ting metanoia thng c dch l tr li hay thng hi nhng cn c ngha su xa hn v c tnh cch c nhn, khng ch l i cch c x m cn i tm hn, t b ti li v tr v tnh yu ca Cha. c Gio Hong Phaol 6 ni: "Ta ch n vi nc Cha bng vic tr li. Ngha l xp t cuc sng theo Cha, trong s thnh thin v tnh yu Cha t hin ni con Ngi trong nhng ngy sau cng v ban pht di do cho ta." truyn php (consecration) ting la tinh consecrare l hin thnh, Phn quan trng trong thnh l khi bnh v ru tr nn Mnh v Mu Thnh Cha Kit qua li c ca linh mc: "Ny l Mnh Ta, Ny l Mu ta." truyn tin Loan bo hay tuyn b. C ngha c bit khi ni ti vic truyn tin ca thin thn Gabriel cho c M l Cha chn ngi l M Cha Gisu. L truyn tin c hnh vo ngy 25 thng 3 mi nm. tung h Trong phng v gio dn tung h khi tha Amen hay Alleluia, T n Cha. Nhng cu cho trc khi c phc m cng l nhng li tung h tin mng. tuyn u (chaplain) ngi c ch nh phc v cho mt nhm ngi c bit nh nh thng trng hc hay qun i. tng chu nn (crucifix) thp gi c hnh v hay tng Cha gn vo. Ngy nay thng gn hnh Cha sng li. t bi (compassion) ting latinh compassio c ngha cm xc bun phin hay thng xt khi k khc au kh hay b bt hnh tai ng.

t hnh (capital punishment) hnh pht nh nc dnh cho ngi phm trng ti, ly mt s sng ca h. Ni chung th gio thuyt cng gio cho php nh nc ct mng sng ca nhng ti phm, nhng trong thc hnh th ang cn tranh ci v s hp php ca hnh pht ny trong nhng hon cnh c th ca cuc sng hin nay. Mi y c Gio Hong Phaol 6 v Hi ng Gim Mc M u ln n vic thc thi n t hnh v ku gi bi b n ny. t v ng m (concordance) sch cha ng danh sch theo mu t tt c nhng t chnh ca Kinh thnh ng thi vi tn sch, chng v cu c t . tr v mc lc

V&X
v tuyt thng (excommunication) hnh pht ca gio hi khi c nhng vi phm trm trng. Theo gio lut th ngi b v: khng c tham d nghi l thnh th hay vic phng v cng khai, c hnh b tch hay b tch hay chu cc b tch, khng c thi hnh nhim v g trong gio hi nh phc v, hay c trch nhim g hay iu khin... vic tng Trch v hay s mng c bit ca mt ngi lm vic cho li ch thing ling ca ngi khc. Vng Phc sinh (easter vigil) c gi l "m ca cc cuc canh thc" l vng phc sinh c c hnh sau khi mt tri ln trong m trc l phc sinh. Vng phc sinh bao gm nhng nghi l ngy xa trong cng on Kit hu v ch trng n nhng biu tng qu gi nht trong gio hi. L vng gm 4 phn: Mc v nh sng, Phng v Li, Phng v php ra v Phng v Thnh Th. v hiu ho hn nhn Quyt nh ca to n gio hi v mt hn nhn c th no khng phi l hn nhn c tnh cch b tch trc mt Gio hi. C quyt nh ny khi mt hay nhiu iu kin cho mt hn nhn c tnh cch b tch khng c. Chng hn mt hay c hai ngi phi ngu b p lc, th iu kin t t do khng c. v thn Ngi khng tin l c Cha. C hai loi v thn tr thc l h thng t tng cho rng s hin hu ca Thin Cha nghch li s kin hay l tr, v v thn thc hnh ngha l coi hnh ng nhn loi khng lin quan g n Cha c. C nhiu loi v thn miu t trong Vatican II, hin ch Th gii ngy nay s 19-21. v tri Ngi xc tn l ta khng th bit c Cha hay khng. vng cung thnh ng (Basilica) Ting latinh c ngha to nh ln hnh ch nht nh hnh lang c mi che. T th k 4 gio dn xy vng cung thnh ng dng cho vic phng t. Trc thi gian h thng gp nhau trong nh t c hnh tic thnh.

xut hnh (exodus) sch th hai trong kinh thnh; ting Exodus c ngha l xut hnh, din t vic ra i ca dn do thi t Ai Cp, h lang thang trong sa mc v n ni Sinai. Sch c nm phn r rt: bin c Ai cp trc khi xut hnh, ri Ai cp v n ni Sinai, cng b lut Maisen, ho gii v lp li giao c, vic lm nh tm. xng ti (confession) ting latinh confessio l th ti cng linh mc c quyn tha ti. Khi th ti buc th ti trng v my ln, nhng nn th c ti nh. Mun xng ti nn xt mnh, thng hi, quyt tm ci thin v th ti thnh thc. Sau khi xng ti nn lm vic n ti ngay ko qun. Mt nm nn xng ti nhng dp l trng. tr v mc lc

B&C&D&G
Bt lng Bt lng khi bn ni di hay lng gt. Ngi bt lng t khi dm ra mt v h l ngi khng ng tin. Luca 16:10 vit: "Nu cc con khng lng thin trong vic nh chng con s khng lng thin trong vic ln. Nu con lng gt trong vic nh th con s khng th lng thin khi mang trch nhim ln" * Th ngho m lng thin (Cch ngn 19:1) * ng lm chuyn bt lng (Tv 24:3) Bt tun Bt tun l t chi vng li lnh truyn hay hun lnh. Chnh v s bt tun lnh Cha ca Adam v Ev m ti li vo th gian. Khng nhng s bt tun mang li cho bn hnh pht ca Cha v ca cha m, ngi khc cng chu kh khi bn bt tun. Nu Adam Ev thc hu qu ti li ca h, bn c ngh h vn ngoan c v bt tun lnh Cha hay khng? 2Timothy 3:2-5 ni v nhng k khng vng li cha m bn hy c v hnh ng sao cho phi. * Cha bit v ht mi ngi (Hebrews 4:13) * Con ng nghch, m bun thm (Cch ngn 15:20) Ci cht Ci cht "Khng ai sng mi trn i. Mi ngi s cht." (Tv 89:48) Thnh kinh ni ti ci cht hn 500 ln. Nhiu ngi ngh rng cht l chm dt cuc sng ni trn th ny nhng cn hn th na. Cht cng l s xa cch Cha cch linh thing. Thnh kinh ni ti cht v ti cng mt lc. Roma 8:2 ni "v ci vng lun qun ca ti li v ci cht". Cht m khng c s tha th ca Cha th khng nhng ch cht phn xc m cn cht v phn linh hn na. iu ny c ngha i i khng c Cha. Ta nn s ci cht phn linh hn hn ci cht vt l. * Tin cng ca ti l ci cht (Roma 6:23) * Cha Gisu b gy quyn lc s cht (2Timothy 1:10) * Th gian ny khng phi nh ca anh em (Hebrews 13:14) * Khng cn cht chc su mun hay khc lc (Khi huyn 21:4)< Can m Can m l ti nng v lng mun vng vng khi chm trn nguy him s hi hay p lc. Cn bn ca s can m khng thng ch l sc mnh vt l nhng l sc mnh tinh thn hay lun l. Tu theo trng hp c th can m hn khi chu ng tht bi tm thi hn l dng sc mnh tiu dit n. Kinh Thnh cho my th d v s can m trong vi trng hp ngi ta thy phi lm g v lm. Esther l gng can m. B l c gi do thi tr thnh hong hu Bat (d cho khng ai trong chnh quyn bit nng l do thi). Trong giai on lch s ny c tn Haman

m mu git ngi do thi. Esther l ngi duy nht c th ni gip cho dn mnh d cho lm th c th nguy ti tnh mng. Esther can m ng dy bo cha cho dn xin tha cho dn v lm cho Haman phi b hnh quyt. S can m ca Esther cng ging nh nhng anh hng thi nay. Khi c on Esther 1:1 bn hy hi mnh: Ti c phi l ngi can m khng? Ti phi lm g can m thm? Trong hon cnh no ti phi c can m thm? Cng tc Cng tc (Cooperation) l mun lm vic vi ngi khc hon tt mt nhim v. Nhiu khi con ngi cm thy nng n khi mang trch nhim ln lao hay gp s chng i ca ngi khc. Cha cho con ngi nhiu ti nng khc nhau hay kh nng khc nhau v dy h cng tc vi nhau hon tt cng vic. Khi Joshua sai thm t vo thnh Jericho h rt liu lnh nu c ai khm ph ra h. Nhng Cha dn h ti mt ngi ph n tn l Rahab bit h ang phng s mt Thin Cha ton nng. Rahab cng tc vi nhng ngi gin ip ny v gip cho h trn thot. Kt qu b v gia nh b khng b tn hi cng vi thnh Jericho (Josue 2:1-21;6:24,25). Bn c ngh rng ngi khc ngh l bn l ngi c th cng tc c khng? Nu vy bn s lm g tip tc phc v h? Nu khng bn phi lm g pht trin s cng tc ca bn? Ch trch (criticism) And so it criticized each flower, This supercilious seed; Until it woke one summer hour And found itself a weed. Mildred Howells Ch trch l ni ra mt khuyt im hay mt vn . Thng ta thy t do hn ch trch khi ngi ta khng bn cnh nghe iu ta ni. Ch trch nhiu khi l kt qu ca ghen ght hay c cm, nh ht ging b ch bai thnh ht ging tht, th s ch trch khng cn thit lm thng tn bn hn l lm thng tn ngi m bn mun ch trch. y l thi xu kh sa nn hy xin Cha gip cho bn khi tnh hay ch trch. * ku trch v ch trch (Galatia 5:19-21) * khng c quyn ch trch (Roma 14:10) * chng li lut Cha (Giacb 4:11,12) * X trn mt con (Matthu 7:3) * ngi khc x vi con nh con x vi h (Matthu 7:1) Chi gian Chi gian (cheating) Khi cn nh ta bit th no l chi gian. Bn cng bit ngi no chi gian khi nh bi hay lm trc nghim trng. Thnh Kinh cng ni v chuyn chi gian ny.

- Nu con chi gian trong vic nh (Luca 16:10) - Giu c v gian xo (Proverbs 28:6) - Cha ght ti gian xo (Proverbs 11:1) Dn thn Dn thn (Commitment) l s mun phc v ai hay mt chnh ngha no. N i hi bn trung thnh vi chnh ngha v ngi . Dn thn cho Cha Gisu c ngha bn mun tn thc vi cuc sng bn v bn thc tm ngi nh hng dn v hng o. Vic dn thn khng th coi thng khi lin h vi Thin Cha. Dn thn cho Gisu khng ging nh tin Gisu. Ngi tr tui trong Matthu 19:1622 hc bi hc mt cch kh nhc. Trong tm tr anh ta ng vi mi iu Cha Gisu ni. Nhng khi Gisu i anh s dn thn dt khot v theo Ngi, anh ta li li. Trong trng hp anh ta, s giu c ca mt ngi chen vo gia anh ta v s dn thn hon ton cho Cha Gisu. Ta nn xt mnh u n xem c g ngn cn ta hon ton dn thn cho Cha. V khi ta tm thy u ta phi lm nhng vic cn thit gt b nhng chng ngi v phc hi s canh tn ca ta. Nu khng, nh anh thanh nin giu, chng ta s l ngi mt mt. Vo giai on ny trong cuc sng ca bn c g ngn tr bn dn thn hon ton cho Cha khng? Nu th ti sao bn khng ngh rng vic dn thn c nh hng ni bn hn l s dn thn cho Gisu? - Hy giao ph mi s cho Cha (Tv 37,5) - S dn thn ca Phaol v Barnabas (Cng v 14:23-26) - S dn thn dnh cho lnh o trong gio hi v thy su (1Tim 3:1-5,13-18) - Lm sao t ra lng tin cy vo Cha (2Tim 2:15) n ti n ti (Atonement) c ngha "at one" v l ting dng ni v vic Cha Kit chu cht trn thnh gi lm cho anh em c th tr nn bn ca Cha v "nn mt" vi ngi. Trong Cu c, ngi do thi mang l vt n ti cho h. Mi nm mt ln vo ngy l n ti, linh mc thng phm dng b v d lm l hi t cho mnh, gia nh v cho nh Tm. ng dng mt con d cn sng v mi ti li ca dn ri ui n vo rng hoang. y l hnh nh Cha Kit ct ly ti ta i. Trong Tn c s cht ca Cha Gisu trn thnh gi l l n Ti ca ta. Cha Gisu c th lm iu ny v Ngi hon ho khng c ti li. - Ngi s n ti (Levi 16:15-22) - Cuc sng ta l gi chuc (Marc 10:4s) - Lin h mi vi Cha (Roma 5:11) - Cha Kit l con ng an bnh ca ta (Epheso 2:14) - Gisu l linh mc ta cn (Hebr 7:26) - Mt s hin dng n ti li ca dn (Hebr 9:28) Giao c

Giao c c ngha mt tho thun. Cng c ngha l kh c hay li ha. i khi giao c gia hai ngi. C hai quyt nh tho thun ra sao. Thng giao c l tho thun gia Cha v ngi ta. Jeremia 31:33 vit: "y l giao c mi ta k kt vi chng: Ta s vit lut ta vo lng h h mun tn trng ta; nh th h s l dn ta thc s v ta s l Cha ca h." Cha ha sn sc i ta chng ta phi vng li ngi. Cha Gisu ni ti mt giao c mi trong Matthu 26:28 "y l mu tn c ra cho nhiu ngi c tha ti" Giao c ny lm cho nhng ngi tin Cha Kit thnh phn t trong gia nh ca Ngi. * cu vng.. du hiu ca li ta ha (Genesis 9:9-17) * Ta s l Cha ca cc ngi (Genesis 17:1-9) * Israel l dn thnh (Exodus 19:4-6) * Nhng vic l lng Cha ha (Hebrews 9:15) Gio hi Gio hi (Church) c dng trong Thnh Kinh khng phi nh ngi thnh ng bn i l ngy Cha nht. Trong Thnh Kinh Gio hi l tt c mi ngi tin vo Cha Gisu cht v ti h, xin Ngi tha th, v sng cho Cha nh h bit phi sng th no. Gio hi l mi ngi trn th gian. C ngi gi l gio hi ph qut. Cha Gisu l u ca Gio hi. V Ngi cht cho ti li ca trn gian m gio hi hin hu. Sau ngy l Hin xung, nhng k tin bt u hp li vi nhau cu nguyn, ht ca v khuyn khch nhau. y l khi u ca nhng gio hi a phng do nhng Kit hu trong cng a phng to thnh. Phaol trong cuc hnh trnh truyn gio thit lp cc gio on nh th. iu ny xy ra trc khi ngi ta xy ct nhng nh th phng t hng trm nm. - Gisu l u gio hi (Col 1:18,19) - Mt thn th nhiu ngi (1Cor 12-14) - Tu thuc nhau (Roma 12:5) - Trn y tnh yu (Epheso 4:16) Gin di Gin di l cm xc khng thch th hay khng hnh phc v vic g hay v con ngi no. Gin di thng a n ci v hay nh nhau. Sch Proverbs 30:33 ni: "Ai p sa th c b, ai bp mi lm chy mu, ai gin di s gy ci c." Gin di nhiu khi c l do v c gi tr tch cc. - ng nui dng cn nng gin (Ephes 4:26) - ng ni li cay ng (Ephes 4:31) - Khng lm cho ta thnh ngi tt (Giacb 1:19) - Dn n tai hi (Thnh vnh 37:8) - To nn sai lm (Proverbs 14:29) - Ngi khng mi thch nh nhau (Proverbs 29:8)

Gii rn Gii rn l qui lut c uy tn. Bn phi vng theo gii rn Cha nu mun lm p lng ngi v vui hng cuc sng Ngi ban cho bn trn th gian. 10 gii rn ni cho bn Cha mun bn sng nh th no. Cng cho bn thy bn khng lun vng li Thin Cha v cn xin Ngi tha th. Cha Gisu t ra my im mi m trong bi ging trn ni Matthu 5-7. Khi nhng ngi Bit phi hi Ngi gii rn no quan trng nht Ngi cho h hay l h yu mn Cha ht lng linh hn v tr khn... v ngi bn cnh nh chnh mnh, h s chu ton mi gii rn. - Hy gi hai gii rn ti quan trng ny (Matthu 22:37-40) - Nim vui s sung sng (Tv 1) - Hy vng li... hy lm ln trong nc Tri (Matthu 5:19) - Khinh b lut Cha c ngha l cht (Proverbs 19:16) - Khi bn vng li (Gioan 15:10 - Gii rn mi (Gioan 13:34) tr v mc lc

H & L& M & N & P& R

Hin thn Hin thn l hon ton dn thn cho vic g hay cho ai. Khi dn thn cho cng vic g th c tm hn bn c ni cng vic bn lm. Hin thn cn c ngha dnh ring ci g hay ngi no v mc ch no . Phaol l gng mu ngi dn thn trong kinh thnh. Sau khi tr li (Cvs 9) ngi hin thn sng cho Cha. Vic hin thn c chng t trong nhng cuc hnh trnh truyn gio, chu au kh do nhng ngi khc, vo t, i din ci cht thng xuyn. 2Corinth 11:23-33 k li vic hin thn ca thnh Phaol cch r rng. Khi c li kinh nghim thnh Phaol, hy ngh n nhng au kh bn phi chu khi l ngi tn hu. Bn c thy nhng au kh tng ng vi nhng th thch thnh nhn tri qua rao ging tin mng cha? Hng th Hng th l cm xc b kch thch hay vui v v iu mnh lm. Hng th c th lm cho ni bun tan bin trong khi khng c hng th th cng vic thch th khng cn nim vui. Mt nhn vt hng th tiu biu trong kinh thnh l Joseph c tn l Barnabas. V bn thn ngi hng th nn ngi lun chia x vi anh em v nhng cng vic ca Ngi. Tn Barnabas c ngha ngi con ca s hng th. S hng th ca ngi cng khuyn khch ngi khc. (Acts 4:36-37). Theo mc hng th ca bn ngi ta s cho bn tn g? Nu ngi ta gi bn l qun ch hay l ma ng Paris c l bn phi dng t thi gian lm cho bn c hng th. Bn c th lm nh th no. Lu Lu (Concern) l cm tnh lo u v, hay n ai. Lu c ngha bn lo lng n ngi no, ngh n h v hnh ng cho h. Tin tri Samuel lu n ngi Israel khi h xin c vua (1 Sam 8:6-22). ng bit mt vua trn gian khng ch li cho h nht, nn ng bo cho h v hu qu h s phi chu nu Cha ch nh cho h mt ng vua. Nhng dn ni n. Cha mi bo ng i xc du cho mt ng vua nhng s lu cho li ch ca dn ca Samuel l mu mc cho chng ta. Nu c lc bn c cm d ngh rng, ti lm ht mi vic ti c th v khng ai mun nghe ti ni, bn hy nh li gng ca Samuel v tip tc lu ngi khc. u l nhng phng php cho bn nh li bn khng phi l ngi duy nht m tng c gi tr? Bn s t ra cch th mi m no bt u lu ngi khc? - Jonah khng lu n ngi Niniveh (Jonah 4:10,11) - Cha Gisu dy v s lu (Matthu 6,31-34) - Cha M Cha lu n s mt tch ca Ngi (Luca 2:41-50) - Ngi mc t tt lnh lu n n chin (Gioan 10:11-16) Mu

Mu (Blood) trong Thnh Kinh c coi nh s sng. Trong Cu c mu th vt c dng nh hi t cho Cha "n ti, v y l s sng" (Levi 17:11b). Nhng kiu ni "Mu Cha Kit" Mu Cha Gisu" v "mu con chin" u gn cho vic Cha Gisu th mng sng cho ti ca anh em c tha th v c th c ngha cng Cha. - Khng mu (Hebr 9:18-28) - Do mu ngi ngi lm iu ny (Roma 5:9) - Mu ra ta khi ti (1Gioan 1:7) Nim tin Nim tin l hnh ng tin vo nhng iu Cha mc khi v mnh v hnh ng theo nim tin y. Hay nh tc gi th Hiblai ni r: "Tin l tin tng xc tn rng iu ta mun s c thc hin. Chnh l xc tn rng iu ta hi vng ang ch i ta d ta khng thy trc" (Hib 11:1) ngi cng chnh sng bi c tin (Roma 1:17). Trong thnh kinh Abraham l gng mu c tin p nht. ng b nh nghe li Cha i vo ni v nh. (Sng th 12,13) ng tin Cha s cho ng mt ngi con d ng gi c (Sng th 15:1-6;17:15-22;21:1-3) v ng mun dng li a con cho Cha. (Sng th 22:1-19). D cho bn khng b th thch v nim tin nh Abraham nhng Cha cng cho bn dp cng c nim tin. Hy nhn n nhng dp y v li dng. Bn p ng c trong nhng trng hp s c nh hng n phm cht cuc sng siu nhin ca bn. * Ta n vi Cha v ln tri qua nim tin (Rom 1,16,17) * c tin l thun linh thing (Eph.6:16) * Hy gi vng nim tin ng nh mt (1 Tim 1:19) * Nhng gng mu ca nim tin (Heb 11) * Chng ta phi t cn bn cuc sng ca ta trn nim tin (Jude 1:20) Phn nn Phn nn (Complaining) "i ch g chng ti c vi con c ngon m chng ti rt thch Ai cp! Ngy no cng nh ngy no chng ti phi n Manna!" (Dns 11:5,6) "Dn ku ca v phn nn vi Maisen. H la ln: 'Xin chng ti nc ung!' Phn nn, ging nh bui u tin ca con ngi h phn nn. Nhng Cha mun bn c ci nhn tch cc vui ti v cuc i. Hy nhn vo ngi (Philipph 2:14-16) v xin Cha cho bn thnh ngi t t. - Ti sao chng ta phn nn? (Lamentations 3:39,40) - Hy tho nguyn (Hebr 13:15) - Th c t tt hn (Tv 37:16) - Tin mng mang li sc lc (Proverbs 15:30) - Tm hn vui ti lm iu lnh (Prov 17:22) Ra ti

Ra ti (Baptism) Trc khi Cha bt u s v cng khai, Gioan ra ti cho Ngi trn sng Jordan. V Ngi l Cha Ngi khng cn php ra ti, nhng Ngi mun nu gng v loan bo y l thi gian cho Ngi bt u dy d v cha bnh. Thnh Kinh gii thch php ra ti nh mt s dn thn sng cho Cha Gisu v lm iu p lng Ngi. - Cha Gisu c ra ti (Matthu 3:3-13-17) - Trnh ti v c chu php ra (Cng v 2:38) - Ti anh em c chn ct (Roma 6:3-11) - Hy quay v vi Cha (1Phr 3:21) tr v mc lc

S
Sng to Sng to l cng vic ca Cha lm nn iu mi m. S sng to ni n khi u ca v tr v cuc sng trn tri t. Cha khng nhng to nn v tr ngi cn tip tc chm sc v kim sot nhng g xy ra trn trn gian. Khi Cha dng nn v tr v dng nn Adam Ev sng trong vn a ng v tr rt p . Mi s u hon ho. Kh hu iu . Khng c lnh qu hay nng qu. Khng c ma ngun thc l ging t bo bng hay hn hn. Tri t c ti bng sng ph nh. Khi Adam Ev chn ti li mi s u bin i. Con ngi v Thin Cha khng cn c th sng chung v ng hnh. Cuc sng trn trn tr nn kh khn. Tuy nhin Cha vn cn yu ta v qua Cha Kit vn cn cho ta kh nng thnh thn hu vi Ngi. * V c nh th (Genesis 1:2) * Ngi ch phn mt li (Tv 33:6,7) * Mi s c to thnh theo lnh ca Cha (Hebrews 11:3) * Cha to dng mi s trong s khn ngoan (Tv 104) * Mi ci sng ng do quyn lc Ngi (Roma 11:36) Say sa Say sa l ung ru nhiu nn con ngi mt tr khn. Dn Israel thng ung ru nho v nhng dn lng ging cng th v vic ung nhiu thng to nn nhng vn . Khng bao gi say sa l iu c php nn trong thnh kinh c nhiu cnh co v chuyn say sa. * Ngi mt (Cch ngn 23:29-35) * Nhng ph n khng bao gi cho l (Amos 4:1-7) * Nhiu ru qu nhiu s t hi (Epheso 5:18) * Bui party in (Roma 13:13) * Khng c chung phn trong nc Cha (1Cor 6:10) S hi S hi (fear) l cm xc khng thch th v mt ci g khng n hay nguy him bn cnh. D s hi ban m khi tri ti nht l khi nghe ting ng m mnh khng bit l ting g. Kh m mnh dn nhng mt cu tc ng c cho l s s hi lm cho con ch si to hn. Cha mun ct i s hi v thay vo s can m. Ngi lm th khi bn ni vi ngi l bn tin ngi khng bao gi, khng bao gi t b bn.(Hebrews 13:5) Thnh kinh cng ni n s s hi thin Cha. iu ny khng c ngha l s Cha nhng c ngha knh trng v tn trng Ngi.

* Khi thi gian xo trn ti (Tv 49:5) * Nu th gii n tung (Tv 46:2) * Ng khng s hi (Proverbs 29:25) * Tin vo Cha c ngha l an ton (Proverbs 29:25) * Chnh Giav sn sc bn (Tv 121:5) S ban phc S ban phc (Blessing) Trong Cu c s ban phc c ngha n ca Cha ban cho ta, mt s tt lnh. Thng l n vt, cu, con ci hay s giu c. Cha Gisu mang n vic ban phc mi. Ngi mang li s tha th ti li v n cu . Nhng n phc tinh thn nh s va lng v bnh an cn c ngha hn v lm tho mn hn nhng g c th mua c. - Cha ban phc cho ta (Epheso 1:3) - n phc no ngi phi ban cho anh em (Roma 5:10) - n phc trn n phc (Gioan Gioan 1:16) - C mi iu cn thit (Thnh vnh 34:9) S sa ng S sa ng (fall) ni n ngy u bun khi Adam v Ev quyt nh bt tun lnh Cha hi tri cy thc. Cy ny cng c gi l cy bit lnh d. Cha bit r khi ngi cm hai ngi khng n tri cy ny. Lm nh th s lm cho h thc s d v ph hu s lin h vi Cha. l chuyn xy ra. Khng vng lnh Cha l ti li v hu qu khng thch th g. Mt trong nhng hu qu ca vic Adam v Ev n tri cm chnh chnh l t nay h phi lm vic nng nhc. C di trong vn lun phi nh i l hu qu ca s sa ng. au n bun su l hu qu khc na. Nhng c khi Cha trc xut ng b ra khi vn a ng ngi cng cho h hi vng ni li tnh thn. Ngi cho ta hay ngy kia Cha Gisu s n th gian thc hin iu . * satan ni di... b khng cht (genesis 3:4) * y l hnh pht ca ngi (Genesis 3:14) * au n v kh s (Genesis 3:16) * mt t l li chc d (Genesis 3:17) * ci cht vt l (Genesis 3:19) * B ui ra khi vn (Genesis 3:23) S tha th S tha th (Forgiveness) l ty sch ti li v ti c. Sau khi bn tha th cho ai lm phin bn bn c th tr thnh thn hu ca ngi . Xin tha th lun i km vi lng mun ci tn. Chng ta khng th lm g cho Cha khi ta c ti. Cha Gisu thay vo cht trn cy Thnh Gi ta c tha th nhng li lm chng ta mc phi. V Cha tha cho ta ta cng phi tha cho anh em. Khng phi lun lun l d tha th. D nhin khng phi d vic Cha Gisu cht Cha c th tha ti cho ta. V i khi i vi ta cng kh tha th. Mt ngi tha th khi rt kh l tin tri Osea ca cu c. Ngi v bt trung l Gomer b ng (2:2-5) Hnh ng ca b tng trng cho hnh ng ca Israel b Cha th thn dn

ngoi. S tha th ca Hosea cho Gomer tng trng cho s tha th ca Cha dnh cho dn Israel.(3:1-4) * D ngn ngi y t tha th (Matthu 18:21-25) * Stephan t ra s tha th (Acts 7:59-60) * Ta phi tha th nh Cha th tha (Eph. 4:31-32) * S tha th k diu ca Cha (Col 1:13,14) * gi c ca s tha th (Hebrews 9:22) S thng cm S thng cm (Compassion) l phi hp gia tnh yu, s chm nom v c mun gip . i khi ting thng xt l ng ngha vi ch thng cm. Nhng s thng cm tht vt qua s thng xt v ni ln mun gii quyt cho au kh ca ngi khc. Cha Gisu cho ta tm gng thng cm trong d ngn ngi Samaritan. (Luca 10:25-37). Ngi b thng nng khng c thy c v thy Lvi bit n, h l ngi tn gio phi gip anh ta. Nhng sau anh Samaritan ngi c th l k th ca anh, thy ngi ny gp cnh hon nn thng cm anh ta. Ngi Samaritan bng b vt thng, mn khch sn cho ngi tnh dng v ha tr tin cho anh ta. Sau khi k cu chuyn ny Cha ni ta phi i lm nh vy. Ta c th p dng nguyn l Cha dy ta bng cch no? Bn hay thng cm hay ch no bn thy thch hp? Bn bit ngi no bn c th thng cm h trong tun ny khng? - Cha thng thng cm (Lamentations 3:21-22) - Mc thng cm ca Cha (Micah 7:18-20) - Cha thng cm ngi ta (Matthu 9:35-36) - Thng cm c hu qu siu nhin (Jude 1:22-23) S trung tn S trung tn ng ngha vi trung thnh nhng theo quan im thnh kinh c th trung thnh m khng trung tn. Trung tn c ngha trn y nim tin v l mc ca lin h vi Cha. Trung tn l kin vng trong nim tin. Enoch l gng mu ngi trung tn (Genesis 5:21-24) Chng ta khng bit nhiu v ng. Nhng trong s bao nhiu ngi sng v cht th ng ni bt v ng sng trong lin h mt thit vi Cha v sau ng bin i v Cha a ng i. V s trung tn ny ng khng c cht nh mi ngi khc. * Genesis 5:21-24 : s trung tn ca Enoch c thng cng * Proverbs 25:3 : ngi trung tn lm cho k khc ti mt * Lamentation 3:23 : Cha l gng mu s trung tn ca ta * Hosea 4,1-3 : Dn Cha cm thy hiu qu ca vic trung tn vi Cha. * Malachi 2:7-12 : c bit ngi lnh o tinh thn phi trung tn * Galatians 5:22-23 : s trung tn l hoa qu ca Thnh Thn

* Heb 3:2 : Cha Gisu v Maisen l gng mu ca s trung tn * Revelation 19:11 : S trung tn ca Cha Gisu s c mi ngi bit n. S tuyn chn S tuyn chn c ngha s la chn ca Thin Cha. y l t c lin h n dn Cha chn. Cha Gisu phn trong Gioan 15:16 "Cc ngi khng chn ta! Ta chn cc ngi". Ngi Kit hu tin vo Cha Gisu nh ng Cu c Cha chn thuc v ngi. Ephes vit: "Chng trnh khng thay i ca ngi l nhn nui chng ta trong gia nh ca ring ngi." * Maisen l ngi Cha chn (Tv 106:23) * Dn ta i, dn ta chn (Isaia 43:20) * Chnh Cha chn anh em (1Phr 2:9,10) * thnh con ca Ngi (Roma 8:28,29) tr v mc lc

T&X
Tin cy Tin cy (Confidence) l cm xc an ton da trn c tin v s tn thc. Theo quan im siu nhin l nim tin khng lay chuyn vo Cha c th thy bn an ton qua bt k bin c no, d cho bt c chuyn g. Bn c th tin tng ni mnh hay ngi khc vi mt mc t hn. Nhng sau cng s tin tng ch thc da trn vic Cha c kh nng sn sc bn. Thnh Phaol cho thy nim tin cy Kit gio ch thc khi Ngi vit: "v ti c th lm c mi s trong Thin Cha i hi vi s gip ca Cha Kit..." C mt nhm ngi mun lm cho Daniel phi lng tng v cu nguyn bt hp php. H bit Daniel tin tng vo Cha v ng vn tip tc cu nguyn ngy ba ln. V lm th ng b nm vo hang s t. D th lng tin tng ca ng c chng minh c gi tr. Cha khp ming s t v Daniel khng h hn g. Bn hy c k chuyn Daniel (chng 6) v ngh v bn c lng tin tng hay khng l Cha s gii thot bn khi tai nn cui cng. Bn cha bao gi b nm vo hang s t nhng bn c th gp nhng hon cnh kh khn khc. Khi gp th lng tin tng ca bn c mnh bn vt qua? Nu khng bn phi lm g tng thm lng tin tng. - David tin tng khi i din Goliath (1Sam 17:45-47) - Chng con khng tin tng ni ngi t cao hay thn tng (Tv 40:4) - Hu qu tch cc ca s tin tng (Jeremiah 17:7,8) - Cha Gisu l ni ta c th tin tng hon ton (Marco 4:35-41) - Phaol tin cy vo Cha (2Cor 3:4-6) Tnh thn hu Tnh thn hu (fellowship) l s tc ng h tng gia hai hay nhiu ngi c cng s thch hay cm tnh. Ngi Kit hu c th cm thy tnh thn hu cch c bit v h cng yu mn Cha Gisu. Thn hu cn hn l cng vic t t bn lm khi c gi. y l yu t cn bn ca nim tin Kit gio v s th phng. Tm quan trng ca tnh thn hu c cao trong th gi ngi do thi. (10:19-25) Thch ca chng ta khng phi l khng cn gp nhau nh ngi kit hu. Ta phi tip tc nng nhau v bo m khng b lc ng v phng din tinh thn. Tnh thn hu li cng quan trng hn khi Cha tr li nn ta phi nng i nh th v cng th phng vi thn hu ti . * li ch ca tnh thn hu (Tv 133) * Lydia thch thn hu (Acts 16:13-15) * Thnh Phaol ni v s quan trng ca tnh thn hu (Phil. 1:21-26) * Thn hu vi Cha, Thin Cha, Cha Gisu v vi nhau (1 Jn 1:3,7) T t

T t l kh nng t ra lng thin v v t. t t bn phi b mi tin kin v khuynh hng ch k. S t t l ct yu cho kiu sng kit hu. Trong khi chng ta lun gi thit phi thc hnh s t t nh nhng c nhn, khng phi lc no ngi ta cng "chi p" vi ta. Rt kh khi thy ngi ta chi xu m mnh vn tip tc sng o ng hong. i khi ta thy hnh nh Cha cng chi khng p. Ngi vit thnh vnh 73 thc s suy t v vn ny. ng c gng ht sc lm con ngi tt nhng ng li thy ngi xu giu c v hnh phc hn ng. C th bn cng c nhn xt nh ng trong cu 116. Nhng c c tip i. Vi thi gian, cui thnh vnh ng tm ra cu tr li cho s khng t t ca Cha. Nu bn lng thin nh ng bn c thc mc v cch x tr ca Cha? Khi no? Bn mun bit g? Nu c cu hi bn hi cha s hay thy dy. Cng dng t thi gian suy ngh coi bn i x vi ngi khc t t nh th no v nu cn phi thay i th thay i cch x s ca bn. Thn th Thn th l phn vt cht lm nn con ngi nhng trong Kinh Thnh thn th thng c coi nh c con ngi. Nn khi bn c thy hy dng mnh cho Cha iu ny hm cha vic hin dng cuc sng cho Cha. Tn c ni v s sng li ca thn xc. l thn th chng ta c sau khi chng ta cht hay khi Cha tr li trn gian. Thnh Phaol cng dng ting thn th (gm nhiu phn khc nhau nh mt tay chn cnh tay) din t gio hi. Mi ngi tin Cha Kit trong bt c ni no trn th gii lm nn thn th ca Cha Kit hay gio hi Ngi. Chng ta c nhng phn v khc nhau phi thi hnh nhng chng ta tt c tu thuc ln nhau khi ta i din cho Cha Kit trn gian ny. - Hy dng mnh v cuc sng cho Cha (Roma 12:1) - Ta tu thuc nhau (Roma 12:4-6) - Nh ca Thnh Thn (1Cor 6:19) - Nhiu phn nhng mt thn th (1Cor 12:12-31) - Nhng thn th tinh thn v thuc v tri cao (1Cor 15:35-49) Thp t Thp t l khung g hnh quyt nhng ngi b n t cho cht. Thnh gi l trung tm im Kit gio tuy ngh n thp t khng thch th g. L do sao Cha Gisu b tri xung th l cht trn thp gi nh l mt ti phm v ti ta. Ngi khng cht cho ti ca mnh v ngi v ti. Thp gi cng tng trng cho cuc sng Cha mun ta sng. Cha Gisu bo cc mn v nhng k theo Ngi phi vc thp gi m theo ngi. Ngi bo ta khng nn sng ch k khng ch ngh n iu mnh mun nhng phi ngh n ngi khc v lm iu tt nht cho h. * Ngi yu ta chng no (1Gioan 4:7-10) * Tha th mi ti li anh em (Coloss 2:13-15) * ng vo k hn (Roma 5:6-11) * Hy mang ly thp gi (Matthu 10:38-39)

Thng thin Thng thin l vic Cha Gisu tr v tri 40 ngy sau khi Ngi sng li. Thng thin c ngha c nng ln. Cc mn c mt vi Cha Gisu trn ni Cy du khi Ngi c nng ln tri bin mt sau ln my. Ngy nay Cha Gisu ng trn tri vi Cha cai tr hon v v sa son cho ta mt ch trn tri. - Nng ln tri (Cng v 1:9-11) - iu hnh v tr (Hebr 1:3) - c ch vinh d (Hebr 7:26) - Trn tri cu nguyn cho ta (Hebr 6:20; 9:24) - Sa son ch cho anh em (Gioan 14:2) Thin thn l nhng hu th siu nhin. Ting thin thn c ngha l s gi (angelos). Hn 300 ln ni ti thin thn trong thnh kinh. C nhiu thin thn. Sch Khi huyn cho ta thy hng triu thin thn quanh ngai ca Cha Kit v ht: "Con Chin xng ng." Thin thn lm g? Cc Ngi th ly Cha. Cc ngi l s gi. Cc ngi gip con ngi v sn sc h trong nhng trng hp nguy him cho cuc sng. Cu c cho thy nhiu ln thin thn n vi ta trong hnh thc con ngi. - Cu ng Lot (Genesis 19:1-22) - Bo tin Cha Gisu sinh ra (Luca 1:26) - Thin thn khng quan trng hn Cha Kit (Heb. 1:4-14) - Phc v trn tri (Khi huyn 7-10) - Nhiu v k (Khi huyn 5:11) - Khng c v c chng (Luca 20: 34-36) Xc tn Xc tn (Conviction) l nim tin vng chc hay c ao c tiu chun lun l cao. Xc tn c nhn l ca bn l nhng iu bn coi l phi hay tri. Nh th xc tn qui nh hnh ng v t tng ca bn. Xc tn c th l cm thc su xa hi tic sau khi phm mt hnh ng ti li. Cng nh ta ni ngi c ti b buc ti v ti c ca mnh, chng ta cng cm thy "xc tn" khi chng ta i ra khi tnh bn i vi Cha. Xc tn th hn ti li. y l cm thc Cha t trong lng ta a ta n hi li v em ta tr li lin h tt vi Ngi. minh ho cho nh ngha th nht ta c cu chuyn ca ba chng Shadrach, Meshach v Abednego l nhng chng trai c xc tn. Khi vua Nebuchadnezzar lm mt tng bng vng v truyn cho mi ngi phi ci u v th ly tng y th ba chng trai lun ng thng. D h b e do nm vo l la h vn xc tn Cha s thng cng cho nhng hnh ng tn vinh Ngi. Nebuchadnezzar ngc nhin thy rng h x s ng. (Daniel 3).

Bn sng theo xc tn ca bn nh th no? Bn c bao gi nhng b v iu bn tin lm vui lng hay gy nh hng cho ngi khc? Nu th trong tng lai bn s lm g kin vng trong xc tn ca bn? - Adam v Ev (Genesis 3:6-12) - Vua David (Tv 51) - Phr (Luca 5:1-11) Xc ng Xc ng l nhng cm xc. C th mnh m nh gin d, s hi hay c th l cm xc thch th nh xc ng khi khng th ch i hay bt ng v mt bin c no . C cm xc bun khi vt thn yu cht hay ngi bn di chuyn i ch khc. C nhiu th cm xc. t l c 200 loi cm xc. Thnh vnh ni v cm xc hn bt c cun sch no trong thnh kinh. Ngi vit thnh vnh th ti, ni v nhng thi gian kh khn, nghi ng gin d hay xin Cha gip . Cng ni ti nhng lc vui v, yu Cha nh th no v mun th phng ngi. ng s ni cho Cha nghe bn cm xc th no. Ngi bit r v bn v s hiu bn. * khuynh hng sai lc (Galatia 5:19-21,26) * Cm tnh tt (Galatia 5:22,23) * i khi c cm xc bun su (2Cor 7:10) tr v mc lc