Professional Documents
Culture Documents
KHOA HA
Gio trnh
HA HC MI TRNG
(ENVIRONMENTAL CHEMISTRY)
Hu 2008
MC LC
MC LC ................................................................................................................................. 1
DANH MC HNH .................................................................................................................. 4
DANH MC BNG ................................................................................................................. 6
1.
M U ...................................................................................................................... 7
2.
2
3.1. Ti nguyn nc v chu trnh nc .......................................................................................................... 52
3.2. Thnh phn ca nc t nhin .................................................................................................................. 53
3.2.1. Cc kh ha tan ................................................................................................................................. 53
3.2.2. Cht rn ............................................................................................................................................ 53
3.2.2.1. Cht rn l lng v cht rn ha tan ........................................................................................................... 53
3.2.2.2. Cc cht v c ha tan................................................................................................................................ 55
3.2.2.3. Cc cht hu c .......................................................................................................................................... 57
Cu hi ............................................................................................................................................................. 88
3
4.8.1. nh hng ca hot ng nng nghip .......................................................................................... 101
4.8.1.1. S dng phn bn ..................................................................................................................................... 101
4.8.1.2. S dng ha cht bo v thc vt ............................................................................................................. 101
4.8.1.3. Ch ti tiu ........................................................................................................................................ 102
Cu hi ........................................................................................................................................................... 106
Cu hi ........................................................................................................................................................... 133
DANH MC HNH
Hnh 1.1.
Hnh 1.2.
Hnh 1.3.
Hnh 1.4.
Hnh 1.5.
Hnh 1.6.
Hnh 2.1.
Hnh 2.2.
Hnh 2.3.
Hnh 2.4.
Hnh 2.5.
Hnh 2.6.
Hnh 2.7.
Hnh 2.8.
Hnh 2.9.
Hnh 2.10.
Hnh 2.11.
Hnh 2.12.
Hnh 2.13.
Hnh 2.14.
Hnh 2.15.
Hnh 2.16.
Hnh 2.17.
Hnh 2.18.
Hnh 2.19.
Hnh 2.20.
Hnh 2.21.
Hnh 2.22.
Hnh 2.23.
Hnh 2.24.
Hnh 3.1.
Hnh 3.2.
Hnh 3.3.
Hnh 3.4.
Hnh 3.5.
Hnh 3.6.
Hnh 3.7.
Hnh 3.8.
Hnh 3.9.
Hnh 3.10.
Hnh 3.11.
Hnh 3.12.
Hnh 3.13.
Hnh 3.14.
5
Hnh 3.15.
Hnh 3.16.
Hnh 4.1.
Hnh 4.2.
Hnh 4.3.
Hnh 5.1.
Hnh 5.2.
Hnh 5.3.
Hnh 5.4.
Hnh 5.5.
Hnh 5.6.
Hnh 5.7.
Hnh 5.8.
Hnh 5.9.
S h thng UASB............................................................................................ 85
S biu din hot ng ca ao ty nghi [12] .................................................... 86
Cc tng t ........................................................................................................... 90
S chuyn ha ca nit trong t .......................................................................... 97
Mui tch t trn b mt t mt vng canh tc [21]........................................ 103
nh hng ca nng (quang phn) v ma (thy phn)
n s phn hy ca parathion ............................................................................ 110
Tng quan gia hm lng cht bo trong c th ca nhiu loi ng vt h
Ontario (thuc Ng i H) v hm lng PCBs trong ton b c th [10] ...... 112
S tch ly DDT qua chui thc n trong mi trng nc [8] .......................... 118
Qu trnh nhp bo (endocytosis) v qu trnh xut bo (exocytosis) ................. 120
Nhim c asen gy hoi t bn tay v mt ngn tay [30] .................................. 121
Cng thc cu to ca ALAdehydraza enzim v porphobilinogen ................... 124
Phc chelat ca ch vi cc cht chng c......................................................... 124
Bn tay b bin dng ca nn nhn b ng c Hg Minamata [22] .................. 125
S khuch i sinh hc ca thy ngn trong chui thc n [8] ........................... 126
DANH MC BNG
Bng 1.1. Cc nguyn t chnh trong cc phn cu trc ca Tri t [17] .............................. 9
Bng 1.2. 10 nguyn t ha hc trong v tr, Tri t, v Tri t, i dng, kh quyn
(khng kh kh) v sinh quyn (% khi lng) [17] ............................................. 11
Bng 2.1. Thnh phn chnh ca khng kh kh tng i lu [7] ...................................... 20
Bng 2.2. Cc cht kh c hm lng thp trong khng kh kh tng i lu [15] ........... 20
Bng 2.3. Thi gian lu ca mt s cht gy nhim kh quyn [7] .................................... 26
Bng 2.4. Mt s nh hng ca SO2 i vi con ngi [7]................................................. 27
Bng 2.5. So snh kh nng hp th bc x ca cc kh nh knh [7] ................................... 42
Bng 2.6. So snh s ng gp vo hiu ng nh knh ca cc kh nh knh [7] ................. 43
Bng 3.1. S phn b ti nguyn nc ton cu [12] ............................................................ 52
Bng 3.2. Thnh phn ha hc trung bnh ca nc sng h v nc bin ton cu [5] ...... 55
Bng 3.3. Ti lng tc nhn nhim do con ngi a vo mi trng hng ngy [5] ..... 65
Bng 3.4. Mt s nguyn t vi lng quan trng trong nc t nhin [15] .......................... 68
Bng 3.5. Nng ti a cho php ca mt s kim loi nng trong cc loi nc
theo Tiu chun Vit Nam v mi trng ............................................................. 69
Bng 3.6. Gi tr gii hn cho php ca cc thng s v nng cc cht nhim
trong nc mt (TCVN 59421995) ..................................................................... 81
Bng 3.7. Gi tr gii hn cho php v cc thng s v nng cht nhim
trong nc thi cng nghip (TCVN 5945 -1995) ................................................ 82
Bng 4.1. Hm lng cc nguyn t ha hc trong v t ( w/w) [6] .......................... 91
Bng 4.2. Cc loi hp cht hu c chnh trong t [15] ...................................................... 92
Bng 5.1. Cc nguyn t c hi trong nc thin nhin v nc thi [8] ......................... 108
Bng 5.2. Thi gian bn hy ca mt s ha cht c bn vng trong mi trng [10] .... 109
Bng 5.3. Tch ly sinh hc trong c ca mt s cht gy nhim [10] ............................. 111
Bng 5.4. Gi tr phn tch v gi tr tnh ton ca h s tch ly sinh hc trong c
ca mt s ha cht c kh nng chuyn ha sinh hc khc nhau ...................... 113
Bng 5.5. Phn loi c theo Hodge & Sterner [24] ...................................................... 114
Bng 5.6. Phn loi c (liu c qua ng n ung c th gy cht ngi)
theo Gosselin, Smith & Hodge [24] .................................................................... 114
Bng 5.7. Phn loi c cp tnh ca ha cht c i vi c v ng vt [10] ............ 114
Bng 5.8. c cp tnh v c mn tnh ca mt s loi thuc tr su
xc nh trong phng th nghim trn cc loi c [10] ........................................ 116
Bng 5.9. c tnh ha hc v sinh ha ca thy ngn v cc hp cht ca n [8] ............ 126
Bng 5.10. nh hng c hi ca CO i vi con ngi cc nng khc nhau [8] ..... 127
Bng 5.11. nh hng c hi ca NO2 vi con ngi cc nng khc nhau [8].......... 127
Bng 5.12. Phn loi cc cht gy ung th theo IARC v EPA [10] .................................... 130
Bng 5.13. Danh mc cc tc nhn, cht, hn hp cht gy ung th ngi
v ngnh ngh c nguy c b phi nhim [10] .................................................... 130
1.
M U
8
ngi v gy c hi:
n
g xa kh
Pb(C2H5)4 (xng, du ng c)
PbCl2 + PbBr2 (kh quyn)
Ngi
Thc phm
i dng
0
4
10
V lc a
V i dng
60
0 40
V
Lp ph trn
1000
2900
400
5100
6370
Lp ph Ngoi Trong
Vng chuyn tip
Nhn
1000
Lp ph di
9
mp phn phng ca y i dng (c th xa b), v vy lc a bao gm c phn thm lc
a. Theo cch xc nh ny th trong nhiu trng hp, cc o ngoi khi vn c th l mt
b phn ca khi t lc a gn chng. Cch xc nh phn lc a ny hon ton ph hp
vi thc t v s khc nhau ca thnh phn lp v lc a v lp v y i dng.
Bng 1.1. Cc nguyn t chnh trong cc phn cu trc ca Tri t [17]
Phn cu trc ca Tri t
Kh quyn
N, O
i dng
trm tch
Lp ph
O, Si, Mg, Fe
Kh quyn
Ni (8,8 km)
Thm lc a
i dng (su trung bnh 4 km)
Vc (11 km)
granit t
nham thch
bazan t
nham thch
Lp ph
20
40
60
80
100
% b mt Tri t b chim
10
Kiu chuyn dch phn k lm cho cc mng lc a tch xa nhau to nn cc khe
h dung nham t lng t tro ra ngoi, kh c li to thnh cc ngn ni la trn
t lin hay cc dy ni ngm di y i dng. Chuyn dch phn k thng xy ra
phn i dng hn trn lc a.
Dy ni ngm
i dng
Phn v lc a
Phn v
i dng
Ti nng chy
Vng ln
xung
Phn v
i dng
Hot ng ni la
LP PH
Mng lc a 1
Mng lc a 2
ng bin c
s dch chuyn hi t
Mng lc a 3
ng bin c
s dch chuyn phn k
11
cc vt liu nng hn s chm xung vo lp ph. Khi hai mng lc a dch chuyn hi
t u l lc a s dn n hin tng dn p cc lp t ln thnh cc dy ni cao
(dy Himalayas, Anpes). Khi mt phn ca mng lc a i dng trt v ln su
xung bn di mng lc a, th mt phn mng lc a mi c hnh thnh t i
dng thay th cc phn mng lc a b mt i.
Kiu chuyn dch trt ca hai mng lc a c th to ra cc vt nt gy trn
mt t hay i dng (v d: vt nt San Andreas chy t thnh ph San Francisco ct
ngang bang California (M) n tn bin gii Mexico).
1.2.2. Thnh phn mi trng ca Tri t
Khi nghin cu, ngi ta thng chia mi trng ca Tri t thnh 4 thnh phn chnh:
kh quyn, thy quyn, a quyn v sinh quyn. Ngoi 4 thnh phn chnh ny, cc nh khoa
hc cn a ra khi nim mi v tr quyn mt thnh phn ca mi trng Tri t.
Kh quyn: l lp kh bao ph xung quanh b mt Tri t, nui dng s sng trn
mt t v bo v chng trc cc tc ng c hi t khong khng v tr.
Kh quyn hp th hu ht cc tia v tr v mt phn ng k bc x in t ca Mt
tri chiu xung Tri t.
Kh quyn ch cho cc bc x c bc sng trong khong 320 n 2500 nm i qua v
ngn chn phn bc x t ngoi c bc sng nh hn 320 nm (phn bc x gy hi da).
Kh quyn ng mt vai tr quan trng trong qu trnh cn bng nhit ca Tri t,
thng qua kh nng hp th bc x hng ngoi ca nh sng Mt tri v phn ti bc x t
Tri t.
Thnh phn chnh ca kh quyn l nit v oxy, ngoi ra cn c argon, cacbonic v
nhiu cht kh khc c nng nh hn rt nhiu.
Bng 1.2. 10 nguyn t ha hc trong v tr, Tri t, v Tri t, i dng, kh quyn
(khng kh kh) v sinh quyn (% khi lng) [17]
V tr
Tri t
V Tri t
i dng
Kh quyn
Sinh quyn
H : 77
Fe : 35
O : 46,6
O : 85,8
N : 75,5
O : 53
He : 21
O : 29
Si : 29,5
H : 11
O : 23,2
C : 39
O : 0,8
Si : 14
Al : 8,2
Cl : 1,94
Ar : 1,3
H : 6,6
3
C : 0,3
Mg : 14
Fe : 5,0
Na : 1,05
C : 9,3 10
Ne : 0,2
S : 2,9
Ca : 3,6
Mg : 0,13
Ne : 1,3 103
Ca : 0,4
Fe : 0,1
Ni : 2,4
Na : 2,8
S : 0,09
Kr : 0,45 103
K : 0,2
Si : 0,07
Ca : 2,1
K : 2,6
Ca : 0,048
He : 72 106
Si : 0,1
N : 0,06
Al : 1,8
Mg : 2,1
K : 0,039
Xe : 40 106
P : 0,1
Mg : 0,06
Na : 0,3
Ti : 0,57
Br : 0,007
H : 23 106
Mg : 0,1
S : 0,04
P : 0,2
H : 0,22
C : 0,003
S : 70 109
S : 0,07
N : 0,5
Thy quyn: bao gm tt c cc ngun nc: i dng, bin, sng, sui, h, bng
cc cc, nc ngm,... Khong 97% lng nc ca thy quyn l nc cc i dng.
Lng nc ngt con ngi c th s dng c (nc sng, h, sui v nc ngm) ch
chim cha n 1% lng nc ca thy quyn.
Nc c con ngi s dng vo cc mc ch chnh sau: nng nghip (30%), nh
my nhit in (50%), cng nghip (12%), sinh hot (7%).
12
Nc b mt (nc mt) ngy cng b nhim do thuc tr su, phn bn trong nc
chy trn t ng rung, do cc cht thi khc ca con ngi, ng vt v sn xut cng nghip.
Cc bnh ly qua ng nc t nc thi th lm cht hng triu ngi cc nc ang
pht trin.
a quyn (thch quyn): l phn v Tri t t mt t n su khong 100 km,
bao gm cc khong cht trong lp phong ha v t (l hn hp phc tp gm cc cht
khong, cht hu c, khng kh v nc).
Sinh quyn: l mt phn ca Tri t v kh quyn c tn ti s sng. Gia sinh
quyn v mi trng c s tc ng qua li ln nhau. Sinh quyn cng c mi quan h cht
ch vi dng nng lng trong mi trng v ha hc mi trng nc.
Tr quyn (noosphere): l khi nim ch cc dng thng tin biu hin rt phc tp
trong sinh quyn m trong pht trin cao nht l tr tu con ngi. Mt cch ngn gn c
th xem tr quyn l quyn ca tr tu loi ngi.
Tr quyn ang thay i nhanh chng v phm vi tc ng ca n ngy cng m rng
k c ngoi phm vi Tri t.
an
h sang
(CH2O)n +
+ 2nH2A
tc nhn cho hydro
cacbohydrat
nH2O + 2nA
13
T , to lam s dng nc ca i dng, nh mt tc nhn cho hydro, pht trin
v to ra sn phm ph l oxy:
anh sang
(CH2O)n + nO2
nCO2 + nH2O
tc nhn cho hydro
cacbohydrat
Oxy to thnh t qu trnh quang hp lm thay i b mt Tri t, ng thi tiu
dit cc sinh vt khng thch ng vi loi kh hot ng ha hc mnh ny.
Khi oxy tch t nhiu trong kh quyn, tng ozon dn hnh thnh tng bnh lu (cch
mt t 15 40 km), hp th tia t ngoi c hi. Lc ny, cc sinh vt c th pht trin
thnh qun th trong vng tip gip ca kh quyn/nc/t v nhu cu phi sinh sng di
nc trnh tc hi ca tia t ngoi khng cn l iu bt buc na. Cc sinh vt bt u
chuyn ln sng trn cn. S c mt ca oxy to iu kin cho nhng bin i thch hp
ca t bo, nhm c th s dng phn ng h hp cung cp nng lng cho s pht
trin. Ngun nng lng thu t phn ng h hp ln hn nng lng thu t phn ng
ln men n 18 ln.
(CH2O)n + nO2 nCO2 + nH2O
cacbohydrat
Cc t chc bn trong t bo lc ny chu nhng thay i mnh m v pht trin. Xut
hin nhn t bo c mn bc, cha cc axit nucleic mang thng tin gen ca t bo, ngoi ra
cn c mt lot cc bin i khc bit v c im cu trc.
Cc t bo mi ny c gi l cc eukaryotes (sinh vt nhn thc), cha nhn xc
nh. Cc eukaryotes n bo t dng tin ha thnh thc vt a bo, c kh nng quang
hp sn xut cc cht hu c v oxy. S pht trin v s lng cc sinh vt c kh nng
quang hp v h hp tt to thnh tp hp d dng. Cc eukaryotes d dng tin ha thnh
c, cn trng v ng vt ngy nay.
14
phn ca mi trng m khng cho thy s di chuyn (vn ng) ca cc nguyn t t b
phn ny sang b phn khc, v d: sng vn chuyn cc cht tan v cht rn l lng t t
lin ra i dng; s di chuyn ca cc mng lc a v Tri t to ra s nng ln (uplift) ca
trm tch i dng v cc khi t mi; thc vt to thm oxy cho kh quyn thng qua
qu trnh quang hp, ng thi ly oxy t khng kh trong qu trnh h hp.
S di chuyn ca mt nguyn t ha hc gia t, i dng, khng kh c th c
biu din bi chu trnh gi l chu trnh a ha. Mi chu trnh a ha l mt m hnh, m t
s di chuyn ca mt nguyn t ha hc (hay mt cht), thng thng l xy ra gn b mt
Tri t.
Trong mt chu trnh a ha c mt s ni cha (reservoirs), c xc nh r v mt
vt l (nh lc a, t, i dng, kh quyn,...) v cc ng di chuyn (transport paths) ca
vt cht t ni cha ny n ni cha khc. S lng ni cha trong mt chu trnh a ha
ph thuc vo mc chi tit ca vic nghin cu h.
Dng vt cht di chuyn gia cc ni cha thng c xc nh trong mt khong
thi gian c nh, thng l mt nm.
1
KHNG KH
2
4
1
I DNG
8
7
TRM TCH
ni cha
ng di chuyn
15
hc ton cu khng c thay i ln no xy ra trong vi trm triu nm gn y.
Nu h ang trng thi dng, ta c th xc nh thi gian lu (residence times) ca
mt cht xc nh trong ni cha xc nh da vo cng thc:
t=
V d, nu lng natri tan trong i dng l 151018 kg, lng thm vo hng nm l
100109 kg, th thi gian lu ca natri trong i dng s l 150 triu nm (thc ra, natri c
thi gian lu trong i dng l 210 triu nm). Hu ht cc nguyn t c thi gian lu trong
i dng khong vi triu nm, hoc t hn. Thi gian lu trong v Tri t thng cao hn
nhiu thi gian lu trong khng kh, iu phn nh tnh lu ng ca cc h.
Ngi ta cho rng, cc tc ng ca con ngi ln cc chu trnh a ha lm tng
tc chuyn cht rn t lc a ra i dng, do cht ph rng, hot ng canh tc, lm tng
xi mn. Nghin cu cho thy, tc xi mn ngy nay cao gp i cch y 5000 nm. Rt
kh nh gi c nh hng ca cc hot ng nhn to ln cc chu trnh, do chng ta
khng bit chc gi tr nn nng ca cc cht cng nh dng di chuyn vt cht trong cc
chu trnh nu.
Mc d, hiu bit v cc chu trnh a ha ton cu l rt quan trng, song chng ta
cng cn quan tm n c nhng g ang xy ra quy m nh hn. Mt qu trnh chung trn
ton cu c th che lp mt cc bin i bt thng ti mt khu vc nh. S r r cadmi t
vng khai khong c th gy cht c pha h lu, l mt s c rt quan trng trn phm
vi khu vc a phng, nhng dng di chuyn ca cadmi ny s khng ng k g khi so vi
dng di chuyn tng cng ton cu. V vy, ngoi cc chu trnh a ha, chng ta vn rt cn
cc m hnh minh ha v d on cc bin i mi trng khu vc.
Cu hi
1. nh ngha cc thut ng: Mi trng, nhim mi trng, Cht gy nhim.
2. Phn bit hai khi nhim cht gy nhim v cht gy nhim bn.
3. Chu trnh a ha l g?
3. Ti sao nghin cu chu trnh a ha li c ngha quan trng i vi ha hc mi trng?
16
2.
Bc x Mt tri
Tng Trung lu
85 km
Tng Nhit lu
500 km
O2 , O , NO
O2 , NO
50 km
O3 + h (220 - 330 nm) O2 + O
Tng Bnh lu
O3
Lp dng
10 - 16 km
Tng i lu
Tri t
cao (km)
17
100
92 1200C
Tng Nhit lu
80
Tng Trung lu
2 92C
Tng Bnh lu
56 2C
60
40
20
Lp dng
Tng i lu
100
15 56C
50
50
Nhit (C)
2.1.1. Tng i lu
Tng i lu (troposphere) chim khong 70% khi lng kh quyn, cao t 0
n 11 km, cng ln cao nhit cng gim. cao ca tng i lu c th thay i khong
vi km, ty thuc vo cc yu t, nhit , b mt t... (khong 8 km hai cc, 18 km
vng xch o). Tng ny quyt nh kh hu ca Tri t, thnh phn ch yu l N2, O2, CO2
v hi nc. Kh trong kh quyn tp trung ch yu tng i lu, vi khi lng khong
4,12.1015 tn so vi tng khi lng kh trong kh quyn l 5,151015 tn. Mt khng kh
v nhit trong tng i lu khng ng nht. Mt khng kh gim rt nhanh theo cao
(gim theo hm s m). Nu khng b nhim, th nhn chung thnh phn ca kh quyn
tng i lu kh ng nht, do c dng i lu lin tc ca cc khi khng kh trong tng.
Tng i lu l mt vng xoy, do c s mt cn bng trong tc si m v lm lnh gia
vng xch o v hai u cc.
Phn trn cng ca tng i lu c nhit thp nht (vo khong 56C) c gi l
nh tng i lu hoc lp dng (tropopause). Tng ny nh du s kt thc xu hng gim
nhit theo cao trong tng i lu v bt u c s tng nhit . nh tng i lu do
nhit rt thp, hi nc b ngng t v ng c nn khng th thot khi tng kh quyn
thp. Nu khng c nh tng i lu ng vai tr nh tm chn hu hiu, hi nc c th
bay ln cc tng kh quyn pha trn v s b phn tch di tc dng ca bc x t ngoi c
nng lng ln. Hydro to thnh do phn ng phn tch s thot khi kh quyn (hu ht
hydro v heli vn c trong kh quyn thot khi kh quyn theo con ng ny).
18
2.1.2. Tng bnh lu
Tng bnh lu (stratosphere) cao t 11 n 50 km, nhit tng theo cao, t
56C n khong 2C. Thnh phn ch yu ca tng ny l O3, ngoi ra cn c N2, O2 v
mt s gc ha hc khc.
Pha trn nh tng i lu v phn di ca tng bnh lu l tng ozon, nhit trong
tng ny gn nh khng i. Ozon vng ny ng mt vai tr cc k quan trng, n c tc
dng nh l chn bo v cho cuc sng trn b mt Tri t, trnh c tc dng c hi ca
tia t ngoi t nh sng Mt tri.
O3 + h (: 220 330 nm) O2 + O + Q (lm tng nhit )
Trong tng bnh lu, khng kh t b khuy ng, do thi gian lu ca cc phn t
ha hc vng ny kh ln. Nu cc cht gy nhim bng cch no xm nhp vo tng
ny, th chng s tn ti v gy nh hng tc ng trong mt thi gian di hn nhiu so vi
nh hng ca chng tng i lu.
2.1.3. Tng trung lu
Tng trung lu (cn gi l tng trung gian, mesosphere) cao t 50 km n 85 km,
nhit gim theo cao, t 2C n 92C, do khng c nhiu cc phn t ha hc hp
th tia t ngoi, c bit l ozon. Thnh phn ha hc ch yu trong tng ny l cc gc t do
O2+, NO+ c to thnh do oxy v nit oxit hp th bc x t ngoi xa.
2.1.4. Tng nhit lu
Tng nhit lu (cn gi l tng nhit, thermosphere), cao t 85 n trn 500 km.
Nhit trong tng ny tng t 92C n 1200C. Trong tng ny, do tc dng ca bc x
Mt tri, nhiu phn ng ha hc xy ra vi oxy, ozon, nit, nit oxit, hi nc, CO2...,
chng b phn tch thnh nguyn t v sau ion ha thnh cc ion O2+, O+, O, NO+, e,
CO32, NO2, NO3,...v nhiu ht b ion ha phn x sng in t sau khi hp th bc x Mt
tri vng t ngoi xa (UV-C, < 290 nm).
Ngoi cc tng trn, ngi ta cn c khi nim tng in ly hay tng ngoi
(exosphere) v tng ion (ionosphere).
Tng ngoi bao quanh Tri t cao ln hn 800 km, c cha cc ion oxy O+ (
cao < 1500 km), heli He+ (< 1500 km) v hydro H+ (> 1500 km). Mt phn hydro tng ny
c th tch ra v i vo v tr (khong vi nghn tn nm). Mt khc, cc dng plasma do Mt
tri pht ra v bi v tr (khong 2 g/km2) cng i vo kh quyn Tri t. Nhit ca tng
ny tng rt nhanh n khong 1700C.
Khi nim Tng ion c dng ch phn kh quyn cao t 50 km tr ln, trong
vng ny khng kh c cha nhiu ion. S c mt ca cc ion trong vng ny c bit
n t nm 1901, khi ngi ta pht hin ra hin tng phn x sng radio ca lp kh quyn
tng cao.
Gii hn trn ca kh quyn v on chuyn tip vo v tr rt kh xc nh, cho ti
nay, ngi ta mi c on khong 500 1000 km.
19
Hn mt t nm trc y, ni la phun CO2, NH3 v hi nc vo kh quyn. Cc
cht ny c to thnh t CH4 v cc kh khc c trong lng t. Sau , di tc dng ca
tia t ngoi, sm chp, tia phng x, cc cht ban u trong kh quyn phn ng vi nhau to
thnh cc amino axit v ng. Cc dng sng u tin bt u xut hin v pht trin trong
i dng. Cc dng sng s dng nng lng t qu trnh ln men cht hu c, qu trnh
quang hp v cui cng l qu trnh h hp.
Ngi ta cho rng, c th trong kh quyn thi k u cng c sn mt t oxy
duy tr s sng ca cc dng sng s khai. Lng oxy ny c th c to thnh t phn
ng phn tch hi nc di tc dng ca sm chp hoc bc x Mt tri phn trn ca kh
quyn. Nhng chnh cc loi thc vt mi l ngun sn xut oxy ch yu cho kh quyn,
thng qua phn ng quang hp.
CO2 + H2O + h {CH2O} + O2
Khi lng O2 trong kh quyn gia tng, nhiu loi thc vt phc tp bt u pht trin
mnh. Song song vi qu trnh pht trin ca thc vt, cc loi ng vt tiu th O2 cng tng,
do to ra s cn bng oxy trong kh quyn.
Thnh phn ca kh quyn k Cambri (khong 500 triu nm trc y) gn nh
tng t vi thnh phn kh quyn hin nay. Tuy vy, thnh phn ca kh quyn ngy nay
ang b thay i. Cc cht kh d b bin i ca kh quyn lun b t, v cc sinh vt hp
th hoc tht thot ra khong khng v tr.
Chu k i mi lng CO2 trong kh quyn l t 4 n 8 nm, 3000 nm i vi O2 v
100 triu nm vi N2. Chu k tiu th v ti to cc cht kh trong kh quyn th hin mt cn
bng lin quan n t, khng kh, ng v thc vt.
Lc u, oxy c th l cht kh c hi cho cc dng sinh vt s khai. Tuy nhin, lc
ny, mt lng ln O2 uc Fe(II) hp th to thnh Fe2O3:
4Fe2+ + O2 +4H2O 2Fe2O3 + 8H+
Qu trnh ny to thnh mt lng ln Fe2O3 sa lng v l bng chng cho s to
thnh ca O2 t do trong kh quyn thi k u.
V sau, khi c h enzim pht trin, nhiu vi sinh vt c th s dng O2 oxy ha cc
cht hu c c trong i dng.
O2 tch ly dn trong kh quyn dn n s hnh thnh lp ozon tng bnh lu. Tng
ozon ng vai tr mt lp o gip bo v cho sinh vt trn mt t khi b bc x t ngoi gy
tc hi. Cui cng, Tri t tr thnh mt mi trng sng thn thin hn, sinh vt bt u
chuyn t cuc sng di nc trong i dng sang cuc sng trn cn mt t
2.2.2. Thnh phn ca kh quyn
Nit, oxy v cacbon dioxit l 3 nhn t sinh thi quan trng ca kh quyn.
Nit l cht kh kh tr v mt ha hc, n hu nh khng tham gia cc phn ng ha
hc iu kin thng. nhit cao hoc trong tia la in, nit tc dng vi O2 to thnh
NO, tc dng vi H2 to thnh NH3. Mt s vi sinh vt trong t nhin c th vt qua c
hng ro nng lng cao ph v lin kt bn vng trong phn t nit, to thnh cc hp
cht ca nit, cung cp cht dinh dng cho nhu cu pht trin ca thc vt trong t nhin.
Oxy l cht kh quan trng trong kh quyn i vi ng vt trn cn cng nh vi
ng vt di nc. Oxy l cht kh c hot tnh ha hc cao, v vy, trong kh quyn, oxy
tham gia vo nhiu phn ng, to thnh nhiu sn phm khc nhau. Nng oxy trong kh
quyn nguyn thy rt thp, sau tng dn qua cc k nguyn a cht, ch yu do qu trnh
quang hp. Do s iu chnh t nhin m nng oxy trong kh quyn hin nay hu nh lun
c gi n nh khong 21%.
20
Cc chuyn ha ca oxy trong kh quyn s c trnh by chi tit hn trong mc 2.3.
Thnh phn chnh ca khng kh kh tng i lu c trnh by trong bng sau:
Bng 2.1. Thnh phn chnh ca khng kh kh tng i lu [7]
Cc cu t chnh
% (v/v)
% (w/w)
78,09
75,51
20,95
23,15
0,93
1,23
0,03
0,05
% (v/v) 1
Sink 9
CH4
1,6 104
Sinh hc 2
Quang ha 3
CO
1,2 105
Quang ha
N2O
3 105
Sinh hc
Quang ha
Quang ha
Quang ha
Ngng t t
NOx
10
10 10
10 10
HNO3
NH3
108107
Sinh hc
H2
5 105
Quang ha
H2O2
108106
Quang ha
Ngng t t
HO 6
10131010
Quang ha
Quang ha
HO2 6
1011109
Quang ha
Quang ha
H2CO
108107
Quang ha
Quang ha
CS2
109108
Quang ha
OCS
108
Quang ha
SO2
2 108
Quang ha
Nhn to
Quang ha
Nhn to
Quang ha
CCl2F2
H3CCCl3
1
2,8 10
7
8
1 10
21
Mc d c nng rt b (0,0314% theo th tch), nhng cacbon dioxit l mt thnh
phn quan trng trong kh quyn. Cacbon dioxit ng vai tr l ngun cung cp nguyn liu
cacbon tng hp cc hp cht hu c, thnh phn c th sinh vt, thng qua qu trnh
quang hp. Ngoi ra, CO2 cn hp th bc x sng di, chuyn chng thnh nhit si m b
mt Tri t. Nu khng c qu trnh ny (hiu ng nh knh, xem mc 2.5.1), nhit
trung bnh b mt Tri t s ch cn khong -18C
Ngoi cc cu t chnh, khng kh cn cha nhiu cu t khc (phn t, gc t do) vi
hm lng thp, cc ht bi. Khng kh m c th cha n 4% hi nc ...
cc tng kh quyn cao hn 80 km, thnh phn cc cu t chnh c thay i, nhng
t l gia chng thay i khng ng k.
Hnh 2.3. Trao i oxy gia kh quyn, a quyn, thy quyn v sinh quyn [15]
Trong tng i lu, oxy ng mt vai tr quan trng trong cc qu trnh xy ra trn b
mt Tri t. Oxy tham gia vo cc phn ng to ra nng lng, nh qu trnh t nhin liu
ha thch:
CH4 (kh thin nhin) + 2O2 CO2 + 2H2O
22
Vi sinh vt hiu kh s dng oxy ca kh quyn phn hy cc cht hu c. Mt s
qu trnh phong ha oxy ha xy ra di tc dng ca oxy, v d:
4FeO + O2 2Fe2O3
Bn cnh cc qu trnh tiu th oxy, trong kh quyn oxy c ti to nh qu trnh
quang hp:
CO2 + H2O + h {CH2O} + O2
Cc nh khoa hc cho rng, hu nh ton b lng oxy c trong kh quyn l sn
phm ca qu trnh quang hp. Lng cacbon c c nh trong cc sn phm hu c do
qu trnh quang hp trc y to ra, hin ang phn tn trong t nhin ch yu dui dng
cc hp cht humic, ch mt phn nh lng cacbon ny chuyn thnh cc loi nhin liu ha
thch. V vy, mc du ngy nay vic t nhin liu ha thch tiu tn mt lng ln oxy,
nhng nguy c s dng ht oxy trong kh quyn l hon ton khng th xy ra.
Do c mt khng kh rt thp v tc ng ca cc bc x gy ion ha, nn cc lp
khng kh trn cao, oxy khng ch tn ti dng O2 m cn cc dng khc nh: oxy nguyn
t O, oxy phn t trng thi kch thch O2* v ozon O3.
Di tc dng ca tia t ngoi ( < 290 nm) O2 b phn tch thnh oxy nguyn t:
O2 + h O + O
do phn ng ny nn cao 400 km (thuc tng nhit lu) ch cn khong 10% oxy trong
kh quyn tn ti di dng phn t O2. Do c cha nhiu oxy nguyn t nn phn t lng
trung bnh ca khng kh ( M KK ) cao 80 km nh hn M KK trn b mt Tri t (28,97 g/
mol); v vy, ngi ta chia kh quyn thnh hai vng: homosphere l vng kh quyn cao
thp c M KK ng nht; heterosphere l vng kh quyn trn cao c M KK khng ng nht.
Bn cnh nguyn t oxy O, trong kh quyn cn tn ti dng nguyn t oxy trng
thi kch thch O. Dng O c to thnh t cc phn ng sau:
O3 + h ( = 290320 nm) O2 + O
O + O + O O2 + O
O bc x ra nh sng c cc bc sng 636, 630 v 558 nm (thuc vng kh kin).
Bc x ny l mt trong nhng nguyn nhn gy ra hin tng pht sng ca kh quyn
(airglow hin tng bc x lin tc sng in t yu ca kh quyn. Bc x ny tuy rt yu
vng kh kin nhng li c thnh phn hng ngoi kh mnh).
Ion oxy O+ c th c sinh ra trong kh quyn do nh sng t ngoi tc dng ln
oxy nguyn t:
O + h O+ + e
ion O+ c mt rt ph bin mt s vng trong tng ion. Mt s ion khc c cha oxy l O2+
v NO+.
Ozon (O3) c to thnh trong kh quyn nh cc phn ng:
O2 + h ( < 290 nm) O + O
O + O2 + M O3 + M
trong M l cc phn t khc nh N2 hoc O2 ng vai tr tc nhn hp th nng lng do
phn ng to ozon gii phng ra. Ozon c mt nhiu nht trong kh quyn cao t khong
15 n 35 km, nng ozon cc i trong vng ny c th t n 10 ppm. Vng c cha
nhiu ozon ny c gi l tng ozon, c kh nng hp th mnh bc x t ngoi vng
220330 nm, bo v s sng trn Tri t.
23
Phn c thm: Qu trnh quang hp v s to thnh cc hp cht ca cacbon
Cho n nay c ch ca qu trnh quang hp vn cha c gii thch mt cch
hon chnh. Song ngi ta bit nhiu chuyn ha quan trng trong qu trnh ny.
Thc vt c cha mt s cc phn t c mu, c kh nng hp th nh sng,
trong ph bin nht l chlorophyll a v chlorophyll b.
H
C
H
C
hay
hay
CH
HC
N
H
N
H
N
H
..
H3C
CH 2
5
H
CH 2
COOphytyl
6
H
HN
NH
H 3 COOC
CH
CH
HC
..N
H3C
Mg
N
X
N
C2 H5
CH
CH
O
CH 3
(c) Chlorophyll:
Chlorophyll a: X = CH3
Chlorophyll b: X = CHO (phytyl = C20H40)
Hnh 2.4. Cu trc ca (a) pyrrole, (b) mt vng porphyrin, (c) chlorophyll
ROPO3
ROX (sn phm hu c) + PO43
ADP kt hp vi mt nhm photphat to thnh ATP. Do qu trnh gn nh quay
vng, nn ATP ng vai tr nh mt tc nhn vn chuyn nng lng. Nng lng c
th thu c trc tip t qu trnh quang hp hay t nng lng ha hc ca cc hp
cht nh cacbonhydrat v cht bo khi chng b phn tch to thnh ATP.
NADPH tham gia phn ng vi cc cht kh to thnh nicotinamide adenine
dinucleotide photphate v ng vai tr cht chuyn ti proton v electron:
NADPH + hp cht kh NADP+ + cc sn phm oxy ha
24
CO2
PO43 + ADP
Phn t hu c
hot ng u tin
ATP
Nng lng
Gii phng
Electron
Cacbohydrat
Cht bo
Protein
+
NADPH
NADP
H2O
O2
NO3
NH4+
25
26
Ngun thin nhin
T v tr:
Bi v tr, tia Mt tri
T rng:
Phn hoa, nm, bo t
nm, chy rng,
T ni la: Kh, khi,
bi,
T bin: Ht mui t
bt nc bin,
T t b xi mn:
Bi t, ct,
Ngun khc:
Vi khun, virut,
Ngun nhn to
Kh quyn
N2O
20
CO2, CH4
CO
0,4
SO2
< 0,02
NO, NO2
< 0,01
NH3, H2S
<0,005
Bin ng mnh
27
Nng ca SO2 trong tng i lu bin ng t khong 1 ppb ( xa cc vng cng
nghip) n khong 2 ppm ( cc vng b nhim nng). khu th v khu cng nghip
nng SO2 thng vo khong 0,1 n 0,5 ppm, vng nng thn (bc bn cu) vo khong
30 ppb. Hot ng ni la (ng gp khong 67% lng SO2 trn ton cu) v hot ng sinh
hc l ngun t nhin to ra SO2. Cc vi sinh vt thng tham gia qu trnh chuyn ha cc
cht c cha lu hunh to thnh H2S, (CH3)2S, cc cht ny sau b oxy ha nhanh trong
khng kh to thnh SO2. Cc ngun t nhin hng nm a vo kh quyn khong 2,3 1012
mol lu hunh, to ra nng nn ca SO2 trong kh quyn nh hn 1 ppb.
Hng nm, lng SO2 pht sinh do cc ngun nhn to tng ng 1,6 1012 mol
lu hunh. SO2 sinh ra do t nhin liu ha thch c cha lu hunh, ch yu l than
sn xut in, luyn qung sulfua kim loi...
Do c thi gian lu thp, nn SO2 t c c hi xm nhp vo tng bnh lu. Tuy nhin,
mt s hin tng t nhin (v d ni la) a mt lng kh ny vo tng bnh lu.
tng ny SO2 s b oxy ha to thnh cc ht H2SO4, y c xem l qu trnh t nhin lm
suy gim tng ozon.
Do lng SO2 c pht thi khng u (khong hn 90% ngun thi Bc M, chu
u, n , Cc ng) v thi gian lu ngn trong kh quyn, nn nhim kh SO2 thng
ch xy ra tng khu vc m khng mang tnh ton cu.
C hai qu trnh sink chnh ca SO2 trong tng i lu: hp th ln cc b mt kh
hoc t (dry deposition) v b oxy ha trong kh quyn thnh SO3 hay H2SO4. Cc cht
nhim th cp ny to ra ma axit (wet deposition). Do , SO2 c thi gian lu trong tng
i lu rt thp (Bng 2.3).
Bng 2.4. Mt s nh hng ca SO2 i vi con ngi [7]
Nng (ppm)
nh hng
0,03 0,5
lin tc
0,3 1
20 giy
Thay i hot ng ca no
0,5 1,4
1 pht
Ngi thy mi
0,3 1,5
15 pht
15
30 pht
1,6 5
> 6 gi
5 20
> 6 gi
>20
> 6 gi
28
Mt khc, SO2 cng mang li mt s li ch, n cung cp dinh dng cho thc vt, l
ngun nguyn t vi lng lu hunh ca thc vt. Ngi ta thy rng, thng thng gn cc
vng cng nghip th t trng khng cn bn phn sulfat, ngay c khi canh tc lin tc quanh
nm.
Hin nay c 4 hng ch yu hn ch pht thi SO2:
X l loi SO2 khi kh thi;
Loi lu hunh khi nhin liu trc khi t;
S dng loi nhin liu cha t lu hunh;
Thay th vic t nhin liu (ch yu l nguyn liu ha thch) bng cc ngun nng
lng khc.
Phn c thm: Qu trnh oxy ha SO2 trong tng i lu
Trong tng i lu, SO2 b oxy ha mt cch nhanh chng to thnh cc cht gy
nhim th cp rt nguy him l H2SO4 v SO3. Qu trnh oxy ha ny rt phc tp v
hin nay bn cht ha hc chi tit ca n vn ang cn gy nhiu tranh ci, nhng cc
nh ha hc pht hin c ba nhm c ch khc nhau lin quan n qu trnh ny.
Mt trong s cc c ch nu l c ch oxy ha d th, hai c ch cn li l hai c
ch oxy ha ng th (oxy ha trong pha kh v oxy ha trong pha lng).
Oxy ha d th:
Phn ng oxy ha SO2 trong pha kh:
2SO2 (k) + O2 (k) 2SO3 (k) (a)
khi c mt nc s xy ra phn ng sau:
SO3 (k) + H2O(l) H2SO4 (dd) (b)
trong iu kin khng kh kh v sch, nhit thng ca tng i lu, phn ng (a)
xy ra rt chm, do ng gp khng ng k vo qu trnh oxy ha SO2. B mt cc
ht bi trong khng kh nh ht tro bay, mui than,c th xc tc cho phn ng oxy
ha ny. Hi m trong khng kh to thnh mt lp mng mng bao bc quanh b mt
ca cc ht bi c th lm tng tc phn ng oxy ha ni trn. Lp mng nc mng
ny to iu kin cho phn ng (b) xy ra, ng thi ha tan lp sulfat to thnh, ngn
cn tnh trng lm bo ha cc trung tm xc tc trn b mt.
Qu trnh ny c th xy ra ng k gn cc ngun pht thi, ni mt cc ht
bi trong khng kh rt cao.
Oxy ha ng th trong pha kh:
Phn ng oxy ha SO2 trong pha kh ng lu nht l phn ng ca gc t do
hydroxyl (OH). Phn ng u tin to ra gc HOSO2:
OH + SO2 + M HOSO2 + M (c)
(M l cu t th 3 (phn t hay b mt cht rn) cn c mt hp th nng lng
thot ra khi to thnh lin kt mi, lm bn ha sn phm).
Sau , HOSO2 b oxy ha tip to thnh H2SO4. C ch ca phn ng ny cha
c bit y , c th c cc phn ng sau xy ra:
HOSO2 + H2O HOSO2.H2O
(d)
HOSO2.H2O + O2 H2SO4 + HO2
(e)
trong khng kh b nhim, HO2 c th phn ng vi NO ti to gc OH, do lm qu
trnh tip din mi:
HO2 + NO OH + NO2 (f)
29
(i)
30
0,50
NO
0,40
0,30
NO2
O3
0,20
0,10
0
24
12
15
18
21
24
Gi trong ngy
Hnh 2.7. Nng (trung bnh 1 gi) hng ngy ca cc cht nhim Los Angeles, USA [8]
31
N2 + O2 2NO
Ngoi ra, NO cn c to thnh do qu trnh oxy ha cc hp cht c cha nit trong
nhin liu. Sau , NO c th b oxy ha to thnh NO2. Thng thng hu nh trong cc
ngun pht thi NOx, NO u chim hn 90% lng NOx.
NOx cng c tm thy trong tng bnh lu, c th do qu trnh oxy ha nit oxit
hoc do khi thi ca cc my bay.
Trong tng i lu, NOx tham gia nhiu phn ng ha hc vi cc tc nhn khc nhau,
nh O3, nh sng, gc hydroxyl (OH), hydroperoxyl (HO2), cc phn t hu c (bao gm c
cc gc peroxyl hu c, RO2), m, cc ht l lng (Hnh 2.8). Ngoi cc phn ng ha
hc, cc qu trnh vt l nh ngng t kh v t cng l cc qu trnh loi NO v NO2 trong
kh quyn. Trong , cc qu trnh ha hc c xem l c ch sink ch yu ca NOx , cn
cc qu trnh vt l l sink ca PAN (peroxyacyl nitrate), HNO3 v N2O5.
NO3
h
NO
O3 O2 HO2 OH RO2 RO
hay
hay
RH
N2O5
R
H2O + M
NO2
O3
O2
O2
HNO3
OH
h
RCO-O2 + M
H2O
N2O4
H2O
N2O3
H2O
HNO2
M
RCO-O2
RCO-O2-NO2
(PANs)
32
(photochemical smog).
Trong tng bnh lu, NOx tham gia vo cc qu trnh ha hc lm nh hng n nng
ozon trong vng ny.
Cc bin php gim thiu nhim NOx:
S dng cht xc tc chuyn ha NOx trong kh thi ng c xe my.
S dng qu trnh t 2 giai on c th gim n 90% lng NOx trong kh thi
cc nh my pht in (thng thng cc nh my ny c kh thi cha NOx t 50 n 1000
ppm):
Giai on 1: nhin liu (than /du/kh t) c t nhit kh cao, trong iu
kin thiu oxy so vi tnh ton theo l thuyt (9095% theo tnh ton) nh vy hn ch c
lng NO to thnh do thiu oxy.
Giai on 2: qu trnh t nhin liu c hon tt nhit tng i thp vi
lng d khng kh. Trong iu kin ny NO khng c to thnh.
NOx trong kh thi nh my c th x l bng cch sc kh thi qua dung dch
H2SO4 hay dung dch cha Ca(OH)2 v Mg(OH)2. Lc ngoi NOx, SO2 cng b loi khi
kh thi:
1. Kh thi v NO2 c dn vo b phn oxy ha:
NO2 + SO2 + H2O H2SO4 + NO
2. NO v NO2 phn ng vi nhau to thnh N2O3, kh thi c sc vo b cha
H2SO4. Kh thi sau khi x l c thi vo khng kh:
NO2 + NO N2O3
N2O3 + 2H2SO4 2NOHSO4 + H2O
3. Sn phm ca phn ng trong b sc c phn hy trong h thng phn hy ti to
li H2SO4:
2NOHSO4 + 1/2O2 + H2O 2H2SO4 + 2NO2
4. NO2 to thnh HNO3 trong b phn ng:
3NO2 + H2O 2HNO3 + NO
lng NO2 v NO tha c dn quay li b phn oxy ha ban u.
2.4.3. Cc oxit cacbon
33
CO2 c xem l cht kh nh knh ng quan tm nht. Tuy vy, cho n nay, mi
quan h gia nhit ton cu v hm lng CO2 vn cha c gii thch r rng. Hin
tng m ln ton cu c th dn n nhiu h qu tip theo. V d, tng nhit s lm gim
tan ca CO2 trong nc bin, lm tng qu trnh thot kh CO2 t i dng; tuy vy lc
ny qu trnh quang hp cng tng lm gim bt lng CO2.
Gim s dng nhin liu ha thch c th gim c lng CO2 pht thi.
Cacbon monoxit (CO)
CO l mt cht kh khng mu, khng mi v khng v. CO khng tan trong nc.
Cc phn ng to thnh CO chnh l:
t chy nhin liu hay hp cht c cha cacbon:
2C + O2 2CO
Phn ng gia CO2 vi vt liu cha cacbon nhit cao:
CO2 + C 2CO
Phn ng phn tch CO2 nhit cao:
CO2 CO + O
Nng nn ca CO trong kh quyn thng nh hn 0,1 ppm. Nng CO c th
tng ln 2 20 ppm cc vng th. Trong mt s trng hp c bit (ng giao thng
cht hp, ng hm thng kh km ), nng CO c th tng n trn 100 ppm.
Thi gian lu ca CO trong khng kh kh ngn (khong 0,4 nm), do c s bin
ng nng CO theo thi gian v khng gian trong kh quyn, v d Bc bn cu b nhim
CO nhiu hn Nam bn cu.
CO c to thnh do cc qu trnh sinh hc (trong t lin v ngoi i dng),
ngoi ra n cn l sn phm ca qu trnh oxy ha cc hp cht hydrocacbon trong kh quyn
v qu trnh t chy khng hon ton nhin liu ha thch hoc sinh khi. Cc ngun t
nhin ng gp mt lng CO vo kh quyn tng ng 1,8 1013 mol C hng nm. Cc
ngun thi nhn to a vo kh quyn khong 2,7 1013 mol C mi nm, v lng ny ngy
cng gia tng.
Trong tng i lu cc qu trnh sink ch yu ca CO l: di chuyn ln tng bnh lu
(sau b oxy ha); hp th vo t v thc vt (c khong 16 vi khun trong t c kh nng
hp th CO t khng kh); b oxy ha bi gc hydroxyl (phn ng ny c xem l c ch
sink ch yu ca gc hydroxyl, trong khng kh khng b nhim khong 70% gc OH phn
ng vi CO, phn cn li s phn ng vi CH4):
OH + CO H + CO2
Nng cao ca CO trong khng kh gy tc hi n sc khe con ngi. CO kt hp
vi hemoglobin (Hb) l tc nhn vn chuyn oxy ca mu:
HbO2
+ CO V O2 +
HbCO
(hemoglobin b oxy ha)
(cacboxyhemoglobin)
lm thiu oxy cho qu trnh h hp, nh hng n hnh vi, hot ng (do nhng khu
vc b nhim nng th tai nn giao thng thng xy ra), v c th gy t vong.
Ngoi tc hi nu trn i vi ngi v ng vt, kh CO cn c xem l mt kh
nh knh ng gp vo qu trnh lm m ln ton cu.
S gia tng nng CO trong kh quyn lm gim nng gc hydroxyl do phn ng
xy ra gia cc tc nhn ny, v vy lm gim tc dng loi tr cc cht nhim khc ca gc
hydroxyl. y chnh l tc hi ca CO ang c cc nh khoa hc quan tm nhiu nht.
34
Hn 74% lng CO pht thi t cc ngun nhn to l do hot ng giao thng vn
ti, ch yu do cc ng c t trong dng du gasolin. V vy, cc gii php gim thiu
nhim tp trung ch yu vo vic ci thin ng c xe my.
2.4.4. Hydrocacbon
2.4.4.1. Mtan (CH4)
Mtan c to thnh trong kh quyn do ngun t nhin v nhn to. Hng nm mt
lng mtan tng ng t 8,6 1012 n 2,9 1013 mol C c a vo kh quyn ch yu
do hot ng ca vi sinh vt k kh. Hot ng ca con ngi cng a thm mt lng
mtan khong 1,5 1013 n 3,6 1013 mol C /nm vo kh quyn ch yu t vic trng la
nc, t sinh khi nhit thp, chn nui gia sc, khai thc nhin liu ha thch.
Thi gian lu ca mtan trong kh quyn kh di (khong 3 nm), do mtan phn
b khp tng i lu. Nng mtan hin nay trong tng i lu vo khong 1,75 ppm, tc
gia tng hng nm l 1 2%.
Mtan l kh nh knh, n ng gp vo s m ln ton cu. S m ln ny sau li
lm tng nng mtan, do mt lng ln kh ny ang b gi trong bng di dng
CH4.nH2O (n 6) s c gii phng khi bng tan. V vy, hiu ng nh knh c nguy c s
tip din mc cao hn.
C 3 c ch sink i vi mtan: 2 7% b t hp th; 6 12% b chuyn vo tng
bnh lu. Phn mtan cn li b phn hy trong tng i lu do mt chui cc phn ng phc
tp c trnh by trong Hnh 2.9. Trong s cc phn ng , quan trng nht l phn ng ca
mtan vi gc hydroxyl:
CH4 + OH CH3 + H2O
S can thip ca con ngi lm gim s lng gc OH trong khng kh do lm
gim tc ca phn ng trn. Nh trnh by trong mc 2.3.3, s gia tng nng CO
trong tng i lu lm gim khong 70% lng gc OH theo phn ng:
CO + OH H + CO2
CH4
CH3
hay
O2 + M
H2O
O
OH
CH3O2
CH3O
O2
NO
HCHO
HCO
HO2
h
H
( < 340 nm)
CO
CO2
O2
H2O
O3
O3
h
h
O2
M M + O2
( < 310 nm)
( < 430 nm)
O2 + M
O2
NO2
Hnh 2.9. Cc phn ng oxy ha mtan ch yu khi c mt NOx trong tng i lu vo ban ngy
(xy ra trong c khng kh sch ln khng kh b nhim) [7]
35
vn ti v cc hot ng nhn to c lin quan n cc dung mi hu c b sung mt lng
ln hydrocacbon, nh benzen, butan, etan, etin, hexan, pentan. propan, toluen vo kh quyn.
Cc hydrocacbon khc mtan cng c xp vo loi kh nh knh. Trong tng i
lu, chng b oxy ha to thnh nhiu cht gy nhim th cp, nhiu cht trong s ny ng
vai tr quan trng trong vic to thnh sng khi quang ha.
2.4.4.3. Cc dn xut halogen ca hydrocacbon
Khi mt hay nhiu nguyn t hydro ca hydrocacbon b thay th bng nhng nguyn
t halogen (F, Cl, Br, I) s to thnh cc dn xut halogen. Nhiu hp cht trong s ny rt
ng quan tm v kha cnh mi trng.
Chlorofluorocarbons (CFCs)
CFCs l cc hp cht bay hi c t 1 n 2 nguyn t cacbon trong phn t lin kt
vi cc nguyn t clo v flo. Cc CFC thng gp l CCl3F (CFC-11), CCl2F2 (CFC-12),
C2Cl3F3 (CFC-113), C2Cl2F4 (CFC-114) v C2ClF5 (CFC-115).
CFCs l cc hp cht nhn to trc y khng c trong t nhin. CFCs c s dng
ln u tin ti M vo thp nin 1930 lm tc nhn lm lnh (hng Du Pont v General
Motors Coporation).
Trong s cc CFC th CFC-11 (CCl3F) v CFC-12 (CCl2F2) c dng ph bin nht.
Nng ca chng trong kh quyn ln lt l 0,280 ppb v 0,484 ppb. Tc gia tng nng
hng nm vo khong 4% (s liu nm 1992). Cc cht ny u l cc cht tr v mt ha
hc, khng c, khng chy, khng mi, nhit si thp (30C) nhng d b ha lng di
p sut, do chng c xem l cc cht l tng lm tc nhn lm lnh cho t lnh. T
khi CFCs c pht minh, t lnh tr thnh thng dng (trc cc tc nhn lm lnh nh
SO2, NH3, u l cc cht c, nn t lnh ch c dng trong cng nghip). Ngoi ra, CFCs
cn c dng lm dung mi, cht to xp khi sn xut m, cht y trong cc bnh xt kh.
Do c ng dng trong nhiu lnh vc nn sn lng CFCs trc y lin tc gia tng.
Do kh tr v mt ha hc, khng b phn hy trong tng i lu, c thi gian lu
trong kh quyn rt di (hng chc, thm ch hng trm nm), nn cc CFC phn b khp tng
i lu v mt phn thm nhp vo tng bnh lu.
Trong tng bnh lu CFCs b suy gim dn dn do b phn tch di tc dng ca nh
sng, v d:
CF2Cl2 + h ( < 250 nm) CF2Cl + Cl
nguyn t clo va c gii phng s tham gia xc tc cho qu trnh phn hy vi phn t
ozon ca tng ozon:
Cl + O3 ClO + O2
ClO + O Cl + O2
Cc Halon (Halons) v cc hydrocacbon brom ha
Halon l cc hp cht tng t CFC nhng c cha flo, clo v brom. Cc halon
thng gp l CBrClF2 (Halon-1211), CBrF3 (Halon-1301) v C2Br2F4 (Halon-2402). Cng
nh CFC, halon l cc hp cht c ngun gc nhn to. Halon c dng vo mc ch cu
ha, c bit i vi nhng v chy khng th dp bng nc.
Cc hp cht hydrocacbon brom ha nh bromometan (CH3Br) c dng dit
nm, ch yu li c ngun gc t nhin.
Cc hp cht ny u b phn tch di tc dng ca nh sng trong tng bnh lu, gii
phng ra nguyn t brm. S c mt ca cc nguyn t brm, ngay c nng rt nh (
0,02 ppb) c th lm tng 20% tc phn hy ozon ca nguyn t clo. Mt khc, bn
thn brm cng c kh nng phn hy ozon mnh hn clo.
36
Rt may l nng cc hp cht loi ny trong kh quyn tuy ang tng, nhng vn
cn kh thp (CF2ClBr: 1,7 103 ppb; CF3Br: 2,0 103 ppb; CH3Br: 0,013 ppb).
Phn c thm: Cch gi tn cc CFC v halon
bit thnh phn ca CFC, ly phn s ca tn thng phm ca CFC cng
thm 90. Tng s l con s c ba ch s i din cho s nguyn t cacbon, hydro v flo
trong phn t. Cn li l cc nguyn t clo.
V d: i vi CFC-11: 11 + 90 = 101, v vy, c 1 nguyn t cacbon, 0 nguyn
t hydro, v 1 nguyn t flo trong phn t CFC-11. Do cacbon c ha tr l 4, nn s
nguyn t clo c trong phn t s l 3. Vy cng thc ha hc ca CFC-11 l CCl3F.
Halon thng c biu din bng cc m c 4 con s vi ch H (i din cho
halon) i u, v d H1211. Cc con s ny i din cho s nguyn t cacbon, flo, clo
v brom trong phn t (H1211: CF2ClBr).
Do tc hi ca CFCs, halon v cc hp cht lin quan, nn bo v cho tng ozon,
Cng c Montreal (1987) quyt nh hn ch s dng v sn xut cc hp cht ny.
Hp cht c xut thay th cho CFCs l cc hydrocloroflorocacbon (HCFCs) c
cha cc nguyn t hydro trong phn t, cc hp cht ny d b phn hy trong tng i lu,
do ch mt phn nh thm nhp c vo tng bnh lu.
V d: CH2FCF3 (HFC-134a): l cht thay th cho CFC-12 dng trong my iu ha
khng kh ca xe hi v t lnh gia nh; CHCl2CF3 (HCFC-123) v CH3CCl2F (HCFC141b): l cht thay th cho CFC-11 trong qu trnh sn xut m xp; CHClF2 (HCFC-22):
dng cho my iu ha khng kh v sn xut hp ng thc n bng nha xp.
Khng nh trng hp CFC, vic tm kim hp cht thay th halon gp nhiu kh
khn. Ngy nay, mt lng ln halon vn ang cn c s dng vo mc ch cu ha.
iu ng lo ngi l do kh bn vng trong tng i lu, nn ngay c khi hn ch,
thm ch cm hn vic sn xut, s dng, th cng phi n th k 22, nng ca cc CFC,
halon v cc hp cht lin quan trong kh quyn mi gim li cn bng mc nng nm 1960.
Cc hp cht hydrocacbon clo ha khng c cha flo (CCl4, CH3CCl3...)
Cc hp cht hydrocacbon clo ha khng c cha flo cng b phn tch trong tng
bnh lu di tc dng ca nh sng gii phng clo nguyn t lm suy gim tng ozon.
Phn c thm: Cng c Montreal v cc cht lm suy gim tng ozon
Cng c quc t ny c k kt nm 1987, bt u thc thi vo thng 1 nm
1989. Vo nm 1990 c b sung sa cha, bn sa cha ny c hiu lc thi hnh
vo thng 8 nm 1992. thi im c 76 quc gia ph chun cng c 1987 v
20 quc gia ph chun cng c b sung sa cha.
Bn cng c 1987 quy nh hn ch mc s dng v sn xut cc CFC 11, 12,
113, 114, 115, cc halon 1211, 1301 v 2402 mc nm 1986. D kin t c mc
hn ch ny vo nm 1990 vi CFCs v 2005 vi cc halon. Cam kt gim mc sn
xut v tiu th CFCs cn 80% mc 1986 vo nm 1993, 50% vo nm 2000. Cc nc
ang pht trin c gia hn thm 10 nm cho cc mc t ra.
Bn sa cha b sung nm 1990 nhn mnh cam kt ct gim cc CFC nu trn
50% vo 1995, 85% nm 1997 v 100% nm 2000. Cc hp cht CFC halogen ha
hon ton khc c ct gim 20% vo nm 1993, 85% nm 1997 v 100% nm 2000.
Cc halon trn c ct gim 50% vo nm 1995 (tr trng hp rt cn thit) v
100% nm 2000. Lng pht thi cacbon tetraclorua (CCl4) phi c ct 85% vo
nm 1995 v 100% vo nm 2000. Lng pht thi metyl cloroform (CH3CCl3) c
gi hn ch vo nm 1993, gim 30% nm 1995, 70% nm 2000 v 100% nm 2005.
37
2.4.5. Cc ht l lng trong tng i lu
Cc ht l lng trong tng i lu xut pht t nhiu ngun khc nhau.
Cc ht l lng ngun gc t nhin bao gm ht bi t, ht nc bin, phn hoa, bo
t, tro bi ni la, khi do sinh khi chy. Cc hot ng ca con ngi c th lm gia tng
lng mt s loi ht l lng ngun gc t nhin, v d canh tc km c th gy xi mn t
to nhiu bi hn.
Mt s loi ht l lng c ngun gc nhn to, quan trng nht trong s ny l ht xut
pht t vic t nhin liu ha thch v t sinh khi. Cc ht loi ny thng c kch thc rt
nh ( 2,5 m), do thng kh lng xung m ch c th b ra tri theo nc ma,
tuyt,...(ngng t t) hay bm vo cc b mt trong qu trnh di chuyn (ngng t kh).
Lng ht l lng trong kh quyn tng khng ngng trong th k 20, tuy nhin hin
nay trn phm vi ton cu, lng ht l lng pht thi ang c xu hng gim (trn 6,01013
gam/nm vo nm 1970 cn 5,71013 gam/nm vo nm 1990.
S gia tng nng cc ht l lng trong kh quyn gy ra mt s vn cn lu
v mt mi trng. Vi din tch b mt ring ln, cc ht l lng c th to iu kin lm
tng tc cc phn ng ha hc trong khng kh, v d phn ng oxy ha lu hunh dioxit
thnh lu hunh trioxit.
Cc ht l lng c kch thc b c th tn x nh sng, dn n cc thay i phc tp
v kh hu. nh hng ca s gia tng nng cc ht l lng n s thay i nhit trung
bnh ton cu cho n nay vn cn cha r rng.
Phi nhim trong thi gian di vi cc ht l lng kch thc b c th gy bnh phi
nh bnh thng phi, bnh bi phi silic, thm ch c th gy ung th (bi aming, bi kim
loi Be...).
Cc ht l lng c trong khi t nhin liu c kh nng lm tng tc hi ca cc cht
nhim khc. Mt s loi ht l lng khc mang cc cht c, trong s ng quan tm l
cc ht mui than, ht hp cht ch, tro bay...
2.4.5.1. Mui than (soot)
Mui than l cc ht nh mu en, c to thnh trong qu trnh t chy khng
hon ton nhin liu ha thch hoc sinh khi. N l dng cacbon khng tinh khit kt hp
vi nhiu hp cht hu c, trong c cc hp cht a vng (PAHs: polycyclic aromatic
hydrocarbons) nh pyren, benzopyren. y l cc cht c xp vo loi cht c kh nng
gy ung th.
Hiu sut to thnh mui than khi t nhin liu ph thuc vo loi nhin liu v ch
t. V d, ng c t xng theo nguyn tc chp chy (spark-ignition, ng c Otto) ch
to ra 0,1 g C/kg nhin liu, trong lc ng c Diesel theo nguyn tc nn chy
(compression ignition) li to ra n 3 g C/kg nhin liu. Tuy nhin, do hiu qu s dng
nng lng tt hn, nn ng c Diesel ngy cng c dng ph bin hn, dn n nguy c
tng lng ht mui than trong kh quyn.
(a)
(b)
38
2.4.5.2. Cc ht hp cht ch
Trn 90% ch trong kh quyn c ngun gc t hot ng nhn to. C th tm thy ch
trong kh quyn nhiu ni khc nhau, song vng th c bit l ni gn cc xa l, nng
ch trong kh quyn thng rt cao.
Tetraankyl ch, thng l Pb(C2H5)4, c a vo nhin liu ng c Otto lm
tng ch s octan. trnh tch t ch trong ng c, ngi ta thm C2H4Br2 hay C2H4Cl2 vo
nhin liu pha ch. Cc cht ph gia ny gip to thnh PbBr2, PbBrCl hay PbCl2 thot ra khi
ng c. Cc hp cht ny thng c to thnh dng ht nh, mt na trong s ny (tnh
theo khi lng) c kch thc th (ng knh trung bnh > 5 m), mt phn ba c kch
thc rt b (ng knh trung bnh < 0,5 m). Thng thng cc ht ln s b sa lng ngay
gn ngun pht thi, cn cc ht b c th bay l lng mt thi gian kh di trong kh quyn
v c th pht tn rt xa.
Vic s dng ph gia ch cho nhin liu gy ra hai vn cn quan tm v kha
cnh mi trng. Th nht, ch c trong khi thi gy ng c h xc tc lp trong ng
x gim pht thi CO, NOx v cc hydrocacbon dn n gia tng nng cc kh ny trong
kh thi. Th hai, cc ht bi ch gy tc hi cho con ngi qua ng h hp v tiu ha (gy
kch thch v t lit thn kinh).
Hin nay, nhiu quc gia cm s dng cht ph gia ch cho nhin liu ng c, nh
nng ch trong kh quyn mt s vng bt u gim. Vit Nam, ph gia ch cho
nhin liu b cm s dng t 07/2001.
2.4.5.3. Tro bay (fly ash)
Tro bay l cc ht khong nh xut pht t vic t nhin liu ha thch c hm lng
tro cao. Thnh phn ca tro bay thay i ty thuc vo loi nhin liu s dng. Nhn chung
tro bay thng cha SiO2, Al2O3, K2O, Fe2O3, C, Na2O, SO2, CaO, P2O5, MgO, CO32,
TiO2,...
2.4.5.4. Aming (asbestos)
Aming l tn gi ca mt nhm cc khong silicat c dng si, c bit l cc khong
thuc nhm xecpentin, cng thc gn ng l Mg3P(Si2O5)(OH)4. Do c kh nng chu lc
cng, do v khng chy, nn trc y aming c s dng rt ph bin trong xy dng,
sn xut m phanh, tm vch ngn, cc loi ng ng.
Hnh 2.11. Kim tra bi aming trong cc cng trnh xy dng [18]
39
Hin nay, aming c xp vo loi vt liu gy nhim khng kh. Khi ht khng kh
c cha bi aming s b bnh phi do aming (asbestosis mt dng vim phi c iu
kin), u t bo biu m ca mng khoang lng ngc v ung th ph qun. Do , ngy nay
vic s dng aming b hn ch. Nhiu chng trnh hnh ng c tin hnh rng khp
nhm loi b hon ton vt liu ny ra khi ngnh xy dng.
2.4.5.5. Bin php gim thiu nhim do ht cht rn l lng
X l loi ht cht rn l lng (gi tt l bi) trong kh thi l bin php tch cc gp
phn hn ch tnh trng nhim khng kh. C nhiu kiu thit b khc nhau x l bi.
la chn h thng x l thch hp, cn cn c vo ti lng, bn cht v kch thc ht bi.
Thit b lng v qun tnh
Thit b lng l thit b n gin nht x l bi. Ht bi c lng v tch khi kh
thi trong bung lng da vo tc dng ca trng lc. Tuy c u im l c cu to n gin,
nhng hiu qu x l ca thit b lng khng cao, c bit vi loi bi c kch thc nh,
ngoi ra th tch ca bung lng thng ln, chim nhiu khng gian.
Qu trnh lng s c ci thin nu tng c kch thc ht bi bng bin php keo
t. Thi gian lng cng di th kch thc cc ht bi cng tng ln, ng thi s lng ht
bi gim xung. Chuyn ng Brown lm cho cc ht bi c kch thc nh (c 0,1 m) va
chm v gy ra hin tng keo t. Cc ht bi c ng knh ln hn (khong 0,3 m) khng
th khuch tn mnh m ch ng vai tr l tc nhn tp trung cc ht bi nh khc.
Kh thi x l bi
Kh thi cha bi
Bi lng
Trong thit b x l bi theo nguyn tc qun tnh (Hnh 2.12), dng kh thi c lm
cho chuyn ng xoay trn bng cch dng cnh qut hoc bng cch a dng kh vo thp
x l hnh tr theo phng tip tuyn vi thnh thp. Cc ht bi trong dng kh chu lc ly
tm ln v tch ra ri bm vo thnh v lng xung. Thit b kiu ny cn c gi l thit b
ly tm kh hay cyclon.
40
Thit b lc bi
Kh thi
cha bi
Ti lc
bng vi
Kh thi
x l
H thng rung
tun hon
B phn
hng bi
Nc
Kh thi x l
41
Thit b Venturi c kh nng lm cc ht bi ln ln n kch thc 10 m nn c
hiu sut lm sch bi n 99,9%.
Thit b lc bi tnh in
30. 000 n
50.000 V
Cc dng
(tip t)
Ht bi tch in
Cc m
Kh thi c
cha bi
Kh thi c dn i qua vng in trng mt chiu c hiu th khong 30.00050.000 V. Cc ht bi trong kh thi hu ht s b tch in m khi i qua vng in trng
ny. Cc ht bi tch in m s b ht v tch t vo bn in cc dng. Mt s t ht bi c
th b tch in dng v tch t ln cc m.
Thit b lc tnh in c dng rt ph bin x l bi trong kh thi, hiu qu x
l c th t n 99%, chi ph nng lng thp. Vi nhng nh my pht thi mt lng rt
ln kh thi cha bi, th bin php lc tnh in l bin php thch hp nht x l.
42
CFC12
15800
CFC11
12400
N2O
206
CH4
21
CO2
43
Bng 2.6. So snh s ng gp vo hiu ng nh knh ca cc kh nh knh [7]
Kh
Phn ng gp (%)
CO2
55
17
CH4
15
Cc CFC khc
N2O
(a)
(b)
44
Phn ng to thnh ozon xy ra nhiu hn lp khng kh pha trn vng xch o, do
ti y nh sng Mt tri cha nhiu bc x UV-C hn hai vng cc.
45
tng t cc tinh th bng c ng knh trung bnh khong 1 m vi din tch b mt ln.
Tm cn lc
NHIT THP
H2O PSC loi 2
HNO3 + H2O PSC loi 1
ClONO2 + PSC HOCl + HNO3
ClONO2 + HCl + PSC Cl2 + HNO3
SUY GIM
CHM
TRN LN CHM
NOx
gim
Cl2, HOCl
tng
Khong 10 15 km
NAM CC
(a) Mt ct ngang
(b) Mt ct ng
46
Hnh 2.18. L thng ln nht ca tng ozon Nam cc ghi nhn c (21-30/9/2006) [28]
47
48
(b) Gia bui sng
(a) Sng sm
nh sng Mt tri
(tia t ngoi)
KHNG KH M HN
KHNG KH LNH HN
khi thi ng c
NO
CO
(CH2)n
NO b xy ha to ra NO2 mu nu l m
tch ly zn
(d) Bui ti
nh sng Mt tri
(tia t ngoi)
(A)
+ O3
RCH2
+ O2
+ NO
RCH2O2
RCH2O (+ NO2)
+ O2
(H2O) + RCH2
(B)
+ RCH3
HOO (+ RCHO)
(gc axyl)
O
O
RCHO
+ NO
HO
(+ NO2)
+ HO
(+ H2O)
+ O2
O
O
(gc peroxyaxyl)
+ NO2
NO2
Hnh 2.21. (A) Cc phn ng to thnh sng khi; (B) Cc phn ng to thnh PAN [8]
Cc qu trnh xy ra trong sng khi quang ha cha c bit r rng, song ngi
ta cho rng cc phn ng quang ha xy ra y c l cng khng khc nhiu so vi cc phn
ng quang ha xy ra trong khng kh khng nhim.
49
50
ca vc nc . Kh nng chng chu ny li ph thuc vo c im a cht (t, )
khu vc ngun nc. V d, khc vi sng h khu vc granite, cc sng h khu vc
vi, thch cao rt t b nh hng ca ma axit do kh nng m tt v c cha nhiu ion
hydrocacbonat (HCO3):
H+ + HCO3 H2CO3 H2O + CO2
Ma axit lm suy gim mnh tnh a dng v loi ca h ng thc vt thy sinh. Tuy
nhin, mt s loi c kh nng chng chu vi s thay i pH ca mi trng li pht trin
mnh do s cnh tranh trong mi trng sng gim.
Hnh 2.23. Ma axit hy hoi rng cy dy ni Blue Ridge, North Carolina [29]
51
C thng rt nhy cm v c th cht khi c s thay i t ngt axit ca mi
trng (do ma axit hay tuyt axit tan).
Bn cnh cc nh hng trc tip nu trn, ma axit cn gy ra cc nh hng
gin tip. Ma axit lm gim pH cc ngun nc t nhin dn n lm tng nng cc ion
kim loi c trong nc, v d nng ion nhm trong nc tng t l vi axit, y l ion
c i vi nhiu ng vt thy sinh, c bit i vi c.
i vi thc vt, cc nghin cu v tc hi ca ma axit cha cho cc kt qu r rng.
Nhn chung, ma axit c th gy hi n ma mng do nh hng n s ra tri cc nguyn
t, cht dinh dng trong t cn cho s pht trin ca thc vt. Ma axit ra tri Ca v Mg
trong t ng thi lm tng nng Al. Khi t s Ca:Al nh hn 1, b r nh ca thc vt s
hp th nhiu Al hn, nhng y li l nguyn t c hi cho r nh, do lm cht b r nh
nn thc vt s chm pht trin. Thc vt chm pht trin c th b nhim bnh do vi khun,
nm,...
Ngoi ra, ma axit c th nh hng n cc cng trnh xy dng, b cha, ng ng
dn nc do c kh nng n mn.
Ma axit t nh hng trc tip n sc khe con ngi (tr trng hp sng khi).
Cu hi
1. p sut v nhit c xu hng bin i nh th no theo cao trong kh quyn?
2. Lp dng l g ? Ti sao ni lp dng ng mt vai tr quan trng trong kh quyn?
3. Qu trnh tch t oxy trong kh quyn?
4. Gii thch cc qu trnh trao i oxy m t trong hnh 2.3?
5. Ti sao nguy c s dng ht oxy trong kh quyn l hon ton khng th xy ra?
6. Cc nhn t sinh thi quan trng trong kh quyn?
7. V sao cn hn ch v i n ngng s dng cc hp cht CFC v halon?
8. Cc ph gia cha ch dng trong vic sn xut nhin liu ng c li b cm s dng?
9. Lit k mt s ng dng ca aming trong i sng v tc hi c th c n sc khe ca
con ngi.
10. Hin tng m ln ton cu c th c gii thch th no theo quan im ca ha hc
mi trng?
11. Ti sao l thng tng ozon thng xut hin trn vng Nam cc vo thi im cui
ma ng v u ma Xun hng nm?
12. Trnh by s khc nhau gia hin tng sng khi kiu London v sng khi kiu Los
Angeles.
13. Tc hi ca ma axit i vi ngnh nng nghip?
14. C th thc hin cc bin php g lm gim nguy c gy ma axit?
52
3.
V tr
T l (%)
Vng lc a
H nc ngt
125
0,009
H nc mn, bin ni a
104
0,008
Sng
1,25
0,0001
67
0,005
8.350
0,61
29.200
2,14
(37.800)
(2,8)
13
0,001
1.320.000
97,3
m trong t
Nc ngm ( su di 4000 m)
Bng cc cc
Tng vng lc a (lm trn)
Kh quyn (hi nc)
Cc i dng
Tng cng (lm trn)
1.360.000
Kh quyn
100
Ngng t
Thot hi nc 40%
Chy trn b mt 20%
Thm 50%
i dng
Ti nc ngm
Dng nc ngm 10%
53
54
c c th l cc ht t st, ph sa, ht bn, Ht c bn cht hu c thng l si thc vt,
to, vi khun, Cht rn l lng thng c trong nc mt do hot ng xi mn nhng t c
trong nc ngm do kh nng tch lc tt ca t.
Ngoi cc ht cht rn l lng c ngun gc t nhin, nhiu cht rn l lng xut pht
t cc hot ng sinh hot, sn xut ca con ngi.
Thng thng cht rn l lng c xc nh bng cch lc mu nc qua giy lc si
thy tinh (glassfiber filter) c c l xp khong 1,2 m hoc mng polycacbonat c c l
xp khong 1 m, sau sy kh phn khng qua giy lc 103 n 105C n khi lng
khng i v cn xc nh cht rn l lng. n v biu din: mg/L.
(TS: total solids; SS: suspended solids; VSS: volatide SS; FSS: fixed SS; TVS: total volatide solids;
FS: filtrable solids; VFS: volatide FS; FFS: fixed FS; TFS: total fixed solids)
Hnh 3.2. S xc nh v quan h gia cht rn l lng v cht rn ha tan [16]
Cht rn ha tan (dissolved solids - DS): phn cn li trong nc sau khi lc tch
cht rn l lng c xem l phn cht rn ha tan v c nh gi thng qua thng s tng
cht rn ha tan (total dissolved solids - TDS).
Tng cht rn ha tan thng c xc nh trc tip bng cch lm bay hi n kh
kit mu nc sau khi lc b cht rn l lng. Khi lng phn cn kh cn li chnh l
TDS ca nc. TDS thng c biu din bng n v mg/L.
55
3.2.2.2. Cc cht v c ha tan
Nc t nhin l dung mi tt ha tan hu ht cc axit, baz v mui v c.
Bng 3.2. Thnh phn ha hc trung bnh ca nc sng h v nc bin ton cu [5]
Thnh phn
Nc bin
Nc sng h
Nng (mg/L)
Th t
Nng (mg/L)
Th t
19340
10770
2712
11
1294
412
15
399
140
58
Br
65
Sr2+
Cc ion chnh
Cl
Na+
SO4
Mg
2+
Ca2+
+
HCO3
Cc nguyn t vt
(g/lt)
(g/lt)
4500
10
15
Si
5000
13100
1400
100
12
250
230
11
35
20
13
Mo
11
18
Zn
20
14
Fe
670
Cu
17
Mn
10
16
Ni
11
0,3
19
Al
12
400
10
Bng 3.2 cho thy tng nng cc ion ha tan trong nc bin cao hn rt nhiu so
vi trong nc sng. S ha tan cc cht rn (ion) trong nc chnh l yu t quyt nh
mn ca nc.
Nc bin
Theo quan im ha hc, c th xem nc bin l dung dch hn hp gm NaCl 0,5 M
v MgSO4 0,05 M, ngoi ra nc bin cn cha nhiu nguyn t ha hc khc vi nng
thp hn.
Nuc bin trn ton cu c nhng c im ng ch sau:
T l thnh phn cc cu t chnh n nh: nhn chung trn phm vi ton cu, nc
56
bin kh ng nht v t l thnh phn ca cc cu t chnh, mc d nng tuyt i ca
cc cu t ny c th bin ng theo vng, khu vc:
a. T l Na/Cl:
0,55 0,56
b. T l Mg/Cl:
0,06 0,07
c. T l K/Cl:
0,02
Ox + ne Kh
E
0,059
( 25C)
57
Do , sau khi chia hai v cho 0,059, th phng trnh Nernst tr thnh:
1 [Ox ]
pE = pEO + lg
( 25C )
n [ Kh ]
Trong , pE = E/0,059; pEO = EO/0,059.
Trong cc h oxy ha kh, khi EO cng ln th pEO cng ln, nh vy, cht oxy
ha trong cn bng oxy ha kh cng mnh th pE cng ln. C th thy r iu ny
qua cc v d minh ha sau:
Na+ + e Na (r)
c EO = - 2,71 V
v pEO = - 45,9
2H+ + 2e H2 (k)
c EO =
v pEO =
Cl2 + 2e 2Cl
c EO = 1,36 V
0V
v pEO = 23,0
c EO = 1,229 V
v pEO = 20,8
0, 059
n
lg H
58
59
cng, chuyn ng c nh c lng roi. Vi khun l sinh vt n bo, nhng chng cng c
th kt hp thnh dng chui do kt qu ca s sinh sn lin tip. Vi khun cng c th
dng kt i do s phn chia t bo m to ra.
60
ny cung cp khong 80% lng CH4 cho kh quyn.
Qu trnh phn hy cc hp cht hydrocacbon: cc hp cht hydrocacbon ln c th
b Micrococcus, Pseudomonas, Mycobacterium v Nocardia oxy ha trong iu kin hiu kh.
Nh c qu trnh ny m cht thi du m c th b phn hy trong nc v trong t. V d
cc phn ng:
CH3CH2CH2CH2CH2O2H + O2 CH3CH2CH2O2H + 2CO2 + 2H2O
OH
H
O2
O2
CO2H
H
OH
CO2H
Cc phn ng to
NO3 trong kh quyn
nitrat ha
nitrat ha
N2O
NO3
C nh m
do phn ng
ha hc
Phn hy
do vi sinh vt
NH3
Nitrobacter
NO2
Nitrozomonas
Nitrat ha (nitrification): l qu trnh oxy ha NH3 hoc NH4+ thnh NO3 (do vi
khun Nitrozomonas v Nitrobacter):
NH3 + 3/2 O2 H+ + NO2 + H2O
(Nitrozomonas)
(Nitrobacter)
NO2 + O2 NO3
61
nitrat ha ng mt vai tr rt quan trng trong t nhin, n cung cp ion nitrat cho thc vt
hp th (y l dng nit ch yu thc vt c th hp th c). Phn bn dng mui amoni
s c vi khun chuyn ha thnh nitrat thc vt c th hp th tt nht.
62
4Fe2+ + 4H+ + O2 4Fe3+ + 2H2O
ngun cung cp cacbon cho mt vi loi vi khun ny l CO2. V cc vi khun ny khng cn
ngun cacbon hu c v c th thu nng lng t phn ng oxy ha cc cht v c, do
chng c th sng mi trng khng c cht hu c. Ngi ta thng tm thy nhng lng
ln st (III) oxit tch t di dng bn sa lng nhng ni vi khun oxy ha st pht trin
mnh.
3.3.6. Phn ng chuyn ha halogen v cc hp cht hu c cha halogen
Phn hy cc hp cht hu c cha halogen l mt trong nhng qu trnh vi sinh vt
quan trng nht trong nc. Trong nc, t v khng kh c th tm thy nhiu loi cht hu
c cha halogen. Mt s cc hp cht thuc nhm ny c c tnh cao v c kh nng tch ly
trong m m v gy ung th. Vi khun c th phn hy cc hp cht hu c cha halogen
nh qu trnh halogen (dehalogenation), trong nguyn t clo s b thay th:
OH
Cl
Cht hu c
c cha clo
Gc cht hu c
c cha clo
63
OH
O
H C
H
H C
H
OH
OH
H
H
C
O
C
O
C OH
OH
H H C H C OH
OH
Dch chit
Phn b cn li : HUMIN
Axit ha
Cc hp cht humic to phc vi cc ion kim loi bng cc nhm cacboxyl hay
cc nhm hydroxyl phenol (Hnh 3.6)
O
O
C
O
C
O
M
O
O
O
O
Hnh 3.6. Cc kiu to phc ca hp cht humic vi ion kim loi [8]
O M+
64
65
nghip nh trong khu th. Nc thi th thng c thu gom vo h thng cng thi
thnh ph, th x l chung.
Thng thng cc th c h thng cng thi, khong 70 n 90% tng lng
nc s dng ca th s tr thnh nc thi th v chy vo ng cng.
Ni chung, thnh phn c bn ca nc thi th cng gn tng t nc thi sinh hot.
Bng 3.3. Ti lng tc nhn nhim do con ngi a vo mi trng hng ngy [5]
Tc nhn nhim
Ti lng (g/ngi/ngy)
BOD5
45 54
COD
170 220
70 145
Clo (Cl)
48
6 12
0,8 4
PE =
= 4800 ngi
50
Nh vy, xt i vi thng s BOD5, nc thi ca ngun thi ny tng ng vi
nc thi ca mt khu dn c c 4800 ngi.
Nc chy trn (run-off, stormwater): nc chy trn t mt t do ma, hoc do
thot nc t ng rung l ngun gy nhim nc sng, h. Nc chy trn qua ng
rung c th cun theo cht rn (rc), ha cht bo v thc vt, phn bn. Nc chy trn qua
khu dn c, ng ph, c s sn xut cng nghip, c th lm nhim ngun nc do cht
rn, du m, ha cht, vi trng.
Khi lng v c im ca nc chy trn ph thuc vo din tch vng ma v
thnh phn, khi lng cht nhim trn b mt vng nc ma chy qua.
66
67
Do cc cht thi cng nghip, nc chy trn cha phn bn t cc khu nng nghip, nng
ca nitrat trong cc ngun nc c th tng cao, gy nh hng n cht lng nc sinh
hot v nui trng thy sn. Tr em ung nc cha nhiu nitrat c th b mc hi chng
methemoglobin (hi chng tr xanh xao). TCVN 59421995 quy nh nng ti a ca
nitrat trong ngun nc mt dng vo mc ch sinh hot l 10 mg/L (tnh theo N) hoc 15
mg/L cho cc mc ch s dng khc.
Phn c thm: Nitrat trong nc ung
Nc ung c cha nhiu nitrat s gy ri lon mu nghim trng i vi tr s
sinh di 6 thng tui. Cc vi khun trong ng rut ca tr s sinh, ch yu l
Escherichia coli, kh ion nitrat thnh nitrit (NO2). Ion nitrit sau khi b hp th vo
mu li tham gia vo phn ng oxy ha ion Fe2+ trong hemoglobin thnh Fe3+.
Hemoglobin cha ion Fe3+ c gi l methemoglobin khng th lm nhim v vn
chuyn oxy.
Do d dy cha t axit hn so vi ngi ln nn tr s sinh rt d b tn thng
do n ung thc phm v nc ung cha nhiu nitrat. axit thp cho php E. coli
pht trin mnh trong ng tiu ha, do chng c kh nng kh NO3 thnh NO2
trc khi c hp th. S dng chai ung sa khng c tit trng tt s lm gia
tng nguy c to thnh methemoglobin, do trong chai c th c cc loi vi khun c kh
nng chuyn NO3 trong nc thnh NO2.
Khi nng methemoglobin trong mu cao hn 25%, da v mi tr s sinh s b
xanh ti (v vy c tn gi l hi chng tr xanh xao). Khi nng methemoglobin
tng n mc 60 80%, tr c th cht. T chc Y t Th gii (WHO) ghi nhn c
khong 2000 trng hp mc hi chng ny Chu u v Bc M trong nhng nm t
1945 n 1986, trong s 160 trng hp t vong. Hu ht trng hp b ng c
l cc tr s sinh vng nng thn, ti cc vng ny nc thng b nhim v cht
thi ca sc vt v nc thi sinh hot. Cc trng hp ng c nitrat ngy cng gim
dn, trng hp ng c gn y nht Anh xy ra vo nm 1972.
Mc d nng cho php ca nitrat trong nc nm trong khong t 50 n 100
mg NO3/L, nng ca n trong nc ung phi khng c vt qu 50 mg NO3
(Tiu chun Sc khe Chu u European Health Standards). Ti Hoa k nng
nitrat ti a cho php trong nc ung l 45 mg NO3/L. Khi nng cao hn 100 mg
NO3/L, nitrat c th to thnh hp cht nitrosamin trong ng rut ca ngi ln,
nitrosamin l cht c kh nng gy ung th. Tuy vy, mi quan h ny ch mi c th
nghim trn ng vt v cha c kim chng trn ngi.
Photphat (PO43): cng nh nitrat, photphat l cht dinh dng cn cho s pht trin
ca thc vt thy sinh. Nng photphat trong cc ngun nc khng nhim thng nh
hn 0,01 mg/L. Nc sng b nhim do nc thi th, nc thi cng nghip hoc nc
chy trn t ng rung cha nhiu loi phn bn, c th c nng photphat n 0,5 mg/L.
Photphat khng thuc loi ha cht c hi i vi con ngi, nhiu tiu chun cht lng
nc khng quy nh nng ti a cho photphat.
Mc d khng c hi i vi ngi, song khi c mt trong nc nng tng i
ln, cng vi nit, photphat s gy ra hin tng ph dng (eutrophication, cn c gi l
ph dng). Theo nhiu tc gi, khi hm lng photphat trong nc t n mc 0,01 mg/l
(tnh theo P) v t l P:N:C vt qu 1:16:100, th s gy ra hin tng ph dng ngun nc.
T eutrophication bt ngun t ting Hy Lp, c ngha l c nui dng tt. Ph
dng ch tnh trng ca mt vc nc ang c s pht trin mnh ca to. Mc du to pht
68
trin mnh trong iu kin ph dng c th h tr cho chui thc n trong h sinh thi nc,
nhng s bng n ca to s gy ra nhng hu qu lm suy gim mnh cht lng nc.
Hin tng ph dng thng xy ra vi cc h, hoc cc vng nc t lu thng trao
i. Khi mi hnh thnh, cc h u tnh trng ngho cht dinh dng (oligotrophic) nc
h thng kh trong. Sau mt thi gian, do s xm nhp ca cc cht dinh dng t nc
chy trn, s pht trin v phn hy ca sinh vt thy sinh, h bt u tch t mt lng ln
cc cht hu c. Lc bt u xy ra hin tng ph dng vi s pht trin bng n ca
to, nc h tr nn c mu xanh, mt lng ln bn lng c to thnh do xc ca to cht.
Dn dn, h s tr thnh vng m ly v cui cng l vng t kh, cuc sng ca ng vt
thy sinh trong h b ngng tr.
Bng 3.4. Mt s nguyn t vi lng quan trng trong nc t nhin [15]
Nguyn t Ngun
Tnh cht
Asen
c, c kh nng gy ung th
Beri
Bo
Crom
M kim loi
ng
Iodua (I)
Nga bi c
St
Ch
Mangan
Thy ngn
Molipden
Selen
Km
69
Sulfat (SO42)
Cc ngun nc t nhin, c bit nc bin v nc phn, thng c nng sulfat
cao. Sulfat trong nc c th b vi sinh vt chuyn ha to ra sulfit v axit sulfuric c th gy
n mn ng ng v b tng. nng cao, sulfat c th gy hi cho cy trng.
Clorua (Cl)
L mt trong cc ion quan trng trong nc v nc thi. Clorua kt hp vi cc ion
khc nh natri, kali gy ra v cho nc. Ngun nc c nng clorua cao c kh nng n
mn kim loi, gy hi cho cy trng, gim tui th ca cc cng trnh bng b tng,... Nhn
chung clorua khng gy hi cho sc khe con ngi, nhng clorua c th gy ra v mn ca
nc do t nhiu nh hng n mc ch n ung v sinh hot.
Cc kim loi nng
Pb, Hg, Cr, Cd, As, Mn,...thng c trong nc thi cng nghip. Hu ht cc kim
loi nng u c c tnh cao i vi con ngi v cc ng vt khc.
Bng 3.5. Nng ti a cho php ca mt s kim loi nng trong cc loi nc
theo Tiu chun Vit Nam v mi trng
Nng ti a cho php
STT
n v
TCVN
5942 1995
TCVN
5943 1995
(Nc mt )
TCVN
59441995
(Nc ngm)
Asen
mg/L
0,05
0,05
0,05
Cadmi
0,01
0,005
0,01
Ch
0,05
0,1
0,05
Crom (III)
0,1
0,1
Crom (VI)
0,05
0,05
0,05
ng
0,1
0,02
1,0
Km
0,1
5,0
Mangan
0,1
0,1
0,1 0,5
Niken
0,1
10
Thy ngn
0,001
0,005
0,001
(): p dng cho nc mt dng lm ngun cp nc sinh hot (nhng phi qua x l theo quy nh)
(): p dng cho nc bi tm, khu vc gii tr
70
thy ngn hu c vnh Minamata, Nht Bn, gy tch ly Hg trong hi sn. Hn 1000
ngi cht do b nhim c thy ngn sau khi n cc loi hi sn nh bt trong vnh ny.
y l mt trong cc s c mi trng nghim trng nht trong lch s hin i.
Thy ngn cng rt c vi cc ng vt khc v cc vi sinh vt. Nhiu loi hp cht
ca thy ngn c dng dit nm.
Asen (As): asen trong cc ngun nc c th do cc ngun gy nhim t nhin
(cc loi khong cha asen) hoc ngun nhn to (luyn kim, khai khong...). Hin nay, tnh
trng nhim asen trong nc ngm c pht hin nhiu nc trn th gii. Asen
thng c mt trong nc di dng asenit (AsO33), asenat (AsO43) hoc asen hu c (cc
hp cht methyl asen c trong mi trng do cc phn ng chuyn ha sinh hc asen v c).
Asen v cc hp cht ca n l cc cht c mnh (cho ngi, cc ng vt khc v vi
sinh vt), n c kh nng tch ly trong c th v gy ung th. c tnh ca cc dng hp cht
asen: As(III) > As(V) > Asen hu c.
Phn c thm: S c nhim thy ngn Minamata, Nht Bn
Vo nhng nm u thp nin 50, s c nhim mi trng xy ra Minamata
thu ht s quan tm ch ca cng ng v tnh trng nhim mi trng do thy
ngn v cc kim loi c khc. Mt nh my a phng (cng ty Chiso) s dng xt
thy ngn lm xc tc cho qu trnh sn xut acetaldehyt (ethanal) polyvinyl clorua.
Nc thi cha thy ngn c thi vo vnh Minamata v b chuyn ha thnh dng
metyl thy ngn rt c hi.
71
Vi sinh vt ly oxy trong nc phn hy cht hu c lm suy gim oxy trong nc.
Phn hy k kh:
Vi sinh vt ky kh
Cht hu c
CH4 + axit hu c
Cht hu c d b phn hy sinh hc thng nh hng c hi n cc ngun li thy
sn, v khi b phn hy cc cht ny s lm gim oxy ha tan trong nc, dn n cht tm c.
Cc cht hu c bn vng
Cc cht hu c c c tnh cao thng l cc cht bn vng, kh b vi sinh vt phn
hy trong mi trng. Mt s cht hu c c kh nng tn lu lu di trong mi trng v
tch ly sinh hc trong c th sinh vt. Do c kh nng tch ly sinh hc, nn chng c th
thm nhp vo chui thc n v t i vo c th con ngi.
Cc cht polychlorophenol (PCPs), polychlorobiphenyl (PCBs: polychlorinated
biphenyls), cc hydrocacbon a vng ngng t (PAHs: polycyclic aromatic hydrocarbons),
cc hp cht d vng N, hoc O l cc hp cht hu c bn vng. Cc cht ny thng c
trong nc thi cng nghip, nc chy trn t ng rung (c cha nhiu thuc tr su, dit
c, kch thch sinh trng...). Cc hp cht ny thng l cc tc nhn gy nhim nguy
him, ngay c khi c mt vi nng rt nh trong mi trng.
72
cho h sinh thi nc, sc khe con ngi, mt s dn xut phenol c kh nng gy ung th
(carcinogens). TCVN 59421995 quy nh nng ti a ca cc hp cht phenol trong nc
b mt dng cho sinh hot l 0,001 mg/L.
Cl
Cl
Cl
Cl
H
H
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
C
Cl
Cl
73
Cl2
CH2
Cl2
Cl
Cl
Aldrin
Cl
Dieldrin Cl
Cl
Cl
S
Cl
(CH3O)2
Lindane
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl
Cl2
Cl
Cl
Cl
Chlordane Cl
P S CH C OC2H5
H
O
Malathion
S
O2N
C C OC2H5
H2
O P (OCH3)2
H
Methyl Parathion
Cl
O C N CH3
H
Cl
Cl
Carbaryl
O CH2 COOH
O CH2 COOH
Cl
2,4,5T
Cl
2,4D
74
cht ti Seveso, b pht n lm nhim dioxin mt khu vc rng gn 8 km2. Nhiu loi
ng vt cht trong s c ny, nhng 36.000 ngi dn trong khu vc li sng st, 193
ngi b nhim c nng v mc hi chng chloracne (mt chng bnh ri lon da). Nhng
cui cng sau 10 nm, ch cn mt trng hp khng cha tr khi chng chloracne.
9
8
7
6
2
3
4
O
(b). Dibenzofuran
(a). Dibenzopdioxin
Cl
Cl
Cl
Cl
(c). 2,3,7,8tetrachlorodibenzopdioxin
(Dioxin hoc 2,3,7,8TCDD hoc TCDD)
Hnh 3.10. Cng thc cu to ca cc nhm dioxin v cht dioxin (TCDD)
75
PCB l nhm hp cht c t 1 n 10 nguyn t clo gn vo cc v tr khc nhau ca
phn t biphenyl. C th c n 209 hp cht thuc loi ny. Cng nghip thng sn xut
c cc hn hp cha nhiu loi PCB khc nhau, ty thuc vo iu kin, trong thng
thng c mt t tp cht dioxin.
PCBs bn ha hc v cch in tt, nn c dng lm du bin th v t in, ngoi
ra chng cn c dng lm du bi trn, du thy lc, tc nhn truyn nhit...
3'
2'
4'
4
5'
6'
n khong thp nin 1960, ngi ta pht hin ra nguy c nhim PCBs t cc
ngnh cng nghip. PCBs lc c mt gn nh khp ni, c bit l nguy c tch ly
PCB trong m m ng vt. Trong m m ca nhiu loi ng vt c v bin c cha nng
PCBs ln gp mi triu ln nng PCBs trong nc. Nhng nm cui thp nin 1970,
vic sn xut PCBs bt u b nh ch hu ht cc nc.
PCBs c th lm gim kh nng sinh sn, gim kh nng hc tp ca tr em; chng
cng c th l cc tc nhn gy ung th. Tuy vy, cng nh cc dioxin, bng chng v tc hi
ca PCBs cng cha r rng lm, do nng ca chng trong mi trng thng rt nh v
tc hi li c xu hng din ra sau mt thi gian di.
Chrysene
Benzo(a)pyrene
Cc PAH thng gy hi khi tip xc vi liu lng nh trong mt thi gian di,
nhng li khng gy hi ng k nu ch dng mt liu lng ln trong mt ln. Trong s cc
hp cht PAH, c 8 hp cht c xem l cc tc nhn gy ung th. Thng thng, thc
phm hng ngy l ngun a PAHs chnh vo c th ngi (95%), thuc l, rau khng ra
sch, ng cc cha c tinh ch, tht c xng khi l cc ngun a mt lng ng k
PAHs vo c th.
76
77
NO3
NO2 + O2
Do s c mt ca cc hp cht nit trong nc s lm tng ng k v do
lm sai lch gi tr BOD xc nh c. khc phc, khi xc nh BOD, ngi ta phi
thm cht c ch cc vi sinh vt tham gia qu trnh nitrat ha nu trn, m bo ch
c cc hp cht hu c d b phn hy sinh hc b oxy ha bi sinh vt v ng gp vo
kt qu xc nh BOD.
Ngoi cc thng s COD v BOD thng c dng i din cho lng cht hu
c trong nc v nc thi, ngi ta cn s dng cc thng s sau:
Tng cacbon hu c (TOCTotal Organic Carbon): thng c xc nh bng
cch nh lng CO2 to thnh khi oxy ha cacbon hu c trong mu bng cc cht oxy ha
mnh (c th kt hp cht xc tc, UV, siu m,). n v biu din: mg (C)/L.
Nhu cu oxy l thuyt (ThODTheoretical Oxygen Demand): l lng oxy cn
thit oxy ha hon ton cht hu c. ThOD c tnh da theo phng trnh phn ng.
n v biu din: mg (O2)/L.
Nhu cu oxy tng cng (TODTotal Oxygen Demand): l lng oxy cn thit
oxy ha mt cht iu kin nhit cao (900C) vi xc tc thch hp (thng l xc tc
Pt). Nhiu cht khng th oxy c bng tc nhn oxy ha s dng trong php xc nh COD,
nhng vn c th b oxy ha trong iu kin xc nh TOD. V vy, kt qu xc nh TOD
cao hn kt qu xc nh COD. n v biu din: mg (O2)/L.
Nitrobacter
3.5.2.3. Du m
Du m l cht kh tan trong nc nhng tan c trong cc dung mi hu c. Du
m c thnh phn ha hc rt phc tp. Du th c cha hng ngn phn t khc nhau, nhng
phn ln l cc hydrocacbon c s cacbon t 4 n 26. Trong du th cn c cc hp cht lu
hunh, nit, kim loi. Cc loi du nhin liu sau tinh ch (du DO, FO) v mt s sn phm
du m khc cn cha cc cht c nh PAHs, PCBs,... Do , du m thng c c tnh
cao v tng i bn trong mi trng nc. c tnh v tc ng ca du m n h sinh
thi nc khng ging nhau m ph thuc vo loi du m.
Hu ht cc loi ng thc vt u b tc hi ca du m. Cc loi ng thc vt thy
78
sinh d b cht do du m ngn cn qu trnh h hp, quang hp v cung cp nng lng. Tuy
nhin, mt s loi to li km nhy cm vi du m, do trong iu kin nhim du m,
nhiu loi to li pht trin mnh.
Giao thng thy, khai thc v c bit vic vn chuyn du th l ngun gy nhim
du m ch yu i vi mi trng nc.
3.5.2.4. Cc cht c mu
Nc nguyn cht khng c mu, nhng nc trong t nhin thng c mu do cc
cht c mt trong nc nh:
Cc cht hu c do xc thc vt b phn hy (cc hp cht humic),
St v mangan dng keo hoc dng ha tan,
Cc cht thi cng nghip (phm mu, crm, tanin, lignin,...),
Mu thc ca nc to ra do cc cht ha tan hoc cht keo c trong nc. Mu biu
kin ca nc (apparent color) do cc cht rn l lng trong nc gy ra.
Ngoi cc tc hi c th c ca cc cht gy mu trong nc, nc c mu cn c
xem l khng t tiu chun cm quan, gy tr ngi cho nhiu mc ch s dng khc nhau.
3.5.2.5. Cc cht gy mi v
Nhiu cht c th gy mi v cho nc. Trong , nhiu cht c hi cho sc khe con
ngi cng nh gy cc tc hi khc n ng thc vt v h sinh thi nc nh:
Cc cht hu c t nc thi th, nc thi cng nghip,
Cc sn phm ca qu trnh phn hy xc ng thc vt,
Du m v cc sn phm du m,...
Cng nh cc cht gy mu, cc cht gy mi v c th gy hi cho i sng ng
thc vt v lm gim cht lng nc v mt cm quan. Tuy nhin, mt s cht khong c
mt trong nc to ra v nc t nhin, khng th thiu c trong nc ung sch, do chng
l ngun cung cp cc cht vi lng cn thit cho c th con ngi. Khi hm lng cc cht
khong ny thp hoc khng c, nc ung s tr nn rt nht nho.
3.5.2.6. Cc vi sinh vt gy bnh (pathogens)
Nhiu vi sinh vt gy bnh c mt trong nc nh hng xu n mc ch s dng
nc trong sinh hot. Cc sinh vt ny c th truyn hoc gy bnh cho ngi. Vi sinh vt gy
bnh vn khng t pht sinh trong nc, chng cn c vt ch sng k sinh, pht trin v
sinh sn. Mt s sinh vt gy bnh c th sng mt thi gian kh di trong nc v l nguy c
truyn bnh tim tng. Cc sinh vt ny l vi khun, vi rt, ng vt n bo, giun sn.
Vi khun
Vi khun l cc vi sinh vt n bo, c cu to t bo, nhng cha c cu trc nhn
phc tp, thuc nhm prokaryotes v thng khng mu. Vi khun l dng sng thp nht c
kh nng t tng hp nguyn sinh cht t mi trng xung quanh. Cc loi vi khun gy bnh
c trong nc thng gy cc bnh v ng rut, nh dch t (cholera, do vi khun Vibrio
comma), bnh thng hn (typhoid, do vi khun Salmonella typhosa),...
Vi rt
Vi rt l nhm vi sinh vt cha c cu to t bo, c kch thc rt b, c th i qua
c mng lc vi khun. Cho n nay, vi rt l cu trc sinh hc nh nht c bit n, ch
c th thy c vi rt qua knh hin vi in t. Vi rt c mang y thng tin v gien cn
thit gip cho qu trnh sinh sn v l nhng vt k sinh cn phi sng bm vo t bo sinh
vt ch (t vi khun n t bo ng vt, thc vt) . Vi rt c trong nc c th gy cc bnh
79
c lin quan n chng ri lon h thn kinh trung ng, vim ty xm, vim gan,... Thng
thng kh trng bng cc qu trnh khc nhau trong giai on x l nc c th dit c vi
rt. Nhng hiu qu c th ca qu trnh kh trng cha c nh gi ng mc i vi vi
rt, do kch thc vi rt qu nh v cha c phng php kim tra nhanh phn tch.
ng vt n bo (protozoa)
ng vt n bo l dng ng vt sng nh nht, c th c cu to n bo nhng c
chc nng hot ng phc tp hn vi khun v vi rt. ng vt n bo c th sng c lp
hoc k sinh, c th thuc loi gy bnh hoc khng, c loi c kch thc rt nh, nhng
cng c loi kch thc ln c th nhn thy c. Cc loi ng vt n bo d dng thch
nghi vi iu kin bn ngoi, nn chng tn ti rt ph bin trong nc t nhin, nhng ch c
mt s t thuc loi sinh vt gy bnh.
Trong iu kin mi trng khng thun li, cc loi ng vt n bo thng to lp
v kn bao bc (cyst), rt kh tiu dit trong qu trnh kh trng. V vy, thng thng trong
qu trnh x l nc sinh hot cn c cng on lc loi b cc ng vt n bo dng
v kn ny.
Giun sn (helminths)
Giun sn l loi sinh vt k sinh c vng i gn lin vi hai hay nhiu ng vt ch,
con ngi c th l mt trong s cc vt ch ny. Phn ngi v ng vt l ngun a giun
sn vo nc. Nc l mi trng vn chuyn giun sn quan trng. Tuy nhin, cc phng
php x l nc hin nay c th tiu dit giun sn rt hiu qu. Ngi thng s dng hoc
tip xc vi cc loi nc cha x l c th c nguy c nhim giun sn.
Cc sinh vt ch th cho sinh vt gy bnh
Vic phn tch nc pht hin ton b cc sinh vt gy bnh thng rt mt thi
gian v cng sc. Thng thng, ngi ta ch thc hin mt php kim nghim c th no
xc nh s c mt ca mt sinh vt gy bnh xc nh, khi c l do nghi ng v s c
mt ca chng trong ngun nc. Khi cn kim tra thng k cht lng nc, ngi ta s
dng cc sinh vt ch th.
Cc sinh vt ch th l cc sinh vt m s hin din ca chng biu th cho thy nc
ang b nhim cc sinh vt gy bnh, ng thi phn nh s b bn cht v mc nhim.
Mt sinh vt ch th l tng phi tha mn cc im sau:
(1) c th s dng cho tt c cc loi nc,
(2) lun lun c mt khi c mt sinh vt gy bnh,
(3) lun lun khng c mt khi khng c mt sinh vt gy bnh,
(4) c th xc nh c d dng thng qua cc php kim nghim, khng b nh
hng cn tr do s c mt ca cc sinh vt khc trong nc,
(5) khng phi l sinh vt gy bnh, do khng c hi cho kim nghim vin.
Trong thc t, hu nh khng th tm c sinh vt ch th no hi cc iu kin
nu trn.
Hu ht cc sinh vt gy bnh c trong mt nc thng xut pht t ngun gc phn
ngi v ng vt. Do , bt k sinh vt no c mt trong ng rut ca ngi v ng vt
v tha mn cc iu kin nu trn u c th dng lm sinh vt ch th. Tng coliforms (total
coliforms), fecal coliforms, fecal streptococci, v clostridium perfringens, thng l cc sinh
vt ch th c dng pht hin s nhim phn ca nc. Trong s , nhm tng
coliform (total coliform group) bao gm Escherichia coli, Enterobacter aerogenes,
Citrobacter fruendii,... thng c s dng nht.
Total coliforms thng c dng nh gi kh nng b nhim phn ca nc
ung. Fecal coliforms c dng nh gi cc loi nc sng, sui b nhim, nc cng,
80
nc h bi,... cc nc vng n i Escherichia coli (E. coli) l loi chim u th trong
ng rut ngi, trong lc cc nc vng nhit i E. coli khng phi l loi vi khun
ch yu trong rut ngi. V vy, total coliform l test thng c dng pht hin kh
nng nhim phn cc ngun nc vng nhit i.
Fecal streptococci, cng l loi vi khun ng rut, nhng c nhiu trong ng vt
hn ngi. Do , t s ca Fecal coliforms v Fecal streptococci (FC/FS) c th cho bit
nc ang b nhim phn ngi hay phn ng vt. Khi t s ny ln hn hoc bng 4,0,
nc c xem l b nhim phn ngi. Khi t s ny nh hn 0,7, th nc c xem l b
nhim phn ng vt.
Sinh vt (vi khun) ch th thng c xc nh bng 2 phng php:
Phng php lc mng (membrane filter, hay cn gi l phng php MF, kt qu
biu din bng s vi khun/100 mL),
Phng php MPN (Most Probable Number, hay cn gi l phng php ln men ng
nghim, kt qu biu din bng s MPN/100 mL).
3.5.3. Cc yu cu v cht lng nc Tiu chun cht lng nc
Yu cu v cht lng nc thay i ty theo mc ch s dng nc. Mt loi nc
c th khng t yu cu cho mc ch s dng ny, nhng vn c th t yu cu cho mc
ch s dng khc.
Khi khng c nc cht lng tt s dng th ngi ta buc phi chp nhn s
dng loi nc c cht lng km hn yu cu.
Cc t chc quc t, cc quc gia hoc cc c quan c thm quyn thng phi ban
hnh tiu chun cht lng nc (water quality standards), l cc yu cu v cht lng
nc mang tnh php l.
Vit Nam, B Khoa hc Cng ngh v Mi trng ban hnh tiu chun cht
lng cho nc mt, nc ngm, nc bin ven b, nc thi.
Tiu chun cht lng nc cho cc mc ch s dng khc nh nc s dng cho
mc ch nui trng thy sn, nc ti tiu nng nghip, nc ung,... do cc B, Ngnh
ban hnh c th theo chc nng ring.
Thng thng cc quc gia ban hnh cc tiu chun cht lng nc dng cho cc
loi nc sau:
Nc sng, sui, h, bin ven b (in-stream quality). Tiu chun cht lng ny phi
m bo duy tr c v mt php l cht lng nc sao cho nc an ton cho mc ch nh
bt c, bi li v ch cn mt vi cng on x l n gin l c th cp c cho sinh hot.
Nc ung. Tiu chun cht lng nc ung phi m bo nc khng nhng t
cc tiu chun v cm quan, nh khng mu, khng mi v l, m cn phi an ton cho ngi
s dng. T chc Y t Th gii (WHO) ban hnh hng dn v tiu chun cht lng
nc ung (1984, 1993), nhiu quc gia da vo hng dn ny ban hnh tiu chun cht
lng nc ung ring cho nc mnh.
Nc thi. Tiu chun cht lng nc thi quy nh nng ti a cho php ca
cc tc nhn nhim trong nc thi khi thi vo mi trng. Ty theo c trng ring (lu
lng, kh nng t lm sch, mc ch s dng,...) ca ngun nhn thi (sng, sui, h,
bin,...), chnh quyn a phng cn c cc tiu chun quy nh ring thch hp, nhm bo
m cht lng nc ca cc ngun nhn thi t cc yu cu ca cht lng nc sng, sui,
h, nc bin ven b nu trn.
Cc tiu chun cht lng nc sng, sui, h, nc bin ven b, nc ung, nc
thi u c lin quan mt thit vi nhau.
81
Bng 3.6. Gi tr gii hn cho php ca cc thng s v nng cc cht nhim
trong nc mt (TCVN 59421995)
TT
1
Thng s
pH
o
n v
Gi tr gii hn
A
6 8,5
5,5 9
BOD5 (20 C)
mg/l
<4
< 25
COD
mg/l
< 10
< 35
Oxy ha tan
mg/l
Cht rn l lng
mg/l
20
80
Asen
mg/l
0,05
0,1
Bari
mg/l
Cadmi
mg/l
0,01
0,02
Ch
mg/l
0,05
0,1
10
Crom (VI)
mg/l
0,05
0,05
11
Crom (III)
mg/l
0,1
12
ng
mg/l
0,1
13
Km
mg/l
14
Mangan
mg/l
0,1
0,8
15
Niken
mg/l
0,1
16
St
mg/l
17
Thy ngn
mg/l
0,001
0,002
18
Thic
mg/l
19
mg/l
0,05
20
Florua
mg/l
1,5
21
mg/l
10
15
22
mg/l
0,01
0,05
23
Xianua
mg/l
0,01
0,05
24
Phenola (tng s)
mg/l
0,001
0,02
25
Du, m
mg/l
khng
0,3
26
Cht ty ra
mg/l
0,5
0,5
27
Coliform
MPN/100 ml
5,000
10,000
28
mg/l
0,15
0,15
29
DDT
mg/l
0,01
0,01
30
Bq/l
0,1
0,1
31
Bq/l
1,0
1,0
Ch thch:
82
Bng 3.7. Gi tr gii hn cho php v cc thng s v nng cht nhim
trong nc thi cng nghip (TCVN 5945 -1995)
TT
1
2
Thng s
Nhit
pH
n v
40
40
45
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
69
20
50
50
0,01
0,01
0,1
1
0,05
0,2
0,2
1
0,2
0,2
1
0,005
0,2
0,1
30
1
0,05
0,2
0,001
ND
5
0,2
4
0,05
0,02
5.5 9
50
100
100
0,2
0,02
0,5
2
0,1
1
1
2
1
1
5
0,005
1
1
60
2
0,1
0,5
0,05
1
10
0,5
6
0,3
0,1
59
100
400
200
0,5
MPN/100 ml
5000
10000
Gi tr gii hn
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
BOD5 (20 C)
COD
Cht rn l lng
Asen
Cadmi
Ch
Clo d
Crom (VI)
Crom (III)
ng
Km
Mangan
Niken
St
Thy ngn
Thic
Amoniac (tnh theo N)
Tng nit
Florua
Xianua
Sulfua
Phenol
Du m khong
Du ng thc vt
Phot pho hu c
Phot pho tng s
Tricloetylen
Tetracloetylen
31
Coliform
32
Bq/l
0,1
0,1
33
Bq/l
1,0
1,0
Ch thch:
1
2
0,5
2
5
5
5
2
10
0,01
5
10
60
5
0,2
1
1
5
30
1
8
0,3
0,1
83
Cc tiu chun cht lng nc nu trn thng xuyn c thay i theo chiu
hng ngy cng kht khe hn, da vo kt qu cc nghin cu v c hc, y hc, thnh tu
mi trong lnh vc phn tch ha hc, phn tch sinh hc, kh nng kinh t k thut, phng
php x l nc v nc thi,... nhm mc ch m bo an ton cho sc khe con ngi v
h sinh thi mi trng nc ni ring cng nh h sinh thi t nhin ni chung.
3.6. X l nc thi
Ngun gy nhim mi trng nc quan trng nht l nc thi. Nc thi sinh
hot v nc thi cng nghip u cha cc tc nhn c hi gy suy thoi cht lng nc
sng, h, nc ngm. V vy, vic x l nc thi trc khi thi vo mi trng l cng vic
ti cn thit bo v ti nguyn nc ni ring v mi trng ni chung. C th ni hu ht
cc quc gia u c nhng quy nh c th v nng ti a cho php ca cc tc nhn gy
nhim trong nc thi khi thi vo mi trng. Tiu chun Vit Nam v mi trng, TCVN
59451995, chnh l tiu chun v nc thi ca Vit Nam.
3.6.1. Cc phng php sinh hc x l nc thi
Hu ht cc cht hu c trong nc thi c th tr thnh thc n cho vi sinh vt pht
trin. y l c s ca phng php sinh hc x l nc thi. Cc phng php sinh hc
thng c s dng x l cc loi nc thi cha nhiu cht hu c, nh nc thi sinh
hot, nc thi cng nghip thc phm, cng nghip thy sn, ch bin sn xut giy,...
C th s dng cc loi vi khun sau x l nc thi:
Vi khun hiu kh (aerobic): hot ng trong iu kin c oxy ha tan,
Vi khun k kh (anaerobic): khng hot ng c trong iu kin c oxy t do, s
dng oxy lin kt (v d oxy trong NO3, CO2,) hot ng,
Vi khun ty nghi (facultative): hot ng theo c ch hiu kh khi c oxy ha
tan; hoc c ch k kh trong iu kin ngc li.
Trong cc qu trnh x l sinh hc, vi sinh vt c th pht trin dng l lng trong
dung dch hoc pht trin trn cc vt bm (gi th).
Ty theo loi nc thi cn x l v cc iu kin khc nh kh hu, thi tit, a hnh,
kinh ph,... m la chn phng php, hoc kt hp cc phng php ny x l nc thi.
3.6.1.1. Cc phng php hiu kh
Trong qu trnh x l hiu kh, cc vi khun hiu kh d dng (ly cacbon t cc hp
cht hu c) oxy ha khong 1/3 cc hp cht hu c tan hoc dng keo trong nc thnh cc
sn phm cui n gin (CO2 + H2O) v chuyn ha 2/3 lng cht hu c cn li thnh t
bo vi sinh vt mi, phn ny c th loi b ra khi nc thi bng cch lng. Qu trnh ny
c th biu din bng cc phng trnh phn ng sau [13]:
Cht hu c + O2 CO2 + H2O + t bo mi
Trong iu kin hiu kh, vi khun t dng (ly cacbon t cc hp cht v c) c th
chuyn cc hp cht hu c c cha nit thnh nitrat qua cc phn ng sau:
Cht hu c cha N NH3 (phn hy)
Vi khun nitrat ha
Nitrat ha
NH3 + O2
NO2
NO3
Nitrat to thnh khng th chuyn ha thnh dng khc, tr khi mi trng chuyn
sang iu kin k kh (ch c oxy lin kt trong h), lc ny vi khun d dng s chuyn
NO3 to thnh N2:
Vi khun denitrat ha
NO2 N2 ( nitrat ha)
NO3
cng trong iu kin k kh, SO42 b kh thnh kh H2S c mi thi:
84
Vi khun khu sunfat
SO42
H2S
Theo phng php hiu kh, mt s k thut sau y thng c s dng:
K thut bn hot ha (activated sludge process)
y l k thut c s dng rng ri x l nc thi th v nc thi cng
nghip thc phm. Nc thi sau khi thu gom v sng lc s b loi cc cht rn l lng
c a vo b x l. Trong b x l, vi khun hiu kh c duy tr dng l lng trong
nc thi nh h thng cnh khuy c th c kt hp sc khng kh. Sinh khi to ra trong
qu trnh x l (t bo vi sinh vt sng v cht) c gi l bn hot ha (cn gi l bn
hot tnh). duy tr mt vi khun cao trong b x l, mt phn bn hot ha t b lng
c a ngc li vo b x l (bn hi lu). Phn bn thi cn li c lm kh (tch
nc) v tiu hy bng nhiu bin php khc nhau. Qu trnh ny c th loi dn 90% BOD,
40% nit v 60 90% coliform.
Sng lc s b,
loi cn th
Cn th
Lng ln 1
Khng kh
B x l
Lng ln 2
Kh trng
Khuy
Nc thi
x l
Nc thi
Bn hot
ha hi lu
Bn phn hy
H nn bn
Phn hy k kh
85
Kh thot ra
vo h thu kh
Nc thi x l
Lp ht
bn sinh hc
Nc thi vo
86
Trong k thut UASB, nc thi cn x l c a vo b x l k kh t pha y.
Trong b, dng nc thi i ln v gp mt lp cc ht bn to thnh do qu trnh sinh hc
trong b v c x l, ng thi sinh ra cc kh nh CH4, CO2,... Kh sinh ra to thnh dng
i lu trong b, gip to thnh lp cc ht bn sinh hc. Mt phn kh sinh ra bm vo cc
ht bn, lm chng ni ln nh b, ti y cc ht bn s va chm vi phu thu kh lp t
nh b lm bt kh tch khi ht bn. Ht bn tch khi bt kh li chm xung. Bt kh
tch ra c thu vo h thu kh ca b x l. Tc a nc thi vo b x l c khng
ch thch hp duy tr trng thi l lng ca lp ht bn sinh hc trong b.
3.6.1.3. Mt s phng php x l sinh hc thng dng khc
Tng bn
O2
Vi khun
hiu kh
Axt hu c v
cc sn phm kh khc ca
C, N, P, S
Sinh khi
Sinh
khi
Vng k kh
Vng ty nghi
To
Vng hiu kh
CO2
Gi
Vi khun k kh
Lp chng thm
87
cc nu trn, li rt kh loi khi nc sau khi x l, thm ch cn lm tng BOD ca
nc hn nhiu so vi phn BOD ca cc cht hu c c x l trong ao. Hiu qu x l
ca ao ty nghi ph thuc mnh vo iu kin kh hu, thi tit, c bit i vi cc nc
vng n i vo ma ng. Din tch xy dng ao ln, khng ph hp vi cc vng c
mt dn c cao.
K thut t ngp nc (wetland)
Cc vng t ngp nc t nhin hay nhn to, nh cc vng m ly, l mi trng
thch hp cho qu trnh sa lng cng nh hot ng ca vi khun x l loi nc thi
qua mt s cng on x l trc (ti lng cht nhim khng qu cao). Cc loi thc vt
thy sinh nh bo Nht Bn, c ui chn (cattail),... tham gia vo qu trnh x l lm sch
nc thi do bn thn thc vt hp th bt cc cht dinh dng (N, P) trong nc, thn v r
ca chng l gi th rt tt cho vi sinh vt pht trin v phn hy cht nhim hu c trong
nc thi. Ngi ta cn c th nui mt s s loi c n tp trong vng ngp nc tn
dng ngun thc vt pht trin, xem y l mt bin php h tr cho hiu qu x l nc thi
ca vng t ngp nc.
3.6.2. Cc phng php c l ha hc x l nc thi
C 4 phng php c l ha hc thng c dng x l nc thi:
Phng php lng v keo t
Phng php hp ph
Phng php trung ha
Phng php dng cht oxy ha
3.6.2.1. Phng php lng v keo t
Nc thi c a vo cc b cha lng cc cht rn. Thng thng cc cht rn
l lng lng rt chm hoc kh lng. tng tc lng, ngi ta thng dng cc cht gy
keo t nh:
Al2(SO4)3.nH2O (n = 13 18)
Hn hp Na2CO3 + Al2(SO4)3
FeSO4.7H2O
Ca(OH)2
NaAlO2,
3.6.2.2. Phng php hp ph
Phng php hp ph da trn nguyn tc cc cht nhim tan trong nc c th b
hp ph trn b mt mt s cht rn (cht hp ph). Cc cht hp ph thng dng l than
hot tnh dng ht hay dng bt, than bn sy kh, t st hot ha.
Cc cht hu c, cht mu, kim loi nng d b hp ph. Lng cht hp ph s dng
ty thuc vo kh nng hp ph ca tng cht v hm lng cht cn hp ph trong nc.
Trong nhiu trng hp ngi ta cn li dng kh nng hp ph ca st (III) hydroxit hoc
nhm hydroxit to thnh trong qu trnh keo t x l loi kim loi nng v cc cht
nhim hu c c hi trong nc.
3.6.2.3. Phng php trung ha
Nc thi c axt cao cn cho qua b cha vt liu lc c tnh kim nh vi, vi,
lmit, hoc dng nc vi, dung dch kim (NaOH, Na2CO3) trung ha.
Nc thi c tnh kim, dng axt long trung ha.
88
Trc khi trung ha cn chun b v tnh ton lng ha cht sao cho sau khi trung
ha pH ca mi trng t c gi tr mong mun.
3.6.2.4. Phng php oxy ha
Nhiu tc nhn nhim c hi trong nc thi c th c x l bng cch thm cc
cht oxy ha mnh vo nc. V d, nhiu cht hu c b oxy ha bi oxy khng kh, Cl2, O3,
H2O2, phn hy thnh cc cht hu c n gin v t c hi hn.
Qu trnh oxy ha cc cht hu c trong nc thi c th c thc hin nhit
thng, hoc nhit cao. Trong nhiu trng hp ngi ta cn s dng p sut cao
nng nhit x l ln trn 300C.
Cc tc nhn oxy ha ha hc thng c s dng kt hp vi cc cht xc tc, tia
UV, vi sng, siu m,... nng cao hiu qu oxy ha cht hu c.
Nhiu cht oxy ha mnh cn l cht kh trng tt, nn khi s dng chng oxy ha
cc tc nhn gy nhim trong nc th ng thi chng cng thc hin lun nhim v kh
trng cho nc v ngc li.
Cu hi
1. tan ca cht kh trong nc tng hay gim khi: a. Nhit tng? b. p sut tng?
2. Ti sao nng oxy ha tan c xem l thng s d on tnh trng nhim hu c
i vi cc ngun nc t nhin?
3. pH ca nc sng thng dao ng trong khong 5-8. Hy gii thch hin tng pH ca
nc sng cng tng khi cng n gn ca sng.
4. Thng s no trong s cc thng s sau c th tng t l vi s tng pH ca nc sng
gn ca sng: nhu cu oxy sinh ha (BOD5), nhu cu oxy ha hc (COD), c (TURBID),
dn in (EC), tng cht rn l lng (TSS), tng cht rn ha tan (TDS)? Gii thch.
5. C quan h no gia gi tr COD v BOD5 ca mt mu nc thi hay khng?
6. V sao cc loi ha cht bo v thc vt nhm c clo b cm s dng? Nhm ha cht ny
b cm s dng Vit Nam t nm no?
7. Dioxin c phi l thnh phn chnh ca Cht c mu da cam hay khng? Gii thch.
8. Vi sinh vt ch th nh gi tnh trng nhim sinh vt gy bnh ca nc l g?
9. Ti sao cc nc vng n i thng s dng thng s E. Coli nh gi cht lng nc
ung, trong lc cc nc vng nhit i li s dng thng s Tng coliforms?
10. Nc thi th thng c x l bng phng php no? Nguyn tc ca phng php
x l ny?
89
4.
90
Tng t trn cng dy khong vi n vi chc centimet, c gi l tng A, hay cn
gi l tng t mt. y l lp t cha nhiu cht hu c nht v cng l vng t c vi sinh
vt hot ng mnh nht. Ion kim loi v cc ht st trong tng A rt d b cun theo nc.
Tng t tip theo c gi l tng B, hay tng t ci. Tng ny tip nhn cht hu c, cc
loi mui, ht st t tng t mt. Tng C c to thnh t m phong ha (sn phm t
hnh thnh t).
Thc vt
91
quan trng ca t. Khong st c cng thc chung l nSiO2.Al2O3.mH2O; khong st
kaolinite c t l n:m = 2:2; khong st montmorillonite c t l n:m = 4:2; khong st illite l
dng trung gian ca 2 loi khong trn, nhng gn vi montmorillonite hn. Cc khong ny
hp th mnh cc cation nh Ca2+, Mg2+, Na+, K+, NH4+, nn cc cation ny c th khng b
nc ra tri m c gii phng dn vo t lm thc n cho cy.
Mt trong nhng sn phm cui cng ca qu trnh phong ha m l cc ht keo v
c. Cc ht keo ny ng mt vai tr rt quan trng trong t. Ht keo ny gi nc v cc
cht dinh dng cho thc vt hp th. Ngoi ra, cc ht keo t c bn cht v c cn hp th
cc cht c trong t, v vy chng ng vai tr nh nhng tc nhn lm gim c tnh ca
cc cht gy c cho thc vt. Bn cht v mt ca cc ht keo v c l cc yu t rt quan
trng xc nh nng sut sinh hc ca t.
S hp th cht dinh dng ca r cy thng lin quan n cc tng tc phc tp
vi nc v pha v c ca t. V d, cht dinh dng b cc ht keo v c gi phi vt qua
b mt phn cch khong/nc, sau l b mt phn cch nc/r cy. Qu trnh ny thng
b nh hng mnh bi cu trc ion v cc cht v c trong nc.
Bng 4.1. Hm lng cc nguyn t ha hc trong v t ( w/w) [6]
Oxy
47,2
49,0
Silic
27,6
33,0
Nhm
8,8
7,13
St
5,1
3,8
Canxi
3,6
1,37
Natri
2,64
0,63
Kali
2,6
1,36
Magi
2,1
0,6
Titan
0,6
0,46
Hydro
0,15
Cacbon
0,1
2,0
Lu hunh
0,09
0,08
Photpho
0,08
0,09
Nit
0,01
0,1
Nguyn t
92
Trong t cn cha mt s hp cht hu c hot ng sinh hc nh cc polysaccarit,
cc ng amino, nucleotic, cc hp cht hu c cha lu hunh, photpho.
iu rt ng ch l s c mt ca cc hp cht a vng ngng t (PAH), nh
fluoranthene, pyrene v chrysene trong t. Cc hp cht ny c xp vo loi cht c kh
nng gy ung th. Cc hp cht ny pht sinh trong t do c ngun t nhin (ng c chy)
ln ngun nhn to (t cht thi, hoc cc ngun thi gy nhim khc).
S tch t cc cht hu c trong t ph thuc nhiu vo nhit v lng oxy. cc
vng c nhit thp, cht hu c b phn hy sinh hc chm v tch ly trong t nhiu hn.
cc vng t ng nc c nhiu thc vt pht trin v xc thc vt, do khng c oxy
phn hy nn thnh phn hu c trong t c th ln n 90%.
Khi chit t bng hn hp ete v ru s thu c dung dch cha cc sc t bcarotein, chlorophyll v xanthophyll.
Bng 4.2. Cc loi hp cht hu c chnh trong t [15]
Loi hp cht
Thnh phn
Ghi ch
Mn
Phn cn li kh phn hy ca xc
thc vt. Ch yu cha C, H v O.
Saccarit
Hp cht hu c
cha N
Hp cht photpho
93
hp cht to thnh trong qu trnh phn hy. Do , t l nit/cacbon tng t 1/100 trong sinh
khi thc vt ti n 1/10 trong mn khi qu trnh mn ha kt thc. V vy, mn cha
nhiu hp cht nit hu c.
Mc d ch chim vi phn trm trong thnh phn ca t, nhng nhng hp cht
trong mn c nh hng mnh n tnh cht ca t:
Mn2+ + 2H2O
94
4.3.2. Khng kh trong t
Trong cc loi t thng thng, cc l xp cha khng kh chim khong 35% tng
th tch t. Thnh phn khng kh trong t hon ton khc khng kh bnh thng (cha
khong 21% O2 v 0,03% CO2 tnh theo th tch). Nguyn nhn ca s khc bit ny c gii
thch do s phn hy cc cht hu c trong t:
{CH2O} + O2 CO2 + H2O
Qu trnh ny tiu th oxy v to thnh CO2. Do hm lng oxy ca khng kh
trong t gim xung cn khong 15%, trong lc hm lng CO2 tng ln n khong vi
phn trm. S phn hy ny cng lm tng CO2 trong nc ngm, lm gim pH v lm tng
s phong ha cc khong cacbonat, c bit l khong canxi cacbonat. CO2 cn lm chuyn
dch cn bng hp th cc ion kim loi ca r cy [11]:
t}Ca2+ + 2CO2 + 2H2O t}(H+)2 + Ca2+(r cy) + 2HCO3
Khi qu trnh trao i cht gia t v kh quyn khng tt th bn cnh CO2, khng
kh trong t cn cha cc kh khc nh NO2, NO, H2, CH4, C2H4, H2S.
4.4. Dch t
Dch t l phn nc trong t cha cc cht tan to thnh t cc qu trnh ha hc
v sinh hc trong t, cng nh t cc qu trnh trao i gia t vi thy quyn v sinh
quyn. Dch t vn chuyn cc cht ha hc n v i khi cc ht t. Ngoi tc dng cung
cp nc cho s pht trin ca thc vt, dch t cn to iu kin cn thit cho qu trnh trao
i cc cht dinh dng gia r cy v cc ht t.
Rt kh thu c dch t v phn ln dch t c gi trong cc mao qun hoc to
thnh lp mng mng trn b mt ht t. Mt trong nhng cch trc tip ly dch t l
thu nc r t t. Ngoi ra, c th tch dch t t t m bng cch thay th nc vi cc
cht lng khng trn ln vi nc, hoc dng cc bin php c hc nh ly tm, nn p hay x
l bng chn khng. Hu ht cc cht khong ha tan trong dch t tn ti dng ion.
Cc cation ch yu thng l H+, Ca2+, Mg2+, K+, Na+. Cc ion Fe2+, Mn2+, Al3+
thng ch c mt vi nng rt thp, chng thng di dng hydrat ha nh FeOH+,
hay dng to phc vi cc hp cht hu c trong mn.
Cc anion trong dch t thng gp l HCO3, CO32, SO42, Cl v F. Cc anion
cng c th to phc vi cc ion kim loi, nh AlF2+. Cc cation v anion a ha tr c th kt
hp to thnh cc cp ion hoc cc hp cht nh CaSO4, FeSO4.
95
4.5.2. iu chnh axit ca t
Hu ht cc loi thc vt ch pht trin tt trn t c pH gn trung tnh.
t chua thng c x l bng vi hoc CaCO3:
t}(H+)2 + CaCO3 t}Ca2+ + CO2 + H2O
cc vng c lng ma thp, t c th c mi trng kim do cha cc mui baz.
C th x l t kim bng mui nhm hoc st sulfat, cc mui ny khi tan vo nc th b
thy phn v to ra mi trng axit.
2Fe3+ + 3SO42 + 6H2O 2Fe(OH)3 (r) + 6H+ + 3SO42
Cng c th s dng lu hunh x l t kim. Vi khun trong t oxy ha lu
hunh thnh axit sulfuric. y l mt phng php c hiu qu v mt kinh t, do lu hunh
s dng y chnh l sn phm ph rt di do ca cng ngh tch loi lu hunh ra khi
nhin liu ha thch (nhm mc ch gim thiu nhim khng kh do SO2).
4.5.3. Cn bng trao i ion trong t
O H Cl
M OH2
96
Lc ny anion nh HPO42 c th thay th v tr ca OH lin kt trc tip ln b
mt oxit:
O
O
M OH + HPO42
M OPO3H2 + OH
97
4.6.1.1. Nit
Hnh 4.2 trnh by s chuyn
n ha ca nit trong t. Trong hu ht cc loi t, trn
90% nit tn ti di dng nit hu c. Cc hp cht hu c cha nit l cc sn phm s cp
ca qu trnh phn hy xc ng, thc vt. Cc sn phm ny cui cng b phn hy thnh
NH3, NH4+, sau b oxy ha di tc dng ca cc vi khun trong t thnh NO2 ri NO3.
.
Phn m
Nit c c nh
do sm chp hoc
cc m chy
N2
Thc vt
c nh
m
ng vt
Xc thc vt
N2O
Phn
Nc tiu
Xc
N hu c
nitrat ha
R cy
hp th
NO2
NO3
Nitrat ha
NH4+
Trao i ion,
+
NH4+ {t}
Gi NH4
98
th b ng c do NO2 sinh ra t qu trnh kh nitrat. Trong thc t, ngi ta ghi nhn
nhiu trng hp t vong do nguyn nhn ny.
Khong 30 n 40% [15] lng nit c thc vt hp th l nit tng hp c lin
quan n cc ngun nhn to, bao gm cc loi phn bn, nit c nh c t vic t nhin
liu c cha nit v c vic tng cng canh tc cc cy h u c kh nng c nh m.
Trc khi c phn bn nhn to cha nit, nit trong t c cung cp ch yu t qu trnh
c nh m ca cc cy h u. Vi khun cng sinh trn r cc loi cy ny (u tng, c
linh lng, c ba l,) c kh nng c nh nit t kh quyn. Lng nit c nh c qua
con ng ny cng rt ln, 10 pound/mu Anh.nm ( 11,2 kg/ha.nm) [15], tng ng
vi lng nit t phn bn nhn to s dng trong nng nghip.
Vic s dng nhiu phn bn nit gy ra mt s hu qu v mt mi trng. Cc
hp cht ca nit b cc vi sinh vt trong t chuyn ha thnh N2O, NO v NO2 gy nhim
khng kh. Ngun nc mt v nc ngm cc vng nng nghip c th b nhim do
nitrat. Hu qu ca cc tc nhn gy nhim ny c trnh by trong cc chng v
nhim khng kh v nhim nc.
4.6.1.2. Photpho
Mc d ch chim mt t l nh trong thnh phn sinh khi thc vt, nhng photpho l
cht dinh dng khng th thiu c i vi thc vt. Cng nh nit, photpho ch c cy
trng hp th di dng v c. Thc vt hp th cc dng octophotphat khc nhau. pH ca
99
(hyperaccumulate) niken v ng. Mt trong nhng v d in hnh cho hin tng ny l loi
cy Aeolanthus biformifolius DeWild, pht trin trn vng t c hm lng ng cao vng
Shaba, Zaire c th tch ly n 1,3% ng tnh theo khi lng kh, do hoa ca n c
gi l Hoa ng.
Hin tng tng tch ly mt s nguyn t kim loi ca thc vt lm ny sinh
tng s dng thc vt c kh nng tch ly cao x l t b nhim kim loi. Ci bp
Trung Hoa (Brassica juncea v Brassica chinensis) khi pht trin trn t b nhim uranium
c th tch ly n 5 mg uranium trong 1 g bp ci kh . c bit khi thm citrat vo t, ion
ny s to c phc tan vi uranium nn thc vt cn c th tch ly c mt lng
uranium cao hn.
Phn c thm: Phn bn [15]
Phn bn dng trong nng nghip cha cc thnh phn chnh l nit, photpho v
kali. Ngoi ra, phn bn cn c th cha magi, sulfat v cc nguyn t vi lng. Phn
bn c k hiu bng cc con s ln lt ch thnh phn trm (w/w) ca nit (tnh
theo N), photpho (tnh theo P2O5) v kali (tnh theo K2O). V d, phn bn 6-12-8 cha
6% N, 12% P2O5, 8% K2O. Phn chung c thnh phn gn tng ng vi phn 0,50,24-0,5. Phn chung cn c phn hy sinh hc v gii phng ra cc cu t v
c thc vt c th hp th c (NO3, HxPO4x-3 v K+).
Phn nit: hu ht cc loi phn nit ngy nay u c tng hp da vo
phn ng:
N2 + 3H2 2NH3
khi c mt xc tc thch hp nhit 500C, p sut 1000 atm.
C th a trc tip NH3 vo t v n c th tan trong nc to ra ion amoni,
nhng do NH3 l mt kh c, nn phi dng thit b c bit cho mc ch ny. Trong
mt s trng hp, ngi ta s dng dung dch NH3 30% (w/w) thm trc tip
vo nc thy li.
Phn nit thng c trn th trng l amoni nitrat (NH4NO3) dng ht nh
c ph mt lp cht chng m. Amoni nitrat cha 33,5% nit. Mc d thun tin cho
vic s dng, nhng khi sn xut v bo qun loi phn ny cn phi tun theo cc ch
an ton nghim ngt v NH4NO3 d pht n. Hn hp amoni nitrat v du nhin liu
l mt loi cht n thng c s dng trong xy dng v khai thc .
Bn cnh amoni nitrat, ngy nay ur l dng phn nit c dng kh ph bin.
Phn ur c tng hp da vo phn ng:
CO2 + 2NH3 CO(NH2)2 + H2O
Mt s hp cht cng c dng lm phn bn nit nh natri nitrat, canxi nitrat,
kali nitrat, amoni photphat, amoni sulfat. Cc nitrat kim loi kim c xu hng kim
ha t, trong lc amoni sulfat li lm chua t
Phn ln: nhiu loi phn ln c sn xut t cc loi khong photphat.
Trong , fluorapatite, Ca5(PO4)3F, l loi khong c s dng nhiu nht. Thc vt
khng hp th c photphat trong fluorapatite. Khong ny thng c x l bng
axit photphoric hay axit sulfuric sn xut supephotphat:
2Ca5(PO4)3F(r) + 14H3PO4 + 10H2O 2HF(k) + 10Ca(H2PO4)2.H2O
2Ca5(PO4)3F(r) + 7H2SO4 + 3H2O 2HF(k) + 3Ca(H2PO4)2.H2O + 7CaSO4
Supephotphat tan trong nc tt hn fluorapatite nhiu. Sn phm ph HF ca
cc phn ng trn c th gy nhim khng kh.
100
4.7. S xi mn v thoi ha t
t l mt ngun ti nguyn rt nhy cm. t c th b xi mn do nc, gi, hoc b
thoi ha n mc khng th s dng cho nng nghip c.
4.7.1. Xi mn t
Nc v gi u c th gy ra xi mn t. Tuy vy, xi mn do nc thng xy ra
ph bin v mc cao hn. Hng nm, sng Mississippi xi mn hng triu tn t tng
mt v cun chng ra bin. Mt phn ba t tng mt M b xi mn v cun tri ra i
dng t khi bt u c hot ng canh tc trn lc a ny. Hin nay, s liu tnh ton cho
thy, trong mi nm, mi mu Anh (1 acre 4047 m2) M b mt i 14 tn t tng mt,
mt tc xi mn rt ng phi ch .
Nguyn nhn ch yu ca tnh trng t b xi mn l hot ng canh tc khng hp
l. Xi mn xy ra rt mnh cc ng rung trng cy theo lung. Khong t trng khng
c ph thc vt gia cc lung rt d b nc hoc gi cun i. Ngoi ra, vic t chc thm
canh lin tc trong nhiu nm, khng dnh thi gian cho qu trnh t khi phc, cng lm t
tr nn kit qu v v vy duy tr nng sut phi tng lng phn bn s dng.
Xi mn do gi thng xy ra cc vng t cao b nh hng ca tnh trng kh
hn. ngn chn tnh trng xi mn t do gi, c th trng c bo v lp t tng mt.
B r ca c l tc nhn chnh bo v v mt c hc cho lp t tng mt. Mt s bin php
khc cng ang c p dng trong nng nghip chng xi mn, v d bin php trng
tip v ma mi trn phn t canh tc ca nm trc nhng khng loi b cc loi rm r,
thn cy cn li ca v ma trc; bin php trng rung bc thang, quy hoch rung theo
ng vin cao .
Trng cy ly g l mt bin php va chng c xi mn hu hiu,va mang li li
ch kinh t cao. Bng cch chn ging tt, sn lng sinh khi kh thu c hng nm trn
mt hecta c th ln n 30 tn, khong 50% (w/w) sinh khi ny l cellulose. C th thy
phn cellulose sn xut glucose dng lm thc phm, hoc ln men glucose sn xut ru
dng lm nhin liu (gasohol) hay dng cung cp ngun cacbon v nng lng cho men s
dng trong quy trnh sn xut protein.
4.7.2. Sa mc ha
Sa mc ha l qu trnh gn lin vi tnh trng bc mu, hn hn, t khng cn kh
nng nui sng cy trng. Nguyn nhn ch yu ca tnh trng sa mc ha trn ton cu l cc
hot ng ca con ngi. Nui th gia sc n c nhng vng t kh hn v cn ci l mt
101
trong nhng nguyn nhn ng ch ca hin tng sa mc ha. Achentina, Sahara,
Uzbekistan, vng Ty Nam nc M, Syria v Mali l cc vng t hin nay ang b sa mc
ha mnh do cc hot ng nhn to.
Mt cch tng qut, sa mc ha l qu trnh c lin quan n rt nhiu yu t nh, xi
mn, s thay i thi tit, tnh trng kh hn, gim s mu m v hm lng mn, thoi ha
trong thnh phn ha hc ca t.
Nn ph rng l mt vn c lin quan n tnh trng sa mc ha. Nn ph rng
ang xy ra mc ng bo ng, c bit l vng rng nhit i, ni c mt hu ht
cc loi ng v thc vt ang tn ti hin nay trn Tri t. Cng vi s bin mt ca cc
loi ny, nn ph rng cn dn n s suy thoi t do xi mn v tht thot cht dinh dng.
4.7.3. t v ti nguyn nc
Bo tn t c lin quan cht ch v trc tip n vic bo v ti nguyn nc. Hu
ht lng nc ngt trn b mt Tri t u xut pht t nc ma ri trn mt t. Vng
t thu nc ma trc khi chy vo sng sui c gi l vng lu vc.
Tnh cht v tnh trng t trong lu vc do khng ch c nh hng quyt nh
n tnh cht ca nc m cn ng vai tr quan trng trong vic gi nc. Lu vc quyt
nh hng, tc dng chy, v mc thm nc vo cc ti nc ngm. Tc dng
chy qu ln, s lm hn ch qu trnh thm, gy ra l qut, lm xi mn t.
Cc bin php ci thin kh nng s dng t vng lu vc thng c thc hin
nhm mc ch hn ch s xi mn t. C nhiu bin php thc hin mc ch ny nh,
iu chnh dc ca lu vc; to c cu bc thang; xy ng dn nc; to h cha.
ng dn nc c th c ph c hoc cc loi cy c kh nng cn nc. To hnh lang
cy xanh theo cc ng vin cao , trng rng v kim sot hot ng chn th sc vt
cng c tc dng va bo tn t va bo tn c ti nguyn nc.
102
hng nm c khong 10 20% sn lng lng thc b su bnh ph hi), lng ha cht bo
v thc vt c s dng trong nng nghip ngy cng tng. Trung bnh c khong 50%
lng thuc tr su c phun ri xung t, tn ti trong t v b li cun vo chu trnh
tcyng vtngi.
Trn th gii hin nay ang s dng khong trn 1000 loi thuc bo v thc vt,
chng b phn hy trong nc rt chm (t 6 thng n 2 nm) nn to ra d lng ng k
trong t. V d: d lng DDT sau khi phun mt nm l 80%, lindan l 60%, aldrin l 20%...
V vy, d lng ca cc loi thuc tr su trong t, c bit l trong cc sn phm nng
nghip c nhiu t chc quc t quan tm [6].
Cc loi thuc tr su, thuc dit c b phn hy trong t, nhng qu trnh phn hy
ca cc loi ha cht bo v thc vt ny l khng ging nhau v ph thuc nhiu vo iu
kin mi trng, s c mt ca cc loi vi sinh vt t,... Do , nh hng ca chng n
mi trng cng khc nhau.
Hin nay, nhiu quc gia yu cu phi cng b r cc thng tin v kh nng v qu
trnh phn hy trc khi cp php lu hnh cc loi thuc tr su mi. Cc yu t quan trng
thng c xem xt l, s hp ph thuc tr su ca t; kh nng ra tri thuc tr su vo
cc ngun nc (lin quan n kh nng gy nhim ngun nc); nh hng ca thuc tr
su n h sinh vt v vi sinh vt t; kh nng phn hy v to thnh cc sn phm c hi
hn.
Kh nng b hp ph vo t l yu t quan trng nht nh hng n tc v mc
phn hy ca cc loi thuc tr su. Kh nng b hp ph v tc phn hy li ph thuc
vo nhiu yu t khc nh, tan, bay hi, in tch, phn cc, khi lng v kch
thc phn t.
Qu trnh phn hy cc loi thuc tr su trong t xy ra ch yu nh ba con ng:
phn hy ha hc, phn hy quang ha v quan trng nht l phn hy sinh hc.
4.8.1.3. Ch ti tiu
Bn cnh vic s dng phn bn ha hc, ha cht bo v thc vt, ch ti tiu
bt hp l cng c th lm bin i thnh phn ha hc v tnh cht c l ca t.
Cc h thng ti tiu hot ng mnh trong ma kh c th lm h thp mc nc
ngm dn n nguy c xm nhp mn vo nc ngm.
Mt khc, ti qu nhiu nc c th gy ngp ng, xi mn, ra tri.
Mt trong nhng hu qu ng quan tm ca vic ti khng hp l l s mui ha
t (salinization of soil). l hin tng tch t cc loi mui khong tan c trong nc
trn b mt t. Hin tng mui ha lm gim nng sut cy trng, trong mt s trng hp
cn lm mt kh nng s dng ca t trong nng nghip do thc vt khng th hp th nc
trong t b nhim mui nng.
Nguyn nhn ca hu ht trng hp t canh tc b mui ha l do ti qu nhiu
nc, nhng khng c ch tiu thot hp l.
Nc thy li cng nh nc ma u c cha mt lng mui tan nh. Do nc b
bay hi, nn nng mui tan trong phn nc cn li s tng ln, nu nc b bc hi ht,
mui s cn li trn lp t b mt. cc vng t kh hn, ti qu nhiu cho t m khng
c ch ra v tiu thot thch hp th mui s tch t ngy cng nhiu trn b mt t lm
xut hin hin tng mui ha.
Ngi ta c tnh, khong 20% vng t nng nghip thng xuyn s dng nc
ti b nh hng bi hin tng mui ha, mt na trong s c nh hng ng k
n nng sut cy trng.
Hin tng ny cng c th xy ra mt s vng t bn kh hn v c mc nc
103
ngm gn vi mt t (< 3 m). Lc ny, nc ngm s thm ln b mt do lc mao qun v
bay hi, li mui khong trn mt t.
Hin nay, hin tng mui ha ang l vn rt ng lo ngi i vi nhiu vng t
canh tc trn th gii, v d vng Trung ng, vng tho nguyn pha Bc Trung Quc, vng
lu vc sng Colorado,...
khc phc hin tng mui ha, c th thc hin vic ra t bng cch cho nc
ngp trn vng t, sau tiu nc li cun mui i. Cch x l ny rt c hiu qu vi
t b mui ha, nhng c kh nng gy nhim cho cc ngun nc trong khu vc do phi
nhn mt lng mui tng thm rt ln.
104
hu c d bay hi (volatile organic compounds VOC) nh benzene, toluene, xylene,
diclorometan c pht hin trong t gn cc khu cng nghip
hn ch ngun gy nhim do cc cht thi rn, ngi ta phi x l cht thi rn
mt cch nghim ngt nh phn loi cc cht thi, thu hi v ti s dng cht thi. Cc cht
thi c hi nguy him phi c thiu t hoc chn ct h chn theo ng k thut, c
lp ngn cch vi t, c lp bao ph b mt, c ng thot v tiu nc b mt..., hn ch
khai thc ba bi, s dng hp l cc vng m khai thc nhm hn ch nhim t.
4.8.3. Mt s phng php x l t b nhim
Hin c nhiu phng php khc nhau x l t b nhim. Cc phng php ny
thng c chia thnh hai nhm chnh, nhm cc phng php x l ti ch v nhm cc
phng php x l t b nhim sau khi bc khi v tr [9].
Do t thng b nhim do nhiu tc nhn khc nhau, nn x l thng phi s
dng kt hp nhiu phng php. X l t b nhim do thng rt tn km v mt
nhiu thi gian.
4.8.3.1. X l ti ch (in-situ)
Khi s dng cc phng php x l ti ch, t nhim khng b o bi chuyn
n ni tin hnh vic x l, do nguy c pht tn cht nhim sang cc v tr mi c
hn ch ti a. C nhiu phng php x l thuc nhm ny:
Phng php bay hi (volatilization): dng lung khng kh to ra do h thng qut
thi vo t qua cc ng hoc li sc kh lm bay hi cc cht nhim c trong t. Cht
nhim bay hi c th c hp th bng than hot tnh thu hi. Phng php ny thng
dng vi cc cht nhim hu c d bay hi.
Phng php phn hy sinh hc (biodegradation): da vo cc vi sinh vt c sn
trong t nhin phn hy cc cht gy nhim. Tuy nhin hiu qu x l t yu cu,
ngi ta cn to iu kin gia tng mt vi sinh vt v hot tnh ca chng. Nhiu yu t
nh hng n hiu qu x l bng vi sinh vt, nh m, nhit , pH, cht dinh dng v
cc chng loi vi sinh vt khc cng c mt trong mi trng. Thng thng qu trnh phn
hy sinh hc xy ra tt trong iu kin mi trng hiu kh, pH trong khong 5,5 n 8, tt
nht l gn bng 7, nhit trong khong t 20 n 40C.
Cn ch rng, mt chng vi sinh vt thng ch c th phn hy c mt hoc mt
s cht gy nhim no v khng c tc ng i vi cc cht gy nhm khc c mt
trong mi trng. Ngoi ra, vi sinh vt cng c th ch c th phn hy c mt dng ca
cht gy nhim m khng th phn hy c cc dng cn li ca cht .
Phng php x l bng thc vt (phytoremediation): thc vt c dng x l
t v nc b nhim rt hiu qu. C hng trm loi thc vt c th s dng vo mc ch
ny. V d, hoa hng dng c th hp th urani, mt s loi dng x c th hp thu asen,
nhiu cy c vng ni c th hp thu mnh km, cy m tc hp th ch, c ba l hp th du,
cy dng phn hy cc loi dung mi s dng git kh.
Gn y ngi ta pht hin thy mt loi dng x c tn khoa hc l Pteris vittata c
kh nng hp th rt mnh asen. V vy, loi dng x ny c s dng rt hiu qu x
l t b nhim asen vng min Trung Florida. Hiu sut hp th asen ca loi dng x
ny c th ln n 1422 7526 mg asen/kg thc vt.
Phng php ngm chit (leaching): s dng nc kt hp vi cht hot ng b
mt (lm gim sc cng b mt, tng kh nng thm) ngm v chit cht gy nhim ra
khi t. Nc r do qu trnh x l c thu gom bng h thng thu gom, sau c x l
ring. Phng php ny t c s dng do cn dng rt nhiu nc x l, ng thi lm
105
pht sinh mt lng nc thi (nc r) ln phi x l rt tn km.
Hiu qu x l bng phng php ngm chit ph thuc vo nhiu yu t khc, nh
thm nc, xp, ng nht, cu trc v thnh phn khong ca t.
Phng php c nh cht nhim bng dng in (vitrification): cn c gi l
phng php thy tinh ha. Ngi ta s dng dng in ng rn v c nh cht gy
nhim trong t. Bng phng php ny, cht nhim c th c c nh trong mt thi
gian di n 10.000 nm. Phng php ny t c s dng trong thc t, do chi ph x l cao
v phi s dng mt lng ln in nng.
Phng php c lp (isolation/containment): cht gy nhim trong t b c lp
ti ch, bng cch to vch ngn bao quanh bng vt liu chng qu trnh di chuyn ca cht
gy nhim ra mi trng xung quanh. Vt liu c s dng lm vch ngn thng l t
st. tng kh nng hp th v ngn chn s di chuyn ca cht gy nhim hu c, t st
thng c trn thm cht ph gia hot ng b mt (t st trn ph gia hot ng b mt
c gi l t st hu c organoclays).
Phng php x l th ng (passive remediation): phng php ny li dng cc
qu trnh xy ra mt cch t nhin, nh cc qu trnh bay hi, thng kh, phn hy sinh hc,
phn hy do nh sng phn hy cc cht gy nhim. Phng php x l th ng n
gin, r tin, ch yu cu vic theo di v quan trc. Cc yu t v kh nng bay hi, hp ph,
phn hy sinh hc, phn hy do nh sng, kh nng thm ca t, mc nc ngm, kh nng
thm v bn cht ca cht gy nhim.
4.8.3.2. X l t b nhim sau khi bc khi v tr
t b nhim c o bc ln x l ngay ti hin trng hoc c vn chuyn
n khu vc x l ring. Do vic o bc t v vn chuyn t sang v tr x l khc, nn cc
phng php x l thuc nhm ny c nguy c gy pht tn cc cht gy nhim ra mi
trng.
Phng php x l bng mt t (land treatment): t nhim c o ln v ri
trn mt b mt t khc phn hy cc cht gy nhim bng cc qu trnh phn hy sinh
hc, phn hy do nh sng xy ra mt cch t nhin. nng cao hiu qu ca qu trnh x
l, ngi ta phi chun b sn mt bng vng t dng x l, nh sng lc loi b ,
sn, pH ca t c iu chnh n gn bng 7, thm cht dinh dng thch hp vo t
h tr cho hot ng phn hy v pht trin ca h vi sinh vt. B bao c xy dng quanh
khu vc bi x l, nhm hn ch nh hng ca nc chy trn.
t b nhim c th c trn thm vi loi t khc v ri trn b mt khu vc x
l thng kh tt v to iu kin tip xc tt hn cho vi sinh vt s dng.
Phng php nhit (thermal treatment): t nhim c o ln v cho tip xc
vi nhit, thng x dng l t cp nhit. Nhit cao lm phn hy v bay hi cc cht
gy nhim. Hi bay ra c thu gom c dn vo l t hoc dn sang h thng hp th
bng dung mi.
Phng php trn vi nha ng asphalt (asphalt incorporation): trong phng
php ny, t b nhim c trn vo hn hp nha asphalt nng lm ng. iu kin
nhit cao trn hn hp asphalt, cht gy nhim c th b bay hi, phn hy, phn
fconf li b c nh trong khi nha ng asphalt.
Phng php ng khi (solidification/stabilization): thm cht ph gia thch hp
vo t b nhim c bc ln c nh cc cht nhim trong t, sau chn lp
ton b khi t x l. Phng php ny ch hn ch c s di chuyn ca cht gy
nhim, m khng phn hy trit c chng. y l phng php thng c s dng
vi trng hp t b nhim cc cht v c.
106
Cu hi
1. Ti sao thng xy ra s di ng ca st v mangan trong t b ngp ng?
2. Mn nh hng th no n tnh cht ca t?
3. Ti sao c th dng lu hunh ci to t kim?
4. C th s dng thc vt x l t b nhim mt s kim loi nng hay khng?
5. Vic bo tn t c lin quan th no n vic bo tn ngun ti nguyn nc?
6. Hot ng nng nghip c nh hng th no n tnh trng xi mn t?
7. Nguyn nhn ca hin tng mui ha t v cch khc phc?
8. Ti sao nhiu loi thc vt khng th pht trin c trn t b mui ha?
9. Phng php c lp v phng php bc v chn lp x l t b nhim khc
nhau th no?
10. t st hu c l g? Ti sao li dng t st hu c lm lp vch ngn trong
trng hp t b nhim cc cht hu c?
107
5.
5.2. c hc mi trng
c hc mi trng l ngnh nghin cu v s tn ti v nh hng ca cc ha cht
c i vi mi trng [10].
Mc d theo nh ngha ny, i tng nghin cu ca c hc mi trng bao gm
c cc cht c c ngun gc t nhin nh nc c ca ng vt, c t ca vi khun, c t
thc vt, nhng trong thc t ngnh ny ch thng tp trung quan tm n cc cht c c
ngun gc nhn to.
c hc mi trng thng c chia thnh 2 ngnh nh:
108
Bng 5.1. Cc nguyn t c hi trong nc thin nhin v nc thi [8]
Nguyn t
As
Ngun thi ra
Thuc tr su
Cht thi ha hc
Tc dng gy c
c, c kh nng gy ung th
c, lm o ln vai tr sinh ha ca cc
enzim; gy cao huyt p, suy thn, ph hy
Cht thi cng nghip m kim loi
cc m hng cu. Gy c cho ng thc
T cc ng dn nc
vt di nc
Cht thi cng nghip m
Cd
Be
Cng nghip v tr
Gy ng c cp tnh v mn tnh; c kh
nng gy ung th
Cr
Cu
Florua
Pb
Hg
Mn
Mo
Se
Zn
c, c bit vi mt s loi cy
Tc ng ca VS vt ln khong
kim loi pE nh
Cht thi cng nghip
Cc ngun t nhin
Cc ngun a cht t nhin
Than , lu hunh
Cht thi cng nghip
Cng nghip m
H thng ng dn
109
Mi trng
DDT
10 nm
TCDD
9 nm
Atrazine
25 thng
Nc
Benzoperylene (PAH)
14 thng
Phenanthrene (PAH)
138 ngy
Carbofuran
45 ngy
Nc
110
hp cht loi ny c thi gian bn phn hy trong mi trng rt ngn. Tc thy phn ca
cc ha cht trong mi trng nc ph thuc vo nhit v pH. Tc thy phn tng khi
tng nhit . Tc ny cng cao trong mi trng pH rt thp hoc rt cao.
Thy phn
Quang phn
S
(OC2H5)2
NO2
Parathion
Diethylphosphorothioate
S
O
(OC2H5)2
(OC2H5)2
O
NO2
Paraoxon
P O
+
HO
NO2
para-nitrophenol
Hnh 5.1. nh hng ca nng (quang phn) v ma (thy phn)
n s phn hy ca parathion
111
Cc cht d tan trong nc s b nc chy trn ra tri v thm xung t lm
nhim nc ngm. V d, trc y atrazine l mt loi thuc dit c c s dng rt ph
bin M, cc nghin cu sau cho thy rng 92% nc cc h c nghin cu u c
cha atrazine. Atrazine tan nhiu trong nc nhng li t b t hp th, nn thm xung t
v i vo cc ti nc ngm. Nghin cu thc a cho thy, nc ngm cc khu vc c s
dng atrazine u b nhim loi ha cht ny [10].
H s tch ly
DDT
127000
TCDD
39000
Endrin
6800
Pentachlorobenzene
5000
Lepthophos
750
Trichlorobenzene
183
112
ny ch khuch tn t t n c quan ch gy c khi phn m cha cht c trong c th
b s dng vo mc ch khc; v d, khi m b chuyn ha trong thi k chun b sinh sn.
V vy, nhiu trng hp mc du trong c th sinh vt tch ly sn mt lng ln cc cht
c trong m, nhng sinh vt cha h b tc hi, ch n khi bc vo tui chun b sinh sn
th chng mi b ng c v cht. Ngoi ra, cc cht c loi ny cn c th di chuyn t sinh
vt m sang sinh vt con qua trng, sa v gy c cho sinh vt con.
Hnh 5.2. Tng quan gia hm lng cht bo trong c th ca nhiu loi ng vt h
Ontario (thuc Ng i H) v hm lng PCBs trong ton b c th [10]
113
ly sinh hc thp hn nhiu gi tr d tnh da vo tnh a du ca chng.
Bng 5.4. Gi tr phn tch v gi tr tnh ton ca h s tch ly sinh hc trong c
ca mt s ha cht c kh nng chuyn ha sinh hc khc nhau
H s tch ly sinh hc
Chemical
Kh nng chuyn
ha sinh hc
D on
Xc nh
Chlordane
Thp
47900
38000
PCB
Thp
36300
42600
Mirex
Thp
21900
18200
Pentachloro-phenol
Cao
4900
780
Tris(2,3-dibromo-propyl)phosphate
Cao
4570
5.5. c tnh
5.5.1. c cp tnh
c cp tnh c nh ngha l c th hin sau khi phi nhim mt thi gian
ngn vi cht c.
Thng thng ch c th gp cc trng hp ng c cp tnh i vi ng vt v
ngi trong cc s c (v d: tai nn giao thng lm cht c r r t phng tin vn chuyn
vo khng kh, t, sng h,...) hoc do vic s dng ha cht thiu cn thn (v d: phun
thuc tr su bng my bay khng ng v tr).
c tnh ca mt cht thng c c trng bng cc i lng nh LC50 v LD50.
114
Mi trng M (US-EPA) yu cu phi th nghim trn t nht 8 loi khc nhau trong nc
ngt v nc mn (16 th nghim) bao gm c, ng vt khng xng sng v thc vt xy
dng tiu chun cht lng nc cho mi loi ha cht.
Bng 5.5. Phn loi c theo Hodge & Sterner [24]
Phn loi
c
LD50 (n ung)
Cp c (chut - liu n)
mg/kg
LC50 (h hp)
(chut - phi
nhim 4 gi)
ppm
Cc c
<1
< 10
<5
1 grain 0,0648
g
Rt c
1 50
10 100
5 43
4 ml
Kh c
50 500
100 1000
44 340
30 ml
c nh
500 5000
1000 10.000
350 2810
600 ml
Thc t
khng
c
5000 15.000
10.000
100.000
2820 22.590
1 lt
t c hi
15.000
100.000
22.600
1 lt
Cp c
i vi ngi 70 kg
Siu c
1 grain 0,0648 g
Cc c
5 50
4 ml
Rt c
50 500
30 ml
Kh c
500 5.000
30 600 ml
c nh
5.000 15.000
600 1.200 ml
Thc t khng c
> 15.000
> 1200 ml
Chim/ .vt c v
LD50 (mg/kg)
Cp c
V d v cht c
> 100
> 5000
Tng i khng c
Bari
10 100
500 5000
t c
Cadmi
1 10
50 500
Rt c
1,4-Dichlorobenzene
<1
< 50
Cc c
Aldrin
5.5.2. C ch gy c cp tnh
Cc cht c trong mi trng thng th hin c tnh cp tnh qua nhiu c ch
115
khc nhau. Di y s trnh by v d v mt s c ch gy c ca mt s cht c ha hc
thng gp hin nay.
c ch cholinesterase: Tc dng c ch cholinesterase l c ch gy c cp tnh
thng gp ca cc thuc tr su nhm c clo, c photpho v nhm carbamate. Hin tng
ng c cp tnh do c ch cholinesterase c v chim do vic s dng thuc tr su loi ny
trong nng nghip cng nh trong cc mc ch khc rt thng gp hin nay.
Hn m: Cc ha cht cng nghip thng gy ng c cp tnh (c bit i vi
vi ng vt thy sinh) biu hin di dng hn m. Hn m xy ra khi ha cht c tch ly
trong mng t bo gy nh hng n chc nng hot ng bnh thng ca mng. Biu hin
thng thy ca s hn m l tnh trng hot ng l , gim phn x vi cc kch thch bn
ngoi, thay i mu da ( c). B hn m ko di c th dn n t vong. ng vt b ng
c, hn m nhng cha cht, s hi phc khi cc ha cht c b o thi khi c th.
Khong 60% cc loi ha cht cng nghip tht thot vo mi trng nc th hin
c tnh cp tnh thng qua tc dng gy hn m. Cc ha cht loi ny thng c i vi
nhiu loi khc nhau v u thng l cc loi hp cht a du do c th tch t lp m
trn mng n nng bin i chc nng ca mng. Cc ha cht gy c qua tc
dng gy hn m thng gp l cc loi ru, keton, benzen, ete v andehyt.
Tc ng vt l: Cc s c mi trng gy ra ng c cp tnh theo kiu tc ng
vt l thng gp nht hin nay l cc s c gy ra do du trn. Cc vt du trn trn b mt
nc bm vo v to thnh mt lp bao ph cc loi ng vt hot ng vng mt nc
(nh chim, ng vt c v bin,).
Cc con vt b nn thng cht do mt nhit. C th cc loi ng vt c lng thng
c kh nng chu lnh trong nc, do khng kh gia cc lp lng to thnh mt lp cch
nhit kh tt. Khi thm du, cc lp lng b dnh cht vo nhau, lc ny lp lng khng cn
xp v c tc dng cch nhit na, v vy con vt s khng chu c gi lnh, nhanh chng
b mt nhit v cht.
Bn cnh nguy c cht do mt nhit, ng vt cn c th b ng c du. n ung, ra
lng, ht th khng kh cha hi du cng c th lm tch ly hydrocacbon n mc c hi.
ri c bin, ng c du cn gy ra cc chng bnh khc nh bnh bt kh trong
phi (pulmonary emphysema), xut huyt ng rut v hoi t gan.
5.5.3. c mn tnh
c mn tnh c nh ngha l c th hin sau khi phi nhim mt thi gian
di vi cht c.
Ng c mn tnh thng xy ra vi liu cha gy cht v thng nh hng c
hi n s pht trin, kh nng sinh sn, h min dch v h ni tit ca c th sinh vt. i
vi mt s cht c, ng c mn tnh c th gy t vong, trong lc ng c cp tnh cc cht
ny li khng gy cht. V d, phi nhim thi gian di vi cc ha cht c tnh a du mnh
s dn n tnh trng tch ly sinh hc cc loi ha cht ny trong c th n mc nng
gy cht.
Ngoi ra, nh trnh by trong cc phn trn, lng cht c tch ly trong m m sau
mt thi gian di cng c th b gii phng ra v gy t vong trong thi k ng vt chun b
sinh sn.
c tnh mn tnh c c trng bng cc i lng:
Mc khng pht hin c hiu ng (no observed effect level, NOEL): l liu
lng c cht ti a khng gy ra hiu ng r rt trn ng vt th nghim khi phi nhim
lin tc trong mt thi gian di. NOEL thng c dng hng dn xy dng tiu chun
v cc mc gii hn cho php i vi mt c cht.
116
(g/L)
ACR
c
mn tnh
Cc c
4,3
39
10
Cc c
0,3
33
Malathion
3000
Rt c
340
8,8
Khng c
Carbaryl
15000
t c
378
40
(g/L)
c
cp tnh
Endosulfan
166
Chlordecone
Thuc tr su
LC50
CV
117
Mc d c pht minh vo nm 1874, nhng tc dng dit cn trng ca DDT
(diclodiphenyltricloetan) (Hnh 3.8) ch c Paul Mueller, nh ha hc ngi Thy S,
pht hin vo nm 1939 (nh , nh ha hc ny c nhn gii Nobel).
Trong Chin tranh Th gii th 2, qun i M dng mt lng ln DDT dit
mui v cn trng truyn bnh st rt. Sau chin tranh, DDT c dng rt rng ri trong
nng nghip, y t v gia nh. T chc Y t Th gii (WHO) s dng DDT nh mt cng
c c lc trong chng trnh kim sot st rt ton cu.
Do chm b phn hy trong mi trng v cc tnh cht c hi khc, nn DDT v cc
loi thuc tr su c clo khc b cm s dng vo nm 1972 M.
Tc dng ha sinh ca DDT i vi mi trng c nghin cu k. Tng t nh
cc thuc tr su khc, DDT tc ng ln h thn kinh trung ng, lm t lit h thn kinh,
dn n cht. DDT tan vo trong m m, tch ly trong mng m bao quanh t bo thn kinh
v can thip vo s chuyn dch ca cc xung thn kinh dc cc t bo thn kinh. Kt qu dn
n s ph hy h thn kinh trung ng, git cht su b.
Acetylcholine l cht c tc dng kch thch cc t bo thn kinh. Enzim
acetylcholinesterase tham gia vo qu trnh phn hy acetylcholine, ngn cn qu trnh kch
thch t bo thn kinh.
Qu trnh phn hy acetylcholine do enzim acetylcholinesterase xy ra qua 2 bc
(phn ng 1 v 2), cui cng ti to enzim acetylcholinesterase [8]:
CH3
(1)
EOH
enzim
acetylcholinesterase
CH3
CH2CH2N(CH3)2
acetylcholine
CH3
(2)
EO
EO
+ H2 O
+ HOCH2CH2N(CH3)2
C
O
enzim acetyl
(nhanh)
choline
EOH + CH3COOH
118
Phiu sinh vt
0,04 ppm
Chim n c
c trai s
0,4 ppm
Hnh 5.3. S tch ly DDT qua chui thc n trong mi trng nc [8]
OR
(3)
EOH + X
EO
OR'
hp cht c photpho
+ HX
enzim photphoryl
OR
OR
EO
OR'
(4)
+ H2O
OR'
(chm)
EOH +
HO
OR'
R'
R'
(5)
EOH + RO
EO
O
cacbamat
C
O
+ ROH
H
enzim cacbaryl
119
R'
(6)
EO
C
O
(chm)
+ H2O
R'
EOH + HO
C
O
N
H
120
Kim loi dng hp cht tan c trong du c th thm qua mng t bo (v d thy
ngn dng metyl thy ngn); kim loi lin kt vi protein (nh cadmium-metallothionein)
c th thm nhp vo t bo qua qu trnh nhp bo (endocytosis - l qu trnh trong mt
cht i vo bn trong t bo nhng khng theo con ng thm qua mng t bo, lc ny
mng t bo gp li v thu tm cht bn ngoi t bo to thnh mt bng c mng bao bc
bn trong t bo); mt s kim loi khc (v d nh ch) c th c hp th bng con ng
khuch tn th ng (khuch tn qua mng do s chnh lch nng bn ngoi v bn trong
t bo theo hng lm gim gradient nng ).
Tc dng gy c ca cc kim loi thng lin quan n tng tc gia kim loi v
thnh phn ch trong t bo. Cc ch b tn cng thng l cc qu trnh sinh ha ring bit,
mng t bo hay mng ca cc thnh phn trong t bo.
5.6.2.1. Cc c ch gy c ph bin v b phn c th b tn hi
c ch hoc kch hot enzim: mt trong cc c ch gy c chnh ca kim loi l
tng tc vi enzim, gy c ch hoc kch hot enzim. Kim loi c th gy c ch enzim
bng hai con ng chnh sau:
Kim loi c tc dng vi nhm sulfhydryl (SH) ca enzim, nh phn ng sau
gia ion thy ngn (II) vi enzim:
SH
+ Hg2+
[Enzim]
SH
S
[Enzim]
Hg
+ 2H+
121
bo quan. V d, c ch cc enzim ca th li ni cht (endoplasmic reticulum); tch t kim
loi trong th men (lysosome); c ch enzim h hp trong th ht si (mitochondria)
Thn: do l c quan bi tit chnh ca c th, nn thn thng l c quan b nh
hng bi cc cht c nh kim loi trong c th. Cadmi, thy ngn thng l cc kim loi
c c nh hng mnh n thn.
H thn kinh: h thn kinh cng thng b tc ng ca cc kim loi c, c bit l
cc kim loi dng hp cht hu c. V d metyl thy ngn, do c th tan c trong cht
bo, nn d i qua mng t bo v xm nhp vo h thn kinh.
Ngc li cc dng thy ngn v c d tan trong nc hn, nn t c kh nng xm
nhp vo h thn kinh, m thng ch l cc cht c gy hi cho thn.
Tng t nh vy, cc hp cht ch hu c thng l cc cht c thn kinh, cn cc
dng ch v c li gy c ch enzim.
H ni tit v kh nng sinh sn: do c quan sinh sn ca ngi hot ng theo mt
c ch phc tp lin quan n thn kinh ni tit v hc mn, v vy bt k mt cht c no
c kh nng tham gia vo cc qu trnh ny u c th nh hng n h sinh sn. Ch v
cadmi l cc kim loi c gy tc hi h sinh sn con ngi.
H h hp: tip xc vi kim loi dng bi c th hy hoi phi. Phi nhim cp tnh
c th lm kch thch v gy tn thng ng h hp. Phi nhim mn tnh c th lm x
ha (nhm) hoc gy ung th (asen, crom, niken).
5.6.2.2. Tc dng c hi ca asen
Thng thng nng ca asen trong khng kh v nc thp, ngun phi nhim asen
chnh i vi con ngi l thc phm.
Tuy vy, mt s vng trn th gii, nh i Loan, Nam M, Banglades,nng
ca asen trong nc ngm kh cao. C dn sinh sng v s dng nc ngm cc vng c
nng asen cao thng b mc cc bnh nh bnh sng ha, tng sc t da, Phi nhim
mc nng cao hn c th dn n cc hu qu nghim trng nh b hoi t u ngn tay,
ngn chn, bnh blackfoot, ung th
Hin nay, khong 80% cc hp cht ca asen c dng lm thuc tr su, cc loi
122
thuc dit nm, dit c. Ngoi ra, asen cn c dng sn xut dng c thy tinh, sn,
cht mu, vt liu bn dn.
Asen c th tn ti trong cc hp cht ba mc oxy ha: asen (+5) trong cc hp cht
asenat; asen (+3) trong asenit; v asen (-3) trong kh asin. c tnh ca cc dng asen khc
nhau tng dn theo th t sau: As(+5) < As(+3) < As(-3).
Trong mi trng, vi sinh vt c th chuyn ha asen thnh dimethylasenate, cht ny
c th tch ly sinh hc trong c, nghu s v lm nh hng n con ngi qua chui thc n.
Cc hp cht ca asen (+3) tan c trong du m v c th thm nhp vo c th
bng cc con ng tiu ha, h hp v tip xc qua da. Trong vng 24 gi sau khi c hp
th, asen phn b i khp c th,lin kt vi cc nhm SH ca protein t bo. Ch mt phn
nh i vo t bo thn kinh. Asen cng c th thay th photpho v tch t trong xng nhiu
nm.
Asen (III) c v n tn cng vo cc nhm SH ca enzim, lm cn tr hot ng ca enzim:
SH
[Enzim]
S
[Enzim]
+ AsO33 SH
CH2
CH2
S
CH2
SH
CH2
+ AsO33-
CH2
As O + 2OH
As
S
CH2
SH
(CH2)5
(CH2)5
O + 2OH
Protein
Protein
(dihyrolipoic axit - protein)
AsO43 c tnh cht tng t PO43 s thay th ion PO43 gy c ch enzim, ngn cn
to ra ATP l cht sn sinh ra nng lng.
CH2
OH
CH
CH2
OPO32PO43-
OH
CH
ATP
O
OPO32-
OPO32-
Glyxeraldehyt
3 - phosphat
1,3 - Diphosphat
Glyxerat
Adenosine
Triphosphat
OH
CH
C
CH2
OPO32-
H
Glyxeraldehyt
3 - phosphate
AsO43-
OH
CH
C
OPO32ATP
OAsO321-arseno,3 - phosphate
glyxerat
Adenosine
Triphosphate
123
Asen (+3) nng cao lm ng t cc protein, c l do asen (+3) tn cng cc lin
kt c nhm sulfua.
Sau khi b nhim c cp tnh t 30 pht n 2 gi, nhiu triu chng ng rut nng
s xut hin. Cc triu chng nh nn ma, tiu chy ra mu, au bng d di, au v c cm
gic chy bng thc qun. Sau mt s triu chng c th i km nh tnh trng gin mch,
co thc c tim, ph no, au thn kinh ngoi bin. Cui cng nn nhn c th b vng da, ri
lon thn v c th cht trong vng t 24 gi n 4 ngy do ri lon tun hon.
Nhim c mn tnh thng i km vi cc triu chng khng r rng nh tiu chy,
au bng, tng sc t v tng sng ha. Cui cng c th dn n hoi t u ngn tay, ngn
chn; thiu mu; ung th da, phi v t bo mi.
Cc cht chng c i vi asen l cc ha cht cha nhm SH nh 2,3 dimercapto
propanol (HSCH2CH(SH)CH2OH) (BAL), cht ny c kh nng to lin kt vi AsO33,
nn khng cn As (III) lin kt vi nhm SH trong enzim.
5.6.2.3. Tc dng c hi ca cadmi
Trong t nhin cadmi ch yu i km vi ch v km trong qung. Cadmi b pht tn
vo mi trng gn cc m ang khai thc hoc khu vc luyn kim. Trong cng nghip
cadmi c s dng lm cht mu trong sn, cht do, m in, ch to hp kim, pin sc.
Ngun gy nhim c cadmi thng l nc ngm b nhim do cng nghip luyn
kim, s dng trong cng nghip, s dng bn nc thi th lm phn bn. Li cu, xin
m c, sn phm ng cc, l rau, l nhng ngun gy nhim cadmi trong thc phm.
Nhim c cp tnh gy au rt vng tip xc. Sau khi n ung v b nhim c
cadmi, cc triu chng chnh thng gp l bun nn, nn, au bng. Nhim c qua ng
h hp c th dn n ph phi.
Nhim c mn tnh thng c quan tm c bit v cadmi b o thi khi c th
rt chm, thi gian bn phn hy trong c th vo khong 30 nm. V vy, phi nhim nng
thp c th dn n tnh trng tch ly cadmi trong c th.
Phn ln cadmi thm nhp vo c th con ngi c o thi t t qua thn, khong
1% c gi li trong thn, do cadmi lin kt vi protein to thnh metallotionein c thn.
Phn cn li trong c th dn dn c tch ly cng vi tui tc. Khi lng Cd2+ c tch
ly ln, n c th th ch ion Zn2+ trong cc enzim quan trng gy ra ri lon tiu ha v
cc chng bnh ri lon chc nng ca thn, thiu mu, tng huyt p, gy dn xng, ph
hy ty xng, gy ung th.
S c nhim c cadmi xy ra tnh Toyama, Nht Bn, vo nhng nm 1940 do hot
ng khai khong lm nhim cadmi trn sng Jinzu v cc ph lu. Nc sng c s
dng cho thy li v dng sn xut nc ung. Hu qu lm hng trm ngi dn sng
trong khu vc b mc chng bnh do nhim c cadmi c tn gi l bnh itai-itai. Hu ht
nn nhn u b tn thng thn v long xng, nhiu ngi cht. V nhim c
Toyama c xem l v nhim c cadmi nghim trng nht t trc n nay.
5.6.2.4. Tc dng c hi ca ch
Trung bnh ngi dn cc thnh ph ln mi ngy a vo c th 10 g Pb t khng
kh, 15 g Pb t nc (dng ha tan hoc dng phc) v 200 g Pb t cc ngun lng thc
thc phm; bi tit ra ngoi khong 200 g Pb, cn khong 25 g c gi li trong xng.
Tc dng c hi ch yu ca ch l gy c ch mt s enzim quan trng ca qu trnh
tng hp mu ngn chn qu trnh to hng cu. Ch c ch ALA-dehidraza enzim (I), do
giai on to thnh porphobilinogen (II) (l cc sn phm trung gian trong qu trnh to hng
cu) tip theo khng th xy ra c. V vy, ch ph hy qu trnh tng hp hemoglobin v
124
cc sc t khc nh cc sc t t bo (cytochromes).
CH2 C
HOOC CH2
HOOC CH2 C
C C
CH COOH
H2N
NH2
CH2
(II) porphobilinogen
O
Phc Pb - EDTA
H2C
CH CH2OH
OH
O C
Pb
HC
H
N
S
H2C
S
CH CH2OH
H3C
Pb
CH3
Phc Pb - BAL
(BAL: 2,3 - mercapto propanol) Phc Pb - (d-penicillamin)
125
Metyl nitril thy ngn:
CH3HgCN
NH2
H3C Hg N C NH2
H2N C N
CH3HgOOCCH3
C2H5HgCl
Cc hp cht thy ngn dng lm sch ht ging, khi gieo ht ging xung t, cc
hp cht ny s c phn tn rng trn t. Sau , thy ngn i vo thc vt, ng vt v
chuyn vo thc n ca ngi.
Thy ngn l mt kim loi c c tnh cao. Vo nhng nm 1953 1960, ti Nht c
nhiu trng hp b nhim c nng do n phi c nhim thy ngn t vnh Minamata. Nc
trong vnh ny b nhim thy ngn l do nc thi ca nh my ha cht. C ca vnh c cha
27 102 ppm thy ngn di dng metyl thy ngn (xem Phn c thm mc 3.5.2.1. Cc
ion v c ha tan). Nm 1972, 450 nng dn Irc cht do n phi loi la mch b nhim
thy ngn t thuc tr su. Hai s kin trn chng t thy ngn l cht gy c rt mnh.
126
dng b ph v nn ankyl thy ngn kh bn. c tnh nguy him nht ca ankyl thy ngn
(RHg+) l c th thm qua c cc mng ngn cn v thm nhp vo m ca bo thai qua
nhau thai. Khi m b nhim metyl thy ngn th tr con sinh ra thng chu nhng thng tn
khng th hi phc c v h thn kinh trung ng, gy nn bnh tm thn phn lit, co git,
tr tu km pht trin.
Hg lin kt vo mng t bo ngn cn qu trnh vn chuyn ng qua mng, nhng
li cho K i qua mng. i vi t bo no, qu trnh va nu lm suy gim nng lng t bo,
gy ri lon vic truyn cc xung thn kinh. Nhim c metyl thy ngn cng dn ti s phn
chia nhim sc th, ph v nhim sc th v ngn cn s phn chia t bo. Cc triu chng
nhim c thy ngn bt u xut hin khi nng metyl thy ngn (CH3Hg+) trong mu vo
khong 0,5 ppm. c tnh c hi ca thy ngn v cc hp cht thy ngn c trnh by
tm tt trong Bng 5.9.
Bng 5.9. c tnh ha hc v sinh ha ca thy ngn v cc hp cht ca n [8]
Loi
c tnh ha hc v sinh ha
Hg
Nguyn t thy ngn tng i tr, khng c. Hi thy ngn khi ht phi rt c
To c hp cht khng tan vi clorua (Hg2Cl2) c c thp
Hg22+
Hg
2+
RHg+
Rt c, thng thng dng CH3Hg+, nguy him cho h thn kinh no, d di
chuyn qua mng sinh hc, tch tr trong cc m m
R2Hg
c tnh thp, nhng c th chuyn thnh RHg+ trong mi trng axit trung bnh
HgS
VK k kh
CH3Hg+
Phiu sinh vt
Ngi
C ln
C nh
Cn trng
Chim
Hnh 5.9. S khuch i sinh hc ca thy ngn trong chui thc n [8]
127
HbO2 HbCO
10
100
15
au u, chng mt, mt mi
250
32
Ngt, bt tnh
750
60
Cht sau vi gi
1000
66
Cht rt nhanh
% chuyn ha
Thi gian
phi nhim
Mc c hi i vi con ngi
50 100
Di 1 gi
150 200
500
2 10 ngy
Cht
128
5.6.3.3. Tc dng c hi ca kh sunfur (SO2)
Kh sunfur gy tc hi ch yu ng h hp, kch thch v gy ngt. Hu ht mi
ngi u b kch thch khi nng SO2 trong khng kh bng hoc cao hn 5 ppm. Nhng
ngi nhy cm c th b kch thch ngay nng thp hn 1 2 ppm SO2. Nhim c SO2
nng cao hn 5 10 ppm SO2 c th gy co tht ph qun mnh.
nhim SO2 km vi khi c th gy ra hin tng synergism, c bit trong cc s
c sng khi kiu London.
Mc d nng gy cht ngi kh ln, n 500 ppm, nhng kh SO2 vn c xem
l tc nhn gy nhim khng kh ng k nht, do n c th gy tc hi n ngi gi, ngi
c bnh ng h hp, tim mch.
i vi thc vt, nng cao, SO2 ph hy cc m l, lm h hi vng ra v vng
nm gia cc gn l. Khi m tng i trong khng kh tng ln th tc hi ca SO2 i vi
thc vt cng tng ln. Tc hi ny tr nn nghim trng khi nhng l nh trn lp biu b b
mt dng trao i kh b n ra. Tip xc lu di vi kh quyn cha SO2 nng thp s
nguy him vi cy trng hn tip xc vi nng cao trong thi gian ngn.
5.6.3.4. Tc dng c hi ca ozon v PAN
Ozon v PAN (peroxyaxetyl nitrat CH3COOONO2) l sn phm ca qu trnh
quang ha. C hai kh ny u gy tc hi i vi mt v c quan h hp ca con ngi. Con
ngi ch cn tip xc vi khng kh cha 50 ppm O3 trong vi gi cng c th dn ti t
vong do b trn dch mng phi. nhng nng thp hn khng dn n cht ngi, nhng
gy tch ly cht lng trong phi v ph hoi cc mao qun ca phi. Tr em cng nh cc
ng vt cn non rt nhy cm vi tc ng c hi ca ozon.
Tc dng ha sinh ca ozon v PAN ch yu l do to ra cc gc t do. Nhm SH
(sulphydril) trn cc enzim b cc tc nhn oxy ha ny tn cng, ngoi ra cn c th b axtyl
ha bi PAN.
Cc tc nhn oxy ha quang ha lm t lit s hot ng ca cc enzim nh izocitric
dehydrogenase; malic dehydrogenase v glucose6photphatedehydrogen ase. Cc enzim
ny c lin quan n chu trnh axit citric v lm phn hy glucose, l cht to ra nng lng t
bo. Cc tc nhn oxy ha ny cng ngn cn hot tnh ca cc enzim tng hp xenluloza v
cc cht bo trong thc vt.
5.6.3.5. Tc dng c hi ca cyanua (CN)
Cyanua c trong ht ca cc loi qu nh to, m, anh o, o, mn,... Cyanua trong
thc vt thng lin kt vi cc gc ng gi l amygdalin. ng amygdalin b enzim hay
axit thy phn to ra cyanua (v d: trong d dy):
O C6H10O4 C6H11O5
CH
C N
cac n v glucose
+ 2H2O
Benzaldehyt
Amydalin
129
Bc 2: Fe(II)oxit nhng e cho oxy v bin thnh Fe(III)oxit:
Fe(II)oxit + O2 + 2H+ Fe(III)oxit + H2O
Sau glyxeraldehyt kt hp vi PO43, to ra ADP (adenozin diphotphat), cht ny
tip tc kt hp vi PO43 to thnh ATP l cht sn sinh ra nng lng:
3-
4
ADP
ATP
Nu c mt xianua th Fe(III)oxit s kt hp vi CN:
Fe(III)oxit + CN Fe(III)oxitCN
lm bc 1 b ngn cn, do cc bc sau khng xy ra c to thnh ATP. Thm vo
CN cn to phc vi cc hp cht hematin khc.
iu tr nhim c cyanua, ngi ta tim NaNO2 vo mch mu, hoc cho nn
nhn ngi amylnitrit, khi xy ra cc phn ng ln lt nh sau:
NO2 oxy ha hemoglobin HbFe(II) thnh methemiglobin HbFe(III), cht ny khng
vn chuyn c O2 ti cc m nh hemoglobin HbFe(II):
PO
NO
2
HbFe(II)
HbFe(III)
(phn ng ny c xem l nguyn nhn gy c ca NO2, lm thiu oxy, c khi dn n t
vong).
130
Bng 5.12. Phn loi cc cht gy ung th theo IARC v EPA [10]
IARC
EPA
Nhm 1
Nhm A
Nhm 2A
Nhm B
Nhm B1
Nhm B2
Nhm 2B
Nhm C
Nhm 3
Nhm D
Nhm E
Nhm 4
131
132
Khng phi ch nhng loi ha cht nhn to mi gy ung th ngi, ngay trong t
nhin cng c nhiu tc nhn c th gy ung th, nh si aming, aflatoxyn B1, qu cau,
niken v mt s hp cht ca asen cng c kh nng gy ung th ngi.
Cc cht c gy ung th tc ng ln ADN, cn tr chng truyn cc ch dn cn
thit cho vic tng hp cc cht iu khin qu trnh sinh trng ca t bo, do lm cho t
bo pht trin v t chc, chn p cc t bo khc, gy ung th.
133
Cu hi
1. i tng nghin cu ca c hc mi trng l g?
2. Cc tnh cht nguy him cn lu ca cc cht c?
3. Cht c loi a du hay a nc thng c kh nng tch ly sinh hc? Ti sao?
4. Gii thch ngha ca cc i lng LC50, LD50, NOEL, LOEL. nh gi c cp
tnh thng s dng cc i lng no?
5. Khi so snh c ca cc cht da vo gi tr LC50 hay LD50 cn lu iu g?
6. DDT tc ng th no n h thn kinh ca cn trng?
7. Gii thch v nu v d v nh hng ca cc cht c ha hc n cc enzim.
8. Cc c ch gy c ph bin ca accs kim loi c?
9. Trnh by c tnh ca cc thy ngn v cc dng hp cht ca n.
10. Gii thch tc dng c hi ca CO, NOx, SO2, CN.
134
[1].
[2].
[3].
[4].
[5].
[6].