LÔØI BAÏCH

Cuoán “Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi“ sau
khi phaùt haønh laàn thöù I vaøo thaùng 1/1999 ñaõ ñöôïc söï quan taâm cuûa baïn
ñoïc. Cuoán saùch nhaèm chöùng minh moät thôøi huyeàn söû ñaõ ñi saâu vaøo taâm
linh ngöôøi Vieät veà moät nöôùc Vaên Lang döôùi thôøi caùc vua Huøng. Söï
phaùt trieån cuûa khoa hoïc hieän ñaïi vôùi nhöõng ñoøi hoûi veà tính chính xaùc
vaø hôïp lyù cuûa noù, ñaõ ñaët laïi nhöõng vaán ñeà veà thôøi Huøng Vöông. Noäi
dung chính cuûa cuoán saùch naøy laø: qua nhöõng truyeàn thuyeát huyeàn thoaïi
thôøi Huøng Vöông lieân quan giöõa nhöõng vaán ñeà, hieän töôïng trong vaên
hoaù truyeàn thoáng Vieät Nam vaø vaên hoaù coå Ñoâng Phöông, ñeå minh
chöùng treân cô sôû söï töông quan hôïp lyù giöõa nhöõng vaán ñeà lieân quan vaø
tìm veà coäi nguoàn moät neàn vaên minh röïc rôõ ñaõ toàn taïi trong lòch söû nhaân
loaïi. Ñoù chính laø neàn vaên minh Vaên Lang, coäi nguoàn cuûa ñaát nöôùc Vieät
Nam ñaõ 5000 naêm vaên hieán.
Trong laàn xuaát baûn thöù I, do laàn ñaàu tieân trình baøy moät luaän ñieåm
môùi, laïi vieát veà moät thôøi thuoäc veà huyeàn söû, tö lieäu vaø hoaøn caûnh luùc
baáy giôø cuõng coù nhieàu ñieàu thieáu thoán, baát caäp; do ñoù coù nhieàu yù töôûng
chöa trình baøy ñöôïc thaáu ñaùo. Keå töø laàn xuaát baûn thöù I ñeán nay, ngöôøi
vieát ñaõ haân haïnh trình baøy vôùi baïn ñoïc 3 cuoán saùch cuøng moät chuû ñeà
tìm hieåu veà thôøi kyø Huøng Vöông, thoâng qua moät soá hieän töôïng vaø vaán
ñeà trong vaên hoaù coå Ñoâng phöông lieân quan ñeán vaên hoaù truyeàn thoáng
Vieät Nam. Qua quaù trình tìm hieåu ñeå hoaøn thieän, minh chöùng moät caùch
nhaát quaùn trong söï töông quan nhöõng vaán ñeà ñöôïc ñaët ra; ngöôøi vieát coá
gaéng söu taàm taøi lieäu, ñeå so saùnh ñoái chieáu vôùi nhöõng vaán ñeà vaø hieän
töôïng lieân quan. Vì vaäy trong laàn xuaát baûn naøy, cuoán saùch coù söûa chöõa
boå sung moät soá vaán ñeà chöa khaúng ñònh roõ, hoaëc chöa chính xaùc.
Ngöôøi vieát hy voïng raèng cuoán Thôøi Huøng Vöông qua truyeàn truyeát
vaø huyeàn thoaïi trong laàn taùi baûn naøy, seõ trình baøy ñöôïc roõ hôn, chöùng toû
tính nhaát quaùn vôùi söï phaùt trieån cuûa quan ñieåm xuyeân suoát cho raèng:
Neàn vaên hoùa cuûa daân toäc Vieät Nam laø söï soáng tieáp tuïc cuûa moät
neàn vaên hieán röïc rôõ töø trong coå söû . Ñoù laø neàn vaên hieán baét ñaàu töøø
gaàn 5000 naêm tröôùc, tính töø trieàu ñaïi cuûa caùc vua Huøng.

5
 Quan ñieåm naøy ñöôïc chöùng minh treân cô sôû tieâu chí khoa hoïc
laø: “Moät giaû thuyeát khoa hoïc chæ ñöôïc coi laø ñuùng, neáu noù giaûi thích
ñöôïc haàu heát nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán noù ù”.
Ngöôøi vieát chaân thaønh baøy toû loøng bieát ôn nhöõng yù kieán ñoùng
goùp quyù baùu trong laàn xuaát baûn tröôùc, ñaõ taïo ñieàu kieän cho vieäc söûa
chöõa vaø hieäu chænh cho laàn taùi baûn naøy.
Moät laàn nöõa, ngöôøi vieát chaân thaønh caûm taï vaø heát söùc mong
muoán ñöôïc söï tieáp tuïc quan taâm ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc.
Nguyeãn Vuõ Tuaán Anh

6
LÔØI NOÙI ÑAÀU

T hôøi Huøng Vöông ñaõ ñi vaøo huyeàn söû, coøn soùt laïi chaêng chæ
coù moät soá truyeàn thuyeát ñöôïc oâng cha löu truyeàn qua bao
thaêng traàm cuûa lòch söû ñeán ngaøy nay. Haàu heát nhöõng tö lieäu veà thôøi
Huøng Vöông chæ ñöôïc vieát laïi sau khi ngöôøi Vieät giaønh ñöôïc ñoäc laäp,
keå töø thôøi Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn... töùc laø haøng ngaøn naêm sau ñoù. Nhöng
may thay, söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc lòch söû nhöõng naêm gaàn ñaây qua
nhöõng di vaät tìm ñöôïc ñaõ khaúng ñònh: Thôøi Huøng Vöông laø moät thôøi
ñaïi coù thaät. Nhöng nhöõng vaán ñeà cuûa thôøi Huøng Vöông vaãn coøn gaây ra
nhieàu tranh caõi veà thöïc traïng xaõ hoäi vaø nieân ñaïi cuûa thôøi kyø lòch söû naøy.
Nhaân leã hoäi gioã Toå naêm 98, baùo chí vaãn coøn nhaéc tôùi hôn 4000 naêm
lòch söû vaø neàn vaên hieán cuûa daân toäc Vieät tính töø thôøi Huøng Vöông.
Nhöng trong moät soá nhöõng taùc phaåm chuyeân ngaønh thì cho raèng: Thôøi
Huøng Vöông chæ baét ñaàu töø khoaûng theá kyû thöù VII tr.CN vaø keát thuùc töø
naêm 208 tr.CN; do ñoù nöôùc Vieät Nam chæ coù khoaûng 2.500 naêm lòch
söû!
Trong cuoán Theá thöù caùc trieàu ñaïi vua Vieät Nam (Nguyeãn Khaéc
Thuaàn, Nxb Giaùo Duïc 1997, tr. 15) ñaõ vieát:
Traùi vôùi ghi cheùp cuûa chính söû cuõ vaø caùc taøi lieäu daõ söû khaùc, caùc
nhaø nghieân cöùu cho raèng: Nöôùc Vaên Lang cuûa caùc vua Huøng chæ toàn taïi
trong khoaûng 300 naêm vaø nieân ñaïi tan raõ khoaûng naêm 208 tr.CN. Vôùi
300 naêm, con soá 18 ñôøi Huøng Vöông laø con soá deã chaáp nhaän. Tuy
nhieân, cuõng khoâng vì theá maø khaúng ñònh raèng nöôùc Vaên Lang thöïc söï
coù 18 ñôøi vua Huøng noái tieáp nhau trò vì.
Toùm laïi, nöôùc Vaên Lang laø moät thöïc theå coù thaät cuûa lòch söû.
Nhöng nöôùc Vaên Lang chæ toàn taïi tröôùc sau khoaûng 300 naêm vaø
con soá 18 ñôøi vua Huøng cho ñeán nay vaãn chæ laø con soá cuûa huyeàn söû.
Veà thöïc traïng thôøi Huøng Vöông, nhieàu ngöôøi cho raèng ñoù laø moät
thôøi kyø chöa ñöôïc vaên minh laém. Cuï theå hôn treân baùo “Phaùp luaät vaø xaõ
hoäi” soá ra nhaân dòp leã Toå Huøng Vöông Maäu Daàn 1998 - taùc giaû Anh
Phoù - vôùi töïa ñeà “Trang phuïc toå tieân ta nhö theá naøo?” ñaõ vieát (phaàn in
ñaäm do ngöôøi vieát thöïc hieän):
“... Noùi vua Huøng laøm vua nöôùc Vaên Lang, nhöng kyø thöïc vua
Huøng khoâng gioáng nhö nhöõng oâng vua quaân chuû phong kieán cuûa theá heä

7
 sau; nöôùc Vaên Lang cuõng chöa ñuû yeáu toá caáu thaønh moät quoác gia
hoaøn chænh maø luùc aáy nöôùc Vaên Lang chæ môùi laø moät lieân minh
giöõa 15 boä laïc, ngöôøi ñöùng ñaàu lieân minh laø tuø tröôûng ñöùng ñaàu boä
laïc Vaên Lang - moät boä laïc huøng maïnh nhaát trong soá 15 boä laïc. Vò tuø
tröôûng aáy laø vua Huøng.
Hình thöùc trang phuïc thôøi Huøng Vöông ngaøy nay chuùng ta coøn
coù theå hình dung ñöôïc qua nhöõng hình chaïm khaéc treân troáng ñoàng,
khaïp ñoàng, löôõi rìu ñoàng... ñoù laø nhöõng coå vaät coù nieân ñaïi töø giöõa thieân
nieân kyû thöù nhaát tr.CN ñeán ñaàu CN, tìm thaáy qua caùc di chæ khaûo coå ôû
Baéc boä ngaøy nay.
Noùi chung, trang phuïc toå tieân ta thôøi ñoù laø côûi traàn, ñi ñaát,
ñoùng khoá, maëc vaùy, vaät lieäu chuû yeáu laøm baèng loâng caàm thuù vaø laù
caây. Thôøi aáy coù leõ ñaõ coù vaûi nhöng coøn thoâ sô vaø chöa nhieàu. Khoá laø
moät daûi vaûi heïp, thaét voøng quanh buïng, roåi töø ñoù thaét voøng xuoáng
haùng, ñuoâi khoá phía sau ñeå daøi ñeán chaám moâng. Haàu heát nam nöõ ñeàu
ôû traàn, khoâng maëc aùo, caû nam laãn nöõ. Vaø thôøi ñoù toå tieân ta khoâng
coù trang phuïc ôû phaàn chaân, taát caû ñeàu ñi chaân ñaát... chieác muõ ñoäi
cuûa toå tieân ta “laøm baèng loâng vuõ coù theå laáy töø loâng caùnh, loâng ñuoâi chim
daøi, caém daøi vaø döïng ñöùng thaønh voøng troøn theo khuoân ñaàu. Phía tröôùc
ñieåm cheâm, cao voït leân laø nhöõng boâng lau, coù khi cao baèng caû ngöôøi”.
Nhö vaäy, thôøi Huøng Vöông chöa phaûi ñaõ vaên minh laém, song
phong tuïc veà aên maëc ñaõ hình thaønh vaø oån ñònh. Bao nhieâu hình aûnh
ñöôïc chaïm khaéc treân coå vaät nhö noùi treân aét laø hình aûnh phoå bieán.
Thöôøng laø hình aûnh cuûa taàng lôùp treân cuûa xaõ hoäi luùc baáy giôø. Noù luoân
luoân theå hieän tính chaát goïn gaøng, thích nghi vôùi ñieàu kieän khí haäu vaø lao
ñoäng.
Theo chuùng toâi nghó, ñôøi nay, khi con chaùu taùi laäp laïi hình aûnh toå
tieân, chuùng ta cuõng caàn ñeå yù ñeán tính khoa hoïc cuûa noù. Khoâng neân ñeå
ñôøi sau coù theå hieåu laàm raèng toå tieân ngöôøi Vieät laø Trung Quoác, nhö moät
soá yù kieán ñaõ töøng coá söùc phuû nhaän thôøi kyø Huøng Vöông, baèng caùch
chöùng minh raèng “Huøng Vöông chæ laø teân caùc vua nöôùc Sôû”...

Quan nieäm môùi cho raèng thôøi Huøng Vöông toàn taïi khoaûng 300
naêm, khoâng phaûi chæ döøng laïi ôû vaøi quyeån saùch, baøi baùo ñaët vaán ñeà moät
caùch deø daët maø gaàn nhö ñaõ ñöôïc khaúng ñònh. Qua baøi baùo ñaêng treân
moät taïp chí ñöôïc phaùt haønh roäng raõi laø “Kieán thöùc ngaøy nay”, soá 256,
phaùt haønh ngaøy 1/9/97 - vôùi töïa ñeà “Thôøi ñieåm laäp quoác vaø quoác hieäu
Vieät Nam” cuûa taùc giaû Nguyeãn Anh Huøng, ñaõ vieát:
“Caùc nhaø söû hoïc ngaøy caøng thoáng nhaát chung quan ñieåm khi
cho raèng nhaø nöôùc ñaàu tieân treân ñaát nöôùc ta chæ coù theå xuaát hieän
vaøo thôøi vaên hoùa Ñoâng Sôn – giai ñoaïn phaùt trieån ñænh cao cuûa thôøi

8
 ñaïi ñoà ñoàng vaø giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø ñoà saét. Quan nieäm naøy ñöôïc
coäng ñoàng khoa hoïc theá giôùi thöøa nhaän - chaúng haïn trong nhieàu
coâng trình lòch söû, xaõ hoäi hoïc cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi ñaõ duøng töø
“vaên minh” (civilization) thay vì “vaên hoùa” (culture) khi baøn veà vaên hoùa
Ñoâng Sôn. Do vaäy chæ coù theå duøng nieân ñaïi vaên hoùa Ñoâng Sôn laøm
giôùi haïn ñaàu cho thôøi kyø laäp quoác cuûa daân toäc ta caùch ñaây chöøng
25 - 27 theá kyû. Noù cuõng phuø hôïp vôùi ghi cheùp cuûa Vieät Söû löôïc - boä söû
khuyeát danh nhöng coù ñoä chính xaùc cao, ñöôïc bieân soaïn sôùm nhaát ôû
nöôùc ta - theo ñoù, “Ñeán thôøi Trang Vöông nhaø Chu (696-681 tr.CN), ôû
boä Gia Ninh coù ngöôøi laï duøng aûo thuaät aùp phuïc ñöôïc caùc boä laïc, töï
xöng laø Huøng Vöông, ñoùng ñoâ taïi Phong Chaâu, phong tuïc thuaàn phaùc,
chính söï duøng noái keát nuùt, truyeàn ñöôïc 18 ñôøi, ñeàu goïi laø Huøng Vöông”.

Nhöõng hình aûnh trang phuïc cuûa toå tieân – theo caùch hieåu nhö treân
– cuõng ñöôïc theå hieän trong taäp “Lòch söû Vieät Nam baèng tranh” do Nxb
Treû xuaát baûn vaøo naêm 1996.

Hình minh hoïa cho baøi baùo noùi treân:

Vua Huøng vaø caùc quan lang
(LÒCH SÖÛ VIEÄT NAM BAÈNG TRANH
Taäp 3, Nxb Treû 1996)

Vaø coù leõ baøi baùo sau ñaây cuûa tieán só Vuõ Minh Hoaøng seõ khaùi quaùt
ñöôïc toaøn caûnh söï nhaän thöùc vaán ñeà lòch söû thôøi Huøng Vöông. Trong
taïp chí “Theá giôùi môùi” soá 89 naêm 1994 qua baøi “Coù phaûi Vieät Nam laäp
quoác caùch ñaây 4000 naêm?”, trong muïc “Nhìn laïi lòch söû” taùc giaû Tieán
só Vuõ Minh Hoaøng ñaõ vieát:
“Moãi quoác gia ñeàu coù thôøi ñieåm baét ñaàu lòch söû vaên minh cuûa
mình. Ñoù laø luùc nhaø nöôùc ñaàu tieân xuaát hieän.Trong lòch söû Vieät Nam,
ñieåm khôûi ñaàu laø thôøi caùc vua Huøng döïng nöôùc. Töø laâu coù moät quan
nieäm phoå bieán gaàn nhö hieån nhieân, cho raèng caùch ñaây 4000 naêm,
chuùng ta ñaõ böôùc vaøo thôøi laäp quoác. Nhöõng cuïm töø nhö “4000 naêm lòch

9
söû”, “4000 naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc” hay “4000 naêm vaên hieán”… trôû
thaønh raát quen thuoäc trong tieáng Vieät.
Quan nieäm treân ñaây thöïc ra chöa töøng ñöôïc khoa hoïc chöùng
minh vaø vì vaäy caàn xem noù coù chính xaùc hay khoâng?
TÖØ TRUYEÀN THUYEÁT ÑEÁN LÒCH SÖÛ
Daân toäc ta coù moät hoaøn caûnh lòch söû khaù ñaëc bieät: vöøa böôùc vaøo
thôøi kyø döïng nöôùc chöa ñöôïc bao laâu thì maát nöôùc.Hôn moät nghìn
naêm bò ñoâ hoä, lòch söû vaên hieán cuûa ngöôøi Vieät ñaõ haàu nhö bò xoùa
maát moïi daáu veát veà moät thôøi vaên minh cuûa daân toäc. Do vaäy lòch söû
döïng nöôùc cuûa daân toäc ta khoâng ñöôïc ghi cheùp ñeå truyeàn laïi. Ñieàu
duy nhaát maø nhöõng theá löïc ñoâ hoä khoâng theå xoaù ñöôïc laø kyù öùc cuûa
nhaân daân veà lòch söû cuûa cha oâng mình. Chính vì leõ ñoù maø thôøi kyø laäp
quoác cuûa daân toäc Vieät Nam, trong moät thôøi gian daøi, chæ ñöôïc phaûn aùnh
trong caùc huyeàn thoaïi hoaëc truyeàn thuyeát daân gian. Nhöõng caâu chuyeän
keå veà 18 ñôøi vua Huøng noái nhau trò nöôùc hay nhöõng truyeàn thuyeát veà söï
tích “baùnh chöng, baùnh daày”, söï tích “traàu cau”… lieân quan ñeán phong
tuïc taäp quaùn vaø cuoäc soáng cuûa ngöôøi xöa laø nhöõng maûng maøu coøn giöõ
ñöôïc trong kyù öùc cuûa nhaân daân, löu truyeàn töø theá heä naøy sang theá heä
khaùc veà thôøi ñaïi Huøng Vöông. Huyeàn thoaïi Sôn Tinh, Thuyû Tinh vaø
thieân anh huøng ca Thaùnh Gioùng laø nhöõng hình töôïng khaùi quaùt do nhaân
daân saùng taïo neân ñeå truyeàn cho nhau veà söï nghieäp cuûa cha oâng thôøi
môû nöôùc. Nhöõng “pho söû” khoâng thaønh vaên naøy ñaõ toû ra coù söùc soáng
maõnh lieät trong suoát hôn moät nghìn naêm Baéc thuoäc.
Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñaát nöôùc ta böôùc vaøo kyû nguyeân
phuïc höng vaø phaùt trieån. Nhu caàu nhaän thöùc veà nguoàn goác vaø yù thöùc töï
toân daân toäc vaø thoâi thuùc caùc nhaø söû hoïc yeâu nöôùc tìm hieåu veà lòch söû
thôøi Huøng Vöông. Ñeán thôøi Traàn – Leâ nhöõng truyeàn thuyeát vaø huyeàn
thoaïi baáy laâu chæ löu truyeàn trong daân gian laàn ñaàu tieân ñöôïc söu taàm,
bieân khaûo vaø ghi cheùp laïi trong caùc taøi lieäu thaønh vaên. Caùc boä saùch
Vieät ñieän u linh cuûa Lyù teá Xuyeân vaø Lónh Nam chích quaùi cuûa Traàn Theå
Phaùp laàn löôït ra ñôøi. Ñaëc bieät, ñeán theá kyû XV, nhaø söû hoïc Ngoâ Só Lieân
ñaõ chính thöùc ñöa nhöõng tö lieäu daân gian ñoù vaøo boä chính söû ñoà soä, do
oâng vaø caùc söû thaàn trieàu Leâ bieân soaïn. Trong boä Ñaïi Vieät söû kyù toaøn
thö, Ngoâ Só Lieân ñaõ daønh rieâng moät kyû ñaët teân laø “Kyû Hoàng Baøng” ñeå
trình baøy moät caùch coù heä thoáng caùc truyeàn thuyeát maø oâng taäp hôïp ñöôïc
vôùi moät dieãn bieán theá phoå: Kinh Döông Vöông – Laïc Long Quaân –
Huøng Vöông. OÂng cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa ra nhöõng nieân ñaïi
tuyeät ñoái cho thôøi ñaïi lòch söû naøy. Theo ñoù, Kinh Döông Vöông (oâng
noäi cuûa Huøng Vöông thöù nhaát) leân ngoâi vaøo thôøi Chu Noaõn Vöông thöù
57(?) (naêm 2879 tröôùc Coâng nguyeân – TCN) vaø naêm cai trò cuoái cuøng
cuûa Huøng Vöông thöù 18 laø naêm 258 TCN. Nhöng söï coá gaéng chöùng
minh Vieät Nam coù lòch söû vaên minh laâu ñôøi cuûa Ngoâ Só Lieân khoâng khoûi
gaây ra söï baên khoaên, hoaøi nghi cuûa caùc nhaø söû hoïc thuoäc caùc thôøi ñaïi

10
sau. OÂng vieát nhö vaäy, nhöng khoâng neâu ra ñöôïc nhöõng cô sôû khoa
hoïc coù söùc thuyeát phuïc. Chính baûn thaân oâng theo söï trình baøy nhöõng
ñieàu treân cuõng phaûi haï buùt vieát caâu: “ Haõy taïm thuaät laïi chuyeän cuõ
ñeå truyeàn laïi söï nghi ngôø thoâi”.
Quaû thöïc, nhöõng ñieàu Ngoâ Só Lieân ñöa vaøo chính söû ñeàu laø
huyeàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát. Caùc chuyeân gia veà vaên hoïc daân gian
thöøa nhaän raèng caùc truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi luoân chöùa ñöïng trong
noù nhöõng coát loõi lòch söû. Nhöng ñoù khoâng phaûi laø lòch söû. Khoâng theå
döïa vaøo truyeàn thuyeát ñeå xaùc ñònh nieân ñaïi tuyeät ñoái cho caùc söï kieän
lòch söû. Vaû laïi khung nieân ñaïi veà thôøi gian trò vì cuûa 20 oâng vua thôøi
döïng nöôùc do Ngoâ Só Lieân ñöa ra leân tôùi 2622 naêm (2879 – 258 tr.CN)
laø ñieàu phi lyù, khoâng theå chaáp nhaän. trong khoaûng thôøi gian ñoù,
moãi oâng vua trung bình phaûi cai trò tôùi hôn 130 naêm
THÔØI ÑAÏI DÖÏNG NÖÔÙC COÙ THEÅ BAÉT ÑAÀU TÖØ BAO GIÔØ?Ø
Veà phöông dieän lyù luaän, Nhaø nöôùc chæ coù theå ra ñôøi treân cô sôû
kinh teá ñaõ phaùt trieån, taïo tieàn ñeà cho nhöõng chuyeån bieán xaõ hoäi tôùi
möùc coù söï phaân hoaù.Thöïc teá lòch söû vaên minh nhaân loaïi chæ ra raèng
caùc nhaø nöôùc ñaàu tieân treân theá giôùi thöôøng xuaát hieän vaøo giai ñoaïn röïc
rôõ cuûa thôøi ñaïi ñoà ñoàng hoaëc ñaàu thôøi ñaïi ñoà saét.
Nhôø caùc phaùt hieän khaûo coå hoïc, khoa hoïc lòch söû Vieät Nam ñaõ
xaây döïng khaù hoaøn chænh moät sô ñoà dieãn bieán vaên hoaù vaät chaát, töø sô
kyø thôøi ñaïi ñoà ñoàng ñeán sô kyø thôøi ñaïi ñoà saét vôùi caùc giai ñoaïn chuû yeáu
sau:
Vaên hoaù Phuøng Nguyeân – Vaên hoaù Ñoàng Ñaäu – Vaên hoaù Goø
Mun – Vaên hoaù Ñoâng Sôn.
Theo keát quaû xaùc ñònh nieân ñaïi baèng phöông phaùp caùc bon
phoùng xaï (C14), vaên hoaù Phuøng Nguyeân (thuoäc giai ñoaïn sô kyø ñoà
ñoàng) toàn taïi caùch ngaøy nay khoaûng treân döôùi 4000 naêm. Neâu theo
quan nieäm daân gian thì thôøi ñieåm nhaø nöôùc ñaàu tieân xuaát hieän treân ñaát
nöôùc ta töông öùng vôùi nieân ñaïi cuûa vaên hoaù Ñoâng Sôn. Nhöng caùc
chöùng cöù vaät chaát ñöôïc khaûo coå hoïc phaùt hieän ñaõ khoâng cho pheùp keát
luaän nhö vaäy. ÔÛ thôøi Phuøng Nguyeân, maëc duø ñaõ sôùm böôùc vaøo thôøi ñaïi
ñoà ñoàng, nhöng coâng cuï baèng ñaù vaãn coøn phoå bieán vaø chieám öu theá
tuyeät ñoái. Trong taát caû nhöõng di chæ ñaõ khai quaät thuoäc loaïi hình vaên
hoaù naøy, ngoaøi vaøi maåu xæ ñoàng, chöa heà tìm thaáy baát kyø moät coâng cuï
baèng ñoàng naøo.Caùc nhaø söû hoïc ñaõ thoáng nhaát nhaän ñònh raèng cö daân
thôøi Phuøng Nguyeân chöa vöôït ra khoûi phaïm truø cuûa hình thaùi coâng xaõ
nguyeân thuûy. Coù nghóa laø khoâng theå noùi töø caùch ñaây 4000 naêm, nöôùc ta
ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi vaên minh, ñaõ coù nhaø nöôùc.
Tieáp theo vaên hoaù Phuøng Nguyeân vaø caùc giai ñoaïn phaùt trieån
cuûa Vaên hoaù Ñoàng Ñaäu vaø Goø Mun. Tuy soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa

11
coâng cuï ñoàng thau coù xu höôùng ngaøy caøng taêng, nhöng cuõng chöa
thaáy baèng chöùng roõ reät veà phaân hoaù xaõ hoäi – tieàn ñeà caàn thieát cho söï
xuaát hieän nhaø nöôùc.
Taát caû nhöõng chöùng cöù hoäi ñuû ñieàu kieän cho söï ra ñôøi cuûa nhaø
nöôùc ñeàu tìm thaáy ôû giai ñoaïn Vaên hoaù Ñoâng Sôn. ÔÛ giai ñoaïn naøy,
con ngöôøi ñaõ laøm chuû ñöôïc kyõ thuaät ñuùc ñoàng vaø baét ñaàu bieát cheá taùc
coâng cuï töø quaëng saét. Chuû nhaân vaên hoaù Ñoâng Sôn ñaõ coù theå cheá taïo
ra nhöõng vaät dung tinh xaûo, ñoøi hoûi trình ñoä kyõ thuaät vaø oùc thaåm myõ
cao, nhö troáng ñoàng, thaïp ñoàng. Nhieàu taøi lieäu khaûo coå hoïc cho thaáy
neàn kinh teá thôøi Ñoâng Sôn phaùt trieån khaù cao. Ñaëc bieät, söï phaân hoaù
giai taàng cuõng ñaõ coù nhöõng bieåu hieän roõ neùt. Chaúng haïn, trong di chæ
moä taùng Vieät Kheâ (Haûi Phoøng), ñöôïc xaùc ñònh nieân ñaïi tuyeät ñoái laø
2415 ± 100 naêm (tính ñeán naêm 1950), thuoäc thôøi ñaïi Ñoâng Sôn, caùc
nhaø khaûo coå hoïc phaùt hieän 4 ngoâi moä choân quan taøi hình thuyeàn. Ba
ngoâi trong soá ñoù hoaøn toaøn khoâng coù hieän vaät choân theo. Trong khi ñoù,
coù moät ngoâi ngöôøi cheát ñöôïc choân theo 107 hieän vaät vôùi 73 hieän vaät
baèng ñoàng, trong ñoù coù nhöõng ñoà duøng sang troïng nhö thaïp, thoá, bình,
aâu, khay, aám… Chaéc chaén khi soáng, chuû nhaân cuûa ngoâi moä naøy phaûi laø
ngöôøi giaøu sang vaø coù nhieàu quyeàn theá. Söï khaùc bieät giöõa caùc ngoâi moä
phaûn aùnh söï phaân bieät thaân phaän xaõ hoäi cuûa hoï khi coøn soáng.
Caùc nhaø söû hoïc coù xu höôùng thoáng nhaát ngaøy caøng cao, cho
raèng nhaø nöôùc ñaàu tieân treân ñaát nöôùc ta chæ coù theå xuaát hieän vaøo
thôøi ñaïi Ñoâng Sôn – giai ñoaïn phaùt trieån röïc rôõ nhaát cuûa vaên hoaù
ñoà ñoàng ñang böôùc sang giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi ñaïi ñoà saét. YÙ kieán
naøy ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc quoác teá thöøa nhaän. Trong nhieàu giaùo
trình vaø taøi lieäu nöôùc ngoaøi ñaõ duøng töø vaên minh (civilization) khi
noùi veà giai ñoaïn vaên hoaù Ñoâng Sôn cuûa Vieät Nam. Nhö vaäy thì chæ
coù theå duøng nieân ñaïi cuûa Vaên hoaù Ñoâng Sôn laøm giôùi haïn ñaàu cho
thôøi ñaïi döïng nöôùc cuûa Vieät Nam. Ñoù laø khoaûng 2.500 – 2.700 naêm
nay. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi ghi cheùp cuûa saùch Vieät söû löôïc - moät boä söû
khuyeát danh nhöng ñöôïc bieân soaïn sôùm nhaát ôû nöôùc ta. Saùch vieát:
“Ñeán ñôøi Trang Vöông nhaø Chu (696-681 TCN), ôû boä Gia Ninh coù
ngöôøi laï duøng aûo thuaät aùp phuïc ñöôïc caùc boä laïc, töï xöng laø Huøng
Vöông, ñoùng ñoâ ôû Vaên Lang, phong tuïc thuaàn phaùc, chính söï duøng loái
keát nuùt, truyeàn ñöôïc 18 ñôøi, ñeàu goïi laø Huøng Vöông”.
Chuùng ta coù quyeàn töï haøo veà lòch söû vaên minh laâu ñôøi cuûa daân
toäc. Nhöng ñieàu khoâng keùm phaàn quan troïng laø caàn töï haøo ñuùng vôùi caùi
mình coù. Vôùi tinh thaàn ñoù, naêm 1992. Quoác hoäi nöôùc ta ñaõ tieáp thu söï
goùp yù cuûa caùc nhaø söû hoïc, söûa laïi cuïm töø “Traûi qua 4.000 naêm lòch
söû…” ñöôïc ghi trong lôøi môû ñaàu cuûa Hieán phaùp naêm 1980, thaønh cuïm töø
“Traûi qua maáy nghìn naêm lòch söû…”. Vieát nhö vaäy vöøa laø toân troïng söï
khaùch quan cuûa lòch söû, vöøa roäng ñöôøng cho söï phaùt hieän môùi cuûa
khoa hoïc. Vaû laïi, vôùi hôn 2.500 naêm lòch söû Vieät Nam vaãn thuoäc vaøo

12
 haøng caùc nöôùc coù neàn vaên minh sôùm treân theá giôùi vaø laø daân toäc coù lòch
söû laâu ñôøi nhaát ôû khu vöïc Ñoâng Nam chaâu AÙ.

Chuù thích cuûa baøi baùo: (*) Taùc giaû hieän laø Chuû nhieäm khoa Söû tröôøng ÑH
Toång hôïp Haø Noäi (BT).

So saùnh vôùi quan ñieåm môùi veà thôøi Huøng Vöông ñöôïc trình baøy
ôû treân vôùi moät soá boä chính söû cuûa caùc trieàu ñaïi Vieät Nam tröôùc ñaây
ghi cheùp laïi, thì thôøi kyø Huøng Vöông toàn taïi 2622 naêm (töø 2879 tr.CN
ñeán 258 tr.CN). Nhö vaäy, giöõa quan nieäm cuûa moät soá hoïc giaû hieän
nay vaø söû cuõ coù moät khoaûng caùch quaù lôùn. Söï cheânh leäch thôøi gian
cuûa khoaûng caùch naøy laø gaàn 2500 naêm, töùc laø xaáp xæ moät nöûa lòch söû
cuûa nhaân loaïi keå töø khi caùc quoác gia coå ñaïi ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi
ñöôïc thaønh laäp.
Coå nhaân khi vieát veà thôøi Huøng Vöông coù theå sai laàm ñeán nhö
vaäy chaêng?
So saùnh vôùi söû cuõ thì quan nieäm môùi cho raèng: thôøi Huøng Vöông
chæ toàn taïi 300 naêm vaø laø moät quoác gia laïc haäu, quan nieäm naøy seõ coù
nhöõng maâu thuaãn khoù lyù giaûi trong söï töông taùc cuûa khoâng gian lòch söû
vôùi thôøi ñaïi Huøng Vöông vaø söï dieãn bieán cuûa thôøi gian lòch söû veà sau.

Veà söï töông taùc trong khoâng gian lòch söû thôøi Huøng
Vaøo thôøi ñieåm xuaát hieän nöôùc Vaên Lang, neáu cho raèng chæ toàn
taïi khoaûng 300 naêm – töùc laø khoaûng 500 naêm tr.CN – luùc ñoù, nhöõng
quoác gia beân caïnh nöôùc Vaên Lang ñaõ böôùc vaøo thôøi ñaïi ñoà saét töø laâu
vôùi nhöõng kyõ thuaät cao caáp vaø moät neàn vaên minh phaùt trieån veà vaên
hoùa, xaõ hoäi; keå caû nhöõng luaän thuyeát quaân söï coøn ñöôïc söû duïng ñeán taän
baây giôø cho khoa hoïc quaân söï hieän ñaïi (nhö Binh phaùp Toân Töû). Ñoù laø
daân toäc Haùn ôû phía Baéc, hoaëc nhö Phuø Nam ôû phía Nam, maø nhöõng di
vaät tìm ñöôïc gaàn ñaây ñaõ chöùng toû neàn vaên minh cuûa nhöõng ñaát nöôùc
naøy phaùt trieån raát röïc rôõ töø tröôùc thôøi gian ñoù. Lieäu moät nöôùc Vaên Lang
coù theå hình thaønh vaø toàn taïi moät caùch laïc haäu beân caïnh caùc daân toäc ñoù
suoát 300 naêm hay khoâng?

Veà quan heä giao löu vaên hoaù

Moät ñieàu khoù lyù giaûi tieáp theo laø: yeáu toá caàn yeáu ñeå coù söï phaùt
trieån cho lòch söû tieán hoaù xaõ hoäi cuûa con ngöôøi laø phaûi coù söï giao löu

13
vaên hoaù döôùi moïi hình thöùc. Thöïc teá lòch söû ñaõ cho thaáy: ngay caû khi
loaøi ngöôøi chuaån bò böôùc vaøo theá kyû 21, vaãn coøn nhöõng toäc ngöôøi soáng
ôû thôøi kyø baùn khai, khi khoâng coù söï giao löu vaên hoaù. Trong khi ñoù,
nhöõng söï kieän khaûo coå ñaõ cho thaáy ôû Vieät Nam ñaõ coù söï hieän dieän cuûa
ngöôøi Tieàn söû (di chæ nuùi Ñoï vôùi nhöõng di vaät ñöôïc xaùc ñònh nieân ñaïi
caùch ñaây caû haøng chuïc ngaøn naêm). Do ñoù, thaät khoù töôûng töôïng ñöôïc
moät söï tieán hoaù kheùp kín cuûa nhöõng toäc ngöôøi toàn taïi töø sô kyø thôøi ñoà
ñaù (nhö di chæ Nuùi Ñoï ñaõ chöùng toû), traûi haøng ngaøn naêm ñeán thôøi ñaïi ñoà
ñoàng phaùt trieån, trong moät khoâng gian heïp ôû mieàn Trung vaø Baéc Vieät
Nam.

Veà dieãn bieán cuûa thôøi gian lòch söû veà sau
Daân toäc Vieät Nam ñaõ maát nöôùc vaø chòu söï ñoâ hoä nghieät ngaõ cuûa
caùc trieàu ñaïi phong kieán phöông Baéc hôn 1000 naêm. Moät ngaøn naêm
khoâng phaûi laø moät con soá ñöôïc ñoïc trong moät giaây, maø laø thôøi gian cuûa
10 theá kyû. Chæ trong theá kyû 20 naøy, ngöôøi Vieät ñaõ chöùng kieán söï luïi taøn
cuûa Nho giaùo – moät hoïc thuyeát (voán ñöôïc coi laø thuoäc veà vaên minh
Hoa Haï) ñaõ toàn taïi, hoøa nhaäp vaø aûnh höôûng saâu saéc ñeán baûn saéc vaên
hoùa Vieät Nam qua nhieàu theá kyû. Neáu tính töø luùc Nho giaùo du nhaäp vaøo
Vieät Nam thì ñaõ 1800 naêm. Coøn neáu tính Nho giaùo trôû thaønh heä tö
töôûng chính thoáng döôùi trieàu Haäu Leâ thì cuõng hôn 500 naêm. Vaäy maø
chæ môùi coù cuoäc xaâm laêng cuûa nöôùc Phaùp vôùi söï du nhaäp cuûa vaên minh
phöông Taây, Nho giaùo ñaõ gaàn nhö tan bieán. Thaät laø khoù lyù giaûi khi cho
raèng: Vaên Lang coù moät neàn vaên minh laïc haäu vaø tính töø khi hình thaønh
ñeán keát thuùc chæ coù 300 naêm – laïi coù theå ñeå laïi baûn saéc vaø daáu aán cho
con chaùu löu truyeàn qua hôn 1000 naêm döôùi aùch ñoâ hoä vôùi moät aâm
möu ñoàng hoùa taøn khoác vaø kieân trì qua nhieàu theá heä.
Xuaát phaùt töø nhaän xeùt nhöõng maâu thuaãn khoù thuyeát phuïc cuûa
quan nieäm môùi veà thôøi Huøng Vöông, daãn ñeán söï ra ñôøi cuûa cuoán saùch
nhoû naøy ñeå chöùng minh cho moät quan nieäm khaùc, döïa treân cô sôû phaân
tích nhöõng truyeàn thuyeát coøn laïi goàm: Truyeàn thuyeát “Con Roàng Chaùu
Tieân”, “Phuø Ñoång Thieân Vöông”, “Baùnh Chöng Baùnh Daày”, “Tröông
Chi - Mî Nöông”, söï tích “Ñaàm Nhaát Daï“, söï tích “Traàu Cau”, söï tích
“Quaû Döa Haáu”, “Sôn Tinh Thuûy Tinh”, “Thaïch Sanh”, “Mî Chaâu -
Troïng Thuûy”.
Thôøi Huøng Vöông – moät thôøi ñaïi ñaõ ñi vaøo huyeàn söû, chæ coøn laïi

14
nhöõng truyeàn thuyeát ñöôïc daân gian traân troïng löu truyeàn, trong luùc
lòch söû nöôùc Vieät böôùc vaøo khoâng gian u toái cuûa thôøi kyø Baéc thuoäc.
Nhöõng truyeàn thuyeát naøy ñaõ nhaéc nhôû cho haäu theá söï toàn taïi cuûa moät
quoác gia ñaàu tieân cuûa daân toäc – ñöôïc toå tieân taïo laäp – vôùi hy voïng moät
ngaøy naøo ñoù, ngöôøi daân Vieät phuïc hoài ñöôïc giang sôn seõ tìm laïi coäi
nguoàn. Moät ngaøn naêm sau, nöôùc Vieät höng quoác keå töø thôøi Ñinh, Leâ,
Lyù, Traàn... Moät ngaøn naêm nöõa troâi ñi, khoa söû hoïc hieän ñaïi ñaõ minh
chöùng ñöôïc nöôùc Vaên Lang toàn taïi treân thöïc teá. Mô öôùc cuûa tieàn nhaân
ñaõ trôû thaønh hieän thöïc. Linh dieäu thay, neàn vaên minh nöôùc Vieät. Vaán
ñeà coøn laïi phaûi giaûi quyeát laø thöïc traïng xaõ hoäi Vaên Lang...
Ngaøy nay, kính caån suy ngaãm nhöõng tinh tuùy maø tieàn nhaân ñaõ
göûi gaám qua truyeàn thuyeát ñeå laïi sôï khaû naêng coù haïn, khoâng noùi ñöôïc
heát yù, raát mong ñöôïc söï ñoùng goùp cuûa nhöõng baäc trí giaû.
*
* *

15
16
PHAÀN MÔÛ ÑAÀU
NHÖÕNG ÑAËC ÑIEÅM CUÛA TRUYEÀN THUYEÁT

N
COÅ TÍCH HUYEÀN THOAÏI VAÊN LANG

ieàm töï haøo cuûa daân

toä c Vieä t Nam veà moä t
truyeàn thoáng vaên hoùa keùo daøi
ngoùt 5000 naêm laø ñöôïc tính töø
thôøi Huøng Vöông, moät thôøi ñaïi
maø söï xuaát hieän saùnh ngang vôùi
nhöõng quoác gia coå nhaát cuûa nhaân
loaïi. Nhöng nhöõng tö lieäu veà thôøi
kyø naøy ñeå laïi raát ít vaø ñoä xaùc tín
khoâng baûo ñaûm; bôûi vì nhöõng tö
lieäu ñoù hoaøn toaøn ñöôïc vieát baèng
chöõ Haùn, töùc laø loaïi vaên töï ñöôïc
du nhaäp vaøo Vieät Nam sau gaàn
nöûa thieân nieân kyû, tính töø khi
chaám döùt thôøi ñaïi cuûa caùc vua
Huøng. Nhöõng di vaät tìm ñöôïc lieân
quan ñeán thôøi kyø naøy cuõng gaàn
nhö khoâng coù, keå caû troáng ñoàng
laø nhöõng coå vaät theå hieän baûn saéc
ÑEÀN HUØNG vaên hoùa ñoäc ñaùo tìm thaáy ñöôïc ôû
AÛnh Voõ An Ninh ñoàng baèng Baéc boä, nhöng cuõng
coù ôû mieàn Nam Trung Quoác vaø
ôû nhöõng vuøng ñaát thuoäc Chieâm Thaønh, Phuø Nam; thaäm chí ôû caû vaøi
vuøng Ñoâng Nam AÙ. Ñoù chính laø nguyeân nhaân ñeå cho ñeán baây giôø –
maëc duø khoa hoïc lòch söû tieán boä hôn nhieàu – nhöng chöa heà coù moät giaû
thuyeát naøo ñuû söùc ñeå chöùng minh moät caùch thuyeát phuïc cho thöïc traïng
cuûa nöôùc Vaên Lang döôùi thôøi vua Huøng, maø môùi chæ chöùng toû ñöôïc söï
toàn taïi treân thöïc teá cuûa thôøi ñaïi naøy. Ñieàu ñoù chæ phaûn aùnh ñöôïc moät
trong nhöõng noäi dung cuûa chính truyeàn thuyeát ñaõ noùi tôùi.

17
 Chuùng ta thöû ñaët moät giaû thuyeát: neáu nhö khoâng coù nhöõng truyeàn
thuyeát töø thôøi Huøng Vöông ñeå caùc hoïc giaû ñôøi sau haøng ngaøn naêm ghi
laïi trong nhöõng boä quoác söû, thì lieäu nhöõng tö lieäu khoâng lieân quan ñeán
truyeàn thuyeát vaø nhöõng di vaät, coù theå coù moät ñònh höôùng nhanh choùng
cho vieäc tìm veà nguoàn coäi vaø khaúng ñònh söï toàn taïi treân thöïc teá cuûa
nöôùc Vaên Lang hay khoâng?
Ñieàu naøy ñaõ chöùng toû: Nhöõng truyeàn thuyeát töø thôøi Huøng Vöông
ñaõ phaûn aùnh thöïc teá cuûa thôøi ñaïi naøy döôùi hình thöùc naøy hay hình thöùc
khaùc, chöù khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn laø nhöõng caâu chuyeän coå tích phaûn
aùnh caùi nhìn hoang sô cuûa con ngöôøi veà caùc hieän töôïng töï nhieân vaø xaõ
hoäi, nhö nhaän xeùt veà moät soá huyeàn thoaïi coå tích cuûa nhieàu daân toäc
khaùc treân theá giôùi cuûa caùc nhaø nghieân cöùu.
Coù nhieàu hoïc giaû tìm hieåu veà truyeàn thuyeát, coå tích vaø huyeàn
thoaïi Vieät Nam noùi chung, haàu nhö ñeàu tìm thaáy nhöõng neùt töông ñoàng
veà coát truyeän hoaëc tình tieát trong nhöõng truyeän töông töï ôû caùc daân toäc
khaùc treân theá giôùi. Thí duï nhö boä “Kho taøng coå tích Vieät Nam” cuûa cuï
Nguyeãn Ñoãng Chi, haàu nhö truyeän naøo cuõng coù khaûo dò. Hoaëc cuoán
“Lónh Nam chích quaùi” (baûn dòch cuûa Gs. Ñinh Gia Khaùnh chuû bieân,
Nguyeãn Ngoïc San bieân khaûo - Nxb Vaên Hoïc 1990) laø moät cuoán saùch
coå ñöôïc vieát töø thôøi Leâ, cheùp laïi raát nhieàu truyeàn thuyeát thôøi Huøng
Vöông, nhöõng dòch giaû cuõng tìm ñöôïc raát nhieàu truyeän töông ñoàng cuûa
Chieâm Thaønh, Phuø Nam vaø Trung Quoác.
Trong söï truøng hôïp veà noäi dung, tình tieát töông ñoái phoå bieán cuûa
truyeàn thuyeát, coå tích vaø huyeàn thoaïi coù theå phaân loaïi nhö sau:

Söï truøng laëp do caâu chuyeän cuøng coù moät nguoàn goác
Thí duï nhö söï tích “Ñöùc Thaùnh Cheøm” caû beân Trung Quoác laãn
Vieät Nam ñeàu coù truyeän naøy, do moät nhaân vaät coù thaät trong lòch söû laø
Lyù OÂng Troïng, goác ôû Vieät Nam, nhöng laøm quan beân Trung Quoác
vaøo thôøi nhaø Taàn.

Söï truøng laëp do taùi hieän laïi caâu chuyeän

Thí duï cho tröôøng hôïp naøy laø “Truyeän Kieàu” cuûa cuï Nguyeãn Du
vaø “Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh” cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân. Ñaây laø tröôøng
hôïp truøng laëp khi coù söï giao löu vaên hoùa giöõa caùc daân toäc.

18
Söï truøng laëp yù töôûng ngaãu nhieân
Do söï phaùt trieån gioáng nhau trong dieãn bieán taâm lyù xaõ hoäi vaø
nhöõng quan heä xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Thí duï nhö truyeän “Ngheâu, Soø,
OÁc, Heán” cuûa Vieät Nam vaø truyeän “Ba oâng thaàn beáp” cuûa AÁn Ñoä.

Ñaëc ñieåm truyeàn thuyeát vaø huyeàn thoaïi thôøi Huøng Vöông
Coå tích thaàn thoaïi vaø truyeàn thuyeát töø thôøi Huøng Vöông traûi hôn
1000 naêm sau môùi ñöôïc cheùp laïi, khoâng traùnh khoûi vieäc tam sao thaát
baûn vaø truyeän Vieät Nam truyeàn sang Trung Quoác trôû thaønh truyeän cuûa
Trung Quoác hoaëc ngöôïc laïi. Hoaëc giaû, do ngöôøi ñôøi sau theâm nhöõng
tình tieát theo caùi nhìn thôøi ñaïi cuûa hoï, ñoâi khi raát baát hôïp lyù nhö “Söï
tích Ñaàm Nhaát Daï” trong Lónh Nam chích quaùi (saùch ñaõ daãn) coù ñoaïn
cheùp: “Ñoång Töû trôû veà giaûng laïi ñaïo Phaät. Tieân Dung giaùc ngoä ...” thì thaät laø
voâ lyù, bôûi vì môû ñaàu caâu chuyeän ñaõ ñònh vò yeáu toá thôøi gian vaøo thôøi
Huøng Vöông thöù III (theo Truyeàn thuyeát Huøng Vöông - Thaàn thoaïi Vónh
Phuù, Vuõ Kim Bieân, Sôû VHTT TT Phuù Thoï 1998; truyeàn thuyeát coøn löu
truyeàn trong daân gian, cuõng noùi laø Huøng Vöông thöù XVIII). Neáu chöa
noùi ñeán söï toàn taïi hôn 2600 naêm cuûa caùc vua Huøng theo caùc boä söû xöa
cheùp laïi – ngay caû vieäc taïm öùng duïng quan nieäm môùi cho raèng thôøi
Huøng Vöông chæ toàn taïi khoaûng 300 naêm vaø keát thuùc vaøo naêm 208
tr.CN – thì ngay cuoái thôøi Huøng Vöông thöù XVIII cuõng hôn 200 naêm
tr.CN, luùc naøy Phaät giaùo chöa theå truyeàn ñeán Vieät Nam. Lòch söû Phaät
giaùo ghi nhaän: Phaät giaùo truyeàn ñeán Vieät Nam vaøo theá kyû thöù 2 sau
CN.
Do ñoù, döïa vaøo truyeàn thuyeát ñeå phaân tích thöïc traïng xaõ hoäi
thôøi Huøng Vöông laø moät vieäc khoâng deã daøng. Nhöng moät neùt ñoäc ñaùo
khaùc cuûa truyeàn thuyeát thôøi Huøng Vöông so vôùi truyeàn thuyeát coå tích,
thaàn thoaïi noùi chung laø:
@ Coù nhöõng truyeàn thuyeát ñöôïc baûo chöùng baèng di vaät vaên hoaù
truyeàn laïi töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc nhö laø moät söï tieáp noái vaên hoùa, ñoù
laø: truyeàn thuyeát “Baùnh Chöng, baùnh Daày” vaø truyeàn thuyeát “Traàu
Cau”.
@ Nhöõng truyeàn thuyeát töø thôøi Huøng Vöông maëc duø bò vuøi laáp
trong côn loác cuûa thôøi kyø Baéc thuoäc hôn 1000 naêm, nhöng vaãn giöõ
ñöôïc keát caáu hôïp lyù cho giaù trò noäi dung maø truyeàn thuyeát ñoù theå hieän.
Ñaây laø moät söï kyø dieäu! Söï kyø dieäu naøy neáu khoâng theå giaûi thích baèng

19
quyeàn naêng cuûa thaàn thaùnh thì chæ coù theå cho raèng: Toå tieân ta ñaõ coù
chöõ vieát, neân ñaõ ghi laïi ñöôïc nhöõng giaù trò cuûa neàn vaên minh thôøi
Huøng Vöông. Do ñoù, vaãn giöõ ñöôïc neùt caên baûn cho noäi dung caâu
chuyeän khoâng bò sai leäch vôùi thôøi gian. Maëc duø sau ñoù loaïi chöõ vieát
naøy ñaõ bò thaát truyeàn (vaán ñeà chöõ vieát cuûa thôøi Huøng Vöông xin ñöôïc
noùi roõ hôn ôû phaàn sau).
@ Haàu heát nhöõng truyeàn thuyeát lòch söû veà thôøi Huøng Vöông
ñeàu coù ghi nhaän thôøi gian xaûy ra söï kieän, thöôøng baét ñaàu baèng caâu:
“Vaøo thôøi Huøng Vöông thöù ...” hoaëc coù söï hieän dieän cuûa vua Huøng -
keå caû Sôn Tinh, Thuûy Tinh (tröø Tröông Chi vaø Thaïch Sanh laø hai taùc
phaåm vaên hoïc thôøi Huøng vaø “Mî Chaâu, Troïng Thuûy” – xin ñöôïc
minh chöùng ôû phaàn sau).
Nhöõng truyeàn thuyeát töø thôøi Huøng Vöông sau naøy söu taàm ñöôïc
raát nhieàu. Nhöng ñeå tìm hieåu veà thöïc traïng thôøi Huøng Vöông, trong
cuoán saùch naøy seõ ñöôïc chöùng toû baèng nhöõng truyeàn thuyeát ñöôïc phoå
bieán vaø truyeàn tuïng maø haàu heát nhöõng ngöôøi Vieät Nam ai cuõng bieát laø:
Truyeàn thuyeát Con Roàng Chaùu Tieân; Phuø Ñoång Thieân Vöông; Baùnh
Chöng Baùnh Daày; Traàu Cau; Söï tích Döa haáu; Söï tích Ñaàm Nhaát Daï,
Tröông Chi Mî Nöông; Sôn Tinh Thuûy Tinh. (Rieâng hai truyeän “Thaïch
Sanh” vaø “Mî Chaâu Troïng Thuûy” cuõng ñöôïc phaân tích trong taäp saùch
naøy vôùi tö caùch laø nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu cho neàn vaên hoaù, ngheä
thuaät thôøi Huøng Vöông; trong ñoù coù söïï minh chöùng xuaát xöù cuûa truyeän
“Thaïch Sanh” coù nguoàn goác töø thôøi vua Huøng vaø truyeän “Mî Chaâu
Troïng Thuûy”; bôûi nöôùc AÂu Laïc laø söï tieáp noái cuûa nöôùc Vaên Lang, do
ñoù phaûi coù söï tieáp noái veà vaên hoùa).
Trong nhöõng truyeàn thuyeát vaø coå tích töø thôøi Huøng Vöông thì hai
truyeàn thuyeát coù di vaät löu truyeàn qua nhieàu theá heä laø “Traàu Cau” vaø
“Baùnh Chöng, baùnh Daày”. Tuïc aên traàu thì ôû Ñaøi Loan hieän nay cuõng
coù, nhöng coi traàu cau laø moät nghi leã coù tính vaên hoùa truyeàn thoáng thì
chæ coù ôû Vieät Nam. Nhöõng di chöùng naøy ñaõ chöùng minh cho tính thöïc
teá cuûa truyeàn thuyeát ôû caùc thôøi vua Huøng. Vì vaäy, vieäc tìm hieåu nhöõng
yù nghóa cuûa tieàn nhaân khi löu truyeàn laïi cho con chaùu qua nhöõng truyeàn
thuyeát laø moät höôùng hoaøn toaøn coù cô sôû.
Trong daân gian Vieät Nam ñaõ löu truyeàn moät caâu tuïc ngöõ: “Xanh
voû, ñoû loøng” xuaát phaùt töø hình töôïng cuûa quaû döa haáu trong “Söï tích
Döa Haáu” laø moät truyeàn thuyeát ñöôïc truyeàn laïi töø thôøi vua Huøng, nhö

20
muoán nhaéc nhôû cho haäu theá tìm hieåu noäi dung cuûa truyeàn thuyeát do
cha oâng ñeå laïi qua beà ngoaøi ñaày huyeàn thoaïi cuûa noù.
Rieâng truyeàn thuyeát “Con Roàng, chaùu Tieân”, vì noäi dung cuûa
truyeàn thuyeát naøy ñaõ khaúng ñònh thôøi ñieåm baét ñaàu cuûa thôøi Huøng
Vöông töông ñöông vôùi thôøi Tam Hoaøng - Nguõ Ñeá beân Trung Hoa (töùc
laø gaàn 3000 naêm tr.CN), phuû nhaän quan ñieåm cho raèng thôøi Huøng
Vöông chæ toàn taïi khoaûng 300 naêm. Vì vaäy, ñeå baûo ñaûm tính khaùch
quan, cuoán saùch naøy seõ khoâng phaân tích tính thôøi gian cuûa truyeàn thuyeát
noùi treân (theo söû cuõ thì thôøi ñieåm laäp quoác cuûa Vaên Lang baét ñaàu töø
naêm 2879 tr.CN). Nhöng nhöõng tình tieát cuûa truyeàn thuyeát “Con Roàng,
chaùu Tieân” khaúng ñònh khoâng gian toàn taïi vaø neàn vaên minh kyø vó cuûa
Vaên Lang seõ ñöôïc minh chöùng cuøng vôùi caùc truyeàn thuyeát khaùc trong
cuoán saùch naøy.
Moãi truyeàn thuyeát ñeàu coù nhöõng giôùi haïn trong phaïm vi noäi dung
cuûa noù, cho neân nhöõng vaán ñeà ñöôïc ñaët ra trong truyeàn thuyeát naøy phaûi
boå sung cho söï minh chöùng trong moät truyeàn thuyeát khaùc. Do ñoù khoâng
traùnh khoûi söï laëp laïi moät vaøi vaán ñeà. Mong ñoäc giaû löôïng thöù.
Quan nieäm cho raèng: “Thôøi Huøng Vöông baét ñaàu töø thieân nieân
kyû thöù 3 tr.CN vaø laø moät thôøi kyø coù neàn vaên minh röïc rôõ so vôùi caùc
quoác gia coå ñaïi khaùc treân theá giôùi” ñöôïc trình baøy trong taäp saùch naøy,
hoaøn toaøn döïa treân söï phaân tích nhöõng truyeàn thuyeát ñaõ ñöôïc neâu ôû
treân. Trong saùch naøy, nhöõng tö lieäu cuûa caùc hoïc giaû coå kim, trong vaø
ngoaøi nöôùc, keå caû nhöõng di vaät, chæ xin ñöôïc söû duïng hoaëc trình baøy
coù tính minh hoïa nhö moät hieän töôïng lieân quan, khoâng phaûi laø cô sôû
cuûa giaû thuyeát ñaõ trình baøy. Bôûi vì di vaät chæ laø nhöõng caùi coøn laïi cuûa
moät thôøi ñaïi, nhöng khoâng phaûi laø taát caû nhöõng caùi cuûa thôøi ñaïi ñoù ñaõ
coù. Coøn tö lieäu veà thôøi Huøng Vöông ñang coù hieän nay ñeàu ñöôïc vieát
laïi sau ñoù caû haøng ngaøn naêm, khoâng traùnh khoûi vieäc tam sao thaát baûn.
Trong saùch naøy, taát caû phaàn trích daãn ñöôïc theå hieän baèng kieåu chöõ
Vni-Helve 10; phaàn chính vaên cuûa ngöôøi vieát ñöôïc theå hieän baèng kieåu
chöõ Vni-Times 12. Nhöõng phaàn in ñaäm ñeàu do ngöôøi vieát thöïc hieän.
Hy voïng nhöõng söï phaân tích döôùi ñaây, laø moät ñoùng goùp nhoû so
vôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu coâng phu cuûa caùc hoïc giaû coå kim,
trong vaø ngoaøi nöôùc veà thôøi ñaïi caùc vua Huøng, vôùi mong muoán laøm
saùng toû veà thöïc traïng cuûa nöôùc Vaên Lang, quoác gia ñaàu tieân cuûa daân
toäc Vieät.

21
22
 Chöông I:
TRUYEÀN THUYEÁT
BAÙNH CHÖNG BAÙNH DAÀY
&
THUYEÁT AÂM DÖÔNG NGUÕ HAØNH

BAÙNH CHÖNG BAÙNH DAÀY BIEÅU TÖÔÏNG CUÛA

B
THUYEÁT AÂM DÖÔNG - NGUÕ HAØNH

aùnh Chöng baùnh Daày laø moät bieåu töôïng vaên hoaù ñaëc tröng
ñoäc ñaùo cuûa ngöôøi Vieät Nam. Theo truyeàn thuyeát keå laïi,
bieåu töôïng vaên hoaù naøy coù nguoàn goác töø thôøi Huøng Vöông thöù VI maø
con daân Laïc Vieät löu truyeàn traûi ñaõ haøng ngaøn naêm, ñeán taän baây giôø.
Haàu heát moïi ngöôøi quan taâm ñeán “Truyeàn thuyeát baùnh Chöng,
baùnh Daày” ñeàu thoáng nhaát nhaän thaáy ôû trong ñoù theå hieän vuõ truï quan
cuûa daân toäc Vieät. Nhöng haàu heát nhöõng yù kieán ñeàu cho ñoù laø quan
nieäm thoâ sô cuûa ngöôøi xöa: “Trôøi troøn, ñaát vuoâng”. Trôøi nhö caùi vung
uùp xuoáng ñaát, ñaát baèng phaúng vaø chung quanh laø bieån. Hoaëc cuõng coù
ngöôøi cho raèng baùnh chöng, baùnh daày laø theå hieän nhöõng giaù trò ñaïo lyù
cuûa ngöôøi xöa ñoái vôùi cha meï: “Trôøi sinh laø cha, ñaát döôõng laø meï”.
Baùnh Chöng töôïng ñaát, chöùa ñöïng nhöõng hình töôïng veà söï phuù tuùc
cuûa ñaát meï nuoâi döôõng con ngöôøi (trong baøi töïa “Lónh Nam Chích
Quaùi” cuûa Vuõ Quyønh, thôøi Hoàng Ñöùc cuõng noùi ñeán yù naøy)...
Nhöng neáu hình vuoâng vaø troøn cuûa baùnh chöng vaø baùnh daày chæ
laø hình töôïng ñeå theå hieän moät yù nieäm ñôn giaûn, thì trong nhöõng thöïc
phaåm khaùc cuõng coù theå lyù giaûi töông töï: ñóa xoâi, baùnh chay, baùnh troâi
cuõng troøn nhö baùnh daày. Hoaëc baùnh gai, baùnh coám, baùnh gioø... cuõng
goàm ñuû nhöõng yeáu toá dinh döôõng vaø hình thöùc töông töï nhö ôû baùnh
chöng. Do ñoù, neáu chæ vôùi yù nghóa vaø hình töôïng ñôn giaûn ñöôïc gaùn
cho baùnh chöng, baùnh daày thì seõ khoù beàn vöõng qua thôøi gian hôn
2000 naêm, chæ tính vôùi thôøi gian ít nhaát laø töø khi Nam Vieät cuûa Trieäu
Ñaø bò tieâu dieät. Treân thöïc teá hieän nay, vì chieác baùnh chöng baùnh daày

23
ñaõ maát yù nghóa nguyeân thuûy ñích thöïc, neân söï toàn taïi cuûa noù chæ laø
moät phong tuïc truyeàn thoáng vaø söï caûm nhaän thieâng lieâng ñoái vôùi toå
tieân, hôn laø moät söï tieáp noái nhöõng giaù trò tö töôûng maø baùnh chöng,
baùnh daày theå hieän. Vaäy yù nghóa ñích thöïc cuûa baùnh chöng, baùnh daày
laø gì?
Tröôùc heát, chuùng ta ñaët vaán ñeà baét ñaàu töø hình töôïng baùnh chöng
vuoâng vaø baùnh daày troøn. Hình töôïng vuoâng troøn naøy ñaõ ñöôïc söû duïng
moät caùch phoå bieán trong ngoân ngöõ daân gian, caùch ñaây hôn 20 naêm trôû
veà tröôùc. Ñoù laø caâu: “Meï troøn, con vuoâng”. Töø tröôùc ñeán nay, caâu
“Meï troøn, con vuoâng” thöôøng söû duïng sai laàm nhö laø moät thaønh ngöõ
ñeå chuùc laønh cho saûn phuï sinh nôû; do ñoù ngaøy nay khoâng coøn maáy ai
nhaéc tôùi, bôûi vì söï khoù hieåu cuûa noù. Trong truyeän Kieàu cuûa cuï Nguyeãn
Du cuõng duøng hình töôïng vuoâng troøn nhieàu laàn. Ñoù laø nhöõng caâu:
Saén, bìm chuùt phaän coûn con
Khuoân duyeân bieát coù vuoâng troøn cho chaêng?
Hoaëc:
Nghó mình phaän moûng caùnh chuoàn
Khuoân xanh bieát coù vuoâng troøn cho chaêng?
Hay laø:
Traêm naêm tính cuoäc vuoâng troøn
Phaûi doø cho ñeán ngoïn nguoàn laïch soâng.
Vaäy hình töôïng vuoâng troøn theå hieän cho caùi gì?

Hình töôïng vuoâng troøn trong lyù hoïc coå Ñoâng phöông
Ñeå tìm hieåu veà vaán ñeà naøy, ngöôøi vieát xin baét ñaàu baèng söï trình
baøy veà nhöõng yù nieäm cuûa vuõ truï quan coå Ñoâng phöông. Nhöõng saùch
Lyù hoïc Ñoâng phöông khi lyù giaûi veà söï hình thaønh vuõ truï cho raèng:
“Khôûi thuûy cuûa vuõ truï laø Thaùi Cöïc”. Saùch coå nhaát noùi veà ñieàu naøy laø
kinh Dòch. Heä töø thöôïng chöông XI vieát:
“Thò coá Dòch höõu Thaùi Cöïc, thò sinh löôõng nghi, löôõng nghi sinh
Töù töôïng. Töù töôïng sinh Baùt quaùi”.
Theo Chu Hy - nhaø Lyù hoïc ñôøi Toáng - noùi:

24
 “Thaùnh nhaân goïi laø Thaùi Cöïc ñeå chæ caùi baûn caên cuûa trôøi ñaát
muoân vaät” (Ñaïi cöông Trieát hoïc Trung Quoác - Giaûn Chi & Nguyeãn Hieán
Leâ, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh 1992).
Moät soá nhaø Lyù hoïc Trung Hoa töø cuoái thôøi Haùn veà sau coøn dieãn
ñaït traïng thaùi ban ñaàu cuûa vuõ truï döôùi caùc yù nieäm khaùc laø: Thaùi Hö
(Hö - söï troáng roãng, Thaùi - vöôït ra ngoaøi söï troáng roãng) hoaëc Thaùi Voâ
(Voâ - khoâng, Thaùi - vöôït ra ngoaøi caùi khoâng). Nhöõng yù nieäm naøy ñeàu
nhaèm muïc ñích giaûi thích roõ hôn cho yù nieäm cuûa Thaùi Cöïc.
Theo saùch Ñaïi cöông Trieát hoïc Trung Quoác (saùch ñaõ daãn) thì
quan nieäm Thaùi Cöïc cuûa caùc nhaø Lyù hoïc Trung Hoa chöa coù söï thoáng
nhaát:
Trònh Khang Thaønh caét nghóa: “Thaùi Cöïc laø ñaïo Cöïc Trung, laø
caùi khí thuaàn hoøa coøn chöa chia” (Vaên tuyeån chuù daãn). Ngu Phieân thì
noùi: “Thaùi Cöïc laø Thaùi Nhaát nghóa laø theo thuyeát cuõ cuûa Haùn Nho cho
4 caâu naøy (Dòch höõu Thaùi Cöïc) laø noùi caùi quaù trình hình thaønh vuõ truï.
Chu töû ñôøi Toáng thì cho raèng 4 caâu naøy laø quaù trình taäp hôïp quaùi cuûa
coå nhaân. Thuyeát cuûa Chu töû sau bò Lyù Thöù Coác ñôøi sau phaûn baùc.
Thaùi Cöïc sinh Löôõng Nghi laø AÂm Döông. Theo Chu Hy thì “Thaùi
Cöïc ñem phaân ra chæ laø AÂm Döông” (Thaùi Cöïc phaân khai chæ thò löôõng
caù AÂm Döông).
Khí Döông - theo Lyù hoïc coå Ñoâng phöông - coù tính thuaàn khieát,
vieân maõn vaø thoâng bieán neân töôïng cuûa Döông hình troøn. Khí AÂm tuï,
ñuïc, giôùi haïn neân töôïng cuûa AÂm hình vuoâng.
Caâu noùi cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc löu truyeàn: “Meï troøn, con vuoâng”
thöôøng laø ñeå chuùc laønh cho saûn phuï saép sinh nôû seõ raát khoù hieåu veà yù
nghóa thöïc teá. Nhöng neáu coi ñoù laø caâu tuïc ngöõ maø oâng cha löu truyeàn
cho ñôøi sau söï nhaän thöùc veà vuõ tru,ï thì hoaøn toaøn coù theå hieåu ñöôïc:
tính hieáu sinh cuûa vuõ truï - Thaùi Cöïc sinh Löôõng Nghi vaø AÂm Döông
haøi hoøa laø nguoàn goác cuûa moïi söï phaùt trieån toát ñeïp (theo yù nghóa cuûa
caâu tuïc ngöõ “Meï troøn, con vuoâng” theå hieän vuõ truï quan cuûa ngöôøi
Vieät, khaùc haún taát caû caùc yù nieäm veà baûn nguyeân vuõ truï cuûa caùc nhaø Lyù
hoïc coå kim, trong taát caû caùc saùch lieân quan ñeán vaán ñeà naøy töø tröôùc
ñeán nay, xin ñöôïc trình baøy roõ hôn ôû phaàn sau).
Theo thuyeát AÂm Döông thì phaïm truø cuûa AÂm Döông raát roäng:
bao truøm töø söï khôûi nguyeân cho ñeán moïi söï vaän ñoäng, phaùt sinh, phaùt
trieån cuûa vuõ tru.ï Döông bao goàm: Trôøi, cha, ñaøn oâng... AÂm bao goàm:

25
Ñaát, meï, ñaøn baø... Nhö vaäy, hình töôïng vuoâng troøn vaø tính chaát cuûa
baùnh chöng, baùnh daày hoaøn toaøn ñaày ñuû ñieàu kieän ñeå bieåu töôïng cho
AÂm Döông: Baùnh daày coù maøu traéng, khoâng vò cuûa neáp giaõ theå hieän söï
thuaàn khieát; tính deûo theå hieän söï thoâng bieán; hình troøn cuûa baùnh daày
theå hieän söï vieân maõn cuûa Döông. Baùnh chöng hình vuoâng laø töôïng
cuûa AÂm. Nhöng nhöõng vaät lieäu caáu taïo neân baùnh chöng laø moät vaán ñeà
ñaùng chuù yù khi hình töôïng vuoâng troøn cuûa baùnh chöng, baùnh daày theå
hieän AÂm Döông trong vuõ truï quan coå Ñoâng phöông.
Thuyeát AÂm Döông vaø Nguõ haønh ñöôïc chính thöùc chaáp nhaän töø
thôøi Haùn trong lòch söû Trung Hoa veà sau coù noùi ñeán: söï chuyeån hoùa
AÂm Döông sinh ra 5 daïng vaät chaát caên baûn laø Kim, Moäc, Thuûy, Hoûa,
Thoå goïi chung laø Nguõ haønh. Naêm daïng vaät chaát naøy töông taùc laãn
nhau trong söï chi phoái cuûa AÂm Döông taïo neân vaïn vaät.
Söï töông taùc, vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh trong thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh raát phöùc taïp, nhöng khôûi thuûy töø hai daïng vaän ñoäng chính laø
töông sinh vaø töông khaéc ñöôïc theå hieän ôû hình veõ sau.

THOÅ THOÅ

HOÛA KIM THUÛY MOÄC

NGUÕ HAØNH NGUÕ HAØNH
TÖÔNG SINH TÖÔNG KHAÉC

MOÄC THUÛY HOÛA KIM

Nhìn chung Nguõ haønh töông sinh theo quan nieäm Lyù hoïc Ñoâng
phöông laø nguoàn goác cuûa moïi söï phaùt sinh vaø phaùt trieån trong söï chi
phoái haøi hoøa cuûa AÂm Döông. Nguõ Haønh töông khaéc laø nguoàn goác cuûa
moïi söï ngöng treä. Töôïng cuûa Nguõ Haønh khi theå hieän ôû maøu saéc laø: Hoûa
maøu ñoû; Thoå maøu vaøng; Kim maøu traéng; Thuûy maøu ñen; Moäc maøu
xanh laù caây.
Xeùt caáu taïo cuûa chieác baùnh chöng goàm boán vaät lieäu chính vaø
phaûi luoäc baùnh (duïng Thuûy) thì coù theå khaúng ñònh ñoù laø bieåu töôïng
cuûa Nguõ haønh ñöôïc saép xeáp theo lyù töông sinh töø trong ra ngoaøi: thòt

26
lôïn (heo) saéc hoàng thuoäc Hoûa sinh Thoå - saéc vaøng cuûa ñaäu xanh; Thoå
sinh Kim - saéc traéng cuûa gaïo neáp; Kim sinh Thuûy - dòch chaát cuûa gaïo
neáp vaø dieäp luïc toá cuûa laù dong taïo neân maøu xanh treân maët baùnh khi
luoäc; Thuûy döôõng Moäc - laù dong boïc beân ngoaøi baùnh. Caùch buoäc daây
laïc ( laït) cuûa baùnh chöng leã goàm 4 sôïi daây laïc nhuoäm ñoû, buoäc töøng
caëp song song vaø vuoâng goùc vôùi nhau chia baùnh chöng thaønh 9 hình
vuoâng, coøn lieân quan ñeán moät ñoà hình bí aån trong vaên hoaù ñoâng phöông
coå ñoù laø cöûu cung Haø ñoà.
BAÙNH CHÖNG
BIEÅU TÖÔÏNG CUÛA NGUÕ HAØNH TÖÔNG SINH

Baùnh chöng baùnh daày – theo truyeàn thuyeát keå laïi – ñaõ ñöôïc
chaám giaûi nhaát trong cuoäc thi, khoâng phaûi laø ngon hôn caùc moùn aên
khaùc maø laø tính bieåu töôïng cao cuûa noù. Vì vaäy, chieác baùnh chöng, baùnh
daày khoâng chæ theå hieän quan nieäm vuõ truï quan moät caùch ñôn giaûn theo
caùch hieåu cuûa ñôøi sau, khi truyeàn thuyeát naøy phaûi xuyeân qua thôøi gian,
khoâng gian lòch söû ñöôïc tính baèng thieân nieân kyû. Bôûi vì, neáu baùnh
chöng, baùnh daày chæ theå hieän nhöõng yù nieäm ñôn giaûn nhö ngöôøi ñôøi sau
quan nieäm, thì khoâng chæ coù baùnh chöng, baùnh daày môùi theå hieän ñöôïc
söï ñôn giaûn ñoù. Chæ coù söï theå hieän cho thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh
môùi chöùng toû ñöôïc tính bieåu töôïng ñoäc ñaùo cuûa noù. Vôùi yù nghóa naøy thì

27
baùnh chöng baùnh daày bao truøm luoân nhöõng caùch hieåu ñôn giaûn cuûa ñôøi
sau. Bôûi vì Döông bao goàm: trôøi, cha... AÂm bao goàm: ñaát, meï... Theo
quan nieäm lyù hoïc coå Ñoâng phöông thì AÂm Döông haøi hoøa, Nguõ haønh
töông sinh laø nguoàn goác cuûa söï phuù tuùc, phaùt trieån trong töï nhieân, xaõ
hoäi vaø con ngöôøi.
Baùnh chöng, baùnh daày ñöôïc vua Huøng chaám giaûi nhaát, vì tính
bieåu töôïng ñoäc ñaùo, theå hieän thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh heä tö töôûng
vuõ truï quan chính thoáng trong neàn vaên minh Vaên Lang.

NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VEÀ NGUOÀN GOÁC

CUÛA THUYEÁT AÂM DÖÔNG NGUÕ HAØNH
Theo quan nieäm phoå bieán hieän nay thì Nho giaùo coù nguoàn goác
töø vaên hoaù Haùn, ñöôïc toân vinh vaøo thôøi Haùn Vuõ Ñeá (159 – 87 tr.CN)
vaø phoå bieán ôû Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc – theo truyeàn thuyeát laø do
Só Nhieáp – ñeán nay traûi gaàn 1800 naêm. Neáu chæ tính töø khi Nho giaùo
trôû thaønh heä tö töôûng chính thoáng döôùi thôøi Haäu Leâ thì cuõng ñaõ hôn
500 naêm. Trong heä thoáng tö töôûng cuûa Nho giaùo phoå bieán baèng vaên
töï Haùn ôû ñaát Giao Chæ, coù moät heä thoáng yù nieäm vuõ truï quan coå ñaïi heát
söùc huyeãn aûo, theå hieän trong kinh Dòch. Töø tröôùc ñeán nay, kinh Dòch
vaãn ñöôïc coi laø saûn phaåm cuûa neàn vaên minh coå Hoa Haï, trong ñoù noùi
ñeán söï bieán hoùa cuûa 64 queû Dòch töø thuyeát AÂm Döông vaø baûn nguyeân
cuûa vuõ truï laø Thaùi Cöïc. Cuøng vôùi vuõ truï quan Dòch hoïc noùi treân laø
nhöõng phöông phaùp öùng duïng ñöôïc coi laø cuûa moät heä tö töôûng vuõ truï
quan khaùc, khoâng coù heä thoáng lyù luaän khôûi thuûy baûn nguyeân vuõ truï,
ñoù laø thuyeát Nguõ haønh. Nhöng neáu heä thoáng kyù hieäu cuûa Dòch hoïc
cho ñeán ñaàu theá kyû 20 naøy phaïm vi öùng duïng raát haïn cheá, chæ söû duïng
chuû yeáu vaøo vieäc döï ñoaùn töông lai (haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu hieän
ñaïi cuõng cho raèng kinh Dòch ra ñôøi muïc ñích chuû yeáu duøng ñeå boùi),
thì ngöôïc laïi: söï öùng duïng cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh – ñöôïc
coi laø söï keát hôïp cuûa hai heä thoáng vuõ truï quan noùi treân – laïi heát söùc
roäng raõi; coù theå noùi: treân töø thieân vaên, döôùi ñeán ñòa lyù, döï ñoaùn töông
lai, y lyù, lòch soá... aùp duïng trong caùc vaán ñeà töï nhieân, xaõ hoäi vaø con
ngöôøi heát söùc saâu saéc, vi dieäu.
Nhöng ôû trong coå thö chöõ Haùn, thuyeát AÂm Döông vaø thuyeát
Nguõ haønh laø hai heä thoáng lyù thuyeát khoâng coù söï lieân heä khôûi thuûy.
Nhöõng nhaø nghieân cöùu hieän ñaïi cuõng coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà

28
khôûi nguoàn cuûa hai hoïc thuyeát naøy. Thuyeát AÂm Döông theo truyeàn
thuyeát ñöôïc hình thaønh ít nhaát cuõng töø thôøi nhaø Chu, sau Chu Vaên
Vöông, Chu Coâng bieân soaïn Dòch, vieát Haøo töø. Thuyeát Nguõ haønh
theo truyeàn thuyeát thì do vua Ñaïi Vuõ phaùt hieän tröôùc Chu Coâng haøng
ngaøn naêm. Rieâng Traâu Dieãn – theo caùc nhaø nghieân cöùu – ñöôïc coi laø
ngöôøi neáu khoâng phaûi laø phaùt minh thì cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân keát hôïp
giöõa hai hoïc thuyeát naøy?

Phaûi chaêng Traâu Dieãn laø ngöôøi ñeà xöôùng

Thuyeát AÂm Döông - Nguõ Haønh
Theo Söû kyù vaø saùch Laõ Thò Xuaân Thu thì thuyeát AÂm Döông –
Nguõ haønh do Traâu Dieãn soáng vaøo thôøi Chieán quoác (350 – 270 tr.CN)
laø ngöôøi hoaøn chænh nhöõng yù nieäm ban ñaàu cuûa noù vaø laø ngöôøi saùng
laäp ra phaùi AÂm Döông gia (nhöng Söû kyù vaø Laõ Thò Xuaân Thu chæ cho
bieát vieäc naøy vaø Traâu Dieãn cuõng khoâng heà ñeå laïi moät taùc phaåm naøo
ñeå chöùng toû AÂm Döông Nguõ haønh laø hoïc thuyeát cuûa oâng phaùt minh ra
hay chæ laø trình baøy laïi). Trong khi ñoù, so saùnh thôøi ñieåm xuaát hieän
cuûa taùc gia Traâu Dieãn vôùi thôøi ñieåm maø truyeàn thuyeát Vieät Nam ghi
nhaän söï xuaát hieän cuûa baùnh chöng baùnh daày vaøo cuoái thôøi Huøng Vöông
thöù VI, seõ ñaët ra moät vaán ñeà sau ñaây:
Neáu taïm cho raèng caùc vua Huøng chæ toàn taïi khoaûng 400 naêm vaø
laáy söï trung bình toaùn hoïc cho caùc ñôøi vua Huøng (taïm giaû ñònh laø 18
vò caùch hieåu phoå bieán qua truyeàn thuyeát coøn laïi, thöïc teá laø 18 thôøi
Huøng Vöông. Xin ñöôïc chöùng minh ôû phaàn sau) thì töø khi coù baùnh
chöng, baùnh daày ñeán keát thuùc thôøi ñaïi Huøng Vöông seõ laø hôn 200
naêm. Coäng vôùi soá naêm tính töø Vaên Lang ñoåi quoác hieäu laø AÂu Laïc ñeán
naêm chuaån Coâng Nguyeân (208 tr.CN theo quan nieäm môùi, söû cuõ laø
258 tr.CN), chuùng ta seõ coù hôn 400 naêm tr.CN cho thôøi gian xuaát hieän
cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh cuûa toå tieân ngöôøi Vieät, töùc laø tröôùc
khi nhaø Lyù hoïc Traâu Dieãn noùi ñeán thuyeát naøy gaàn caû traêm naêm. Do
ñoù, nhö phaàn treân ñaõ trình baày thì khoâng phaûi ngöôøi saùng laäp thuyeát
AÂm Döông Nguõ haønh laø Traâu Dieãn. Ngay nhöõng coå thö chöõ Haùn, nhö
cuoán saùch lyù luaän Ñoâng y noåi tieáng Hoaøng ñeá noäi kinh toá vaán – ñöôïc
coi laø xuaát hieän vaøo thôøi Xuaân Thu – Chieán quoác, maø trong ñoù ñaõ theå
hieän söï öùng duïng phöông phaùp luaän cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh
moät caùch raát saâu saéc vi dieäu. Söï öùng duïng phöông phaùp luaän cuûa thuyeát
AÂm Döông Nguõ haønh trongï noäi dung cuoán saùch, ñaõ phuû nhaän Traâu

29
Dieãn khoâng theå laø ngöôøi saùng laäp hoaëc keát hôïp hai hoïc thuyeát naøy.

Thuyeát AÂm Döông trong thö tòch coå

vaø truyeàn thuyeát Trung Hoa
Theo saùch “Ñaïi cöông Trieát hoïc Trung Quoác” (saùch ñaõ daãn)
vieát:
Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñöôïc ghi ôû thieân Hoàng phaïm
trong saùch Kim Vaên Thöôïng Thö (saùch cuûa baùc só nhaø Taàn laø Phuïc
Thaéng truyeàn laïi) – thì ñeà xöôùng thuyeát naøy khoâng bieát ñích laø ai.
Trong thieân chæ thaáy cheùp raèng: “Cöûu truø Hoàng phaïm” laø cuûa Cô Töû
trình baøy vôùi vua Voõ Vöông nhaø Chu. Trong Cöûu truø Hoàng phaïm thì
truø thöù nhaát laø Nguõ haønh.
Nhöng theo saùch Kinh Thö dieãn nghóa (Leâ Quyù Ñoân, dòch giaû
Ngoâ Theá Long, Traàn Vaên Quyeàn, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh 1993)
thì töông truyeàn Cöûu truø Hoàng phaïm laïi do vua Ñaïi Vuõ nhaø Haï (2205
tr.CN) tìm ra (cuoán Kinh Thö ñöôïc löu truyeàn töø thôøi Haùn Caûnh Ñeá veà
sau laø do Khoång An Quoác - chaùu 12 ñôøi cuûa Khoång töû - bieân soaïn laïi.
Töông truyeàn Khoång An Quoác tìm ñöôïc cuoán Kinh Thö vieát baèng coå
vaên trong vaùch nhaø cuõ cuûa Khoång töû).
Treân thöïc teá thuyeát Nguõ haønh chæ thaät söï ñöôïc phoå bieán beân
Trung Hoa töø thôøi Haùn Vuõ Ñeá. Söï kieän naøy ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong
Söû kyù – Nhaät giaû lieät truyeän nhö sau:
Haùn Vuõ Ñeá (156 - 87 tr.CN) (*) trieäu caùc nhaø chieâm tinh laïi hoûi
ngaøy x, thaùng x, cöôùi vôï ñöôïc hay khoâng? Ngöôøi theo thuyeát “Nguõ
haønh” baûo ñöôïc, ngöôøi theo thuyeát “Kham dö” baûo khoâng ñöôïc, ngöôøi
theo thuyeát “Kieán tröø” baûo xaáu, ngöôøi theo thuyeát “Tuøng thôøi” baûo raát
xaáu, ngöôøi theo thuyeát “Lòch gia” baûo hôi xaáu, ngöôøi theo thuyeát
“Thieân nhaân” baûo toát vöøa, ngöôøi theo thuyeát “Thaùi nhaát” baûo ñaïi caùt.
Tranh caõi nhau hoài laâu, ñoû maët tía tai, khoâng ai chòu ai. Cuoái cuøng
Haùn Vuõ Ñeá phaùn: moïi ñieàu neân hay kieâng, phaûi laáy thuyeát Nguõ
haønh laø chính, keát thuùc buoåi tranh luaän. Keå töø ñoù thuyeát Nguõ haønh
ñöôïc phaùt trieån.
Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø nhöõng phöông phaùp öùng duïng
cuûa noù trong moïi lónh vöïc cuûa cuoäc soáng vaø con ngöôøi vôùi moät thôøi
gian thöïc teá xuaát hieän vaø toàn taïi ôû Vieät Nam baèng vaên töï Haùn ñaõ gaàn

* Chuù thích: naêm sinh vaø maát cuûa Haùn Vuõ Ñeá ôû treân theo hoïc giaû Nguyeãn Toân Nhan
- “100 nhaân vaät noåi tieáng vaên hoùa Trung Quoác” Nxb Vaên Hoïc 1998

30
1800 naêm. Maëc nhieân moïi ngöôøi ñeàu coi nhöõng hoïc thuyeát ñoù thuoäc veà
söï phaùt hieän cuûa neàn vaên minh Trung Hoa.

Khaùi nieäm AÂm Döông trong kinh Dòch

Nhö phaàn treân ñaõ trình baøy kinh Dòch laø cuoán saùch ñöôïc coi laø coå
nhaát noùi ñeán thuyeát AÂm Döông. Khôûi thuûy cuûa Dòch hoïc theo truyeàn
thuyeát baét ñaàu töø vua Phuïc Hy (coù nieân ñaïi khoaûng treân 3500 naêm
tr.CN; coù saùch cheùp 4477 – 4363 tr.CN) qua gaàn 3000 naêm ñeán Khoång
töû thì hoaøn chænh (theo truyeàn thuyeát vaø moät soá thö tòch coå).
Töông truyeàn – Vua Phuïc Hy ngöûa xem töôïng Trôøi, cuùi xem
pheùp taéc döôùi Ñaát, xem caùc vaên veû cuûa chim muoâng cuøng nhöõng
thích nghi cuûa trôøi ñaát. Gaàn thì laáy thaân mình, xa thì laáy ôû vaät, theá roài
môùi laøm ra Baùt quaùi (8 queû cuûa Dòch hoïc Trung Hoa) (Heä töø Haï –
Chöông II – Chu Dòch Vuõ truï quan – Gs. Leâ Vaên Quaùn, Nxb
Giaùo Duïc 1995).
Cuõng theo truyeàn thuyeát thì vua Phuïc Hy laø ngöôøi ñaàu tieân vaïch
ra ñoà hình Baùt quaùi goïi laø Tieân thieân Baùt quaùi vaø keát hôïp laïi laøm thaønh
64 queû, taïo neân heä thoáng kyù hieäu ñaàu tieân cuûa Dòch hoïc Trung Hoa,
goïi Hy Dòch. Hy Dòch chæ coù heä thoáng kyù hieäu khoâng coù vaên töï (?).
Treân thöïc teá, heä thoáng Hy Dòch xuaát hieän vaøo ñôøi Toáng (khoaûng 1000
naêm sau coâng nguyeân) do ngaøi Thieäu Khang Tieát coâng boá.

TIEÂN THIEÂN BAÙT QUAÙI ÑOÀ

Theo truyeàn thuyeát do vua Phuïc Hy saùng taïo

31
 Cuõng theo truyeàn thuyeát: Keå töø khi vua Phuïc Hy laøm ra Tieân
thieân baùt quaùi, traûi hôn 2000 naêm sau, ñeán ñôøi vua Vaên Vöông nhaø
Chu khi bò Truï Vöông giam ôû nguïc Döõu Lyù, ngaøi ñaõ hieäu chænh Tieân
thieân Baùt quaùi cuûa vua Phuïc Hy thaønh Haäu thieân baùt quaùi. Ngaøi cuõng
saép xeáp laïi thöù töï heä thoáng 64 queû Tieân thieân Baùt quaùi theo moät trình
töï môùi goïi laø heä thoáng Haäu thieân Baùt quaùi, hay coøn goïi laø Chu Dòch vaø
vieát roõ nghóa laïi töøng queû goïi laø Soaùn töø. Con cuûa ngaøi laø Chu Coâng
vieát roõ nghóa töøng Haøo trong queû goïi laø Haøo töø.
Sau ñoù gaàn 700 naêm, theo truyeàn thuyeát Khoång töû tieáp tuïc dieãn
giaûi kinh Dòch qua: Thoaùn truyeän (thöôïng, haï); Ñaïi Töôïng truyeän
(thöôïng, haï); Heä töø truyeän (thöôïng, haï); Thuyeát Quaùi truyeän; Töï Quaùi
truyeän; Taïp Quaùi truyeän; Vaên ngoân. Goïi chung laø Thaäp döïc.
Caên cöù theo kinh vaên cuûa kinh Dòch thì:
@ Töø vua Phuïc Hy cho ñeán ñôøi Chu Vaên Vöông, Chu coâng vieát
Soaùn töø, Haøo töø, trong chính vaên chöa thaáy noùi ñeán AÂm Döông.
@ Cuõng theo saùch
Chu Dòch noùi treân, thì khaùi
nieäm AÂm Döông laàn ñaàu
tieân xuaát hieän ôû Thaäp döïc
do Khoång töû khi dieãn giaûi
Chu Dòch noùi ñeán. Ñoù laø
lôøi Thoaùn truyeän trong caùc
queû: Ñòa Thieân thaùi;
Thieân Ñòa bæ; Ñaïi Hoûa
minh di; Traï c h Thieâ n
quaû i . Vaø trong Heä töø
thöôïng chöông V – tieát
thöù nhaát, coù ñoaïn vieát:
Nhaát AÂm, Nhaát Döông
vò chi ñaïo.
BIEÅU TÖÔÏNG DÒCH HOÏC HIEÄN NAY Heä töø Thöôïng,
chöông thöù XI vieát:
Thò coá Dòch höõu Thaùi Cöïc, Thò Sinh Löôõng Nghi, Löôõng Nghi
sinh Töù Töôïng, Töù Töôïng sinh Baùt Quaùi.

32
 Noùi toùm laïi, theo truyeàn thuyeát thì ñeán tröôùc thôøi ngaøi Khoång töû
khaùi nieäm AÂm Döông ñaõ xuaát hieän nhö moät hieän töôïng, nhöng chöa
phaûi laø moät hoïc thuyeát lyù giaûi söï hình thaønh vuõ truï vaø sau ñoù laø Thaùi
Cöïc vôùi tö caùch laø hieän töôïng coù tröôùc AÂm Döông vaø laø theå baûn nguyeân
cuûa vuõ truï. Caùc nhaø Lyù hoïc töø ñôøi Haùn veà sau, caên cöù treân nhöõng hieän
töôïng naøy baét ñaàu lyù giaûi baûn nguyeân cuûa vuõ truï. Tuy nhieân, veà caùch lyù
giaûi Thaùi Cöïc laø gì coù theå noùi cho ñeán taän baây giôø caùc nhaø Lyù hoïc noùi
chung vaãn chöa ngaõ nguõ, nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân.

SÖÏ MAÂU THUAÃN TRONG TRUYEÀN THUYEÁT

VAØ THÖ TÒCH COÅ TRUNG HOA
VEÀ THUYEÁT AÂM DÖÔNG - NGUÕ HAØNH

Söï maâu thuaãn veà thôøi ñieåm xuaát xöù

Theo Lyù hoïc Trung Hoa phaùt trieån töø ñôøi Haùn veà sau thì theå baûn
nguyeân cuûa vuõ truï laø Thaùi Cöïc; Thaùi Cöïc sinh Löôõng Nghi laø AÂm
Döông; AÂm Döông sinh Baùt Quaùi.
Nhöng thaät söï khoâng theå giaûi thích noåi khi:
* Thaùi Cöïc theå baûn nguyeân cuûa vuõ truï laïi ñöôïc phaùt hieän sau
cuøng vaøo thôøi Khoång Töû (500 naêm tr.CN).
* AÂm Döông phaùt hieän vaøo ñaàu thôøi Chu (khoaûng 1200 naêm
tr.CN).
* Cuoái cuøng theo Lyù hoïc Trung Hoa thì haäu quaû laïi laø coù caùi
tröôùc: Baùt quaùi vaø 64 queû ñöôïc phaùt hieän vaøo khoaûng 3500 naêm tr.CN
(Ñôøi vua Phuïc Hy).
Sau ñoù vaøo thôøi Haùn, saùch vôû söu taàm ñöôïc laïi noùi ñeán Traâu
Dieãn vôùi thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh (ñaõ trình baøy ôû treân). Khi thuyeát
Nguõ haønh baét ñaàu ñöôïc phaùt trieån vaø öùng duïng töø thôøi Haùn Vuõ Ñeá thì:
Thaùi Cöïc – AÂm Döông – Nguõ haønh laïi ñöôïc gaén vôùi nhau vôùi söï öùng
duïng phoå caäp trong nhieàu maët cuûa cuoäc soáng nhö: thieân vaên, ñòa lyù, y
hoïc Ñoâng phöông... nhö moät heä thoáng vuõ truï quan hoaøn chænh. Trong
khi ñoù thuyeát Nguõ haønh töông truyeàn do vua Ñaïi Vuõ phaùt hieän tröôùc
thôøi nhaø Chu, töùc laø tröôùc khi phaùt hieän AÂm Döông cuõng caû 1000 naêm?
Hieän töôïng voâ lyù naøy ñaõ ñöôïc oâng cha ta nhaéc ñeán trong moät caâu
ca dao noåi tieáng coøn löu truyeàn trong daân gian ñeán taän baây giôø:

33
 Sinh con (Baùt quaùi) roài môùi sinh cha (AÂm Döông)
Sinh chaùu (Nguõ haønh) giöõ nhaø roài môùi sinh oâng (Thaùi Cöïc).
Caâu ca dao naøy ñöôïc duøng laøm töïa vaø gaùn gheùp cho moät truyeän
coå tích ñaõ ñöôïc cuï Nguyeãn Ñoång Chi söu taàm trong boä Kho taøng
truyeän coå tích Vieät Nam. Nhöng noäi dung caâu truyeän coå tích huyeàn
thoaïi naøy chæ laø phöông tieän chuyeån taûi caâu ca dao ñoù. Chính nhôø caâu
ca dao naøy cuûa toå tieân truyeàn laïi, nhaéc nhôû con chaùu tìm ra söï voâ lyù
trong quaù trình hình thaønh thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh maø coå thö chöõ
Haùn ghi nhaän vaø ñöôïc coi laø thuoäc veà vaên minh Hoa Haï.
Nhaø lyù hoïc noåi tieáng Trung Quoác vaø quoác teá hieän nay laø Thieäu
Vó Hoa cuõng ñaõ nhaän xeùt trong cuoán Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc (Nxb
Vaên Hoùa 1995 - ngöôøi dòch: Maïnh Haø) thì söï ra ñôøi cuûa thuyeát Nguõ
haønh laø moät vaán ñeà chöa ñöôïc saùng toû. Xin ñöôïc trích daãn nhö sau:
Giôùi dòch hoïc cho raèng söï ra ñôøi cuûa hoïc thuyeát Nguõ haønh
raát coù khaû naêng ñoàng thôøi vôùi hoïc thuyeát AÂm Döông. Nhöng giôùi
söû hoïc laïi cho raèng ngöôøi ñaàu tieân saùng laäp ra thuyeát Nguõ haønh laø
Maïnh töû. Trong cuoán “Trung Quoác thoâng söû giaûn bieân” cuûa Phaïm
Vaên Lan noùi: “Maïnh töû laø ngöôøi ñaàu tieân saùng laäp ra thuyeát Nguõ
haønh, Maïnh töû noùi 500 naêm taát coù vöông giaû höng, töø Nghieâu Thuaán
ñeán Vu Thang laø hôn 500 naêm... Töø Vaên Vöông ñeán Khoång töû laïi hôn
500 naêm... haàu nhö ñaõ coù caùch noùi tính toaùn veà Nguõ haønh. Sau
Maïnh töû moät ít, Traâu Dieãn ñaõ môû roäng thuyeát Nguõ haønh thaønh AÂm
Döông – Nguõ haønh”. Noùi hoïc thuyeát Nguõ haønh laø do Maïnh töû phaùt
minh laø khoâng coù chöùng cöù xaùc thöïc. Ñieàu naøy chính Phaïm Vaên Lan
ñaõ töï phuû ñònh mình. Trong cuøng moät chöông cuûa cuoán saùch treân ñaõ
noùi: “Maïnh töû khoâng tin Nguõ haønh, baùc boû thuaät chieâm boác duøng nguõ
thanh long ñeå ñònh caùt hung, ñieàu ñoù ñuû thaáy thôøi Ñoâng Chu thuyeát
Nguõ haønh ñaõ thoâng duïng roài, ñeán Traâu Dieãn ñaëc bieät phaùt huy”.
Maïnh töû laø ngöôøi nöôùc Loã thôøi Chieán quoác maø thôøi Ñoâng Chu ñaõ coù
thuyeát Nguõ haønh roài, roõ raøng khoâng phaûi laø Maïnh töû phaùt minh ra Nguõ
haønh. Coù nhöõng saùch söû noùi hoïc thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø Ñoång
Troïng Thö thôøi Haùn saùng laäp ra, ñieàu ñoù caøng khoâng ñuùng.
Giôùi trieát hoïc nhö Vu Baïch Hueä, Vöông Dung thì cho raèng: “Vaên
baûn coâng khai cuûa Nguõ haønh coù theå thaáy trong cuoán saùch “Thöôïng
Thö” cuûa Hoàng phaïm (töông truyeàn vaên töï nhöõng naêm ñaàu thôøi Taây
Chu, theo nhöõng khaûo chöùng cuûa ngöôøi caän ñaïi coù theå laø thôøi Chieán
quoác). Nguõ haønh, moät Thuûy, hai Hoûa, ba Moäc, boán Kim, naêm Thoå;
Thuûy nhuaän döôùi, Hoûa noùng treân, Moäc cong thaúng, Kim laø caét ñöùt, Thoå
laø noâng gia troàng troït” (Xem “AÛnh höôûng cuûa hoïc thuyeát AÂm Döông -
Nguõ haønh vôùi khoa hoïc truyeàn thoáng Trung Quoác”). Qua ñoù coù theå

34
 thaáy vaán ñeà nguoàn goác hoïc thuyeát Nguõ haønh vaãn laø ñieàu chöa
saùng toû.
Qua phaàn trình baøy ôû treân thì ngay caùc nhaø lyù hoïc Trung Hoa
cuõng khoâng xaùc ñònh ñöôïc nguoàn goác cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ
haønh.
Taát caû nhöõng ñieàu voâ lyù noùi treân ñaõ chöùng toû söï gaùn gheùp moät
caùch khieân cöôõng nhöõng giaù trò tö töôûng cho nhöõng nhaân vaät tuy noåi
tieáng, nhöng laïi khoâng phaûi taùc giaû cuûa noù. Ñaây laø moät hieän töôïng
phoå bieán trong vieäc tìm hieåu, nghieân cöùu lyù hoïc Trung Hoa vaøo thôøi
Haùn vaø haäu quaû cuûa sai laàm naøy coøn keùo daøi ñeán taän baây giôø.
OÂng Hoà Thích – moät hoïc giaû noåi tieáng Trung Hoa vaøo ñaàu theá
kyû naøy – ñaõ coù nhaän xeùt:
Trieát hoïc söû coù ba muïc ñích laø chöùng toû söï bieán hoùa, tìm toøi
nguyeân nhaân vaø phaân phaùn giaù trò. Song trieát hoïc phaûi neân tröôùc heát
laøm coâng vieäc caên baûn coù theå mong ñaït ñöôïc muïc ñích treân; coâng
vieäc caên baûn aáy goïi laø hoïc thuaät töùc laø duøng thuû ñoaïn chính xaùc,
phöông phaùp khoa hoïc, taâm tö kinh teá, döïa vaøo söû lieäu ñaõ coù ñeå
vaïch ra vieäc laøm, tö töôûng nguoàn goác bieán ñoåi cuøng laø boä maët thaät
cuûa caùc nhaø trieát gia. Theá naøo laø boä maët thaät?
Soá laø ngöôøi xöa bieân saùch ñoïc raát ñoãi caåu thaû, thöôøng ñem
hoïc thuyeát cuûa ngöôøi khoâng lieân quan vôùi nhau ñaët vaøo hoïc thuyeát
cuûa ngöôøi khaùc. Ví nhö thieân thöù nhaát cuûa Haøn Phi töû laø cuûa Tröông
Nghi noùi veà vua Taàn. Laïi nhö saùch Maëc töû, kinh thöông haï, kinh
thuyeát thöông haï, ñaïi thuû, tieåu thuû, quyeát khoâng phaûi chính tay Maëc
Ñònh vieát.
Hoaëc aáy laø saùch giaû laøm saùch thaät, ví duï nhö Quaûn tö,û Quan
Doaõn töû, AÙn Töû Xuaân Thu v.v... Hoaëc laø laáy saùch cuûa ngöôøi sau
ñem vaøo cuûa tieàn nhaân cho laø voán coù töø ñaàu. Caùc teä naøy ôû caùc saùch
chö töû ñeàu khoâng traùnh ñöôïc. Thöû laáy caùi hoïc Trang töû laøm tyû duï.
Saùch Trang töû coù nhieàu thieân nguïy. Ngöôøi ñôøi nhaän thieân Thuyeát Kieám,
Ngö oâng laø chaân, coøn caùc thieân khaùc khoâng baøn vaäy.
Hoaëc khoâng hieåu ñöôïc hoïc thuyeát cuûa coå nhaân beøn ñeå cho maát
ñi, nhö Maëc töû, kinh thöôïng chaúng haïn.
Hoaëc laáy saùch coå nhaân giaûi thích sai laàm beøn laøm maát ñi
nguyeân lyù. Nhö ngöôøi nhaø Haùn duøng phaân daõ, haøo thìn, quaùi khí ñeå
thuyeát Dòch kinh. Toáng nhaân duøng Thaùi Cöïc ñoà, Tieân thieân Quaùi vò ñoà
ñeå thuyeát Dòch kinh; laïi nhö Haùn nhaân phuï hoäi Xuaân Thu ñeå thuyeát veà
tai dò, Toáng nhaân ñaûo loän saùch Ñaïi Hoïc töï yù theâm bôùt. Hoaëc moãi ngöôøi
duøng yù rieâng ñeå giaûi thích coå, laøm roái loaïn nhieàu thuyeát lyù veà sau, hoà ñoà

35
 hoãn loaïn. Nhö trong saùch Ñaïi Hoïc, hai chöõ Caùch Vaät coù tôùi hôn baûy
möôi nhaø giaûi thích khaùc nhau. Laïi nhö Laõo töû, Trang töû, caùc thuyeát bôøi
bôøi khoâng coù ñeán hai nhaø gioáng nhau nhö vaäy.
Vì coù nhöõng chöôùng ngaïi nhö theá neân boä maët thaät cuûa hoïc
thuyeát caùc nhaø môø mòt ñeán quaù nöûa. Coøn ñeán vieäc laøm bình sinh cuûa
trieát gia cuøng laø thôøi ñaïi cuûa trieát gia thì coå nhaân raát laø khoâng ñeå yù
ñeán. Laõo töû coù theå gaëp Döông Chu; Trang Chu coù theå thaáy Loã Ai
Coâng; Quaûn töû coù theå noùi vôùi Mao Töôøng, Taây Thi. Maëc töû coù theå
thaáy Ngoâ Khôûi cheát vaø nöôùc Trung Sô dieät vong. Thöông Öôûng coù
theå bieát ñöôïc chieán tranh Tröôøng Bình v.v... Voâ soá nhöõng ñieàu loãi laàm
nhö vaäy. Laïi nhö Söû kyù noùi Laõo töû soáng 160 naêm, hay laø hôn 200 tuoåi
hay laø Khoång töû cheát ñi 129 naêm sau Laõo töû chöa cheát. Nhöng ñieàu
thaàn thoaïi aáy thöïc khoâng ñaùng baøn.
(Theo saùch Lòch Söû trieát hoïc phöông Ñoâng Taäp I - Nguyeãn Ñaêng
Thuïc - Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh 1997 - tr.68).
Noùi toùm laïi veà xuaát xöù cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh, ngay
caû nhöõng nhaø nghieân cöùu Trung Hoa – laø nôi maø töø coå söû ñeán nay vaãn
cho raèng laø queâ höông cuûa thuyeát naøy – vaãn khoâng thoáng nhaát veà taùc
giaû cuûa noù. Hay noùi moät caùch khaùc: Nguoàn goác thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh trong coå thö chöõ Haùn heát söùc mô hoà.

Nhöõng maâu thuaãn trong phöông phaùp lyù giaûi baûn nguyeân
vuõ truï cuûa caùc nhaø Lyù hoïc Trung Hoa trong caùc tröôùc taùc
lieân quan.
Coù theå noùi cho ñeán taän ngaøy hoâm nay – khi baïn ñang ñoïc cuoán
saùch naøy – caùc nhaø Lyù hoïc ñaønh phaûi taïm baèng loøng vôùi caùch lyù giaûi
coù tính tieáp caän vaø söï caûm nhaän veà moät yù nieäm tính baûn nguyeân cuûa
vuõ truï laø Thaùi Cöïc vaø heä quaû tröïc tieáp cuûa noù laø AÂm Döông. Ngoaøi tính
khoâng thoáng nhaát caùch lyù giaûi cuûa caùc nhaø Lyù hoïc Trung Hoa nhö ñaõ
trình baøy trong phaàn “Baùnh Chöng, baùnh Daày vaø thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh”, baïn ñoïc coù theå tham khaûo nhaän ñònh cuûa nhaø Lyù hoïc noåi
tieáng Trung Hoa thôøi Toáng laø Chu Hy veà yù nghóa cuûa Thaùi Cöïc vaø
AÂm Döông (Thôøi Toáng laø thôøi ñaïi ñaàu tieân cuûa Trung Hoa töông
ñöông vôùi ñaàu thôøi höng quoác cuûa Vieät Nam, cho neân coù theå coi oâng
ta laø ñaïi bieåu ñaàu tieân cuûa neàn Lyù hoïc Trung Hoa vôùi nöôùc Ñaïi Vieät).
Maëc duø xuaát hieän sau neàn Lyù hoïc cuûa nhaø Haùn caû ngaøn naêm – töùc laø ñaõ
coù moät quaù trình nghieân cöùu toång hôïp vôùi moät thôøi gian ñaùng neå – oâng
Chu Hy vaãn sai laàm khi nhaän xeùt trong saùch “Thaùi Cöïc ñoà thuyeát” nhö

36
sau:
Voâ Cöïc nhi Thaùi Cöïc. Thaùi Cöïc ñoäng nhi sinh Döông, ñoäng cöïc
nhi tónh; tónh nhi sinh aâm; tónh cöïc phuïc ñoäng; nhaát ñoäng nhaát tónh, hoã
vi kyø caên ...
Nghóa laø “Voâ cöïc maø laø Thaùi Cöïc, Thaùi Cöïc ñoäng sinh Döông,
ñoäng ñeán cöïc ñieåm thì tónh, tónh sinh AÂm; tónh ñeán cöïc ñænh thì laïi
ñoäng. Moät ñoäng moät tónh laøm caên baûn cho nhau...” (Chu Dòch Vuõ
truï quan, saùch ñaõ daãn).
Ñaây laø söï sai laàm caên baûn cuûa oâng Chu Hy. Bôûi vì AÂm Döông laø
moät caëp phaïm truø coù tính bao truøm. YÙ nieäm khôûi nguyeân cuûa noù chính
laø ôû söï phaân bieät. Chæ caàn baïn ñoïc vaïch moät ñoaïn thaúng, thì ñaàu ñoaïn
thaúng vaø cuoái ñoaïn thaúng; phía treân phía döôùi ñoaïn thaúng; beân phaûi
beân traùi ñoaïn thaúng; beân trong beân ngoaøi ñoaïn thaúng laø ñaõõ coù söï phaân
bieät AÂm Döông. OÂng Chu Hy ñaõ ñöa yù nieäm Voâ Cöïc vaø Thaùi Cöïc laø
sai laàm ñaàu tieân. Söï sai laàm caøng roõ neùt khi phaân bieät Thaùi Cöïc vôùi
caëp phaïm truø AÂm Döông, vì AÂm Döông luùc naøy chæ laø moät veá cuûa
chính noù.
YÙ nieäm cho raèng Döông ñoäng, AÂm tònh laø sai laàm thöù hai cuûa
oâng Chu Hy vaãn aûnh höôûng ñeán taän baây giôø. Ñieàu naøy ñaõ theå hieän
trong Kinh Dòch Phuïc Hy (Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi 1997, Giaùo
sö Buøi Vaên Nguyeân. tr.140) nhö sau:
Queû Khoân bieåu thò caùi theå cuûa ñaát, nhö lôùn lao, daày daën, vöõng
vaøng, bao dung, coøn queû Kieàn bieåu thò caùi theå cuûa trôøi. Ñaát thuoäc
AÂm thì tónh, nhö con ngöïa caùi ñi treân maët ñaát, coøn trôøi thuoäc Döông
thì ñoäng, nhö con roàng bieán hoùa, khi thì hieän ôû ñoàng ruoäng, khi thì
nhaûy ôû vöïc saâu, khi thì laïi bay leân trôøi.
Chính töø nhöõng sai laàm coù tính raát caên baûn trong vieäc giaûi thích
nhöõng nguyeân lyù cuûa AÂm Döông Nguõ haønh, ñaõ daãn ñeán moät haäu quaû
laø: cho ñeán taän baây giôø, thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh khoâng phaùt trieån
ñöôïc trong hôn 2000 naêm qua – keå töø thôøi Baéc thuoäc – vaø ñöa taát caû
nhöõng phöông phaùp öùng duïng veà moïi maët cuûa noù vaøo moät traïng thaùi
huyeàn bí.
Sau ñaây laø hai ñoà hình Thaùi Cöïc chöùng toû quan ñieåm sai laàm veà
theå baûn nguyeân cuûa vuõ truï cuûa Lai Trí Ñöùc vaø Chu Hy. Baïn ñoïc coù theå
deã daøng nhaän thaáy: voøng troøn nhoû ôû giöõa laø bieåu töôïng cuûa Thaùi Cöïc,
phaân bieät vôùi phaàn ñen traéng ôû ngoaøi voøng troøn nhoû theå hieän AÂm Döông.

37
Nhö vaäy giöõa Thaùi Cöïc vaø AÂm Döông laø hai traïng thaùi phaân bieät, ñaây
laø ñieàu voâ lyù nhö ñaõ trình baøy ôû treân.

Hình Thaùi Cöïc xöa nhaát Hình Thaùi Cöïc cuûa

cuûa Lai Trí Ñöùc Chu Ñoân Di

Nhö vaäy, cuøng vôùi söï khoâng thoáng nhaát quan ñieåm vaø maâu thuaãn
khi giaûi thích nguoàn goác vuõ truï vôùi söï voâ lyù veà thôøi ñieåm xuaát xöù, ñaõ
chöùng toû raèng thuyeát Thaùi Cöïc sinh Löôõng Nghi (AÂm Döông), AÂm
Döông sinh Nguõ haønh khoâng thuoäc söï phaùt minh cuûa caùc nhaø Lyù hoïc
Hoa Haï, maø chæ laø theå hieän nhöõng caùi nhìn khaùc nhau trong söï phaùt
hieän rôøi raïc veà moät hoïc thuyeát, cuõng nhö nhöõng phaïm vi ñaõ öùng duïng
cuûa noù ñaõ coù trong moät neàn vaên minh ñaõ maát.
Ñieàu naøy laø cô sôû cuûa giaû thuyeát cho raèng: thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh thuoäc veà neàn vaên minh Vaên Lang theå hieän ôû baùnh chöng,
baùnh daày. Nöôùc Vaên Lang Baéc giaùp Ñoäng Ñình hoà, Nam giaùp Hoà
Toân, Taây giaùp Ba Thuïc, Ñoâng giaùp Ñoâng Haûi ñaõ toàn taïi gaàn 3000
naêm. Trong quaù trình dieãn bieán cuûa lòch söû vaø khi bò ñoâ hoä hoaøn toaøn
vaøo ñôøi Haùn, thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh cuûa neàn vaên minh Vaên Lang
ñaõ daàn daàn truyeàn sang Trung Hoa (Giaû thuyeát naøy seõ ñöôïc minh chöùng
roõ hôn ôû caùc phaàn sau). Do ñoù, söï lyù giaûi hôïp lyù nhaát veà nguoàn goác xuaát
xöù vaø noäi dung cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh phaûi laø cuûa nhöõng
ngöôøi chuû phaùt minh ra noù. Ñoù laø neàn vaên minh Vaên Lang.

38
SÖÏ GIAÛI LYÙ BAÛN NGUYEÂN VUÕ TRUÏ
CUÛA THUYEÁT AÂM DÖÔNG NGUÕ HAØNH
TÖØ NEÀN VAÊN MINH VAÊN LANG
Ñeå tìm hieåu baûn nguyeân cuûa vuõ truï baét ñaàu töø Thaùi Cöïc - AÂm
Döông - Nguõ haønh vaø ñoàng thôøi chöùng toû heä thoáng vuõ truï quan naøy
thuoäc veà vaên minh Vaên Lang, khoâng theå caên cöù vaøo caùc saùch coå kim
töø vaên minh Trung Hoa – maø noäi dung ñaõ theå hieän nhöõng nhaän ñònh
sai leäch veà giaù trò thöïc cuûa noù – maø phaûi tìm trong vaên hoaù daân gian
Vieät Nam, ñang caát giöõ nhöõng di saûn coøn laïi cuûa moät neàn vaên minh coå
ñaïi röïc rôõ töø hôn 2000 naêm tröôùc vaø laø coäi nguoàn ñích thöïc cuûa hoïc
thuyeát naøy. Bôûi vì, khi moät ñaát nöôùc bò chinh phuïc vôùi aâm möu ñoàng
hoùa, thì vieäc ñaàu tieân cuûa keû xaâm löôïc laø xoùa soå taát caû giaù trò vaên hoùa
chính thoáng cuûa neàn vaên minh bò xaâm löôïc. Ñoái töôïng chính cuûa söï
xoùa soå ñoù laø tri thöùc vaên hoùa coù trong saùch vôû vaø con ngöôøi. Do ñoù,
caùc hoïc giaû coøn soáng soùt cuûa Vaên Lang khoâng theå coâng khai phoå bieán
tri kieán cuûa mình. Hoï phaûi baûo veä heä thoáng tö töôûng chính thoáng cuûa
vaên minh Vaên Lang döôùi moät hình thöùc khaùc. Ñoù laø: tuïc ngöõ, ca dao,
coå tích thaàn thoaïi… döôùi daïng maät ngöõ, truyeàn mieäng ñôøi naøy qua ñôøi
khaùc.
Traêm naêm bia ñaù thì moøn
Ngaøn naêm bia mieäng vaãn coøn trô trô.
Nhö phaàn treân ñaõ trích daãn lôøi cuûa hoïc giaû Thieäu Vó Hoa trong
cuoán Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc ñaõ ñaët vaán ñeà:
Giôùi Dòch hoïc cho raèng söï ra ñôøi cuûa hoïc thuyeát Nguõ haønh raát
coù khaû naêng ñoàng thôøi vôùi hoïc thuyeát AÂm Döông.
Söï thaät ñuùng nhö vaäy! Nhöng sôû dó qua hôn 2000 naêm tính töø
thôøi Haùn cho ñeán nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû 21 naøy, caùc nhaø Lyù hoïc
Trung Hoa vaãn chöa tìm ñöôïc baûn chaát söï quan heä thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh maø chæ môùi ñaët vaán ñeà moät caùch deø daët cho söï lieân quan cuûa
noù; chính vì thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh chæ ñöôïc phaùt hieän moät caùch
rôøi raïc qua nhöõng saùch vôû coøn soùt laïi cuûa moät neàn vaên minh bò huûy
dieät, neân ñaõ taïo ra nhöõng khoaûng troáng khoâng lyù giaûi ñöôïc. Ñoái vôùi
neàn vaên minh Vaên Lang – coäi nguoàn vaø laø neàn taûng cho moät neàn vaên
hieán gaàn 5000 cuûa Vieät Nam – thì söï thoáng nhaát vaø lieân heä ñoàng thôøi
cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñaõ ñöôïc theå hieän trong chieác baùnh

39
chöng, baùnh daày. Bôûi vì, khi Nguõ haønh giaûi thích söï vaän ñoäng cuûa töï
nhieân, xaõ hoäi vaø con ngöôøi, khoâng phaûi töï nhieân sinh ra maø phaûi coù baûn
nguyeân cuûa noù. Do ñoù, Thaùi Cöïc theo vuõ truï quan cuûa toå tieân ngöôøi
Vieät ñöôïc truyeàn laïi vôùi caâu tuïc ngöõ: “Meï troøn, con vuoâng” thì lyù cuûa
Thaùi Cöïc phaûi hieåu laø:
Baûn nguyeân cuûa vuõ truï coù tính thuaàn khieát, traøn ñaày, vieân maõn.
Do thuaàn khieát neân khoâng theå coi caáu taïo theå baûn nguyeân goàm nhöõng
caùi cöïc nhoû vaø cuõng khoâng theå laø moät caùi cöïc lôùn; trong ñoù khoâng coù
caùi “Coù” ñeå noùi ñeán caùi “Khoâng”. Töôïng cuûa Thaùi Cöïc do tính vieân
maõn neân laø hình troøn. Tính cuûa Thaùi Cöïc chí tònh. Bôûi chí tònh neân
ñoäng. Coù tònh, coù ñoäng ñoái ñaõi sinh AÂm Döông. Caùi “Coù”ù, Ñoäng
(AÂm) ra ñôøi ñoái ñaõi vôùi caùi “Khoâng” baûn nguyeân. Tính cuûa AÂm tuï,
ñuïc, giôùi haïn neân töôïng cuûa AÂm hình vuoâng. Bôûi vaäy, oâng cha ta ñaõ
truyeàn laïi caâu tuïc ngöõ: “Meï troøn, con vuoâng” nhaèm höôùng daãn vieäc
lyù giaûi veà baûn nguyeân cuûa vuõ truï. “Meï troøn” caùi coù tröôùc vaø laø Thaùi
Cöïc – Trôû thaønh Döông, khi sinh AÂm – “Con vuoâng”, caùi coù sau. Vôùi
yù nghóa cuûa caâu tuïc ngöõ naøy vaø caùch giaûi thích nhö treân, thì Döông
cuõng laø Thaùi Cöïc (Meï troøn) vì coù ñoái ñaõi neân coù söï phaân bieät AÂm
Döông. Hoaøn toaøn khaùc haún yù nieäm Thaùi Cöïc sinh Löôõng Nghi theo
caùch hieåu cuûa caùc nhaø Lyù hoïc coå kim, khi hoï cho raèng: AÂm Döông tuy
cuõng coù nguoàn goác cuûa Thaùi Cöïc, nhöng khoâng phaûi laø Thaùi Cöïc.
Cuõng bôûi quan nieäm phaân bieät giöõa Thaùi Cöïc vaø AÂm Döông,
cho neân haàu heát caùc nhaø Lyù hoïc thuoäc vaên minh Trung Hoa vaø sau
naøy ôû caùc nôi khaùc, cho raèng: tính cuûa AÂm laø tónh vaø tính cuûa Döông
laø ñoäng. Töùc laø hieåu sai veà caên baûn söï vaän ñoäng cuûa AÂm Döông Nguõ
haønh. Nhöng theo caùch lyù giaûi cuûa vaên minh Vaên Lang thì AÂm ñoäng,
do ñoù Nguõ haønh thuoäc AÂm phaûi ñoäng. Neáu AÂm tònh thì khoâng theå noùi
ñeán söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh. Ñieàu naøy lyù giaûi töôïng cuûa Nguõ haønh
naèm trong baùnh chöng vuoâng thuoäc AÂm.
Nhö vaäy, quan ñieåm döïa treân cô sôû phaân tích truyeàn thuyeát veà
baùnh chöng, baùnh daày maø di chöùng coøn truyeàn laïi ñeán ngaøy nay cho
raèng: Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh cuûa toå tieân ngöôøi Vieät ñaõ phaùt minh
vaø hoaøn chænh coù töø tröôùc thôøi Huøng Vöông thöù VI, thì hoaøn toaøn coù theå
bieát ñöôïc caên nguyeân cuûa söï hình thaønh thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø
giaûi thích ñöôïc taát caû nhöõng hieän töôïng lieân quan tôùi noù.
Linh dieäu thay! Moãi khi naêm heát teát ñeán, nhìn leân baøn thôø toå

40
tieân laïi thaáy chieác baùnh daày troøn ñaày moät maøu traéng thuaàn khieát, ñöôïc
ñaët leân treân chieác baùnh chöng vuoâng vôùi maøu laù dong xanh möôït, buoäc
baèng boán sôïi laïc (laït) hoàng. Ñoù laø taát caû yù nghóa baûn caên cuûa neàn lyù hoïc
coå Ñoâng phöông maø toå tieân ngöôøi Laïc Vieät truyeàn cho con chaùu qua
haøng thieân nieân kyû, cho ñeán taän baây giôø.
Ñeå minh hoïa roõ hôn yù cho raèng AÂm Döông - Nguõ haønh laø moät
hoïc thuyeát xuaát hieän ñoàng thôøi maø caùc nhaø Lyù hoïc Trung Hoa hieän
ñaïi ñaõ ñaët vaán ñeà hoaøi nghi vaø chöa theå giaûi quyeát; ngoaøi phaàn minh
chöùng qua caâu tuïc ngöõ “Meï troøn, con vuoâng” vaø bieåu töôïng cuûa noù laø
baùnh Chöng, baùnh Daày, xin ñöôïc trình baøy moät troø chôi treû em Vieät
Nam vaãn coøn töông ñoái phoå bieán, ñoù laø troø chôi “OÂ aên Quan”.
Ñoái vôùi treû em Vieät Nam tröôùc thôøi vaên minh phöông Taây du
nhaäp ñeå coù nhöõng troø chôi nhö: buùp beâ, baén bi, hoaëc caùc troø chôi nhö
“Xuùt xanh”... thì “OÂ aên Quan” laø moät troø chôi haáp daãn, truyeàn töø ñôøi
naøy qua ñôøi khaùc cho ñeán taän baây giôø.
Troø naøy ñöôïc chôi nhö sau:
Treân moät hình veõ goàm 10 oâ vuoâng saép thaønh hai haøng trong moät
hình chöõ nhaät. hai ñaàu hình chöõ nhaät coù hai nöûa voøng troøn. Coù hai
ngöôøi chôi ngoài hai beân, ñoái xöùng theo truïc doïc cuûa hình. Moãi beân coù
25 quaân chia cho moãi oâ 5 quaân. Moãi nöûa voøng troøn trong ñoù coù moät
quan. Quaân coù theå laø haït nhaõn hoaëc hoøn soûi, quan coù theå laø haït vaûi
hoaëc hoøn soûi to hôn.
ÑOÀ HÌNH TROØ CHÔI OÂ AÊN QUAN

Caùch chôi: laàn löôït töøng ngöôøi chôi. Moãi beân khi ñi chæ ñöôïc
pheùp boác quaân ôû moät trong naêm oâ phía beân mình vaø raûi ñeàu moãi oâ moät
quaân theo moät chieàu nhaát ñònh (keå caû oâ quan). Khi heát quaân treân tay
thì boác tieáp ôû oâ keá ñaõ raûi quaân cuoái cuøng vaø raûi tieáp, cho ñeán khi ngöng
trong nhöõng ñieàu kieän sau ñaây:

41
 @ OÂ raûi quaân cuoái cuøng saùt ngay oâ quan (neáu oâ quan vaãn coøn
quaân hoaëc quan trong ñoù).
@ OÂ raûi quaân cuoái cuøng maø hai oâ keá lieân tieáp thuaän chieàu khoâng
coù quaân ñeå boác.
@ Keá oâ raûi cuoái cuøng khoâng coù quaân vaø oâ keá ñoù coù quaân thì ñöôïc
laáy heát quaân trong oâ caùch oâ troáng ra ngoaøi, keå caû ñoù laø oâ quan.
Hai tröôøng hôïp treân goïi laø “Chöïng” vaø phaûi nhöôøng cho ngöôøi
kia ñi. Tröôøng hôïp cuoái goïi laø “AÊn” vaø sau ñoù cuõng ñeán löôït ngöôøi
kia ñi.
Moät ñieàu ñaùng löu yù ôû troø chôi naøy laø: maëc duø caû hai beân ñeàu
coøn quaân ñeå ñi, nhöng oâ quan khoâng coøn quaân (ñaõ raûi vaøo trong quaù
trình chôi) hoaëc quan thì troø chôi vaãn bò ngöng laïi. Ngöôøi chôi hoâ:
“Heát quan, toaøn daân keùo veà!”. Ngöôøi naøo aên vaø coøn nhieàu quaân nhaát
thì thaéng.
Theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát thì hình aûnh vaø caùch chôi “OÂ aên
Quan” ñaõ theå hieän söï lieân quan chaët cheõ cuûa AÂm Döông Nguõ haønh:
@ Hai quan naèm trong oâ troøn bieåu töôïng hình vaø töôùng cuûa AÂm
Döông,
@ Möôøi oâ vuoâng bieåu töôïng Nguõ haønh (naêm AÂm Nguõ haønh vaø
naêm Döông Nguõ haønh).
@ Söï vaän ñoäng cuûa naêm quaân trong oâ bieåu töôïng cho söï vaän
ñoäng cuûa Nguõ haønh. Trong suoát quaù trình chôi laø theå hieän söï tieâu
tröôûng sinh khaéc cuûa AÂm Döông Nguõ haønh.
@ Trong luùc chôi, khi khoâng coøn quaân ôû hai oâ quan (töùc laø
khoâng coù AÂm Döông) thì troø chôi bò ngöng. Nghóa laø: khoâng coù AÂm
Döông thì cuõng khoâng coù söï vaän ñoäng cuûa Nguõ haønh.
Phaûi chaêng, troø chôi naøy neáu khoâng do söï ngaãu nhieân truøng hôïp
vôùi nguyeân lyù cuûa AÂm Döông Nguõ haønh, thì chính laø do oâng cha ta ñaõ
ñaët ra ñeå löu truyeàn trong ñôøi qua theá heä maàm non moät yù nieäm veà AÂm
Döông Nguõ haønh vaø söï dieãn bieán, lieân heä chaët cheõ cuûa noù: AÂm Döông
coù tröôùc, Nguõ haønh coù sau vaø laø moät heä tö töôûng thoáng nhaát hoaøn
chænh, vôùi hy voïng sau naøy cuøng vôùi baùnh Chöng, baùnh Daày seõ chöùng
toû ñöôïc neàn vaên minh kyø vó cuûa toå tieân.

42
 Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø moät heä thoáng Lyù hoïc hoaøn
chænh veà vuõ truï quan cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc phaùt trieån vaø öùng duïng vaøo
nhieàu maët cuûa töï nhieân, xaõ hoäi vaø con ngöôøi: treân xeùt thieân vaên, döôùi
xem ñòa lyù, laøm lòch phaùp, luaän ñoaùn caùt hung, y lyù Ñoâng phöông vaø
öùng duïng vaøo caû vieäc caân baèng söï phaùt trieån, oån ñònh xaõ hoäi (xin xem
phaàn: “Cöûu truø Hoàng phaïm - baûn hieán phaùp coå nhaát cuûa ngöôøi Laïc
Vieät”, ôû phaàn sau).
Ñeán thôøi Huøng Vöông thöù VI, thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñaõ
ñöôïc bieåu töôïng hoùa moät caùch ñoäc ñaùo trong chieác baùnh chöng, baùnh
daày theå hieän AÂm Döông haøi hoøa, Nguõ haønh töông sinh. Söï aán chöùng
cuûa vua Huøng chöùng toû thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø heä thoáng tö
töôûng vuõ truï quan chính thoáng cuûa neàn vaên minh Vaên Lang.
Caùc hoïc giaû cuûa theá giôùi hieän ñaïi treân nhieàu laõnh vöïc khoa hoïc
ñaõ daøy coâng nghieân cöùu thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vaø ñaõ phaùt hieän
nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi khoa hoïc hieän ñaïi. Maëc duø hoï chöa coù
moät keát luaän veà tính khoa hoïc cuûa thuyeát naøy, nhöng cuõng chöa khaùm
phaù heát söï kyø aûo cuûa noù. Nhöng vôùi phaïm truø roäng lôùn vaø qui moâ öùng
duïng treân khaép moïi lónh vöïc cuûa hoïc thuyeát naøy, ñaõ chöùng toû:
Thôøi Huøng Vöông khoâng theå chæ toàn taïi khoaûng 300 naêm vaø laø
moät thôøi kyø ñöôïc coi laø chöa vaên minh laém so vôùi caùc quoác gia ñöông
thôøi. Vaø cuõng khoâng theå keå töø khi baét ñaàu hình thaønh xaõ hoäi Vaên Lang
cho ñeán khi chieác baùnh chöng, baùnh daày ñöôïc toân vinh vaøo thôøi Huøng
Vöông thöù VI môùi khoaûng 100 naêm (töùc khoaûng 4 theá heä, theo quan
ñieåm môùi) – maø moät xaõ hoäi laïc haäu hoang sô, coù theå phaùt minh ra moät
hoïc thuyeát vuõ truï quan hoaøn chænh cuøng vôùi söï öùng duïng roäng raõi cuûa
noù.
Söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa moät hoïc thuyeát vuõ truï quan coå ñaïi vôùi
qui moâ to lôùn laø thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh trong moät xaõ hoäi cuûa
ngöôøi Laïc Vieät, toå tieân cuûa ngöôøi Vieät Nam hieän nay. Hoïc thuyeát naøy
coù tham voïng lyù giaûi töø söï hình thaønh vuõ truï cho ñeán moïi söï vaän ñoäng
cuûa con ngöôøi. Maëc duø nhöõng thaêng traàm cuûa lòch söû ñaõ khieán noù bò
thaát truyeàn, nhöng söï vi dieäu saâu saéc qua nhöõng gì coøn laïi cuûa noù ñaõ
laøm kinh ngaïc tri thöùc con ngöôøi hieän ñaïi. Ñieàu naøy chæ coù theå giaûi
thích moät caùch hôïp lyù laø: Ñaõ coù moät nhaø nöôùc vôùi moät toå chöùc chaët
cheõ cuûa coäng ñoàng ngöôøi Laïc Vieät nhö truyeàn thuyeát ñaõ noùi tôùi. Ñoù
chính laø nhaø nöôùc Vaên Lang, döôùi thôøi trò vì cuûa caùc vua Huøng.

43
44
“CHÔI OÂ AÊN QUAN”
Böùc danh hoïa cuûa hoïa só Nguyeãn Phan Chaùnh saùng taùc naêm 1931
Phuï chöông:
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ VEÀ
NGUOÀN GOÁC KINH DÒCH

Trong cuoán saùch naøy, ngöôøi vieát vaãn theo truyeàn thuyeát ñaõ toàn
taïi haøng ngaøn naêm coi Baùt quaùi trong kinh Dòch laø do ngaøi Phuïc Hy,
Chu Vaên Vöông, Chu Coâng vaø Khoång töû laøm ra. Nhöng nhö vaäy khoâng
coù nghóa laø ngöôøi vieát thöøa nhaän ñieàu ñoù laø moät thöïc teá. Söï hoaøi nghi
cuûa ngöôøi vieát, döïa treân cô sôû moät truyeàn thuyeát ñöôïc coi laø cuûa chính
neàn vaên minh Trung Hoa (tuy nhieân phaûi xem laïi xuaát xöù cuûa noù coù
phaûi ôû mieàn Nam soâng Döông Töû hay khoâng?). Truyeàn thuyeát naøy coù
nhöõng yeáu toá phaûn baùc taùc giaû cuûa Baùt quaùi trong kinh Dòch laø Phuïc
Hy vaø Chu Coâng. Xin ñöôïc thuaät laïi nhö sau (Ñoaïn sau ñaây ñöôïc trích
trong boä Tam Quoác Chí, taùc giaû La Quaùn Trung, dòch giaû Phan Keá
Bính, Nxb Ñaïi Hoïc & Giaùo Duïc chuyeân nghieäp Haø Noäi 1988, taäp 6,
trang 167, hoài thöù 86):
“Taàn Baät bieän baùc hoûi vaën Tröông OÂn.
Töø Thònh hoûa coâng phaù quaân Nguïy chuû”
... Khi aáy Taàn Baät öùng ñoái troâi chaûy, noùi naêng hoaït baùt, caû ñaùm
ngoài ñeàu kinh. Tröông OÂn khoâng hoûi vaën ñöôïc caâu gì nöõa. Baät môùi
hoûi laïi raèng:
- Tieân sinh laø danh só Ñoâng Ngoâ, ñaõ laáy vieäc treân trôøi maø hoûi,
taát laø hieåu saâu leõ trôøi. Khi xöa luùc hoãn ñoän môùi môû, AÂm Döông chia
bieät, khí nheï maø trong thì bay leân thaønh trôøi; khí naëng maø ñuïc thì
ñoïng xuoáng döôùi thaønh ñaát. Ñeán ñôøi hoï Cung Coâng ñaùnh traän thua,
huùc ñaàu vaøo nuùi Baát Chu thì coät trôøi ñoå gaãy maø röôøng ñaát söùt meû, trôøi
nghieâng veà phía Taây Baéc, ñaát ñoå veà phía Ñoâng Nam. Trôøi ñaõ laø khí
nheï maø trong, laøm sao laïi coøn nghieâng veà phía Taây Baéc? Vaû laïi, ôû
ngoaøi laàn khí nheï maø trong coøn coù vaät gì nöõa, xin tieân sinh daïy cho
toâi ñöôïc bieát?
Tröông OÂn khoâng bieát ñoái ñaùp ra sao môùi ñöùng daäy taï raèng:
- Toâi khoâng ngôø trong Thuïc laém ngöôøi tuaán kieät theá naøy, nghe
lôøi ngaøi giaûng luaän, khieán toâi môû ñöôïc ñöôøng ngu doát...
Ñoaïn trích daãn treân chæ laø phaàn môû ñaàu cuûa truyeàn thuyeát huyeàn
thoaïi veà söï tích luùc trôøi ñaát môû mang cuûa Trung Hoa.

45
 Ñoaïn sau cuûa truyeàn thuyeát naøy tieáp tuïc keå raèng:
Khi coät trôøi ñoå gaãy, nöôùc töø treân trôøi truùt xuoáng gaây luõ luït ôû traàn
gian, khieán muoân loaøi ñieâu linh. Baø Nöõ Oa phaûi luyeän ñaù nguõ saéc, vaù
trôøi ngaên möa luõ. Sau ñoù khieán moät con ruøa lôùn ñöùng ñoäi trôøi leân,
thay cho coät trôøi ñaõ gaãy. (Truyeàn thuyeát “Baø Nöõ Oa vaù trôøi”)
Qua noäi dung truyeàn thuyeát noùi treân, ngöôøi vieát nhaän xeùt thaáy
coù moät söï lieân quan khaù chaët cheõ ñoái vôùi xuaát xöù cuûa Baùt quaùi Tieân
thieân nhö sau:

Xeùt söï saép xeáp cuûa 8 Quaùi trong Tieân thieân ôû hình veõ treân (töông
truyeàn do vua Phuïc Hy phaùt hieän) thì queû Caøn (trôøi) ôû treân; Khoân
(ñaát) ôû döôùi, öùng vôùi ñoaïn ñaàu cuûa truyeàn thuyeát: Khí nheï vaø trong bay
leân thaønh trôøi; khí naëng vaø ñuïc tuï xuoáng thaønh ñaát.

Ñoái vôùi söï saép xeáp laïi queû Haäu thieân Baùt quaùi, nhöõng nhaø nghieân
cöùu lòch söû Lyù hoïc Trung Hoa cho raèng: ñoù laø do vua Vaên Vöông nhaø
Chu khi bò Truï Vöông giam ôû nguïc Döõu Ly, ngaøi ñaõ nghieân cöùu Baùt
quaùi Tieân thieân vaø hieäu chænh laïi thaønh Baùt quaùi Haäu thieân, nhö hình
veõ sau ñaây:

46
 HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI THEO COÅ THÖ CHÖÕ HAÙN

KHAÛM
C
ØN A
A ÁN
C

CHAÁN
ÑOAØI

K
H ÁN
O
ÂN TO
LY
Theo truyeàn thuyeát thì trong Haäu thieân Baùt quaùi, ngaøi Chu Vaên
Vöông ñaõ ñöa queû Caøn (trôøi) leäch veà phía Taây Baéc.Truyeàn thuyeát
cuõng cho raèng ngaøi ñaõ chuù giaûi kinh Dòch. Lôøi chuù giaûi cuûa ngaøi goïi laø
Soaùn töø, nhö ñaõ trình baøy ôû treân.
Nhöng öùng vôùi truyeàn thuyeát thì söï nghieâng leäch cuûa trôøi ñaát laïi
do coät trôøi ñoå gaãy. Coät trôøi coù teân laø Baát Chu, hieåu theo moät nghóa
khaùc thì Baát Chu nghóa laø khoâng phaûi nhaø Chu laøm trôøi leäch sang phía
Taây Baéc. Qua hình veõ döôùi ñaây, baïn ñoïc seõ thaáy trong hình Haäu
thieân, queû Caøn (trôøi) leäch veà phía Taây Baéc. Phía treân thay theá laø queû
Khaûm (thuoäc Thuûy) öùng vôùi truyeàn thuyeát: Nöôùc töø treân trôøi ñoå xuoáng
gaây luït loäi khaép nôi. Chi tieát khaùc nhau duy nhaát laø theo truyeàn thuyeát thì
ñaát leäch veà höôùng Ñoâng Nam; nhöng ôû hình Haäu thieân Baùt quaùi - queû
Khoân (töôïng Ñaát) - leäch veà phía Taây Nam. Söï sai leäch giöõa truyeàn
thuyeát vaø thöïc teá saép xeáp cuûa Haäu thieân Baùt quaùi coù theå lyù giaûi do söï
tam sao thaát baûn vì ñaõ löu truyeàn haøng ngaøn naêm (keå töø khi Vaên Lang
bò ñoâ hoä ñeán thôøi Tam Quoác chí thì ñaõ 400 naêm, ñeán thôøi La Quaùn
Trung vieát Tam Quoác thì ñaõ hôn 1000 naêm).
Tuy nhieân, theo caùi nhìn cuûa ngöôøi vieát thì – maëc duø söï saép xeáp
queû Haäu thieân Baùt quaùi coù baûn vaên truyeàn laïi theo coå thö chöõ Haùn (tieát

47
5, Thuyeát quaùi truyeän) – nhöng ñaõ sai leäch. Coøn caâu chuyeän thaàn
thoaïi naøy – maëc duø ñöôïc truyeàn mieäng, laïi chöùng toû tính chính xaùc
cuûa noù – laø moät maät ngöõ höôùng daãn cho vieäc ñi tìm nhöõng bí aån cuûa
vaên hoùa Ñoâng Phöông. Bôûi vì: xeùt Baùt quaùi Tieân thieân thì caùc queû
ñeàu coù söï ñoái xöùng AÂm Döông qua taâm ñieåm, nhöng ôû Baùt quaùi Haäu
thieân khoâng coù söï ñoái xöùng ñoù. Neáu ta theo truyeàn thuyeát ñöa queû
Khoân (Ñaát) veà vò trí Ñoâng Nam vaø queû Toán ñang ôû phía Ñoâng Nam
veà vò trí Taây Nam cuûa queû Khoân, thì seõ laëp laïi qui luaät ñoái xöùng qua
taâm cuûa hình Baùt quaùi Haäu thieân. Qui luaät ñoái xöùng (caân baèng AÂm
Döông) laø nguyeân lyù caên baûn cuûa Lyù hoïc Ñoâng phöông. Xin ñoäc giaû
so saùnh hai hình veõ döôùi ñaây ñeå tham khaûo.

48
HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI THEO COÅ THÖ CHÖÕ HAÙN
KHAÛM
C
ØN A
A ÁN
C

CHAÁN
ÑOAØI

K
H ÁN
O
ÂN TO
LY

HAÄU THIEÂN BAÙT QUAÙI

Ñaõ söûa vò trí Toán, Khoân theo truyeàn thuyeát
“Ñaát leäch veà phía Ñoâng Nam”

49
 Xuaát phaùt töø söï truøng hôïp phaûn baùc ñeán kyø laï cuûa truyeàn thuyeát
vôùi nguyeân nhaân xuaát hieän cuûa Haäu thieân Baùt quaùi vaø kinh Dòch thieáu
moät heä thoáng lyù thuyeát caên baûn cho söï vaän ñoäng cuûa noù (coù theå nguyeân
lyù cuûa Baùt Quaùi trong Dòch hoïc naèm ngay trong truyeàn thuyeát noùi
treân). Ñoù laø lyù do ñaàu tieân khieán ngöôøi vieát ñaët vaán ñeà hoaøi nghi nguoàn
goác ñích thöïc cuûa kinh Dòch.
Söï hoaøi nghi nguoàn goác Haäu thieân Baùt quaùi do vua Chu Vaên
Vöông tröôùc taùc, coøn xuaát phaùt töø chính söï nghieäp cuûa ngaøi Khoång töû.
Bôûi vì, neáu do vua Vaên Vöông - vò vua saùng laäp nhaø Chu - tröôùc taùc
thì taát nhieân kinh Dòch phaûi laø quan ñieåm vuõ truï quan chính thoáng cuûa
nhaø Chu vaø phaûi ñöôïc phoå bieán. Nhöng taïi sao vôùi moät ñaïi hoïc giaû
nhö ngaøi Khoång töû maø suoát ñôøi boân ba khaép caùc nöôùc chö haàu, laïi ñaõ
töøng laøm quan ôû moät soá nöôùc maø maõi ñeán cuoái ñôøi môùi bieát ñeán Dòch
hoïc? Ñeå roài ngaøi phaûi laáy laøm tieác vì ñaõ giaø khoâng coù thôøi gian nhieàu
ñeå hieåu heát kinh Dòch. Ñieàu naøy ñöôïc chöùng toû qua ñoaïn trích daãn
trong saùch Kinh Dòch vôùi vuõ truï quan Ñoâng phöông (Gs. Nguyeãn Höõu
Löôïng - Nxb T/p Hoà Chí Minh 1992 - trong phaàn “Thay lôøi giôùi thieäu”
- phaàn naøy do Gs. Böûu Caàm vieát) nhö sau:
... chính Khoång töû tröôùc khi töø traàn, coøn than tieác noùi vôùi hoïc
troø: “Giaù nhö ta ñöôïc theâm ít naêm nöõa ñeå hoïc Dòch cho troïn veïn thì
khoâng coù ñieàu sai laàm lôùn” (Luaän Ngöõ hoïc tri).
Ngaøi chöa hieåu heát söï bieán hoùa kyø aûo cuûa Baùt quaùi, thì taïi sao
ngaøi laïi coù theå dieãn giaûi yù nghóa cho caùc queû Dòch nhö nhöõng saùch veà
lòch söû Dòch hoïc Trung Hoa ñaõ noùi tôùi. Khoång töû - moät ñaïi hoïc giaû -
ñöôïc taëng danh hieäu “Vaïn theá sö bieåu”, taát nhieân khoâng theå coù vieäc
san ñònh thieáu thaän troïng, nhaát laø luùc ngaøi ñaõ ñöùng tuoåi. Moät ñieàu
ñaùng löu yù nöõa laø: Vaøo thôøi Xuaân thu Chieán quoác (töùc laø töông ñöông
vôùi thôøi Khoång töû vaø sau ñoù haøng traêm naêm) coù raát nhieàu caùc nhaø tö
töôûng noåi tieáng Trung Hoa nhö Maïnh töû, Haøn Phi töû, Tuaân töû... nhöng
trong caùc tröôùc taùc cuûa hoï khoâng heà coù moät caâu nhaéc ñeán kinh Dòch.
Neáu nhö kinh Dòch ñöôïc Khoång töû san nhuaän vaø phoå bieán vôùi kinh
saùch cuûa oâng; thì vôùi moät ngöôøi noåi tieáng nhö oâng, khoâng theå naøo tö
töôûng cuûa kinh Dòch do oâng san ñònh laïi khoâng ghi daáu aán cho caùc hoïc
giaû ñôøi sau.
Nhöõng vaán ñeà neâu treân ñaõ chöùng toû kinh Dòch khoâng phaûi laø
moät hoïc thuyeát phoå bieán vaø caøng khoâng phaûi laø moät heä thoáng vuõ truï

50
quan cuûa neàn vaên minh Trung Hoa, ít nhaát ñeán thôøi Khoång töû. Do ñoù,
hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå ñaët vaán ñeà raèng: caû Khoång töû laãn Chu Coâng,
caùc ngaøi chöa heà san nhuaän hoaëc chuù giaûi kinh Dòch. Söï gaùn gheùp
khieân cöôõng cho caùc ngaøi chuù giaûi kinh Dòch ñaõ taïo ra söï phi lyù:
Sinh con roài môùi sinh cha
Sinh chaùu giöõ nhaø roài môùi sinh oâng
Cuõng nhö hieän töôïng gaùn gheùp vua Phuïc Hy döïa vaøo Haø ñoà ñeå
vaïch queû Baùt quaùi Tieân thieân, vua Vaên Vöông döïa vaøo Laïc thö laøm ra
Baùt quaùi Haäu thieân. Nhöng Laïc thö laïi laø phöông tieän ñeå xuaát hieän Haø
ñoà vaø noäi dung caû hai ñoà hình naøy ñeàu theå hieän söï vaän ñoäng cuûa Nguõ
haønh. Taát caû nhöõng söï phi lyù noùi treân ñaõ phuû nhaän kinh Dòch coù nguoàn
goác töø vaên minh Hoa Haï. Vaán ñeà naøy chính nhöõng nhaø Lyù hoïc Trung
Hoa thôøi Toáng cuõng leân tieáng hoaøi nghi. Ñoaïn trích daãn döôùi ñaây
chöùng toû ñieàu naøy (Kinh Dòch vôùi Vuõ truï quan Ñoâng phöông - saùch ñaõ
daãn, trang 85):
Tuy nhieân, khoâng phaûi ai cuõng deã tính nhö ai! Ngay trong laøng
Nho, thieáu gì ngöôøi leân tieáng ñaû kích Haùn nho, nhaát laø ñaû kích Khoång
An Quoác. Du Dieãm ñôøi Toáng caên cöù vaøo caâu noùi cuûa Khoång töû trong
Dòch Heä thöôïng: “Ñoà xuaát hieän ôû soâng Haø, Thö xuaát hieän ôû soâng Laïc,
ñaáng thaùnh nhaân baét chöôùc theo” maø cho raèng Ñoà Thö ñeàu xuaát hieän
ôû thôøi Phuïc Hy, chöù khoâng phaûi hai thôøi khaùc nhau nhö hoï Khoång ñaõ
chia ra. OÂng noùi: Phuïc Hy baét chöôùc theo Haø ñoà, Laïc thö maø hoaïch
quaùi, Theá maø Khoång An Quoác laïi baûo Phuïc Hy hoaïch quaùi phaûi baét
chöôùc theo Haø ñoà, coøn Ñaïi Vuõ baøy Cöûu truø phaûi baét chöôùc theo Laïc
thö. Vì sao hoï Khoång laïi chia laøm hai nhö vaäy? Saùch Cöûu Kinh bieän
nghi cuûa hoï Traàn xeùt theo Ngoïc xuyeân vaên taäp coù noùi: “Neáu baûo
Phuïc Hy hoaïch quaùi, goác ôû Haø ñoà thì Khoång töû chæ caàn noùi Ñoà xuaát
hieän ôû soâng Haø, ñaáng thaùnh nhaân baét chöôùc theo laø ñuû roài, haø taát phaûi
noùi goàm caû Laïc thö vaøo nöõa laøm gì? Ñaõ noùi: baét chöôùc theo Ñoà, Thö ñeå
laøm Dòch thì nhö theá Ñoà Thö ñeàu phaûi coù töø ñôøi Phuïc Hy, chöù sao laïi
phaûi ñôïi maõi tôùi khi vua Vuõ trò thuûy sau naøy môùi coù Laïc Thö”? Hoï Du
tieáp theâm: Soá cuûa Dòch baát quaù töø Trôøi 1 ñeán Ñaát 10, chæ coù 44 soá maø
thoâi, chöù chöa töøng ñöôïc meänh danh laø Haø ñoà, cuõng nhö chöa töøng
ñöôïc meänh danh laø Laïc thö. Theá maø Khoång An Quoác daùm baûo: Thôøi
Phuïc Hy coù con long maõ mang Ñoà xuaát hieän ôû soâng Laïc, nhaø Vua thaáy
vaäy beøn nhaân ñoù xeáp ñaët ñieåm soá ñeå laäp thaønh Cöûu truø, goïi laø Laïc thö.
Hoï Khoång caên cöù vaøo ñaâu vaäy?”
Chöa heát, Du coøn pheâ baùc, chæ trích nhieàu ñieåm khaùc: “Thôøi vua
Phuïc Hy chöa coù vaên töï. Nhaø vua nhaân nhöõng neùt chaám cuûa Haø ñoà,

51
 Laïc thö maø hoaïch quaùi, chöù chaúng phaûi Ñoà Thö coù nhöõng soá trôøi sinh
saün ñeå cho ngaøi laáy duøng! Neáu Dòch Heä töø noùi: ngöûa troâng töôïng ôû treân
trôøi, cuùi xem pheùp ôû döôùi ñaát, quan saùt hình neùt cuûa chim muoâng cuøng
vôùi söï thích nghi cuûa ñaát, gaàn thì laáy ôû mình, xa thì laáy ôû vaät, do ñoù môùi
vaïch Baùt quaùi; vaäy thì Phuïc Hy hoaïch quaùi haù chæ rieâng Haø ñoà vaø Laïc
thö thoâi sao?”
Nhöng Baùt quaùi cuûa Dòch hoïc baét nguoàn töø ñaâu?
Theo nhö truyeàn thuyeát ñaõ trình baøy ôû treân, thì: Baùt quaùi Tieân
thieân vaø Haäu thieân ñaõ coù ngay töø thôøi toái coå. Söï coù maët cuûa Thaùi Cöïc
- AÂm Döông trong caùc baûn Chu Dòch chöõ Haùn tröôùc ñaây, cuõng nhö söï
coù maët cuûa AÂm Döông Nguõ haønh trong caùc saùch lieân quan ñeán hoïc
thuyeát naøy (Thí duï nhö söï öùng duïng cuûa noù trong Chu Dòch vaø Döï
ñoaùn hoïc cuûa taùc giaû Thieäu Vó Hoa), thöïc ra ñaõ coù töø laâu trong neàn
vaên minh Vaên Lang. Nhöng ñaáy chæ laø söï vaän duïng phöông phaùp luaän
cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh ñeå lyù giaûi Dòch cuûa taùc gia Vaên
Lang. Chính söï coù maët cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh vôùi Baùt quaùi,
ñaõ chöùng toû Baùt quaùi thuoäc veà moät neàn vaên minh toái coå toàn taïi trong
xaõ hoäi Vaên Lang. Vieäc söû duïng phöông phaùp luaän cuûa thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh ñeå giaûi ñoaùn queû trong “Chu Dòch vaø döï ñoaùn hoïc” khoâng
thaáy coù trong baûn Chu Dòch goác nhö ñaõ trình baøy ôû treân. Ñieàu naøy
chöùng toû raèng: Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø nguoàn goác cuûa kinh
Dòch vaø söï vaän ñoäng cuûa Baùt quaùi chæ laø söï theå hieän cuûa thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh. Hieän töôïng naøy ñaõ chöùng toû tính bao truøm cuûa hoïc
thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh. Ñoù laø nguyeân nhaân ñeå cuoán “Chu Dòch vaø
döï ñoaùn hoïc” do oâng Thieäu Vó Hoa coâng boá coù theå söû duïng phöông
phaùp luaän cuûa thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh giaûi ñoaùn queû Dòch. Nhöng
nhö caùc phaàn treân ñaõ ñaët vaán ñeà: Thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh laø moät
hoïc thuyeát hoaøn chænh vaø nhaát quaùn; Baùt quaùi chæ laø kyù hieäu theå hieän
cuûa hoïc thuyeát naøy.(*)
Chính vì khoâng phaûi laø chuû nhaân ñích thöïc cuûa thuyeát AÂm Döông
Nguõ haønh, cho neân ngay caû vieäc öùng duïng AÂm Döông trong thuyeát

* Chuù thích: Trong laàn xuaát baûn tröôùc, ngöôøi vieát khoâng coù yù töôûng naøy (phaàn in
nghieâng) vaø vaãn cho raèng thuyeát AÂm Döông Nguõ haønh khoâng lieân quan ñeán kinh Dòch.
Nhöng xuaát phaùt töø söï hoaøi nghi ñaõ trình baøy ôû treân, ngay sau laàn xuaát baûn ñaàu tieân,
ngöôøi vieát ñaõ tieáp tuïc tìm hieåu veà kinh Dòch vaø hieäu chænh nhö treân. Nhöõng yù töôûng
trong phaàn phuï chöông naøy, sau laàn xuaát baûn thöù nhaát, ñöôïc trình baøy trong saùch
“Tìm veà coäi nguoàn Kinh Dòch” (Taùi baûn laàn 1, Nxb VHTT – 2002).

52
AÂm Döông Nguõ haønh vaøo Baùt quaùi töø nguyeân lyù khôûi nguyeân trong coå
thö chöõ Haùn, ñaõ chöùng toû tính phi lyù cuûa noù. Qua bieåu töôïng kinh Dòch
quen thuoäc döôùi ñaây baïn ñoïc cuõng nhaän thaáy voøng troøn (Thaùi Cöïc) vôùi
2 nöûa AÂm Döông ôû giöõa – voán ñöôïc coi laø nguoàn goác cuûa Baùt Quaùi.
Baùt Quaùi bao quanh theå hieän söï bieán hoùa cuûa AÂm Döông. Nhöng vôùi 2
queû: Caøn ( ) thuaàn Döông vaø Khoân ( ) thuaàn AÂm, so
vôùi bieåu töôïng cuûa AÂm Döông trong voøng troøn thì caùi naøo coù tröôùc?
Khoâng leõ tính thuaàn Döông cuûa queû Caøn khoâng phaûi laø Döông trong
voøng troøn (Döông baûn nguyeân) nhöng laïi laø Döông? Tính thuaàn AÂm
cuûa queû Khoân khoâng phaûi laø AÂm trong voøng troøn (AÂm baûn nguyeân)
nhöng laïi laø AÂm?
ÑOÀ HÌNH MINH HOÏA QUA BAÙT QUAÙI TIEÂN THIEÂN

Söï phi lyù do gaùn gheùp khieân cöôõng naøy traûi haøng thieân nieân kyû,
phaûi chaêng ñaõ ñöôïc oâng cha ta noùi ñeán trong moät caâu ñoá noåi tieáng:
“Moàm boø, chaúng phaûi moøm boø, nhöng laïi laø moàm boø”. Caâu ñoá ñöôïc lyù
giaûi laø con oác! Con oác thì khoâng phaûi moàm (con) boø, nhöng duøng moàm
ñeå boø thì laïi laø con oác. Thöïc laø moät loái chôi chöõ ñeán tuyeät kyõ, cuoái cuøng

53
chaúng hieåu laø con gì?
Hôn nöõa, kinh Dòch voán ñöôïc coi laø moät cuoán saùch “boùi”. Cuõng
chính vì ñöôïc coi laø moät cuoán saùch boùi, neân noù ñaõ thoaùt khoûi ngoïn löûa
huûy dieät vaên hoùa cuûa Taàn Thuûy Hoaøng. Treân thöïc teá, kinh Dòch duøng
ñaõ boùi cuõng ñaõ traûi haøng thieân nieân kyû; cho ñeán taän baây giôø, haàu heát
nhöõng nhaø nghieân cöùu vaãn cho raèng kinh Dòch duøng ñeå boùi. Nhöng,
chuùng ta cuõng bieát raèng moät trong nhöõng tieâu chuaån ñeå thaåm ñònh
cho moät luaän thuyeát khoa hoïc laø noù phaûi coù khaû naêng döï baùo. Khaû
naêng döï baùo naøy chæ thöïc hieän ñöôïc sau khi ñaõ hình thaønh moät heä
thoáng lyù thuyeát hoaøn chænh. Trong khi ñoù, kinh Dòch ñaõ chöùng toû khaû
naêng döï baùo - maø moïi ngöôøi goïi noâm laø boùi - coù hieäu quaû traûi haøng
thieân nieân kyû; nhöng noù vaãn thieáu haún moät heä thoáng lyù thuyeát cuûa noù.
Thaät laø moät söï voâ lyù khi khaû naêng döï baùo laïi ra ñôøi tröôùc moät hoïc
thuyeát ñeå coù khaû naêng thöïc hieän nhöõng döï baùo qua nhöõng kyù hieäu
cuûa kinh Dòch. Ñieàu naøy ñaõ chöùng toû: nhöõng kyù hieäu trong kinh Dòch
chæ laø heä quaû cuûa moät heä thoáng lyù thuyeát ñaõ thaát truyeàn. Do ñoù, neáu
neàn vaên minh Hoa Haï - nôi maø töø tröôùc ñeán nay vaãn ñöôïc coi laø caùi
noâi cuûa neàn vaên minh phöông Ñoâng vaø kinh Dòch voán ñöôïc coi laø coù
söï hình thaønh vaø phaùt trieån lieân tuïc traûi qua nhieàu theá heä trong caùi noâi
ñoù - thì thaät laø söï voâ lyù vôùi nhöõng tri kieán cuûa khoa hoïc hieän ñaïi, khi
khaû naêng döï baùo laïi coù tröôùc söï hình thaønh lyù thuyeát.
Vôùi nhöõng vaán ñeà ñöôïc trình baøy ôû treân, thì Baùt quaùi thuoäc veà
neàn vaên minh Vaên Lang vaø laø nhöõng kyù hieäu maø caùc nhaø lyù hoïc Vaên
Lang duøng ñeå lyù giaûi qui luaät vaän ñoäng cuûa vuõ truï theo thuyeát AÂm
Döông Nguõ haønh. Daáu aán cuûa neàn vaên minh Vaên Lang theo truyeàn
thuyeát “Baø Nöõ Oa vaù trôøi” chính laø hình aûnh con Ruøa - moät bieåu
töôïng cuûa phöông tieän chuyeån taûi tri thöùc cuûa neàn vaên minh Vaên
Lang (xin xem theâm phaàn: “Phöông tieän ghi nhaän chuyeån taûi tri thöùc
döôùi thôøi Huøng Vöông” ôû chöông IV “Söï tích Traàu Cau”) – coøn ôû
trong kinh Dòch thì ñoù chính laø AÂm Döông Nguõ haønh. Khi xaõ hoäi Vaên
Lang bò thu heïp daàn laõnh thoå theo nhöõng dieãn bieán cuûa lòch söû, Baùt
quaùi ñaõ truyeàn sang neàn vaên minh Trung Hoa. Coù theå ngaøi Khoång töû
ñaõ bieát ñeán Baùt quaùi vaøo theá kyû thöù VI – V tröôùc Coâng nguyeân. Ñieàu
naøy ñaõ chöùng toû coù theå Baùt quaùi cuûa Vaên Lang ñöôïc truyeàn sôùm nhaát
sang Trung Hoa. Nhö vaäy hoaøn toaøn coù cô sôû ñeå cho raèng: laõnh thoå
Vaên Lang vaøo ngay thôøi Xuaân Thu ñaõ coù nhöõng bieán ñoäng hoaëc hai

54
neàn vaên hoùa Trung Hoa vaø Laïc Vieät ñaõ coù söï giao löu ít nhaát cuõng
qua ngaøi Khoång töû.
Do muïc ñích cuûa cuoán saùch naøy khoâng ñi saâu vaøo nhöõng hoïc
thuaät coå Ñoâng Phöông, ngöôøi vieát chæ xin ñöôïc trình baøy ñeå caùc baäc
trí giaû xem xeùt.

55
56