Khoa häc ViÖt nam ®ang ë ®©u?

Ph¹m Duy HiÓn

Theo s¸ch KHCN ViÖt nam 2003, c¶ n−íc hiÖn cã 50 ngh×n ng−êi lµm R&D, n¨m 2003
nhµ n−íc ®· chi ra 1380 tû ®ång thuéc ng©n s¸ch trung −¬ng (kho¶ng 90 triÖu USD) ®Ó thùc hiÖn
3600 ®Ò tµi, vµ kÕt qu¶ ®−îc c«ng bè trªn 7000 bµi b¸o ®¨ng t¶i trong n−íc, t¨ng 8% so víi n¨m
2002 “do cã nhiÒu ®Ò tµi dù ¸n ®−îc ®Èy nhanh tiÕn ®é nªn b−íc ®Çu ®· t¹o ra kÕt qu¶”. VËy lµ
víi quyÕt t©m ®Çu t− 2% ng©n s¸ch cho KHCN liªn tôc trong mÊy n¨m liÒn, nghiªn cøu khoa häc
ë n−íc ta ®· thµnh phong trµo. §óng lµ sè ng−êi lµm R&D ë n−íc ta nhiÒu h¬n c¸c n−íc trong
vïng, gÊp 4,7 lÇn Th¸i lan vµ 5,6 lÇn Ma lai xia theo B¸o c¸o Ph¸t triÓn Con Ng−êi n¨m 2004 cña
UNDP. Nh−ng cho dï nh÷ng thµnh tÝch vÒ sè l−îng trªn ®©y g©y Ên t−îng ®Õn møc nµo, c©u hái
vÒ chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ ho¹t ®éng R&D vÉn cßn ®ã. Trong sè 7000 bµi b¸o ®¨ng t¶i trong n−íc
®ã cã bao nhiªu bµi ngang tÇm víi s¶n phÈm cña c¸c ®ång nghiÖp trªn thÕ giíi? Nh÷ng c«ng tr×nh
khoa häc ®ã t¸c ®éng thÕ nµo ®Õn ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi?
C¨n cø trªn c¬ së d÷ liÖu cña Viªn Th«ng tin khoa häc quèc tÕ ISI, sè c«ng tr×nh c«ng bè
hµng n¨m trªn c¸c t¹p chÝ quèc tÕ cña ViÖt nam trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chØ trªn d−íi 400, trong
sè nµy ch−a ®Çy mét phÇn ba dïng nguån néi lùc trong n−íc, sè cßn l¹i lµ do hîp t¸c quèc tÕ víi
nguån lùc chÝnh tõ c¸c n−íc tiÒn tiÕn. C¸c t¹p chÝ nãi ë ®©y lµ Ên phÈm cña c¸c nhµ xuÊt b¶n næi
tiÕng trªn thÕ giíi, cã bÒ dµy uy tÝn nhiÒu n¨m, cã héi ®ång biªn tËp gåm c¸c chuyªn gia sõng sâ
nhÊt trªn thÕ giíi, cã yªu cÇu cao vÒ chÊt l−îng häc thuËt ®−îc b¶o ®¶m b»ng mét hÖ thèng ph¶n
biÖn ®ång nghiÖp quèc tÕ nghiªm ngÆt. Cã mÆt trªn c¸c t¹p chÝ quèc tÕ cã uy tÝn võa lµ lÏ sèng
võa lµ søc Ðp ®Ì nÆng lªn nh÷ng ai gi¶ng d¹y ®¹i häc hoÆc nghiªn cøu khoa häc ë c¸c n−íc:
Publish or die!

Mét tiªu chÝ ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¸c n−íc

ViÖt nam ®ang ë ®©u trªn b¶n ®å thÕ giíi vµ khu vùc vÒ KHCN?
Tr¶ lêi c©u hái nµy kh«ng thÓ dùa trªn sè l−îng ®«ng ®¶o nh÷ng ng−êi lµm R&D hoÆc
trªn sè 7000 c«ng tr×nh khoa häc xuÊt b¶n trong n−íc b»ng tiÕng ViÖt. §å thÞ d−íi ®©y cho thÊy
bøc tranh cña 09 n−íc §«ng ¸ tiªu biÓu trong gÇn hai thËp kû qua c¨n cø trªn sè c«ng tr×nh c«ng
bè trªn hµng ngh×n t¹p chÝ quèc tÕ thuéc 21 ngµnh vµ gÇn 200 chuyªn ngµnh KHCN kh¸c nhau, tõ
c¬ b¶n ®Õn øng dông, c«ng nghÖ; tõ khoa häc tù nhiªn ®Õn x· héi nh©n v¨n vµ c¸c kh¶o cøu nghÖ
thuËt. §ã lµ c¬ së d÷ liÖu cña ISI tËp hîp h¬n 20 triÖu bµi b¸o ®−îc c«ng bè tõ n¨m 1986 ®Õn nay,
mçi bµi l¹i kÌm theo sè lÇn trÝch dÉn. Tõ ®å thÞ ta cã thÓ rót ra mÊy nhËn xÐt sau ®©y:
• Sè c«ng tr×nh hµng n¨m tÝnh trªn ®Çu ng−êi rÊt chªnh lÖch gi÷a c¸c n−íc trong vïng. Ch¼ng
h¹n, Singapore vµ Indonesia c¸ch nhau 600 lÇn. HoÆc ViÖt nam hiÖn nay chØ míi ®¹t ®−îc
tr×nh ®é cña Th¸i lan c¸ch ®©y 20 n¨m. Nh−ng sù chªnh lÖch ®ã kh«ng lµm phai mê mét thùc
tÕ lµ c¸c t¹p chÝ quèc tÕ ®· ®−îc c¸c n−íc xem nh− s©n ch¬i kh«ng thÓ v¾ng bãng cña giíi
khoa häc.
• Sè c«ng tr×nh trªn ®Çu ng−êi ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia. §iÒu nµy cã thÓ
gi¶i thÝch nh− t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ho¹t ®éng R&D. Sin ga po, §µi loan,
Nam TriÒu tiªn cã thu nhËp b×nh qu©n vµ sè c«ng tr×nh cao nhÊt. Phi lip pin, In ®« nª xia vµ
ViÖt nam cã thu nhËp b×nh qu©n vµ sè c«ng tr×nh thÊp nhÊt. Nh−ng nÕu so ViÖt nam víi In ®«
nª xia vµ Phi lip pin th× t×nh h×nh cña ta gÇn ®©y cã “s¸ng sña” h¬n ®«i chót. HiÖn nay sè c«ng
tr×nh tÝnh trªn ®Çu ng−êi cña ta xÊp xØ Phi lip pin vµ gÊp 2,5 lÇn In ®« nª xia, trong khi thu
nhËp b×nh qu©n cña hai n−íc nµy l¹i gÊp ®«i ta.
• Trªn thang l« ga rit, sè c«ng tr×nh hµng n¨m tÝnh trªn 01 triÖu d©n cña c¸c n−íc t¨ng ®Òu ®Òu
theo ®−êng th¼ng. §©y lµ quy luËt t¨ng tr−ëng theo hµm mò, gièng nh− nhiÒu tiªu chÝ kinh tÕ
x· héi kh¸c, cø sau mét chu kú sè c«ng tr×nh t¨ng gÊp ®«i. Chu kú cµng ng¾n, tèc ®é t¨ng
tr−ëng cµng cao. Nam TriÒu tiªn t¨ng nhanh nhÊt, chØ 3,3 n¨m t¨ng gÊp ®«i. Phi lip pin t¨ng
chËm nhÊt, ph¶i mÊt 15,8 n¨m. Chu kú cña ViÖt nam lµ 5,8 n¨m, chËm h¬n Trung quèc (4,7
n¨m), Sin ga po (5 n¨m) vµ §µi loan (5,2 n¨m), nh−ng nhanh h¬n Ma lai xia (7,9 n¨m), In d«
 nª xia (6,9 n¨m) vµ Th¸i lan (6,7 n¨m). ViÖt nam t¨ng nhanh h¬n Th¸i lan, nh−ng víi tèc ®é
nµy ph¶i mÊt 100 n¨m n÷a con ch¸u ta míi ®uæi kÞp hä.

10000

1000 Sin ga po
Sè c«ng tr×nh trªn mét triÖu d©n

§µi loan
Nam Tr. tiªn

100
Ma lai xia
Trung quèc
Th¸i lan
10
ViÖt nam
Phi lip pin
In ®« nª xia
1

0
1985 1990 1995 2000 2005

H×nh 1
Sè c«ng tr×nh khoa häc c«ng bè hµng n¨m trªn c¸c t¹p chÝ quèc tÕ tÝnh trªn 01 triÖu d©n cña 09
n−íc §«ng ¸ (1986-2004).

Cã thÓ nãi g× vÒ chÊt l−îng häc thuËt?

Lät qua ®−îc hÖ thèng ph¶n biÖn nghiªm ngÆt ®Ó xuÊt hiÖn trªn mét t¹p chÝ cã uy tÝn ®· lµ
thµnh c«ng lín cña nhµ khoa häc. Sau khi ®−îc c«ng bè, gi¸ trÞ häc thuËt cña c«ng tr×nh sÏ ®−îc
giíi chuyªn m«n kh¾p n¬i ®¸nh gi¸, thÓ hiÖn qua sè lÇn c«ng tr×nh ®−îc t¶i xuèng (download) tõ
web site cña nhµ xuÊt b¶n vµ sè lÇn ®−îc ®ång nghiÖp trÝch dÉn trong nh÷ng n¨m sau ®ã. Nh−
vËy, sè lÇn trÝch dÉn tËp hîp trong c¬ së d÷ liÖu cña ISI sÏ gióp ta ®¸nh gi¸ ý nghÜa häc thuËt cña
tõng c«ng tr×nh. MÆc dï c¸ch lµm nµy cßn th« thiÓn vµ th−êng bÞ chØ trÝch, song nã ®−îc nh×n
nhËn hÇu nh− ë tÊt c¶ c¸c n−íc tiÒn tiÕn, v× ch−a cã c¸ch nµo hay h¬n.
Dùa trªn sè lÇn trÝch dÉn ta sÏ hiÓu c¸c c«ng tr×nh cña ViÖt nam ®−îc ®ång nghiÖp trªn
thÕ giíi h−ëng øng ®Õn møc nµo. B¶ng d−íi ®©y ph©n lo¹i sè c«ng tr×nh n¨m 2001 theo 21 ngµnh
KHCN cïng víi sè lÇn trÝch dÉn trung b×nh tÝnh cho tõng ngµnh. Chän n¨m 2001 ®Ó cã mét thêi
gian ®ñ dµi cho c¸c c«ng tr×nh ®−îc ®ång nghiÖp nghiªn cøu xem xÐt.
Ch−a ®Çy 30% c¸c c«ng tr×nh cña ViÖt nam lµ do ng−êi ViÖt nam tiÕn hµnh t¹i c¸c c¬ së
nghiªn cøu trong n−íc b»ng nguån néi lùc. H¬n 70% cßn l¹i (250 c«ng tr×nh) lµ do hîp t¸c víi
c¸c n−íc tiÒn tiÕn qua trao ®æi khoa häc, thùc tËp cña céng t¸c viªn ViÖt nam, hoÆc do c¸c tæ chøc
quèc tÕ thùc hiÖn ë n−íc ta. C¸c ho¹t ®éng R&D do néi lùc chØ tiÕp cËn ®−îc 16 trªn tæng sè 21
ngµnh KHCN. Trõ ngµnh to¸n, tÊt c¶ c¸c ngµnh kh¸c ®Òu cã sè c«ng tr×nh hîp t¸c víi n−íc ngoµi
nhiÒu h¬n. Ngµnh to¸n còng ®øng ®Çu vÒ sè c«ng tr×nh néi lùc (30%), kÕ ®Õn lµ vËt lý (28%),
trong ®ã 20% lµ vËt lý lý thuyÕt. Nh− vËy, hai ngµnh kh«ng cÇn thiÕt bÞ nghiªn cøu lµ to¸n vµ vËt
lý lý thuyÕt chiÕm mét nöa c¸c c«ng tr×nh do néi lùc. Trong mét nöa cßn l¹i, vËt lý thùc nghiÖm
®øng ®Çu b¶ng, tiÕp sau lµ y häc l©m sµng vµ khoa häc vËt liÖu. §Æc biÖt, qu¸ Ýt c«ng tr×nh quèc tÕ
thuéc nh÷ng ngµnh cã liªn quan ®Õn c«ng nghÖ th«ng tin vµ c«ng nghÖ sinh häc lµ hai h−íng mñi
nhän ®−îc chó ý nhiÒu nhÊt ë ViÖt nam.

B¶ng 1
C«ng tr×nh c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ quèc tÕ cña ViÖt nam n¨m 2001 ph©n theo ngµnh vµ sè lÇn
trÝch dÉn trung b×nh sau khi c«ng bè cho tõng ngµnh

Ngµnh KHCN B»ng néi lùc Qua hîp t¸c quèc tÕ

% trªn Sè lÇn % trªn Sè lÇn trÝch
tæng sè trÝch dÉn tæng sè dÉn
To¸n häc 30 1.7 7.1 1.3
VËt lý 28 2.7 14.9 8.2a)
Y häc l©m sµng 5 2.0 15.4 10.7
Khoa häc vËt liÖu 5 3.0 5.0 3.5
Ho¸ häc 4 0.8 9.1 6.4
C«ng nghÖ 4 0.3 2.1 0.5
Thùc & ®éng vËt 4 2.2 7.5 2.4
Khoa häc n«ng nghiÖp 3 1.3 7.1 2.6
Sinh th¸i/m«i truêng 3 5.3 6.2 9.7b)
Khoa häc tr¸i ®Êt 3 0.0 5.0 5.1
Sinh häc & sinh ho¸ 2 1.5 0.8 1.5
Khoa häc m¸y tÝnh 2 0.0 0.4 0.0
Vi sinh 2 1.0 6.6 8.1
Khoa häc x· héi 2 1.0 2.9 4.6
Kinh tÕ häc 1 0.0 2.5 9.2
MiÔn dÞch häc 1 1.0 0.4 0.0
Sinh häc ph©n tö vµ di truyÒn 0 2.9 43c)
D−îc häc vµ d−îc phÈm 0 3.7 3.1
ThÇn kinh häc 0 0.4 12
T©m lý häc 0 0
Khoa häc kh«ng gian 0 0

Tæng sè c«ng tr×nh 104 250

Sè lÇn trÝch dÉn trung b×nh 1.5 6.9

a)
trong sè nµy cã mét c«ng tr×nh vÒ mËt ®é tr¹ng th¸i chuÈn h¹t trong hîp kim MgB2 thùc hiÖn t¹i
Ph¸p víi sù tham gia cña mét céng t¸c viªn tõ ViÖn VËt liÖu ViÖt nam ®−îc trÝch dÉn 145 lÇn.
b)
trong sè nµy cã mét c«ng tr×nh do c¸c t¸c gi¶ Thuþ sÜ hîp t¸c víi ba t¸c gi¶ VN vÒ « nhiÔm
th¹ch tÝn trong n−íc ngÇm ë Hµ néi ®−îc trÝch dÉn 75 lÇn.
c)
trong sè nµy cã c«ng tr×nh cña 40 t¸c gi¶ ng−êi Anh vµ §an m¹ch vµ mét céng t¸c viªn ViÖn Y
häc nhiÖt ®íi Tp Hå chÝ Minh vÒ b¶n ®å gien cña khuÈn Samonella enterica serovar CT18 ®−îc
trÝch dÉn 222 lÇn.
 Trõ ngµnh to¸n, c¸c c«ng tr×nh do néi lùc còng Ýt ®−îc trÝch dÉn h¬n c¸c c«ng tr×nh do
hîp t¸c quèc tÕ. TÝnh trung b×nh, sè lÇn trÝch dÉn lµ 1,6 víi c¸c c«ng tr×nh do néi lùc vµ 6,9 do hîp
t¸c quèc tÕ (b¶ng 1). Cã c¶ th¶y 51 c«ng tr×nh ®−îc trÝch dÉn trªn 10 lÇn, trong ®ã chØ cã 04 lµ do
néi lùc. Cã 44 trong sè 104 c«ng tr×nh do néi lùc kh«ng ®−îc ai quan t©m trÝch dÉn c¶.

Cã thÓ nãi g× vÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi?

C¬ së d÷ liÖu ISI kh«ng cho phÐp ®¸nh gi¸ trùc tiÕp hiÖu qu¶ kinh tÕ x· héi cña c¸c
c«ng tr×nh. Tuy nhiªn, nÕu so s¸nh cÊu tróc chuyªn ngµnh c¸c c«ng tr×nh quèc tÕ cña ViÖt
nam víi mét sè n−íc trong vïng ta cã thÓ nªu ra mÊy nhËn xÐt sau ®©y.
• Sè chuyªn ngµnh ®−îc nghiªn cøu ë ViÖt nam Ýt h¬n c¸c n−íc. Ta cßn cã qu¸ Ýt nh÷ng c«ng
tr×nh vÒ khoa häc x· héi, kinh tÕ, thÇn kinh, t©m lý häc v.v
• Ta m¹nh vÒ to¸n vµ vËt lý lý thuyÕt lµ hai ngµnh Ýt tèn kÐm nhÊt mµ còng Ýt t¸c ®éng trùc tiÕp
®Õn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng nhÊt. Hai ngµnh nµy l¹i còng ch−a trë thµnh m·nh ®Êt tèt cho khoa
häc m¸y tÝnh vµ c¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn kh¸c ph¸t triÓn, thÓ hiÖn tÝnh “tù ph¸t” trong
nh÷ng nghiªn cøu tr×nh ®é cao ë n−íc ta. Nh÷ng ngµnh Ýt cÇn ®Çu t− nhÊt l¹i cã nhiÒu c«ng
tr×nh quèc tÕ nhÊt chøng tá ®Çu t− ch−a hiÖu qu¶.
• Tr¸i l¹i, trong 05 n−íc ASEAN kh¸c, to¸n vµ vËt lý lý thuyÕt th−êng ®øng ë cuèi b¶ng. §Ó
tiÖn so s¸nh, b¶ng 2 ghi l¹i 05 chuyªn ngµnh cã sè c«ng tr×nh quèc tÕ nhiÒu nhÊt cña c¸c
n−íc §«ng ¸. DÔ dµng nhËn thÊy r»ng “mÆt tiÒn” khoa häc ë c¸c n−íc l¸ng giÒng g¾n liÒn víi
®êi sèng, s¶n xuÊt vµ c«ng nghÖ h¬n ë ta. Trong khèi ASEAN, ho¹t ®éng R&D ë Ma lai xia
vµ Th¸i lan ®· lµm c¬ së cho mét sè c«ng nghÖ vµ khoa häc hiÖn ®¹i ph¸t triÓn. In ®« nª xia
vµ Phi lip pin nÆng vÒ c¸c ngµnh phôc vô ®êi sèng. Cßn Sin ga po ®· thÓ hiÖn vai trß cña vËt
lý ®èi víi c«ng nghÖ ®iÖn tö vµ vËt liÖu. §ã còng lµ bøc tranh ë Nam TriÒu tiªn vµ §µi loan.

B¶ng 2
N¨m chuyªn ngµnh cã sè c«ng tr×nh quèc tÕ nhiÒu nhÊt cña c¸c n−íc §«ng ¸ (2000-2004)

N−íc N¨m chuyªn ngµnh KHCN m¹nh nhÊt cña chÝn n−íc §«ng ¸

ViÖt nam VËt lý chÊt r¾n, To¸n, To¸n øng dông, Y häc céng ®ång, m«i tr−êng vµ
nghÒ nghiÖp, Thùc vËt häc.
Th¸i lan MiÔn dÞch häc, D−îc häc vµ d−îc phÈm, Sinh ho¸ vµ sinh häc ph©n tö, VËt
liÖu po ly me, C«ng nghÖ ho¸ chÊt.
Ma lai xia Tinh thÓ häc, C«ng nghÖ ho¸ chÊt, C«ng nghÖ ®iÖn vµ ®iÖn tö, Khoa häc
c«ng nghÖ thùc phÈm, C«ng nghÖ sinh häc vµ vi sinh øng dông
In ®« nª xia Thùc vËt häc, Y häc céng ®ång, m«i tr−êng vµ nghÒ nghiÖp, Sinh th¸i häc,
Khoa häc m«i tr−êng, Y häc nhiÖt ®íi.
Phi lip pin Thùc vËt häc, N«ng häc, N«ng nghiÖp, Sinh häc biÓn vµ n−íc ngät, Thuû
s¶n.
Sin ga po VËt lý øng dông, C«ng nghÖ ®iÖn vµ ®iÖn tö, Khoa häc vËt liÖu, VËt lý chÊt
r¾n, Ho¸ lý.
Trung quèc Khoa häc vËt liÖu, Ho¸ lý, VËt lý ®a ngµnh, To¸n, To¸n øng dông.
Nam Triªu VËt lý øng dông, Khoa häc vËt liÖu, Sinh ho¸ & sinh häc ph©n tö, VËt lý ®a
tiªn ngµnh, C«ng nghÖ ®iÖn & ®iÖn tö.
§µi loan Khoa häc vËt liÖu, C«ng nghÖ ®iÖn & ®iÖn tö, VËt lý øng dông, VËt lý chÊt
r¾n, Ho¸ lý.
 Khoa häc s¸ng chÕ ra ®ñ c¸c th−íc ®o chÝnh x¸c cho mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ®êi sèng
cña con ng−êi, nh−ng vÉn ch−a t×m ra ®−îc th−íc ®o hîp lý cho chÝnh b¶n th©n m×nh. Nh−ng ®iÒu
nghÞch lý nµy vÉn kh«ng hÒ ng¨n c¶n ta ph©n tÝch thèng kª sè c«ng tr×nh c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ
quèc tÕ vµ sè lÇn trÝch dÉn ®Ó xem xÐt ta ®ang ë ®©u trªn b¶n ®å thÕ giíi vÒ KHCN. Dï lµ h×nh
thøc, hai tiªu chÝ trªn ®©y vÉn kh¸ch quan vµ ®¸ng tin cËy h¬n lµ dùa trªn sè l−îng c¸n bé vµ c«ng
tr×nh khoa häc c«ng bè trong n−íc, nh− ta vÉn th−êng thÊy trong c¸c b¸o c¸o tæng kÕt. Hy väng
bøc tranh khoa häc ch©n thËt vµ vÞ trÝ cña ViÖt nam trong khu vùc trªn ®©y cã thÓ gióp nh÷ng nhµ
ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng vµ t×m ra gi¶i ph¸p ph¸t triÓn KHCN ë n−íc ta.
Còng nh− nhiÒu hÖ thèng kh¸c, khoa häc cã cÊu tróc h×nh chãp. CÇn cã ch©n ®Õ réng vµ
®Ønh chãp cao. Ch©n ®Õ lµ phong trµo, ®Ønh chãp lµ ®Çu tµu, tinh hoa. Tõ phong trµo ph¶i xuÊt hiÖn
tinh hoa ®Ó lµm ®Çu tµu ®Èy phong trµo tiÕn lªn. M« h×nh nµy mµ kh«ng thùc thi ®−îc nghÜa lµ
trong cÊu tróc vµ chÝnh s¸ch cã vÊn ®Ò.