MODULE 4.

CC H M DNG TRONG TIN HC

4.1. H m
c c s hnh dung qu trnh x l thng tin xy ra bn trong MTT nh th
no, chng ta cn c mt s kin thc v h m nh phn. H m c hiu nh tp cc
k hiu v quy tc s dng tp k hiu biu din v xc nh gi tr cc s.
Xt v d v h m La m
H m La m s dng cc k hiu I, V, X, L, C, D, M. Mi k hiu ca h m
La m biu th mt gi tr :
I = 1 ; V = 5 ; X = 10 L = 50 ;C = 100 ; D = 500 ; M = 1000
Di y l mt s quy tc tnh gi tr c dng trong h m La m:

Nu cc k hiu c xp t tri qua phi theo chiu gim gi tr th gi tr ca

biu din s tnh bng tng gi tr cc k hiu. V d MLVI cho gi tr l
1000+50+5+1 = 1056.

Nu trong biu din s tnh t tri qua phi c mt cp hai k hiu m k hiu
ng trc c gi tr nh hn thi gi tr ca cp tnh bng hiu hai gi tr.
Khng chp nhn cc b c nhiu hn hai k hiu lin tip xp theo chiu tng ca
gi tr. V d CIX th hin s 109. Biu din IXC khng hp l v n s gy nhp
nhng khng n ngha vi quy tc tnh gi tr.

Nh vy, mi k hiu i din cho mt gi tr duy nht v khng ph thuc vo v

tr ca n xut hin u trong biu din. H m loi ny gi l h m khng theo v
tr.
Chng ta thng s dng h m thp phn. H thp phn dng l mi k hiu
l cc ch s 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Trong h m ny gi tr ca mi ch s ph thuc
vo v tr ca n trong biu din. V d, trong s 545, ch s 5 hng n v ch 5 n v
trong khi ch s 5 hng trm ch 500 n v. H m m gi tr ca cc k hiu trong
biu din s ph thuc vo v tr c gi l h m theo v tr.
S lng cc ch s c s dng (10 ch s) gi l c s ca h m. Quy tc
tnh gi tr l mi n v mt hng bt k c gi tr bng 10 n v ca hng k cn bn
phi. Do , gi tr ca mt biu din c th vit di dng mt a thc ca c s.
V d. 536,4 = 5.10 2 + 3.10 1 + 6.10 0 + 4.10 -1
H m thp phn ch l mt trng hp ring khi chn c s l 10. Thc ra, bt
k mt s t nhin b no ln hn 1 u c th chn lm c s cho h m. Cc k hiu
c dng cho h m s l k hiu i din cho cc gi tr: 0, 1..., b-1. Nu mt s N
trong h m c s b nu c biu din l :
N = dnd n-1 d n-2... d 1 d 0, d -1 d -2... d -m
th gi tr ca N c tnh theo cng thc :

N = dn bn + dn-1 bn-1 +...+ d0 b0 + d-1 b-1 +... + d-m b-m

y cc di tha mn iu kin 0 di < b cn n l s lng cc ch s bn tri,
v m l s lng cc ch s bn phi du phn chia phn nguyn v phn l ca s N. C
th chng minh c rng vi mi s t nhin N c v c duy nht mt cch biu din N
di dng a thc theo lu tha ca b.
V d s 17 trong h m c s 3 c biu din l 122 v
17 = 1.32 + 2.31+ 2.30
Trong tin hc ngi ta thng dng mt s h m sau y:

H m nh phn l h m c s 2 vi hai ch s l 0 v ch s 1

H m c s mi su cn gi l h Hexa. H Hexa s dng cc k hiu : 0, 1,

2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D,E, F.

Trong cc trng hp cn thit, phn bit s c biu din h m no

ngi ta vit c s lm ch s cho s . V d. 1012, 516.
Sau y l 16 s nguyn u tin cc h m 10, 2 v 16
Bng 4.1. Biu din ca cc s t 0 ti 15 trong cc h nh phn v 16
Thp phn
0
1
2
3
4
5
6
7

Nh phn
0
1
10
11
100
101
110
111

H16
0
1
2
3
4
5
6
7

Thp phn
8
9
10
11
12
13
14
15

Nh phn
1000
1001
1010
1011
1100
1101
1110
1111

H16
8
9
A
B
C
D
E
F

4.2. Tm biu din s

4.2.1. Bin i s h m bt k sang h m thp phn
Cho s N trong h m c s b :
N = (d n d n-1 d n-2... d 1 d 0, d -1 d -2... d -m)b
Trc ht xt trng hp N l nguyn. tm biu din ca s nguyn N trong h
m thp phn, ta tin hnh cc bc sau:
- Vit N di dng a thc ca c s b :
N = dn bn + dn-1 bn-1 + dn-2 bn-2 +...+ d0
ri tnh gi tr ca a thc ny. gim s lng php tnh khi tnh gi tr ca a
thc tt hn ht l tnh theo s Horner
N = d0 + b(d1 + b(d2 + b(d3 +...bdn )))...)
Trong trng hp s c phn l th s Horner mt hiu lc, ta phi i phn l

ring ri cng li. V d

1110,1012 = ?10. Thc hin theo s trn, ta c:
11102 = 0 + 2(1+2(1+2.1))) = 14
Cn phn l 0,101 2 = 1.2-1 + 1.2-3 = 0.5 + 0.125 = 0.635
Vy 1110,1012 = 14.62510
Mt v d khc.
D3F,4 16 = ?10. Cng thc hin nh trn, ta c:
D3F 16 = F + 16(3 + 16.D)
= 15 + 16(3 + 16.13)
= 3391
Cn phn l 0,4 chnh l 4.16-1
= 3328 + 48 + 15 + 0,25 = 3391,25
Vy, D3F,416 = 3391,2510

4.2.2. Bin i s h m thp phn sang h m c c s bt k

Trc ht ta tch phn nguyn v phn l ri tin hnh bin i chng ring bit.
Sau chng ta s ghp li c kt qu cn tm.
Bin i s nguyn
Cho N l s t nhin. Ta vit N dui dng da thc:
N = dn bn + dn-1 bn-1 +...+ d0
Nhn xt rng, 0 d0 < b. Do vy, khi chia N cho b th phn d ca php chia
l d0 cn thng s N1 s l:
N1 = dn bn-1 + dn-1 bn-2 +...+ d1 (2).
Tng t, d1 chnh l phn d ca php chia N1 cho b. Gi N2 l thng ca
php chia y. Qu trnh chia nh vy c thc hin lin tip v ta s ln lt nhn c
gi tr cc di. Qu trnh s dng li khi nhn c thng s bng 0. c biu din cn
tm, cc phn d thu c cn sp xp theo th t ngc li.
V d. 52 10 = ? 2 = ?
hin theo thut ton ni trn.

16.

S chia lin tip di y minh ho qu trnh thc

Bng 4.2. i phn nguyn mt s h 10 sang h 2 v sang h 16

52
0

2
26 2
0 13
1

2
6
0

2
3
1

2
1
1

52 16
4 3 16
3 0
2
0

Nh vy 52 10 = 110100 2= 34 16
Bin i phn l
K hiu N l phn l (phn sau du phy thp phn) ca s N. Gi s N c
biu din di dng a thc ca c s b nh sau:
N = d-1 b -1 + d-2 b-2 +... d-m b-m

(1')

Nhn hai v ca (1') vi b, ta thu c:

N1 = d-1 + d-2 b-1 +... d-m b-(m -1)
Ta nhn thy, d-1 chnh l phn nguyn ca kt qu php nhn. Cn phn l ca
kt qu l:
N'2 = d-2 b-1 +... d-m b-(m -1)

(2')

Lp li php nhn nh trn i vi (2'), ta thu c d-2 l phn nguyn. Thc hin
lin tip php nhn theo cch trn, cui cng thu c dy d-1 d-2 d-3...d-m: trong 0 d-1
< b. chnh l gi tr ca cc ch s trong biu din cn tm.
V d. 0,67875 10 = ?2
Qu trnh thc hin c th hin nh bng di y (nhn i ct bn phi
y phn nguyn v ct s 1:
Bng 4.3. i mt s l sang h m c s 2
Phn nguyn

Phn l
67875
x2=

2575

515

03

x2=
x2=

x2=
0

06

12

24

48

96

x2=
x2=
x2=
x2=
x2=
1

92 ...............

Vy 0,67875 10 = 0,101000001... 2
V d. 0,843510 = ?16
Cc bc tm kt qu c th hin bng di y:
Bng 4.4. i mt s l sang h m c s 16
Phn nguyn

Phn l
8435
x 16=
13

496

936

14

976

15

616 ..........

x 16=
x 16=
x 16=

Lu rng trong h m c s 16 th 13 th hin bng ch s D, 14 bng E v 15

bng F. Vy 0,843510 = 0.D7EF16
Qu trnh trn trong mt s trng hp c th ko di v hn. Ty yu cu v
chnh xc cn thit m quyt nh cn dng bc no. Nh vy kt qu ca vic i
mt s c mt s hu hn ch s l trong h m c s ny c th cho ra mt s c v
hn (tun hon) ch s l trong h m c s khc.

4.2.3. Bin i s biu din trong cc h m c bit

V nguyn tc c th i bt c mt biu din s trong h m c s b1 bt k
sang mt biu din s trong mt h m c s b2 bt k khc. iu rc ri l ch ta
phi nh c bng nhn v bng chia trong s hc ca cc s biu din trong c s b1
hoc b2. Nu khng bit c bng nhn v chia th c th ta phi i hai ln thng qua
mt h m trung gian m ta bit bng nhn v chia nh h thp phn chng hn. Khi
i mt s x trong mt h m c s b1 sang h m ca c s b2 ta c th i x

thnh biu din trong h thp phn ri t tm biu din ca chng trong h m c s
b2.
Trong mt s trng hp c bit khi b1 v b2 l lu tha ca nhau th c th i
mt cch trc tip mt cch d dng. Nu b1 = b2 k th trong h m c s b2, b1 s c
biu din l 100...00 vi k ch s 0. Vic chia hay nhn mt s vi 100...00 thc cht l
tch tng nhm k ch s. V d c s 932452356 m ta phi chia v tch phn d lin
tip vi s chia l 100 th kt qu s l cc nhm s.

| | | |

9 32 45 23 56
Ta p dng nhn xt ny i biu din s gia h m c s 2 v c s 16 l
hai h m thng dng trong tin hc. Trong trng hp ny 16 = 24.
Bin i s ca h m nh phn v h m c s 16
Quy tc thc hnh sau i biu din t h nh phn sang h 16 nh sau:
Gp cc ch s nh phn thnh tng nhm bn ch s v hai pha k t v tr phn
cch phn nguyn v phn l.
Thay mi nhm 4 ch s nh phn bi mt ch s tng ng h m 16.
V d. 1011100101,112. Ta gp thnh tng nhm bn ch s nh phn:
0010 1110 0101,1100 2
Thay tng ng mi nhm tng ng bng mt ch s h 16 (xem bng tng
ng gia cc s h 2 h 10 v h 16 trn)
2 E 5, C 16
T , 1011100101.112 = 2E5,C16
i ngc li, s h 16 sang s h nh phn ta ch cn thay tng ch s
h 16 thnh nhm 4 ch s tng ng h nh phn.
V d. 3,D7EF16= 11.1101 0111 1110 11112

4.3. S hc nh phn
Tng t nh s hc thp phn, s hc nh phn cng bao gm 4 php ton c bn
: cng, tr, nhn, chia. Cch thc hin cc php ton l tng t nh cc
phng php bit i vi s thp phn. Sau y l bng cng v nhn cc s 1
bit
Bng 4.5. Bng cng v nhn trong h nh phn

x
0
0
1
1

y
0
1
0
1

x+ y
0
1
1
10

x.y
0
0
0
1

Bng 4.6. cng v nhn trong h m nh phn

Php cng
110011010
+ 11001001
= 1001100011

Php tr
1010100011
11001001
= 111011010

Php nhn trong h nh phn rt n gin v khi nhn vi m hng ca s nhn ta

ch phi nhn vi 1 hoc 0, c ngha l sao li s b nhn hoc dch tri mt v tr.
Php chia cng n gin v khi c lng cc ch s thng ta ch phi chn 1
trong 2 kh nng l 0 v 1
Bng 4.7. Nhn v chia trong h m nh phn

x
+
=

Php nhn
1101
101
1101
0000
1101
1000001

Php chia
1000001 1101
-1101
101
00011 0
00011 01
- 11 01
00000 00