nguyn anh tun

Lgc hc i cng
Sch gio khoa dng trong cc trng i hc

H ni 2006 1

Li ni u Bi m u. Nhp mn lgc hc (3tit) 1. i tng ca lgc hc 1.1. c th ca lgc hc nh l khoa hc Gii thch 3 ngha khc nhau ca thut ng lgc. Khch th ca lgc hc l t duy. y l khoa hc v t duy. C nhiu khoa hc khc cng nghin cu t duy, ring lgc hc l khoa hc v cc hnh thc v cc quy lut ca t duy ng n dn n chn l. 1.2. T duy vi t cch l khch th ca lgc hc Nu cc tin sinh hc v x hi cho s hnh thnh t duy con ngi. T nu nh ngha: t duy l s phn nh gin tip v khi qut hin thc khch quan vo u c con ngi, c thc hin bi con ngi x hi trong qu trnh hot ng thc tin ci bin th gii xung quanh. - Nu 4 c im ca t duy m nh ngha trn cp n (tr. 3-4 Gio trnh). 1.3. Mi quan h gia t duy v ngn ng Ngn ng l h thng tn hiu ton din th hin cc t tng - u tin di dng cc t hp m thanh, sau di dng cc k t. Ngn ng gi vai tr l phng tin thu nhn v cng c cc tri thc, lu gi v truyn b chng cho nhng ngi khc, l v bc vt cht ca t tng. 1. 4. Ni dung v hnh thc ca t tng Phn hin thc khch quan c phn nh vo u c con ngi chnh l ni dung ca t duy. V thc cht n l h thng tri thc c kt thnh t nhng ngh, t tng. Hnh thc ca t duy hay, hnh thc lgc, l kt cu ca t tng, l phng thc lin h cc b phn ca t tng. Nhng hnh thc t tng chung v rng nht l khi nim, phn on, suy lun, v chng minh. Cng nh ni dung, cc hnh thc ny khng phi do chnh t duy sinh ra, m l s phn nh cc mi lin h cu trc ca cc i tng hin thc. 2

1.5. Mi lin h ca cc hnh thc lgc. Quy lut ca t duy Quy lut ni chung l mt dng lin h mang tnh bn vng, bn trong, bn cht v tt yu gia cc i tng, lun lp li khp ni nhng iu kin xc nh. T duy cng c tnh cht lin h. l mi lin h gia cc t tng to ra cc hnh thc lgc, nh bit trn. Nhng cc hnh thc lgc cng lin h vi nhau. chnh l mi lin h lgc trong t duy. Mt s mi lin h lgic c bit hp thnh quy lut ca t duy. Chng cng mang tnh cht chung, ph bin. V nu chng li tc ng mi hnh thc t duy, chi phi ton b hot ng t tng, th l nhng quy lut c bn ca t duy. Cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra lm hai nhm: cc quy lut t duy hnh thc v cc quy lut t duy bin chng. Cc quy lut t duy hnh thc c bn l lut ng nht, lut mu thun, lut bi trung, lut l do y . 1. 6. Tnh chn thc v tnh ng n ca t duy Cc khi nim tnh chn thc v tnh ng n gn lin tng ng vi ni dung v hnh thc ca cc t tng. Tnh chn thc ca t duy l thuc tnh ca t duy ti to li hin thc nh n vn c, tng thch vi n v ni dung, biu th kh nng ca t duy t ti chn l. Cn tnh ng n ca t duy li l thuc tnh cn bn khc biu th kh nng t duy ti to trong cu trc ca t tng cu trc khch quan ca hin thc. Trong t duy vic m bo tnh chn thc v tnh ng n c ngha to ln. Chng l hai iu kin cn bn thu c kt qu suy lun xc thc. Lgc hnh thc quan tm ch yu n tnh ng n ca t duy. l vn c bn ca n. Nhng tnh ng n khng phi c dn xut t cc quy tc lgc hc, m l dn xut trc ht t tnh ng n ca tn ti khch 3

quan, tnh c trt t ca chnh n. Tnh ng n ca t duy vn phn nh trc ht tnh quy lut khch quan ca th gii, ny sinh v tn ti t pht t lu trc khi con ngi c kt cc quy tc. Cn cc quy tc lgc ch l nhng thnh tu trn con ng thu hiu bn cht ca t duy ng n v nhng tnh quy lut tc ng trong n. 2. Lc s pht trin ca lgc hc 2.1. S xut hin v cc giai on pht trin ca lgc hc hnh thc truyn thng Lgc hc c lch s lu di v phong ph gn lin vi lch s pht trin x hi ni chung. S xut hin ca lgc hc nh l l thuyt v t duy c sau thc tin con ngi suy ngh hng nghn nm. Cng vi s pht trin ca lao ng sn xut con ngi hon thin v pht trin dn cc kh nng suy ngh, ri bin t duy cng cc hnh thc v quy lut ca n thnh khch th nghin cu. Nhng vn lgc l t xut hin trong suy t ngi c i t hn 2,5 nghn nm trc y u tin n v Trung Quc. Sau chng c vch tho y hn Hylp v Lam. C hai nguyn nhn c bn lm xut hin lgc hc. Th nht, s ra i v pht trin ban u ca cc khoa hc, trc ht l ca ton hc. Sinh ra trong u tranh vi thn thoi v tn gio, khoa hc da c s trn t duy duy l i hi phi c suy lun v chng minh. Do vy, lgc hc ny sinh nh l vch ra v lun chng nhng i hi m t duy khoa hc phi tun th thu c kt qu tng thch vi hin thc. Hai l s pht trin ca thut hng bin trong iu kin dn ch Hylp c i. Ngi sng lp lgc hc - cha ca lgc hc l trit gia ln ca Hylp c i, nh bch khoa Arixtt (384-322 tr. cn.). ng vit nhiu cng trnh v lgc hc c tn gi chung l B cng c, trong ch yu trnh by v suy lun v chng minh din dch. Arixtt cn phn loi cc phm tr nhng 4

khi nim chung nht v kh gn vi phn loi t trc ca mcrit v phn on. ng pht biu ba quy lut c bn ca t duy, tr lut l do y . Hc thuyt lgc ca Arixtt c sc ch, di dng phi thai n bao hm tt c nhng phn mc, tro lu, cc kiu ca lgc hc hin i nh xc sut, biu tng, bin chng. Giai on pht trin mi ca lgc hc hnh thc gn b hu c vi vic xy dng lgc quy np din ra t th k XVII i lin vi tn tui ca nh trit hc v t nhin hc kit xut ngi Anh Ph. Bcn (1561-1626). ng l ngi khi xng lgc quy np. ... Lgc hc ang c, l v dng trong vic em li tri thc mi1. V th B cn vit B cng c Mi nh l th i nghch vi B cng c ca Arixtt, trong tp trung vch tho cc phng php quy np xc nh s ph thuc nhn qu gia cc hin tng. chnh l cng lao to ln ca Bcn. Lgc quy np v sau ny c nh trit hc ngi Anh z. Mill (18061873) h thng ho v pht trin thm trong tc phm hai tp H thng lgc hc tam on lun v quy np. N nh hng cn bn n s pht trin tip theo ca nhn thc, thc y khoa hc vn ti tm cao mi. Nhng nhu cu ca khoa hc khng ch v phng php quy np, m cn v phng php din dch vo th k XVII c nh trit hc ngi Php R. cc (1596-1650) nhn din y hn c. Trong tc phm Lun v phng php..., da trn nhng d liu ton hc, ng nhn mnh ngha ca din dch nh l phng php nhn thc khoa hc c bn nht. Nhng ngi theo cc tu vin Por-Roiale l A. Arn v P. Nhikn vit cun sch Lgc hc, hay ngh thut t duy. N ni ting di tn gi Lgc hc Por-Roiale v trong thi gian rt di c dng nh l sch gio khoa lgc hc. Cc tc gi y vt xa ranh gii ca lgc hc truyn thng v ch nhiu n phng php lun nhn thc khoa hc, n lgc ca

Ph. Bcn. Ton tp, t. 2. Nxb. T tng M., 1978. Tr. 13.

pht minh. Vic to ra nhng lgc hc m rng kiu y tr thnh im c th th k XIX - XX. 2.2. S xut hin v pht trin ca lgc ton Cuc cch mng thc s trong cc nghin cu lgc din ra nh s xut hin vo na sau th k XIX lgc ton, chnh n m ra mt thi k mi, hin i trong s pht trin ca lgc hc. Nhng phi thai ca lgc ton c ngay t Arixtt, cng nh cc nh khc k k tc ng, di dng cc yu t ca lgc v t, l thuyt cc suy lun tnh thi v lgc mnh . Nhng thnh tu ngy cng nhiu ca ton hc v s thm nhp ca cc phng php ton vo cc khoa hc khc ngay na sau th k XIX t ra hai vn c bn. Th nht, l ng dng lgc hc xy dng c s l thuyt cho ton hc; th hai, l ton hc ho lgc hc. G. Lepnht nh trit hc v ton hc ln ngi c (1646-1716) c su sc v thnh cng nht trong vic gii quyt nhng vn nu trn. Do vy, v thc cht ng l ngi khi xng lgc ton. ng pht minh ra ngn ng biu tng vn nng vi k vng nh c th duy l ho mi khoa hc thc nghim. . Nhng t tng ca Lpnhit c pht trin tip th k XVIII v na u th k XIX. Tuy nhin, ch t na sau th k XIX mi c nhng iu kin chn mui cho s pht trin ca lgc ton. Nh ton hc v lgc hc ngi Anh z. Bun (1815-1864) trong cc cng trnh ca mnh u ng dng ton hc vo lgc hc. ng phn tch ton hc i vi l thuyt suy lun, vch tho php tnh lgc (i s Bun). Nh ton hc v lgc hc ngi c G. Phrege (1848-1925) ng dng lgc hc nghin cu ton hc v cc c s ca n, xy dng s hc hnh thc ho. Nh trit hc, lgc hc, ton hc ngi Anh B. Raxel (1872-1970) cng vi A. Uaitkhed (1861-1947) trong tc phm c bn ba tp Cc nguyn tc ca ton hc vi cc mc ch lun chng cho n v mt lgc c xy dng h tin din dch cho lgc hc. 2.3. S hnh thnh v pht trin ca lgc hc bin chng 6

Lgc hc bin chng cng l nhnh quan trng ca lgc hc hin i. Ngay Arixtt t ra v c gii quyt nhiu vn c bn ca lgc hc bin chng phn nh cc mu thun hin thc vo cc khi nim, vn tng quan ci ring v ci chung, s vt v khi nim v n v v. v.. Nhng yu t ca lgc bin chng dn c tch lu trong cc cng trnh ca cc nh t tng k tip. Nhng lgc bin chng ch thc s bt u c nh hnh vo cui th k XVIII - u th k XIX. V iu cng trc ht gn lin vi s tin b ca cc khoa hc v vi tn tui ca cc nh trit hc kinh in c m u bi Cant (1724-1804). Bn cnh lgc hc hnh thc, ng thy cn thit phi xy dng mt th lgc hc ni dung, m ng gi l lgc hc siu nghim. N phi nghin cu cc hnh thc thc s c bn ca t duy nh phm tr, tc l nhng khi nim chung nht. Cant l ngi u tin pht hin ra tnh cht mu thun khch quan, bin chng su sc ca t duy con ngi. Nhn , ng hng ti vic vch tho nhng ch dn tng ng cho cc nh khoa hc. Mc d t ra nhng nguyn tc ca lgc hc mi vi vn trung tm l vn mu thun bin chng, song Cant li cha trnh by n mt cch h thng. ng cng khng vch ra c mi tng quan thc s ca n vi lgc hc hnh thc, m hn th na cn nh t i lp lgc hc ny vi lgc hc kia. Hghen (1770-1831) tip tc vch tho h thng chnh th lgc bin chng mi. Trong cng trnh Khoa hc lgc ng khm ph ra mu thun gia cc l thuyt lgc hin c vi thc tin t duy m thi im rt gay gt. ng tm ra phng tin gii quyt mu thun ny bng vic xy dng h thng lgc hc mi di dng c th, tn gio thn b. Tiu im l bin chng ca t duy trong ton b tnh phc tp v mu thun ca n. Hghen nghin cu li bn cht ca t duy, cc hnh thc v quy lut ca n. Nhn y ng i n kt lun Php bin chng cu thnh ln bn cht ca chnh t duy, cc quy lut v hnh thc ca n, rng vi t cch l l tnh n cn

phi ph nh chnh mnh, phi ri vo mu thun2. ng thy nhim v ca mnh l phi tm ra phng thc gii quyt cc mu thun y. Nhng vn ca lgc bin chng, mi tng quan ca n vi lgc hnh thc c C. Mc (1818-1883) v Ph. nghen (1820-1895) tip tc c th ho v pht trin trong cc cng trnh ca mnh. S dng cht liu tinh thn phong ph nht c tch lu bi trit hc, cc khoa hc t nhin v khoa hc x hi, cc ng to lp ln h thng mi, duy vt bin chng, v n c ho thn vo nhng tc phm nh T bn ca C. Mc, Chng iurinh, Bin chng ca t nhin ca Ph. nghen v v. v.. T nhng quan im trit hc chung y C. Mc v Ph. nghen khng ph nhn ngha ca lgc hc hnh thc, nhng nhn mnh tnh lch s ca n. Ph. nghen ghi nhn rng t duy l lun mi mt thi i l sn phm lch s, nhng thi im khc nhau c nhng hnh thc v ng thi ni dung rt khc nhau. Suy ra, khoa hc v t duy, cng nh mi khoa hc khc, l khoa hc lch s, khoa hc v s pht trin lch s ca t duy con ngi3. ng thi, C. Mc v Ph. nghen cng ch ra s khc bit v cht su sc gia hc thuyt bin chng ca mnh vi ca Hghen: Hghen n l duy tm, cn php bin chng Mc-xt l duy vt, xem xt t duy, cc hnh thc v quy lut ca n nh l s phn nh th gii bn ngoi. C. Mc trong tc phm T bn ng dng lgc bin chng vo vic phn tch x hi ng i vi ng. Tuy nhin nhng cng trnh chuyn v lgc bin chng u cha c C. Mc v Ph. nghen vit ra. S hnh thnh lgc bin chng nh l khoa hc vn tip tc cc nc khc nhau vo cui th k XIX v trong ton b th k XX. Nga vic vch tho mt s vn ca lgc bin chng, mi tng quan ca n vi lgc hnh thc c G. Plkhanv (1856-1918) v V. I. Lnin (1870-1924) thc hin. Trong tc phm Li bn v cng on... V. I. Lnin ch ra s khc nhau c tnh nguyn tc gia lgc hnh thc v lgc bin
2 3

Hghen. Bch khoa th cc khoa hc trit hc, gm 3 tp, Nxb. T tng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96 C. Mc, Ph. nghen, Ton tp, t. 20, Nxb. Chnh tr Quc gia., H., 1994, tr. 487.

chng. C rt nhiu ch dn phong ph v lgc bin chng (v hnh thc) trong Bt k trit hc ca V. I. Lnin. Sau V. I. Lnin nhng cng trnh nghin cu nhm trnh by lgc bin chng mt cch h thng c tin hnh trn hai hng ln. Th nht, ln theo s khm ph cc tnh quy lut ca s phn nh hin thc ang pht trin, cc mu thun khch quan ca n vo t duy con ngi; th hai, khm ph cc tnh quy lut ca s pht trin ca chnh t duy, ca bin chng ring ca n. Trong iu kin khoa hc-k thut ang pht trin mnh m v vai tr ca t duy bin chng ang gia tng, th nhu cu i vi lgc hc bin chng cng ngy cng tng ln. Ngy nay ang c nhng nhn t mi kch thch s pht trin hn na ca lgc hc bin chng. 3. ngha ca lgc hc 3.1. ngha x hi v cc chc nng c bn ca lgc hc a) Chc nng nhn thc. b) Chc nng th gii quan. c) Chc nng phng php lun. d) Chc nng t tng h. 3.2. Vai tr ca lgc hc trong vic hnh thnh vn ho lgc ca con ngi Vn ho lgc l vn ho ca t duy c th hin qua vn ho li ni v ch vit. N bao gm: a) Tri thc v cc phng tin hot ng tinh thn, v cc hnh thc v quy lut ca n; b) S bit p dng nhng tri thc y vo thc tin t duy da trn nhng khi nim thc hin cc thao tc lgc ng, tin hnh cc suy lun, chng minh v bc b; c) Thi quen phn tch cc t tng c ca ring mnh v ca ngi khc la chn cch suy lun hp l nht, ngn nga nhng sai lm lgc. 9

Vic rn luyn vn ho lgc l cng vic di lu v y kh khn. Lgc hc c ngha ln trong vic rn luyn y. Khi ni v ngha ca lgc hc, cn phi trnh hai thi cc: hoc l nh gi n qu cao, hoc l h thp n. Bn thn vic s dng lgc hc i hi phi c hai iu kin: th nht, l c mt kh nng t duy nht nh; v th hai, mt s tri thc nht nh. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by cc ngha khc nhau ca thut ng lgc? Lgc hc quan tm n ngha no ca thut ng ? Cho v d v phn tch. 2) T duy v t duy ng n l g? Th no l l gc ca t duy, th no l gc ca t duy hnh thc? 3) Th no l ni dung, hnh thc ca t duy? Phn bit tnh chn thc v tnh ng n ca t duy nh th no? 4) Hy trnh by i tng, phng php nghin cu ca l gch hc hnh thc. 5) Trnh by ngn gn v lch s xut hin v pht trin ca lgc hc. Phn bit cc nhnh lgc hc: lgc hnh thc truyn thng, lgc ton v lgc bin chng. 6) Trnh by v vai tr, cc chc nng ca lgc hc. Nu r ngha ca lgc hc v ca vic hc tp lgc hc.

10

Bi 1. khi nim 1. nh ngha v c im ca khi nim S xut hin ca cc khi nim mang tnh quy lut khch quan ca s hnh thnh v pht trin t duy con ngi. S xut hin y i hi phi c tnh tt yu khch quan v kh nng nh l nhng tin v iu kin. Tnh tt yu ca khi nim gn lin cht ch vi hot ng sn xut vt cht ca con ngi. Kh nng khch quan ca s xut hin v tn ti cc khi nim trong t duy l s hin tn trong th gii nhng i tng c tnh xc nh v cht. Tt c cc i tng u cu thnh t cc b phn lin h vi nhau theo cc cch khc nhau, v c nhng thuc tnh khc nhau. Cc thuc tnh li c nhiu loi: n nht, chung, bn cht, khng bn cht, khc bit, khng khc bit. Bn thn cc loi thuc tnh nu trn tn ti khch quan, khng ph thuc vo thc con ngi, nh chnh cc i tng vy. Nhng chng c nhn thc vch ra, tr thnh cc du hiu ca i tng. Nh vy, du hiu chnh l ngh ca con ngi v thuc tnh. Cc du hiu ny cng c chia thnh cc loi tng ng vi s phn chia cc thuc tnh nh trn. Vic lm r ngun gc khi nim cho php vch ra bn cht thc s ca n l hnh thc ca t duy phn nh gin tip v khi qut i tng thng qua nhng du hiu chung, bn cht, khc bit. V thc cht khi nim l nhng tri thc, hiu bit c c im tng i ton din v c h thng v ng n v bn cht ca i tng. Ngi nm c khi nim c ngha l n tr thnh kim ch nam cho hot ng thc tin ca ngi i vi i tng m khi nim phn nh. Khi nim thc hin 2 chc nng c bn l nhn thc v giao tip. 2. Khi nim v t Nu khi nim l mt hnh thc ca t duy, mt phm tr lgc hc, th t l phm tr ngn ng hc, l phng tin ngn ng gn kt t tng, lu 11

gi, v truyn li cho nhng ngi khc. Ni khc, t l c s vt cht ca khi nim. Khng th c khi nim ngoi t. Khi nim c hnh thnh trn c s nhng t xc nh c ngha. Ngha ca t thng c dng chuyn ti ni dung ca khi nim. Mi khi nim u c th hin bng mt t hay cm t, nhng khng phi t no cng th hin khi nim. V th khng th thay i ni dung ca khi nim bng m v ngha ca cc t khc nhau. Mt t c th din t ni dung ca mt s khi nim khc nhau. y l hin tng ng m khc. Ngc li, mt khi nim c th c din t bng nhiu t. l hin tng ng ngha khc m. Lgc hc hin i ang hng ti xy dng mt h thng ngn ng nhn to hon chnh c th din t chnh xc mt ngha tng khi nim trong t duy. 3. Cc phng php c bn thnh lp khi nim Vic hnh thnh khi nim l kt qu hot ng nhn thc v thc tin ca con ngi nh cc phng php lgc nh: so snh, phn tch, tng hp, tru tng ho, khi qut ho. 4. Cu to ca khi nim Mi khi nim u c to thnh t 2 b phn: ni hm v ngoi din. 4.1. Ni hm ca khi nim chnh l ni dung ca n c xt di dng chia nh thnh nhng du hiu bn cht khc bit, gip phn bit i tng m n phn nh vi nhng i tng khc. Ni hm c trng cho khi nim v mt cht. C th biu din ni hm ca khi nim nh sau: A(b, c, d,...), trong A l khi nim ni chung, cn b, c, d,... l nhng thuc tnh ca i tng. Cc du hiu ni hm gm hai loi: du hiu loi l du hiu chung bn cht cho ton b lp i tng, v du hiu chng, chung v bn cht ch cho mt i tng hoc lp nh hn cc i tng v lm cho n khc vi cc i tng khc. Thng thng ngi ta nu trc nhng du hiu chung, bn cht i din cho ton b lp i tng, ri mi n nhng du hiu ngy cng khc 12

bit, c th hn ch thuc v i tng m khi nim ang phn nh. S lng cc du hiu cng nhiu th ni hm cng phong ph. 4.2. Ngoi din ca khi nim l tp hp i tng thc mang cc du hiu chung, bn cht c nu trong ni hm. Ngoi din ca khi nim chnh l phm vi i tng m khi nim phn nh v c trng cho khi nim v mt lng, do vy c th lit k chnh xc cc i tng thuc ngoi din, nu chng l hu hn v tng i khng nhiu, cn khng th c th m t ngoi din da vo cc du hiu ni hm. S lng i tng cng nhiu th ngoi din ca khi nim cng rng. 4.3. Quan h gia ni hm v ngoi din ca khi nim l quan h t l nghch: ni hm cng phong ph, th ngoi din cng hp. Ngc li, ngoi din ca khi nim cng rng, th ni hm ca khi nim cng ngho. Nhng khi nim c ngoi din rng nht c gi l cc phm tr, cn cc khi nim c ni hm phong ph nht thng phn nh mt i tng c th, xc nh (khi nim n nht). Cng cn lu rng quy lut ny ch tc ng khi t duy phn nh nhng i tng tn ti mt phm cht xc nh, trong trng thi tnh ti tng i. S tc ng ca n ng vi nhng khi nim bao hm cc khi nim khc v th hin qua php m rng v thu hp khi nim (xem mc 7). 5. Phn loi khi nim 5.1. Phn loi khi nim theo ni hm a) Khi nim c th v tru tng. b) Khi nim khng nh v khi nim ph nh. c) Khi nim tng quan v khng tng quan. 5.2. Phn loi khi nim theo ngoi din a) Khi nim tp hp v khng tp hp. b) Khi nim o (rng) v khi nim thc. c) Khi nim chung v khi nim n nht. 6. Quan h gia cc khi nim 13

V mt ni hm c hai loi quan h l khng so snh c v so snh c. V mt ngoi din, cc khi nim khng so snh c nm trong quan h tch ri (ngang hng), cn cc khi nim so snh c c th quan h vi nhau theo mt trong 6 kiu, c chia thnh 2 nhm quan h iu ho v khng iu ho. 6.1. Quan h iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng c t nht mt i tng chung nhau. Nhm quan h ny li gm 3 kiu: a) Quan h ng nht (trng nhau). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng hon ton trng nhau, nhng ni hm ca chng vn phn bit. b) Quan h bao hm (l thuc). L quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca khi nim ny l ton b ngoi din ca nhng khi nim kia, nhng khng ngc li. Khi nim c ngoi din ln hn (bao hm) c gi l khi nim loi, cn khi nim c ngoi din nh hn (b bao hm) c gi l khi nim chng. c) Quan h giao nhau. L quan h gia cc khi nim m mt phn ngoi din ca khi nim ny l mt phn ngoi din ca nhng khi nim khc. 6.2. Quan h khng iu ho l quan h gia nhng khi nim m ngoi din ca chng khng c phn no trng nhau. Quan h ny gm 3 kiu: a) Quan h ngang hng (cng b bao hm): L quan h gia cc khi nim chng m ngoi din ca chng tch ri nhau v cng l thuc ngoi din ca khi nim loi.

14

b) Quan h i lp: l quan h gia nhng khi nim m ni hm ca chng c nhng du hiu tri ngc nhau, nhng tng ngoi din ca chng khng lp y ngoi din ca khi nim loi chung cho chng. c) Quan h mu thun: l quan h gia nhng khi nim c ni hm khng ch tri ngc m cn loi tr nhau v tng ngoi din ca chng lun lp y ngoi din ca mt khi nim loi. 7. M rng v thu hp khi nim l cc thao tc lgc x l ni hm v ngoi din ca khi nim. Quan h bao hm loi chng l c s ca chng. S tc ng ca quy lut quan h t l nghch gia ni hm v ngoi din ca khi nim c th hin trc tip cc thao tc ny. 7.1. M rng khi nim l thao tc gip thu c mt khi nim mi bng cch m rng ngoi din ca khi nim cho trc. Nhng khi nim ng sau bao gi cng phi bao hm nhng khi nim ng trc . Gii hn ca m rng khi nim l phm tr. 7.2. Thu hp khi nim l thao tc lgc ngc vi m rng khi nim, trong t khi nim c ngoi din ln hn (loi) ta chuyn n khi nim c ngoi din nh hn (chng) tng ng. Gii hn ca thu hp l khi nim n nht. 8. Php nh ngha khi nim 8.1. Bn cht ca nh ngha khi nim l thao tc lgc nhm vch ra nhng du hiu ni hm c bn nht ca khi nim. Cn phi nh ngha khi nim mt trong ba trng hp sau: Th nht, tng kt im ch yu sau qu trnh nhn thc bn cht i tng; th hai, khi s dng nhng khi nim m ngi khc cn cha bit ni hm; th ba, khi s dng cc t bit nhng li c dng ngha mi. 8.2. Cu to v cc chc nng ca php nh ngha gm 2 b phn: Khi nim c nh ngha (definiendum = Dfd) l khi nim m ta phi vch r ni hm c bn ca n ra. 15

Khi nim dng nh ngha (definiens = Dfn) l khi nim c nhng du hiu chung v c bn cu thnh ni hm ca khi nim c nh ngha. Mi lin h lgc gia khi nim c nh ngha v khi nim dng nh ngha c th hin nh t l hay du gch ngang. Chc nng ca nh ngha khi nim l vch r ni hm ca khi nim c nh ngha; phn bit i tng cn nh ngha vi nhng i tng khc 8.3. Cc kiu nh ngha a) Cn c vo i tng c nh ngha, th c 2 kiu nh ngha: nh ngha thc v duy danh. * nh ngha thc l nh ngha v chnh i tng bng cch ch ra nhng du hiu c bn nht trong ni hm ca khi nim c nh ngha. V d: Con ngi l ng vt c nng lc t duy. * nh ngha duy danh l nh ngha vch ra ngha ca t biu th i tng. V d: Hin php c gi l o lut c bn. Nh vy, nh ngha duy danh chnh l thao tc t tn cho i tng. b) Cn c vo tnh cht ca khi nim dng nh ngha th nh ngha gm cc kiu: * nh ngha qua loi gn nht v khc bit chng l kiu nh ngha trong phi ch ra khi nim loi gn nht cha khi nim cn nh ngha, ri sau vch ra nhng du hiu khc bit ca khi nim cn nh ngha so vi khi nim . Nhng c nhng khi nim cn nh ngha l rng nht khin khng th tm c khi nim loi ca n; hoc khng tm c thuc tnh khc bit c th ca i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. Trong cc trng hp cn phi c nhng kiu nh ngha khc ph hp hn. * nh ngha theo quan h: l kiu nh ngha trong ngi ta ch ra mt khi nim i lp vi khi nim cn nh ngha v nu r mi quan h gia cc i tng m hai khi nim phn nh. (nh ngha vt cht ca V. I. 16

Lnin). Kiu nh ngha ny thng c dng khi cn nh ngha nhng khi nim c ngoi din rng nht cc phm tr. * nh ngha ngun gc: l kiu nh ngha trong ngi ta vch ra ngun gc hoc phng thc to ra i tng m khi nim cn nh ngha phn nh. Kiu nh ngha ny c tc dng lm r ngun gc pht sinh ca i tng. Tuy nhin, trong thc t th khng phi bt c i tng no cng c th ch r c xut x, ngun gc v cch thc sinh thnh, v th kiu nh ngha ny ch yu hay dng trong khoa hc t nhin v k thut. Ngoi 3 kiu nh ngha c bn nu trn, cn c cc kiu nh ngha sau: + M t l nh ngha bng cch lit k cc du hiu khc bit bn ngoi ca i tng nhm phn bit n vi cc i tng khc. + So snh: l kiu nh ngha trong du hiu ca khi nim c nu ra bng cch so snh n vi cc du hiu tng t khi nim khc bit. 8.4. Cc quy tc nh ngha a) nh ngha phi cn i: Ngoi din ca khi nim dng nh ngha (Dfn) phi trng vi ngoi din ca khi nim c nh ngha (Dfd): Dfn Dfd. nh ngha cn i th hin mi quan h ng nht gia khi nim c nh ngha vi khi nim dng nh ngha. Vi phm quy tc trn s dn n cc li sau: + nh ngha qu rng: khi Dfn>Dfd, tc l ngoi din ca khi nim cn nh ngha b bao hm trong ngoi din ca khi nim dng nh ngha. + nh ngha qu hp: khi Dfn<Dfd, lc ny khi nim dng nh ngha l khi nim b bao hm. + nh ngha va qu rng, va qu hp: mang li khi nim va khng bao qut c ht cc i tng tho mn ni hm ca n va bao gm c nhng i tng khng tho mn ni hm . b) Khng c nh ngha vng quanh. y l kiu nh ngha, trong khi nim dng nh ngha li c xc nh ni hm thng qua khi nim 17

cn nh ngha, hoc ni hm ca khi nim cn nh ngha li c gii thch thng qua nhng khi nim khc m ni hm cn cha r rng. c) Trnh dng mnh ph nh trong nh ngha. Nu dng mnh ph nh nh ngha (A l khng B) th trong nhiu trng hp khng lm r c ni hm ca khi nim c nh ngha, m mi ch dng li mc nhn mnh n khng c nhng du hiu ny hay khc m thi. d) nh ngha phi tng minh, r rng, chnh xc. Quy tc ny yu cu nhng thut ng c s dng trong nh ngha phi ngn gn, r ngha, trnh dng nhng t ng mp m, a ngha, hoc l nhng t v von so snh d gy hiu lm v i tng c nh ngha. Vic vn dng tt cc quy tc nh ngha l iu kin cn, nhng cha l xy dng cc nh ngha khoa hc cht ch ph hp vi hin thc. Cc quy tc y c rt ra trn c s phn tch cc nh ngha c sn. V vy c mt nh ngha tt rt cn phi am hiu tinh tng v i tng. 9. Php phn chia khi nim 9.1. Bn cht v ngun gc ca phn chia khi nim Nu nh ngha l thao tc nhm vo ni hm khi nim, th phn chia li l thao tc nhm vo ngoi din ca khi nim vch ra ngoi din ca cc khi nim chng trong khi nim loi theo mt cn c xc nh. S d c th phn chia khi nim c l v, mt tnh xc nh v cht (l c s ca php nh ngha) ca i tng thc c th th hin nhng hnh thc khc nhau ph thuc vo quan h qua li ca i tng vi cc i tng khc, vo mc bin i v pht trin ca n. S hin hu ca cc hnh thc th hin l c s khch quan ca phn chia. Nu nh ngha tr li cu hi: i tng l g?, th phn chia tr li: i tng y c nhng hnh thc no? Cn phn chia khi nim trong 3 trng hp, khi phi vch ra khng ch bn cht ca t duy, m cn c cc hnh thc th hin v pht trin ca n; khi ngi i thoi khng r lnh vc ng dng ca khi nim; khi s dng t ng m khc ngha, ch ra cc ngha ca n v thc cht l phn chia khi nim. 18

Cn phn bit vic phn chia khi nim nh l vch ra cc khi nim chng trong khi nim loi vi vic ch ra cc b phn trong mt chnh th. y l hai thao tc c nhng im khc bit m khng phi lc no ngi ta cng phn bit c. 9.2. Cu to ca php phn chia gm 3 b phn l: a) Khi nim b phn chia: l khi nim loi m t ta vch ch ra cc khi nim chng cha trong n (k hiu l A). b) C s phn chia: l cn c, du hiu, m da vo ta chia khi nim loi ra thnh cc khi nim chng. Khi thc hin phn chia khi nim cn lu l vic la chn c s ca n s quyt nh gi tr khoa hc v thc tin ca php phn chia. c) Cc khi nim chng thnh phn: l cc khi nim thu c sau khi phn chia (k hiu l A1, A2, An). 9.3. Cc quy tc phn chia khi nim a) Phn chia phi cn i. Ngoi din ca khi nim b phn chia phi bng tng ngoi din ca cc khi nim sau phn chia: A A1+ A2 ++ An. Vi phm quy tc ny s dn n mt trong cc li sau: - Chia thiu thnh phn: khi khng ch ra cc khi nim chng trong khi nim b phn chia. Tng ngoi din ca cc khi nim thu c sau phn chia nh hn ngoi din ca khi nim b phn chia: A > A1+ A2 ++ An - Chia tha thnh phn: khi cc khi nim chng thnh phn thu c tha ra so vi ngoi din ca khi nim loi b phn chia: A < A1+ A2 ++ An - Phn chia va tha va thiu. b) Phn chia phi cng mt c s. Phi gi nguyn cn c phn chia trong sut qu trnh phn chia. iu ny c ngha l khng phi ch c mt c s phn chia duy nht cho mt khi nim, m tu vo i tng v mc ch ca php phn chia ta c th la chn cc cn c phn chia khc. Nhng khi bt u chia th ch c 19

php chn mt cn c v phi chia xong cn c y mi c chuyn sang cn c khc. Khi cn c phn chia b i gia chng l vi phm quy tc ny. c) Cc khi nim thu c sau phn chia phi ngang hng: ngoi din ca chng phi tch ri nhau. Ngc li th s l vi phm quy tc ny. d) Phn chia phi lin tc: khi phn chia th phi t khi nim loi vch ra cc khi nim chng gn nht. Nu quy tc ny b vi phm, th s mc li phn chia nhy vt. 9.4. Cc kiu phn chia khi nim a) Phn chia theo du hiu bin i: l phn chia cc khi nim loi thnh cc khi nim chng, sao cho mi chng vn gi c du hiu no ca loi, ng thi li c nhng du hiu bn cht ca chng. C s phn chia c th l du hiu bn cht hay khng bn cht, du hiu ni dung hay thun tu hnh thc bn ngoi. V d: phn chia khi nim lch s thnh cc khi nim lch s t nhin, lch s x hi, lch s t tng; hoc chia khi nim Ngi thnh ngi da trng, ngi da en, ngi da mu... b) Phn i khi nim: l chia ngoi din ca khi nim thnh hai phn mu thun, loi tr nhau. y mi du hiu ca phn ny s khng c trong phn cn li. Khi phn i khi nim th lun phi theo mt c s nht nh v lun phi m bo tnh cn i. c) Phn nhm khi nim: l sp xp cc i tng thnh cc lp theo s ging nhau gia chng, sao cho lp ny c v tr xc nh i vi lp khc. Phn nhm l mt dng phn chia c bit, da vo du hiu bn cht lin tip chia t khi nim loi n khi nim chng theo cc quy tc phn chia. V d: phn nhm hc sinh trong mt lp hc cn c vo lc hc thnh hc sinh xut sc, gii, kh, trung bnh, yu. C 2 kiu phn nhm: - Phn nhm t nhin: l sp xp cc i tng theo lp xc nh da vo du hiu bn cht ca chng. y l kiu cho php 20

xc nh thuc tnh ca i tng m khng cn kim tra bng thc nghim v thng c s dng nhiu trong khoa hc: sinh hc, ho hc, ngn ng hc... - Phn nhm b tr: l kiu phn nhm da vo cc du hiu bn ngoi khng bn cht ca i tng, nhng li c ch cho vic tm kim i tng. hV d: lp th mc sch trong th vin theo tn tc gi, tn sch, hay theo ting (ngn ng). S thng nht ca phn chia v nh ngha: Vic kho st nh ngha v phn chia tch ring nhau l tin nghin cu cc thao tc vi khi nim. Nhng trong thc tin t duy sinh ng chng lun thng nht, lin h qua li v tng tc ln nhau. S d nh vy l do c s thng nht ni hm v ngoi din khi nim c vch m nh nh ngha v phn chia. S thng nht v tng tc qua li ca cc thao tc lgc y th hin trn hai mt. Mt mt, nh ngha vch ra bn cht, tnh xc nh v cht ca i tng, ng thi to c s cho php phn chia. phn ra c cc hnh thc ca i tng, cn xut pht t bn cht ca n. Mt khc, php phn chia b sung cho php nh ngha. Nu nh nh ngha vch m bn cht ca i tng c lp vi cc hnh thc th hin ca n, dng nh tm gc chng li, th php phn chia t duy li tp trung vo vic vch ra cc hnh thc y. Ch c nh vy s phn tch mi y , ton din. 10. Mt s php ton i vi ngoi dn khi nim Quan h gia cc khi nim v ngoi din to c s cho bn php ton gia cc khi nim. Kt qu ca cc php ton ny l nhng khi nim mi. 10.1. Php hp gia cc khi nim (k hiu ). L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim thnh phn s thu c mt khi nim mi c ngoi din bng tng ngoi din ca chng: A B = C. 10.2. Php giao gia cc khi nim (k hiu ). L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim thnh phn ta thu c mt khi nim mi c ngoi din chnh l phn ngoi din chung gia chng: A B = C. 21

10.3. Php tr khi nim (A - B). L mt php ton m khi thc hin i vi cc khi nim ta thu c khi nim mi c ngoi din ca lp b tr nhng khng thuc ngoi din ca lp tr. 10.4. Php b vo lp B ca lp A l lp 7A, sao cho tng A v 7A to thnh lp ton th. Nu gi lp ton th l T th cng thc php b l: A 7A = T; A 7A = Tm li, php ton i vi ngoi din khi nim l nhng thao tc lgc nhm to thnh lp mi t mt hay mt s lp ban u. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by v ngun gc v bn cht ca khi nim. Pht biu nh ngha v phn tch cc c im c bn ca khi nim. Phn bit v nu quan h gia khi nim v t? Cho v d minh ho. 2) Th no l ni hm v ngoi din ca khi nim? Ly mt khi nim khoa hc lm v d v phn tch cho thy ni hm v ngoi din ca n. Phn bit ni dung phong ph ca mt khi nim vi tp hp du hiu ca ni hm khi nim . 3) Trnh by quy lut quan h ni hm v ngoi din ca khi nim trong lgc hc hnh thc. Phn tch cho thy mi lin h gia thao tc thu hp v m rng khi nim vi quy lut trn. 4) Trnh by s phn loi khi nim theo ni hm v ngoi din. Cho v d v phn tch theo tng loi. 5) Trnh by quan h gia cc khi nim v mt ngoi din. Cho v d v phn tch. 6) Th no l php nh ngha khi nim? Nu cc quy tc nh ngha khi nim v ch ra nhng li lgc khi t duy vi phm vo cc quy tc . Cho v d. 8) Trnh by v cc kiu nh ngha thng dng. Ly mt vi khi nim khoa hc v ch ra kiu nh ngha c dng . 22

9) Th no l phn chia khi nim? Phn bit phn chia khi nim, phn loi khi nim, phn loi i tng v phn loi khoa hc vi nhau nh th no? Cho v d. 10) Trnh by cc quy tc phn chia khi nim. Ly v d trong khoa hc cho thy php phn chia sai khi vi phm tng quy tc nu.

Bi t p: 1) Cho cc cu sau: a) Tri t l hnh tinh; b) Vit Nam ang tin hnh ci cch kinh t; c) Hin php m bo quyn bnh ng nam n. - Hy cho bit trong mi cu c my khi nim, chng phn nh i tng no? (ngi, vt, tnh cht hay quan h) - Hy cho bit nhng khi nim thuc loi no? 2) Hy sp xp cc khi nim sau theo th t ngoi din thu hp dn: xe p, t, phng tin giao thng; xe gn my, t For, tu thu, xe c ng c, xe my Hon a. 3) Tm cc khi nim nm trong cc quan h ng nht, bao hm, b bao hm, giao nhau, ngang hng vi khi nim Sinh vin, thanh nin. 4) M hnh ho quan h gia cc khi nim sau: a) Nh khoa hc, gio s, nh s hc*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 6, S chia ht cho 9. b) Nh khoa hc, ging vin, gio s*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 2, S chia ht cho 18; Thuc l, cht gy nghin, cht c hi sc kho. c) Nh ngn ng hc, ging vin, gio s*; S chia ht cho 3, S chia ht cho 2, S chia ht cho 9, Gio s, nh khoa hc, nh qun l. d) Ngi lao ng, Nng dn, Tr thc*; Sinh vt, ng vt, thc vt. 23

e) Nh vn, nh th, nh bo*. g) Nh khoa hc, tin s, ngi tt nghip i hc*. h) Gio s, c nhn, thanh nin Vit Nam*; tam gic cn, tam gic u, tam gic vung. i) Gio s, nh khoa hc, nng dn*; s chn, s chia ht cho 4, s l k) Nh trit hc, nh tm l hc, cng nhn*; tam gic cn, tam gic vung, t gic. l) S hc, Nh s hc, lch s. m) ng, ng Cng sn Vit Nam, ng vin. n) TP. H Ni, Q. Thanh Xun, P. Thanh Xun Trung. 0) Ngi Vit nam, ngi Nga, nh khoa hc, nh khoa hc n Vit nam, nh khoa hc n Nga, Gio s Vit nam, N gio s Vit Nam; p) T gic, tam gic, hnh thoi, hnh thang, hnh bnh hnh, hnh vung, hnh ch nht, t gic c bn gc bng nhau, t gic c bn cnh bng nhau. 5) Hy m rng v thu hp mt bc cc khi nim sau: qun o, Trng H KHXH & NV H Ni 6) Di y l cc nh ngha thuc loi no? a) Cnh tranh l s sng ca bun bn v ci cht ca nh bun. b) Nh ngoi giao l ngi nh ngy sinh ca ph n, nhng li khng nh c tui ca b ta. c) Bn b l ngi mang iu tt p n cho ngi khc v lm iu chnh cho ngi y. (Arixtt) d) Con ngi l cy sy bit suy ngh. (Pascal) e) Con ngi l ng vt x hi bit ch to cng c lao ng. (Phranklin) g) Dn ch l khi ngi ta iu khin con ngi v li ch ca con ngi. h) Chnh ph tt nht l chnh ph dy chng ta lm ch chnh mnh. i) Kinh nghim sng l ci lc cho bn cui cuc i, khi bn khng cn tc na. k) Ngi tro tr l loi chnh tr gia, m c th sau khi n gy thn cy cui cng li din thuyt trc cng chng v vic bo v mi trng. l) Kinh doanh l s phi hp ca chin tranh v th thao. 24

Hy ch ra Dfn v Dfd trong cc nh ngha khi nim trn. 7) Cc nh ngha sau y ng hay sai? Nu sai hy ch ra nhng quy tc m nh ngha vi phm. a. M l ngi ph n sinh con b. Vng quanh l lun qun. c. Vn minh khng phi l d man d. Danh ting l loi tho mc c ti bng huyn thoi ( danh ngn). e. Khi nim l hnh thc tn ti c bn ca t duy. 8) Hy phn chia cc khi nim T duy, Chin tranh, Kim tra theo t nht ba cn c khc nhau. 9) Hy ch ra nhng li lgc trong phn chia khi nim di y: a. Trit hc: duy tm, duy vt, bin chng, siu hnh, nht nguyn lun, nh nguyn lun, duy kinh nghim, duy l. b. Lch s c chia thnh : lch s t nhin; lch s t tng; lch s c i v lch s t tng nho gio. c. Mt thanh nin k cu chuyn cho bn mnh rng: Anh t b thng 2 ln, mt ln i, m t o Kh .

25

Bi 2. phn on 1. nh ngha v c im ca phn on 1.1. nh ngha: Phn on l hnh thc c bn ca t duy phn nh v s tn ti hay khng tn ti ca mt thuc tnh hay mt mi lin h no . V thc cht, phn on c hnh thnh trn c s lin kt cc khi nim vi nhau khng nh hay ph nh s tn ti ca i tng, thuc tnh hay nhng mi lin h ca n. 1.2. Cc c im ca phn on a) Phn on c i tng phn nh xc nh. b) Phn on c ni dung phn nh xc nh c th l thuc tnh, c th l nhng mi lin h khch quan xc nh. Cn c vo ni dung phn nh c th chia cc phn on ra thnh hai nhm l: phn on n thuc tnh (nht quyt n) v phn on phc hp. c) Phn on c cu trc lgc xc nh. d) Phn on lun mang mt gi tr lgc xc nh. L s phn nh hin thc, v ni dung phn on c th chn thc hoc gi di. Phn on chn thc (k hiu = 1) nu ni dung phn nh ca n hp vi hin thc. Phn on gi di (k hiu = 0) nu ni dung phn nh ca n khng hp vi hin thc. 2. Phn on v cu Phn on c to thnh bng cch lin kt cc khi nim cho nn n cng ch xut hin v tn ti nh mt n v ca ngn ng l cu. Nh vy, phn on v cu c quan h khng tch ri, mi phn on lun c th hin ra di dng mt cu, nhng khng phi cu no cng l phn on. Ch c cu trn thut l thch hp din t phn on bi v n l loi cu a ra thng tin mang ngha khng nh hay ph nh, tho mn c cc c im ca phn on, nht l c im v tnh c gi tr lgc. Phn loi phn on: trn y da vo ni dung phn nh phn on c chia thnh hai nhm ln l n v phc. Ti y, nu da vo cu chuyn ti phn on th cng c tng ng vi cu n l phn on n, cn vi cu 26

ghp l phn on phc. Trong mi loi chng li c phn ra lm nhiu dng khc nhau. 3. Phn on n 3.1. Cu to ca phn on n gm 4 b phn: - Ch t: l b phn ch i tng hay lp i tng m phn on phn nh. K hiu bng ch S (xut pht t Subjectum). - V t: l b phn ch ni dung (thuc tnh) m phn on phn nh. K hiu bng ch P (xut pht t Pracdicatum). Ch t v v t trong phn on n c gi chung l thut ng. - Lng t: l b phn dng ch s lng cc i tng thuc ngoi din ca ch t c tham gia vo phn on; s lng ny c th l ton b (mi, tt c, k hiu ); c th l mt phn (mt s, a s k hiu ). Lng t c trng cho phn on n v mt lng, theo c hai loi: phn on ton th (S P) v phn on b phn (S P). - H t: l b phn nm gia ch t f v t, dng ni kt hoc tch ri cc i tng ca ch t vi v t. Thng n biu hin quan h khng nh (l) hay ph nh (khng l) gia ch t v v t. H t c trng cho phn on n v mt cht, theo c hai loi phn on: khng nh (S l P) v ph nh (S khng l P). Nh vy, dng tng qut ca phn on n thuc tnh l: () S P 3.2. Phn loi phn on n. Mi phn on n nht thit u phi c 4 b phn nu trn. Tuy nhin, vic phn loi chng phi da cng lc vo c hai tiu ch l lng v cht. Nu vy th s c 4 kiu nh sau: + Phn on ton th khng nh: S l P, k hiu A (t gc latinh Affirmo). + Phn on ton th ph nh: S khng l P, k hiu E (t gc latinh NEgo).

27

+ Phn on b phn khng nh: S l P, k hiu I (t gc latinh affIrmo). + Phn on b phn ph nh: S khng l P, k hiu O (t gc latinh negO) Ngoi ra, c th cn c phn on gi l n nht (khng nh hoc ph nh) do ch t ca chng l khi nim n nht nh: H Ni l thnh ph anh hng, hay tri khng ma, nhng cn c vo nh ngha v lng t nu trn chng ti s u coi chng l phn on ton th, iu ny s thun tin hn cho vic xc nh chu din ca cc thut ng nh s thy di y. 3.3. Tnh chu din ca cc thut ng trong phn on n a) Khi nim v tnh chu din: Tnh chu din ca thut ng th hin s hiu bit v quan h gia ch t v v t nh phn tch hnh thc ca phn on. xc nh mt thut ng (S hoc P) trong phn on n thuc tnh l chu din hay khng, th phi xt n trong quan h vi thut ng cn li da vo c s l mi quan h gia cc khi nim. thun tin cho nh ngha, hy quy c gi tp hp cc i tng thuc ch t tham gia vo phn on l lp S; tp hp cc i tng thuc v t l lp P; lp SP l tp hp cc i tng tho mn cng lc hai iu kin: th nht, thuc S, th hai, c phn nh trong v t P. Mi quan h v mt ngoi din gia lp SP vi cc lp S v P s tng ng cho ta tnh chu din ca cc thut ng . Nh vy thut ng c th chu din (k hiu du + nh trn u ca n (S+), hoc khng chu din (k hiu du (P-)) b) Cch xc nh chu din: Thut ng l chu din nu ri vo mt trong hai trng hp: 1) SP trng vi ngoi din ca n); 2) SP tch ri ngoi din ca n. Thut ng l khng chu din nu SP b bao hm trong ngoi din ca n. Tnh chu din ca cc thut ng trong tng kiu phn on n nh sau: - Phn on A (mi S l P). Ch t v v t quan h vi nhau theo 1 trong 2 trng hp: 28

+ Ch t v v t ng nht vi nhau (tng i t gp): SP trng vi c S v P, do S+; P+ + V t bao hm ch t (trng hp rt ph bin): SP trng vi S, do S+ v SP b bao hm trong P, do P - Phn on E (mi S khng l P). Ch t v v t nm trong quan h ngang hng, tc l tt c cc i tng thuc ngoi din ca ch t hon ton tch ri v loi tr cc i tng thuc ngoi din ca v t, khi SP trng vi S v tch ri P, do S+; P+ (S v P lun lun chu din). - Phn on I (mt s S l P). Quan h ch t v t xy ra theo hai trng hp: + Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP b bao hm c trong S v trong P, do vy S -, P + Ch t bao hm v t, khi SP b bao hm trong S v trng vi P, do S -, P + - Phn on O (mt s S khng l P). Quan h ch t v t c hai trng hp: + Ch t v v t nm trong quan h giao nhau (trng hp ph bin), khi SP b bao hm trong S v tch ri P, do vy S -, P + + Ch t bao hm v t (trng hp t gp), khi SP b bao hm trong S v tch ri P, do S -, P + Nh vy, trong phn on O, S lun khng chu din, v P lun chu din. c) Bng chu din ca thut ng trong cc phn on n Phn on A: S l P E: S khng l P I: S l P O: S khng l P Nhn vo bng c th thy: Ch t S + + V t P + (SP) - (SP) + + (PS) - (SP) +

+ Ch t ca phn on ton th lun chu din; 29

+ Ch t ca phn on b phn lun khng chu din. + V t ca phn on ph nh lun chu din; + Vi v t ca phn on khng nh (A, I), th phi cn c vo quan h c th gia S v P 3.4. Quan h gia cc phn on n trn hnh vung lgc y ch xt cc phn on ging nhau c v ch t v v t; v quan h l quan h v mt gi tr lgc. i lp trn A L thuc I i lp di Cc nh ca hnh vung l cc phn on n A, E, I, O, cn cc cnh v ng cho biu th quan h gia chng. a) Quan h mu thun: l quan h gia nhng phn on khc nhau c v cht, ln lng. Mi quan h ny th hin trn hai ng cho ca hnh vung, l quan h gia hai cp phn on: A&O; E&I. Chng khng th cng chn thc hoc cng gi di, m nht thit phi c mt phn on l chn thc, cn phn on kia phi l gi di. Gi tr lgc ca cc phn on n trong quan h mu thun nh sau: A = 1 O = 0 E = 1 I = 0 O = 1 A = 0 I = 1 E = 0 O Mu thun E L thuc

b) Quan h l thuc: l quan h gia cc phn on ging nhau v cht, nhng khc nhau v lng. l hai cp phn on: (A&I), (E&O). Trong hai cp ny th cc phn on c lng ton th gi l phn on bc trn (A v E). Cc phn on c lng b phn gi l phn on bc di (I v O). 30

Nu phn on bc trn chn thc th phn on bc di tt yu chn thc, v phn on bc di l b phn ca phn on bc trn. Nhng nu phn on bc trn gi di th khng th tt yu suy ra phn on bc di cng gi di, lc ny gi tr lgc ca phn on bc di bt nh, n c th chn thc hoc gi di, v khi ci ton th gi di khng c ngha l mi b phn trong u gi di. Trng hp phn on bc di chn thc cng vy. T mt b phn chn thc th cha th xc nh ci ton th chn thc hay gi di. N c th chn thc hay gi di tu vo i tng phn nh c th. Trng hp phn on bc di l gi di th t tt yu suy ra phn on bc trn l gi di, v nu c mt b phn trong ci ton th l gi di th khng th c ton b ci ton th l chn thc. T s phn tch trn c th khi qut thnh bng gi tr lgc ca cc phn on trong quan h l thuc nh sau: A = 1 I = 1 I=0A=0 E = 1 O = 1 O=0E=0 A=0I=? I=1A=? E=0O=? O=1E=?

c) Quan h i lp: l quan h gia nhng phn on ging nhau v lng, nhng khc v cht. l hai cp phn on: (A&E), (I&O). Cc phn on (A&E) nm trong quan h i lp trn : chng khng th cng chn thc, m ch c th cng gi di hoc mt chn thc, mt gi di. Thc cht, hai phn on ny l hai mnh i lp nhau cng phn nh v mt hay mt lp i tng cng phm cht xc nh, v th khng th cng chn thc. Bng quan h v mt gi tr lgc gia A&E nh sau: A = 1 E = 0 E = 1 A = 0 A=0E=? E=0A=? 31

Cc phn on (I&O) nm trong quan h i lp di: chng khng th cng gi di, m ch c th cng chn thc hoc mt chn thc, mt gi di. Bng quan h v mt gi tr lgc ca cc phn on trong quan h i lp di: I=0O=1 O=0I=1 4. Phn on phc hp L phn on c to thnh t cc phn on n nh cc lin t lgc. Nu phn on phc ch gm c mt loi lin t lgc, th l phn on phc hp c bn, cn nu gm t hai loi lin t lgc tr ln, th l phn on a phc hp. 4.1. Phn on phc hp c bn: da vo quan h ca cc phn on thnh phn, phn on phc c bn c chia thnh cc kiu sau: a) Phn on hi () l phn on phc phn nh mi quan h cng tn ti ca cc i tng hay thuc tnh c ghi nhn cc phn on thnh phn. V d: Lao ng l quyn li v ngha v ca mi cng dn. Phn on trn bao gm hai phn on n: a - Lao ng l quyn li ca mi cng dn. b - Lao ng l ngha v ca mi cng dn. Lin t lgc v th hin s tn ti ng thi hai thuc tnh cng mt i tng. Cng thc tng qut: Hab = a b Cu trc lgc: (S1 S2) l P; S l (P1 P2); (S 1 S2) l (P1 P2) Trong ngn ng t nhin lin t hi thng l: v; va..., va; tuy..., nhng; chng nhng..., m cn; m; song, (,) v.v.. Gi tr lgc ca cc phn on phc ph thuc vo gi tr lgc ca cc phn on n thnh phn v c xc nh cn c vo c im ca phn on phc . Php hi th hin s tn ti ng thi cc thnh phn trong phn on 32 I=1O=? O=1I=?

nn n ch ng khi tt c cc phn on thnh phn cng ng, v sai trong ba trng hp cn li. b) Phn on tuyn l phn on phc th hin mi quan h la chn tn ti gia cc i tng hoc thuc tnh c phn nh trong cc phn on thnh phn, trong nht thit phi c mt tn ti. Tuy nhin, s la chn tn ti c th xy ra theo hai phng n: tng i l la chn trong tn ti ca i tng ny khng nht thit loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng c th cng tn ti; v tuyt i l la chn tn ti, trong tn ti ca i tng ny nht thit phi loi tr tn ti ca nhng i tng khc, chng khng th cng tn ti. Do vy, phn on tuyn c chia thnh hai loi: * Tuyn tng i (tuyn yu v) V d: Li nhun tng nh nng cao nng sut lao ng hoc gim chi ph sn xut. Trong v d ny ta thy rng, mt trong hai hin tng tn ti, hoc c hai u tn ti. Cng thc tng qut: Tab = a v b Cu trc lgc: (S1 V S2) l P; S l (P1 V P2); (S 1V S2) l (P1 V P2) Trong ngn ng t nhin lin t tuyn thng l: hoc; hay l; t nht... Cn c vo c im ca php tuyn yu th gi tr lgc ca n l sai ch khi tt c cc phn on thnh phn u sai v ng khi c t nht mt phn on thnh phn ng. * Phn on tuyn tuyt i (tuyn mnh v) V d: trong tam gic ABC hoc gc A vung, hoc gc B vung, hoc gc C vung. V d trn th hin tnh cht ca php tuyn mnh v khng th c kh nng tt c cc phn on thnh phn cng ng, nhiu lm ch c mt phn on thnh phn ng m thi. Cng thc tng qut: Tab = a v b Ngn ng t nhin: hoc, hoc 33

Cn c vo c trng ca php tuyn mnh th gi tr lgc ca n l ng ch khi c mt phn on thnh phn l ng v sai khi cc phn on thnh phn cng ng hoc cng sai. c) Phn on ko theo (php ko theo - ) l phn on phc v c bn phn nh mi quan h nhn qu gia cc i tng khch quan, trong phi c mt l nguyn nhn, cn thnh phn cn li l kt qu. V d: nu hc tp chm ch th kt qu thi s tt. Trong phn on trn th hin tng a: hc tp chm ch l iu kin v c n th ko theo s tn ti ca h qu b: kt qu thi tt Cng thc tng qut: Kab = a b Cu trc lgc: bn thn cc phn on nguyn nhn a v kt qu b rt nhiu khi l hi hoc tuyn, ch khng ch n gin l nhng phn on n nh trong v d trn. Trong nhng trng hp ta c cc phn on a phc hp: (S 1 S2) (P1 V P2), ch du tuyn c th l hi v ngc li. V d: Nu kt qu hc tp tt v c thnh tch nghin cu khoa hc, th sinh vin s c thng hoc (v) chuyn tip nn bc hc cao hn. Lin t lgc: (nu, mun, h, ...), th; (v, do), nn; suy ra Nhng ta thng bt gp trong ngn ng t nhin s phong ph hn nhiu cc lin t ko theo (nht l trong tc ng, ca dao). c trng c bn ca phn on ko theo chn thc l khi iu kin chn thc th h qu khng th l gi di, v th nu c iu kin th ng nhin s c h qu, nhng khng c chiu ngc li, ngha l s tn ti ca h qu khng ch do mt iu kin. iu ny th hin tnh cht ca mi lin h nhn qu: c nguyn nhn th s c kt qu, mt nguyn nhn c th cho nhiu h qu v mt h qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Khoa hc cn s dng rng ri cc khi nim iu kin cn v iu kin . iu kin cn l nu c h qu th c th suy ra c tin . iu kin l khi c tin c th suy ra h qu.

34

Cn c vo c trng ca php ko theo th gi tr lgc ca n ch sai khi phn on v iu kin (a) l ng, nhng phn on h qu (b) l sai, ba trng hp cn li ca phn on ko theo u c gi tr lgc ng. d) Phn on tng ng (php tng ng - ) l phn on phc th hin quan h nhn qu hai chiu gia cc i tng, trong mt hin tng ny va l nguyn nhn, va l h qu ca hin tng kia v ngc li. V d: mt s chia ht cho 3, khi v ch khi tng cc ch s ca n chia ht cho 3. Ngha l: nu mt s chia ht cho 3, th tng cc ch s ca n chia ht cho 3 v nu tng cc ch s ca mt s chia ht cho 3, th chnh n cng phi chia ht cho 3. Cng thc tng qut: a b = [(a b) ( b a)] Lin t lgc: nu v ch nu; khi v ch khi... Cn c vo c trng ca php tng ng th n ng khi cc phn on thnh phn cng ng hoc cng sai v sai khi cc phn on thnh phn khng cng gi tr lgc. e) Phn on ph nh (php ph nh - 7) l phn on phc phn nh s khng tn ti ca i tng phm cht ang xt. Nh vy, nu gi phn on thnh phn l a, th phn on ph nh l khng th c a. Cng thc tng qut: 7a Lin t lgc: khng th, khng c chuyn l, lm g c chuyn... Phn on ph nh lun c gi tr lgc i lp vi gi tr lgc ca phn on cho trc. Bng gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn a 1 1 0 b ab 1 0 1 1 0 0 avb 1 1 1 35 avb 0 1 1 ab 1 0 1 ab 1 0 0 7a 0 0 1

Gi tr lgc ca Hab = min [a, b] (s nh nht trong a v b) Gi tr lgc ca Tab = {a - b} (bng gi tr tuyt i ca a tr b) Gi tr lgc ca Tab = max [a, b] (s ln nht trong a v b) Gi tr lgc ca Kab = min c (s nh nht trong 2 s 1 v (1- a) + b) 4.2. Phn on a phc hp hp l nhng phn on c to thnh t cc phn on phc hp c bn, ni khc, l nhng phn on phc c t hai loi lin t lgc tr ln. Vic tnh gi tr lgc ca phn on a phc hp cng vn phi da vo gi tr lgc ca cc phn on phc hp c bn v xt n cng l da vo gi tr lgc ca cc phn on n to thnh n. 4.3. Tnh ng tr ca cc phn on phc Trong ngn ng thng dng vi cng mt t tng ta c th din t bng cc cu khc nhau m vn m bo gi nguyn ni dung ca n. Nhng cu nh vy c gi l nhng cu c cng ngha. Tng t trong lgc hc cc cng thc c th khc nhau v cu trc lgc, nhng gi tr lgc ca chng lun l nh nhau vi mi bin thin v gi tr lgc ca cc phn on n thnh phn. Nhng phn on c din t bng cc cng thc nh vy c gi l cc phn on ng tr. Nh vy, thao tc tm cc phn on ng tr chnh l vic tm cch din t cc phn on mt cch tng ng sao cho cu trc ca phn on thay i, nhng khng lm thay i ngha ca cu. Cc cp ng tr c bn: a b 7b 7a a b 7a v b a b 7(a 7b) 7(7a) = a a b 7(a 7b) a b 7(b 7a) a b 7(7a v 7b) a v b 7a b a v b 7b a a v b 7(7a 7b)

36

5. Ph nh phn on 5.1. Ph nh phn on n bao gi cng cho kt qu l phn on nm trong quan h mu thun vi n 7A 7I O E 7E 7O I A 7a 7b a 7b

5.2. Ph nh phn on phc 7(7a) 7(a b) a 7a v 7b 7(a v b) 7(a b)

Lu : Cng ging nh trong phn on ph nh, trong thao tc ph nh phn on, nu em ph nh n i th phn on thu c lun c gi tr lgc ngc vi gi tr lgc ca phn on cho. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by v ngun gc, bn cht v cc c im ca phn on. Mi lin h gia phn on v cu. 2) Hy ch ra cc cn c khc nhau phn loi phn on. Cho v d i vi tng loi phn on c nu ra. 3) Trnh by v: cu to, cc c trng v cht v lng, cc kiu phn on n c bn. Cho v d. 4) Th no l tnh chu din ca thut ng lgc trong phn on n? Trnh by cch xc nh chu din ca cc thut ng lgc trong cc phn on n c bn. 5) Trnh by quan h gia cc phn on n v mt gi tr lgc da trn hnh vung lgc. 6) Pht biu nh ngha v cc loi phn on phc hp c bn. Lp bng gi tr lgc ca chng. 7) Nu cch thc chung xc nh gi tr lgc ca phn on a phc hp. Cho mt v d v hy tnh gi tr lgc ca phn on trong v d y. 37

8) Th no l tnh ng tr ca phn on phc hp c bn. Hy t tm mt phn on v pht biu tt c cc phn on ng tr vi n. Bi tp: 1) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp s 4 (phn khi nim) xy dng mi kiu mt phn n chn thc; xc nh tnh chu din ca cc thut ng trong cc phn on . 2) Cho cc phn on: a) Mi Gio s l ging vin; b) Mi s chn u chia ht cho 2; c) Mi s l khng l s chn; d) Mt s sinh vin l ng vin; e) Mt s ngi lao ng l tr thc; g) Mt s on vin khng l cng nhn; h) Mt s nh khoa hc khng l nh kinh t hc. Hy pht biu tt c cc phn on nm trong cc quan h khc nhau vi tng phn on nu trn da vo hnh vung lgc v xc nh gi tr lgc ca chng. 3) Ti mt ngi n c ba v thn. Mt v chuyn ni tht gi l thn ni tht, mt v chuyn ni di gi l thn ni di, mt v lc th ni tht, lc th ni di gi l thn khn ngoan. Bit rng, c ba v u c din mo, trang phc ging ht nhau (khng th phn bit h nh ngoi hnh). H ngi thnh hng ngang trc din th. C mt ngi xc nh cc v thn ai l ai bng cch hi mi v mt cu hi nh sau: Hi v thn th nht: Thn ngi cnh ngi l ai?; Tr li: Thn ni di; Hi v thn th hai: Ngi l ai?; Tr li: Ta l thn khn ngoan Hi v thn th ba: Thn ngi cnh ngi l ai?; Tr li: Thn ni tht. 38

Sau khi nghe cc cu tr li, ngi bit c ai l ai. Hi ngi lp lun th no? 4) Ti mt x c hai xm. Dn mt xm chuyn ni tht, cn dn xm kia chuyn ni ngc (tht thnh gi v ngc li). Bit rng, h vn qua li giao tip vi nhau (c th gp ngi ni tht xm ca ngi ni ngc v ngc li). C mt ngi cn i tm bn mnh xm ni tht. Ngi v n x nhng khng bit mnh ang xm no. Tnh c gp mt ngi dn s ti, ngi hi mt cu, sau khi nghe tr li, ngi xc nh c mnh ang xm no. Hi: ngi t cu hi g v cu tr li ca ngi dn l g m li bit c nh vy. 5) t: a l tri ma, b l tri rt, c l tri hanh kh; hy vit cng thc ca cc phn on di y: a) Tri khng nhng ma, m cn rt; b) Tri khng ma cng khng rt; c) Tri c ma u m rt; d) Tri ma nhng u thy m (lu : m l ngc vi kh); e) Khng th c chuyn tri ma m khng rt; g) Lm g c chuyn tri m th m khng ma (m l ngc vi rt); h) Nu tri ma th s m v m; i) Tri khng ma khi v ch khi kh v rt. Cho gi tr lgc ca: a =1; b = 0; c =1; hy tnh gi tr lgc ca cc cng thc trn. 6) Cho cc cng thc lgc: a) [(a c)(b c)(a v b)] c b) [(a c)(b d)(a v b)] (c v d) c) [(a b)(a c)(7b v 7c)] 7a d) [(a c)(b d)(7c v 7d)] (7a v 7b) Hy tnh: Gi tr lgc ca cng thc a v c vi hai b gi tr: [a =1; b = 0; c =1]; v [a = 0; b = 1; c =0]; 39

Gi tr lgc ca cng thc b v d vi hai b gi tr: [a =1; b = 0; c =1; d = 0]; v [a = 0; b = 1; c =0; d = 1]; Hy lp bng y gi tr lgc ca chng v gn cho a, b, c, d l nhng phn on n tu sao cho khi ghp vo cc cng thc cho, ta c mt cu tng i c ngha. 7) Ngi ta nghi A v B l hai th phm trong mt v n mng. C bn nhn chng v h ln lt khai nh sau: A khng git ngi; B khng git ngi; t nht c mt trong s hai li khai trn l ng; Li khai ca nhng th ba l sai. Kt qu iu tra cho thy ch ring ngi th t khai ng. Vy ai l k st nhn. 8) C ba k l B, C, D b nghi ng lm tin gi. Bn h khai nh sau: B: D c ti, cn C khng c ti; C: Ti khng c ti, t nht mt trong s h c ti; D: Nu B c ti, th C cng c ti. Lp bng gi tr lgc ca cc li khai trn tr li cc cu hi di y: a) C mt li khai c suy ra t li khai khc. l nhng li khai no? b) Gi thit rng, c ba u v ti, vy ai khai ng, ai khai sai? c) Gi thit rng, c ba li khai u ng, vy ai c ti, ai v ti? d) Nu ngi v ti khai ng, k c ti khai sai, vy ai c ti, ai v ti? 9) Pht biu tt c cc phn on ng tr vi tng phn on di y: a) Mun xy dng ch ngha x hi, th phi c nhng con ngi XHCN; b) Pht trin kinh t th trng, nhng phi gi vng nh hng XHCN; c) Nh t bn bc lt cng nhn bng cch tng gi lm hoc gim lng; d) Khng th tr thnh chuyn gia gii, nu khng c tri thc trit hc; e) Trng H KHXH&NV phi tr thnh trung tm o to cht lng cao v nghin cu khoa hc chuyn su; g) Phi tht gng mu, hoc khng th tr thnh ngi cn b on gii. 10) C ba sinh vin A, B, C cng mt phng KTX. Quy lut i hc ca h nh sau: 40

- Nu A ngh hc, th B cng ngh hc; - Nu A i hc, th c B v C cng i hc; Hi: Nu B i hc, th C c i hc khng? 11) C ba sinh vin A, B, C cng mt KTX, nhng khc phng. H tho thun vi nhau nh sau: nu ai trong bn h khng phng ngoi gi hc, th t nht mt trong hai ngi cn li vn ang phng mnh phi bit bn ang u. Hy cho bit, cc bn ang u, nu khng ai bit bn mnh ang u?

41

Bi 3. QUY LUT lgc 1. c im ca quy lut lgc 1.1. Tnh khch quan ca quy lut lgc Quy lut ni chung l mt dng lin h mang tnh bn vng, bn trong, bn cht v tt yu gia cc i tng, lun lp li khp ni nhng iu kin xc nh. T duy cng c tnh cht lin h. l mi lin h gia cc t tng to ra cc hnh thc lgc. Nhng cc hnh thc lgc cng lin h vi nhau. chnh l mi lin h lgc trong t duy. Mt s mi lin h lgic c bit hp thnh quy lut ca t duy. Chng cng mang y cc tnh cht chung nh mi loi quy lut, trong c tnh khch quan. Cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra lm hai nhm: cc quy lut t duy hnh thc v cc quy lut t duy bin chng. Cc quy lut t duy hnh thc c bn l lut ng nht, lut mu thun, lut bi trung, lut l do y . 1.2. Tnh ph bin ca quy lut lgc. Nu cc quy lut ca t duy nu trn li tc ng mi hnh thc t duy, chi phi ton b hot ng t tng, th chng l nhng quy lut c bn ca t duy. Gi l cc quy lut c bn v, chng c tnh cht chung, tng qut i vi mi t duy, lm c s cho s vn hnh ca ton b t duy mi mt khu, mi hnh thc, mi trnh , cp ca n. V cc quy lut y phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h cn bn, su sc v chung nht ca th gii khch quan v cng l l do lm ta gi chng l ph bin. Th hai, chng quyt nh s tc ng ca cc quy lut khc, khng c bn nh, quy lut t l nghch gia ni hm v ngoi din ca khi nim, lut chu din ca cc thut ng trong phn on, cc quy tc xy dng suy lun v.v.. 42

Cc quy lut c bn ca t duy li c phn ra thnh hai nhm: cc quy lut lgc hnh thc v cc quy lut lgc bin chng, chng khng hon ton tch ri nhau, m c quan h xc nh vi nhau. 1.3. Phm vi tc ng ca cc quy lut lgc hnh thc Nhm th nht c gi l cc quy lut lgc hnh thc v chng ch chi phi t duy trong qu trnh phn nh ng n i tng mt hnh thc ca n. Quy lut lgc hnh thc tc ng trong t duy hnh thc phn nh i tng phm cht xc nh. Vic tun th cc quy lut c bn ca t duy hnh thc s m bo cho n c c cc tnh cht c bn ca t duy ng n phn nh chn thc hin thc khch quan l: tnh nht qun, tnh phi mu thun, tnh xc nh trong qu trnh phn nh v tnh c c s ca nhng t tng phn nh. Trong phm vi chng trnh ny chng ta ch nghin cu nhm quy lut lgc hnh thc c bn l: ng nht, cm mu thun, bi trung, l do y . 2. Cc quy lut lgc hnh thc c bn 2.1. Lut ng nht a) C s khch quan ca quy lut l tnh n nh tng i, trng thi ng im tng i ca cc i tng. Quy lut ng nht quy nh tnh xc nh ca ngh, ca t tng v i tng nht nh phm cht xc nh, cn bn thn ngh tun th quy lut ny phn nh s ng nht tru tng ca i tng vi chnh n. b) Ni dung v cng thc ca quy lut: Trong qu trnh suy ngh, lp lun, th t tng phi l xc nh, mt ngha, lun ng nht vi chnh n. Cng thc ca quy lut: a l a, k hiu: aa, trong a l mt t tng phn nh v i tng xc nh no . Ni khc, mi ngh u c rt ra t chnh n v l iu kin cn v cho tnh chn thc ca n. a a. Lut ng nht tr thnh quy tc cho tng ngh: mt ngh khng th va l n va l khng phi n. N phi ng nht vi n v gi tr lgc. Lut ng nht yu cu khi phn nh v mt i tng mt phm cht xc nh 43

(tn ti trong khong thi gian, khng gian v mt quan h xc nh), khi i tng tn ti vi t cch l n th t duy khng c tu tin thay i i tng phn nh; khng c thay i ni dung ca t tng hay nh tro ngn t din t t tng. Chnh iu ny th hin tnh xc nh v nht qun ca t tng khi phn nh v i tng xc nh. C th phn tch s tc ng ca lut ng nht trong t duy qua cc yu cu c th sau: c) Cc yu cu ca lut ng nht v nhng li lgc c th mc phi khi vi phm chng. Yu cu 1: Phi c s ng nht ca t duy vi i tng v mt phn nh, tc l trong lp lun v mt i tng xc nh no , t duy phi phn nh v n vi chnh nhng ni dung xc nh . C s ca yu cu ny l: Th nht, cc i tng khc nhau th phn bit vi nhau, v th t duy phn nh i tng no phi ch r ra c n l g? Khng c ln ln vi i tng khc. Th hai, cc i tng lun vn ng, bin i; bn thn chng c nhiu hnh thc th hin trong tng giai on pht trin khc nhau. T duy khi phn nh i tng phi thc c n ang phn nh i tng hnh thc no, giai on pht trin no, ch khng c ln ln cc hnh thc v giai on pht trin khc nhau ca i tng. C th s ho yu cu ny nh sau: Li TD SV Phn nh ng (Tun theo quy tc) TD SV Phn nh sai Ngu bin (Khng tun theo quy tc). Ng bin

- Li ng bin (sai m khng bit): xy ra khi trong t duy do v tnh m khi qut nhng hin tng ngu nhin thnh tt nhin hoc do trnh nhn thc cn thp (cha iu kin, phng tin, c s nhn thc, nh gi, xem xt s vt) nn phn nh sai hin thc khch quan.

44

- Li ngu bin (bit sai m c c tnh mc vo): xy ra khi v mt l do, ng c, mc ch v li no m ngi ta c tnh phn nh sai lch hin thc khch quan, nhm bin sai thnh ng, v l thnh hp l. Yu cu 2: Phi c s ng nht gia t tng vi ngn ng din t n. C s khch quan ca yu cu ny l mi lin h gia t duy v ngn ng din t. Mt t tng, mt ngh bao gi cng phi c vt cht ho ra ngn ng. V th, t tng, ngh th no? v ci g? ngn ng din t phi th hin ng nh vy, trnh to ra trng hp t tng, ngh phn nh v i tng ny, nhng ngn ng din t li cho thy khng phi i tng y m l i tng khc hay c th l i tng m cng c th l i tng khc (tc khng xc nh). C th s ho yu cu ny nh sau: Li TD Ngn ng (Din t ng) tng ng nht l khc nhau. Cc li lgc tng ng thng mc khi vi phm cc yu cu ca lut ng nht nht l nh tro i tng, v nh tro khi nim, nhm ln cc khi nim. d) V d v cc trng hp vi phm yu cu ca lut ng nht. 2.2. Lut mu thun a) C s khch quan lut cm mu thun. C s ca lut ng nht l tnh xc nh v cht ca cc i tng c bo ton trong khong thi gian nht nh. T suy ra, nu c i tng nh th, th n ng thi khng th khng tn ti; n khng th c cc thuc tnh xc nh v cht nh th ny v ng thi li khng c chng, khng th va nm va khng nm trong quan h no vi cc i tng khc. c im ca gii hin thc l c s khch quan ca lut mu thun. TD N.N (Din t sai). S dng t a ngha
S dng t khng r ngha S dng sai cu trc ng php

Tm li, khng ng nht cc t tng khc nhau v khng coi nhng t

45

b) Ni dung v cng thc ca lut cm mu thun. Mu thun lgc l hin tng ca t duy, khi nu ra hai phn on loi tr nhau v mt i tng c xt trong cng mt thi gian v cng mt quan h. Mu thun lgc lm l r mt tnh quy lut l: Hai phn on i lp hoc mu thun nhau v mt i tng, c xt trong cng mt thi gian, cng mt quan h, khng th cng chn thc, t nht mt trong chng gi di. Cng thc ca quy lut: 7(a 7a). c) Yu cu phi mu thun ca t tng v cc li lgc thng c trong thc tin t duy. S tc ng ca lut mu thun trong t duy yu cu con ngi khng mu thun trong cc lp lun, trong vic lin kt cc t tng. l chn thc th cc t tng phi nht qun, phi mu thun. Mt t tng s l gi di khi c cha mu thun lgc. Do yu cu nu m i khi lut mu thun cn c gi l lut cm mu thun. Gi l lut cm mu thun c ngha l ng nht n vi yu cu do con ngi nh hnh ln trn c s ca quy lut (nguyn tc phi mu thun). Yu cu cm mu thun lgc c trin khai c th nh sau: - Th nht: khng c c mu thun trc tip trong lp lun khi khng nh mt i tng v ng thi li ph nh ngay chnh n. - Th hai, khng c c mu thun gin tip trong t duy, tc l khng nh i tng, nhng li ph nhn h qu tt suy t n d) V d v cc trng hp vi phm 2.3. Lut bi trung Lut ny gn lin vi lut mu thun, vi s cn thit phi loi b cc mu thun lgc trong t duy. Nh nu, lut mu thun khng nh: hai t tng mu thun khng th cng chn thc. Nhng khng cho bit, chng c th cng gi di khng. Lut bi trung tr li cu hi y. Theo ngha ny, c th coi n l s b sung cho lut mu thun (v suy ra, cho c lut ng nht). S tc ng ca n cng b ch nh bi tnh xc nh ca t duy, tnh nht qun v phi mu thun 46

ca n. Nhng lut bi trung cn c tnh c lp tng i, c lnh vc tc ng v vai tr ring ca mnh. a) C s khch quan ca lut bi trung. Cng chnh l tnh xc nh v cht ca cc i tng, mt ci g tn ti hay khng tn ti, thuc lp ny hay lp khc, n vn c hay khng c tnh cht no v. v. ch khng th c kh nng no khc. b) Ni dung ca lut bi trung: Hai phn on mu thun nhau v cng mt i tng, c kho cu trong cng mt thi gian v trong cng mt quan h, khng th ng thi gi di: mt trong chng nht nh phi chn thc, ci cn li phi gi di, khng c trng hp th ba. Cng thc: a v 7a, Lnh vc tc ng ca lut bi trung hp hn so vi lut mu thun: u c lut bi trung, nht thit c lut mu thun, nhng nhiu ni lut mu thun tc ng, nhng lut bi trung li khng. Lut bi trung tc ng trong quan h gia cc phn on mu thun (A - O; E - I), iu c ngha l lut bi trung dng loi b nhng mu thun trong trng hp nu ra nhng phn on tri ngc nhau mt trong ba kiu: (A E, n nht); (A O); (E I). Trong c ba trng hp, theo lut bi trung mt phn on nht nh phi chn thc, cn phn on kia l gi di. Nhng n khng tc ng trong cc mi quan h qua li gia cc phn on i lp (A E, ton th), d lut mu thun tc ng c y: chng khng th ng thi chn thc, nhng c th ng thi gi di, v vy m khng nht thit tun theo lut bi trung. d) Nhng yu cu ca lut bi trung v cc li khi vi phm chng. Lut bi trung yu cu phi la chn mt trong hai theo nguyn tc hoc l, hoc l (khng c gii php th ba). iu c ngha l: trong vic gii quyt vn mang tnh gii php th khng c lng trnh cu tr li xc nh; khng th tm ci g trung gian, ng gia, th ba. 47

S vi phm yu cu la chn thng biu hin khc nhau. Nhiu khi chnh vn c t ra, c nh hnh khng phi theo cch gii php mu thun nhau. Ni chung, lut bi trung ch tc ng cc mnh mu thun nh nu trn, nhng chng cng phi l nhng mnh c ngha. Nu cu hi c nu ra thch hp di dng tnh th phi la chn, th vic lng trnh cu tr li xc nh, c tm ci g th ba, s l sai lm. 2.4. Lut l do y a) C s khch quan v ni dung ca lut l do y . S ph thuc ln nhau trong tn ti khch quan ca cc i tng l c s quan trng nht cho s xut hin v tc ng trong t duy lut l do y . b) Ni dung ca lut: mi t tng nh hnh c coi l chn thc nu nh r ton b cc c s y cho php xc minh hay chng minh tnh chn thc y. Cng thc c th l: a chn thc v c b l c s y . C s lgc lin quan cht ch vi c s khch quan, nhng cng khc vi n. Nguyn nhn l c s khch quan, kt qu tc ng ca n l h qu. Cn c s lgc c th l vic vin dn nguyn nhn, m cng c th h qu suy ra mt kt lun khc. Lut l do y l kt qu khi qut thc tin suy lun. Lut ny biu th quan h ca nhng t tng chn thc vi nhng t tng khc quan h ko theo lgc, xt n cng, l m bo s tng thch ca chng vi hin thc. C ngha l, kt lun lun c y c s trong lp lun ng. Do vy, lnh vc tc ng ca quy lut ny trc ht l suy lun, ri sau l chng minh. Ngay s tn ti ca chng minh chng t c quy lut ny c) Nhng yu cu ca lut l do y v cc li do vi phm chng. Lut l do y t ra cho t duy nhng yu cu sau: mi t tng chn thc cn phi c lun chng, hay: khng c cng nhn mt t tng l chn thc, nu cha c c s y cho vic cng nhn y. Ni khc, cha nn tin vo bt c ci g: cn phi da trn c s cc d kin tin cy v cc lun im c kim chng t trc. Lut ny chng li cc t tng phi lgc, khng 48

lin h vi nhau, v t chc, thiu chng minh; l thuyt trn tri; cc kt lun thiu sc thuyt phc, ci ny khng c suy ra t ci khc. Li lgc quan trng nht do vi phm cc yu cu ca lut l do y l li ko theo o. N bc l ni thc ra khng c mi lin h lgc y gia cc tin v kt lun, lun v cc lun c, nhng ngi ta li c tng l c mi lin h y. Tm li, kt thc nghin cu cc quy lut ca lgc hnh thc, chng ta nhn thy, vic tun theo cc yu cu ca chng l quan trng v cn thit, v chng m bo cho qu trnh nhn thc tnh nht qun, tnh xc nh, tnh phi mu thun lgc, tnh c c s v c chng minh. Cu hi tho lun v n tp 1) Th no l quy lut ca t duy, quy lut ca t duy hnh thc. Nu cc c im chnh v s tc ng ca cc quy lut t duy hnh thc trong mt hnh thc t duy t chn. 2) Trnh by c s khch quan, ni dung, cng thc v nu cc yu cu ca lut ng nht i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 3) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc yu cu ca lut cm mu thun i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 4) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung, vit cng thc v nu cc yu cu ca lut bi trung i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 5) Trnh by c s khch quan, pht biu ni dung v nu cc yu cu ca lut l do y i vi t duy. Cho v d v cc trng hp sai lm khi t duy vi phm cc yu cu ny. 6) Trong mt gi hc vn ti trng ph thng, thy gio yu cu: Cc em hy phn tch ngha cu ca dao yu nhau my ni cng tro, my sng 49

cng li my o cng qua. Mt hc sinh khi c yu cu tr li nh sau: Tha thy, cu ny mun ni giao thng ngy xa cha pht trin . Hi : tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch. 7) Mt ngi khi c hi ti sao li bit tc phm Ch Pho ca Nam Cao l mt tc phm ni ting, ng ta tr li: v n c nhiu ngi c. Hi: tnh hung trn vi phm quy lut lgc no? Hy phn tch. 8) Cc nh l lun thn hc ca nh th Vatican thi thung c lun khng nh rng Cha tri l ton nng v c th sng to ra mi th. Nh thn hc Cao-ni-l hi h rng: - Thng ton nng c th sng to ra mt hn m mnh khng nhc ni khng? Gn mt ngn nm qua cc nh thn hc vn khng c cch no tr li cu hi ny? Ti sao?

50

Bi 4. suy lun 1. nh ngha v c im cu to ca suy lun 1.1. Suy lun v mi lin h gia cc i tng khch quan a) Bn cht v ngun gc ca suy lun. Suy lun l hnh thc t duy phn nh nhng mi lin h phc tp hn (so vi phn on) ca hin thc khch quan. V thc cht, suy lun l thao tc lgc m nh tri thc mi c rt ra t tri thc bit. S tn ti ca suy lun trong t duy l do chnh hin thc khch quan quy nh. C s khch quan ca suy lun l mi lin h qua li, phc tp hn ca cc i tng. Kh nng khch quan ca suy lun l kh nng c s sao chp cu trc t hin thc, nhng dng t tng. Cn tnh tt yu khch quan ca chng cng gn vi ton b hot ng thc tin ca nhn loi, trong suy lun nh l mt hnh thc chuyn t nhng tri thc bit sang nhng tri thc mi. b) Vai tr ca suy lun. Lm cng c nhn thc mnh m gip khc phc nhng hn ch ca nhn thc trc quan cm tnh. 1.2. Cu to ca suy lun. Mi suy lun u gm c 3 b phn: Tin l tri thc bit, lm c s rt ra kt lun. Nhng tri thc ny bit c nh quan st trc tip; nh tip thu, k tha tri thc ca cc th h i trc thng qua hc tp v giao tip x hi; hoc l kt qu ca cc suy lun trc . Kt lun l tri thc mi thu c t cc tin v l h qu ca chng. C s lgc l cc quy lut v quy tc m vic tun th chng s m bo rt ra kt lun chn thc t cc tin chn thc. Gia tin v kt lun l mi quan h ko theo lgc lm cho c th chuyn t ci ny sang ci kia. Chnh l do c mi lin h xc nh gia chng vi nhau cho nn, nu tha nhn nhng tin no , th mun hay khng cng buc phi tha nhn c kt lun. 51

Kt lun s chn thc khi c hai iu kin sau: 1) cc tin l chn thc v ni dung v 2) suy lun tun theo quy tc (ng v hnh thc). 2. Suy lun v mi lin h vi ngn ng Ni dung suy lun cng c chuyn ti bng v ho thn vo ngn ng. Nu khi nim c th hin bng mt t (hoc cm t) ring bit, cn phn on bng cu (hay kt hp cc cu) ring bit, th suy lun lun lun l mi lin h ca mt s (hai hoc nhiu hn) cc cu, mc d khng phi l mi mi lin h ca hai hay nhiu hn cc cu nht nh phi l suy lun. Thng thng mi lin h y c din t bng cc t: suy ra, c ngha l, nh vy l, v rng... Vic din t khc nhau khng phi l tu , m c xc nh bi trt t sp xp ca cc tin v kt lun. Trong ngn ng thng ngy, khc vi sch gio khoa lgc hc, trt t ny cng rt tng i. Suy lun c th kt thc bng kt lun, nhng cng c th bt u t kt lun; kt lun cng cn c th nm khc gia ca suy lun gia cc tin . Quy tc chung din t suy lun bng ngn ng nh sau: nu kt lun ng sau cc tin , th ngay trc kt lun y l cc t kiu nh, suy ra, c ngha l, v vy, vy l, t suy ra... Cn nu nh kt lun ng trc cc tin , th ngay sau n l cc t v, v rng... ri mi n cc tin . Nu nh kt lun c t gia cc tin , th trc v sau n u phi dng ng thi cc t tng ng. 3. Phn loi suy lun L hnh thc t duy phc tp hn so vi khi nim v phn on, suy lun ng thi cng c nhng dng biu hin phong ph hn. Chng khc nhau v s lng cc tin mt, hai, hay nhiu hn, v kiu cc phn on cu thnh - n hoc phc; mc chun xc ca kt lun xc thc hay xc sut v.v.. Do vy, phn loi suy lun cn phi xut pht t chnh bn cht n. V mi suy lun u l s ko theo lgc t mt s tri thc ny ra nhng tri thc khc, cho nn ph thuc vo tnh cht ca s ko theo y, vo xu hng din 52

bin t tng trong suy lun c th chia ra ba nhm suy lun c bn l din dch, quy np v loi suy. Din dch (latinh: deductio) l suy lun t tri thc chung hn v c lp i tng ta suy ra tri thc ring v tng i tng hoc mt s i tng. Quy np (latinh: inductio) l suy lun trong ta khi qut nhng tri thc v ring tng i tng thnh tri thc chung cho c lp i tng. Loi suy (latinh: traductio) l suy lun m trong tri thc kt lun c cng cp vi tri thc tin . Phn loi nh vy l xut pht im hiu ton b s a dng ca suy lun. n lt mnh, mi nhm li c nhng dng v bin th ring. Chng ta s ln lt nghin cu chng. 4. Suy lun din dch Ph thuc vo s lng cc tin , din dch li c chia tip ra thnh hai loi: trc tip (l din dch ch c mt tin ) v gin tip (l din dch c t 2 tin tr ln). 4.1. Din dch trc tip. Mt tin ca din dch trc tip c th l phn on n m cng c th l phn on phc. 4.1.1. Din dch trc tip c tin l phn on n. Bao gm nm php suy lun c bn sau y. a) Php i ch cc thut ng ca phn on tin . - Cht ca kt lun c gi nguyn nh cht ca tin . - i v tr ca ch t (S) tin thnh v t kt lun v v t (P) tin thnh ch t kt lun. - Cn lng t s thay i t tin xung kt lun theo quy tc: thut ng khng chu din tin , th cng khng c php chu din kt lun. Thao tc ny lun thc hin c i vi tin 3 kiu phn on n. Tin A: S l P SP 53 Quan h Kt lun I: P l S

SP E: S khng l P I: S l P S tch ri P SP PS O:S khng l P SP PS b) Php i cht ca phn on tin .

A: P l S E: P khng l S I: P l S A: P l S O:P khng l S Khng c kt lun

- Gia nguyn: + lng ca phn on tin , + v tr ch t v v t. - i: + cht tin t khng nh thnh ph nh kt lun v t ph nh tin thnh khng nh kt lun, + V t thnh thut ng c ngha i lp li. C th kt lun suy ra t tin l cc kiu phn on n nh sau: - Tin l phn on A: S l P ---- E: S khng l 7P). - Tin l phn on E: S khng l P ---- A: S l 7P. - Tin l phn on I: S l P ---- O: S khng l 7P. - Tin l phn on O: S khng l P ---- I: S l 7P. Nh c php i cht m tng mi, phong ph hn c vch ra trong phn on ban u: khng nh mang hnh thc ph nh v ngc li. Hai ln ph nh bng vi khng nh. Trong ngn ng hng ngy chng ta thng hay ni: khng phi l khng... thay i sc thi cu ni v nhn mnh. S kt hp khc nhau gia php i ch v i cht cn to thm hai thao tc na: i lp ch t v i lp v t. c) i lp ch t (i ch kt hp i cht): d) i lp v t (i cht kt hp i ch) - Bc 1: i cht ca phn on tin ; 54

- Bc 2: i ch cc thut ng ca phn on trung gian va thu c sau bc 1. Hai thao tc ny cho php rt ra thm c thng tin b sung vn c phn on b ci bin, lm r thm nhng ranh gii v sc thi mi ca n. e) Din dch trc tip da vo quan h cc phn on n trn hnh vung lgc. Hnh vung lgc biu th quan h mu thun, i lp trn, i lp di, v l thuc. C th tin hnh cc suy din trc tip y l v, gia cc phn on nm trong cc quan h y c s ph thuc xc nh v tnh chn thc hay gi di. V mi phn on A, E, I, O c th nm trong ba quan h vi cc phn on khc, nn c th c ba kt lun t mi phn on trn. A = 1, ---- I = 1; cn O v E cng = 0 A = 0, ---- O = 1; cn I v E bt nh. E = 1, ---- O = 1; cn A v I cng = 0 E = 0, ---- I = 1, cn A v O bt nh. I = 1, ---- E = 0, cn A v O bt nh, I = 0, ---- A = 0, cn E v O = 1. O = 1, ---- A = 0, cn E v I bt nh. O = 0, ---- E = 0, cn I v A = 1. 4.1.2. Din dch trc tip c tin l phn on phc Da vo quan h ng tr gia cc phn on phc lm tin suy ra cc kt lun. Mi mt phn on (ko theo, hi, tuyn yu) u c ba phn on ng tr. Thnh ra, ng vi tng phn on tin ta u c th rt ra ba kt lun. Quy tc chung l, gi tr lgc ca kt lun phi tng ng vi gi tr lgc ca tin . Tm li, din dch trc tip t phn on n v phc khng ch rn luyn tr c, m nh n c th rt ra t tri thc bit thm thng tin mi, a dng v phong ph hn v nhng mi lin h qua li ca cc b phn cu thnh t tng. Cn ch l, tng trng hp c th phi tun th nhng quy tc ring cho loi suy lun y nhm trnh cc sai lm. 55

4.2. Din dch gin tip 4.2.1. Din dch gin tip c tin l cc phn on n (Tam on lun) a) Tam on lun n (dng chnh tc ca tam on lun) - Cu to ca tam on lun n: gm hai tin v mt kt lun, ba thut ng: nh, ln v gia. + Ch t ca kt lun gi l thut ng nh, k hiu bng ch S. + V t ca kt lun gi l thut ng ln, k hiu bng ch P. + C hai thut ng trn u c mt thm mt ln tin nh hoc ln, tuy nhin hai tin ngoi chng ra cn c mt thut ng na c mt c hai tin , nhng khng c kt lun. l thut ng gia, k hiu bng ch M. Tin c cha thut ng ln gi l tin ln. Tin c cha thut ng nh gi l tin nh. - T cu to, c th nu nh ngha: tam on lun l suy lun, trong da vo mi quan h trc tip ca M vi P v vi S cc tin ln v nh, ta suy ra quan h gin tip gia S vi P kt lun. Nh vy, trong tam on lun M gi vai tr l cu ni gia S v P, nu v l do no m n khng thc hin c chc nng ny th tam on lun c coi l khng xy dng c. - Tam on lun vn phi da trn hai tin . Chng l s phn nh thc tin t duy con ngi qua bao nhiu th k, ca s lp li bit bao nhiu ln mt cu trc t tng. + Tin th nht: khng nh hay ph nh v ton th lp cc i tng, cng c ngha l khng nh hay ph nh v b phn hay tng phn t ring r ca lp . + Tin th hai: du hiu ca du hiu l du hiu ca chnh i tng. - Cc loi hnh tam on lun. Cn c vo v tr ca M trong cc tin , m c c thy 4 loi hnh. + Loi hnh I: M lm ch t tin ln v lm v t tin nh. + Loi hnh II: M lm v t c hai tin . 56

+ Loi hnh III: M lm ch t c hai tin . + Loi hnh IV: M lm v t tin ln v ch t tin nh. - Cc quy tc ca tam on lun (c s lgc) c chia thnh hai nhm: chung cho mi loi hnh v ring cho tng loi hnh. + Cc quy tc chung cho mi loi hnh. C thy c tm quy tc nh th, trong ba quy tc cho thut ng, 5 quy tc cho tin . 1) Trong tam on lun ch c php c ba thut ng (S, P, M). Vic vi phm quy tc ny dn n li sinh thm thut ng. C hai phn on vi ni dung khc nhau, khng c gn kt vi nhau bi thut ng gia, th khng th rt ra c kt lun g. 2) Thut ng gia phi chu din t nht mt ln mt trong hai tin . Nu quy tc ny b vi phm, th mi lin h gia thut ng ln v nh s khng xc nh. iu c ngha l, kt lun khng tt suy lgc t cc tin . 3) Nu thut ng (ln v nh) khng chu din tin , th cng khng c chu din kt lun. 4) Nu hai tin u l phn on ph nh th khng rt ra kt lun. t nht mt trong chng phi l phn on khng nh. 5) Nu mt tin l ph nh, th kt lun cng phi l ph nh. 6) Nu hai tin cng l hai phn on b phn, th khng rt ra c kt lun. t nht mt trong chng phi l phn on ton th. 7) Nu mt tin l phn on b phn, th kt lun cng phi l phn on b phn. 8) Nu hai tin l phn on khng nh, th kt lun phi l khng nh. (v d nh v d phn kho st v cu to ca tam on lun). Mi loi hnh li c cc kiu (modus) khc nhau. Chng khc nhau bi lng v cht ca cc phn on tin . V mi tin c th l phn on A, E, I, O, cho nn trong mi loi hnh c th c 16 kiu (4x4), v nh vy, c 4 loi hnh s c 64 kiu (4x16). Chng hn, nu tin ln l phn on A, th 57

c th c cc kiu sau: AA, AE, AI, AO. Nu tin ln l phn on E, th c th c cc kiu sau: EA, EE, EI, EO. Nu tin ln l phn on I, th c th c cc kiu sau: IA, IE, II, IO. Nu tin ln l phn on O, th c th c cc kiu sau: OA, OE, OI, OO. Nhng c nhiu kiu trong s lit k b loi b do vi phm cc quy tc chung 4 v 6, ch cn li cc kiu sau l c th ng: AA, AE, AI, AO, EA, EI, IA, IE, OA. Tuy nhin, khng phi c 9 kiu cho mi loi hnh u ng, mt s s vi phm cc quy tc ring cho loi hnh v nh vy s tip tc b loi b. Di y chng ta s bit c bao nhiu kiu ng trong tng loi hnh, t 64 kiu tam on lun, ch cn 19 kiu ng. + Quy tc ring cho tng loi hnh tam on lun. * Quy tc cho loi hnh I. 1) Tin nh phi l phn on khng nh; 2) Tin ln phi l phn on ton th. Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAA, EAE, AII, EIO; l 4 kiu ng ca loi hnh I. Cc suy lun theo loi hnh I c ngha to ln. l loi hnh ph bin v phong ph nht. * Quy tc cho loi hnh II: 1) Mt trong hai tin phi l phn on ph nh; 2) Tin ln phi l phn on ton th. D nhin, kt lun lun lun l phn on ph nh (theo quy tc chung 5). Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th ch c 4 kiu tho mn thm cc quy tc ring l EAE, AEE, EIO, AOO; l 4 kiu ng ca loi hnh II. Loi hnh ny cng thng c s dng, nht l khi phi loi ci ring ra khi ci chung. * Quy tc cho loi hnh III: 1) Tin nh phi l phn on khng nh; 2) Kt lun phi l phn on b phn.

58

Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c ti 6 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAI, IAI, AII, EAO, OAO, EIO. * Quy tc cho loi hnh IV: 2) Nu tin ln l khng nh, th tin nh phi l ton th; 3) Nu c mt tin l ph nh, th tin ln phi l ton th. Trong s 9 kiu tho mn quy tc chung, th c 5 kiu tho mn thm cc quy tc ring: AAI, AEE, IAI, EAO, EIO; Trong nhng iu kin xc nh tam on lun loi hnh ny c th chuyn thnh tam on lun loi hnh khc. c bit c ngha y l thao tc lgc quy tt c cc loi hnh tam on lun v loi hnh I. b) Tam on lun rt gn (lun hai on). Trong thc t khng phi lc no tam on lun cng c din t y vi cc tin ln, nh v kt lun. N thng c dng rt gn, tc l b qua hoc l mt trong cc tin , hoc l kt lun. C ba dng rt gn: - Thiu tin ln. V d: Dng l sinh vin. Suy ra, anh y phi i hc ng gi. y tin ln c ngm hiu: mi sinh vin phi i hc ng gi, v th m n b b qua. - Thiu tin nh. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi. Suy ra, Dng phi i hc ng gi, y ngm gi nh Dng l sinh vin. - Thiu kt lun. V d: mi sinh vin phi i hc ng gi. Dng l sinh vin, v t rt ra kt lun: Dng phi i hc ng gi. Nh tam on lun rt gn cu ni c ngn gn, sc tch. Ngoi ra chng cn lm cho ngi c, ngi nghe phi suy ngh. iu gii thch v sao n c s dng kh rng ri trong vn ni v vit. Chng hn, ngn ng c cu: Thn la, ng tc gin, l ng sai - l tam on lun rt gn. y ngm hiu, do m b qua tin ln: mi ngi tc gin u sai. Chng ta khi phc li tam on lun v dng y : Mi ngi tc gin u sai. Thn la tc gin. 59

Suy ra, Thn la sai. Thm v d na: mi ngi u ni v iu , m iu c mi ngi ni n, phi l s tht. Kt lun b b qua: suy ra, iu l s tht. Hay ni nh nh th: Ti lun ni c au kh, m au kh th c khp mi ni, suy ra: ti khp mi ni S d phi khi phc lun hai on v tam on lun dng y l kim tra tnh ng n ca suy lun. Khi khi phc c 2 iu cn lu : 1) phi gi nguyn hai phn on c c v ni dung v hnh thc; 2) phn on a thm vo lp ch thiu nht thit phi chn thc. Vic khi phc c tin hnh nh sau. Trc ht trong lun hai on cho phi xc nh c g v cn thiu g, xc nh xem c hay khng c kt lun da vo cc thut ng. Trng hp c kt lun ri th ta d dng xc nh u l ch t (S), u l v t (P), phn on cn li s l mt trong hai tin , nu n c cha (S) th s l tin nh, thut ng cn li trong phn on ny s l thut ng gia (M), da vo v t (P) ca phn on kt lun v thut ng gia, chng ta khi phc li tin ln bng cch xy dng mt phn on n chn thc t P v M. Tng t nh vy, nu phn on cn li c cha (P) th l tin ln, ta phi i khi phc tin nh. Nu xc nh lun hai on khuyt kt lun, hai phn on cho s l hai tin , thut ng no c mt trong c hai phn on s l thut ng gia, ri da vo chiu hng t tng bc l trong hai phn on y ta xc nh u l tin ln, u l tin nh bit (S) v (P), ri khi phc kt lun. b) Tam on lun rt gn (lun hai on). Trong thc t khng phi lc no tam on lun cng c din t y vi cc tin ln, nh v kt lun. N thng c dng rt gn, tc l b qua hoc l mt trong cc tin , hoc l kt lun. Nh rt gn m cu ni c ngn gn, sc tch. Ngoi ra chng cn lm cho ngi c, ngi nghe phi suy ngh. iu gii thch v sao n c s dng kh rng ri trong vn ni v vit. 60

Nhng mun bit ni (suy lun) nh vy ng hay sai th phi khi phc n v dng y . Khi khi phc c 2 iu cn lu : 1) phi gi nguyn hai phn on c c v ni dung v hnh thc; 2) phn on a thm vo lp ch thiu nht thit phi chn thc. Vic khi phc c tin hnh nh sau. Trc ht trong lun hai on cho phi xc nh c g v cn thiu g (tin ln, tin nh hay kt lun), xc nh xem c hay khng c kt lun da vo cc thut ng. Trng hp c kt lun ri th ta d dng xc nh u l ch t (S), u l v t (P), phn on cn li s l mt trong hai tin , nu n c cha (S) th s l tin nh, thut ng cn li trong phn on ny s l thut ng gia (M), da vo v t (P) ca phn on kt lun v thut ng gia, ta khi phc li tin ln bng cch xy dng mt phn on n chn thc t P v M. Tng t nh vy, nu phn on cn li c cha (P) th l tin ln, ta phi i khi phc tin nh. Nu xc nh lun hai on khuyt kt lun, hai phn on cho s l hai tin , thut ng no c mt trong c hai phn on s l thut ng gia, ri da vo chiu hng t tng bc l trong hai phn on y ta xc nh u l tin ln, u l tin nh bit (S) v (P), ri khi phc kt lun. c) Tam on lun phc hp Suy lun t cc phn on thuc tnh khng phi lun lun c dng tam on lun n vi hai tin . N c th c dng phc cu thnh t mt s cc tam on lun n. 4.2.2. Din dch gin tip c tin l phn on phc S ko theo lgc ca din dch gin tip t cc tin l phn on phc din ra khng phi do quan h ch-v t nh trong din dch t cc phn on n, m bng mi lin h lgc gia cc phn on cu thnh phn on phc. a) Suy lun iu kin l suy lun, trong c t nht mt tin l phn on ko theo. Ph thuc vo chuyn, c mt hay c hai tin l phn on ko theo, m ngi ta chia thnh hai dng suy lun iu kin xc nh v thun tu. 61

- Suy lun iu kin xc nh. c cu thnh t mt tin ko theo v tin th 2 l phn on n. Kt lun l phn on n. C s lgc ca suy lun loi ny l mi lin h nhn qu gia hai hin tng, trong mt l iu kin (nguyn nhn), cn hin tng kia l h qu. Ni chung, c th c 4 phng thc suy lun iu kin xc nh sau: + Khng nh iu kin khng nh h qu: [(ab)a] b + Ph nh h qu ph nh iu kin: [(ab)7b] 7a + Khng nh h qu khng nh iu kin: [(ab)b] a + Ph nh iu kin ph nh h qu: [(ab)7a] 7b Tuy nhin, ch c 2 modus: ponens khng nh iu kin khng nh h qu v tollens ph nh h qu ph nh iu kin, l ng. (y cng l quy tc ca suy lun iu kin thun tu). S d ch c 2 modus ny l ng, v xt n cng tnh ng n ca chng c quyt nh bi nhng mi quan h qua li gia nguyn nhn v h qu trong hin thc, m cc phn on iu kin l phn nh ca chng. Nu c s tc ng ca nguyn nhn, th c h qu, cn nu khng c h qu, tc l khng c tc ng ca nguyn nhn. Cn 2 modus kia khng ng l v, cc mi lin h nhn qu khng n nht. Mt h qu c th l kt qu tc ng ca nhiu nguyn nhn. Cn mt nguyn nhn c th gy ra nhiu h qu. iu gii thch v sao, nu khng c nguyn nhn ny, th vn cha c ngha l, khng th c h qu y: n c th l h qu ca nguyn nhn hon ton khc. - Suy lun iu kin thun tu: y c hai tin u l phn on iu kin, nn kt lun l phn on iu kin [(ab)(bc)(cd)] (ad) Quy tc y l: h qa ca h qu l h qu ca iu kin. b) Suy lun la chn l suy lun trong t nht mt trong hai tin l phn on tuyn. Cn c vo tnh cht ca tin cn li, ta chia suy lun la chn thnh ba dng c bn: xc nh, iu kin v thun tu. 62

- Suy lun la chn xc nh cu thnh t mt tin l phn on tuyn tuyt i, tin kia l phn on n, kt lun l phn on n. Suy lun ny c 2 modus: + Ponendo tollens - khng nh ph nh: [(avb)a] 7b + Tollendo ponens ph nh khng nh: [(avb)7a] b + Quy tc ca suy lun la chn xc nh: 1) Tin ln l phn on tuyn mnh (tuyt i), tc l cc phng n nu ra phi loi tr ln nhau. Nu vi phm quy tc ny, th s mc li lgc c trung gian. 2) Phn on tuyn mnh cn phi bao ht cc phng n. Vi phm quy tc ny cng dn n li tnh khng ht. 3) Trong phn on tuyn mnh khng c php c thnh phn tha. - Suy lun la chn thun tu. C hai tin u l tuyn tng i, kt lun cng l tuyn tng i: A l a1 v a2 B l b1 v b2 ---a1 v a2 v b1 v b2 Cc quy tc y cng tng t nh suy lun la chn xc nh. - Suy lun la chn iu kin cng lc ly hai quan h: ko theo nhn qu v la chn tn ti lm c s lgc, v vy m cn c gi l song . N c chia thnh hai loi, ph thuc vo kt lun l phn on n hay phc hp tuyn thnh song n hoc phc. Tip theo mi loi li c chia tip thnh hai kiu ph thuc vo kt lun l phn on khng nh hay ph nh thnh song n (phc) xy dng hoc ph hu. Di y l v d v s suy lun ca 4 kiu: + Song n xy dng: [(A C)(B C)(A v B)] C + Song phc xy dng: [(A C)(B D)(A v B)] (C v D) + Song n ph hu: [(A B) (A C)(7B v 7C)] 7A 63

+ Song phc ph hu: : [(A C)(B D)(7C v 7D)] (7A v 7B) Cc quy tc ca suy lun la chn iu kin chnh l cc quy tc ca suy lun iu kin v suy lun la chn kt hp li. Cc suy lun gin tip t cc tin l phn on phc, c bit dng phc hp ca n, c dng ch yu trong cc khoa hc, cc phng tin thng tin i chng, khi cn phi phn tch su, chi tit, cn thn cc iu kin xut hin, tn ti hay pht trin ca i tng, khi phi la chn cc phng n, gii php cho cng vic no . 5. Quy np 5.1. Bn cht, vai tr v cu to ca quy np a) Ngun gc v bn cht ca quy np. Quy np ny sinh trong qu trnh hot ng thc tin ca con ngi t nhu cu khi qut thu nhn nhng tri thc v cc tnh cht chung ca cc i tng, v cc mi lin h gia chng. C s khch quan ca s xut hin v tn ti quy np trc ht l bin chng ca ci chung v ci ring trong chnh hin thc khch quan. Ci ring khng nm ngoi ci chung, v ci chung khng ngoi ci ring. Ci ring ny lin h vi ci ring khc thng qua ci chung. n lt mnh, ci chung ch biu hin ra trong ci ring, thng qua ci ring. Bi cnh lm cho thnh c th nhn thc ci chung trn c s nhn thc ci ring, nhn thc nhng i tng n nht c th. C s khch quan ca quy np cn l cc mi lin h khch quan, trc ht l cc mi lin h nhn - qu, gia cc i tng. So snh v i chiu cc i tng ring r cho php vch ra trong chng nhng mi lin h chung, xc nh, ci ny l nguyn nhn, ci kia l h qu, hoc ngc li. Vn l mt nhm suy lun, quy np cn bn khc vi din dch, v chnh qua biu hin bn cht su xa ca n. Nu trong din dch, t tng vn ng t tri thc chung hn n km chung hn, th trong quy np l ngc li: t t chung hn n chung nhiu hn. Trong din dch tri thc c gi nh l 64

c sn. Quy np li vch ra c ch hnh thnh ln n. V th, nu din dch tri thc chung l khi im ca suy lun, th quy np n li l kt qu. b) Cu to ca quy np cng gm ba b phn: - Tin : nu din dch tin l nhng phn on ton th (hoc b phn), khng c tt c l ph nh (nh trong tam on lun) v tnh chn thc ca chng c xc lp chc chn, th quy np l nhng phn on n nht, ng cht (hoc cng l khng nh, hoc cng l ph nh), v chng c tnh chn thc d kin da trn quan st kinh nghim. - Kt lun ca quy np c bn phi l phn on ton th din t ch yu tri thc chung (mc d c th l ring, v mt s i tng ca lp no ), trong khi kt lun din dch c th l phn on b phn, m cng c th l n nht. Phn on kt lun cng phi lun ng cht vi cc phn on tin . Nu trong din dch kt lun lun xc thc, khi c cc tin chn thc v suy din ng quy tc, th trong quy np kt lun y c th l xc thc, m cng c th ch l xc sut. . - C s lgc ca quy np l mi lin h lgc gia cc tin v kt lun, mi lin h phn nh mi lin h khch quan gia ci ring v ci chung, gia nguyn nhn v kt qu. 5.2. Phn loi quy np C nhiu loi quy np khc nhau theo cc cn c phn loi khc nhau. 5.2.1. Quy np hon ton v khng hon ton. Nu da vo vic nghin cu ton b hay ch phn no cc phn t ca lp, th c th chia thnh hai loi quy np. a) Quy np hon ton l quy np tho mn hai iu kin, th nht, nghin cu tt c cc phn t ca lp v, th hai, xc lp c tng phn t trong s chng c (hay khng c) thuc tnh (hay quan h) no . S1 l (khng l) P S2 l (khng l) P ............... 65

Sn l (khng l ) P S1, S2. . . Sn. . . l ton b i tng ca lp S. ---- S l (khng l) P Quy np hon ton, cng nh din dch, c th mang li tri thc xc thc. D nhin, quy np hon ton ch chn thc, nu tt c cc tin u chn thc v, nu gia chng v kt lun c quan h ko theo lgc, nu bao qut c ton b cc i tng ca lp nghin cu v vch ra c tng i tng c (hay khng c) tnh cht cn quan tm. Nh quy np hon ton c th thu c nhng tri thc khoa hc quan trng c tnh ph bin nht nh. Cn nu xc lp c l, khng phi tt c cc phn t ca lp c tnh cht chung cn quan tm, th s khi qut s mang hnh thc ca phn on b phn. S khi qut c hnh thc khng ch ca phn on khng nh, m cn ca phn on ph nh. Nhn chung quy np hon ton ch c dng nghin cu cc lp i tng hu hn vi s lng xc nh. N khng dng c cho cc lp v hn cc i tng. Do vy phn ln cc trng hp khoa hc phi dng n b) Quy np khng hon ton l suy lun v ton b lp i tng trn c s nghin cu ch mt phn cc i tng ca lp y: S1 l (khng l) P S2 l khng l) P .............. Sn l (khng l) P S1, S2. . . Sn. . . l b phn i tng ca lp S. Cha gp trng hp ngc ---- S l (khng l) P tng bt nh, hay v hn. S d quy np khng hon ton c kt lun l do, nu mt tnh cht chung no c mt phn ng k ca lp, th do hiu lc ca tnh bn cht ca n, tnh cht y c th c ton b cc i tng ca lp ni chung. 66 (c th, mi S l (khng l) P Quy np khng hon ton c dng nghin cu cc lp c lng i

Quy np khng hon ton c ngha nhn thc quan trng v ln hn nhiu so vi quy np hon ton. quy np hon ton kt lun khng c ph bin sang cc i tng cha c nghin cu. Cn qua kt lun ca quy np khng hon ton th li din ra s thuyn chuyn lgc tri thc t phn c nghin cu sang ton b phn cn li ca lp. Tuy nhin, chnh u im ny m quy np khng hon ton li hm cha khim khuyt c bn ca n. Khc vi quy np hon ton, kt lun y, ngay c khi tt c cc tin l chn thc, cng ch c th l xc sut. Kt lun quy np cng c th l tri thc xc thc, nu n l phn on b phn. . 5.2.2. Quy np ph thng v quy np khoa hc. Nu cn c vo vic gii thch c nguyn nhn v bn cht ca i tng c khi qut kt lun hay cha, th quy np li c phn chia tip thnh hai loi c bn. c) Quy np ph thng thng qua lit k n gin, khi khng gp phi trng hp ngc li. Cuc sng hng ngy cung cp v s v d v loi quy np ny. Mc xc thc ca kt lun thu c trn c s quy np ph thng ph thuc vo hai iu kin: s cc trng hp quan st; v cht lng cc du hiu, mc bn cht ca n i vi lp i tng c quan st. Tuy nhin, nh th cng cha loi tr khim khuyt c bn ca quy np ph thng. Mt trong chng ch nhm vo vic k l cc trng hp lp li ca mt du hiu m khng c s la chn t gic nhng d kin in hnh v phn tch chuyn su v chng. Cn iu kin kia ch yu cu s khi qut c tin hnh trn c s quan st gin n tng cc i tng ngu nhin ri vo tm nhn m khng i hi nghin cu nguyn nhn ca chnh hin tng. iu gii thch v sao m bn cnh nhiu kinh nghim dn gian (im bo) ng tin cy vn c khng t nhng khi qut sai lm da trn nim tin m qung... d) Quy np khoa hc. Nhng im yu nu trn ca quy ph thng c khc phc phn no bi quy np khoa hc. Trong loi quy np ny ngi ta khng ch n gin quan st cc trng hp, m cn nghin cu bn cht ca hin tng v tr li cu hi: sao li nh th, m khng phi th khc?. 67

Nu quy np ph thng coi trng vic tng quan cng nhiu cng tt cc trng hp, th i vi quy np khoa hc vic li khng c ngha ln th. Trong cc khoa hc quy np khng hon ton c biu hin khc nhau. Chng hn trong nhn thc th gii vi m, ni ch yu c s tc ng ca cc quy lut thng k, th s dng ch yu l quy np thng k. N cng c dng khng km phn rng ri trong cc nghin cu x hi hc. Nhng cc quy lut chung m lgc hnh thc nghin cu tc ng mi bin th quy np khoa hc. 5.3. Cc phng php nghin cu quy np a) Phng php ng nht. Ct li ca n l vic so snh, i chiu cc s kin khc nhau v vch ra trong chng s ging nhau mt im no . Di y l s ca phng php ng nht: ABC. . . c a ACD. . . c a AEG. . . c a ---- A l nguyn nhn ca a. Phng php ny thng c s dng trong cc khoa hc dng nhiu th nghim, quan st. Tuy nhin, phng php ny cng c th khng cho kt qu ng tin cy, v nhiu khi khng phi l ton b hin tng A, m ch c phn no ca n l nguyn nhn gy ra h qu a. b) Phng php khc bit duy nht. Cc hin tng ging nhau trong nhiu quan h vn c th khc nhau ch no , m s c hay khng nhng h qu ny hay khc rt c th gn vi s khc nhau y. Cng thc: ABC. . . c a BC. . . khng c a ---- A l nguyn nhn ca a. Phng php ny c hiu lc hn c phng php ng nht, v y ngi ta khng ch c quan st, m cn tin hnh th nghim cho kh nng to ra nhng iu kin chuyn bit, khng cn qu cn phi quan st rt nhiu cc trng hp na, khng cn phi tnh n yu t nhiu nguyn nhn na... 68

Nhng ngay c phng php ny cng ch cho kt lun xc sut. Nguyn nhn ca a c th khng phi l bn thn A, m s kt hp vi hin tng B na. c) Phng php bin i km theo. Tn gi ca phng php ni ln ni dung ca n: khi lm thay i mt bi cnh, ngi ta quan st xem c nhng thay i no i km vi n. S ca phng php ny nh sau: A1BC. . . c a1 A2BC. . . c a2 A3BC. . . c a3 ---- A l nguyn nhn ca a Phng php ny cng c s dng rt rng ri trong nhn thc. Tuy nhin, kt lun theo phng php ny cng ch l xc sut. d) Phng php phn d. S ca phng php ny nh sau: ABC. . . c abc BC. . . c bc ---- A l nguyn nhn ca a V hiu lc chng minh phng php phn d c th c quy v phng php bin i duy nht, nhng cng nh mi phng php khc n cng ch cho kt lun xc sut. V A c th l nguyn nhn duy nht ca a, mt phn ca nguyn nhn, hoc ngc li, c cha nguyn nhn trong mnh, ch cha l nguyn nhn trc tip. Trong cc nghin cu thc nghim nhng phng php nu trn c th c dng ring, hoc kt hp vi nhau. Nhng ngay c s kt hp ca chng cng ch gia tng thm kh nng nhn thc, ch cha m bo tuyt i tnh chnh xc ca kt lun. 5.4. Cc quy tc v li trong suy lun quy np a) Nhm ln ko theo nhn qu vi s k tip theo thi gian ca cc hin tng. i khi ngi ta cho rng, Sau ci , c ngha l do ci , lm cho mi lin h nhn qu b ng nht mt cch phi l vi tnh k tip gin n ca chng v thi gian. 69

b) Khi qut vi vng. Li ny thng xy ra khi, mi ch trn c s ca mt s cc s kin, nhiu khi l ngu nhin, ngi ta vi khi qut thnh kt lun chung. trnh sai lm ny, trc khi khi qut cn phi xt cng nhiu trng hp cng tt, nhiu bi cnh khc nhau cng hay, xt xem h qu gi nh in hnh n mc no. 6. Loi suy 6.1. nh ngha v cu to ca suy lun tng t a) nh ngha. Loi suy ( y ch xt dng c bn v ph bin nht ca n l php tng t) l suy lun, m nh n t s ging (hoc khc) nhau ca cc i tng mt s cc c im suy ra s ging (hoc khc) nhau ca chng nhng c im khc. S khc bit ch yu ca n vi din dch v quy np l ch, tri thc kt lun c cng cp vi tri thc tin . ng thi suy lun tng t cng gn lin vi din dch v quy np. Mt mt, n da trn nhng tri thc c khai thc bng con ng din dch v quy np. Mt khc, n cung cp cho chng cht liu rt ra nhng kt lun mi. b) Cu to ca suy lun tng t v c bn cng ging nh cc nhm suy lun khc, tc l cng c tin v kt lun nm trong mi lin h lgc xc nh gia chng. Nhng cng c nhng nt c bit ring. Cc tin trong suy lun tng t l nhng phn on v hai i tng c nhng du hiu khng phi l ng nht vi nhau, m ch ging nhau, c coi l nh nhau. Mt trong cc i tng trng hp ny c gi l hnh mu, cn i tng kia l nguyn bn. V li, hnh mu cn c thm nhng du hiu m khng r l nguyn bn c hay khng. Kt lun l phn on, trong khng nh c du hiu y. C s lgc ca kt lun chnh l mi lin h gia cc tin quan h ging nhau ca chng v ni dung phn nh s ging nhau khch quan ca chnh cc i tng. Cu trc ca suy lun tng t nh sau: S1 c cc du hiu P1, P2. . . Pn 70

S2 c cc du hiu P1, P2. . . Pn-1) ---- S2 c du hiu Pn D ng nhn v mt s ging nhau no gia suy lun tng t vi tam on lun. Dng nh y cng c ba thut ng, nhng khng th ni rng mt trong chng l thut ng ln, thut ng kia l nh; cn thut ng gia khng phi l ng nht, m ch ging nhau. Cu to ca suy lun tng t cng kh ging vi cu to ca quy np, v cng da c s trn nhng phn on n nht (mc d vn c th trn nhng phn on b phn, hay thm ch ton th). Nhng kt lun li khng cp n ton b lp, m ch n c im ring ca i tng hay nhm i tng. 6.2. Cc quy tc suy lun tng t Php tng t l ng, nu s ging nhau ca cc i tng mt s du hiu thc s c ko theo s ging nhau cc du hiu khc. Cn l sai nhng php tng t m khng tng ng vi s ging nhau thc s ca cc i tng. C ba quy tc c bn: 1) S lng cc c im ging (hoc khc) nhau hai i tng so snh cng nhiu, th kt lun cng chnh xc. 1) Cc c im ging (hoc khc) nhau cng bn cht, th kt lun cng chnh xc hn. 3) Mi lin h gia cc c im ging (hoc khc) vi c im c rt ra kt lun cng cht ch, hu c, mang tnh quy lut bao nhiu, th kt lun cng s cng chnh xc. Khng th dng suy lun tng t nu khch th nghin cu c nhng du hiu loi tr kh nng c du hiu cn mang i. Khng nn dng suy lun tng t, nu nhng khc nhau l ln qu. c bit phi rt thn trng khi s dng n trong i sng x hi. Cc hin tng x hi, nhiu khi tng t nhau n ngc nhin, nhng thuc cc thi i lch s khc nhau, c th a n nhng kt qu khc hn nhau, v do vy lm cho php loi suy thnh sai. 6.3. Cc kiu suy lun tng t 71

Cn c vo s ging nhau c th chia tng t ra mt s kiu sau. a) Cc kiu tng t cn c vo tnh cht ging nhau. Li cn c vo s ging nhau v cc thuc tnh ca i tng hay v cc mi quan h gia chng c th chia ra thnh hai dng c bn: - Suy lun tng t v thuc tnh: da trn s ging nhau v thuc tnh no ca hai i tng rt ra kt lun, chng c th ging nhau mt s thuc tnh khc na. - Suy lun tng t v quan h: cc i tng c so snh khng c nhng thuc tnh nh nhau, m li c nhng thuc tnh hon ton khc nhau, thm ch l khng th so vi nhau c, nhng chng c nhng mi quan h nh nhau vi cc i tng khc. Theo du hiu y c th c suy lun tng ng. Chng hn, so snh quan h gia ton hc v lgc hc thy c nhng khc bit rt cn bn, v cc khch th ca hai khoa hc y khc nhau. Ton hc nghin cu cc hnh thc khng gian v cc quan h lng trong th gii hin thc, cn lgc hc th nghin cu t duy. Nhng li c s ging nhau ng kinh ngc trong cc quan h, mt mt, gia ton s cp vi ton cao cp v, mt khc, gia lgc hnh thc v lgc bin chng. C hai u l quan h ca ci bt bin v ci kh bin, ci ng im v ci vn ng, ci c sn v ci ang pht trin. Trn c s y, khi bit nhng quan h khc ca ton s cp vi ton cao cp (chng khng loi tr nhau, m ci ny b sung ci kia), c th suy ra vi im c bit tng ng trong quan h lgc hnh thc v lgc bin chng. b) Cc kiu tng t theo mc ging nhau ca cc i tng. S ging nhau gia cc thuc tnh hay cc mi quan h ca cc i tng c th c nhng mc khc nhau. V th php tng t cn c cc dng khc na khoa hc hoc ph thng. - Suy lun tng t khoa hc c c trng l, du hiu c mang i p t cho i tng khc phi lin h mt cch tt yu vi nhng du hiu ging nhau khc (c th l h qu, hoc nguyn nhn ca chng). Trong trng hp ny kt lun c th l xc thc. 72

Suy lun tng t ph thng (suy bng ta ra bng ngi) cng c dng rt rng nhng ni, m du hiu mang i p t khng gn lin trc tip vi nhng du hiu ging nhau, nhng c th c lin h nh vy. Do vy, php tng t ny thng cho tri thc xc sut, nhiu khi sai lm, gi di. Cui cng cn nhn mnh rng, d c dng dng tng t c th no chng na, th hiu qu ln nht ca n ch t c khi kt hp cht ch vi cc hnh thc suy lun khc, vi cc hnh thc v phng php nhn thc khc. Cu hi tho lun v n tp 1) Suy lun l g? So snh nh ngha ca cc loi suy lun c bn. 2) Th no l suy lun din dch trc tip? Trnh by v mt trong cc kiu din dch trc tip c tin l phn on n. Cho v d c th. 3) Trnh by v mt trong cc cch thc suy din trc tip c tin l phn on phc hp (da vo ng tr ca cc phn on phc hp c bn). Cho v d c th. 4) Trnh by nh ngha, cu to, cc loi hnh v quy tc chung ca tam on lun. Cho v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu. 5) Pht biu v chng minh cc quy tc ring ca tng loi hnh tam on lun. Cho mt v d v vic vi phm mt trong cc quy tc nu. 6) Th no l tam on lun rt gn. Trnh by cch thc chung khi phc n v dng y . Cho v d. 7) Th no l suy lun iu kin? Hy phn bit cc kiu suy lun iu kin vi nhau. Cho v d v nu quy tc ca chng. V hai ca cc cu: Thng ai thng c ng i, ght ai ght c tng ty h hng; Tay lm hm nhai, tay quai ming tr c l kt lun ng hay khng, nu coi v th nht l chn thc? 8) Trnh by v suy lun la chn: cc kiu hnh v cc quy tc. Cho v d v tng trng hp. C th rt ra kt lun g t tin giu con t, kh con t v cho bit loi hnh ca suy lun. 73

9) Trnh by v cc kiu suy lun kt hp gia suy lun iu kin v la chn (song ). Cho v d vi tng kiu suy lun nu. Cu ca dao cn duyn k n ngi a, ht duyn i sm v tra mt mnh c th c vit theo cng thc ca loi song no? 10) Trnh by v nh ngha, cu to ca suy lun quy np, phn loi quy np. Cho v d ng vi tng loi nu. 11) Th no l quy np khoa hc? Trnh by cc phng php c bn vch ra nguyn nhn (hoc bn cht) ca hin tng cn nghin cu. Cho v d vi tng phng php. 12) Nu ngun gc, nh ngha v c im ca php loi suy. Phn tch cc iu kin php loi suy cho kt lun c tin cy cao. Bi tp: 1) Hy thc hin cc thao tc i ch, i cht, i lp v t, i lp ch t v suy lun da trn hnh vung lgc i vi cc tin l cc phn on cho bi s 2 (phn phn on) 2) a) C th suy ra c nhng kt lun no t tin cho sau y v da vo u suy c nhng kt lun : Nu khng coi trng con ngi th x hi s khng pht trin. T quc ta s khng bao gi snh vai c vi cc cng quc nm Chu, hoc sinh vin chng ta phi hc tp tht gii; Chng ta phi qun l lp theo ni quy, hoc lp hc c mt trt t; Nu c mt tin l phn on b phn th kt lun phi l phn on b phn; Thut ng phi chu din tin hoc khng c php chu din kt lun. Hoc l php lut phi nghim minh hoc l chng ta khng c dn ch. b) Lp bng gi tr l gch ca cc phn on trn. 3) T tin : Khng c t duy l gch nhy bn th khng th l nh khoa hc gii, c ngi lp lun nh sau: 74

a) Nu l nh khoa hc gii, th phi c t duy l gch nhy bn; b) Khng th c chuyn, khng c t duy l gch nhy bn m vn l nh khoa hc gii; c) Cng khng th c chuyn c t duy l gch nhy bn m li khng phi l nh khoa hc gii. d) Nu nh c t duy l gch nhy bn th s l nh khoa hc gii; e) Khng l nh khoa hc gii th khng c t duy l gch nhy bn. Hi: Kt lun no l hp l gch, kt lun no l khng hp l gch? hy gii thch bng cch so snh bng gi tr l gch ca chng vi ca phn on tin . 4) Cho cc phn on: Khng th hiu cc s kin lch s, nu khng c tr tng tng tt (1) Nu c tr tng tng tt, th s hiu cc s kin lch s (2) H khng hiu cc s kin lch s c ngha l khng c tr tng tng tt (3) Mun hiu cc s kin lch, th phi c tr tng tng tt (4) a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v lp bng gi tr ca mt cng thc t chn. b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin v ch ra phn on no l kt lun hp lgc c rt ra t n. Da vo tnh cht ng tr hy rt ra cc kt lun khc t tin chn. 5) Hy s dng cc khi nim trong cng mt nhm c nh du sao* bi tp s 4 (phn khi nim) xy dng mi loi hnh mt tam on lun ng (tc l phi tho mn ba iu kin: cc tin u chn thc, khng vi phm cc quy tc chung v ring ca tam on lun, kt lun hp vi thc t). 6) Bi tp khi phc tam on lun rt gn: Cu hi chung nh sau: a) Hy khi phc suy lun cho v tam on lun y , cho bit loi hnh v xc nh tnh chu din ca cc thut ng. b) Suy lun ca ngi v sao khng hp lgic? c) M hnh ho quan h gia cc thut ng trong suy lun.

75

d) Hy thc hin php i cht, i ch (hoc i lp ch t, i lp v t i vi phn on tin nh (hoc ln, hoc kt lun tu theo bi c th). e) S dng cc thut ng trong suy lun cho hy xy dng mt tam on lun ng loi hnh t chn (hoc loi hnh bt buc no . - V nhiu nh khoa hc l gio s, nn c gio s l nh x hi hc. - Mt s ging vin l gio s, v h l nh khoa hc. - Mt s nh khoa hc khng l ging vin, v mt s ging vin khng l gio s. - V mt s nh khoa hc l gio s, cho nn mt s nh khoa hc l nh qun l. - V khng l gio s, nn mt s nh khoa hc khng l nh qun l. - V mt s ngi lao ng l nng dn cho nn mt s tr thc khng l ngi lao ng. - Thut ng ny khng l ch t ca phn on ton th, nn thut ng ny khng chu din. - Thut ng ny khng chu din, v khng l v t ca phn on ph nh. 7) Cho cc suy lun K kht thc ny mc o c sa, nn chc l hay i vi Bt lm y ; Nh y con hn cha, nn hn l c phc lm y; V t i m nn ti ti cha gp ma; L d gh, nhng b y rt thng con chng Hy tm cc cu ngn ng thch hp hp khi phc thnh suy lun y v cho bit chng ng hay sai? 8) Cho cc phn on: Khng th rt ra kt lun, nu c hai tin cng l b phn (1) Nu c hai tin khng l b phn, th c th rt ra kt lun (2) Nu khng rt ra c kt lun c ngha c hai tin u b phn (3) Mun c kt lun, th c hai tin phi khng cng l b phn (4); 76

a) Hy ch ra nhng cp phn on ng tr. Vit cng thc lgc ca chng v lp bng gi tr ca mt cng thc t chn. b) Hy tm mt phn on chn thc lm tin , t b sung thm mt tin chn thc na xy dng mt suy lun iu kin v rt ra kt lun hp lgc t chng. 9) Cng hi nh trn vi cc phn on: Khng c ngn ng th khng th c t duy tru tng (1) Nu c ngn ng th s c t duy tru tng (2) H khng c t duy tru tng th khng c ngn ng (3) Mun c t duy tru tng th phi c ngn ng (4) 10) a) C th rt ra kt lun g t hai tin sau: Nu khng nm vng trit hc hc Mc-Lnin th s khng hc tt chuyn ngnh v khng th tr thnh nh chuyn mn gii; Chng ti c th hc tt chuyn ngnh hoc tr thnh nh chuyn mn gii. b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh cng thc l hng ng. c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht. 11) Cho hai tin : Mun c cuc sng m no th phi chm lao ng Mun c tri thc th phi chm hc a) Hy t cho thm mt tin na rt ra kt lun hp lgc; b) Cho bit loi hnh ca suy lun, vit cng thc lgic ca n v chng minh cng thc l hng ng. c) Pht biu cc phn on ng tr vi phn on tin th nht.

77

Bi 5. chng minh Con ngi nhn c cc tri thc gin tip khng ch bng cch suy lun. Chng minh l cch khc na thc hin qu trnh y trong t duy. N phc tp hn rt nhiu so vi khi nim, phn on v suy lun. 1. nh ngha v c im chung ca chng minh 1.1. Chng minh v tnh b quy nh ph bin ca cc i tng S xut hin v bn cht ca chng minh. Kh nng khch quan ca chng minh gn lin cht ch vi tnh b quy nh ph bin ca cc i tng hin thc, vi tnh ph thuc nhn qu ca chng. Khng c g ra sinh t h v: tt c u c c s t cc i tng khc, mi bin i u din ra trn c s v do tc ng ca ci g . V iu ny cho php trong t duy phn nh v hin thc c mt s t tng da c s trn nhng t tng khc, mt s t tng quy nh nhng t tng khc. Kh nng lgc ca chng minh gn lin vi s hin tn ca cc chn l cha c xc minh mang tnh khi im. Khi tm ra chn l con ngi c hng truyn n cho nhng ngi khc. M lm c iu ngi ta phi t tin vo n. Ngoi ra cn c c nguyn nhn nhn thc lun. Nu nh tt c mi chn l u t r rng, th chc khng cn n chng minh. Trong thc t ch c mt s rt t cc chn l l hin nhin khng i hi chng minh. Trc tin l loi s kin, m mi ngi u c th mt thy, tai nghe. Tip theo l cc tin (Hylp: axios ng tin cy, xc thc), m i vi con ngi tnh chn thc ca chng c thuyt phc bi ton b thc tin t trc n nay ca nhn loi. Cui cng, l cc nh (Latinh: postulatum) cc lun im c ly lm nim tin (l nhng iu gn ging nh quy c vi nhau ca con ngi). Cn li phn ln cc chn l u khng r rng nh vy, v do , i hi phi c chng minh. Vic chng minh tnh chn thc ca nhng phn 78

on ny li gi nh chng minh tnh gi di ca cc phn on khc mu thun vi n, v chn thc v gi di nm trong quan h ph nh ln nhau. Tt c nhng ci xc nh bn cht ca chng minh: l hnh thc t duy, m nh trn c s mt s tri thc chn thc ngi ta xc lp tnh chn thc hay gi di ca cc tri thc khc. Hnh thc ngn ng th hin chng minh l cc kt cu ngn ng tng i phc tp c cu thnh t mt s cc mnh lin h vi nhau theo cch xc nh chuyn ti chui cc suy lun. 1.2. Vai tr v ngha ca chng minh. Nh tng suy lun ring r, chng minh cng nhm mc ch mang li tri thc gin tip. Nhng nu s mnh ca suy lun l rt ra tri thc mi, th chng minh li chuyn trng tm sang vic xc nh tnh chn thc hoc gi di ca tri thc ang c. Chng minh c mt mi khoa hc. Nhim v ca mi khoa hc khng ch khm ph ra v ln ting tuyn b v chn l c tm ra, m cn phi chng minh chng. Ton hc l hnh mu tiu biu ca mn khoa hc cht ch, m trong hu nh tt c u phi c chng minh. Ton hc l to lu i s cc chng minh da c s trn khng nhiu cc tin , nh . C nhng lun im t by lu nay cha th c coi l chn thc hay gi di, khi cha c chng minh tng ng. 2. Cu to v cc kiu chng minh 2.1. Cu to ca chng minh. Mi chng minh bt k u c cu to nh nhau vi ba b phn chnh: 2.1.1. Lun . L lun im c nh hnh, pht biu r rng bng ngn t, nhng tnh chn thc ca n cn cn phi c xc minh. Trong nhiu khoa hc lun thng l gi thuyt c ngha l lun v thc tin. Mt lun c chng minh c th c ti s dng nh l lun c. 2.1.2. Lun c. L nhng lun im m t rt ra tnh chn thc hay gi di ca lun . Lun c li bao gm: d kin, nh ngha, tin v nh , cc nh lut c chng minh t trc. 79

Trong thc t, mt lun c th c chng minh nh cc lun c khc nhau, cn mt lun c c th s dng chng minh nhng lun khc nhau. 2.1.3. Lun chng. Qu trnh sp xp, t chc cc lun c theo mch lgc xc nh gi l lun chng. Xng sng lgc ca lun chng l quan h ko theo. Nu lun c rt ra mt cch lgc t cc lun c, th iu c ngha l, c c s y cho n; v ngc li, nu cc lun c l cn v , th tt yu lgc rt ra lun t chng. Nu nh cc phn on thc hin chc nng ca lun v lun c, th chc nng lun chng do cc suy lun thc hin. Nh vy, chng minh l h thng cc suy lun c sp xp theo cch xc nh, m kt lun cui cng ca chui suy lun y chnh l lun . 2.2. Cc kiu chng minh Ph thuc vo mc ch, cch chng minh v kiu suy lun dng trong lun chng c th chia chng minh ra thnh ba nhm chung nht. 2.2.1. Chng minh v bc b Chng minh c cc mc ch khc nhau lun chng cho tnh chn thc ca lun hoc tnh gi di ca n. Ph thuc vo mc ch y m c hai kiu chng minh: chng minh theo ngha ring ca t ny v bc b. a) Chng minh theo ngha ring ca t l lun chng cho tnh chn thc ca lun . b) Bc b. L lun chng cho tnh gi di hoc khng chng minh c ca lun nh cc lun c chn thc. Bc b c cc dng khc nhau. c th l bc b lun , l ph phn lun c, l ch ra s thiu mi lin h gia cc lun c v lun . Nhiu khi bc b mang tnh ton din: ng n tt c cc b phn ca php chng minh. 2.2.2. Chng minh trc tip v gin tip l cc kiu chng minh c c do phn chia da vo cch lun chng. a) Chng minh trc tip l chng minh, trong ngi ta t chc cc lun c trc tip dn n tnh chn thc hay gi di ca lun . Trong cc 80

chng minh trc tip nhim v t ra l: 1) tm kim nhng lun c c tha nhn l c tnh thuyt phc cao; v 2) thit lp mi lin h lgc gia cc lun c tm c vi lun . b) Chng minh gin tip l chng minh, trong cc lun c c t chc lun chng cho tnh chn thc ca lun bng cch lun chng cho tnh gi di ca phn . Theo lut bi trung, nu mt trong s hai lun im mu thun nhau l gi di, th lun im kia l chn thc. Phn gi di c ngha l, lun chn thc. Nh vy, chng minh gin tip tri qua cc giai on sau: 1) nu phn v t rt ra cc h qu mong tm trong s chng t nht l mt gi di; 2) ch ra, ng l trong s cc h qu c h qu gi di; 3) kt lun rng, phn khng ng; 4) t s gi di ca phn rt ra kt lun: lun chn thc l iu cn chng minh. Mt cch ngn gn cc bc trn c m t bng cng thc ca lut chng minh gin tip nh sau: (7A B) (7A 7B) A Chng minh gin tip c mt s dng nh phn chng hoc phn lit. * Chng minh phn chng l cch chng minh, m bc u tm cch chng minh tnh gi di ca phn mu thun vi lun cn chng minh; sau dn phn gi s y n mu thun vi chn l c xc lp, v cui cng t tnh gi di ca phn rt ra kt lun v tnh chn thc ca lun phi chng minh. Ni ring, trong chng minh phn chng c mt cch gi l dn n phi l. Nu nh t mnh A rt ra c c B, ln ph nh ca B (7B), th khi ph nh ca A s l chn thc: (A B) (A 7B) 7A. Bc b cng c th c tin hnh di hnh thc chng minh gin tip bng phn chng. Hnh thc bc b ph bin nht l rt t lun cn bc b ra nhng h qu mu thun vi chn l. Da vo tnh cht ca t duy ng n l khng c cha mu thun lgc, cho nn, nu nh ch cn mt h qu lgc ca lun l gi di, th chnh lun y cng gi di. 81

Ngc li, xc lp tnh gi di ca lun , th c th i chng minh tnh chn thc ca phn . Trong tt c cc chng minh gin tip nu trn ch c hai tnh th: lun v phn . Nhng nu s cc kh nng khng hn ch hai: lun im cn phi chng minh v ph nh ca n, m nhiu hn, th chng ta phi tm cch chng minh khc nh gii thiu di y. * Chng minh phn lit. Trong cch chng minh ny tnh chn thc ca lun c xc nh bng con ng loi tr tt c cc gii php i lp vi n. V d, chng minh hai vt bng nhau, ta chng minh rng vt cn phi chng minh khng ln hn, m cng khng nh hn vt so snh vi n, vy n ch c th bng vi vt kia. Quan trng y l phi tnh ht cc phng n, kh nng c th xy ra, tc l php tuyn phi y , khp kn. 2.2.3. Cn c vo nhm suy lun dng trong lun chng m ngi ta cn chia ra thnh cc kiu chng minh nh chng minh din dch, chng minh quy np, chng minh loi suy, v chng minh hn hp. Cui cng l s ca chng minh: A1, A2, . . . An T, trong T lun ; A lun c; l ch quan h ko theo gia cc lun c v lun . 3. Cc quy tc chng minh 3.1. Quy tc i vi lun 1) Lun chng minh cn phi chn thc. 2) Lun phi c pht biu cht ch, chnh xc, r rng. 3) Phi gi nguyn lun trong sut qu trnh chng minh. 3.2. Quy tc i vi lun c 1) Cc lun c cn phi chn thc. 2) Tnh chn thc ca cc lun c phi c c s c lp vi lun . 3) Cc lun c khng c mu thun nhau. 4) Mi lun c l cn, cn tt c chng cng nhau th phi l lun chng cho lun . 82

3.3. Quy tc i vi lun chng 1) Lun cn phi c tt suy lgc t cc lun c. 2) Khng c chng minh vng quanh. 4. Cc li trong chng minh 4.1. Cc li lun : nh tro lun , chng minh qu t, chng minh chuyn loi 4.2. Cc li lun c: sai lm c bn, li chy trc lun c, chng minh vng quanh, uy tn c nhn, s ng, sc mnh, li chng minh qu nhiu 4.3. Cc li lun chng: khng suy ra ,t iu ng trong mt ngha tng i no suy ra ng trong ngha tuyt i; t ngha tp hp sang ngha khng tp hp v ngc li. Cu hi tho lun v n tp 1) Trnh by ngun gc, nh ngha chng minh. Hy so snh cu to ca chng minh v suy lun vi nhau. 2) Phn loi chng minh. Cc cch chng minh. Hy ni v s tc ng ca cc quy lut l gch hnh thc trong php chng minh. Cho v d. 3) Trnh by cc quy tc chng minh. Cc quy lut l gch hnh thc c bn biu hin s tc ng ca chng qua cc quy tc ny nh th no? Cc li thng mc phi trong chng minh. Cho v d. 4) Hy chng minh cc quy tc ring ca cc loi hnh c bn ca tam on lun.

83

Bi 6. Gi thuyt 1. Tin hnh thnh gi thuyt Con ng xy dng mt l thuyt khoa hc, i ti chn l tt yu phi tri qua giai on t nhim v v nu vn . Nhim v khoa hc l vn khoa hc phi gii quyt, v phi c c trng bng s y cc phng tin cn cho s gii quyt n. Cn nu nh phng tin cho vic gii quyt vn nu ra l cha , th n ch c gi l vn khoa hc. cu trc ca nhim v v vn gm c: a/ iu cha bit (iu cn tm); b/ iu bit (iu kin v cc tin ca nhim v hay vn ). Ci cha bit gn b hu c vi ci bit. Ci bit ch ra nhng du hiu, m ci cha bit cn phi c v, do vy, mc nht nh vch ra ni dung ca ci cha bit, v ghi li min ca ci cha bit lp cc i tng, m trong c ci cha bit, tc l thng bo v ngoi din ca n. Nh vy, ci cha bit nhim v hay vn khng tuyt i l ci cha bit. N thc ra l ci c i iu bit n, v nhng tri thc y th hin l nh hng v phng tin cho s tm ti tip theo. Cc mu thun gia l thuyt v cc d kin l ng lc chnh lm xut hin trong khoa hc nhng vn v nhim v. Do vy m trit gia Popper cho rng, mt l thuyt ch c xem l khoa hc khi cha ng nhng yu t t ph nh nhm m ng cho l thuyt mi ra i. S hin hu ca mu thun y c th xc nh nh trng thi tin vn ca cc tri thc khoa hc. Sau khi vn khoa hc hoc nhim v gii quyt vn y c t ra th cng cuc tm kim li gii cho n cng bt u. Ti giai on pht trin ny ca tri thc khoa hc th v tr trung tm thuc v gi thuyt. 2. Bn cht v c im ca gi thuyt Gi thuyt l s gii quyt gi nh mt vn no . C cu tr li chn thc hin nhin c, ln cu tr li hin nhin gi di u khng th l gi thuyt. Gi tr lgc ca n nm u khong gia chn thc v gi di 84

v c th tnh c nh cc nh lut xc sut. Gi thuyt lun c pht biu di dng mt, hay mt phc hp cc phn on kh nng: S c th l P. Vn m gi thuyt khoa hc cp n phi lin quan n bn cht, nguyn nhn hay nhng mi lin h mang tnh quy lut ca hin tng. Nh vy, gi thuyt l mt loi hnh tri thc vi cc c im c bn sau: 2.1. Gi thuyt cng l mt hnh thc ca t duy hot ng c mc ch, n xut hin do nhu cu nhn thc, nh gi, nhn nh, lun gii v cc s kin thc tin. 2.2. Mi gi thuyt u c xy dng trn c s lin kt nhng ci bit vi nhng ci cha bit. Gi thuyt l gi nh c cn c, khng mu thun vi nhng d kin c xc lp v cc nguyn nhn gy ra mt s s kin, hin tng xc nh, v cc hnh thc lin h gia chng. Gi thuyt l hnh thc chuyn tip t cha bit n tri thc, t nhn thc cc s kin n nhn thc cc mi lin h, cc tnh quy lut tt yu, n vic hnh thnh l thuyt khoa hc, bc chuyn tip t mt l thuyt biu hin mt trnh tri thc xc nh sang l thuyt khc trnh cao hn. 2.3. Trong khoa hc cng hay c nhng gi nh, m cha th c lun chng hp l trnh pht trin hin thi ca khoa hc v thc tin x hi, v v th chng ch l phng on. V ch sau , theo tch lu ti liu thc nghim v l lun tng ng, chng mi dn c chuyn thnh cc gi thuyt c lun chng khoa hc, v sau thnh cc l thuyt khoa hc, nu nh tnh chn thc ca chng c c s chng minh l thuyt v thc tin ton din. iu kin chnh m gi thuyt khoa hc phi tho mn l tnh c cn c. 3. Phn loi gi thuyt 3.1. Cn c vo i tng nghin cu gi thuyt c chia thnh: - Gi thuyt chung l gi thuyt v mt lp s vt, hin tng c ly trong ton b tnh chnh th vn ton ca n. Trn c s cc d kin khoa hc ngi ta a ra nhng phn on v nguyn nhn hay quy lut vn ng, pht

85

trin ca c lp i tng. Gi thuyt chung c a ra nhm gii thch cc hin tng mang tnh ph qut trong mt phm vi thi gian, khng gian rng. - Gi thuyt ring l nhng gi thuyt v ngun gc, nguyn nhn, quy lut ca mt b phn hay mt i tng ring r, mt mt, mt kha cnh ring no ca i tng. Gi thuyt ring thng gn vi cc s vt, hin tng c th mang tnh c bit. 3.2. Da vo mc tiu nhn thc gi thuyt c chia thnh: - Gi thuyt hon chnh l gi nh ton b cui cng ch m mi n lc nhn thc ca con ngi v bn cht, quy lut ca i tng phi hng ti lun chng hoc bc b. - Gi thuyt trung gian l nhng gi nh b tr thng c nu ra giai on u ca qu trnh a ra gi thuyt, chng mang tnh tm thi, mi mt trong chng gp phn lm r mt mt, mt kha cnh no ca i tng m gi thuyt ton b hng vo lun gii. 4. Xy dng gi thuyt Giai on phn tch: bt u t s quan st, so snh, i chiu cc d kin ring l, mi quan h gia chng nhm tm ra s a dng cc c tnh c bit ca chng. Giai on tng hp: l qu trnh tp hp mt cch lgc nhng s kin, nhng tri thc thu nhn c qu trnh trc vo mt h thng xc nh v theo mt nh trc ca nh nghin cu. Thc cht ca giai on ny l kt thc vic xy dng gi thuyt v nguyn nhn, bn cht, quy lut ca cc s kin c pht hin giai on phn tch. 5. Kim tra gi thuyt L th php phc tp v c cc cch thc khc nhau, u tin c thc hin bng lp lun lgc chng minh, bc b, chng thc, bi bc. Nh nghin cu so snh h qu tt suy lgc t gi thuyt vi cc s kin xy ra trong thc t. Kt qu so snh nm mt trong hai kh nng:

86

- Th nht: h qu thu c t gi thuyt bng suy lun lgc khng ph hp vi thc t. Khi phi chnh xc ho li gi thuyt, hoc loi b n xy dng gi thuyt khc. - Th hai: h qu thu c t gi thuyt ph hp vi d kin thc t, nhng ngay c nh th, th cng cha phi l gi thuyt c chp nhn lp tc v iu kin. Bi v vi cch thc ra mi ch l khng nh h qu mong khng nh tin (gi thuyt), c ngha l mi chng thc gi thuyt, ch cha phi l chng minh. Nhng d kin y mi lm cho gi thuyt ng tin hn, v l c s xy dng gi thuyt trung gian mi. Mun khng nh hon ton tnh chn thc ca gi thuyt th phi chng minh. C hai phng php c bn khng nh hay ph nh tnh chn thc ca mt gi thuyt. - Phng php lgc: ni theo ngn ng ca chng minh, gi thuyt l lun , l phn on cn cha bit l chn thc hay gi di, v do tr thnh i tng ca chng minh. Do vy phng php ny chng minh hay bc b gi thuyt hon ton phi tun theo cc kiu v quy tc chng minh. - Phng php kim tra thc t: sau khi (hoc song song vi) lp lun lgc chng minh hoc bc b gi thuyt, ngi ta tin hnh tm trn thc t nhng chng c khng nh hay ph nh gi thuyt. Tm li, gi thuyt l xng sng cho s tn ti v pht trin ca khoa hc. Khng c khoa hc no li khng nu gi thuyt. Con ng i ln ca khoa hc lun lun l s khng nh v ph nh nhng gi thuyt. Cng c th ci hm ny c coi l chn l th ngy mai b ph nh bi mt gi thuyt khc. Theo dng chy ca lch s, tri thc con ngi l khng c gii hn v m rng khng ngng, nhng mi gi thuyt phi c im n v im xut pht t hin thc. l chn l khng th thay i .

87

Chnh sa gi thuyt Mong i Bt ng

Kim tra thc tin

L thuyt khoa hc

Chng minh hoc bc b bng l gch

Xy dng gi thuyt

Phn tch, tng hp, x l Thng tin

Pht hin hin tng

Hot ng thc tin

Cu hi tho lun v n tp 1) Th no l gi thuyt khoa hc. Nu bn cht v c im ca n. Trnh by v cc bc xy dng gi thuyt. 2) C th phn loi gi thuyt nh th no? Th no l kim tra gi thuyt? C nhng phng php c bn no thc hin vic ?

88

Tng kt ton mn hc Danh mc ti liu tham kho - Bi Thanh Qut: Lgc hc hnh thc, H., 1998 - Nguyn Thu Vn, Nguyn Anh Tun: Lgc hc i cng, H., 2003 - Vng Tt t: Lgc hc i cng, Nxb. HQG H Ni, 2000. - Nguyn Anh Tun, T Duy Hp: Lgc hc hnh thc, Nxb. ng Nai, 2001

89