Professional Documents
Culture Documents
vn
PHN I
C S DI TRUYN
1.1- LNH VC NGHIN CU CA DI TRUYN V CNG NGH DI TRUYN Thut ng di truyn (geneties) xut pht t gc latinh l gentikos (ngun gc). Di truyn hc l mt b mn ca sinh hc, chuyn i su nghin cu hai c tnh c bn ca s sng l tnh di truyn v tnh bin d. Tnh di truyn biu hin s ging nhau ca cc tnh trng gia th h ny v th h khc. c tnh di truyn cho php th gii sinh vt bo ton ni ging. Tri qua nhiu th h ni tip nhau nhng nhng c tnh di truyn khng b mt i, th h con chu lun c nhng c im ging b m, ng b. Cc sinh gii sng trong iu kin mi trng lun c nhng bin ng nh s thay i thi tit, nhit mi trng, lng nc, lng thc n v s u tranh sinh tn gia cc loi. thch nghi vi iu kin sng, cc c th sng cng c nhng thay i, lm xut hin nhng tnh trng khc nhau gia cc th h, l s bin d. Bin d biu hin s sai khc ca th h con chu so vi th h b m ng thi s sai khc ca mt c th no so vi cc c th khc cng n. Di truyn hc thc s tr thnh mt b mn khoa hc c lp k t nhng nm 1900 - 35 nm sau ngy Mendel cng b cng trnh Cc th nghim lai thc vt. T n nay, cng vi s pht trin mnh m ca cc nghnh khoa hc khc nh vt l, ton hc, ha hc, di truyn hc v ang khm ph rt nhiu quy lut v s tn ti v lu truyn s sng v tr thnh mt mi nhn trong nghin cu sinh hc. Nhng thnh tu rc r ca di truyn hc em li nhng nhn thc mi v cu to v s vn hnh b my di truyn ca c th sng. Cng vi s pht trin mnh m ca di truyn hc, mt lnh vc nghin cu mi ca di truyn hc ra i, l k thut di truyn hay cn gi l cng ngh gen hoc cng ngh di truyn (genetic engineering).
1.1- AXIT NUCLEIC - VT CHT DI TRUYN CA MI SINH VT 1.1.1- Thnh phn cu to ha hc ca axit nucleic Axit nucleic c F. Miescher pht hin nm 1869. C hai loi axit nucleic l axit deoxyribonucleic (DNA) v axit ribonucleic (RNA). Axit deoxyribonucleic (DNA) l polyme c phn t lng ln, c mt trong tt c t bo sng. DNA tp trung ch yu cc nhim sc th trong nhn t bo, ngoi ra cn c mt s lng nh nm ty th v lc lp - l cc DNA ngoi nhn. S lng DNA l khng thay i trong nhn ca cc t bo cng loi. Axit ribonucleic c mt c trong nhn t bo v trong nguyn sinh cht 1.1.1.1- Thnh phn nguyn t Trong cu to ca axit nucleic c 5 nguyn t ha hc l carbon (C), hydro (H), oxy (O), nit (N) v phospho (P). Trong , thnh phn nit thng chim khong t 8-10% v phospho l 15-16%. 1.1.1.2- Thnh phn cu to ha hc Phn t axit nucleic c cu to t 3 thnh phn chnh l cc baz nit, ng pentose v axit phosphoric. Khi thu phn hon ton axit nucleic bng enzyme hoc bng axit th thu c ba thnh phn chnh l baz nit, ng pentose v axit phosphoric. Nu thu phn tng bc bng cc enzyme th u tin, enzym ribonuclease ct lin kt phosphoester, gii phng cc nucleotide - l n v cu to c bn ca phn t axit nucleic. Cc nucleotide s tip tc b thu phn di tc dng ca cc enzyme nucleotidase v nucleosidase gii phng axit phosphoric, ng pentose v baz nit (Hnh 1-1).
Nucleotide
Nucleotidase
Axit phosphoric
Nucleoside
Nucleosidase
Hnh 1-1: S thu phn tng bc ca axit nucleic 1,- Cc baz nit: C 2 nhm baz nit l purine v pyrimidine (Hnh 1-2): - Baz purine l hp cht nit d vng. Vng purine c nh ho hc c E. Fischer gi ln u tin, trong , bao gm mt vng pyrimidine v mt vng imidazol ghp li. Cc baz c nhn purine l adenine (A) v guanine (G). Mi baz u c 2 dng ng phn. Mt dn xut quan trng ca baz adenine l hypoxanthine. Hypoxanthine c to thnh khi nhm NH2 ca adenine c thay bng nhm OH. Hypoxanthine c ngha quan trng trong qu trnh trao i cht ca t bo sng. - Baz pyrimidine l mt vng 6 cnh c cha hai nguyn t nit. Cc baz c nhn pyrimidine l cytosine (C) v thymine (T). Trong iu kin sinh l, guanine v thymine thng tn ti dng ceton. i khi, baz cytosine cn gp di dng 5-methyl cytosine, cn adenine v cytosine thng tn ti di dng amin.
HN N
5
N N NH
N N
N NH
6 3
7 9
N
8
NH HN HN 2
O N N NH HN 2 N
OH N N NH
NH HN O
3
NH2 N
NH
NH
4 1
5 6
O HN O NH C H3 O N
OH C H3 NH
O HN O NH O N
OH
NH
Pentose
OH H
OH OH
Deoxyribose
1.1.1.3- Nucleoside v nucleotide 1,- Nucleoside:
NH2 N N N N9 Lin kt glycoside
Ribose
O HN O N1
HOH2C H H
O H R
1
HOH2C H R = OH hoc H H H
O H R
1
OH
OH
Hnh 1-3: Lin kt glycoside gia baz nit v ng pentose Khi mt baz nit lin kt vi phn t ng pentose bng lin kt ,N-glycoside s to thnh mt nucleoside. Lin kt ,N-glycoside ny hnh thnh gia nguyn t carbon th nht (C1) ca ng pentose vi nguyn t th 9 (N9) ca baz purine hoc vi nguyn t th nht (N1) ca baz pyrimidine. - Nucleoside ca baz pyrimidine vi ng ribose mang tn ca baz v c ui l -idine (thymidine, uridine, cytidine).
OH
OH
Hnh 1-4: S AMP v UMP Nucleotide l ester phosphat ca nucleoside. Axit phosphoric to lin kt ester vi mt nguyn t carbon no ca ng (thng l C5), to thnh nucleotide (Hnh 1-4). Cc nucleotide l n v cu to ca axit nucleic, phn t DNA c cu to nn t 4 loi nucleotide: dAMP, dGMP, dCMP v dTMP. Nucleotide ng vai tr sinh hc quan trng. Ngoi chc nng cu to nn vt cht di truyn, chng cn c mt trong cc coenzyme, xc tc nhiu phn ng ha hc trong t bo nh cc coenzyme NAD, FAD, FMN v coenzyme A.
1N
7 N 8 9 N
R
N 3
N
R
N
R
H N
H N H
H H
H O N N
R
4 3N 2 1
5 6
O
N N
R
Dng amin
H O H N H N
H O
N
O
N
6
N
N H N
H N
N H N H N
N R
N R
N
R
H O N O CH3 N
R
H O CH3 N O N
R
CH3
O H N O
4
N
R
O N CH3
H
O N O N
R
CH3
Dng ceton
O H N
R
V sau, cc nh nghin cu thy rng: s lng cc cp baz AT v GC rt khc nhau mi loi nn quy tc ny c b sung ni dung sau:
T l (A+T)/(G+C) l tu theo loi
Mt c im rt quan trng ca cc baz nit nh nu phn trn l chng c cc dng ng phn. Nu xt v gc ho hc thun tu, da vo kh nng cho v nhn in t ca cc nguyn t trong cc loi baz nit (Hnh 1-5), th khi thay i dng ng phn, baz adenine c th to lin kt hydro vi c baz thymine (AT) v cytosine (AC), tng t nh vy, baz guanine cng c th to lin kt vi cytosine (GC) v thymine (GT). Trong iu kin sinh l ca t bo, ngi ta thy, baz adenine v cytosine thng nm di dng amino, ngha l, nguyn t nit gn vi vng purine v pyrimidine lun c hai nguyn t nit (NH2), rt t khi gp dng imin (NH). Tng t nh vy, baz guanine v thymine, nguyn t oxy gn carbon th 6 ca vng purine v pyrimidine lun nm di dng ceton (C=O) v rt t khi gp dng enol (COH) (Hnh 1-5). Nh vy, v tr ca nguyn t hydro cc nhm th trn l ht sc quan trng. Nu nguyn t hydro khng c nh v tr th s dn n s bt cp nhm gia AC v GT, lm thay i trnh t sp xp v thnh phn cc baz nit trn cc si polynucleotide. Nu trng hp ny xy ra th b my di truyn s b bin ng, phn t DNA ca th h ny s khc th h trc. Tuy nhin, t bo c th sng lun c cch kim sot thch hp m bo b my di truyn n nh t th h ny qua th h khc, v vn ny, chng ta s xem xt phn sau.
3 5
H O O P O CH2
4
O
2 3
H O N N O H H H
O N N N H
N H N
1 H
H O
H
4
Guanine
Ch2
H O O P O
H 1
N O H
3 2
Cytosine
H O N CH2 H O H
3
O O P O
3
H N N N H H H N H H
ch3
H H
N N O
H O
Thymine
CH2
Adenine
O O P O O
3 5
A C T G A
T G A C T
0,34 nm (3,4 A)
3,4 nm
(34 A)
me zy e n tein g n pro b hn l X y p h t
Tch DNA
T bo vi khun dng S
DNA + mt s protein
X th l b y p ng h en n D zy NA m
Hnh 1-8: S th nghim ca Oswald Avery, Colin Mc. Leod v Maclyn Mc. Carty
32
35
bm vo
Hnh 1-9: S v s xm nhp ca virus phage T2 Phage T2 c cu to gm 2 thnh phn chnh, v protein bn ngoi v DNA bn trong phn u, t l gia 2 thnh phn ny l tng ng. Khi xm nhp vo vi khun, ngi ta xc nh rng: u tin, phn ui ca phage bm vo mng t bo ca vi khun, sau , mt phn cht no c bm
v P
32
gn vo
protein v DNA ca phage T2 nhm d dng theo di. Tin trnh th nghim gm cc bc sau: - To ra mt th h phage T2 c protein cha S T2 mi to thnh s mang ng v phng x S - Tch virus mang ng v phng x. - Cho virus mang ng v phng x xm nhp vo t bo vi khun E. Coli khng mang ng v phng x. Bc ny thc hin bng cch cho phage T2 tip xc vi t bo vi khun trong khong thi gian virus bm vo mng t bo ca vi khun v bm vt cht di truyn ca chng vo trong t bo, ri dung dch c lc mnh v li tm tch ri t bo vi khun ra khi phn cn li ca phage bn ngoi t bo. - Phn tch thnh phn phng x phn nm ngoi t bo vi khun ca phage v phn nm bn trong t bo vi khun. Kt qu cho thy: Phn nm ngoi t bo vi khun ca phage c cha nhiu S (80%) nhng rt t P . iu cho thy rng, phn ln protein ca v phage nm ngoi t bo vi khun. Ngc li, phn bn trong t bo vi khun c cha nhiu P (70%), nhng t S , chng t rng, DNA c bm vo t bo vi khun sinh sn ra mt th h phage mi. T cc kt qu th nghim i n kt lun: Vt cht di truyn ca phage T2 l DNA.
32 35 35 32 35 35 35
v c DNA cha P
32
32
v P . Th h phage
v P .
Hnh 1-10: M hnh biu din kh nng to thnh cu trc xon i nhng on RNA c cc trnh t baz b sung Cu trc bc II ca RNA cng l xon nhng khc vi DNA, phn t RNA l mt chui polynucleotide lin tc nn cu to xon ch thc hin trong phm vi mt phn t. Khi , chui polynucleotide to cu trc xon bng cch to nn cc lin kt hydro gia adenine v uracil (AU) v gia guanine v cytosine (GC). Trong cu trc bc II ca RNA, ch c khong 50% chui polynucleotide ca phn t RNA c xon, cn cc phn khc th khng. Hn na, cu hnh ca cc on xon cng cha hon thin nh DNA. Do khng c s tng ng hon ton trong trt t ca cc baz b sung nn mt s mt xch nucleotide ring l c dng vm li.
Hnh 1-11: S cu trc chung ca phn t mRNA 1.2.2.2- RNA vn chuyn (tRNA) tRNA (transfer RNA) lm nhim v vn chuyn cc axit amin c hot ha n ribosome l ni tng hp nn phn t protein. tRNA chim khong t 10% n 20% tng lng RNA ca t bo, v c trng lng phn t khng ln lm, n ch cha khong t 75 n 90 nucleotide. Ngy nay, ngi ta xc nh c thnh phn v trt t sp xp ca hn 100 tRNA. Mi axit amin trong 20 axit amin, c th kt hp vi mt hoc mt s dng tRNA. im khc trong cu to ca tRNA l, ngoi bn baz nit thng thng l A, G, C v U, n cn cha mt lng nh cc baz b sung ph nh 6-methylaminadenine, dimethylguanine, inosine, ...
5' G G G C G U m1G G D C G A U G C G C G
G D A
G C G C m2 G 2 C U C C C U U
I C C
I G C m1 I 5' mRNA
Anticodon
3'
C C G
Hnh 1-12: M hnh cu to RNA vn chuyn alanine ca nm men C th tm tt mt s im chnh v cu to ca phn t tRNA nh: - u 3 ca phn t lun kt thc bng b ba CCA, cn u 5-(nhm monophosphat) thng kt thc bng gc axit guanilic (G). mi phn t thng c bn on c cha cc lin kt hydro gia cc baz b sung v 4 vng li, , gia cc nucleotide khng c lin kt hydro v cc baz khng c cp b sung. - u 3 kt thc bng 3 nucleotide CCAOH. Phn t aminoaxit lun lun gn u 3 baz A cui.
N
C C
H N Ribose
N N
C N C
N C N
N N N H
Ribose
Ribose
Ribose
Ribose
U CU 5 AGA 3
Anticodon Si mRNA 5
U CU AGA 3
Codon
Codon
CC I 5 G GU 3
Anticodon Si mRNA 5
CC I G GC 3 5
CC I GGA 3
Codon
Codon
Codon
Hnh 1-13: S hnh thnh lin kt hydro gia nucleotide th 3 trong codon vi baz ngoi lai v baz khng nm theo quy lut (AU, GC) trong anticodon ca phn t tRNA
- Rui dm: 2n = 8 nhim sc th, - Vt: - Nga: 2n = 80 nhim sc th, 2n = 64 nhim sc th.
S lng nhim sc th khng mang ngha cho s tin ha. Nhim sc th nhn r nht di knh hin vi vo k gia ca nguyn phn, khi cc mch xon v co ngn mt cch cc i. Mi nhim sc th c mt im tht eo gi l tm ng (centromere). Tm ng chia nhim sc th lm hai phn vi chiu di khc nhau. Da vo v tr tm ng c th phn bit ba kiu hnh thi ca nhim sc th: - Nhim sc th cn tm: Tm ng nm gia nhim sc th.
U U
UUU UUC UUA UUG CUU CUC CUA CUG UCU UCC UCA Leu UCG Phe CCU CCC Leu CCA CCG ACU ACC ACA ACG
C
Ser
A
UAU Tyr UAC UAA* Stop UAG* Stop CAU CAC CAA CAG AAU AAC AAA AAG GAU GAC GAA GAG His Gln Asn Lys Asp Glu
G
UGU Cys UGC UGA* Stop UGG Trp CGU CGC CGA CGG AGU AGC AGA AGG GGU GGC GGA GGG U C A G U C A G U C A G V tr th ba - u 3'
Pro
Arg
Ser Arg
Thr
Ala
U Gly C A G
3,- M di truyn mang tnh ph bin, ngha l tt c mi sinh vt u dng chung mt loi thng tin. V d: Mt gen ly t t bo ng vt m ha cho mt loi protein no . Gen d c dch m trong t bo ng vt hay dch m trong t bo E. Coli, th cng ch tng hp nn mt loi protein m thi. 4,- M di truyn mang tnh thoi ha (degenerate), ngha l, nhiu b ba cng xc nh mt axit amin, tr hai ngoi l l b ba AUG m ha cho methionine v UGG m ha cho trytophan.
Hnh 1-14: S cu to ca nucleosome Cc nhim sc th ca eucaryote c t chc phc tp. Mi nhim sc th cha mt phn t DNA di mch xon kp lin kt vi protein histone v cun li, to thnh phc hp nucleoprotein.
55A on lin kt
110A
B
Nucleosome
C
Si Chromatin
Vng xp cun
E
Cht d nhim sc
F
Nhim sc th
Hnh 1-15: Cch sp xp ca phc hp nucleprotein, to thnh nhim sc th giai on phn chia t bo
2.1- GEN L N V CHC NNG CA B MY DI TRUYN 2.1.1- Cc quan nim v gen Thut ng "gen" c Johansen nu ra vo nm 1909 ch nhn t di truyn xc nh mt tnh trng no . V tr v cu trc ca gen c Morgan v cc nh khoa hc xc nh v ngy cng lm r thm. Giai on trc nm 1953, khi cu trc ca phn t DNA cha c khm ph th cu to ca gen cng cha c xc nh, tuy nhin cc nh khoa hc khng nh rng, gen l mt n v di truyn, mi mt gen xc nh mt tnh trng, c mt v tr nht nh trn nhim sc th v gen c th phn chia nh v mt ti t hp v t bin. Nm 1941, Beadle v Tatum xc nh rng, gen kim tra hot tnh ca enzyme v nu ra gi thuyt l: mi gen kim sot s tng hp mt enzyme. Gi thuyt ny v sau c m rng v c th ha hn l: mi gen kim sot s tng hp mt chui polypeptide. V d, mt phn t enzyme c cu to t hai si polypeptide th s do hai gen xc nh. Sau khi Watson v Crick xc nh c cu trc DNA th cu to ca gen cng ngy cng c lm r hn. Hin nay, cu to v chc nng ca mt gen c xc nh nh sau: - Gen l mt on DNA m bo cho vic to ra mt polypeptide hay mt RNA. Mi gen c cu to gm ba vng (region) c chc nng ring bit l: vng trc, vng sau v vng m ha. Vng trc lm nhim v iu hnh, vng trc v vng sau khng m ha cho cc axit amin. Trong vng m ha t bo sinh vt eucaryote c nhng on mang m cho cc axit amin gi l exon xen k vi nhng on khng mang m gi l intron. Mi gen chim mt v tr (locus) nht nh trn nhim sc th v xc nh mt tnh trng nht nh. Gen c th b chia nh bi cc n v t bin v ti t hp.
5'
P
vng iu khin
R: Trnh t iu ho P: Promoter O: Operator Vng iu khin khng c phin m m c chc nng gip enzyme RNA-polymerase thc hin s phin m chnh xc. 2.1.2.1- Cu trc ca promoter Promoter l trnh t nhn bit ca enzyme RNA-polymerase v l ni m enzyme RNA-polymerase gn vo xc nh v tr bt u phin m. Do vy nn promoter c nhng cu trc c hiu gip enzyme nhn bit chnh xc. Kho st nhiu promoter khc nhau ca cc gen, ngi ta nhn thy phn tm ca promoter c nhng trnh t chung ging nhau v gi l cc hp, v d E. Coli c hp TATAAT. Hp ny thng nm v tr khong 10,
T T GA C A
T AT AAT
CT G T T GA C A A T T AA T C A T C GAA C T A G T A T A A T A GT A C GC AA GT GA C A A C T G T T AA T T A GT A GC T T GA T C A T A T T A T C A T GC GT T C A
Hnh 2-1: Vng tm promoter ca operon Trp vi khun t bo eucaryote, vng iu khin thng ln hn t bo procaryote. Eucaryote c ba loi enzyme RNA-polymerase nn chng c ba loi promoter, mi loi ng vi mt loi enzyme chng d dng nhn bit v bm vo thc hin phin m. Promoter nhm I l v tr bm ca enzyme RNA-polymerase I, promoter nhm II v nhm III l v tr bm ca enzyme RNA-polymerase nhm 2 v nhm III. Mi loi promoter c nhng trnh t chung ging nhau, cc trnh t ny nh v nhng v tr xc nh, do , cc enzyme d dng nhn bit v thc hin phin m chnh xc. 2.1.2.2- Cu trc vng mang thng tin di truyn t bo sinh vt procaryote, cc gen c t chc theo dng operon, nghi l, mi mt gen mang m tng hp mt s chui polypeptide. Vng mang m tng hp mt polypeptide gi l mt cistron. Nh vy, gen t bo procaryote thuc loi polycistron. Cc cistron sp xp theo tng nhm, chung mt vng iu khin to thnh mt operon. Cc protein c m ha trong mt operon thng c lin quan cht ch vi nhau trong mt qu trnh chuyn ha sinh ha no trong t bo. Kiu t chc b my di truyn nh vy gip vi khun thch nghi nhanh vi nhng thay i ca iu kin ngoi cnh mi trng. Ton b vng mang thng tin di truyn c m ha cho cc polypeptide. Vng mang m di truyn ca sinh vt eucaryote c cu trc phc tp hn. Phn ln cc gen c cha cc on khng mang m (intron) nm xen k vi cc on mang m (exon). Ch c mt s t cc gen l khng c intron nh mt s gen m ha cho protein histon. nhiu gen, phn khng mang m (intron) c tng di ln hn tng di ca cc on mang m, nh gen
v nit thng N .
14
CsCl2 . Qu trnh th nghim c tin hnh nh sau: - Th h u (gi l th h 0): vi khun c nui trn mi trng cha N
15 15
nh vy th h ny, cc nguyn t nit trong DNA ca vi khun s l N . Sau khi nui tin hnh tch DNA v em li tm trn thang nng CsCl2, nhn thy:
+
- Th h 1: Chuyn vi khun th h 0 sang nui trn mi trng cha N . Thi gian v iu kin nui tung t nh th h 0. Sau khi tch DNA v em li tm nh th h 0, th thy:
+
14
th h 1 ch cha 1 gii n c t trng trung bnh. Nh vy mi phn t con th h 1 c 1 si cha nit nng ca b m v 1 si b sung mi tng hp c cu to t nit nh N , gi l si DNA lai.
14
- Th h 2: Tip tc chuyn vi khun ca th h 1 sang th h 2 v cng nui trn mi trng cha N . Qu trnh th nghim tin hnh tng t nh cc th h trn. Sau khi li tm, quan st thy c mt na s lng phn t DNA l phn t lai ging th h 1 v mt na s lng cn li l phn t DNA vi c hai si u mang N
14 14
(Hnh 2-2).
Hnh 2-2: M hnh th nghim ca Meselson-Stahl Th nghim trn l mt bng chng chng minh gi thuyt ca Watson v Crick l ng. Qu trnh tng hp DNA phi thc hin theo khun, hai mch ban u c tch ra, mi ci lm khun tng hp mch mi. Kt qu l, mi phn t con u mang mt mch c v mt mch mi. Kiu sao m nh vy gi l sao m bn bo tn (semi-conservative). 2.2.1.3- Th nghim chng minh ca Arthur v Kornberg Cng trong nm ny (1958), Arthur v Kornberg ti trng i hc Washington tinh sch mt loi enzyme t E. Coli, gi l DNA-polymerase. Enzyme ny xc tc tng hp mt si polynucleotide t cc nucleotide-3phosphat. Nguyn liu dng cho th nghim gm: - Bn loi nucleotide dng triphosphat: dATP, dTTP, dGTP, dCTP. - Enzyme DNA-polymerase chit t vi khun E. Coli. - Ion Mg l cofactor ca enzyme, to iu kin thun li cho hot ng ca enzyme.
+2
lm cofactor ca enzyme.
7,- Trong qu trnh sao chp, ngoi cc enzyme c hiu cn c cc protein c hiu.
DNA con
A
A
A
C
G
t c
g
G
C
T a
DNA m
g c C g t a
g c A t C g C g t a A t t a
Hnh 2-3: Sao chp theo quy lut b sung Cc protein tham gia sao m gm c: - Protein B, nhn bit im khi u (origin) sao chp trn si DNA kp. - Protein SSB (Single Strand Buiding), lm nhim v gi hai mch ca si DNA khng cho chp vo nhau, to iu kin thun li cho qu trnh sao chp.
Chc ba sao m
5
Mch chm
5 3 5 3
Hng sao m
Hnh 2-4: S biu din cch sao chp gin on v lin tc trn 2 si DNA khun Trn mch khun c chiu t u 5'3', vic tng hp mch mi phc tp hn, do qui lut tng hp si DNA mi b sung lun thc hin theo chiu t u 5'3'. Mch mi b sung cho mch khun ny c tng hp di dng tng on ngn gi l okazaki. Mi mt okazaki c mt on mi. vi khun, di mt okazaki khong 1.000 n 2.000 nucleotide, cn t bo eucaryote, s lng nucleotide trong mt okazaki ngn hn so vi vi khun. Hng di chuyn tng hp si mi ca DNA-polymerase III ngc vi hng tho xon ca phn t DNA m. Si con th hai ny c tng hp mt cch chm hn nn thng gi l mch chm hay mch sau (lagging strand). Cc on RNA mi sau s b enzyme ribonuclease phn hu. Cc l trng xut hin sau khi cc on mi mt i s c lp y nh hot ng ca enzyme DNA-polymerase I. Cui cng, enzyme DNA-lygase ni cc lin kt phosphodiester gia cc on, to nn mch DNA con hon chnh. Ngoi chc nng tng hp si DNA mi theo chiu t u 5'3', enzyme DNA-polymerase III cn c kh nng sa sai nh hot tnh exonuclease. Trn ng di chuyn tng hp, nu n gp ch m
Hnh 2-5: S tng hp DNA dng vng vi khun DNA ca t bo procaryote thng c dng xon kp hnh trn. Qu trnh tng hp cng c thc hin t mt im khi u (replication origine) gi l im xut pht v trin khai ra c hai pha chc ba sao m v lan dn v hai pha, cui cng to ra hai phn t DNA lai. C trng hp s tng hp ch xy ra v mt pha ca im khi u. Khi DNA dng vng trn ang sao chp, quan st thy c dng hnh con mt (eye replication). Mt n v sao m thng nht (t mt im xut pht) gi l replicon. B gen ca cc sinh vt procaryote ch c mt replicon. Tc tng hp DNA ca E. Coli c th t 50.000 nucleotide/pht, chu k sao m ko di khong 20 pht (Hnh 2-5).
Ct lin kt phosphodiester 5
SSB
5
Replisome
Okazaki trc
on mi Okazaki sau
Hnh 2-6: Sao m theo kiu hnh trn xoay Ngoi kiu sao m c dng hnh con mt nh trn, mt s vi khun v virus cn c kiu tng hp khc gi l sao m hnh trn xoay. Qu trnh tng hp bt u bng s ct lin kt phosphodiester ti mt im xc nh trn mt si DNA trn kp to ra hai u mt, mt u kt thc bng nhm 3'OH v u kia l u 5'phosphat. S tng hp mt mch mi mt cch
l mt phn t DNA nm lin kt vi protein, nn qu trnh sao m phc tp. Nhiu im sao m xy ra ng thi, hay ni cch khc l trong cng mt thi im c nhiu n v sao m (replicon). V d nh nm men bnh m S. Cerevisiae c 500 replicon.
5
5 3
3
Qu trnh tng hp DNA t bo eucaryote phc tp hn v tc chm hn (3.000 nucleotide/pht). c im quan trng trong qu trnh sao m t bo eucaryote l c nhiu n v sao m xy ra, ng thi, trn mt phn t DNA v t bo c c ch kim sot nghim ngt qu trnh ny. im no sao qua mt ln ri th khng lp li trc khi ton b phn t DNA c ti to hon ton. Sau khi sao m, cc DNA con c cu to ging y nh DNA m ban u c phn chia u n v mi t bo con trong qu trnh phn bo. 2.2.5- Sa sai DNA trong t bo 2.2.4.1- Sa sai trong sao m Sa cha nhng sai st trn DNA nhm khi phc li cu trc ban u l mt c tnh ca mi t bo sng. Trong qu trnh sao m, cc baz nitt cng c th bt cp sai. S bt cp sai thng xy ra l A bt cp sai vi C (A...C) v G bt cp sai vi T (G...T). S d c s bt cp sai nh vy l do trng thi tn ti ca cc baz c nhng thay i, dn n s nhn bit sai.
, ngha
l, trong 10 nucleotide c tng hp th c 1 nucleotide sai. V d DNA trong t bo E. Coli c 3x10 nucleotide, nh vy c sau mi ln sao m th c 30 nucleotide sai, hay cc nhim sc th ngi c 3x10 nucleotide, nh vy c sau mi ln sao m th c 30.000 nucleotide sai. Nu vi tn xut sai ny th s lng t bin s rt ln. Qua thc t nghin cu cho thy tn xut t bin trong cc qun th sinh vt l nh hn rt nhiu. Bng cch nh gi tn s t bin xut hin trong cc qun th, ngi ta c tnh s sai st trong sao m nm trong khong 10 . Tuy nhin, trong thc t, t l sai st cn thp hn nhiu, vo khong 10 n 10 , iu ny chng t s tn ti mt h thng kim tra v sa sai rt hiu qu ca t bo. 2.2.4.2- Sa sai sau khi sao m Mi trng sng v c th sng c mi quan h mt thit vi nhau. Cc bin ng ca mi trng sng lun tc ng n cc sinh vt. Nhng thay i ca mi trng bn ngoi c tc ng trc tip n b my di truyn, lm bin i n. 1,- Cc tc nhn c th lm thng tn DNA trong qu trnh tn ti: - Cc tia v tr v cc tia phng x c nng lng cao c th lm bin i cc baz nit nh gn thm cc nhm chc khc vo mch vng hay lm t vng, lm t cc lin kt hydro gia hai mch hay lm ct mch ca DNA,... - Cc tia cc tm trong nh sng mt tri thng gy nn s dimer ha cc baz thymine, hnh thnh lin kt gia hai baz thymine nm k nhau, lm chng mt kh nng lin kt vi baz adenine ca mch b sung.
10 11 9 9
+ 2H +
H2O2 + O2
H2O2 s c enzyme catalase hoc peroxydase chuyn ha. Do , SOD cng vi catalase c xem l nhn t quan trng c th gii c, bo v v chng lo ha cho t bo. Gc O2 c sinh ra lin tc v cng b phn hu khng ngng bi hot ng ca SOD, do , khi SOD c hot cng cao th nng O2 cng thp. - H thng sa sai trong t bo rt a dng v c hiu qu vi s tham gia ca cc enzyme, nh photolyase, DNA-metyl-transfersase, h thng enzyme m ha trong h thng gen SOS. vi khun E.Coli, do tc ng ca tia t ngoi lm xut hin cc thymine dimer (T=T) trn DNA. Khi c nh sng, enzyme photolyase s c hot ha v ct b lin kt T=T, chuyn v trng thi bnh thng v n nh. H thng enzyme nuclease c th ct b ch sai hng bng nhiu cch v tng hp li cho ng. Enzyme DNA-metyl-transferase c kh nng loi b gc metyl trong trng hp cc baz b metyl ha. Tm li, t bo c c ch kim tra v sa nhng sai st nu c. Ngoi ra, t bo cn c h thng SOS (cp cu): H thng ny hot ng khi t bo b tc ng mnh bi cc tc nhn gy t bin, to nhiu sai hng trn DNA. Trong trng hp cp bch c nhiu sai hng cn cp cu, cc gen SOS c m ra. Nu sa sai khng kp, t bo phi chp nhn hoc b t bin hoc cht. Trong t bo cn c h thng iu ho cn bng axit-baz, to iu kin thun li cho hot ng trao i cht lm gim kh nng to cc cht c hi. sinh vt a bo, vic kh c v loi b nhiu ha cht gy c c m bo bi gan v thn. 2.3- S PHIN M (Transcription) Qu trnh tng hp phn t RNA t khun DNA c gi l qu trnh phin m (transcription). Nhng thng tin di truyn c trong phn t DNA c s dng tng hp protein. Tuy nhin, phn t DNA khng phi l cht lm khun tng hp protein, bi v, cc phn t DNA tp trung ch yu trong nhim sc th,
mRNA
Dch m (Translation)
protein
V sau, ngi ta cn pht hin qu trnh phin m ngc, ngha l, phn t DNA c tng hp trn khun ca phn t RNA. Qu trnh phin m ngc c enzyme phin m ngc (reverse transcriptase) xc tc.
cDNA
(si n)
ADNpolymerase
cDNA
(si kp)
Phin m
mRNA
Dch m
protein
2.3.1- c im chung ca qu trnh phin m S phin m c thc hin theo mt s nguyn tc chung sau: - Sn phm phin m l mt si polyribonucleotide mch n (RNA). - thc hin phin m, phn t DNA phi dn xon cc b. i vi mi gen, ch mt trong hai si DNA c chn lm khun tng hp phn t RNA. Enzyme RNA-polymerase s quyt nh vic chn si lm khun v xc tc qu trnh tng hp phn t RNA. - Phn t RNA mi c tng hp theo chiu t u 5'phosphat n u 3'OH. - S phin m c thc hin khi c mt ca cc enzyme v 4 loi nucleotide l GTP, CTP, UTP v ATP. - Phn t RNA c tng hp theo c ch b sung tng t nh s sao m DNA nhng i din vi A trn si DNA s l U trn RNA. - Khng c c ch sa sai i km vi qu trnh phin m, do vy, nhng sai st s dn n s sai khc trong biu hin gen. Tuy nhin, s sai khc trong qu trnh phin m khng nh hng g n vic truyn t thng tin di truyn cho th h sau.
T liu da theo S.C. Rastogi Gia cc si polypeptide trong enzyme li khng c lin kt ng ha tr bn vng m ch hnh thnh cc lin kt th cp. Trng lng phn t ca cc chui polypeptide c biu din Bng 2-1.
'
Hnh 2-7: Cu trc RNA-polymerase procaryote 2.3.2.2- Phin m tng hp mRNA procaryote c im ca mRNA procaryote l mi phn t mang d liu thng tin cho s tng hp nhiu si polypeptide ng thi (polycistronic mRNA). Phin m tng hp mRNA procaryote c nghin cu kh k vi khun E. Coli. Qu trnh ny c th chia lm 3 giai on: khi ng, ko di v kt thc. 1,- Giai on khi ng: Tiu n v ca enzyme RNA-polymerase nhn bit v gn enzyme vo promoter khi ng qu trnh phin m. Promoter l on phn t
im khi u phin m
Hnh 2-8: Khi u phin m promoter UV5 operon lactose Sau khi tng hp c on RNA ngn khong 810 nucleotide th nhn t tch khi enzyme li v si khun DNA, kt thc giai on m u. Sau , nhn t c th kt hp vi mt enzyme li khc khi u mt s phin m mi. 2,- Giai on ko di: Sau khi nhn t tch khi phc hp, mt nhn t ko di l protein Nus A gn vo, enzyme DNA-polymerase tip tc chuyn dch dc theo gen, lm gin xon si DNA v thc hin qu trnh polymer ha, ko di si RNA mi. Si mRNA c tng hp theo nguyn tc b sung: A i din vi U, T i din vi A, G i din vi C v C i din vi G, nh sau: Si khun DNA: Si RNA mi: A U T A G C C G
Khi enzyme RNA-polymerase trt dc theo gen n u th s tho xon v tng hp mi c thc hin n , cn on gen sau khi tho xon, phn t RNA-polymerase trt qua ri th c xon tr li cu trc ban u (Hnh 2-9).
Gen khi u
im kt thc
DNA
bm vo RNA-polymerase
RNApolymerase
NusA ri khi E
E
gip E nhn bit gen khi ri khi RNA v RNApolymerase
PPP
NusA bm vo
PPP
PPP
RNA c phin m
Nucleotide triphosphat
Hnh 2-9: S biu din qu trnh tng hp RNA 3,- Giai on kt thc: Trn si DNA khun c cha on m kt thc, c chc nng lm dng qu trnh phin m im qui nh. Ti im kt thc, enzyme RNApolymerase dng qu trnh ni cc nucleotide, gii phng phn t RNA mi tng hp ra khi phc h enzyme v DNA khun, ng thi, enzyme cng tch khi si DNA c th n vi mt trnh t khi ng mi.
Hnh 2-10: S biu din cch hnh thnh cu trc dng "kp tc" Ti cc v tr kt thc cn s c mt ca protein kt thc phin m , cu trc ca on DNA khun thng thy thiu on poly-A trc im kt thc v khng phi lc no cng c cc trnh t i xng b sung c th hnh thnh dng "kp tc" nu trn.
Baz O
OH HO
HO P O Ch2
2 O (Ch3 hoc H)
m GpppNm (Nm)N 5
aaaaaa (n) a aa oh 3
Hnh 2-11: Cu to "m" chp u 5' ca mRNA 2,- Hnh thnh ui poly-A u 3OH: Ngi ta pht hin rng, trong phn ln cc phn t mRNA ca nm men v t bo eucaryote, u 3 c cha mt trnh t di khong 200 nucleotide vi cc baz adenine (A) gi l ui poly-A. ui poly-A l im c trng ca cc phn t mRNA eucaryote. cc loi RNA khc nh rRNA, tRNA khng c ui poly-A. ui poly-A c gn vo sau khi phn t tin mRNA c tng hp xong. Enzyme chu trch nhim gn ui poly-A vo tin mRNA l poly-A-polymerase. Qu trnh hnh thnh ui poly-A c tin hnh theo m t Hnh 212. u 3'OH ca phn t tin mRNA c cha mt trnh t nhn bit l AAUAAA. Mt enzyme endonuclease c hiu nhn bit v ct si tin mRNA mt v tr khong t 11 n 30 nucleotide sau trnh t nhn bit v pha u 3'OH, tip sau , enzyme poly-A-polymerase s xc tc gn cc nucleotide A vo u 3'OH to thnh ui poly-A. di ui poly-A ca cc mRNA thay i tu theo loi v giai on pht trin ca t bo. Khi mRNA di chuyn t nhn ra t bo cht cng nh trong qu trnh tn ti, ui poly-A b thoi ha ngn dn. ui poly-A cng di, thi gian tn ti ca mRNA trong t bo cng lu. Trong mt s t trng hp, mRNA
AA T AAA T T AT T T Phin m AA U AAA 5 Enzym endonuclease nhn bit trnh t AAUAAA v ct m-RNA khong 11 n 30 nucleotide AA U AAA 5 Enzyme poly-A polymerase gn ui poly-A AA U AAA 5 3 mRnA
Ct
AAAAAAAAA 3
Hnh 2-12: S v s hnh thnh ui poly-A 3,- Ct b intron v ni cc exon (splicing): Cc gen sinh vt eucaryote thng rt di. Phn ln c cha cc on khng mang m cho protein (intron) xen ln vi on mang m (exon). Nhiu gen c tng di ca cc intron ln hn tng di ca cc exon. V d nh gen m ha cho -globulin c 2 intron: Mt intron nh c di 116 cp baz v mt intron ln c di l 646 cp baz, thm vo , u 5 c 52 cp baz v u 3 c 110 cp baz khng mang m cho protein. Tng di ca cc on khng mang m ln hn tng di ca cc on mang m (Hnh 2-13). Tng t nh vy, gen m ha cho ovalbumin cng c tng di ca cc on intron ln hn tng di ca cc on exon cng li.
gen
mRNA 0
ui
0,4
0,8
1,2
Hnh 2-13: So snh di ca mRNA ca -globulin ca chut vi di ca gen m ha i vi cc gen c cha intron th sau khi hnh thnh bn phin m u tin phi tri qua giai on ct b intron v ni cc exon to thnh phn t RNA trng thnh. Qu trnh ny xy ra theo hai bc chnh: Cc endonuclease thc hin vt ct ranh gii gia intron v exon, tip theo l s ni cc exon li v loi b intron. Trong qu trnh loi b intron v ni cc exon c s tham gia ca cc phn t ghp ni (spliceosome) l phc hp gia RNA c phn t lng nh giu uracil c mt trong nhn t bo vi mt s protein chuyn bit trong nhn. Sau khi cc intron c loi b, cc exon c ni li, phn t mRNA trng thnh lc ny c m chp u 5, ui poly-A u 3 v cc trnh t mang m cho protein. mRNA trng thnh s i qua l mng nhn vo t bo cht kt hp vi ribosome thc hin qu trnh tng hp protein. Tuy nhin, khng phi tt c cc gen trong t bo sinh vt eucaryote u c cha intron. C mt s gen khng c intron, v d nh phn ln cc gen m ha cho cc protein histon. Trong trng hp ny, qu trnh phin m to mRNA s khng c giai on splicing. 2.3.4- Phin m tng hp tRNA Trong b gen ca t bo procaryote cng nh eucaryote c cc gen m ha cho tRNA. vi khun, thng thng mt gen c th m ha cho mt s tRNA khc nhau. V d E. Coli, mt gen c th m ha cho 7 loi tRNA khc nhau. Tuy vy, i lc ngi ta cng tm thy c nhng gen ch m ha cho mt tRNA.
23S
16S Rm Rm
Rm
Rm
1 hoc 2
5S
0 hoc 2
Hnh 2-14: Nhiu rRNA c mt trong cng mt phn t tin RNA E. Coli
vi khun E. Coli, mt gen thng m ha cho mt s phn t rRNA.
V d 3 loi rRNA l 16S, 23S v 5S c m ha trong mt gen. Khi phin m s to mt phn t tin rRNA chung cho c 3 loi rRNA trn, sau , cc enzyme ribonuclease s thc hin qu trnh ct loi cc intron to 3 phn t rRNA hon thin. Cng c trng hp, trong mt operon m ha cho rRNA c c phn m ha cho c tRNA (Hnh 2-14). 2.4- DCH M (Translation) 2.4.1- c im chung ca qu trnh dch m Dch m l qu trnh tng hp chui polypeptide da trn cc thng tin m ha trn mRNA v trnh t sp xp cc axit amin trn si polypeptide . Qu trnh dch m phc tp hn nhiu so vi qu trnh sao m v phin m. Dch m c thc hin ribosome vi s tham gia ca ba loi RNA. Mi ribosome gm mt n v ln v mt n v nh. t bo vi khun, tiu n v ln cha hai si rRNA l 23S v 5S, cn tiu n v nh cha mt si rRNA 16S. t bo nm men v sinh vt a bo, tiu n v ln cha hai si
Aa Aa AMP
ATP
Aminoacyl-tRNA synthetase
Aa Aa
AMP tRNA
tRNA
ATP
H C
ATP
+ Adenosine
P P P
N+ C H R
O O Oh
C P
O Adenine H
H H
N+ C H R
Amp
+
Aa Amp ni thnh aminoacyl-tARN synthetase
+
Oh Oh H H C P Cytosine P Cytosine P H C P O Adenine H H N+ H H C R C Oh
O O
trna
O Adenine H
Cytosine
Cytosine
Hnh 2-15: S biu din qu trnh gn axit amin vo tRNA ca enzyme aminoacyl-tRNA synthetase
Trong qu trnh dch m, ribosome s di chuyn dc theo si mRNA t u 5' n u 3'. Cc b ba m ha cho axit amin c c mt cch lin tc t b ba khi u AUG nm u 5' ca phn t mRNA cho n khi gp cc b ba kt thc u 3'OH. Si polypeptide c tng hp bt u t u cha nhm NH2 n u cha nhm COOH. 2.4.4- Cc giai on ca qu trnh dch m Qu trnh dch m gm 3 giai on: Khi u, ko di v kt thc. 1,- Giai on khi u: u tin, mt methionyl-tRNA synthetase (l mt aminoacyl-tRNA synthetase) gn phn t methionyl vo u 3' ca tRNA
met
to phn t Met-
hp gia tiu n v nh ca ribosome-mRNA-Met-tRNA . Ngay sau khi phc hp ny hnh thnh, tiu n v ln ca ribosome s kt hp vo tiu n v nh, to nn h thng dch m: ribosome-mRNA-Met-tRNA 2-16).
met
(Hnh
Cc nhn t khi ng sau tch ra khi h tip tc khi ng cho mt qu trnh dch m khc. Hin nay, ngi ta bit c 3 loi nhn t khi ng procaryote v 6 loi eucaryote. Nng lng s dng khi ng dch m c ly t cc phn t cao nng nh GTP. Phn t mRNA gn vo tiu n v nh ca ribosome khi trong mi trng phi c nng Mg nht nh. 2,- Giai on ko di: Trn ribosome c hai v tr chuyn bit cho tRNA mang axit amin n, l v tr P (peptidyl) v A (aminoacyl). Phn t tRNA mang methionine (Met-tRNA ) u tin n s bm vo v tr P - i din vi b ba AUG, tip sau , mt tRNA th hai mang mt axit amin c b ba m ha tip theo xp vo v tr A. Bc tip theo l hnh thnh lin kt peptit gia nhm cacboxyl ca axit amin gn vi tRNA trn v tr P vi nhm amin ca axit amin gn vi tRNA trn v tr A, ng thi, lin kt gia axit amin vi tRNA trn v tr P mt i, si polypeptide ang hnh thnh lc ny gn vi tRNA trn v tr A. Cng lc , si mRNA dch chuyn mt bc, lm cho tRNA v tr P y ra ngoi, cn tRNA v tr A chuyn sang v tr P. V tr A s tip nhn mt tRNA mang axit amin th ba n. Qu trnh ny li lp li, lin kt peptit th hai c hnh thnh. C nh vy, chui polypeptide c ko di cho n khi xut hin du hiu kt thc, ngha l c b ba kt thc nm i din v tr A.
met +2
2 3
fMet
B i m tRNA
2 5 1 H 30S khi u 3
50 tiu n v v tr P
fMet
1 , 2 , GDP + P v tr A
H 70S khi u
C A G
Chuyn dch Met Val Tyr 3' 3' 5' 5' Met Val 3' 5' 5' 5' Tyr 3'
3'
A U G
*
A C
CAG
A U GGU C U A U GAA
3'
Chuyn dch
3'
5'
5'
C U U
A G
Cht cm ng
Permease
Transacetylase
Hnh 2-18: M hnh hot ng ca operon lactose Phn ln s tng hp cc enzyme hot ng trong cc qu trnh phn gii t bo c s kim sot theo c ch ca operon cm ng. 2.5.3.2- Operon km hm - Operon tryptophan E. Coli Operon tryptophan cng c cu trc tng t nh operon lactose, ngha l, bao gm gen iu ho (R), promoter (P), operator (O) v 5 gen cu trc. Mi gen cu trc m ha cho mt enzyme, xc tc phn ng tng hp tryptophan. Trong t bo, tryptophan c tng hp bng mt chui 5 phn ng, mi phn ng c xc tc bng mt enzyme m ha trong operon. Nm gen cu trc m ha cho 5 enzyme, ln lt c k hiu l trpE, trpD, trpC, trpB v trpA. Gen trpE nm ngay sau vng iu ho, c phin m u tin.
Protein km hm (aporepressor)
Nhn t ng km hm (corepressor)
Hnh 2-19: M hnh hot ng ca operon tryptophan Hot ng ca operon tryptophan khc vi operon lactose ch l protein km hm, bn thn n khng c i lc vi operator nn khi ng ring mt mnh, n khng th gn vo im iu hnh, nn operon m. Ngc li, khi protein km hm kt hp vi cht ng km hm (corepressor), th s c i lc vi operator nn d dng gn vo , lm operon ng. Hot ng ca operon c th m t nh Hnh 2-19. Nh vy, khi lng tryptophan d, operon ng, cn khi thiu tryptophan th operon m. Nhn chung, cch iu ho biu hin gen sinh vt procaryote ch yu c thc hin giai on phin m.
3.1- KHI NIM V BIN D Bin d l nhng biu hin sai khc gia cc c th th h trc vi th h sau hay gia cc c th trong cng mt th h. Gia c th sng v mi trng lun c quan h mt thit vi nhau. Khi iu kin mi trng sng thay i, cc c th sng cng phi c nhng thay i thch nghi vi iu kin mi, pht trin tt hn. Bin d phn nh mi tng quan gia c th v mi trng. Bin d l ngun nguyn liu cho chn lc t nhin v chn lc nhn to. Bin d c th c di truyn hoc khng di truyn cho th h sau. Bin d c di truyn cho cc th h k tip gi l bin d di truyn. Bin d di truyn thng th hin s bin i trong b my di truyn. S thay i c th xy ra trong phm vi mt gen, c th trong mt nhim sc th hoc c b gen. Bin d c th khng di truyn li cho cc th h sau. S thay i ca mt c th hoc mt s c th, nhm thch nghi tc thi vi s thay i bn ngoi, nhng b gen ca chng khng b thay i, nn nhng bin i khng tm thy th h k tip. Nhng c th bin d di truyn cn c gi l nhng t bin. t bin c th l do con ngi gy ra c nh hng hoc do cc tc nhn t nhin. Da vo tc nhn gy bin d, ngi ta chia chng lm hai loi l bin d t nhin v bin d nhn to. 3.2- T BIN 3.2.1- Tc nhn gy t bin B gen lun hot ng trong sut chu trnh sng, n chu s tc ng ca h enzyme trong t bo. Trong qu trnh vn ng nh sao chp, phin
Hnh 3-1: M hnh biu din s hnh thnh dimer thymine - Dng cc cht ho hc gy t bin. Hin nay ngi ta s dng nhiu loi cht ho hc khc nhau lm thay i cu trc ca DNA. C ch tc dng ca mi tc nhn ho hc ln DNA l khc nhau: C loi tc ng vo giai on sao chp, lm sai hng DNA trong giai on sao chp nh bromouracil hay 2-amino purine l cc ng ng ca baz purine v uracil, cng c loi tc ng trc tip ln gen, lm bin i cc baz nit. V d trng hp tc ng ca bromouracil: Do c im cu to ca bromouracil m n c th bt cp b sung vi baz adenine thay v tr ca thymine, ng thi cng c th bt cp b sung vi baz guanine thay v tr ca cytosine (Hnh 3-2), do vy, sau vi ln sao chp t cp AT ban u c th chuyn thnh cp GC.
C C N C O C N
H H
C C N C O C N
H H
(a)
Thymine
H H C H N C C N H N C H O N C N H N H O C C C H H Br H C N C C N H N C N H H O O
H H
O C N C N C
Br C H H
N C
N C
(dng ceton)
A T
(dng enol)
A Bu
Sao chp ln 1
A T
G Bu
Sao chp ln 2
A T
A T
G C
A Bu
UAu
Uac (Tyr)
Ugu
(Cys)
Ucu
Uuu
(Phe) (Ser)
Hnh 3-3: T mt b ba ban u, UAU m ho cho tyrosine c th to thnh 9 b ba khc nhau bng cch thay i mt baz nit
Nu mt G v tr th t th khung c s dch chuyn v lm thay i thnh phn v trt t sp xp cc axit amin, tr thnh: AUG CCU CUA ACC AUG GCA UA
Met Pro Leu Thr Met Ala
4,- t bin v nghi: L trng hp, khi mt b ba m ho cho mt axit amin, sau khi thay i, chuyn thnh mt trong ba b ba kt thc l: UAA, UGA v UAG. Kiu t bin ny s lm mt on trong si polypeptide, im t bin cng nm gn u 5' ca mRNA th di on b mt cng ln. 3.2.3- t bin nhim sc th 3.2.3.1- t bin cu trc nhim sc th t bin cu trc nhim sc th l s thay i xy ra trong phm vi mt nhim sc th no . S thay i cu hnh ca nhim sc th thng gp l mt on, o on hoc lp on. 1,- Mt on: L trng hp nhim sc th b thiu mt on no . on b mt c th nm gia nhim sc th, cng c th nm u mt (mt nh). on b mt c th nh, mang mt gen hay mt phn gen. V d: ngi b bnh bch huyt, nhim sc th 22 b mt on.
on nhim sc th ban u 1 4 5 6 7
(a) Mt on (2,3) 1 2 5 4 3 6 7
(b) o on (3,4,5) 1 2 3 4 5 6 4 5 6 7
(c) Lp on (4,5,6)
Hnh 3-4: S biu din s mt on (a), s o on (b) v s lp on (c) 2,- o on: L trng hp t bin xy ra, khi mt on nhim sc th quay 180. Lc u, on nhim sc th ny b t ra, sau quay 180, ri c ni li. sinh vt eucaryote, on b o c th cha tm ng hoc khng cha tm ng. Nu ch xy ra s o on, th cc gen c th ch b quay ngc m khng mt i. Trong trng hp o on xy ra t bo gii tnh km vi s trao i cho gia hai nhim sc th tng ng trong vng o on, th thng mt na sn phm ca gim phn s mt sc sng (khng th tinh c).
A A B A a a
B B b b
A A a a
B B
b b
A A C B A a a
C c C c
B B b b
A A a a
C c
B B
C c
b b
PHN II
Sinh hc phn t pht hin v hiu r c ch tc ng ca hng lot enzyme, nh s dng chng nh nhng cng c hu hiu trong vic ct ni v ghp cc gen. Cc enzyme s dng trong cng ngh di truyn c th chia lm bn nhm ln sau y: - Cc enzyme gii hn - Cc nuclease - Cc enzyme kt ni - Cc enzyme tng hp 4.1- CC ENZYME GII HN (RE-Rectriction Enzyme) 4.1.1- Hin tng gii hn v h thng hn ch - ci bin 4.1.1.1- Hin tng gii hn Khi nghin cu v s xm nhim ca thc khun th (phage) vo t bo vi khun, ngi ta nhn thy rng trong mt s trng hp, thc khun th khng th pht trin c trong t bo vi khun v b my di truyn ca chng b ph hu. Ni cch khc, cc vi khun ny khng thc khun th. Th nghim c th m t nh sau: Cho phage xm nhim hai chng vi khun A v vi khun B, cc vi khun ny c nui cy trong hai mi trng thch hp. Sau khi thu hi v phn tch DNA ca phage, ngi ta nhn thy: - chng A: Xut hin nhiu DNA ca phage cn nguyn vn nhng t bo ca vi khun b ph v (do s nhn ln ca phage trong t bo vi khun). - chng B: T bo vi khun khng b ph v nhng DNA phage b ct thnh nhng on c kch thc xc nh. Trong trng hp ny, DNA ca
Vy enzyme hn ch v enzyme ci bin c cng mt i tng nhn bit l chui nucleotide c hiu trong DNA ngoi lai v DNA ca t bo ch, nhm hn ch s sinh sn ca DNA ngoi lai v bo v DNA ca mnh. Tuy nhin, cng c mt s loi enzyme c c hai chc nng hn ch v ci bin. V d: Enzyme EcoRI vi chui ch l: 5----GAATTC-----3 3----CTTAAG-----5 4.1.2- Cch gi tn ca enzyme gii hn Tn gi ca enzyme gii hn thng c 3 hoc 4 ch xut pht t tn ca vi sinh vt m t , enzyme c xc nh v chit tch. - Ch ci u (vit hoa) l ch u ca tn ging ca vi khun t enzyme c trch li. - Ch th 2 v th 3 (vit thng) l ch u tn loi ca vi sinh vt. - i khi c ch th 4 ch chng sinh vt. - Ch s la m ch th t RE c pht hin (c th c nhiu RE c pht hin t mt chng). V d nh EcoRI - c xc nh u tin E. Coli v EcoRV - l enzyme th 5 cng c xc nh E. Coli. EcoRI: 5----GAATTC----3 3----CTTAAG----5 E: Ging Escherichia co: Loi coli R: Chng Ry 13 I: Enzyme c tch ln u tin
G T T C A A
A A C T T G
Ct u dnh (u lch): Ct bn ny v bn kia ca tm i xng to ra hai u lch nhau mt vi baz. Trong trng hp ny, cc u dnh b sung c th b bt cp tr li. Nh vy, khi cc DNA khc ngun nhng cng c cha trnh t nhn bit c hiu ca mt RE, sau khi b ct s c cc u dnh b sung ging nhau nn cc on DNA khc ngun c th ni li to ra nhng phn t lai. y l c s ca phng php to dng gen, mt phng php thc y s pht trin ca cng ngh di truyn. V d: EcoRI G A A T T C C T T A A G
A A T T G G
Mt RE c kh nng thao tc trn ton b chiu di ca mt phn t DNA. S lng on ct ph thuc vo s chui ch ca mt RE c trn
CGAT\CG
Ghi ch: Nhng enzyme c cng chui ch, enzyme no tm thy trc c trong ngoc ( - )
lm xc tc
- Nhit 37C - pH t 7,2 n 7,8 - Thi gian phn ng t 1 n 2 gi. Cc RE b c ch trong cc iu kin: nng EDTA cao qu hoc s c mt ca phnol (khi tch DNA cha loi ht). 4.1.5- ng dng ca RE trong cng ngh di truyn 4.1.5.1- Phn lp gen Cc RE cung cp mt phng php mi c hiu lc cho vic phn lp gen. V nguyn tc mt b gen DNA phc tp c th b ct thnh nhiu phn on, m t ngi ta c th phn lp mt phn on mang gen c hiu bng cch in di trn gel. Nhng bng in di DNA c hiu c th nghim cho gen nh nghin cu bng cch lai ha vi nhng bn sao phng x ca gen tinh ch t t bo bng nhng bin php thch hp. Gen ton b hoc mt phn ca n c th thu c nhng phn on nh hn bng cch ct on lin tip vi nhng RE khc. T ta c th phn lp c gen mong mun. V d, mun phn lp vng iu ha lac, u tin ct DNA cha gen lac bng Hind III v to nhiu phn on trong c mt on cha lac di 660bp. on ny c tch bng cch in di trn gel. Phn on thu c ct tip bng enzyme Hae III thnh on cha 174bp vn cn cha h thng
Nuclease (a)
UUHnh 4-1: Phn loi nuclease theo lin kt b ct 4.2.2- Mt s nuclease thng dng v ng dng ca n 4.2.2.1- DNase I L mt endonuclease c kh nng phn ct phn t DNA si n hoc si i sau cc baz pyrimidine to hn hp oligonucleotide c nhm phosphat u 5. Kh nng phn ct si n hoc si i trong phn t DNA ph thuc vo s c mt ca Mn
+2 +2
v Mg .
+2
- Khi c mt ca Mn , enzyme ny tn cng vo si i to vt ct u bng hay u dnh. - Khi c mt ca Mg , n tn cng vo mt si trn phn t DNA mt cch c lp. Cc DNase c s dng loi DNA ra khi dch chit RNA nhm lm tinh sch RNA. Ngoi ra, ngi ta cn dng to vt t ngay trn phn
+2
Enzyme ny c ng dng to cc cu trc mch n mt s vng trn phn t DNA sn xut mu d c trng cho tng mch hoc phi hp vi nuclease S1 to t bin mt on ti nhng vng c bit. 4.2.2.4- Enzyme ribonuclease ( RNase A v RNase H) RNase hin in mi ni, enzyme thng mi c trch ly t ty b. c trng ct lin kt phosphodiester ngay sau mt baz pyrimidine nh uracil v cytosine ca RNA mch n. RNase A bn nhit khng mt hot tnh 90C trong mt gi.
4.3.1- Ligase kt ni hoc hn hai mnh DNA hoc RNA ngi ta phi s dng enzyme ligase trong s c mt ca ATP. Khi to ra mt lin kt ester gia mt mnh cha 5 phosphat v mt mnh cha 3OH. Chng thng c s dng kt hp vi enzyme khc nh kinase v alkaline phosphatase. Thng thng, chp hai mnh u dnh d hn hai mnh c u phng. 4.3.1.1- Ecoli DNA ligase Enzyme ny c trch ly t E. Coli, ch c th xc tc ni hai mnh DNA c u so le. ng dng to DNA ti t hp trong k thut tch dng. 4.3.1.2- T4 DNA ligase Enzyme ny c trch t phage T4. C kh nng xc tc ni hai trnh t DNA u so le v c bit l hai trnh t u bng. Kh nng gn mnh hn 10 ln so vi ligase tch t E. Coli. c a chung trong k thut tch dng. 4.3.1.3- T4 RNA ligase Enzyme ny c trch t phage T4 , xm nhim E. Coli. C kh nng xc tc ni hai trnh t RNA bng lin kt phosphodiester. C cht ca n thng l nhng phn t nh nn c dng nh du phng x u 3 ca cc phn t RNA dng lm mu d phn t.
Mnh ci (DNA) ngoi lai b ct cng RE vi vector Vect b ct bng RE v sau khi kh nhm PO4 bng alkaline phosphatase
-3
OH
5 CH2 O Baz H OH H H
3
OH
OH OH Khe h OH OH 5
5
Khe h
UUHnh 4-2: Phn ng ni DNA ngoi lai vi vector kh nhm PO4-3 Alkaline phosphatase c ng dng : - Loi b nhm phosphate 5 trn trnh t DNA hoc RNA trc khi nh du phng x 5 ca chng bng P
32
lm mu d phn t lai.
- Loi b nhm phosphate 5 trn mt vector va mi b ct bi enzyme RE. Nhm trnh vector ny ng kn tr li, khin cho vic ci mnh DNA
ti
5.1- KHI NIM V VECTOR 5.1.1- S chuyn gen Vic nghin cu mt gen xc nh sinh vt eucaryote gp phi nhiu kh khn, v gen ch l trnh t nh nm lt trong ton b gen c kch thc ln. thu nhn lng gen tinh sch vi hm lng ln ngi ta phi chuyn v to dng gen . chuyn gen t t bo A (t bo cho) sang t bo B (t bo nhn) ch c th thc hin bng cch nh cc gen cn chuyn vo mt yu t trung gian c gi l on dn. Nhng on dn ny c kh nng hng dn, vn chuyn cc on gen cn nghin cu vo t bo nhn. on dn ny chnh l cc vector chuyn gen. 5.1.2- Vector Vector l phn t DNA nh (ngn) dng thng hoc dng vng, trong , ngi ta s ci mt mnh DNA (gen qu) cn nghin cu. Nhng mnh DNA c ci gi l on ci (insert) hoc DNA ngoi lai hoc DNA l. Cc phn t DNA nh ny thng l nhng thc khun th hoc cc plasmid m trong b gen ca chng c tn hiu cn thit cho chng ti bn, nhng chng li khng bit ti bn (sinh si ny n) mt mnh. Chng cn a vo trong cc t bo ch (v d nh t bo vi khun chng hn). 5.2- NHNG YU CU TI THIU CA MT VECTOR CHUYN GEN Vector phi c mt vng nhn bit i vi mt enzyme gii hn loi II. Vng ny s l vng ci lp mt DNA (gen cn nghin cu) c x l bi cng enzyme gii hn. Tht vy, mi mt RE to ra mt u so le ring, c kh nng gn vi mt on DNA mang u so le tng ng. Hn na, cc vng nhn bit ny thng c t vo gia cc gen ch th tin theo di
mRNA
Da vo ngun gc ngi ta phn ra: - Cc vector l nhng plasmid, - Cc vector l phage, - Cc vector lai nhn to nh: cosmid, bluescript. Da vo chc nng ngi ta phn ra: - Vector tch dng (c km theo s biu hin hoc khng biu hin ca protein - Hnh 5-1), - Vector biu hin (vector tng hp). 5.5.1- VECTOR CHUYN GEN L PLASMID Cc plasmid l nhng mu DNA nh, ngn, dng vng (khp kn), si i nm ngoi nhim sc th, c tm thy u tin trong t bo mt s vi khun. Chng sao chp c l nh mt s enzyme c mt trong t bo vi khun v khng ph thuc vo s sao chp nhim sc th vi khun. Ty cc kiu ca plasmid m s bn sao plasmid bi vi khun s khc nhau. Mt s plasmid ch c mt bn sao duy nht v chng t ti bn ch mt ln trong mi ln phn bo. Mt s khc c s bn sao ln v chng ti bn c nhiu ln trong mi chu k phn bo. Nhng plasmid c t 10 n 100 bn sao trong t bo ch c xem nh plasmid c bn sao cao. Plasmid khc c t 1 n 4 bn sao trong t bo ch, c xp vo nhm c bn sao thp. Trong sinh vt eucaryote, plasmid ch c trong t bo nm men. Mi plasmid u c mt chui m di truyn (sequence) mang chc mng t ti bn DNA. Nu khng c v tr khi u phin m (ori) ny, DNA khng th t ti lp trong t bo ch. Vi tnh cht t ti bn, plasmid l mt vector chuyn gen nhn dng DNA cn thit. Do kch thc nh nn plasmid ch cha rt t gen chn lc, thng c tnh chn lc l khng khng sinh. T khi c pht hin n nay, cc plasmid khng ngng c ci tin v ngy cng c c thm nhiu c tnh qu cho vic to dng.
Amp
pBR322
Ori
6 im nhn bit
Hnh 5-2: Cu to plasmid pBR322 pBR322 c kch thc 4.363bp v hai gen khng thuc, mt chng chu c ampicilline (ampR) v mt chng chu c tetracycline (tetR) C nhiu im nhn bit bi enzyme ct hn ch v trong s c nhiu im nhn bit nm trong gen khng khng sinh.
pUC18 pUC19
Operonlac
Hnh 5-3: Cu to plasmid pUC S hin din ca lacZ to thun li cho vector ti t hp bng cch quan st cc vi khun trn thch chn vi khun c kh nng tip nhn mt plasmid. S c mt ca gen khng ampicilline cho php pUC c tin hnh nui cy trn mi trng c ampicilline (Hnh 5-3). u im: Kch thc nh, d bin np vo t bo vi khun. Vng polylinker cho php gn xen bt k trnh t DNA l no, hoc c th cho php to dng on DNA c hai u dnh khc nhau m khng cn cht gn. 2,- Plasmid pGEM3 : (Hnh 5-4)
6
RN A RN
Gen Ap
Hind III
Hnh 5-4: Cu to plasmid pGEM3 (Gemini) Kch thc khong 3kb, mang gen khng ampicilline (AmpR) v vng polylineker gm 13 trnh t nhn bit bi 13 enzymee ct hn ch tng t nh vng polylineker ca pUC19 .
f 1 (-)
k h
i u
Ssp I 442
f 1 (+
)k
i u
Nae I 330
Am
Pvu I 2416
lacZ
T7
Vng polylinker SK
T3
Pvu II 977
Co l E1
kh
i u
Hnh 5-5: Cu to pBluescript SK (+/-) - Mt mnh lacZ u 5 ca gen ny c ci sn polylinker gm 21 vng gii hn: KpnI, ApaI, DraII, XhoI, AccI, HindII, SalI, ClaI, HindIII, EcoRV,
DNA
ui
DNA l
0kb
48,5kb
Phn trung tm
Hnh 5-7: Phage bin hnh Phn trung tm gia gen J v N khng cn thit cho s sinh sn ca phage c th c thay bng DNA l. Cc u mnh 5 v 3 u l u dnh. 3,- Ci mt mnh ca operon lacZ: Mc ch l chn ra phage ti t hp m em li kh nng phn bit bng mt cc phage c st nhp mt on ci vo trong b gen ca chng.
Br
5
O Cl Br
4 5 3
Enzyme -galactosidase
Ch2 OH O OH HO OH
OH Galactose
Hnh 5-8: C ch phn ng thy phn X-Gal bi enzyme -galactosidase Bt u t phage ngi ta cu to nn (bin hnh) phage gt11 l mt vector biu hin. Phage ny c ci vo gen lacZ mt DNA cn to
5 kb
Cosmid
ApR
Cos
Hnh 5-9: Cu to cosmid Trong t bo ch, n t nhn bn nh plasmid. Cho nn ngi ta nhn c nhng khun lc, ch khng phi a phn gii trn mt thch, thun li cho vic quan st. Vi nhng tin li trn, ngi ta dng cosmid tch dng t nhng gen ln to ngn hng genom (b gen). Nhng vi khun mang vector ny c kh nng chng chu vi mi trng c ampiciline. Tuy vy vic ng dng cosmid tch dng cng rt kh khn v vt v.
6.1- CNG NGH DNA TI T HP 6.1.1- DNA ti t hp 6.1.1.1- Khi nim 1,- DNA: DNA l ch vit tt ca axit 2-deoxyribonucleic, c nh sinh hc ngi Thy in Miescher tm ra vo nm 1869 trong nhn t bo bch cu (t bo m). u tin ng gi n l nuclein c ngha l hch nhn. Sau , ng pht hin ra n c bn cht axit v gi n l axit nucleic. Sau hn 80 nm cng vi s tranh ci ca nhiu nh khoa hc, n nm 1952, ngi ta mi cng nhn DNA l vt cht di truyn. DNA gm 3 thnh phn chnh: baz nit dng purine v pyrimidine (A,T,C,G), ng pentose (ng 5 carbon) v axit phosphoric (H3PO4). Ba thnh phn ny c t l 1:1:1 v chng lin kt vi nhau to thnh mt nucleotide:
Oh Ho P ch2 5 H H 3 Oh O O H A(t,c,g) H
Hnh 6-1: Cu to mt nucleotide Cu trc ca DNA c Watson-Crick khm ph ra. l chui xon kp cong nh nhng, c cu trc khng gian 3 chiu, gm hai si song song,
Vector
Hnh 6-2: M hnh biu din s to ra DNA ti t hp 6.1.1.2- Mc ch to DNA ti t hp DNA ti t hp c ch tc vi mc ch l thc hin mt qu trnh gi l s tch dng. Tch dng l s tch lp v thu nhn nhiu bn sao ng nht ca mt gen hay ca mt mnh on DNA. Tch dng c th c i km hoc khng c i km vi s biu hin protein. Nhng p dng ny ca DNA ti t hp dng thit lp cc ngn hng b gen, cDNA hoc tng hp protein, enzyme, hormone, ... 6.1.1.3- Nhng yu cu ca DNA ti t hp - DNA ti t hp phi t c nhng yu cu cn thit ca mt vector chuyn gen (xem Chng 4). - DNA ti t hp phi c hot tnh khi a vo t bo ch.
Bam HI:
G GATCC CCTAG G vt ct
a,- Ni u bng:
OH P 5
C C G G
+
5 P 3 OH
A T T A
OH P
C C G G
A T T A
P OH
DNA ligase
C C A T G G T A
b,- Ni u lch:
G C C T A G G A T C T A
Bt cp baz b sung
P OH 3 5
G G A T C T C C T A G A
G A T C T G C C T A G
3 P
DNA ligase
A
5 OH
DNA l
Aa
tt
Tt aa
Tt aa
Aatt TtAa
DNA ligase
a Tt
DnA ti t hp
tt Aa
a
aa Tt
DNA l (cDNA)
DNA ligase
DNA plasmid
Eco RI
Eco RI
DnA ti t hp
GGA T C C C C T A GG
CCC G C C T A GGGGG
GGGGGA T C C CCC G
Linker
Linker
DNA l
6.2- MT S PHNG PHP A DNA TI T HP VO T BO CH 6.2.1- Ha bin np Hin tng bin np l cha kha gip ta hiu bit c s phn t ca gen, cng l cng c thc hin cc thao tc to tnh di truyn ca vt sng. Theo Mandel v Higa cho thy rng, E. Coli tr nn rt d b bin np bi DNA ngoi lai khi cc t bo vi khun c x l trong mi trng c CaCl2 v trc c sc nhit 42C. Ha bin np l phng php s dng cht ha hc, to iu kin a vector ti t hp vo t bo ch. Qu trnh c thc hin theo hai buc sau: X l t bo ch trong dung dch CaCl2 nhit thp nhm thay i mng t bo v vector ti t hp vi t bo ch x l. Hiu sut ca phng php ha bin np ny vo khong 10 n 10 t bo bin np trn 1mg DNA ti t hp. Qua cc kt qu thc nghim, ngi ta thy rng, cc t bo pht trin pha sm n pha gia d c bin np hn. Nhng nghin cu sau ny cho thy vic x l t bo bng cc ion kim loi ha tr hai nh Mg , Mn v Ba cng cho kh nng bin np ln. Ngoi ra, hiu sut bin np cn ph thuc vo kch thc ca plasmid, plasmid cng nh th hiu sut bin np cng cao. 6.2.2- in bin np Nguyn tc: S dng dng in cao th cc b theo xung to l nh trn mng sinh hc ca t bo, to iu kin cho t bo hp th DNA ti t hp c d dng. Hiu sut: T 10 n 10 t bo bin np cho 1mg DNA ti t hp, tuy nhin, lng t bo bin np b cht nhiu c khi ln ti 70%. Hiu sut ca phng php ny ph thuc vo cc yu t sau: - mnh ca in trng tc ng khc nhau i vi cc loi t bo khc nhau,
9 10 +2 +2 +2 5 6
MT S PHNG PHP NGHIN CU TRONG CNG NGH DI TRUYN 7.1- CC PHNG PHP TCH CHIT AXIT NUCLEIC Mi nghin cu v ng dng ca cng ngh gen u c bt u t vic thu nhn mt lng axit nucleic tinh sch. Mi quan tn u tin ca k thut tch chit axit nucleic l thu nhn c cc phn t ny trng thi nguyn vn, khng b phn hy bi tc nhn c hc, tc nhn ha hc v enzyme nh RNase, DNase. 7.1.1- Phng php tch chit DNA vi khun DNA c kch thc ln, mi vic chit tch cn phi trnh mi tc nhn c hc, ho hc ti phn t DNA ny. Vic tch DNA t t bo vi khun c chia lm bn bc c bn: 7.1.1.1- Nui cy v thu sinh khi Ty tng loi vi khun m ngi nghin cu chun b mi trng v iu kin nui cy khc nhau nh nhit , pH, v iu kin dinh dng thch hp cho s pht trin ca vi khun. Tch t bo ra khi dch nui cy bng cch ly tm v lm sch t bo. Thng thng khong 1.000ml dch nui cy li tm v thu ly khong 10ml cn vi khun. 7.1.1.2- Ph v mng t bo v gii phng cc thnh phn bn trong Axt nucleic c gii phng ra khi mng t bo bng phng php ha hc v sinh hc thu dch chit t bo. Enzyme lysozyme l mt enzyme c trong lng trng trng hoc phage T4, c kh nng ph v thnh phn trng hp ca thnh t bo. EDTA (TrilonB) to phc vi Mg dng ha tan v lm v thnh t bo. ng thi EDTA ngn khng cho enzyme trong t bo phn hy DNA. Ngi ta cn c
+2
m-RNA
cDNA si kp
Hnh 7-1: S tng hp gen t mRNA 7.2- PHNG PHP NHN BN (PCR - Polymerase Chain Reaction) Phng php to dng invivo m chng ta cp trong Chng 6 tuy gii quyt v vn s lng, nhng i hi thao tc qu phc tp v thi gian qu di. Trong s ra i ca cc phng php khuch i (ti bn nhanh) invitro c chn lc, chng ta phi k n phng php PCR. Phng php PCR - phn ng dy chuyn nh hot ng ca enzyme DNA-polymerase - do K. Mulis cng cng s pht minh nm 1985, a li mt cuc cch mng trong di truyn hc phn t. y l phng php hon ton mi trong vic nghin cu, phn tch gen v h gen. Kh khn ln nht trc y trong vic phn tch gen l ch chng l nhng mc tiu n l v
3 5
5 3
Hnh 7-2: Cc bc thc hin phn ng PCR mt chu k 7.2.2.1- Bc 1 - Thc hin qa trnh bin tnh DNA bng nhit a DNA vo dung dch phn ng (gm cc thnh phn cn thit cho s sao chp), tng nhit ca dung dch ln ti 9098C, thi gian lu tng ng khong t 30s1 pht. Ti nhit ny, cc phn t DNA mch kp b tch ra (do lin kt hydr b t), to nn cc si n dng lm khun tng hp si mi.
Chu k 1
Ko di
Bin tnh
B sung mi
Chu k 2
Ko di
Bin tnh
B sung mi
Chu k 3
Chu k 4
Bin tnh B sung mi Ko di
Chu k 5
Mg ti u thc hin PCR t 150200M. Nng chun cho tng khon tng ng, phi c xc nh trong iu kin th nghim nht nh. Nc s dng cho phn ng PCR phi l nc tinh khit, khng cha bt k ion l no. Khng c cha cc enzyme ct hn ch v cc enzyme phn hy axit nucleic. Mi trng dung dch m phi n nh. 7.2.3.6- Thi gian v s lng chu k Qua nghin cu cho thy: tng thi gian cho mi bc ca mt chu k v ca chu k u vi cc chu k tip theo l khc nhau. Ngoi ra, thi gian cho mi phn ng cn ph thuc vo di ca on DNA cn nhn dng.
Hnh 7-4: K thut chuyn DNA t gel agarose ln mng lai Cui cng, ngi ta dng k thut phng x t ghi nh v cc phn t lai. Trong k thut ny, ngi ta t mt phim nhy cm vi tia x p st vo mng lai. Cc phn t lai c nh du phng x s tc ng ln phim v kt qu c th hin qua cc chm en trn phim (Hnh 7-4). Cc ng dng quan trng ca Sourthern blot: - Lp bn gii hn ca mt gen. - Pht hin cc a dng trnh t ca cng mt gen cc chng hay cc c th khc nhau qua s so snh bn gii hn ca chng. - Pht hin cc t bin mt on, t bin im hay ti t hp trn mt gen v chng lm thay i bn gii hn. 7.3.2- Phng php Northern blot Phng php lai Northern blot l phng php lai RNA ca t bo vi mu d DNA. Phng php ny c s dng xc nh kch thc v hm lng ca mt mRNA c trng trong mt hn hp RNA. V nguyn tc ging nh lai Southern blot, c tin hnh nh sau:
ACACTG
ACACT
ACAC
ACA
AC
A
+
Hnh 7-5: S gii trnh gel theo phng php ho hc V d, on mch n DNA nh du phng x P , u 5` nucleotide A c trnh t : 5`P ACACTG Sau khi x l bng phng php ha hc v ct mch n ni trn ta thu c cc phn on sau: - Kt qu nhm 1 ct ti G: P ACACT P ACACTG - Kt qu phn ng nhm 2 ct ti A hoc G: P AC P ACACTG P ACACT P ACACTG - Kt qu phn ng nhm 3 ct ti C hoc T: P A P ACA P ACACTG P ACAC P ACACTG
32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32 32
TGAGGTC
TGAGGT
TGAGG
TGAG
TGA
TG
5`- AGTCCAG-3` 3`- TCAGGTC-5` TCAdd TCAGGTC TCAGdd TCAGGdd TCAGGTC TCdd TCAGGTCdd TCAGGTC
- Kt qu phn ng loi G:
- Kt qu phn ng loi C:
- Kt qu phn ng loi T:
7.4.3- Phng php xc nh trnh t nucleotide bng my t ng Trong k thut ny, ngi ta khng nh du bng cc ng v phng x m bng ha cht (cc fluochrome). Mi loi ddNTP c nh du bng mt fluochrome c mu khc nhau. Nh vy, tt c cc oligonucleotide cng chm dt ti mt loi ddNTP s c cng mt mu. Sau khi in di trn gel polyacriamid, kt qu s c x l qua mt h thng vi tnh.