VNH3.TB3.

686

TON CU HO VN HO A TUYN
GS.TS. Ng c Thnh Vin Nghin cu Vn ha

1. Ton cu ho v ton cu ho vn ho Vn ton cu ho m mi dung c bn ca n l ton cu ho kinh t l mt iu hin nhin khng phi bn ci v nhiu hc gi a ra cc quan nim khc nhau. Chng hn, theo Wikipedia, Ton cu ho l khi nim v qu trnh a dng, phc tp ca nhng thay i v kinh t, x hi, cng ngh v vn ho, c xem nh s ph thuc ln nhau, s hi nhp v tng tc ngy cng tng gia ngi dn v cc doanh nghip nhng v tr kh xa nhau trn th gii1. Hay mt nh ngha khc ca U ban Chu u mang sc thi kinh t hn: Ton cu ho L mt qu trnh m thng qua th trng v sn xut nhiu nc khc nhau tr nn ngy cng ph thuc ln nhau do tnh nng ng ca vic bun bn hng ho v dch v cng nh do tnh nng ng ca s lu thng vn t bn v cng ngh2. Theo quan nim trnh by ca Wikipedia, th trong ton cu ho, ngoi yu t kinh t, x hi, cng ngh th c c vn ho na. Ni nh th cng c ngha, vn ho l mt nhn t hu c cu thnh ton cu ho. Tuy nhin ngy nay, ngoi khi nim v ton cu ho ni chung, m thc cht l ton cu ho v kinh t th c ton cu ho vn ho. Nu nh ton cu ho v kinh t l iu hin nhin, c nhiu ngi tha nhn th khi nim ton cu ho vn ho ang cn c nhiu kin khc nhau. Nu mt pha tha nhn c ton cu ho vn ho, th khng t ngi ph nhn s tn ti ca ton cu ho vn ho. y l cha k ngi ta bn bc nhiu n tc hi ca ton cu ho vn ho, phi chng n s lm mt i tnh a dng, lm thui cht bn sc, tnh c th vn ho ca cc quc gia, cc dn tc. Nh vy l trn phng din l lun, c ci gi l ton cu ho ni chung, trong c vn ho, nh l Wikipedia quan nim hay l c mt th ton cu ho vn ho bn cnh ton cu ho kinh t? Theo chng ti, khng th ph nhn yu t vn ho trong khi nim ton cu ho kinh t, tt nhin trong yu t ng lc v ch o l kinh t v cng ngh. Tuy nhin, do tnh c th v tnh c lp tng i ca vn ho, nn cng vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca ton cu ho kinh t th vn c qu trnh ton cu ho vn ho. Ton cu ho vn ho din ra gn song song vi ton cu ho ni chung, trn c s s tng cng ton cu ho v kinh t, trn c s tng cng mnh m ca cc thnh tu khoa hc

1 2

Wikipedia. Ton cu ho Trich qua: Nguyn Vn Dn (ch bin). Nhng vn ca ton cu ho kinh t. Nxb. KHXH. H., 2001

cng ngh, c bit l giao thng v vin thng, s tng cng giao lu nh hng v xch li gn nhau gia cc dn tc, cc quc gia, khin vn ho cc dn tc c nhiu c hi giao lu nh hng, c st, hc hi, chia s ln nhau. Trong qu trnh nh vy, mt mt vn ho cc dn tc va phong ph, a dng hn, mt khc cng khng loi tr s mt mt, thui cht ca cc nn vn ho, cc yu t vn ho li thi, khng cn sc sng cnh tranh. Nh vy, cng nh ton cu ho ni chung, m ct li ca n l ton cu ho kinh t, th ton cu ho vn ho cng l iu hin hu. Vn ch cn l ton cu ho vn ho nh th no, theo kiu no, mc no m thi? 2. T khu vc ho n quc t ho v ton cu ho Hin ti cng ang c nhng quan nim khc nhau v mi quan h gia khu vc ho, quc t ho vi ton cu ho. Mt s nh nghin cu, in hnh l Thomas L. Friedman, cho rng ton cu ho chia thnh ba thi k: Ton cu ho 1.0 t 1492, khi Clmb tm ra Chu M, ton cu ho 2.0 gn vi cch mng cng nghip v ton cu ho 3.0, t 2000 n nay3. C ngi cn y li ton cu ho sm hn 100 bng vic hnh thnh con ng t la gia phng ng v phng Ty trn b v trn bin 4. Theo chng ti, gia khu vc ho, quc t ho v ton cu ho tuy c mi quan h gn kt, nhng gia chng cng c s khc nhau. Nhn ton cu ho vi t cch l mt qu trnh lu di nh vy, cng c ngha trong n bao gm c qu trnh khu vc ho v quc t ho, coi khu vc ho v quc t ho l giai on m u, giai on pht trin thp ca qu trnh ton cu ho. Tuy nhin cng phi tha nhn rng, gia chng cng c s khc bit v cht, nht l gia khu vc ho v quc t ho vi ton cu ho. Trong ton cu ho khng ch l qu trnh li cun c nhn loi, hnh tinh vo qu trnh lin h v giao lu mnh m, m cn l qu trnh pht trin v cht, c bit l s hnh thnh ca cc tp on kinh t khng l xuyn quc gia, xuyn i lc v ngy cng c vai tr chi phi kinh t quc t. N chnh l sn phm ca nhn loi bc vo giai on hin i ho v hu hin i. Nh vy, d quan nim ton cu ho theo ngha nh th no th bn cht ca ton cu ho l mt qu trnh pht trin mang trong n bn cht ca vic xy dng x hi hin i ho hay hu hin i. Do vy, khi xem xt ton cu ho nh l mt xu hng pht trin th khng th khng quan tm ti thc cht ca x hi hin i v hu hin i. 3. Hin i ho l g ? T hin i ho n tuyn n hin i ho a tuyn ng nh nhn xt ca M. Knauft trong cng trnh Critically Modern5 quan nim hin i ho v tnh hin i l Nhng tng, cc thit ch gn lin vi s tin b v pht trin theo li phng Ty. Ngi ta cho rng, lc u khi nim hin i nh mt th mt, ch kht vng tr nn thi thng, cp nht, khin cho mt s cng ng sn sng t b cc gi tr truyn thng ca h, m trong quan nim, nhng ci i lp vi
3 4

Thomas L. Friedman. Th gii phng. Nxb. Tr. 2007 Nguyn Quang A. Vit Nam v ton cu ho. Lao ng cui tun, 10/12/2006 5 M. Knauft. Critically Modern. University Prees, 2002.

ci gi l truyn thng, c xp, hay t mnh xp vo hng dn hin i. Cng c b phn c dn b li ko vo qu trnh hin i ho mt cch khng t nguyn, thng qua cc d n pht trin do cc t chc quc t hay cc cng ty xuyn quc gia ti tr, do sc hp dn ca ch ngha tiu th. V sau, qu trnh hin i ho gn lin vi qu trnh cng nghip ho, th ho, vi ch ngha c nhn, s thnh t v li suy ngh theo kiu duy l Phng ty t bn ch ngha. V cng ging nh quan nim pht trin, hin i ho, tnh hin i (Modernity, dng theo s t) hm cha ni dung vt cht, k thut v kinh t, gn vi thit ch x hi mang nng tnh quan liu. Kt qu ca qu trnh ny l cc nc cng hin i ho, x hi cng mang tnh hin i bao nhiu th li cng ph thuc vo cc nc cng nghip hin i u - M by nhiu. Trong xu hng hin i ho theo m hnh kinh t, k thut phng Ty nh vy, th v phng din quan nim, ngi ta thng i lp gia ci truyn thng vi ci hin i, khin cho qu trnh pht trin ca mt x hi l s la chn gia truyn thng hay hin i. Cng khng t trng hp nh nc ta, trong quan nim x hi c s ng nht hin i ho vi phng Ty ho. T thp k 80 - 90 th k XX tr i, ngi ta nhn nhn li quan nim hin i ho, tnh hin i t nht trn hai phng din. Th nht, qu trnh hin i ho hay tnh hin i ca mt x hi khng ch hn hp trn bnh din kinh t, k thut hay nng v kinh t, k thut, m n cn bao gm c kha cnh con ngi, x hi v vn ho, tc l kha cnh ch th ca qu trnh hin i ho. l ai thc hin qu trnh hin i ho v hin i ho cho ai? T cng dn n phng din th hai, l c nhiu qu trnh hin i ho, c nhiu tnh hin i (modernities, dng theo s nhiu) ch khng phi ch c mt m hnh hin i ho, ch c mt tnh hin i theo m thc phng Ty. Cng vi n, trn bnh din quan nim, truyn thng v hin i hay tnh truyn thng v tnh hin i khng phi l cc thc th tch ri, m n quyn ln vo nhau v th hin trong mi hin tng x hi, vn ho ng i. Trong s thay i mang tnh bc ngot y ca quan nim hin i ho v tnh hin i, chng ta thy dn hin ln ci nn tng vn ho ca hin i ho, ca tnh hin i. T ch coi qu trnh hin i ho mang nng tnh khch th, tc coi trng kha cnh phng tin vt cht, k thut v kinh t, m thng l xut pht t m thc phng Ty t bn ch ngha, nhiu khi mang tnh p t, ng ho cng bc, ngi ta cng ngy cng nhn r vai tr ca ch th ca hin i ho, l vai tr ca con ngi, ca x hi, m con ngi v x hi y khng phi l con ngi v x hi chung chung, m l con ngi v x hi thuc v cc dn tc, cc quc gia, cc a phng vi cc truyn thng, cc im mnh v yu khc nhau. Chnh xut pht t gc ch th hay ni cch khc, t gc con ngi v vn ho ca hin i ho m m hnh v qu trnh hin i ho cng mang tnh a dng, cng nh tnh hin i ca mt x hi cng mang tnh a dng. Ngi ta dn chuyn khi nim hin i ho, tnh hin i t dng s t (Modernity) sang s nhiu (Modernities).

T vic phn tch cc qu trnh hin i ho v tnh hin i theo hng a dng ho, cc nh nghin cu cng cng ngy cng nhn ra vai tr ca nhng c th dn tc, quc gia, c th a phng i vi s pht trin ni chung v qu trnh hin i ho ni ring. Th gii trong th k XX chng kin hai xu hng pht trin mang bn cht khc nhau, tuy nhin c im chung l mang tnh nht lot v p t. l xu hng Phng ty ho T bn ch ngha i vi th gii, th hin qua ch ngha trung tm chu u (Europcentrism) v ch ngha t do M. Mt xu hng khc ca phong tro Cng sn th gii mang nng tnh nht lot, p t, duy ch. Hai xu hng ny u coi nh tnh c th x hi v vn ho trong pht trin v hin i ho, do vy hiu qu ca qu trnh ny u b hn ch, thm ch tht bi. Thc ra, trong pht trin ni chung v hin i ho ni ring, vic tm ra xu hng, quy lut l rt cn thit, n m bo cho s pht trin y hp quy lut, khng ra ngoi qu o s pht trin nhn loi. Tuy nhin, pht trin nh th no, bng cch no th li ph thuc nhiu vo tnh c th ca tng quc gia, a phng v dn tc. T tt yu dn n nhiu m hnh pht trin, nhiu m hnh hin i ho, ph hp vi c th ca tng nc, tng dn tc, a phng, khc phc tnh trng n tuyn, nht lot v p t nh va qua6. 4. T hin i ho a tuyn n ton cu ho a tuyn Mt thuc tnh c bn ca vn ho l n c kh nng t chia s, hc hi, giao lu, nh hng ln nhau gia cc cng ng. Mi pht minh, sng to vn xut pht t mt ni, nhng chng nhanh chng truyn b, lan to n cc vng khc. Chnh v l , giao lu nh hng vn ho t xa xa ng vai tr l ng lc thc y s pht trin khng ch ca bn thn vn ho m cn c x hi na. Dn tc, quc gia no ng kn, bit lp, chi t giao lu nh hng th trc sau u dn n suy thoi, lc hu. Qu trnh giao lu nh hng pht trin dn dn trong phm vi khu vc, ri m rng ra gia cc khu vc v ngy nay, trong mi trng cng nghip ho, hin i ho mnh m to c hi cho qu trnh giao lu nh hng vn ho trn phm vi ton cu. l quy lut tt yu khng th o ngc. Cng ging nh ln sng hin i ho trc nhng nm 80 th k XX, y l qu trnh ton cu ho n tuyn, m khng t ngi bc trn b mt tht ca xu hng ny l M ho hay u - M ho, mt th ch ngha thc dn mi ca cc nc giu c mun bc lt, ng ho cc nc km pht trin hay ang pht trin Chu , Chu Phi v M Latin nhm bin cc nc, cc dn tc ny tr thnh ci sn sau, thnh khu vc chu s ph thuc vo cc cc quc gia ln u - M. Chnh v thy c b mt tht , nhiu phong tro u tranh phn i ton cu ho v ang n ra ngay trung tm ca cc nc pht trin nht, ni ang ng vai tr khng ch v li dng qu trnh ton cu ho ny.

Ng c Thnh. Vn ho vng v phn vng vn ho Vit Nam. Nxb. KHXH. H Ni, 2004. Sc thi vn ho a

phng v tc ngi trong chin lc pht trin t nc. Nxb. KHXH. H., 1998. Vai tr ca vn ho a phng vi s pht trin x hi - Vn ho truyn thng cc tnh bc Trung B, Nxb. KHXH. H., 1997.

 y ny sinh mt nghch l l, mt bn, qu trnh ton cu ho l xu hng tt yu ca con ng pht trin nhn loi, s to c hi pht trin cho cc quc gia, dn tc, cn bn kia l cc nc t bn, cc tp on xuyn quc gia ang li dng xu hng ton cu ho lm giu trn s bc lt cc nc th gii th ba km pht trin. Trc nghch l , vn khng phi l chng li ton cu ho, m l chng li ton cu ho n tuyn, tc qu trnh u - M ho th gii. Mun th phi thc hin ton cu ho a tuyn. Vy ton cu ho a tuyn l g ? l qu trnh ca nhng thay i kinh t, x hi, cng ngh v vn ho din ra trong mi quan h a chiu, hi nhp v tng tc ln nhau gia cc quc gia, cc dn tc cc vng lnh th khc nhau trn th gii, to nn ng lc v thi c thc y s pht trin ca tt c cc nc v cc dn tc. Ton cu ho a tuyn cn l mt cuc u tranh gia mt bn l nhng k, nhng th lc li dng ton cu ho mu li ring v bc lt cc dn tc, cn bn l s hi nhp, tng tc thc s v li ch ca mi dn tc v s bnh ng chung. Trn thc t, s hp tc v u tranh v ang din ra trn mi din n mang tnh quc t, t t chc cao nht l Lin Hp Quc, UNESCO n cc t chc kinh t, ti chnh quc t, nh WTO, WB, IMF, cc khi nc EU, ASIAN... Tt nhin cuc u tranh ny khng cn sc gia cc nc giu u - M v cc nc ngho, tuy nhin, nu cc t chc quc t xy dng c cc th ch hp l th s bt bnh ng cng s c khc phc v c hi pht trin cng s n vi cc nc ang v km pht trin. Tt nhin, ton cu ho vn ho a tuyn ph thuc nhiu vo ton cu ho kinh t, tuy nhin, vn ho vn c nt c th v c con ng i ring ca mnh. l qu trnh giao lu nh hng vn ho mnh m gia cc dn tc, cc quc gia trn c s bo tn nhng bn sc vn ho ring ca mnh. Ton cu ho vn ho a tuyn thc cht l qu trnh quc t ho i sng vn ho cc dn tc v dn tc ho i sng vn ho quc t. Ton cu ho vn ho a tuyn chng li qu trnh li dng ton cu ho ng ho vn ho th gii ca vn ho u - M, nht l vn ho M, m phi l qu trnh giao lu nh hng vn ho a phng, a chiu, trong , mt mt, mi dn tc tip thu i sng vn ho cc nc, cc dn tc khc lm giu cho vn ho ca mnh; v mt khc, ng gp nhng nt c o vn ho ca mnh vo kho tng ti sn chung ca nhn loi. Hai qu trnh din ra song song v tng tc ln nhau, ci n lm tin cho s tn ti v pht trin ca ci kia. Lch s pht trin vn ho nhn loi cho thy, mt khi xu hng quc t ho mnh m e do s mt cn ca vn ho dn tc, th i trng li l qu trnh gn gi bn sc dn tc mt cch mnh m hn. Vi li, vn ho l qu trnh pht trin khng ngng ngh, ton cu ho c th san bng, lm mt i nhiu nt c th dn tc, a phng, nhng trn ci nn chung mi s ny sinh tnh a dng mi. Vi vn ho khng bao gi ch l ci n nht, ci ng nht, m mi quc gia, dn tc, a phng s bit lm giu, lm a dng vn ho ca mnh trn ci nn chung ca nhn loi. Bi v suy cho cng ci a dng mi l ci bn cht ca vn ha, cn vn ho th cn a dng, th gii vn ho khng bao gi l th gii phng. Vn ho ca mi dn tc, quc gia va rt a dng v mu sc va nhiu tng bc. Thc t cho thy, hin tng ton cu ho vn ho hin nay din ra trn mt s lnh vc ca
5

i sng, nh h t tng, i sng tn gio, nhiu tn gio th gii, nh Kit gio (Tin lnh, Cng gio), Pht gio, o Hi u c xu hng vn ln thnh tn gio mang tnh ton cu. c bit, ton cu din ra si ng trn cc lnh vc truyn thng (bo ch, internet, truyn hnh, pht thanh...), vui chi gii tr (m nhc, th thao, tr chi...), du lch, li sng, phng tin sng (n, mc, , i li...). Trong cc tng lp vn ho chu nh hng ton cu ho sm nht v mnh m nht l vn ho i chng, lin quan ti truyn thng, li sng, vui chi gii tr, du lch, tr chi, m thc, n mc...Nh vy l qu trnh ton cu ho vn ho khng phi l u khp, nht lot. y l cha k, xu hng ton cu ho vn ho li c cc khu vc, cc quc gia, dn tc tu theo truyn thng vn ho ca mnh m tip nhn ton cu ho mt cch khc nhau, thm ch khng loi tr s ty chay, chng li ton cu ho v ang din ra mt s ni, trong mt s tng lp x hi. Con ngi l bnh ng, cc nn vn ho l bnh ng, khng c vn ho cao thp, siu ng hay thp hn, tuy nhin, nh tng din ra hng my nghn nm nay, cc nn vn ho trn hnh tinh khng phi bao gi cng ng vai tr nh nhau. Thi vn minh c i v trung c, r rng vn minh Hy La gi vai tr ch lu trong s pht trin vn minh Chu u, cng nh vy, phng ng, vn minh i Cp, n , Trung Hoa...cng tng ng vai tr nh vy trong vn minh cc nc phng ng. Ngy nay, vi s hnh thnh cc nn vn minh hin i v hu hin i, th cc trung tm vn minh hin i nh Ty u, Bc M, Nga, Nht Bn, Trung Quc v ang l cc a cc trong th gii hin i v cng ng vai tr ch lu ca qu trnh ton cu ho ni chung v ton cu ho vn ho ni ring. Tuy nhin, iu khng c ngha l cc trung tm ny c th p t ln ton b th gii cc m hnh vn ho ca mnh. Chnh trn cc dng ch lu cng vi cc phn cn li ca nhn loi s to nn s thng nht v a dng mi ca vn ho ton cu ho. Vit Nam mi hi nhp vi quc t t nhng nm thp nin 90 ti nay, tuy nhin, Vit Nam gia nhp vo qu trnh khu vc ho, quc t ho t rt lu i. - T sau cng nguyn, ging nh nhiu quc gia c i ng Nam , cc quc gia c i nc ta (Vn Lang - u Lc, Chmpa, Ph Nam) tham gia vo qu trnh hi nhp khu vc, mt bn vi vn ho ng m vn minh Trung Hoa l trung tm, mt bn l vn ho n . Qu trnh hi nhp khu vc ny l nhn t ngoi sinh rt quan trng gp phn thc y qu trnh hnh thnh v pht trin cc nn vn minh Vit Nam v ng Nam . - T th k XVI vi qu trnh bnh trng ca ch ngha thc dn phng Ty, hu ht cc quc gia ng Nam , trong c Vit Nam u tr thnh thuc a ca ch ngha thc dn, nh Php, Anh, Ty Ban Nha, B o Nha. T y, v phng din kinh t, x hi v vn ho din ra qu trnh giao lu vn ho ng - Ty, mt qu trnh mang tnh quc t ho su sc.. Vi qu trnh quc t ho ny, Vit Nam v cc nc ng Nam i vo qu trnh cng nghip ho, hin i ho cng vi n l s thng li ca phong tro dn tc, xy dng cc nh nc dn tc hin i. Vit Nam, giai on t 1945 n 1975, vi
6

t cch l thnh vin ca cc nc trong phe XHCN th qu trnh quc t ho tip tc din ra vi tnh cht v quy m khc vi giai on trc. Thng qua hai ln hi nhp khu vc v hi nhp quc t nh vy, con ngi v vn ho Vit Nam, tuy trong mt hon cnh bt li, b mt c lp, nhng ch ng hi nhp v t cng nn vn ho ca mnh, ti luyn bn sc v bn lnh vn ho, sau mi ln hi nhp, nn vn ho Vit Nam khng nhng khng b ng ho m li cng phong ph, giu bn sc hn, t m vn ln khi phc li nn c lp ca dn tc mnh. Ln ny, trong ln sng ton cu ho, d c s khc bit v cht so vi hai ln hi nhp khu vc v hi nhp quc t trc, nhng b li Vit Nam l mt quc gia c lp, c v th trn trng quc t, chng ta hon ton c th tin tng t nc ta s vng vng v ch ng hi nhp trong xu hng ton cu ho v nn vn ho Vit Nam s pht trin v m bn sc hn.

TI LIU THAM KHO 1. Wikipedia. Ton cu ho. 2. Nguyn Vn Dn. Nhng vn ca ton cu ho kinh t. Nxb. KHXH. H., 2001 3. Thomas L. Friedman. Th gii phng. Nxb. Tr. 2007
4.

Nguyn Quang A. Vit Nam v ton cu ho. Lao ng cui tun, 10/12/20065.

5. M. Knauft. Critically Modern. University Prees, 2002.

6.

Ng c Thnh. Vn ho vng v phn vng vn ho Vit Nam. Nxb. KHXH. H Ni, 2004. Sc thi vn ho a phng v tc ngi trong chin lc pht trin t nc. Nxb. KHXH. H., 1998. Vai tr ca vn ho a phng vi s pht trin x hi - Vn ho truyn thng cc tnh bc Trung B, Nxb. KHXH. H., 1997...