TRNG I HC NNG LM HU D N HP TC VIT NAM H LAN

BI GING

NNG LM KT HP

Ngi bin son: L Quang Vnh

Hu, 08/2009

MC LC
Bi 1: M u 1.1. Cc vn trong pht trin nng thn min ni 1.2. Pht trin nng lm kt hp l mt phng thc qun l s dng t bn vng Bi 2: Nguyn l v nng lm kt hp 2.1. Khi nim v nng lm kt hp 2.2. c im ca h thng nng lm kt hp Bi 3: Phn loi cc h thng nng lm kt hp 3.1. Quan im v nguyn tc phn loi cc h thng nng lm kt hp 3.2. Phn loi cc h thng nng lm kt hp Bi 4: Vai tr ca thnh phn cy lu nm v rng trong cc h thng nng lm kt hp 4.1.Vai tr ca cy lu nm trong cc h thng nng lm kt hp 4.2. Vai tr ca rng trong cc h thng nng lm kt hp Bi 5: Cc h thng nng lm kt hp truyn thng 5.1. Khi nim 5.2. Cc h thng nng lm kt hp truyn thng Bi 6: : Cc h thng nng lm kt hp ci tin 6.1. Gii thiu v cc h thng nng lm kt hp ci tin 6.2. Cc h thng nng lm kt hp ci tin Bi 7: K thut bo tn t v nc 7.1. S cn thit ca vic bo tn t v nc 7.2. Xi mn v cc yu t chi phi n xi mn t 7.3. S dng mt s bin php k thut kim sot xi mn Bi 8: Pht trin k thut nng lm kt hp c s tham gia 8.1. M t im, chn on v thit k k thut NLKH c s tham gia 8.2. Thc hin cc hot ng nghin cu NLKH c s tham gia

Trang

1 1 3 7 7 8 11 11 11 15 15 19 23 23 23 32 32 32 43 43 43 45 54 54 56

Bi 1. M U 1.1. Cc vn trong pht trin nng thn min ni

1.1.1. Tnh a dng v sinh thi - nhn vn ca khu vc nng thn v min ni a dng v a hnh-t ai-tiu kh hu: S bin i mnh v a hnh dn n bin ng ln v t ai v tiu kh hu c trn nhng phm vi nh. a dng sinh hc: H ng thc vt phong ph v a dng. Thc vt bao gm rt nhiu loi v dng sng khc nhau. a dng v dn tc v vn ha: Min ni Vit Nam l a bn sinh sng ca hn 1/3 dn s c nc thuc 54 dn tc khc nhau. Mi dn tc c cc c im vn ho c th (Jamieson v cng s, 1998). a dng v cc h thng canh tc truyn thng: S a dng v iu kin t nhin (iu kin lp a v sinh cnh) v x hi to nn s a dng v h thng canh tc truyn thng nng thn min ni. Cc kin thc k thut v qun l truyn thng trong s dng t v canh tc ca ngi dn nng thn min ni rt a dng, c th nghim, chn lc v pht trin qua nhiu th k. Nng thn v min ni chu nh hng ca nhiu yu t kinh t x hi rt phc tp: Bn cnh cc c im phc tp v t nhin nh a hnh, tiu kh hu, t ai v sinh hc, trong nhng thp k gn y khu vc nng thn min ni ang gnh chu s tc ng ca nhiu nhn t kinh t x hi nh p lc v dn s, s bin ng v chnh sch v kinh t th trng, s du nhp cc yu t vn ha, x hi t bn ngoi, v.v. dn n ng thi/din bin ti nguyn sinh thi/ nhn vn rt phc tp, to ra nhng tr ngi v thch thc ln cho qun l/s dng bn vng v c hiu qu ngun ti nguyn Tnh a dng v sinh thi nhn vn ca khu vc nng thn min ni l mt trong nhng c s a dng ha cc h thng s dng t, cng nh pht trin cc h thng s dng ti nguyn tng hp. Tuy nhin, y cng l thch thc ln cho cc nh qun l, nh lp chnh sch do yu cu phi hnh thnh v pht trin tng h thng qun l s dng t, cc h thng canh tc ph hp cho tng iu kin sinh thi nhn vn c th. 1.1.2. Nhng thay i tc ng n pht trin bn vng nng thn min ni S gia tng p lc dn s gy ra cc vn bc xc v t canh tc v an ton lng thc, v sc p ln ti nguyn thin nhin min ni Theo nh Sm (1995), tc tng dn s min ni Vit Nam bin ng trong khong 2,5% - 3,5% trong khi tc bnh qun ca c nc di mc ny nhiu. Tnh trng ny mt phn ch yu do phong tro di dn t do t cc khu vc ng bng qu ng c ln cc vng i ni, c bit l cc tnh khu vc Ty Nguyn. Dn s tng trong iu kin khan him t c tim nng nng nghip min ni dn n bnh qun t canh tc u ngi gim. Tuy min ni Vit Nam c xem l khu vc dn c tha tht vi mt bnh qun 75 ngi/km2 nhng bnh qun din tch t canh tc u ngi rt thp (vo khong 1200 - 1500 m2 /ngi) (FAO v IIRR, 1995), trong khi mc t canh tc p ng nhu cu lng thc ti thiu l 2000m2 /ngi. Trong lc kh nng tng din tch la nc - l h thng sn xut ng cc c nng sut cao v n nh nht Vit Nam - khu vc min ni rt hn ch, ch din ra cc khu vc phn tn nh hp c th ti tiu c. V vy c th ni rng mt dn s ang tin gn n hoc thm ch vt qu kh nng chu ng ca t ai phn ln khu vc min ni (Jamieson v cng s, 1998). S gia tng dn s to ra p lc ln ln ti nguyn thin nhin min ni l rng, t v ngun nc, lm cc ngun ti nguyn qu gi ny suy gim nhanh chng. S suy thoi v ti nguyn thin nhin v mi trng - S suy gim nhanh chng ti nguyn rng: che ph rng c nc gim t t 43,0% vo 1943 xung 32,1% nm 1980, 27,2% nm 1990 sau tng dn ln 28,1% nm 1995 1

ri t n 33,2% nm 1999, 38% nm 2006. Mc d che ph tng, nhng phn ln che ph ny nh vo din tch rng trng, din tch rng t nhin th rt t. Cch y 50 nm, rng t nhin bao ph phn ln khu vc i ni nhng trong nhng nm gn y gim xung di 20% phn ln khu vc i ni pha Bc, thm ch c ni gim cn 10% nh khu vc min ni vng Ty Bc. Cc din tch rng cn li phn ln l rng ngho kit, tr lng g thp v him c loi cy c gi tr kinh t. - S suy thoi ca t ai: S suy thoi ca t ai l iu d thy khp min ni Vit Nam. Do thiu rng che ph, xi mn t v ra tri cht dinh dng din ra mnh lm gim mu m ca t. Canh tc nng ry vn l phng thc canh tc truyn thng ca cc dn tc min ni, t ra kh ph hp trong iu kin mt dn c khi . Hnh 1.1: Rng b tn thng Trong nhng thp k gn y, do p lc dn s v s suy gim din tch rng, giai on canh tc ko di hn v giai on b ha b rt ngn li, dn n s suy gim lin tc ca ph t v c di pht trin mnh. Kt qu dn n gim nng sut cy trng mt cch nhanh chng. - S suy gim v a dng sinh hc: Nhiu loi ng thc vt b bin mt hoc tr nn khan him. Nn ph rng, vic pht trin trng rng thun loi v nng nghip c canh lm suy gim a dng sinh hc, trong ch yu bao gm a dng di truyn, a dng chng loi v a dng v h sinh thi . Tnh trng i ngho: Vo nm 2004, khi GDP bnh qun ca c nc l 364 USD th min ni pha Bc ch l 250 USD v Ty Nguyn l 290 USD. Rt nhiu ni min ni c thu nhp bnh qun u ngi di 100 USD/nm. T l h ngho i bnh qun c nc l 24%, trong khi min ni pha Bc chim 43% v Ty Nguyn l 32 %. Tnh trng i ngho khng ch th hin thu nhp thp m cn khng m bo cc nhu cu c bn khc nh gio dc, y t, thng tin vn ha x hi, v.v. S pht trin theo cc m hnh canh tc rp khun, p t v ph thuc vo bn ngoi: Tri ngc vi iu kin a dng v sinh thi- nhn vn v s phong ph v kin thc canh tc truyn thng min ni, cc chng trnh pht trin min ni ca chnh ph thng thc hin theo cc "m hnh" qun l k thut ng b, hnh thnh theo cch ngh ca ngi vng ng bng. Cc nh nng nghip v lm nghip c o to chnh thng thng c nh kin v s lc hu ca cc phng thc sn xut truyn thng, hay ngh n vic tng cng thc hin php lut nh nc v p t cc m hnh k thut sn xut t bn ngoi hn l hnh thnh cc v pht trin cc h thng qun l k thut thch ng, phi hp gia kin thc bn a v k thut mi ph hp vi cc iu kin c th ca nng dn v thc y pht huy tnh t ch ca h trong qun l ti nguyn (Hong Hu Ci, 1999). Chnh iu ny lm gim hiu qu v tc dng ca nhiu cc chng trnh pht trin min ni mc d c u t rt ln. Xu hng kt hp gia lm nghip, nng nghip v cc ngnh khc trong s dng ti nguyn thin nhin v pht trin kinh t: Khi nim t nng nghip, t lm nghip mt cch thun ty v tch bit theo quan nim trc y a tr nn khng cn ph hp nhiu khu vc dn c min ni. Pht trin s dng t thun nng hoc thun lm bc

l nhiu hn ch ln, chng hn canh tc thun nng trn t dc cho nng sut thp v khng n dnh trong khi pht trin thun lm li c kh khn v nhu cu lng thc trc mt. Thc tin sn xut xut hin cc phng thc s dng t tng hp, c s an xen gia nng nghip, lm nghip v thy sn.

1.1.3. Nhng thch thc i vi pht trin bn vng nng thn min ni
a)Khi nim v pht trin bn vng nng thn v min ni Pht trin nng nghip v nng thn bn vng l qun l v bo tn cc ngun ti nguyn thin nhin v nh hng cc thay i k thut v nh ch nhm m bo tho mn cc nhu cu ca con ngi ca cc th h hin ti v trong tng lai. l s pht trin m bo bo tn t, nc v cc ngun gen ng thc vt, chng xung cp v mi trng, ph hp v k thut, kh thi v kinh t v c x hi chp nhn (FAO, 1995). Ni mt cch n gin hn, pht trin bn vng chnh l vic s dng ti nguyn p ng c cc nhu cu v sn xut ca th h hin ti, trong khi vn bo tn c ngun ti nguyn cn cho nhu cu ca cc th h tng lai. b) Nhng thch thc Nh vy, bi cnh thay i trn cho thy mt nhu cu v cng l mt thch thc ln cho pht trin bn vng nng thn v min ni l Hnh thnh v pht trin cc phng thc qun l s dng ti nguyn thin nhin (bao gm rng, t v nc) mt cch tng hp trong c s dung ha gia cc li ch v kinh t v bo tn ti nguyn mi trng Qun l v s dng t i ni c hiu qu Qun l v s dng t m bo tnh cng bng Hnh thnh v pht trin h thng qun l s dng t c s chp chp nhn ca ngi dn v cc nhm i tng c lin quan khc Nng lm kt hp l mt phng thc s dng t tng hp gia lm nghip vi cc ngnh nng nghip (bao gm c chn nui) v thy sn, c nhiu u im v ngha v bo v ti nguyn mi trng, pht trin kinh t x hi c cng nhn rng ri trn khp th gii.

1.2. Pht trin nng lm kt hp l phng thc qun l s dng t bn vng

1.2.1. Li ch ca nng lm kt hp Cc li ch m nng lm kt hp c th mang li rt a dng, tuy nhin c th chia thnh 2 nhm: nhm cc li ch trc tip cho i sng cng ng v nhm cc li ch gin tip cho cng ng v x hi. a) Cc li ch trc tip ca nng lm kt hp Cung cp lng thc v thc phm: Nhiu m hnh nng lm kt hp c hnh thnh v pht trin nhm vo mc ch sn xut nhiu loi lng thc thc phm, c gi tr dinh dng cao p ng nhu cu ca h gia nh. in hnh l h thng VAC c pht trin rng ri nhiu vng nng thn nc ta. u im ca cc h thng nng lm kt hp l c kh nng to ra sn phm lng thc v thc phm a dng trn mt din tch t m khng yu cu u vo ln. Cc sn phm t cy thn g: Vic kt hp cy thn g trn nng tri c th to ra nhiu sn phm nh g, ci, tinh du, v.v. p ng nhu cu v nguyn vt liu cho h gia nh.

 To vic lm: Nng lm kt hp gm nhiu thnh phn canh tc a dng c tc dng thu ht lao ng, to thm ngnh ngh ph cho nng dn. Tng thu nhp nng h: Vi s phong ph v sn phm u ra v t i hi v u vo, cc h thng nng lm kt hp d c kh nng em li thu nhp cao cho h gia nh Gim ri ro trong sn xut v tng mc an ton lng thc: Nh c cu trc phc tp, a dng c thit k nhm lm tng cc quan h tng h (c li) gia cc thnh phn trong h thng, cc h thng nng lm kt hp thng c tnh n nh cao trc cc bin ng bt li v iu kin t nhin (nh dch su bnh, hn hn, v.v.). S a dng v loi sn phm u ra cng gp phn gim ri ro v th trng v gi cho nng h. p lc dn s gia tng Khai hoang nhiu din tch rng hn sn xut thm lng thc

Mu thun trong qun l v s dng t Pht trin Nng Lm kt hp

t rng cn c bo v ti to li rng, chng li canh tc nng ry khng bn vng

Trng xen hoa mu v cy lu nm ti a ha sc sn xut trong iu kin ti nguyn khan him

Chiu hng sn xut a dng

Cy lu nm v hoa mu c qun l tng hp ti u ha vic bo v t v nc, trong khi vn tha mn nhu

Hnh1.2: Mu thun gia trng trt v lm nghip trong iu kin tng p lc dn s n n s pht trin k thut nng lm kt hp a dng vng cao ( Kuo, 1977) 1.2.2. Cc li ch ca nng lm kt hp trong vic bo v ti nguyn thin nhin v mi trng Nng lm kt hp trong bo tn ti nguyn t v nc: Cc h thng nng lm kt hp - nu c thit k v qun l thch hp - s c kh nng: gim dng chy b mt, hn ch xi mn t; duy tr mn, ci thin l tnh ca t, pht huy chu trnh tun hon dinh dng lm tng hiu qu s dng dinh dng ca cy trng v vt nui. Nh vy, lm gia tng ph ca t, tng hiu qu s dng t v gim sc p ca dn s gia tng ln ti nguyn t (Young, 1997). Ngoi ra, trong cc h thng nng lm kt hp do hiu qu s dng cht dinh dng ca cy trng cao nn lm gim nhu cu bn phn ha hc, v th gim nguy c nhim cc ngun nc ngm (Young, 1997). Nng lm kt hp trong bo tn ti nguyn rng v a dng sinh hc: Thng qua vic cung cp mt phn lm sn cho nng h, nng lm kt hp c th lm gim tc khai thc lm sn t rng t nhin. Mt khc, nng lm kt hp l phng thc tn dng t c hiu qu nn lm gim nhu cu m rng t nng nghip bng khai 4

hoang rng. Chnh v vy m canh tc nng lm kt hp s lm gim sc p ca con ngi vo rng t nhin, gim tc ph rng (Young, 1997). Cc h nng dn qua canh tc theo phng thc ny s dn dn nhn thc c vai tr ca cy thn g trong vic bo v t, nc v s c i mi v kin thc, thi c li cho cng tc bo tn ti nguyn rng. Vic phi hp cc loi cy thn g vo nng tri tn dng khng gian ca h thng trong sn xut lm tng tnh a dng sinh hc phm vi nng tri v cnh quan. Chnh v cc li ch ny m nng lm kt hp thng c ch trng pht trin trong cng tc qun l vng m xung quanh cc khu bo tn thin nhin v bo tn ngun gen. Nng lm kt hp v vic lm gim hiu ng nh knh: Nhiu nh nghin cu gi rng s pht trin nng lm kt hp trn qui m ln c th lm gim kh CO2 v cc loi kh gy hiu ng nh knh khc (Dixon, 1995, 1996; Schroeder, 1994). Cc c ch ca tc ng ny c th l: s ng ha kh CO2 ca cy thn g trn nng tri; gia tng lng cacbon trong t v gim nn ph rng (Young, 1997). 1.2.3. Ti m nng v trin vng pht trin nng lm kt hp Vit Nam S a dng v sinh thi mi trng Vit Nam to iu kin cho vic p dng cc h thng NLKH: l s dng v iu kin lp a (t ai, a hnh v tiu kh hu) v a dng sinh hc (cnh quan v h sinh thi, loi v cc bin b di truyn di loi) S phong ph v a dng v cc kin thc k thut bn a v nng lm kt hp: S kt hp gia cy rng, hoa mu v vt nui trong s dng t Vit Nam c nng dn ca cc cng ng dn tc cc vng khc nhau trong c nc p dng t lu v s l c s vng chc cho pht trin ci tin cc h thng NLKH Nhu cu pht trin nng lm kt hp ca nhn dn: Di p lc ca dn s gia tng, vic thm canh t ai, ng thi s dng t mt cch tng hp ly ngn nui di, cn i gia sn xut v phng h v nng cao c mc sng l nguyn vng v nhu cu ca nng dn Vit Nam Chnh sch ca ng v Nh nc v vic h tr, u tin pht trin nng lm kt hp: Cc chnh sch giao t, khon rng; Cc chng trnh ph xanh t trng i ni trc, trng 5 triu ha rng, ng canh nh c v n nh i sng ca ng bo cc dn tc min ni ... to ra ng lc thc y vic p dng cc k thut NLKH S quan tm u t cho nghin cu v pht trin nng lm kt hp trn th gii: l s to iu kin cho cn b k thut c nghin cu v hc tp thm v lnh vc NLKH p dng cc nc ln cn v trong nc, ng thi phn no cung cp cc thng tin cn thit v NLKH gip cc nh lp chnh sch lu pht trin Cu hi tho lun 1. Phn tch hin trng s dng t min ni Vit Nam theo cc tiu ch: Tnh hiu qu, tnh bn vng v tnh cng bng ? 2. Xc nh v phn tch cc nguyn nhn khch quan v ch quan dn n s khng bn vng, km hiu qu v thiu cng bng trong s dng ti nguyn t min ni Vit Nam 3. Cc bin php chin lc tng tnh bn vng v hiu qu trong s dng t min ni 4. Phn tch tim nng, c hi v cc vn thch thc pht trin nng lm kt hp ?

Bi 2. KHI NIM V C IM CA H THNG NNG LM KT HP 2.1. Cc khi nim v Nng lm kt hp

Nng Lm Kt Hp l mt lnh vc khoa hc mi c xut vo thp nin 1960 bi King (1969). Qua nhiu nm, nhiu khi nim khc nhau c pht trin din t hiu bit r hn v NLKH. Sau y l mt s khi nim khc nhau c pht trin cho n hin nay: Nng lm kt hp l mt h thng qun l t vng bn lm gia tng sc sn xut tng th ca t ai, phi hp sn xut cc loi hoa mu (k c cy trng lu nm), cy rng v/hay vi gia sc cng lc hay k tip nhau trn mt din tch t, v p dng cc k thut canh tc tng ng vi cc iu kin vn ha x hi ca dn c a phng (Bene v cc cng s, 1977) Nng lm kt hp l mt h thng qun l t ai trong cc sn phm ca rng v trng trt c sn xut cng lc hay k tip nhau trn cc din tch t thch hp to ra cc li ch kinh t, x hi v sinh thi cho cng ng dn c ti a phng (PCARRD, 1979). Nng lm kt hp l tn chung ca nhng h thng s dng t trong cc cy lu nm (cy g, cy bi, c, tre, hay cy n qu, cy cng nghip...) c trng c suy tnh trn cng mt n v din tch qui hoch t vi hoa mu v/hoc vi vt nui di dng xen theo khng gian hay theo thi gian. Trong cc h thng Nng Lm Kt Hp c mi tc ng h tng qua li v c mt sinh thi ln kinh t gia cc thnh phn ca chng (Lundgren v Raintree, 1983). Xem hnh trang thy r s phi hp ca 3 thnh phn trn. Nng lm kt hp l mt h thng s dng t trong phi hp cy lu nm vi hoa mu v/hay vt nui mt cch thch hp vi iu kin sinh thi v x hi, theo hnh thc phi hp khng gian v thi gian, gia tng sc sn xut tng th ca thc vt trng v vt nui mt cch vng bn trn mt n v din tch t, c bit trong cc tnh hung c k thut thp v trn cc vng t kh khn (Nair, 1987). Cc khi nim trn n gin m t NLKH nh l mt lot cc hng dn cho mt s s dng t lin tc. Tuy nhin, NLKH nh l mt k thut v khoa hc c pht trin thnh mt iu g khc hn l cc hng dn. Ngy nay n c xem nh l mt ngnh ngh v mt cch tip cn v s dng t trong phi hp s a dng ca qun l ti nguyn t nhin mt cch bn vng. Trong n lc nh ngha NLKH theo ngha tng th v mang m tnh sinh thi mi trng hn, Leaky (1996) m t n nh l cc h thng qun l ti nguyn t c s trn c tnh sinh thi v nng ng nh vo s phi hp cy trng lu nm vo nng tri hay ng c lm a dng v bn vng s sn xut gip gia tng cc li ch v x hi, kinh t v mi trng ca cc nng tri nh. Vo nm 1997, Trung Tm Quc T Nghin Cu v NLKH (gi tt l ICRAF) xem xt li khi nim NLKH v pht trin n rng hn nh l mt h thng s dng t gii hn trong cc nng tri. Ngy nay n c nh ngha nh l mt h thng qun l ti nguyn t c s trn c tnh sinh thi v nng ng nh vo s phi hp cy trng lu nm vo nng tri hay ng c lm a dng v bn vng s sn xut cho gia tng cc li ch v x hi,

kinh t v mi trng ca cc mc nng tri khc nhau t kinh t h nh n "kinh t trang tri". Mt cch n gin, ICRAF xem "Nng Lm kt hp l trng cy trn nng tri" v nh ngha n nh l mt h thng qun l ti nguyn t nhin nng ng v ly yu t sinh thi lm chnh, qua cy c phi hp trng trn nng tri v vo h sinh thi nng nghip lm a dng v bn vng sc sn xut gia tng cc li ch kinh t, x hi v sinh thi cho ngi canh tc cc mc khc nhau.

Hnh 2.1: Gin 3 vng trn cy lu nm, hoa mu, v vt nui trong mt h thng Nng lm kt hp

2.2. Cc c im ca Nng Lm Kt Hp
2.2.1. Cc c im nhn bit mt h thng nng lm kt hp
Vi nh ngha trn ca ICRAF, mt h canh tc s dng t c gi l nng lm kt hp c cc c im sau y: - K thut nng lm thng bao gm hai hoc nhiu hn hai loi thc vt (hay thc vt v ng vt) trong t nht phi c mt loi thn g a nin. - C t nht hai hay nhiu hn sn phm t h thng. - Chu k sn xut thng di hn l mt nm . - a dng hn v sinh thi (cu trc v nhim v) v v kinh t so vi canh tc c canh. - Cn phi c mt mi quan h h tng c ngha gia thnh phn cy thn g v thnh phn khc. Trong cc h thng Nng lm kt hp s hin din ca cc mi quan h h tng bao gm v sinh thi v kinh t gia cc thnh phn ca h thng l c im c bn.

2.2.2. Cc c im chnh ca h thng nng lm kt hp

Theo Nair (1987), cc c im mu cht ca h thng nng lm kt hp c a s cc nh khoa hc chp nhn nh sau:

- N l tn chung ch cc h thng s dng t bao gm vic trng cc cy lu nm kt hp vi hoa mu v/hay gia sc trn cng mt n v din tch; - Phi hp gia s sn xut cc loi sn phm vi vic bo tn cc ngun ti nguyn c bn ca h thng; - Ch trng s dng cc loi cy a phng, a dng; - H thng c bit thch hp cho iu kin hon cnh d b thoi ha v u t thp; - N quan tm nhiu hn v cc gi tr dn sinh x hi so vi cc h thng s dng t khc. - Cu trc v chc nng ca h thng th phong ph a dng hn so vi canh tc c canh. Tm li Nng lm kt hp vi s phi hp c suy tnh gia cc thnh phn khc nhau ca n mang n cho cc h thng sn sut nng nghip cc im chnh sau: - To nn mt h thng qun l t ai bn vng; - Gia tng nng sut v dch v trn mt n v din tch sn xut; - Sp xp hoa mu canh tc ph hp gia nhiu thnh phn cy lu nm, hoa mu v/hay vt nui theo khng gian v thi gian trn cng mt din tch t; - ng gp vo pht trin cho cc cng ng dn c v cc mt dn sinh, kinh t v hon cnh sinh thi m vn tng thch vi cc c im vn ha, x hi ca h; v - K thut ca n mang m nt bo tn sinh thi mi trng.

2.2.3. Cc c im ca h thng Nng lm kt hp ph hp

Mt h thng Nng lm kt hp ph hp khi hi cc iu kin sau y: C sc sn xut cao: - Sn xut cc li ch trc tip nh lng thc, thc n gia sc, cht t, si, g c ct v xy dng, cc sn phm khc nh chai, m, nha, du thc vt, thuc tr bnh thc vt, vv.. - Sn xut cc li ch gin tip hay "dch v" nh bo tn t v nc (xi mn t, vt liu t t, vv..), ci to ph ca t (phn hu c, phn xanh, bm dng cht t tng t su, phn hy v chuyn ha dng cht), ci thin iu kin tiu kh hu (bng phng h, che bng), lm hng cy xanh, vv. - Gia tng thu nhp ca nng dn Mang tnh bn vng - p dng cc chin thut bo tn t v nc bo m sc sn xut lu di. - i hi c vi hnh thc h tr trong k thut chuyn giao bo m s tip nhn cc k thut bo tn c bit i vi cc nng dn ang mc canh tc t cung t cp (Th d cc ng c v quyn s dng, canh tc trn t, cc h tr v k thut v tn dng, vv.). Mc chp nhn ca nng dn - K thut phi ph hp vi vn ha/chp nhn c (tng thch vi phong tc, tp qun, tn ngng ca nng dn) - bo m s chp nhn cao, nng dn phi c tham gia trc tip vo lp k hoch, thit k v thc hin cc h thng Nng lm kt hp. 8

2.3. Vai tr ca Nng lm kt hp

C hi ng gp quan trng ca nng lm kt hp c t trn hai c s sau:

2.3.1. Hon cnh t nhin

Nng lm kt hp da vo cc li ch ca rng v cy lu nm i vi t v mi trng nh: - Bo tn v ci thin t ai - Bo tn nc - Ci thin iu kin tiu kh hu - Cc li ch khc.

2.3.2. Dn sinh kinh t

Nng lm kt hp ly tin h tr cc iu kin dn sinh kinh t ca nng dn ngho v khng c t canh tc vng cao. H l nhm i tng thiu ti nguyn v h tr, tht nghip v thng b y canh tc cc vng t ai cn ci. Do vy, Nng lm kt hp tp trung gii quyt: - Cng n vic lm - Ngun nguyn liu cho tiu th cng nghip - Ngun lng thc, nng lng (g ci), thc n cho gia sc, vv., v - Ngun vt liu xy nh, nng tri, vv. Cu hi tho lun 1. Ti sao k thut nng lm kt hp l cn thit cho pht trin nng thn min ni Vit Nam? 2. Cc c im nh gi mt h thng canh tc i ni l mt h thng nng lm kt hp?

Bi 3. PHN LOI CC H THNG NNG LM KT HP 3.1. Quan im v nguyn tc phn loi cc h thng Nng lm kt hp
Nng lm kt hp nh c khi nim trn l mt lnh vc khoa hc mi t c s trn cc hiu bit v pht trin ring bit ti mi vng, v da vo cc nghin cu nhm b sung thm thnh cc h thng mi. V th, nhiu tc gi c gng phn loi cc m hnh nng lm khc nhau vo mt bng sp xp thng nht. Nair, 1989 tng kt cc c im ca phng thc nng lm v nu ra mt s nguyn tc t c s cho phn loi nh sau: - C s cu trc: da trn cu trc ca cc thnh phn, bao gm s phi hp khng gian ca cc thnh phn cy g, s phn chia theo tng thng ng ca cc thnh phn hn giao vi nhau v s phi hp theo thi gian khc nhau. - C s chc nng: da trn chc nng ch yu hay vai tr ca cc thnh phn trong h thng, ch yu l thnh phn thn g (th d nhim v sn xut nh l sn xut thc phm, thc n gia sc, ci cht t hay nhim v phng h chng hn nh ai cn gi, rng phng h chng ct bay, bo v t chng xi mn ,bo v vng u ngun nc, bo dng t ai). - C s kinh t x hi: da trn cc mc u t vo qun l nng tri (thp hay cao) hay cng hay tm mc ca s qun tr v mc ch thng mi (t cung t cp, sn xut hng ha hay c hai). - C s sinh thi: da vo iu kin sinh thi v s tng thch sinh thi ca cc h thng do nhn nh rng mt vi loi h thng thch hp hn cho mt s vng sinh thi nh vng kh hn, bn kh hn, nhit i m, vv. Cc nguyn tc phn loi trn r rng c quan h ln nhau, chng hn nh cc nguyn tc da vo cu trc tng v da vo chc nng thng c t lm c s phn chia h thng, cn cc nguyn tc khc nh l dn sinh kinh t, vng sinh thi c s dng lm nn tng chia cc nhm theo mc ch.

3.2. Phn loi cc h thng Nng Lm kt hp

Da trn c s phn lai cc h thng v k thut Nng lm kt hp ca Nair a ra nm 1989 (Bng 3.1), c th phn loi cc h thng NLKH trn th gii nh sau:

3.2.1. Phn loi theo cu trc ca h thng

a/ Da trn tnh cht ca cc thnh phn Trong h thng nng lm in hnh c ba thnh phn chnh l : cy thn g, cy hoa mu v vt nui. N dn n s phn loi sau y: - Phng thc kt hp cy lu nm v hoa mu (v d h Nng Lm c s phi hp hoa mu v cy hay bi a nin ) - Phng thc kt hp cy lu nm, ng c v gia sc (v d h Lm v ng c c s phi hp ng c, chn nui vi rng cy lu nm).

10

- Phng thc kt hp hoa mu, ng c gia sc v cy lu nm (V d h Nng Lm v ng c). - Cc phng thc kt hp khc (v d cc h thng nui ong vi cy lu nm v hoa mu, kt hp thu sn v rng trng ngp mn, phn) b/ Da trn s sp xp ca cc thnh phn - Theo khng gian + H thng hn giao dy (th d nh h thng vn nh) +H thng hn giao tha ( nh h thng cy trn ng c) + H thng xen theo vng hay bng ( canh tc xen theo bng) - Theo thi gian + Song hnh c i sng + Song hnh giai on u + Trng nhau mt giai on + Tch bit nhau + Trng nhau nhiu giai on

3.2.2. Phn loi theo chc nng ca cc h thng

Cc h thng nng lm kt hp c th c cc chc nng nh: 1. Sn xut (sn xut mt hay nhiu sn phm t cung t cp hay sn xut hng ho): Lng thc , thc n gia sc, g, cht t, cc loi sn phm khc 2. Phng h ( che chn v bo v cc h thng sn xut khc): ai cn gi, ai phng h, bo v t, ci to t, che bng (cho hoa mu, gia sc v con ngi), ci to tiu kh hu (kt hp gia ai cn gi vi cy che bng) 3. Kt hp gia sn xut v phng h.

3.2.3. Phn nhm theo vng sinh thi

Cc h thng Nng Lm kt hp c th c phn chia tu theo tng vng sinh thi khc nhau. Nhiu h thng c th c cu to v sp xp cc thnh phn ging nhau nhng c phn loi khc do chng c b tr cc hon cnh sinh thi khc nhau nh vng i ni, vng cao, vng thp, vng kh, vng ngp nc, kh hu v t ai khc nhau. V d: H thng VAC c pht trin khp Vit Nam nhng chng ta c th phn bit VAC vng ni hay ng bng, min Bc, Ty Nguyn hay ng bng sng Cu Long vv...

3.2.4. Phn nhm theo tnh trng dn sinh kinh t

Cc h thng nng lm kt hp c th c phn chia theo tnh trng v mc tiu ca sn xut nh: Sn xut hng ha: khi m h thng cho u ra l cc sn phm khc nhau bn ra th trng ly li T cung t cp: khi h thng s dng t sn xut cung cp cc sn phm dng trong gia nh nh tha mn cc nhu cu v lng thc thc phm cho nng h. Trung gian c hai th: h thng sn xut tha mn c nhu cu ti ch ca nng h v sn xut hng ha cho th trng.

11

Hn na cc yu t dn sinh x hi v vn ho cng n nh nhng nt ring l cho tng h thng k thut Nng Lm kt hp. Ti mt a im ng nht v cc yu t t nhin, sinh thi, mt k thut nh VAC c th c phn bit khc nhau do c p dng bi tnh trng kinh t (giu, trung bnh hay ngho) ca nng h hoc do cc nhm dn khc nhau ( dn tc t ngi a phng, ngi Kinh ng bng, ngi di c cc vng khc vv...)

Hnh 3.1: Gin phn loi theo cu to cc thnh phn

Cu hi tho lun 3. Trnh by quan im v nguyn tc phn loi cc h thng NLKH trn th gii ? 4. Nu s khc bit khi phn loi cc h thng nng lm kt hp? 5. Yu t dn sinh kinh t x hi ca mt a im chi phi n s xp loi mt h thng nng lm kt hp nh th no?

12

Bi 4. VAI TR CA CY LU NM V RNG TRONG CC H THNG NNG LM KT HP

4.1. Vai tr ca cy lu nm trong cc h thng nng lm kt hp
4.1.1. Chc nng phng h ca cy lu nm
4.1.1.1. Cy gip phc hi v lu gi ph ca t Phn hp dn ca k thut nng lm kt hp c tm thy trong kh nng ca cy trng lu nm i vi lu gi v phc hi ph ca t ai qua cc nh hng n l, ha tnh v chu trnh cht dinh dng ca t. a/ nh hng n l tnh ca t t di cy lu nm c khuynh hng pht trin cu trc n nh v gi nc tt do cht hu c t vt rng v r r mc ca cy (Young, 1987). Nair (1987) trong bi tng hp cc h thng s dng t nhau cp rng s dn nhp cy lu nm trng vo nng tri cho kt qu l l tnh t c ci to tt hn v thm nc, kh nng gi nc, cu trc, v ch nhit. Tuy nhin, lu rng t c cc ci thin trn, t cn thi gian tc ng lu di ca cy. Th d kt qu nghin cu chng t rng kh nng gi nc ca t gia tng vi t c trng cy Albizzia albida so vi khng trng (Felker, 1976). Cc th nghim khc chng t rng cy A. albida Sahel v Prosopis cineraria Rajasthan, n lm gia tng hm lng st ca t di tn cc cy ny (Jung, 1966; Mann v Saxena, 1980 c trch dn bi Sanchez, 1987). b/ nh hng n ha tnh ca t - Gi gn c cht hu c trong t: Cy lu nm thng c nh gi l lm gia tng hay t nht l gi gn c lng cht hu c trong t (Young, 1986 c ch dn bi Sanchez, 1987). Mt s gia tng hm lng cht hu c trong t s l nn tng cho s ci to ph t trong k thut nng lm kt hp (Avery, 1988). Hin tng ny c gii thch ch yu do lng vt rng trn khng v s r mc ca h r cy di t (Young, 1987). Mt th nghim ca Kellman (1979) v nh hng ca cc loi cy lu nm vng trng kh Savanna Belize trn t litisols b phong ha mnh v ngho cht dinh dng chng t nh hng ny ca cy i vi ha tnh ca t. Bng di y chng t rng t di cy trng Byrsohima sp. c hm lng cht hu c cao hn so vi ngoi trng trng. Mt th nghim tng t khc c tin hnh India pht hin rng hm lng carbon hu c t di tn cy Prosopis sp. cao hn so vi vng k cn khng c cy (Singh v Lal, 1969). - Tng thm vo t cc cht dinh dng: iu ny khin cn lu vai tr ca cc cy h u c nh m. Mt cch tng qut, cy lu nm ng gp cc cht dinh dng vo t ch yu thng qua vt rng ca chng (Nair, 1984). Trong mt th nghim so snh t di rng cy Byrsohima sp. v t trng bi, kt qu phn tch cho thy do s ng gp ca vt rng m t di rng cy trn c hm lng cc cht Ca, K, Mg, Na, v phn trm lng baz gia tng cao hn so vi t trng c bi. Kellman (1978) cng chng t rng cc dinh dng Ca, Mg, K, Na, PO4 v N gia tng khi kho st t vng di tn rng t cc vng trng tri xung quanh. Tng t nh vy Singh v Lal, 1969 13

cng c kt qu v tng s N, P, v K cao hn di tn cy so vi cc vng trng tri xung quanh. Juo v Lal (1977) c trch bi Sanchez (1987) so snh cc nh hng ca h thng hu canh dng cy keo du so vi cy bi hoang d trn t Alfisol Ty Nigeria v mt s ch tiu ha tnh ca t. Sau 3 nm, trong cy keo du c ct xn hng nm lm cht t v bi dng cho t, t hu canh vi cy keo du cho kh nng hon chuyn cng nh mc trao i ca cc cation Ca++ v K+ cao khi so snh vi t hu canh bng cy c bi hoang di. Nghin cu ca Beer (1988), cho thy: Cy lu nm cn c tc dng b sung m qua l rng v l cnh c rong ta hng nm . V d nh cy Erythrina poeppiana, lng cnh ri, l rng li khong 270 kg N, 60 kg P v 150 kg K/ha/nm). Khamyong (1990), nghin cu cc h thng Nng Lm kt hp (c ph ch + cy che bng) b tr trn ng phn thu vng ni pha Bc Thi Lan, sau 4 nm cho thy vn c ph ch khng c cy che bng, lng m ch tng ln 9,39 kg N, cn cc vn c cy che bng lng m tng ln trong khong t 26,83 kg - 38,71 kg N/ha/nm. Cc kh nng khc mang n s b sung cht dinh dng cho t c nghin cu v tng hp thnh ti liu bao gm s c nh m ca cc cy h u v s cng sinh ca nm mycorrhizae vi r cy (Young, 1987). Th d, mt rng thun loi cy Leucaena leucocephala Philippin c ct ta lin tc sau thi gian t 8 n 12 tun c th cho 10 n 24 tn / ha phn xanh tng ng vi 70 n 500 kg N/ha (Vergara, 1982). Cc loi cy h u thng c cc nh khoa hc nng lm lu tm nh l mt loi cy ph hp trng trong h thng. iu ny ch yu do vai tr c nh m (Nair, 1984). Felker (1978) cng xc nh rng cy Acacia albida trng vi m v u phng ti Ty Phi c nh 21 kg N/ha/nm, trong khi cy Prosopis tamarugo Chi L trn t ph sa mn c nh n 198 kg N/ha/nm (Pak v cng s 1977). Trong th nghim ca Kellman c dn chng trn, tc gi quan st thy rng mc cht dinh dng t quanh gc cy (Byrsohima sp.) c th t c bng v ngay c cao hn mc ca cc vng rng trng kh k cn. Do cc cy mc trng thng khng c h r su, nn nhiu gi thuyt gii thch rng hp thu cht dinh dng ha tan trong lng nc ma l ngun chnh cung cp cht dinh dng cho cy sinh trng. Lin h vi iu ny, Brunig v Sander (1984) cng cho rng nhng lp a t ngho cht dinh dng cc nhp lng cht dinh dng t nc ma tr nn rt ngha cho cy. - Lm cho chu trnh cht dinh dng tr nn hu hiu hn qua cc hin tng cng sinh ca vi khun Rhizobium vi r cy h u, bm cht dinh dng tng su ln t mt, v sn xut phn xanh. Mt gi thuyt khc v li ch ca k thut nng lm i vi s ci to t l chu trnh chuyn ha hu hiu ca cc cht dinh dng trong h thng. Cc c ch quan trng cn ch l : s s dng cc cy c nh m h u, hin tng "bm" cht dinh dng tng t su ln lp t mt ca cy lu nm v vic dng phn xanh trong canh tc. Vai tr ca cc cy h u c nh m c nghin cu t lu. S s dng cc cy h u lm gia tng ph nhiu ca t c chng t bi nhiu th nghim ca Young, 1987; Vergara, 1982. Nhiu tc gi cng nhn mnh n tim nng ca cc loi cy ny trong cc h thng nng lm kt hp. m t do trong khng kh c c nh thnh m hu dng nh cc loi cy h u v cc loi vi sinh vt c nh m. Cc cht m ny s cu to sinh khi ca thc vt v s tr li cho t qua vt rng v r b phn

14

hy cung cp dinh dng li cho cc loi thc vt khc. C ch quan trng khc l hin tng bm cht dinh dng ln hay di chuyn cht dinh dng t tng t su ln lp t mt ( Avery, 1987; Young, 1987). Hin tng ny gii thch rng cy c h r su c th hp thu cht dinh dng b ra tri xung su v chuyn chng thnh hu hiu tng t mt thng qua vt rng cho cc loi hoa mu c r cn (nng). Tuy vy, cn lu rng cha c kt qu th nghim gii thch cn k hin tng ny mt cch khoa hc (1987). Mt s hoi nghi c Avery, 1987 tng kt nh sau: - Khng phi tt c cc cy lu nm u c r su hn c hay cc loi cy tng thp, - iu kin ca rng t nhin v rng trng c th khc so vi tng c th cy, - Hin tng ny c th c ngha khi cy c trng qua mt thi gian di. C ch sau cng v phn xanh c cp nhiu trong cc h thng trng xen hoa mu vi cy bi h u hay k thut SALT s c gii thiu chi tit trong cc chng sau. 4.1.1.2. Cy ngn chn xi mn t v ci thin bo tn nc Bng 4.1: Mc xi mn ca cc phng thc s dng t khc nhau ( Theo Ohigbo v Lal, 1977) MC XI MN ( tn / ha) a im Thng Volta Senegal B bin Ng Abidijar dc (%) 0,5 1,2 4,8 7,0 Lng ma (mm) 850 1200 1200 2100 Rng 0,1 0,2 0,1 0,1 Hoa mu 0,6 - 0,8 7,30 1,76 90,00 t trng 10 - 20 21,3 18,3 108 - 170

Bo tn t v nc l mi quan tm chnh cho vng cao Vit Nam v cc nc nhit i khc. Vai tr ca cy trong vic bo tn nc v kim sot xi mn l mt trong cc li ch ca cy lu nm khin phi phi hp trng cy vo nng tri (Nair, 1987). Nhiu th nghim so snh cc vng c tn cy che khc nhau trn cc din tch canh tc v ngi ta pht hin rng lng xi mn t v nc chy trn mt t s gim nhiu di tn rng. Nghin cu ca Kellman (1969) Mindanao chng t rng t di tn rng ch b mt i 0.25gam t/ngy so vi 3,2gam/ngy ca t c canh cy bp. Tng t nh vy, th nghim ni Makiling ti Los Banos chng t rng t rng th sinh c t l xi mn thp nht trong khi t lm ry c lng xi mn cao nht (Pacardo v Samson, 1986). 4.1.1.3. Cy ci to tiu kh hu trong cc vn nng lm kt hp Cy lu nm ci to tiu kh hu nh vo nh hng che chn ca tn cy, gim lng bc thot hi nc, cung cp cht hu c cho t, ci thin thm nc ca t, vv. V vy cy thng c trng h tr to bng che thch hp cho hoa mu v cc cy trng khc. Vn tc gi cao c th gy ra nhiu tc hi cho hoa mu. Bn cnh cc thit hi c gii, gi mnh s dn n bc hi nhiu to nn cc khng hong thiu nc cho cy hoa 15

mu, nht l cc vng kh. Cy c th lm gim vn tc gi do to nn cc hng ro chn gi. 4.1.1.4. Cy lm hng ro sng vng nng thn cy hng ro sng quanh nng tri, vn nh .

Hnh 4.1: Chu trnh hon tr cht dinh dng v kh nng kim sot chng xi mn trong mt h thng trng xen theo bng. Kang v Wilson (1987)

Hnh 4.2: Cc tin trnh m cy lu nm c th ci thin c iu kin t. Young 16 (1989)

4.1.2. Chc nng sn xut ca cy lu nm

Mc d chc nng ch yu ca cy lu nm trong h thng nng lm l kh nng bo tn hon cnh sinh thi, cy lu nm cng cung cp nhiu sn phm kinh t c gi tr nh: - G, g x, g lm bt giy v g ci, - Tri cy n c, - L cy lm thc n cho gia sc, - Nha v m dng trong cng nghip, - Thuc cha bnh sinh hc, - Thuc cha bnh cho ngi v gia sc, - Thc phm cho ngi v gia sc, - cc sn phm khc nh cht nhum, trang tr, Cc sn phm ca cy c gi tr c bit quan trng i vi nng dn sng vng cao c tnh trng sn xut t cung t cp.

4.2. Vai tr ca rng trong cc h thng nng lm kt hp

Nh cc khi nim v nng lm kt hp nu, thnh phn rng khng nht thit hin din trong tt c cc h thng nng lm kt hp v thnh phn cy lu nm hin din cng mang cc vai tr tng t nh ca rng. Chng c th l rng da hay cc bng cy bi lu nm dc theo cc ng ng mc ch khng nht thit lc no cng phi l rng t nhin.

4.2.1. Vai tr bo v sinh thi ca rng

4.2.1.1. S m phng cu trc v vai tr ca rng t nhin Mt nghin cu v h thng nng lm kt hp Philippin bi Olofson (1993) nu ra mt cu to m ng ta gi l cu to m phng thay th rng t nhin (AFS: Alternative Forest- like Structure). y l cu to ca nhng h thng nng lm m phng cu to ca rng t nhin. ng ta nu cc tnh cht ca cc h thng trn nh sau: - Ch tiu a dng sinh hc cao; - Nhiu tng tn ; - Chu trnh cht dinh dng kn v nhanh; - Din th t nhin theo tng m (patch succession) - C s cng hng gia cc h thng "nng lm ging rng t nhin" vi cc h sinh thi rng t nhin xung quanh. H thng l rng nh ca dn Ifugao Philippin (woodlot) l mt th d in hnh ca c tnh ny ni m cy g, tre, my v cy thuc v.v. c trng chung vi nhau. S a dng ca n c lc phong ph hn c rng t nhin. K thut c gng m phng theo cc c tnh ca rng t nhin c c im ni bt v mt sinh thi mi trng. Thc t, c nhiu trng hp h thng bn vng do c c h tr phi hp ln nhau, thch ng, v a dng nht l khi xen ni tip vi h sinh thi rng t nhin ti ch vi cc h canh tc nng lm (Oldeman,1983). Hn na, c ngh rng h sinh thi t nhin c th c vn dng lm c s chn lc xy dng cc k thut nng lm kt hp t cc kt qu nghin cu v kiu rng trong cc tp on thc vt sng lin kt h tr vi nhau, hoc ly h sinh thi t nhin lm kiu mu cho h thng canh tc hoa mu trong nng nghip (Hart, 1980). 17

Lasco,1987 cng nghin cu v nhn nh rng ma nhit i c xem nh l c s ca vic xy dng h thng nng lm kt hp bn vng, c bit l cc h thng nhiu tng. Hart, 1980 cng a ra mt th d v k thut canh tc lin tip hoa mu da vo nguyn tc thay th t nhin lin tip ca rng. T tc gi ny xut hai giai on tin hnh. Giai on th nht gm trng cc loi u, bp, khoai m, v cy m trn t mi khai ph. Giai on hai sau bng trng da, cacao, v cao su xen vi cy m . Kiu b tr ny c c trn c s ca cc nghin cu kt lun rng trong qu trnh thay th t nhin ca rng, khng bao gi cc loi cy con dng bnh n (climax) xut hin giai on tin phong ca rng (Janzen,1975 c lit k bi Hart, 1980). Nhn nh ny tuy cn ang giai on phi thai nhng n chng t mt mt hng pht trin k thut nng lm kt hp l vn dng cc hiu bit v rng t nhin lm c s cho thit k c cc h thng nng nghip ln nng lm kt hp. Yu cu trc mt hin nay l cn nghin cu nhiu th nghim xem nguyn tc ny c tnh kh thi khng. 4.2.1.2. S ti to ph t a/ H thng hu canh (b ha phc hi ph ca t) Nh c cp phn trc, canh tc ry c xem nh l mt hnh thc lu i ca cc h thng nng lm kt hp (Vergara, 1986) v do vy c xem nh l kh bn vng trong s dng t (Allen, 1985). Trong h thng ny, t c b ha phc hi li rng sau mt vi nm canh tc hoa mu nhm ti to li ph ca t. Vo giai on cui ca hu canh, rng li c pht v t gia tng lng phn tro trong t v gim cng lm c (Warner, 1981). Cho nn c th nh gi l tt c cc h thng hu canh, nhim v ch yu ca rng t nhin l ti to li ph v sc sn xut ca t. Thm vo , rng cn l ngun cung cp thc phm, g, ci, thuc cha bnh, vv b/ S dng vt ri rng ca rng bn t nng tri Nht, Vit Nam v mt s nc khc nng dn c tp qun gi rng k cn rung la ca h thu lm vt rng t rng v bn chng vo t rung hng nm. Tuy nhin, cn lu s dng vt ri rng rng l nguyn nhn lm kit qu t rng do ph v chu trnh bin dng cht trong t (Olofson, 1983). Ty Guatemala v Mexico, mt k thut tng t c p dng chuyn ha rng thnh rung. Vt ri rng thu lm s c ri ln v vi vo t ci thin cu tng v kh nng gi nc ca t, n cn c s dng nh l vt liu che t cho t (Olofson, 1983). Ti ng Bc Thi Lan v vng Ty Nguyn Vit Nam, mt h thng truyn thng l cy rng trong rung la (Trees in paddy field) c ngi dn a phng p dng trong cc rng kh tha, hay trng c bi c cy sao du nhm li dng c ngun phn t vt rng ca cy rng.
4.2.1.3. Kim sot chng xi mn t v nc chy b mt

Trong h thng canh tc la theo bc thang, ngi Ifugaos, Dao v Hmong lu bo v n thnh phn rng bao gm rng trng v cc rng t nhin cc v tr xung yu gim lng nc chy b mt, xi mn t v iu tit nc cn cho sinh hot v canh tc (Olofson, 1980). Kh nng ca rng bo v t v nc c nghin cu nhiu nh cp bi trc.

18

4.2.1.4. Rng phng h v to bng cho cy trng Mt vi loi hoa mu i hi bng che trn hay t nht chng c th chu ng pht trin di bng che. Rng t nhin c dng trong cc h thng nng lm kt hp v gi tr che bng ca n. Cy c ph thng dng c trng di tn rng thng (Pinus kesiya) (Penafiel v Botengan, 1985) hay di tn rng th sinh (Ronquillo v nhiu ngi khc, 1987), (Lasco, 1987c), cy qu cng c trng di bng ca cy khc hay rng th sinh th d Tr Mi Qung Nam, Vn Chn Yn Bi. H thng Ifugao cng c trng xen bng nhiu loi cy hoa mu v thc vt c li di tn rng.

Hnh 4.3: Cy keo du (Leucaena leucocephala) che bng cho cy c ph ch

4.2.2. Vai tr kinh t, vn ha v x hi ca rng

4.2.2.1. Kinh t Rng l ni cung cp cc ngun li kinh t cho ngi dn v x hi nh g cc loi, cc nguyn liu giy si v nguyn liu cho cng nghip. Hn na, rng cn cung cp cc loi sn phm ngoi g nh thc phm cho cc b lc ngi dn tc khin rng tr thnh mt thnh phn ct li ca h thng nng lm i vi h. Th d, ngi Tagbanua o Palawan, Philippin thu nht thc phm trong rng khi h khan him go hay cy c c (Warner, 1981). Tng t nh vy mt s ln cc bn lng dn tc t ngi Vit Nam c ngun thc phm thu hi t rng nh thu hi qu ht cy rng trong rng t nhin t bit trong nhng thi k gip ht, i km. Nm rng, cy c c, c, di, rn, trn, cc loi ng vt b st, mt ong, c, ci kh, g mc, thuc thc v ng vt cha bnh, ngo, my, tre, chai, du, vv l nhng sn phm t rng thng c dn c sinh sng trong v gn rng thu hoch m khng nh hng n s pht trin ca rng. vng rng trm ng Thp Mi, cy trm trong ma ra hoa c bo v cho pht trin nui ong ly mt, mt ngun thu nhp quan trng cho nng dn y. 4.2.2.2. Vn ha v x hi Nhiu ni vng ni, rng c xem l ni thing ling ni c cc v thn thin v c v h xem l ni bo v bn lng v nh ca ca h trnh s xm ln ca cc c thn. 19

Tn ngng ca h chng t rng nu rng b cht h, n s mt gi tr thing ling cn cho tn ngng ca h. iu ny quan trng v n nh hng n s hi phc ca cc h thng hu canh do cc khu rng thing ling ny l ni cung cp ht ging pht tn n cc vng t trng lm ry (Olofson, 1983). Mt th d khc cc tnh ng Nam b, c bit ng Nai, B Ra, Vng Tu, o pht l mt ng lc quan trng ti lp rng t trng i trc mt cch thnh cng. Nh trnh by trn, rng t nhin ng vai tr nh hng n sn xut nng nghip v nng lm kt hp, tuy nhin chng ch mi c pht huy trong cc h thng truyn thng ca cc cng ng ngi dn tc, nhng cc k thut nng lm ci tin vn cn t ch tm hiu cn k n vai tr ca rng trong h thng. Chnh v vy, mt lng ln thng tin c gi tr pht trin k thut nng lm kt hp b b qun. iu ny t ra mt vn cp thit l cn phi tm hiu, thng tin v phn tch t m cc h thng truyn thng lm c s cho xy dng v pht trin cc h thng nng lm kt hp ci thin. Cu hi tho lun 6. Vai tr ca vt rng t cy lu nm i vi vng quay dng cht kn trong mt h thng nng lm kt hp? 7. Vai tr v mt sinh thi ca rng trong cc h thng nng lm kt hp?

20

Bi 5. CC H THNG NNG LM KT HP TRUYN THNG

5.1. Khi nim:
H thng nng lm kt hp truyn thng l nhng h thng canh tc c pht trin v s dng qua nhiu th h, c chng thc qua thi gian. Chng thng ph bin cc cng ng ngi dn tc sng gn hay ngay ti rng. Mt cch n gin hn, h thng NLKH truyn thng l cc kiu canh tc nng lm kt hp c pht trin bi chnh ngi dn ti a phng. Cc yu t xem xt mt h thng l truyn thng/ bn a bao gm: - H thng c tn ti t lu. - H thng c chp nhn bi c dn a phng v n ph hp vi tp qun, tn ngng v suy ngh ca h. - H thng c nng sut, vng bn theo thi gian Ti cc nc chu cng nh Vit Nam, cc cng ng dn c, dn tc t ngi v ang sinh sng ti cc vng rng ni, vng su, vng xa ni giao thng lin lc kh khn; chnh h l nhng ngi tin phong trong vic hnh thnh cc k thut nng lm kt hp mang tnh truyn thng.

5.2. Cc h thng nng lm kt hp truyn thng

5.2.1. H thng canh tc nng ry

t phc hi

Hnh 9. B ho ci to phc hi t Hnh 5.1: Cc cng on trong canh tc nng ry y l hnh thc lu i ca nng lm kt hp, bao gm cc cng on: Pht, t, tra ht canh tc vi nm, sau b ha qua nhiu nm cho t phc hi ph ri sau mi quay tr li canh tc. Trong k thut ny, cy hng nm v cy lu nm lun 21

chuyn, thay th nhau trn tng m t. Mu cht cho s vng bn ca kiu canh tc ny l thi gian b ha, ni c p lc cao v dn s, qu t bnh qun trn u ngi cng gim th thi gian b ha ngy cng ngn li, t khng c thi gian phc hi. iu ny dn n s sp ca h thng. C kh nhiu cng ng dn tc thiu s Vit Nam c kiu canh tc nng ry c thi gian b ha kh di so vi thi gian canh tc. Ngi Stieng, Chil, Khor, Mnng, Jarai, Ktu ... Ty Nguyn thng xem ry b ha ca h nh ni d tr rau, tri cy, lng thc, thuc tr bnh ... v h thng xuyn lui ti thu lm sn phm trn t b ha. Tuy nhin trong bi cnh t canh tc cng ngy cng t khi dn s cng ng c, cc cng ng dn c thng ci tin kiu canh tc ca h i ph. H thng ci tin b ha ca ngi Naalad l mt v d. H thng c thc hin hn 80 nm nay ti mt s cng ng huyn Naga, o Cebu, Philippin. khc phc tnh trng thiu t, ph ca t suy gim nhanh, b ha ngn li, ko di thi gian canh tc, Nng dn a phng trng thnh cng loi cy keo du (Leucaena leucocephala) trong giai on b ho. H thng chia t canh tc ra nhiu l trng lun canh cy hoa mu v cy keo du ci to t. Thi gian canh tc thay i t 2 - 4 nm ty theo s l lun canh v tng din tch ry ca h gia nh, c bit l ph thuc sc sinh trng ca keo du. Keo du c gieo trc tip ngay sau khi t ngh canh tc. Vi cch lm ny ngi dn rt ngn c thi gian b ha, ngoi ra cn khai thc keo du lm ct nh v ci un, l v cnh nhnh nh dc gi li ti ch lm phn xanh v xy dng cc ro chn c gii theo ng ng mc. Chc nng ch yu ca ro cn c gii l chng xi mn v c xc nh nh l mt ch tiu thi gian canh tc (chng no hng ro ny b mc nt th dng canh tc). Kt qu ca k thut ny c th hin bi sc sinh trng v nng sut cao hn ca cc loi hoa mu nng nghip trng xen. Li ch: - Trng cy thn g h u c nh m vo t b ho nh rt ngn ng k thi gian b ha (trc y 15 20 nm, nay ch cn 8 10 nm) - Xc tin vng tun hon dinh dng khong mt cch c hiu qu (khng t) - Hnh thnh dn cc b t, lm n nh t dc. Hn ch: - Cng vic rt nng nhc, do phi xy dng v duy tr cc hng ro chn c gii - Phi lm t, gieo trng thu hi ht ging cy keo du.

5.2.2. Cc h thng nhiu tng truyn thng

5.2.2.1. H thng nng lm kt hp rng v rung bc thang H thng rng v la trng theo bc thang c p dng mt s ni ca vng Ty Bc Vit Nam v vng Banaue, Philipin. y l nhng ni ni ting v phong cnh ca hng lot cc bc thang la nc sn dc. Nng sut la y kh cao (8,2 tn/ha). H thng ny tn ti hng ngn nm nay. nhng ni t c tng d m bn vng, t b st l, ngi dn to rung bc thang canh tc nr nh. K thut ny hn ch c xi mn v ch ng c nc. Qun l nc l mt yu t quan trng ca h thng canh tc ny, ngi dn a phng thng ch trng pht trin cc h thng dn nc t trn cao xung thp. Hn na, ngi dn cn bit cch dng nc nh l ngun dn nhp cc cht dinh dng cho h thng. Rng trong

22

h thng ny ng vai tr quan trng trong vic d tr v iu ha ngun nc cung cp cho cc rung bc thang, chng st l t. Ngoi ra n cn cung cp ngun lm sn ngoi g nh ci, tre, my, thuc vv... V vy m cng ng a phng quan tm v qun l bo v cc mng rng u ngun ny.

Hnh 10. H thng rng - rung bc thang Hnh 5.2: H thng rng v rung bc thang trn t dc Li ch: - To ra mt h thng s dng t bn vng - Cho sn phm lng thc rt n nh vng cao Hn ch: - Rt tn cng lao ng trong vic xy dng v duy tr h thng - Ch p dng c nhng vng c ngun nc t nhin. 5.2.2.2. Vn rng Vn rng l nhng khu t c s dng trng cy lm nghip v cy n qu theo hng thm canh cung cp nhiu loi sn phm c gi tr hng ha cao. Vn rng c din tch bin ng t 0,3 - 0,5 ha, gn vi t th c ca gia nh. Vn rng thng c cu trc mt tng cy g chnh c trng thun loi. Ngoi ra cn c tng thp c trng xen di tn hay tng thm ti t nhin c duy tr bo v gi li. Tng cy chnh: ty theo iu kin sinh thi, tp qun v kinh nghim truyn thng ca tng vng cng nh nhu cu ca th trng, ngi nng dn thng chn la mt trong nhng loi sau y trng trong vn rng ca mnh: Cc loi tre trc cung cp vt liu lm nh, dng v nguyn liu cho mt s sn phm th cng: tre din Ph Th; lung Thanh Ha, Ha Bnh; trc cn cu Cao Bng, Bc Cn; tre gai v vu c trng nhiu ni. Cc loi cy c sn c gi tr cao, cung cp tinh du, du nha phc v cng nghip v xut khu nh qu Yn Bi, Thanh Ha, Qung Nam; trm

23

Ph Th; gi Bc Giang, Cao Bng; c v M Ph Th, Tuyn Quang; bi li Gia Lai; tru, s v bch n, gi, trm ; iu ng Nam B, da Bnh nh, Cam Ranh, Bn Tre, ...

Hnh 5.3 : H thng vn vn rng H thng rng Hnh 12. H thng vn rng Vit Nam Tng cy thp: thng c kt hp tn dng t ai v nng lng mt tri sn xut thm lng thc, thc phm, cy dc liu, thc n gia sc v cc sn phm c gi tr khc hay c tc dng ph tr cho cy trng chnh. V d: Cy nng nghip ngn ngy cho lng thc, thc phm nh sn, la, cc loi u ; Cy dc liu cho hoa c qu nh, gng ngh, t, sa nhn, da vv.; Cy lm phn xanh v lm thc n gia sc nh ct kh, u triu, keo du...

Li ch:
- Vn rng bao gm cc loi cy tuy c cu trc tng i n gin nhng s dng cc loi cy bn a c tnh thch ng cao vi iu kin sinh thi v t ai ca a phng. - Duy tr v pht trin c tng cy thp c tc dng ph tr cho tng cy chnh. - Gp phn to dng mi trng sinh thi n nh cho s pht trin bn vng ca cy trng. Bo tn c ngun ti nguyn t v nc. - Cc h gia nh tn dng c thi gian, ngun lao ng, to ra nhiu loi sn phm hng ha c gi tr cao, tng thu nhp cho gia nh v c ngun u t tr li cho cy trng. iu ha c li ch trc mt v lu di. Hn ch: - Cng vic chun b t tn nhiu cng lao ng. Vic lm t v trng cy lm nghip d lm h hi thc b t nhin. Xi mn t d xy ra trong nhng nm u, nh hng n sinh trng v nng sut cy trng v sau. - Xy dng vn rng thng t c cc h ngho chp nhn v chu k sn xut cy lm nghip di v u t vn, lao ng cao. 5.2.2.3. Vn cy cng nghip Vn c trng mt s loi cy cng nghip theo hng thm canh. Vn thng c din tch 0,5 n vi ha. Phn ln din tch dnh cho cy cng nghip kt hp vi cy a mc ch che bng chn gi v tn dng cc sn phm khc. Nh hoc chung tri v vn rau qu ni thp hn, gn hoc xa vn nhng c iu kin nc v ng i li thun li cho sinh hot v giao lu hng ha. 24

Vn cy cng nghip c thit lp theo kiu nng tri hay rng n in kinh doanh nhng sn phm cy cng nghip c gi tr cao. Kt cu ca vn thng gm mt tng cy sn xut hng ha chnh v mt tng cy c ngha sinh thi ph tr. Tng cy kinh t: Bao gm cc loi cy c ph, ca cao, ch, cao su, iu ... vng thp hn cn c h tiu, du tm. Cy thng c trng thnh hng hoc bng theo ung ng mc. Gia cc hng cy trong nhng nm u thng c trng cc loi cy Nng nghip ngn ngy nh la, lc, cc loi u , t, gng ... tn dng t, hn ch c di v che ph t.

Keo du

Su ring

C ph

Hnh 5.4:H thng vn cy cng nghip Hnh13: H thng vn rng Hnh 12. H thng vn cy cng nghip ch, c ph xen cy n qu v cy rng Tng cy sinh thi: c trng che ph t, hn ch dng chy b mt, che bng, gi m v iu tit nc cho cy trng chnh. Cc loi cy thng c s dng l cc loi mung, keo, u trm, so a ... Nhng nm gn y mt s vn h mnh dn a cc loi cy n qu c gi tr nh su ring, chm chm ... cy c sn nh qu, bi li ...vo trng kt hp trong cc vn cy cng nghip va pht huy hiu qu sinh thi, phng h va tng cao ng k ngun thu nhp. c bit trong cc vn trng h tiu, mt s loi cy cao, thn thng, tn hp, sinh trng nhanh nh lng mc, vng, gn gai, da, cau, trm trng, cc rng, so o thuyn, mung rng ... c trng lm cc sng cho h tiu leo bm vo. mt s ni ngi ta cn trng mung en, keo l trm, b kt ... vi mt dy hoc kt hp vi cc loi cy a mc ch khc lm hng ro xanh bo v, kt hp vi ai chn gi. Li ch: - Vic chn loi cy v b tr kt hp cc loi vi nhau p ng c c hai nhu cu v kinh t v sinh thi mt cch c hiu qu. - Kt hp trng c cc loi cy lng thc, thc n gia sc trong nhng nm u to lp vn dp ng nhu cu ca ngi dn, ng thi pht huy c hiu qu bo tn t v nc. Hn ch: - i hi c u t ln v vn, lao ng v k thut v vy cc nng h t c kh nng p dng.

25

- Tp trung vi quy m ln d gy ra dch bnh trn din rng, mc ri ro tng i cao do gi c cc mt hng xut khu thng bin ng. 5.2.2.4. Vn cy n qu Vn cy n qu l mt h thng s dng t truyn thng to gn lin vi t th c. Vn cy n qu thng c kt cu 3 tng chiu thng ng tn dng ti a ngun nng lng mt tri trn n v din tch. Tng 1: Cc cy g cao, to, a sng mnh v cho qu nh su ring, da, xoi, mt, vi, nhn ... nhm che bng cho nhng loi cy bn di, cung cp cc sn phm c gi tr kinh t khc v ci to ph t nh vt rng ca chng. Chn cc loi cy trng tng ny cn c nhng nhng c im sau: a dng H r n su nhng khng pht trin ngang qu mnh Cy c nh m cng tt Tn nh, tha, nh, khng che bng qu nhiu Tng 2: Cc cy g c kch c trung bnh, a sng trung bnh, tn l rm, ta cnh chm v cho qu nh Mng ct, du gia, hng xim, cam qut, na, chanh, i ... Tng3: Cc cy c kch thc thp, nh, lun nm tng thp, c kh nng chu bng nh bng bon, chui, me rng, ca cao,du ty, h tiu, sn dy vv. Dc b knh, mng, cc loi cy a dng nh da, phi lao, in thanh c trng kt hp ly qu, ci un, lm nm, ly hoa lm thc n hoc kt hp nui ong. Di knh mng thng trng cc loi khoai nc v nui th cc loi c n tp nh c tra, c tri, r phi ...

Hnh H thng qu H thng thng vn cy qu Hnh 5.5:14. H vnvn cy nn qu Li ch: - Vn cy n qu thng c to lp theo cu trc nhiu tng, rm, kn tn thng xanh (ging nh rng ma nhit i). Do vy s dng mt cch c hiu qu t canh tc, bo v v ci thin mi trng sinh thi, to nn c cnh quan ti p. - a dng ho cc loi cy trng, cung cp sn phm hng ho v hn ch cc ri ro v sinh hc v th trng. Hn ch

26

- Nu chn v b tr cy trng khng ph hp c th dn n hin tng cnh tranh v nh sng, cht dinh dng v nc trong t cng nh cc cht km hm sinh trng (phi tn xit) - i hi u t ln, k c cng lao ng. - K thut gy trng kh phc tp, i hi phi c kinh nghim. Hn ch vng cao. 5.2.2.5. H thng vn ao chung (VAC ) Din tch ph bin ca h thng ny l 500 - 1000 m2 cho mi h, c ni ln n 2000 - 5000 m2 . Trong din tch lm nh , chung tri v ao chim t 200 - 300 m2 , phn t cn li lm vn. - Vn: Thng c nhiu tng: + Tng trn thng l cc loi cy thn g a dng sng lu nm hay cy n qu c tn l cao, rng v a sng. Cc loi cy c trng ph bin trong vn h c n 30 - 40 loi, hay gp nht l mt, vi, nhn, xoi, chm chm, bi, v sa, trm ... + Tng di c cc cy ly qu, ci hoc lm dc liu, hng liu v chng thng c kh nng chu bng v a m. Tng ny c th c rt nhiu loi, ph bin nht c da, gng, ngh, t, dong ring ... Ngoi ra, trong vn nh cng c dnh ra nhng m t nh lm vn rau xanh vi nhiu loi khc nhau phc v cho ba n v cuc sng hng ngy cho gia nh nh rau mung, rau ngt, cc loi ci, su ho, x lch, c chua, cc loi cy gia v v dc liu nh t, ti, hnh, rau thm, rau mi, hng, ta t, bc h...

Hnh 5.6: H thng Vn - Ao - Chung (VAC) Hnh 5.6: H thng Vn Ao Chung - Ao cng c cu trc v s dng theo nhiu tng: + Di nc nui cc loi thy sn nh ch, c, tm, cua v ph bin nht l cc loi c trm, tri, r phi, m ... + Mt nc th cc loi bo lc bnh, bo ci, bo hoa du hoc b rau mung ... + Bn trn mt nc c tn dng lm gin cho cc loi bu, b, mp, u vn, thin l ...leo bm. + Ven b ao trng cc rau chu ngp nh rau mung, dc mng, khoai nc ... + B ao trng cc loi c t, khoai lang, khoai mn, lc ... - Chung thng c hai loi:

27

+ Chung ln nui cc loi gia sc, i gia sc nh d, ln, tru, b c xy thnh hai ngn, mt ngn nui v mt ngn cha thc n tha v phn. + Chung nh nui cc loi gia cm nh g, vt, ngan, ngng ... c bit xung quanh vn ao chung nh no cng c mt hng ro xanh bao bc bo v. Hng ro xanh cng thng c kt cu hai tng, gm nhng loi cy a tc dng ly g, ci v cc lm c sn khc. Thng gp cy tng trn c cc loi nh xoan, go, phi lao, bch n, b kt ... tng di l cc loi my, du, dm bt ... Li ch: - VAC l mt h sinh thi hon chnh v thng nht. Cc thnh phn trong trong h thng ny c mi quan h qua li nh vn trng cy va ly sn phm dng cho ngi, va to thc n cho chn nui v thy sn. Chung chn nui ly tht, ly phn bn cho cy v lm thc n cho c. Ao khng ch nui trng thy sn m cn l ni d tr ngun nc ti cho cy trong vn v lm v sinh cho vt nui. - VAC l mt h thng nng lm kt hp c hiu qu v s dng khng gian v cc tng t. N khng ch gip cho mi gia nh sn xut ra lng thc, thc phm tng ngun dinh dng cho ba n hng ngy m cn cung cp ci un, cc nguyn liu pht trin cc ngh th cng truyn thng, tng ngun vui, gii tr thng qua lao ng v tip xc vi thin nhin. Hn ch - i hi nng dn phi c kinh nghim v k nng tng hp v trng trt, chn nui v thu sn. - Din t hp l mt hn ch pht trin VAC theo hng hng ho. H thng ny thc cht l h thng VAC ci tin v c pht trin kh lu ti mt s a phng vng i ni, trong c s kt hp gia rng, vn cy n qu, ao c v vt nui. 5.2.2.6. H thng Rng - Vn Ao - Chung (RVAC) - Rng thng c b tr trn nh i, c th l rng trng, hoc l rng t nhin. Rng trong h thng ng vai tr rt quan trng: Phng h, duy tr ngun nc, cung cp ngun lm sn ngoi g cho ngi dn - Vn c cu trc ging vi VAC, tuy nhin khi la chn v b tr cy trng cn lu : + iu kin t ai, kh hu ni gy trng. + iu kin kinh t, nhu cu v ngun lao ng ca nng h. + K nng v kin thc ca ngi dn. + Th trng tiu th sn phm ti a phng Li ch - Bn vng v mt sinh thi v kinh t, c kh nng chng chu v gim cc ri ro v sinh hc v kinh t - Gia tng mi quan tm ca ngi dn n qun l bo v rng - Gp phn duy tr v bo v c tnh a dng sinh hc - Gim sc p ca vic gia tng dn s ln vic s dng cc ngun ti nguyn thin nhin. 28

- Tng c sn phm cn dng hng ngy, ci un, thc n, sinh t...to thm vic lm, tn dng c mi ngun lao ng nng thn. - Gi gn c cn bng sinh thi m bo cho s pht trin n nh lu bn.

- B o v r ng v n g c -C y l ng t h c: l a i, s n, n g , kh o ai -C y r ng : K e o -C y cn g n gh i p : ch , c p h . .. -C y n q u - ng c

- t t h c : N h , v n, b p , ch u n g t ri. -R a u xan h -C y n q u -A o c .

-L a , ng -c c lo i u

Hnh 5.7: H thng Rng - Vn Ao - Chung (RVAC) ti Vit Nam Hn ch - Thiu cc kin thc v k thut v ti chnh. - C s h tng vng su, vng xa cn rt hn ch nn nh hng n vic nhn rng v pht trin ca h thng. - Quyn s dng t cha r rng v p ng kp thi Cu hi tho lun: 1. Trnh by v phn tch u im/ hn ch ca cc h thng nng lm kt hp truyn thng m anh ch bit? 2. Anh (Ch ) cho bit ti a phng mnh c nhng h thng nng lm kt hp no? Nhng h thng ny c nhng im g khc bit khng?

29

Bi 6. CC H THNG NNG LM KT HP CI TIN

6.1. Gii thiu v cc h thng nng lm kt hp ci tin
Cc h thng Nng Lm kt hp ci tin thng c pht trin v gii thiu cho mt vng no bi cc nh k thut bn ngoi, v th n khc vi cc h thng truyn thng c pht trin do chnh nng dn a phng. Cc h thng ci tin thng n gin hn v mt s loi cy trng v mc a dng sinh hc so vi cc h thng truyn thng. Hin nay ti Vit Nam cng nh cc nc vng ng nam c rt nhiu h thng k thut NLKH s dng t ci tin c gii thiu p dng. Mc du cc k thut ny v ang chng t kh nng pht trin tt khi u, nhng chng ta cn nghin cu v theo di chi tit hn, c bit l cc im mnh, yu, c hi v e do ca chng c th nhn rng v p dng lu di. Mt s cc h thng ci tin s c phn tch v nh gi sau.

6.2. Cc h thng nng lm kt hp ci tin

6.2.1. H thng canh tc xen theo bng
6.2.1.1. Khi nim Canh tc xen theo bng l mt h thng nng lm kt hp bao gm vic trng cc cy lm hng ranh theo ng ng mc v canh tc hoa mu khong t gia hai hng ranh. Cc hng ranh thng rng mt mt, c cu to bi mt hoc hai hng cy thn g a nin v nh k c ct ta trnh che bng cy hoa mu. Cy trng trn hng ranh c nhim v to mi trng thun li cho hoa mu sinh trng tt hn, cung cp cht hu c cho t nh vo vt rng ca chng, ng thi sn xut g, ci v cc cng dng khc cho nng tri. Nu pht trin k thut ny trn t dc ca cc vng i ni th n c gi l
Hng ranh

Hoa mu

Hnh 6.1: h thng canh tc xen theo bng SALT1 "K thut canh tc Nng Lm kt hp trn t dc" vit tay l SALT1 (Slopping Agricultural Land Technology). Trng hp ny, hng cy lm ranh c b tr trng theo

30

ng ng mc v khong cch ca 2 hng thay i theo dc ca i nhng ch gii hn gia 2 - 6m. c im c bn ca vic trng hng ranh theo ng ng mc l hn ch xi mn t, lu gi li lng t mt b cun tri ti chn cc hng cy v lm gim vn tc ca dng chy b mt v quan trng nht l cung cp phm vt xanh ct c cho t phc hi v lu gi ph ca t. Sau vi nm h thng s hnh thnh dn cc bc thang. 6.2.1.2. c im ca h thng H thng canh tc trn t dc (SALT1) c xy dng da trn cc c im sau: - C cu s dng t ca h thng: 25% Lm nghip + 75% nng nghip (25% cy lu nm + 50% cy hng nm) - Canh tc theo ng ng nc trn t dc vi cng c o c n gin ph hp vi iu kin ca vng su, vng xa l khung ch A

Hnh 6.2: Khung ch A o ng ng mc - Chn cc loi cy h u c nh m trng trn hng ranh ng mc. Tiu ch chn cy h u l d sng, trng c bng ht, ny chi tt sau khi ct ta v khng canh tranh vi hoa mu. - Phi p dng trit k thut lun canh v xen canh khi canh tc hoa mu nng nghip gia hai hng ranh cy xanh. - a dng ho tng tn bng cch trng xen cy nng nghip lu nm (trng mt bng cy lu nm k tip ba bng trng hoa mu) hay cy rng bao quanh khu vc canh tc. * Lu : Mun xy dng thnh cng SALT1 cn: - Phi gieo ht cy h u cng dy cng tt v theo hng i song song vi nhau - Phi nh k ct ta hng ranh xung thp hn 0,8 m hoa mu nhn nh sng v dng phm vt ny bn t vo t ang canh tc - Cn gieo ht cc cy lm hng ranh ng thi v vo u ma ma 6.2.1.3. Li ch v hn ch ca h thng a) Li ch - Bo tn t v nc trn t dc: Cc hng ranh h u v hoa mu c canh tc theo ng ng mc kim sot s xi mn t do nc. S dng l cy h u lm

31

cht t gia tng ng k mc gi nc ca t mt, gia tng lng nc hu hiu cho cy trng gp phn tng nng sut hoa mu. - Phc hi ph ca t: Mt lot th nghim canh tc xen theo bng c tin hnh Nigeria cho thy nh sau: + S dng phm vt ct t hng ranh lm gia tng hm lng cht hu c trong t, thc y hot ng ca cc vi sinh vt t, to nn lp che t b mt chng lng bc thot hi nc v ci to c l ho tnh ca t. Theo Watson v Laquihon Bansalan Minanao, Philippin vt liu ct t cy Keo du trong m hnh SALT 1 sn xut n 20,37 tn /ha/ nm cnh l ti, tng ng vi: 292Kg N, 344 Kg P2O5 v 123 Kg K2O. + Vi s ng gp cc lng ct ta t hng ranh, t s c cung cp tr li cht dinh dng v cc ch tiu ho tnh t nh kh nng trao i cc cation trong t, hm lng phn trm baz trong t cao hn. - Nng sut v thu nhp ca nng tri: Xt v thu nhp ca nng tri, khi u thu nhp gim do cc hng ranh chim mt s din tch t ai, tuy nhin thu nhp s tng do s ph nhiu ca t ai c ci thin theo thi gian. Cebu, nng sut ng c ghi nhn tng t 300 ln n 1500kg ht/ ha do ph ca t c ci thin v gim xi mn t. Nhiu kt qu t c t m hnh SALT 1 ti Philippin cho thy nng sut ng tng ln gp bn ln ( t 500 ln 2000kg/ ha). So vi cc h thng nng lm kt hp khc, k thut canh tc xen theo bng t gy thay i n cc cch canh tc ca nng dn, tr vic a vo gy trng cc hng ranh, nng dn vn tip tc canh tc nh c. b) Hn ch - Trng cc hng ranh trn t chc chn s nh hng n sn lng hoa mu, do chng chim khong 20% din tch canh tc - Cy trng trn ng ng mc c th cnh tranh v nh sng,nc v cht dinh dng trong t nh hng n sinh trng ca cy hoa mu - Mt s loi cy trng (nh cy keo du) thng to ra cc cht khng ho hc khi vt rng ca chng b phn hu hay r cy tit ra cc cht cn ny mm gy nh hng ln n s pht trin ca cc loi thc vt khc k c hoa mu. - Hiu qu ca k thut ny i vi ci thin ph ca t ch c thy sau mt thi gian (t ra l 4 nm) nn t thuyt phc ngi nng dn ngho thiu t canh tc. - Tn cng lao ng ct xn hng ranh v lng ht trng lm hng ranh cng rt ln vt qu kh nng thu hi v thu mua ca nng dn ngho 6.2.1.4. iu kin p dng Canh tc xen theo bng l k thut kh thi n nh v gip sn xut bn vng vng cao thch hp cho sn xut la, ng, v rau ci, ni m t d suy thoi do xi mn. Tuy nhin n cng c nhng hn ch nht nh nh hng n mc tip nhn ca ngi nng dn, nn vic a k thut ny vo p dng trong cc trng hp sau: - u tin cho vng sn xut ng. - t canh tc c ph ngho hay gim dn, ch yu do nng dn t lng nh. - Ni thiu cy lu nm che ph t ai. - Ni c p lc ln ca dn s gia tng, kt qu l giai on b ha phi ngn dn. 32

- Phn ln nng dn s chp nhn k thut ny nu quyn s dng t c thit lp mt cch c th v chc chn. - Nng dn c phng thc chn nui c kim sot, khng th rong. - Thu nhp chnh ca nng dn l da vo canh tc nng nghip.

6.2.2. Cc k thut ci tin khc ca h thng trng xen theo bng

6.2.2.1. H thng lm-nng-ng c n gin (SALT 2 - Simple Agro-Livestock Technology) y l k thut s dng t tng hp da trn k thut canh tc nng nghip trn t dc (SALT1) ni trn bng cch dnh mt phn t chn nui theo phng thc nng sc kt hp. Philippin, nui d ly sa c kt hp trong h thng B tr din tch canh tc ca SALT2nh sau: 40% dnh cho sn xut nng nghip, 20% dnh cho trng cy lm nghip v 20% dnh cho chn nui, phn t cn li lm nh v chung tri. Cc din tch trn u c thit k trng cy h u theo ng ng mc nh SALT1. Vi din tch 1ha t i dc c b tr nh trn nng h c th nui nht c 14 con d vi thc n ct em v t khu t trng c v cy h u. Ngoi lng thc thu c trn phn trng trt, nng dn c th thu c 2 lt sa/con/ngy.

Hnh 6.3: K thut SALT2 Li ch - Thc n ca d ct t c v cy h u trn ng ng mc, phn d c s dng bn cho t canh tc. - Ngoi nng lm sn, cn thu c sa, tht ... nn s gia tng v a dng ho thu nhp ca nng tri. Hn ch - Nng dn c th thiu hiu bit v k nng nui d nht v cho n ti ch - Thiu kin thc v s cn i gia din tch trng cy thc n gia sc v s u d c th nui.

33

6.2.2.2. H thng canh tc nng-lm bn vng (SALT3 - Sustainable Agroforestry Land Technology) K thut ny da trn c s kt hp trng rng quy m nh vi vic sn xut lng thc, thc phm. Trong h thng canh tc SLT3, nng dn dnh phn t thp sn di v chn i ni trng cc bng cy lng thc xen vi cc hng ro xanh cy c nh m. Phn t cao bn trn t sn trn n nh i trng rng hoc rng t nhin phc hi. Cy lm nghip c chn trng c chu k thu hoch t 1 - 5; 6 - 10; 11 - 15; 16 - 20 nm sao cho nng dn c sn phm thu hoch u n. Phi s dng cc cy mc nhanh v cho g nh lm ci, ct, bt giy ... trng xen ph tr cho cc cy lm nghip chu k di. Ngoi ra, phi chn cy c tc dng ci to t, ng thi c gi tr kinh t cao nh keo du, bn xe l phng, li th, tch. B tr din tch t s dng nh sau: 40% dng cho nng nghip v 60% dng cho lm nghip.

Hnh 6.4. K thut canh tc nng lm bn vng trn t dc (SALT 3) Li ch: - t ai c bo v c hiu qu hn. - Sn xut a dng t lng thc, thc phm, g ci v nhiu sn phm ph khc. - Tng c thu nhp. - C hiu qu kinh t cao khng ch cho trc mt m lu di nh vo tc dng h tr nhiu mt ca rng. Hn ch: - K thut ny i hi u t tng i cao c v vn cng nh hiu bit. - Cn thi gian di mi thu hoch c sn phm lm nghip. 6.2.2.3. H thng sn xut nng lm nghip vi cy n qu quy m nh (SALT4 Small Agrofruit Land Techno logy) y l k thut s dng t tng hp c xy dng v pht trin t nm 1992 a trn s hon thin cc k thut SALT ni trn. Trong k thut ny, ngoi t ai trng cy lng thc, cy lm nghip, cy hng ro xanh, nng dn cn dnh ra mt phn

34

trng cy n qu nh u , chui, cam, chanh, xoi, da, da ... v c mt s cy cng nghip c gi tr nh c ph, ca cao, ch ...

Hnh 6.5: H thng canh tc nng lm vi cy n qu (SALT 4) Li ch: - Gia tng c thu nhp cho nng dn - Tng thm che ph mt t bng cc loi cy n qu. Hn ch: u t cao hn v cn kin thc v bin php lm t, chn ging, bn phn, chm sc cy n qu.

6.2.3. H thng ai phng h chn gi

6.2.3.1. Khi nim ai phng h chn gi l nhng bng thc vt bao gm cy g, cy bi, dy leo bo v t canh tc khi b gi hi v hin tng xi mn do gi. Cu to ca ai chn gi bao gm 65% cy bi v dy leo, 35% cy cao v to nn mt ai hi kn. Hng ca ai nn vung gc vi hng gi hi chnh. Loi cy c chn trng chn gi c nhng c im sau: - Chu c gi mnh - h r su rng - t n tha v nh - d dng ti sinh v d sng - ny chi d dng - sn xut cc sn phm a dng khng rng l trong ma c gi hi. 6.2.3.2.Nhng lu khi xy dng ai phng h chng gi 1. ai phng h nn thit k thng gc vi hng gi chnh 2. S hng cy trng trong ai phng h ty thuc vo vn tc ca lung gi. Tc gi cng ln cng xy dng nhiu hng cy. Thng mt ai chn gi bao gm t 1 n 5

35

hng cy. 3. Nn b tr cy trng theo kiu nanh su vi khong cch trng l 1m. 4. Ti ni c gi mnh thng xuyn nu xy dng mt h thng ai cn gi v khong cch gia 2 ai bin i t 30 m n 200 m tu theo tc gi mnh n bnh thng.

Hnh 6.7: S b tr lin kt cc ai chn gi 6.2.3.3. Cc loi cy thng c trng trong ai phng h gi Cy cao (> 15 m) Cy trung bnh (5-15m)
Phi lao Dng hng occidentale Tch L i th Bnh linh Mt V sa Santol Me Casuarina equisetifolia Pterocarpus indicus Tectona grandis Gmelina arborea Vitex parviflora Artocarpus spp Chrysophyllum cainito Sandoricum ketjape Tamarindus indica Keo gai Pithecellobium dulce iu ln ht Anacardium

Sng en, l ni Diospyros spp Thao lao Keo du Anh o gi Lagerstroemia speciosa Leucoena leucocephala Gliricidia sepium Albizzia procera Casuarina rumphiana Syzygium cusini

Cy bi v tre (cao n 5m)

Tre vng sc Tre gai Keo l trm Vng Bambusa blumeana Bambusa spinosa Acacia auculiformis Erythrina spp. Tre tu Bng giy u triu Bambusa vulgaris Bougainvillea pectabilis Cajanus cajan

Tre tm vng Schizostachyum lumampao

36

Hnh 6.8: ai rng na kn che bng cho cy nng nghip

6.2.4. H thng Taungya

Taungya l mt h thng canh tc m trong bao gm s kt hp ng thi ca hai thnh phn (cy nng nghip v cy lm nghip) trong nhng giai on u tin ca qu trnh hnh thnh rng trng. Ngi dn c php trng kt hp hoa mu trong nhng nm u ca rng trng, i li h phi gi gn rng non, sau vi nm khi rng khp tn, hoa mu khng th trng c na, h s di chuyn sang khu vc khc nu qu t cn cho php. Nh vy, sn phm g l mc tiu cui cng trong Taungya nhng ng lc thc y trc mt vi thc tin l sn xut lng thc. u im: - Gii quyt cc hu qu ca vic canh tc nng ry, to nn mi quan h gn b gia cn b Lm nghip vi nng dn - Trng rng t tn km vi s tham gia tch cc ca nng dn v vic chm sc hoa mu c nh hng tt n sinh trng v pht trin ca rng non nn cht lng rng bo m hn - Tn dng c t ai gia cc hng cy rng trng cy lng thc, hoa mu ... phc v cho i sng ngi dn lm ngh rng trong cc nm u ca rng non. - Hn ch c hin tng xi mn t trong rng non nh s c mt ca lp ph cy nng nghip Hn ch: - Nng dn khng th trng hoa mu lu di bi v h phi ri i ngay sau khi cy rng khp tn (sau 3- 5 nm). - H thng cn qu t ln quy hoch nu khng s gy ra mu thun gia din tch canh tc cy nng nghip v cy rng. - Dn s gia tng khin cho h thng i vo ch b tc nu b phn dn s tr khng c hng nghip lm ngnh ngh khc.

37

6.2.5. H thng lm ng kt hp

A: H sinh thi bin B: Rng ngp mn tin phong trn bn long (Mm - Avicennia alba), b ngp nc khi thy triu ln. C: Rng ngp mn cho g v nhng gi tr khc ( c - Rhizophoraconjugata)

D: Rng ngp mn c sn (Da nc - Nipa fructicans) Hnh 28. - t canh khng ng phi hp E: t canh tc nng nghip S ph satc lm b nhim mn.

Hnh 6.9 : H thng lm ng kt hp cc vng ven bin Rng ngp mn (Mangrove) v rng trm (Melaleuca leucadendra) l cc h sinh thi chuyn tip gia h sinh thi t lin v h sinh thi bin. Tim nng sinh hc ca h sinh thi ny rt ln v phong ph. Nui c, tm v nui ong l cc hot ng kt hp trong cc h thng nay trn t t v trong cc kiu rng ny c v s iu kin thun li v thc n ph du cho tm c, hoa cung cp mt cho ong vv. Li ch: - Nhng loi cy ngp mn nh trm, c, mm, s, vt, bn ...c gi tr cung cp g, ci v tc dng phng h, m mang thm din tch nh c qu trnh c nh v lng ng ph sa bi cu to c bit ca h r c kheo . - Cc kiu rng ngp mn l mi trng thch hp nui trng cc loi thy sn nh tm, s, c, mt s loi b st. - Cc h thng knh mng c xy dng dn nc ngt ra chua phn ci to c t sau c th s dng vo vic s la v trng cc loi cy n qu. - Mt s loi cy rng ngp mn c ngun hoa phong ph, ngi dn c kinh nghim nui ong tn dng c ngun mt hoa ny. Hn ch: - S mt cn i gia cc thnh phn trong h thng nht l thnh phn rng ngy cng b thu hp dn n s thoi ho ca h thng s dng t, nh hng n iu kin sinh thi mi trng. - Tn nhiu cng lao ng v u t tng i cao, c bit l nui trng cc loi thy sn xut khu.

6.2.6. Mt s h thng nng lm kt hp c trng trn t ct bin

38

Din tch cc loi t ct ven bin Vit Nam chim khong 1,4% tng din tch t ai t nhin ca phn t lin. Cn ct v t ct ven bin phn b ch yu mt s tnh min trung: Qung Bnh, Qung Tr, Tha Thin Hu, Qung Nam, Qung Ngi, Bnh nh, Ninh Thun v Bnh Thun. Nhn chung cc loi t ct ven bin Vit Nam thuc loi t xu, c phn ng t chua (pHH2O t 5,8 - 9,5), t rt ngho mn (0,12% - 0,25%), ngho m tng s (0,014%) v ngho cc cht dinh dng khc. 6.2.6.1. H thng rng phi lao + c chn nui b di tn rng H thng ny c tin hnh trn cc cn ct di ng hoc bn di ng. Cc cn ct c cao trung bnh 5 -10 m. Rng phi lao trng vi mt rt dy 10.000 cy/ha (khong cch 1 x 1 m), c trng di tn rng phi lao hoc t nhin kt hp chn nui b. Li ch - Chng gi, chng ct bay bo v mi trng - Bo v v ci to t ct - Cung cp g ci - Chn nui b gp phn tng thm thu nhp Hn ch - Thiu kinh nghim trng rng trn t ct - u t nhiu cng lao ng cho chm sc v bo v rng 6.2.6.2. H thng ai cy lm nghip + nui tm c trn m ph + Rung la (hoa mu) H thng ny tin hnh trn cc vng t thp trng. Cc h gia nh tin hnh p cc b cao dc theo m ph nui trng thu sn ng thi va l ngn nc mn xm nhp vo cc vng trng la nc, mt rng c th trng t 2 n 4 hng cy phi lao vi mt dy 0,5 x 0,5m 2 bn li i. Di cc b l knh mng dn, thot nc v tin hnh trng la hoc hoa mu theo tng h gia nh, b n cch b kia t 50 n 100m, gia cc b cn c cc ai cy ph nh keo hoc phi lao to thnh ranh gii din tch gia cc h. Li ch - Kt hp gia nui trng thu sn vi gieo cy la nc, trng hoa mu - Cc ai rng c tc dng chn gi, bo v t, cung cp g ci - a dng ho cc loi sn phm Hn ch - u t cao v vn, v lao ng - i hi phi c hiu bit nhiu v cc ngnh ngh 6.2.6.3. H thng nng lm kt hp lin hp dng bn c Cc h thng NLKH dng bn c phn b vng trng ct c thit k nhm mc ch ci to v s dng nhng din tch t trn cc trng ct trc y b ha. Trong cc h thng ny din tch cy nng nghip m ch yu l cy ngn ngy c kh nng ci to t (lc, u) chim t l cao. Cy lm nghip c trng vi tc dng lm ai rng chn gi, chn ct, iu ho m khng kh h tr tt cho sinh trng ca cy nng nghip. Ngi nng dn p cc b ct cao 0,8 - 1,2 m, mt b rng t 0,6 - 1,0 m. Trn mi b ct trng t nht 2 hng cy lm nghip vi mt dy 50 x 50 (cm). Trn cc b nh trng mt hng cy phng h vung gc vi ai chnh. Gia cc rung ngi dn tin hnh trng xen canh gi v cc loi cy nng nghip ngn ngy.

39

ai chnh Cy Nng nghip

ai ph ai ph

Cy Nng nghip
ai ph

Cy Nng nghip Cy Nng nghip

ai ph

Cy Nng nghip

Cy Nng nghip ai chnh

Hnh 6.10: S h thng NLKH lin hp dng bn c Cu hi tho lun: 1. Trnh by u im ca h thng canh tc xen theo bng trn t dc (SALT 1). Phn tch nhng nguyn nhn lm hn ch vic p dng h canh tc ny ca c dn min ni nng thn Vit Nam ? 2. M t v phn tch u im/ hn ch ca cc h thng nng lm kt hp ci tin c ti a phng m anh (ch) bit? 3. Khi b tr cc ai phng h chn gi cn lu nhng vn g ? 4. Vic b tr cc h thng NLKH cho cc vng ven bin c nhng vn g khc so vi vng ng bng v i ni?

40

Bi 7. K THUT BO TN T V NC
7.1. S cn thit ca vic bo tn t v nc
7.1.1. Tnh cp bch ca vic chng xi mn bo v t
Xi mn l mt hin tng t nhin nh hng n t ai v gin tip n sc sn xut ca mt a im, t bit l trn t dc. S hnh thnh t din ra rt chm c n hng trm nm do qu trnh phong ho ca lp m. Tuy nhin, hng tn t mt d dng b xi mn tri ra sng, bin trong mt thi gian ngn nu con ngi khng bit gi gn quan tm n s s dng t ca mnh. Cho nn bo tn t kim sot s xi mn cn c quan tm v: - Xi mn din ra trn hu ht cc vng t dc. t cng dc kh nng xi mn cng mnh, xi mn cn ph thuc vo ch ma, loi t, c im ca thc b che ph v cc hot ng s dng t ca con ngi. - Xi mn ang l nhn t quan trng lm suy thoi ti nguyn t, lm hoang ho cc vng t dc nhit i, lm i ngho i sng ca ngi dn nhiu vng trn th gii. - Xi mn cng mnh th kh nng phc hi ca t v ti nguyn sinh vt cng kh khn, vt liu bo mn lm cn h tch nc, gy l lt hn hn. Chng xi mn bo v vn t l mt trong nhng nhim v cp bch gip cho s tn ti lu bn ca con ngi trn hnh tinh.

7.1.2. Tnh cp bch ca vic bo tn nc

Nc l mt ti nguyn quan trng cho cuc sng ca con ngi trn qu t. Tuy nhin nc cng l mt tai ha cho chng ta nu qu tha hay qu thiu v n s l nhng nguyn nhn gy ra cc thin tai nh l lt v hn hn. Xt n ti nguyn nc chng ta nn quan tm n s lng, s iu ho phn phi theo thi gian v cht lng ca n. Khi x hi loi ngi cng pht trin nhu cu v nc ca cng gia tng v: - Nhu cu nc ca con ngi ngy cng tng ln bao gm nhu cu nc ti cho trng trt, nc cho chn nui, nc cho cng nghip v nc cho sinh hot hng ngy. - Ngun nc ang ngy cng khan him v mt n nh dn n hoang ho t ai, l lt, hn hn... - Ngun nc ang b nhim ( nhim hu c, cht c ho hc, vv.)

7.2. Xi mn v cc yu t chi phi n xi mn t

7.2.1. Phn loi xi mn t
t b xi mn do nhiu yu t v cng l c s phn thnh cc loi xi mn khc nhau nh sau: - Xi mn do gi: gi lm kh v ri rc cc phn t t, ct v b gi thi i n ni khc. - Xi mn do trng lc: t di chuyn do chnh trng lng ca n, c th l t b tri theo khe, rnh, cng c th do l t ... - Xi mn do nc: y l loi xi mn do s cng ph ca git ma i vi lp t mt v sc cun tri ca dng chy trn b mt t. y l loi xi mn nguy him cho vng t dc khi khng c lp ph thc vt, gy ra cc hin tng xi mt, xi rnh, xi khe.

7.2.2. Cc yu t chi phi n xi mn t

7.2.2.1. Kh hu
41

Quan h gia iu kin kh hu vi tnh hnh xi mn t ht sc mt thit v phc tp. V d ni c m cao do ma nhiu d gy ra xi mn. Nhng u c iu kin kh hu thun li th cy, c sinh trng tt v nh vy s lm hn ch xi mn. Ngc li ni kh hn, lng ma t, cy c kh cn th kh nng ngn cn lc cng ph ca git ma km d xi mn. Ni c gi mnh lm tng cng tc ri ca git ma v d gy xi mn... Trong cc yu t kh hu th lng ma nh hng trc tip n xi mn mnh nht, n th hin qua s phn b ma theo ma trong nm v cng ma. Khi cng ma cng ln th sc g ca ht ma xung mt t cng mnh v lm tng dng nc mt, xp ca t gim, sc thm nc ca t gim v lm tng kh nng xi mn t.

7.2.2.2. a hnh
a hnh l c s ca xi mn t l iu kin gy ra dng chy, lm cho th nng ca nc trn mt t bin thnh ng nng. Nhng yu t a hnh lm nh hng ti xi mn t l: dc, chiu di dc v hnh dng mt dc. - t cng dc, sn dc cng di th xi mn cng mnh. - B mt dc cng g gh th xi mn cng mnh Ngoi ra hng dc khc nhau th xi mn khc nhau do iu kin tiu kh hu khc nhau (iu kin chiu sng, nhit , m , ch gi) nh hng n sinh trng, che ph ca thc vt v gin tip nh hng n xi mn.

7.2.2.3. a cht v t
- m: t c hnh thnh t m, mi loi m khc nhau s hnh thnh cc loi t vi cc tnh cht khc nhau, v nh vy tnh cht v cng xi mn mi loi t l khng ging nhau. Hnh thc xp lp ca m cng nh hng ti xi mn - Thnh phn c gii ca t c nh hng rt ln ch nc ca t v xi mn; t ct c sc thm nc tt nhng kt cu ri rc nn sc khng vi xi mn km, cn t st c sc lin kt ln nn sc khng xi mn mnh nhng thng b cht kh thm nc d to ra dng chy b mt mnh gy xi khe... - xp ca t ni ln s lng l hng trong t nhiu hay t do n nh hng ln ti tc thm nc v sc cha nc ca t v nh vy c nh hng n xi mn. - Tnh cht ho hc ca t nh hng ti xi mn t: Chng hn hm lng cht hu c cao s thc y s thm nc vo t; cc ion Ca++, Mg++ c nh hng tt n cu tng t; Lng ion Na+ lm gia tng nc chy b mt lm xi mn t.

7.2.2.4. Thm thc b

Thm thc b s ngn cn tt chng li xi mn t: tn l ngn cn lc 'xung kch' ca git ma, lm tng lng nc thm vo t, hn ch dng chy b mt... mt khc b r thc vt lm thnh mng li dy c trong t c tc dng gi t, lm tng xp ca t, lm tng kh nng gi nc ca t. 7.2.2.5. Cc hot ng s dng v qun l t ca con ngi. Nhp tng trng trong c hai mt dn s v pht trin kinh t x hi trong nhiu thp k qua lm cn kit cc ngun ti nguyn thin nhin, c bit l ti nguyn t. Con ngi vi cc hot ng s dng v qun l t khc nhau gp phn gy ra xi mn t v xi mn t ng vai tr ch yu trong vic lm suy thoi t. Cc hot ng s dng v qun l t dn n xi mn t nh sau: - Khai thc rng khng hp l - Ph rng lm nng ry. - Canh tc nng nghip khng bn vng 42

- Gy ra chy rng - Chn th gia sc qu mc - Xy dng ng, cu cng, nh ca, ng in vng i ni khng hp l - Khai thc khong sn khng hp l - Trng rng quy m ln nhng khng ch n hn loi v chn loi cy trng hp l.

7.3. S dng cc bin php k thut kim sot xi mn

7.3.1. Canh tc theo ng ng mc
a/ c im Canh tc theo ng ng mc trn t dc l gim s xi mn t v lng nc chy b mt. ng ng mc l ng ni cc im cng cao vi nhau trn mt mt dc v n thng trc giao vi ng nc chy xung. Thng thng hn ch xi mn ngi ta trng cc loi cy bi hay trng cc hng cy ng mc. Lm t, cy ba, trng cy theo ng ng mc l k thut ang c khuyn khch pht trin vng ng Nam mang li s bn vng cho cc nng tri vng cao. C nhiu cch phi hp hoa mu vi nhau, vi gia sc v cy rng trn cng mt din tch canh tc theo ng ng mc. H thng SALT c pht trin v p dng ti mt s vng ca nc ta l mt dn chng v canh tc theo ng ng mc. Hnh 7.1: Canh tc theo ng ng mc b/ Li ch - Gim xi mn v nc chy b mt. - Gim s mt mt cht dinh dng. c/ Hn ch - o c v nh hng cc ng ng mc sai s khin cho t b xi mn mnh hn. - i hi lao ng cho chm sc v gi gn. - Cn cc k nng chuyn mn xc nh cc ng ng mc.

43

7.3.2. Canh tc theo bc thang

a/ c im Canh tc theo bc thang l mt k thut canh tc bo v t, thng c s dng trn t dc, sn ni gi nc v kim sot chng xi mn. Chng c xy dng bng cch o v p t to nn cc bc thm ging nh bc thang. Cu to ny gip nc thm t t vo t. Cc h thng bc thang c th c cng c bng cc m t hay cc hng xp mp mi bc thang, cng c th trng c gia 2 bc thang k tip nhau hoc trng thm c v cy bi thp mp bc thang. H thng ny rt ph bin trng la v cc loi hoa mu khc vng cao.

Hnh 7.2: Canh tc bc thang b/ Li ch - Kim sot hiu qu xi mn t. - Cc vt liu bo mn c gi li y cc mng tiu nc c o dc theo bc thang. - Gim chiu di dc. C mi 2 - 3m chiu di dc li c bin i thnh bc thang. Do vy vn tc nc chy xung s gim. - Ci thin c ph ca t lu di. c/ Hn ch - C tc ng ln u tin n t nn s lm gim nng sut t ra l trong 2 - 3 nm u. - Cn lao ng v vn nhiu xy dng v bo tr bc thang. - Cn c k nng xy dng v bo tr bc thang. - Bc thang ci thin vi mt dc cch khong chim nhiu t canh tc. - Khng thch hp cho cc loi t cn v d l.

7.3.3. Cy che ph t
a/ c im Ngi ta trng cc loi cy ph t bo v t gim xi mn v ci to t nh vo lng phn xanh ca chng (cy vi cc loi thn l cn xanh hay cc phm vt d tha hoa mu canh tc). Cc loi thc vt ny thng l cc loi c i sng ngn (t hn 2 nm) v c trng ngoi t ng rung hay di tn cc cy trong giai on b ho. Cc loi hoa mu ph t ny cng c trng xen hay trng sau khi gieo trng cc loi cy ly ht nh ng hay c trng mt ln vo chu k canh tc hoa mu. K thut trng cy che ph t thng c p Hnh 7.3: Cy che ph t dng Vit Nam v cc nc khc vng chu loi tr c di di rng cao su hay da ... v nhm mc ch cung cp thc n cho gia sc. Cy che ph t cn c trng

44

trong cc h thng b ho ci to ph ca t nhanh chng v rt ngn c giai on b ho. Phn ln cc loi hoa mu che ph t lm lp che ph v to phn xanh. Th d nh: Sn dy di (Pueraria tokinensis, u bm (Clitoria ternatea), u xanh (Vigna radiata), c kudzu (Pueraria phaseoloides), u triu (Cajanus cajan), ct kh (Tephrosia candida, in thanh (Sesbania sp.) b/ Li ch - Ci thin ph v l ho tnh ca t. - Gim xi mn v tht thot nc. - Cn tr c di pht trin - Gim dng phn ho hc v thuc dit c. - Cung cp lng thc cho ngi v c nui gia sc. - Tng hm lng cht hu c trong t. - Gip gi m ca t v bo v t khi b kh hn. - Mt vi hoa mu ph t c th cho thu nhp. c/ Hn ch - C th cnh tranh nc v cht dinh dng vi cy lu nm. - C th pht trin thnh c di, ni tr n cho su bnh hi. - Mt vi loi c th tit ra cc cht ho hc cn tr gy trng cho cc loi hoa mu tip sau. - Khng th p dng nhng ni t qu dc. - Cy che ph thng khng sn xut cc li ch thit yu (nh lng thc, ht ging v.v..)

7.3.4. Lun canh hoa mu

a/ c im Cn c vo vic p dng mt cch ph bin ca nng dn, lun canh hoa mu c nh gi l mt k thut bo v t v nc quan trng nht vng ng Nam . Rt nhiu loi hoa mu c canh tc lin tip nhau, loi ny k loi kia trn cng mt din tch. S b tr canh tc ny thay i theo thi gian, nhng tt c u c xy dng : ci to l ho tnh v tnh trng mu m ca t canh tc. Mi loi hoa mu i hi mt cch khc nhau v c im Hnh 7.4: Lun canh hoa mu t ai ni m n c canh tc. Mt khc, mi loi li phi li vi li ch cho t nh cc ph phm cn li hay c vi nh hng tch cc cho kt cu ca t. Mt h thng lun canh tt s quan tm n cc c im ny ca tng loi hoa mu c trng - ci g mt i v c tr li cho t - lm sao cho tng th thay i s c mt nh hng ci thin t ni chung. Trong cc h thng nng lm kt hp, thnh phn cy lu nm c th c bin i sau mt thi gian di, thng khng di mt nm. K thut nng lm kt hp cn mt phng n lu di p dng lun canh, trin khai mt lot nhiu loi hoa mu, mi th c b tr thng nht trong mt chu k canh tc. Mt kiu canh tc lun canh thng thy l la - u xanh - ng - u ma hay cc loi u khc. Mt vi loi hoa mu c trng nh b u lm gia tng m ca t, nh u xanh (Vigna sinensis) c trng vi la (Oriza sativa), cung cp m tr li cho t m b la hp thu. Tng t u ma (Vigna radiata) vi kh nng nh m v nh 45

hng tt i vi t ca n, thng c trng sau cy ng (Zea mays) l mt cy hp th nhiu m t t. b/ Li ch - Rt hiu qu ci thin ph ca t - Gim s tht thot cht dinh dng. - Gip gi nng sut ca hoa mu. - Lm a dng cc loi canh tc. - Gip kim sot su bnh hi. c/ Hn ch - C th kh khn ni ngun nguyn liu sn xut ngho nn. - t c p dng vi nhng cy lu nm. - i khi i hi ngi nng dn phi trng nhng loi cy khng hp vi s thch ca h. - C th i hi lao ng cao

7.3.5. Trng c theo bng

a/ c im Trng c theo ng ng mc s to ra trng ngi lm gim xi mn v nc chy b mt. N thc y to ra cc bc thang t nhin trn t i dc ngay c nm th nht, v t b bo mn c gi li pha trc cc ro cn ny. C c th c trng dc theo y v sn ca c nh t v ngn nga xi mn phn dc trn cao. C cng thng c trng m t p ven bc thang gim xi mn v n nh bc thang. C c ct ta nh k (sau 2 - 4 thng) ngn chng ra hoa, che bng hay pht trin ra vng t canh tc gia 2 bng c. Do vy k thut trng cc bng c chng xi mn l rt thch hp cho nng dn c h thng nui gia sc ti ch v ct c cho chng n. C cng c th c s dng lm vt liu t gc cho cc loi hoa mu. Trn t i dc, ht c, cnh hoc bi c c trng thnh hng i dc theo ng ng mc vi khong cch l 50cm. Trng trn b mt ca c dy hn, cn trn mp bc thang c c trng theo hnh nanh su c khong cch 30cm x 20cm. Cc loi c thng dng cn xi mn l c Setaria (Setaria ancaps), c ruzi (Brachiaria ruziiensis), c voi (Pennisetum purpureum), NB21 c voi lai, s (Cymbopogon citratus), v c Vetiver (Vetiveria zizannoides).Hnh 7.5: Trng c theo bng ng mc b/ Li ch - Hn ch xi mn t v nc chy b mt. -Cung cp c cho gia sc. - C c dng vt liu t. c/ Hn ch - Cn cng lao ng chm sc cc bng c. - Dng vt liu c t b mt c th to nn c di pht trin v l ni tr n ca su bnh hi - Trng c cnh tranh din tch t dnh trng cy lng thc.

46

7.3.6. Trng cy xanh thnh cc bng theo ng ng mc

a/ c im Cc bng cy xanh l k thut trng n gin gim xi mn trn t dc. Cc loi cy hay bi c nh m, c, cy n qu, hay cc loi hoa mu nh da, chui c trng theo ng ng mc. Rt nhiu loi cy v hoa mu c a vo trng thm trong bng tng thm thu nhp v a dng sn phm ca nng tri. Cc bng s gim dng chy ca nc ma v gi t li dn dn Hnh 7.6: Hng ro cy xanh ng mc to thnh cc bc thang t nhin. Chng cng ci thin ph ca t v sc sn xut hoa mu cc ng ng mc trn t dc l cc k thut canh tc ph bin ti Vit Nam, Philippin, Indonesia v Thi Lan v hin nay chng ang c pht trin thm cc nc khc. b/ Li ch - Hn ch xi mn. - Ci thin ph v m t. - Cung cp sinh khi lm phn xanh. - To bng che thch hp cho cy khc. - Ngun thc n cho gia sc, ci v cc vt liu khc. - Ci thin c cu to v thm nc ca t. - Cung cp vt liu t b mt t. c/ Hn ch - Mt mt phn t canh tc do trng cc bng cy ng mc (t nht l 10% t canh tc b mt). - Bng cy cnh tranh vi hoa mu trng trong bng gia v nh sng, dinh dng v nc. Ct xn r v ta l v cnh nhnh c th hn ch s cnh tranh. - Cc loi cy trn cc bng c th l ni k gi v pht trin ca su bnh hi. - S gi nc hiu qu cc lng nc ma ln c th gy cho t ngp ng v l nht l cc trin dc. - Phn ln cc cy b u c nh m trng lm bng cy ng mc u khng thch ng pht trin trn t axt. - Thiu thi gian v lao ng xy dng cc bng cy ng mc.

47

7.3.7. ai i hng chy theo ng ng mc

a/ c im Cc ai i hng nc chy c o dc theo cc ng ng mc ngang qua i vi mc ch thu lng nc chy trn b mt t v chuyn hng nc chy v cc hng nht nh. Cc ai i hng ny xy dng bo v t v nc vng t i dc. Cc knh v ai ny c o v p theo nhiu khong cch khc nhau tu theo dc ca t; dc cng ln, th khong cch cng gn. Kch thc ca ai v knh l rng 1m mt ai, rng 0,5m y knh v su 0,5m. Mt hnh thc khc ca n l cc knh ng mc v tiu nc. Knh tiu nc th tng t nh knh ng mc ngoi tr kch thc ca n ln v su hn. N thng c o chung quanh khu vc canh tc nhm gom v i hng nc chy trn qua din tch canh tc ca trang tri. Papua New Guinea mt dc hi thp cn gi nhim v nh l ni t b hao mn li. Cc h knh v trn thng cho Hnh 7.7: ai i hng nc chy nc tha t cc trn ma ln v nc chy trn b mt vo cc dng chy t nhin nh sng, sui. b/ Li ch - Bo v t canh tc khi b nh hng ca nc trn chy t i ni cao xung. - Kim sot xi mn theo khe l. - Lm gim li nh hng bo mn ca nc chy b mt. c/ Hn ch - Nu khng c xy dng ng v ph hp, cc ai v knh c th b nc chy trn qua vo t canh tc nht l khi c ma ln. - Cn h tr thm cho ai i hng bng cch xy dng nh h gi nc, ngn gi t. - Cn bo tr v chm sc no vt lin tc.

48

7.3.8. Ro cn c gii
a) c im Cc ro cn c gii xy dng trn mt t dc hn ch tc nc chy trn b mt v gi t b bo mn bi hin tng xi mn b mt. Cc kin to ny c th c lm bng g hay ; theo thi gian, chng c th to thnh hng ro cn cy sng. Philippin v Papua New Guinea cc ro cn c lm bng khc g v cnh nhnh xp dc theo ng ng mc ca t i dc. Thng ngi ta ng cc cc g gi chng li. Pha trn ca ro cn c v cc vt liu hu c khc c xp dc theo gi t b cun tri theo dng nc. Hnh7.8: Ro cn c gii Khong cnh ca gii t gia hai ro cn thay i tu theo dc ca t, nhng thng ch bin ng t 4 n 8m. Cc loi hoa mu nh ng, khoai lang v thuc l c trng trn cc gii t gia. b)Li ch - Gi cc phm vt bo mn li. - Nu bo v thch hp c th pht trin thnh cc bc thang trong mt thi gian. - Cho php nng dn canh tc trn t dc ni m thng khng thch hp canh tc. - Gim lng nc chy trn b mt. c) Hn ch - Cc ro cn bng g khng bn do b mc trong vng 2 n 5 nm. - Xy dng ro cn i hi cng lao ng.

7.3.9 B tng
nhng vng t c nhiu , b tng l thch hp. . Dc theo ng ng mc v pha trn hng ai cy bi ng mc, ct ngang mt dc lm b mt t v gi cht cc hn ln nhau. . Nu c , cht b tng cao ngang vi im gia ca hai ng ng mc. . Trng cy bi a dng y ca b tng . chng s c nh v gi chc b tng cng nh s cung cp l cy cho gia sc. iu kin p dng: Ni c ln vo t, nng dn s kt hp dn xp trn ng ng mc. u t lao ng xy dng ban u kh ln.

49

Hnh7.9. B tng

7.3.10. Cc by t
a) c im Cc by t l cc kin to gi t b bo mn t u ngun li. Cc kiu thng thng nht l h v ho gi nc c thit k trong lng cc knh i hng hay ng tiu nc. Mt h nc lm gim tc ca dng chy v gip cc phn t t b bo mn lng li ti ch. Kch thc ca h tch nc tu thuc vo tm c ca ng nc chy v cc knh tiu cn c bo v. Cc ro cn chn t c th c lm bng cc thn, cnh ca cy mai (Gliricidia sepium), tre, tng, lng g hay cc vt liu c sn ti a phng. Ho l nhng h gi nc ln v di dc theo m cn b sung thm cho cc kin to khc. Mt ho thng c kch thc chng 1m di 0,5m; rng 0,8m su v b tr nm pha trn mt m t ng mc chng 1m n 2m. Mc ch ca cc kin to by t l gi t v gi nc li thi gian ngn tng kh nng thm nc. t gi li trn cc h v ho nc c no Hnh 7.10: Cc h by t vt thng xuyn v chuyn n ng rung bn cnh. b) Li ch - Ngn chn s pht trin v m su rng cc khe xi. - To iu kin tt cc vt liu b bo mn giu cht dinh dng lng ng li. - Gim tc nc chy cc khe xi mn v ng nc chy. - Ni t lng t c th canh tc hoa mu. c) Hn ch - i hi no vt thng xuyn trnh nc trn vo b trong cc trn ma ln. - Cc p chn i hi bo tr v sa cha thng xuyn. - Cn sa cha cc h hi ca p chn v phi no vt h tch nc thng xuyn. - Cc by t c xy dng ring l khng c cc h tr bo v khc s khng hiu qu.

7.3.11. Tch cha nc vng cao

a) c im Ngun nc ti cho canh tc nng nghip vng cao c th c tng cng bng cch xy dng cc h tch nc nh t canh tc lu gi nc ma. Xy dng cc h cha nc nh s hiu qu nu c phi hp vi cc yu t nh: Lu vc nc ni hng nc ma v to nc chy trn b mt, cc h tch nc hng nc ma v nc chy b mt, v khu vc canh tc cn ti nc trong kiu thng vo ma kh.

50

Lu vc nc phi c din tch ln gom nc vo h tch nc. S lng nc tch c tu thuc vo tnh cht v din tch ca vng lu vc nc v ch ma ca vng. cc ni c lng ma bin ng t 1200 n 1500mm/nm, mt din tch lu vc nc canh tc theo h thng rung bc thang rng 0,2 n 0,5 ha l cho mt lng nc khong 1000m3 tch trong h cha nc bin ng t 0,6 n 1,0 ha l to ra mt th tch nc nh trn. i vi cc ni kh hn c lng ma hng nm thp hn, s tch cha nc vn tin hnh c vi iu kin lu vc nc phi c din tch ln hn. a im xy dng cc h tch nc nh c th ch cao hay vng t thp, thung lng ni c th li dng lng nc chy thin nhin. Cc ni thuc nc chy ca cng ng nn qun l thch hp chia x li ch cho tt c thnh vin. Nu chn la ni c cc mch nc chy quanh nm cng tt c nc ti quanh nm. Nn chn nhng ni c dc vi cc i dc bin ng t 2 n 18% l thch hp nht. Hnh 7.11: Ao tch cha nc b) Li ch - ci thin c s sn xut lng thc, thc phm - Thc y s cn bng bo tn sinh thi. - u t thp trn mi din tch canh tc c thu nhp cao. - Hn ch tc hi ca kh hn. - Gip dn nc ti bng trng lng - Phn ln xy dng v qun l c th nn trnh c cc tranh chp x hi. c) Hn ch - i hi lao ng nhiu xy dng. - Kh nng tht thot ngun nc do bc hi v r r (tu theo loi t). - Cc loi thc vt thu sinh v bo ni c th xm nhim h tch nc. - Khng th kim sot lng nc chy trn trong cc trn ma ln c th gy h hi cho h v tch nc. - Thit k v xy dng km dn n xi mn v lt.

7.3.12. Canh tc nng ry khng t:

a) c im y l kiu canh tc qung canh rt ph bin cc nc ng Nam , c bit l canh tc la nng, khoai s, v cy sn lm chnh. N cn c gi l kiu canh tc du canh, pht chc l b ht. Tuy nhin phn ln l sau khi pht kh ri t v chc l, b ht, cn phng thc canh tc nng ry khng t c nhiu u im hn t (nng dn Papua New Guinea sau khi cht pht cy th khng t Hnh 7.12: Canh tc nng ry khng t m dn xp theo ng ng mc, sau chc l v b ht mt cch n gin). b) Li ch 51

- S dng cc cht dinh dng cha trong sinh khi ca thm thc vt. - Kim sot c di trong 3 thng u v hoa mu mc nhanh gi c m ca t. y l mt phng php n gin chuyn ho t rng thnh t canh tc. - Lp thc vt khng t che ph t ngn cn lc xung kch ca git ma tng lng nc thm vo t hn ch dng chy mt. - Phi hp canh tc hoa mu c c. - Khng gy kh nng chy rng. c) Hn ch - D lm xi mn t v tht thot dinh dng ca h sinh thi. - Ch c th dng khi lm t c gii hn hay canh tc khng cn lm t, nht l khi lp ph thc vt nhiu. - Khng th trng hoa mu dy ti a do t dc kh canh tc - Cn nhiu cng lao ng pht rng - Ch ph hp ni c dn s t * Ngoi cc k thut trn cn c th p dng cc k thut n gin khc nh: - S dng phn hu c - K thut lm t ti thiu (nh cuc h, chc l tra ht, trng cy...) - K thut chn nui gia sc gia cm trong chung... Cc k thut ny n gin v cng c th p dng trong trang tri nng lm kt hp gp phn s dng t bn vng. Cu hi tho lun: 1. Cho bit cc k thut bo tn t v nc c th p dng cho cc vng ng bng v ven bin? 2. Cho bit cc k thut nng lm kt hp c th p dng cho cc vng i ni?

52

Bi 8. PHT TRIN K THUT NNG LM KT HP C S THAM GIA

8.1. M t im, chn on v thit k k thut nng lm kt hp c s tham gia
M t im l m t v phn tch cc h thng sinh thi nng nghip nhm pht hin ra nhng im ging v khc nhau v khng gian v thi gian trong cc h thng sinh thi nng lm nghip. Mt h thng sinh thi nng nghip l mt tp hp cc yu t vt l, mi trng, kinh t v x hi c nh hng n canh tc. Qu trnh m t, chn on v thit k c th chia ra theo th t 4 bc Bc 1. Thu thp v phn tch thng tin a ra cc gi nh ( nhn nh) - Nhng thng tin cn thu thp: + Thng tin lin quan n mi trng - vt l - Sinh vt t ai, a hnh v dng t - dc v cao, hng phi v hng gi v nh hng. Kh hu - thu vn Sinh vt - cy trng, vt nui, vi sinh vt, thu sn

Cc hot ng s dng t v h thng canh tc. + Nhng thng tin v kinh t x hi v vn ho Cc thng tin v dn tc hc: Dn s, phn nhm h, cc nhm dn tc, cc thnh phn dn c Kt cu h gia nh v kh nng lao ng Thu nhp ca h gia nh v phn loi kinh t h Tn ngng, tp tc, truyn thng Cc yu t kinh t: C s h tng, th trng, dch v h tr ( tn dng, cung cp vt t, nghin cu/ khuyn nng). H thng cy trng v lch ma v S hu v tnh trng t ai, cc vn tranh chp Cc vn x hi ( y t, gio dc, kh nng tip cn) ho bnh v an ninh, vi phm php lut, canh tc nng ry Cc t chc, c quan a phng. - S dng cc cng c chn on c s tham gia chn on cc vn (nhng cu hi trong canh tc h gia nh): + Phng vn bn cu trc + Cc s : S thn bn, s lt ct + Cc bn : Bn hin trng s dng t, bn v gii, + Lch thi v + Biu v lao ng v cc ngun + Cc cng c khc

53

Thu thp thng tin v s liu v h thng canh tc nhm tm ra cc vn v cn tr trong canh tc h gia nh v xc nh cc gii php gi nh gii quyt cc vn . S dng phng vn bn nh hng ph hp v cc cng c chn on khc thu c nhng thng tin v s liu ph hp v h thng canh tc v tng hp thng tin. Thng tin, s liu cung cp phi r rng v thch hp vi mc tiu, chin lc, ngun, kinh doanh, qun l cc vn v nhng ri ro. Bc 2. Xc nh cc gi nh v kim tra cc gi nh a ra cc gi nh c lin quan n cc b phn then cht ca h thng canh tc nh: - Cc vn v cn tr ca nng dn - Cc chin lc qun l ca nng dn - Cc tc ng gip cho nng dn t c mc tiu ca h. Cc gi nh v bin php tc ng v nng lm kt hp hoc khng phi nng lm kt hp cn c xp th t u tin theo mc quan trng. Cc tiu ch xp th t u tin cho cc gi nh v cc bin php tc ng cn c tho lun cng ngi dn. - Kim tra cc gi nh v cc vn v cn tr ca nng dn v nhng gii php nng lm kt hp c tim nng pht trin c a ra v thu thp cc ti liu thng tin b sung cn thit cho vic xc nh cc bin php tc ng nng lm kt hp c u tin . Vic kim tra tp trung vo phng vn, i thoi trc tip ngoi ng rung vi nng dn, trc ht l kim chng cc gi thit cng vi ngi dn sau l xp th t u tin cc vn v cn tr theo mc quan trng (s ngi dn chu nh hng v cc u tin ca ngi dn). Bc 3. Thit k cc bin php tc ng v xp th t u tin cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp. Da vo s liu v thng tin phn hi t nng dn v cc bin php tc ng nng lm kt hp. - Tm ra cc l hng v kin thc v cc vn c lin quan n nhng bin php tc ng. - Xp th t u tin cc nhu cu nghin cu p ng cc l hng v kin thc. - Xc nh v xp th t u tin cc nhu cu pht trin, xem xt tt c nhng thng tin, ti liu c th c, phn tch nhng g bit r v bin php tc ng trong bi cnh c th, xc nh cc l hng v kin thc, cc dng nghin cu ( sinh hc, kinh t - x hi, chnh sch..) cn c gii quyt vn , xy dng v xp th t u tin cc mc tiu nghin cu. Bc 4. Thit k nghin cu v pht trin nng lm kt hp Cn c vo cc vn v nhng hn ch pht hin, thit k cc hot ng nghin cu v pht trin nng lm kt hp nhm gii quyt cc vn v hn ch trong pht trin NLKH ca cng ng v h gia nh. bc ny cn b nghin cu v cn b khuyn nng cn thc y v tham gia cng ngi dn thit k cc hot ng nghin cu

54

8.2. Thc hin cc hot ng nghin cu Nng Lm kt hp c s tham gia

8.2.1. Cc bc nghin cu NLKH c s tham gia
Tin trnh nghin cu v nng lm kt hp gm 5 giai on nh sau: Nhn rng Phn tch tnh hnh Gim st v nh gi Xc nh ch nghin cu

T chc thc hin

Lp k hoch nghin cu

Hnh 8.1: S tin trnh 5 giai on ca nghin cu nng lm kt hp - Phn tch tnh hnh Cc nh nghin cu v nhn vin khuyn nng, cng ngi dn, cng ng a phng phn tch tnh hnh v iu kin t nhin, kinh t, x hi v cc yu t ngoi cnh c nh hng : + Nhng tim nng, thun li cho pht trin nng lm nghip + Nhng vn v nhng cn tr, nguyn nhn hn ch pht trin nng lm kt hp + Cc tng v cc k thut nng lm kt hp d kin gii quyt vn v nhng cn tr. + Mc tiu ngn hn v di hn ca nng tri. - Xc nh ch nghin cu Cc tng, cc ch nghin cu c ngi dn a phng cng cn b nghin cu, khuyn nng a ra trong giai on phn tch tnh hnh cn c phn tch k hn v cc mt sau: + Mc tiu ca cc ch nghin cu + Cc la chn k thut nng lm kt hp lin quan n kin thc, kinh nghim ca nng dn. + Cc la chn kim tra trn ng rung + Cc kt qu mong i ca ch nghin cu. + Xp th t u tin cc ch nghin cu

55

- Lp k hoch nghin cu Cc nh nghin cu v khuyn nng ng vai tr thc y, h tr nng dn lp k hoch, trin khai cc hot ng nghin cu trn ng rung. Giai on lp k hoch rt quan trng, n khuyn khch nng dn suy ngh su hn v ch nghin cu, trch nhim ca h trong cc hot ng, khai thc kinh nghim kin thc bn a cng nh tim nng khc ca a phng. Trnh t lp k hoch: + Thit k th nghim: Phn khu th nghim Xc nh loi cy trng, vt nui Cc k thut Cc ngun u t cn thit.

+ Xc nh cc hot ng ca ch nghin cu: Sp xp theo trt t logic, c tham kho nng lch, cc vn v gii, ti chnh. + Xc nh thi gian tin hnh cc hot ng th nghim: Tr li cu hi lm khi no? + Xc nh ngun u t cho hot ng nghin cu: c gng tn dng ngun c a phng, khi phi s dng cc ngun lc t bn ngoi cn phi ch r ngun ly u, trch nhim l ai, kh nng cung cp. - T chc thc hin cc hot ng nghin cu: Tin hnh cc hot ng nghin cu theo k hoch ra - T chc gim st v nh gi c s tham gia + Mc ch ca gim st v nh gi c s tham gia Xem xt tt c cc k hoch hot ng c tip tc dn n vic t c mc tiu pht trin bn vng v nng nghip bn vng. nh gi hng n vic t c mc tiu, k hoch lm vic v cc hot ng Xc nh thi gian c cn hon thnh cc hnh ng Cung cp cc thng tin v phn hi v nhng k thut mi, nhng thay i cn thit trong qu trnh thc hin Bo m vic s dng phng tin v nhn lc mt cch hiu qu Cung cp h thng phn hi lin tc trong sut qu trnh thc hin nghin cu. B sung v cung cp d liu cho cng ng nh gi s kin cng nh cc nh gi ca ngi ngoi. Bc 1: Xem xt li cc mc tiu v hot ng nghin cu Bc 2: Xy dng cc vn cn nh gi

+ Cc bc trong gim st v nh gi c s tham gia

Cn c vo k hoch nghin cu v tin trnh thc hin k hoch nghin cu m ngi thc y hng dn tin hnh xy dng cc vn cn nh gi.

56

Bc 3: a ra quyt nh: Ai s thc hin vic gim st v nh gi?

Ti cc cuc hp, cn quyt nh ai s thc hin vic gim st v nh gi. Thng thng, ngi dn bu ra mt t ng ra m nhn trch nhim. Thnh phn ca t trc ht phi l nhng ngi nng dn am hiu cng vic, c uy tn trong cng ng, sau l cc thnh phn khc nh cn b thn x, khuyn nng lm ti a phng Bc 4 Xc nh cc ch s trc tip v gin tip. Cc ch s trc tip l nhng thng tin r rng lin quan ti ci g ang c o m. V d bit kh nng sinh trng ca cy trng, cn o m cc ch tiu v chiu cao cy, ng knh gc, rng tn Cc ch s gin tip l nhng thng tin ch yu chn lc trong nhiu thng tin khc nhau dng thay th hoc i din nhm tr li cc cu hi v/hoc p ng cc vn kh c th o m oc. V d: Thay v a ra cc ch tiu trc tip v giu ngho, c th chn ch s gin tip nh: Ngi ngho phi i lm thu, cuc mn, ngi giu c th thu mn nhn cng. Bc 5 Xc nh cc ngun thng tin cho cc vn mh gi i vi tng vn nh gi v tng ch s chn, t nh gi s xc nh thng tin hin c u, nu khng c th phi lm nh th no c? Bc 6: Thu thp thng tin Bc 7: Phn tch v trnh by kt qu Lm xong cng tc ngoi nghip, cn phi phn tch v tng hp thng tin trnh by Bi tp: Bi tp 1: T thc t a phng, tin hnh m t im, chn on v thit k nhm ci to vn tp mt h gia nh no theo hng nng lm kt hp. Bi tp 2: Ly mt v d thc t v nghin cu nng lm kt hp a phng mnh xem xt c phi l nghin cu NLKH c s tham gia hay khng?

57

Bng 8.1. Bng sng lc tiu ch cho s vng bn ca cc k thut NLKH

S a dng a dng ca ng vt rng S him hoi ca ng vt qu him S phong ph lai a dng ca thc vt t nhin a dng ca hoa mu S dn nhp ca cc lai ngoi li ( nu c th iu ny c nh hng m (-). t ai Mi trng cho ng vt hoang d Thm thc b Cu to t Hin tng ti sinh dng cht ph ca t Cu tng ca t S n inh ca t dc ( th d xi mn) Nc Kh nng tip cn vi nc Ngun nc Lng nc S thot nc Cht lng Khng kh Cht lng khng kh S s dng ti nguyn S dng t Bo tn ti nguyn thin nhin S dng ti nguyn

Con ngi
Cc nhu cu ca con ngi Cc xut liu khc nhau (sc sn xut) An ton lng thc Nng sut (hiu qu) Ri ro Thu nhp v phn b thu nhp Cc i h i v vn Quay hi vn, li tc b in t Cc i h i v lao ng Cc i h i v gi gn / hun luyn T tin (dng cc nguyn liu ti ch) Kim sat trn xut liu v tin trnh iu kin sng (th d ch tr ng) Sc khe (th d v sinh, c hi) Ngun nng lng (ci, du vv) T xc nh v mt x hi Thnh phn cu to gia nh Cc vai tr v gii Pht trin dn s Gio dc Cc t chc ti a phng Vn ha ti ch Cc quyn hn ca cng ng Sc khe ca cng ng Kinh t ca a phng/ cc lung vn u t v ti u t ca a phng C s h tng ca a phng (th d ng x) Thu hach ca cng ng Kh nng tip cn ca cng ng n cc ti nguyn t nhin (nc, ng c, rng vv) Cc ranh gii vn ha ca cng ng Cc hot ng gii tr ca cng ng Tnh trng t ang s dng Cng bng A i l ngi hng li? n b n ng Con gi Con trai Gi Tr Ngho Giu Khng hc C hc Cu hi (C: nh hng dng +) K thut h thng c gai quyt cc kh khn v vng mc do dn lng vch ra khng? Dn lng c tham gia hon ton vo cc giai an lp k hach / pht trin ca d n khng? H thng hay k thut c lin h vi cc k thut c sn, kinh nghim v ng c ca dn khng? H thng hay k thut c pht trin da trn cc kin thc bn a v hiu bit ca dn khng? K thut hay h thng c c h tr bi cc chnh sch hay chng trnh khc khng? (th d : quyn t ai, tn dng, vv)

58

59

TI LIU THAM KHO

Ti liu ting Vit (1) Nguyn Ngc Bnh, Phm c Tun (2005), K thut canh tc Nng Lm kt hp Vit Nam, NXB Nng Nghip, H Ni. (2) Phm Vn Cn, Nguyn Th Hng (2004), Thit k VAC cho mi vng, NXB Nng Nghip. (3) Cc Lm nghip B nng nghip v pht trin nng thn (2003), K thut nui trng mt s cy con di tn rng, NXB Nng Nghip. (4) Cc khuyn nng v khuyn lm (1996), Cng ngh canh tc nng lm kt hp, NXB Nng Nghip, H Ni. (5) ng Hng Dt (1999), Ngh lm vn T1 C s khoa hc v hot ng thc tin, NXB Nng Nghip, H Ni. (6) V Cng Hu (2000), Trng cy n qu Vit Nam, NXB Nng Nghip, H Ni (7) Katherine Warner (1989), "Nng dn du canh", Lm nghip cng ng, T chc lng thc v nng nghip ca Lin hip quc, Rome. (8) Trn An Phong (1997), "nh gi hin trng v xut s dng t hp l trn quan im sinh thi v pht trin lu bn Vit Nam", Kt qu nghin cu thi k 1986 1996 ca Vin quy hoch v Thit k nng nghip, NXB Nng Nghip, H Ni. (9) Nguyn Xun Qut(1996), S dng t tng hp v bn vng, NXB Nng Nghip, H Ni. (10) Nguyn T Sim Thi Phin (1999), t i ni Vit Nam Thoi ha v phc hi, NXB Nng Nghip, H Ni. (11) Chu Th Thm, Phan Th Li, Nguyn Vn T (2006), Hng dn s dng t ai theo nng nghip bn vng, NXB Nng Nghip, H Ni (12) Chu Th Thm, Phan Th Li, Nguyn Vn T (2006), Hng dn p dng RVAC min ni, NXB Nng Nghip, H Ni. (13) L Trng (1993), Pht trin v qun l trang tri trong kinh t th trng, NXB Nng Nghip. (14) Nguyn Vn Trng (1985), Kin to cc m hnh nng lm kt hp, NXB Nng Nghip. (15) Tng cc cy trng B nng nghip (1978), S tay k thut trng cy cng nghip, NXB Nng Nghip. Ti liu ting Anh (1) FAO (1976), Forests for Research and Development., Rome, Italy. (2) Kenneth G. Macdiken, Napoleon T.Vergara(1989), Agroforestry: Classification and management, A Wiley - Interscience publication (3) Nair, P.K.R. (1989), "Classification of agroforestry systems", Agroforestry: Classification and management, A Wiley - Interscience publication, pp. 43 - 45. (4) Nair, P.K.R. (1993), "An introduction to agroforestry", Kluver Academic Publishers in cooperatio with International Centre for Research in Agroforestry, the Netherlands. (5) Young A. (1997), Agroforestry for Soil Management, CAB International in association with International Centre for Research in Agroforestry, Second edition, United Kingdom.