MC LC

MC LC ...................................................................... 1 CHNG I M U V VI SINH VT HC ...................................................................... 11 1. I TNG V NHIM V CA VI SINH VT HC............................................................11 1.1. i tng ca vi sinh vt hc i cng...11 1.2. S phn b ca vi sinh vt....................12 1.3. Vai tr ca vi sinh vt ..........................12 1.4. Nhim v ca vi sinh vt hc i cng...13 2. KHI LC V LCH S PHT TRIN CA VI SINH VT HC..............................................14 2.1. Giai on trc khi pht minh ra knh hin vi.............................................................14 2.2. Giai on sau khi pht minh ra knh hin vi (Pht hin ra vi sinh vt).............................14 2.3. Giai on vi sinh vt hc thc nghim vi Pasteur.....................................................15 2.4. Giai on sau Pasteur v vi sinh hc hin i...........................................................17 3. CC C IM CHUNG CA VI SINH VT .....19 3.1.Kch thc nh b.................................19 3.2. Hp thu nhiu, chuyn ho nhanh .........20 3.3. Sinh trng nhanh, pht trin mnh.......20 3.4. C nng lc thch ng mnh v d dng pht sinh bin d........................................21 1

3.5. Phn b rng, chng loi nhiu..............22 3.6. L sinh vt xut hin u tin trn tri t ...............................................................22 CHNG II VI SINH VT NHN NGUYN THY ...................................................................... 25 1. PHNG PHP NGHIN CU HNH THI V CU TO T BO VI SINH VT........................25 1.1. Knh hin vi ........................................25 1.1.1. Knh hin vi quang hc....................25 1.1.2. Knh hin vi in t.........................26 1.2. Phng php lm tiu bn hin vi...........27 1.2.1. Phng php lm tiu bn soi ti (git p, git treo)..........................................27 1.2.2. Phng php lm tiu bn nhum v soi knh hin vi quang hc.........................28 1.2.3. Phng php quan st di knh hin vi in t...................................................29 2. VI KHUN.................................................30 2.1. Hnh dng v kch thc........................30 2.1.1. Cu khun (Coccus)........................30 2.1.2. Trc khun (Bacillus, Bacterium)......32 2.1.3. Cu trc khun (Cocco-Bacillus).......34 2.1.4. Phy khun (Vibrio) .......................34 2.1.5. Xon th (Spirillum)........................34 2.1.6. Xon khun (Spirochaeta)................35 2.2. Cu to t bo vi khun........................36 2.2.1. Thnh t bo (Cell wall)...................37 2.2.2. Mng t bo cht............................40 2.2.3. T bo cht (Cytoplasm)..................42 2.2.4. Mesosom.......................................42 2.2.5. Ribosom........................................43 2

2.2.6. Cc ht d tr................................44 2.2.7. Th nhn (nuclear body)..................45 2.2.8. Bao nhy (capsula).........................47 2.2.9. Tim mao (Flagella) v nhung mao (pilus hay fimbria) ..................................48 2.2.10. Nha bo v s hnh thnh nha bo (spore)...................................................52 3. MT S NHM VI KHUN C BIT.............56 3.1. X khun............................................56 3.2. Mycoplasma v dng L ca vi khun.......59 3.3. Rickettsia............................................60 4. S SINH SN VI KHUN..........................61 4.1. Sinh sn v tnh ..................................61 4.2. Sinh sn hu tnh.................................61 .............................................................62 CHNG III VI SINH NHN THT ...................................................................... 64 1. NM MEN.................................................64 1.1. Hnh thi, cu to nm men...................64 1.1.1. Hnh thi, kch thc nm men.........64 1.1.2. Cu to t bo nm men.................65 1.2. Sinh sn ca nm men.........................73 1.2.1. Sinh sn v tnh.............................73 2. NM MC (NM SI).................................79 2.1. Hnh thi nm mc...............................79 2.2. Cu to ca nm mc ..........................81 2.2.1. Khun ty.......................................81 2.2.2. Bo t...........................................87 3. TO .......................................................92 3.1. Ngnh To (Rhodophyta)..................92 3.2. Nhm To nu.....................................93 3

3.2.1. Ngnh Khu to hay To ct (Bacillariophyta) .....................................93 3.2.2. Ngnh To gip (Pyrrophyta) ...........94 3.2.3. Ngnh To nu (Phaeophyta) ..........95 3.3. Nhm To lc......................................96 3.3.1. Ngnh To lc (Chlorophyta) ...........96 3.3.2. Ngnh To vng (Charophyta) .........97 3.3.3. Ngnh Euglenophyta (To mt) .......97 CHNG IV SINH L HC VI SINH VT ...................................................................... 101 1. DINH DNG VI SINH VT....................101 1.1. Thnh phn ha hc t bo vi khun ....101 1.1.1. Nc...........................................101 1.1.2. Vt cht kh................................102 2. CC KIU DINH DNG VI SINH VT......109 2.1. Nhu cu v thc n ca vi sinh vt .......109 2.2. Ngun thc n nit ca vi khun ..........113 2.3. Ngun thc n khong i vi vi sinh vt ..............................................................115 2.4. Nhu cu v cht sinh trng ca vi sinh vt ..............................................................117 3. C CH VN CHUYN CC CHT DINH DNG VO T BO VI SINH VT.............................118 3.1. Khuch tn th ng..........................119 ................................................................119 Hnh 4.1. C ch khuch tn th ng............119 3.2. Vn chuyn nh permease...................119 4. TRAO I VT CHT V NNG LNG.......123 Khi nim trao i cht ...................................................................... 123 4

4.1. Qu trnh trao i nng lng.............123 4.1.1. Bn cht ca s h hp vi sinh vt. .124 4.1.2. Cc loi h hp.............................124 Hnh 4.11. Nng lng ATP to thnh t s h hp hiu kh cc cht hu c...............................130 b. Nng lng ha hc.................................131 4.2. S phn gii cc hp cht hu c.........132 4.2.1. Phn gii cc hp cht khng cha Nit ...........................................................132 + Ln men acid acetic (dm)......................144 4.2.2. Phn gii cc hp cht hu c cha Nit ...........................................................144 d. Qu trnh Nitrat ha ...........................147 e. Qu trnh phn Nitrat ha....................147 4.3. Tng hp cc hp cht hu c .............148 4.3.1. Tng hp cc hp cht hu c c Nit ...........................................................148 4.3.2.Tng hp cc hp cht hu c khng cha Nit..............................................151 5. S SINH TRNG V PHT TRIN CA VI SINH VT...........................................................152 5.1. Sinh trng, sinh sn v pht trin ca vi khun.....................................................152 5.2. Phng php nghin cu s pht trin ca vi sinh vt...............................................152 5.2.1. Nui cy vi sinh vt ......................152 5.2.2. Nui cy vi khun............................154 5.3. Cc phng php nh lng vi khun . .155 5.3.1. m trc tip di knh hin vi ......155 5.3.2. m s t bo sng (khun lc trn a thch)..................................................157 5.3.3. Phng php o c ca huyn ph vi khun ..............................................158 5

5.4. L thuyt v s pht trin ca vi khun. 160 5.5. Biu pht trin ca vi khun ...........162 5.5.1. Sinh trng v pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy tnh...................162 5.5.2. Hin tng sinh trng kp............165 5.5.3. Sinh trng v pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy lin tc...............166 CHNG V NH HNG CA CC YU T MI TRNG N S SINH TRNG CA VI SINH VT ...................................................................... 169 1. NH HNG CA CC TC NHN VT L....169 1.1. m..............................................169 1.2. Nhit ............................................169 1.2.1. Nhit thp ..............................170 1.2.2. Nhit cao.................................171 1.3. p sut thm thu..............................172 1.4. Sng siu m ....................................172 1.5. Sc cng b mt ...............................173 1.6. Tia bc x .......................................173 1.6.1. nh sng mt tri.........................174 1.6.2. Tia t ngoi (tia cc tm -UV).........174 2. NH HNG CA CC YU T HA HC.....175 2.1. nh hng ca pH mi trng..............175 2.2. Th oxi ha kh (Eh)..........................176 2.3. Cc cht dit khun (st trng)............177 2.3.1. Phenol.........................................177 2.3.2. Ethanol.......................................178 2.3.3. Cc halogen tc dng c vi vi khun ...........................................................178 2.3.4. Kim loi nng ..............................178 6

3. NH HNG CA CC YU T SINH HC HAY TNG TC GIA VI SINH VT VI VI SINH VT V VI VI SINH VT KHC...........................180 3.1. Khng sinh........................................180 3.1.1. Khi nim v phn loi cht khng sinh ...........................................................180 3.2. T bo dit t nhin v cc yu t ha tan ..............................................................187 3.3. Khng th .......................................188 3.4. Tiu c v kh trng.........................189 3.4.1. Tiu c v phng php tiu c. . .189 3.4.2. Kh trng v phng php kh trng ...........................................................190 CHNG VI DI TRUYN HC VI SINH VT ...................................................................... 194 1. MT S KHI NIM CHUNG......................194 2. C S VT CHT DI TRUYN CA VI KHUN ................................................................195 2.1. ADN nhim sc th, ARN v protein .....195 2.1.1. Sao chp (t sao)............................195 2.1.2. Phin m........................................197 2.1.3. Dch m ........................................198 2.2. Khi nim v phn loi Plasmid............201 2.3. Bin d vi khun...............................203 2.3.1. S thch nghi................................203 2.3.2. Cc loi bin d.............................204 3. VN CHUYN V TI T HP THNG TIN DI TRUYN ....................................................208 3.1. Chuyn np.......................................209 3.1.1. Nhng th nghim ca F. Griffith v s chuyn np 1928 ..................................210 7

3.1.2. Th nghim in vitro v hin tng chuyn np...........................................211 3.1.3. Bn cht ca nhn t chuyn np ...212 3.1.4. iu kin c chuyn np............213 3.1.5. Cc giai on ca qu trnh chuyn np ...........................................................214 3.1.6. ng dng chuyn np trong nghin cu di truyn hc.........................................216 3.2. Ti np.............................................218 3.2.1. Khi nim v phage ca vi khun v vi khun sinh tan.......................................219 3.2.2. Cc kiu ti np ...........................223 3.2.3. C ch chung ca ti np...............225 3.2.4. ng dng ca qu trnh ti np .....225 3.3. Giao np (tip hp)............................226 3.3.1. Chng minh c hin tng lai vi khun ..................................................226 3.3.2. S phn ha gii tnh....................227 3.3.3. Episome v plasmid......................227 3.3.4. Nhn t F/...................................227 3.3.5. Ti t hp....................................228 4. NG DNG K THUT DI TRUYN TRONG CHN ON BNH TRUYN NHIM ........................228 4.1. Quy trnh thng quy chn on bnh do vi sinh vt...........................................228 4.2. Nhng tr ngi trong chn on vi khun hc.........................................................229 4.3. Phng php nhn bn ADN (PCR: polymerase chain reaction) .......................229 CHNG VII K THUT BO QUN GING VI SINH VT ...................................................................... 233 8

1. PHIU THNG TIN V CHNG VI SINH VT BO QUN........................................................233 2. CHC NNG CA B SU TP VI SINH VT.234 3. MT S IM LU I VI MT B SU TP GING VI SINH VT....................................235 3.1. Duy tr kh nng sng ca vi sinh vt bo qun.......................................................235 3.2. Quan tm n s lng t bo khi tin hnh bo qun.................................................235 3.3. Duy tr c tnh di truyn n nh ca chng vi sinh vt bo qun..................................235 3.4. Tnh thun chng ca vi sinh vt bo qun ..............................................................235 3.5. Kinh ph cn cho B su tp vi sinh vt..235 3.6. Bo qun cc chng c gi tr...............236 3.7. Cung cp chng ging cho khch hng. .236 3.8. Cung cp cc thng tin lin quan n chng bo qun.................................................236 3.9. Kim tra cht lng chng vi sinh vt bo qun.......................................................237 3.10. C s d liu ca B su tp vi sinh vt ..............................................................237 4. GII THIU CHUNG MT S PHNG PHP BO QUN GING VI SINH VT.....................237 4.1. Phng php cy truyn vi sinh vt.......237 4.2. Phng php ng kh vi sinh vt v phng php ng kh trc tip.................239 4.2.1. Phng php ng kh..................239 4.2.2. Phng php ng kh dch th trc tip (L-drying).......................................240 4.2.3. Phng php bo qun lnh su......241

5. MT S PHNG PHP PH BIN S DNG TRONG BO QUN CC NHM VI SINH VT C TH...........................................................242 5.1. Cc phng php dng cho bo qun vi khun v x khun...................................242 5.1.1 Bo qun vi khun.........................242 a. Phng php ng kh (Freeze drying/ lyophilization)........................................242 * Nui vi khun cho ng kh:.................242 * Chun b m mu:.............................242 * Chun b dch t bo:...........................243 * Chun b ng ng kh:.......................243 * Chun b mu trc khi ng kh:.........243 * Bc tin ng kh:............................243 * To ch tht trn ng ng kh:...........244 * Hu ng kh:....................................244 * Hn ng ng kh:..............................244 * Kim tra chn khng ca ng ng kh: ...........................................................244 * Kim tra kh nng sng ca mu:.........244 * Bo qun mu:...................................244 5.1.2. Bo qun x khun:......................245 5.2. Bo qun vi to.................................246 5.3. Cc phng php dng cho bo qun nm si..........................................................246 5.4. Phng php bo qun nm men......252

10

CHNG I M U V VI SINH VT HC

1. I TNG V NHIM V CA VI SINH VT HC 1.1. i tng ca vi sinh vt hc i cng Xung quanh chng ta, ngoi cc sinh vt ln m chng ta c th nhn thy c, cn c v vn vi sinh vt nh b, mun nhn thy chng phi s dng knh hin vi, ngi ta gi chng l vi sinh vt. Mn khoa hc nghin cu v hot ng sng ca cc vi sinh vt c gi l Vi sinh vt hc. Vi sinh vt hc pht trin rt nhanh v dn n vic hnh thnh cc lnh vc khc nhau: vi khun hc (Bacteriology), nm hc (Mycology), to hc (Algology) virus hc (Virolory),... Vic phn chia cc lnh vc cn c th da vo phng hng ng dng. Do chng ta thy hin nay cn c y sinh vi sinh vt hc, vi sinh vt hc th y, vi sinh vt cng nghip, vi sinh vt hc nng nghip. Ngay trong vi sinh vt hc nng nghip cng c rt nhiu chuyn ngnh: vi sinh vt lng thc, vi sinh vt thc phm,... Mi lnh vc c i tng c th ring, cn i su. Tuy nhin mc nht nh cc chuyn ngnh trn u c nhng im c bn ging nhau. Vi sinh vt hc i cng, nghin cu nhng quy lut chung nht v vi sinh vt. i tng nghin cu ca vi sinh vt hc l vi khun, x khun (Actinomycetes), virus, Bacteriophage (th thc khun), nm, to, nguyn sinh ng vt. Vi khun: l nhm vi sinh vt c nhn nguyn thy, c th n bo, sinh sn ch yu bng hnh thc trc phn, c th nh b, mun quan st c phi s dng knh hin vi quang hc. Virus: l nhng sinh vt m kch thc ca chng v cng nh b, k sinh ni bo tuyt i, mun quan st chng phi s dng knh hin vi in t.

11

Nm: trc y c coi l thc vt bc thp nhng khng c dip lc t, thng n bo, c nhm gi a bo, c th phn nhiu nhnh nhng khng c vch ngn hoc vch ngn nhng chnh gia c l thng, thuc t bo nhn tht. Vi sinh vt tuy c kch thc nh b v c cu trc c th tng i n gin nhng chng c tc sinh si ny n rt nhanh chng v hot ng trao i cht v cng mnh m. Vi sinh vt c th phn gii hu ht tt c cc loi cht c trn th gii, k c nhng cht rt kh phn gii, hoc nhng cht gy hi n nhm sinh vt khc. Bn cnh kh nng phn gii, vi sinh vt cn c kh nng tng hp nhiu hp cht hu c phc tp, trong iu kin nhit , p sut bnh thng. 1.2. S phn b ca vi sinh vt Vi sinh vt phn b rng ri trong t nhin: trong t, nc, khng kh, trn c th cc sinh vt khc, trn lng thc, thc phm v cc loi hng ha. Chng nhng th, s phn b ca chng cn theo mt h sinh thi v cng phong ph, a dng, t lnh n nng, t chua n kim, t ho kh n k kh,... Do s phn b rng ri v do hot ng mnh m nn vi sinh vt c tc dng rt ln trong vic tham gia cc vng tun hon vt cht trn tri t cng nh tham gia vo cc qu trnh sn xut nng nghip. Vi sinh vt hc i cng, nghin cu nhng quy lut chung nht v vi sinh vt. 1.3. Vai tr ca vi sinh vt Trong thin nhin, vi sinh vt gi nhng mt xch trng yu trong s chu chuyn lin tc v bt dit ca vt cht, nu khng c vi sinh vt hay v mt l do no m hot ng ca vi sinh vt b ngng tr d ch trong thi gian ngn, c th n s lm ngng mi hot ng sng trn tri t. Tht vy ngi ta tnh ton nu khng c vi sinh vt hot ng cung cp CO2 cho kh quyn th n mt lc no lng CO 2 s b cn kit, lc by gi cy xanh khng th quang hp c, s sng ca cc loi sinh vt khc khng tin hnh bnh thng c, b mt tri t s tr nn lnh lo.

12

Vi sinh vt cn l nhn t tham gia vo vic gi gn tnh bn vng ca cc h sinh thi trong t nhin. i vi sn xut nng nghip, vi sinh vt c vai tr rt ln, vi sinh vt tham gia vo vic phn gii cc hp cht hu c, chuyn ha cc cht khong, c nh nit phn t lm giu thm d tr nit ca t. Trong qu trnh sng, vi sinh vt cn sn sinh ra rt nhiu cht c hot tnh sinh hc cao c tc dng trc tip i vi qu trnh sinh trng, pht trin ca cy trng, vt nui. Ngi ta nhn thy nu khng c vi sinh vt tiu th cc sn phm trao i cht do cy trng tit ra quanh b r th mt s sn phm ny s u c tr li cy trng. Trong chn nui v ng nghip, vi sinh vt cng c tc dng rt to ln, trong c th ca cc loi ng vt u c mt h vi sinh vt rt phong ph, h vi sinh vt ny gip cho qu trnh ng ha cc cht dinh dng v thi cc cht cn b trong qu trnh sng. Trong chn nui mt vn ln l lm th no phng chng c cc bnh truyn nhim, mn vi sinh vt th y cng mn dch t hc ra nhng bin php phng dch bnh ca sc vt v mt s bnh c th ly sang ngi, nh di, lao, nhit thn,... Hin nay vi sinh vt l mt mn khoa hc mi nhn trong cuc cch mng sinh hc. Nhiu vn quan trng ca sinh hc hin i nh, ngun gc s sng, c ch thng tin, c ch di truyn, c ch iu khin hc v cc t chc sinh vt hc, vi sinh vt hc ang c nhng bc tin v i, ang tr thnh v kh sc bn trong tay con ngi nhm chinh phc thin nhin phc v c lc cho sn xut v i sng. 1.4. Nhim v ca vi sinh vt hc i cng - Nghin cu cc c im c bn v hnh thi, cu to, di truyn, hot ng sinh l ha hc,...ca cc nhm vi sinh vt. - S phn b ca vi sinh vt trong t nhin v mi quan h gia chng vi mi trng v cc sinh vt khc. - Nghin cu cc bin php thch hp c th s dng mt cch c hiu qu nht vi sinh vt c li cng nh cc bin php tch cc nhm ngn nga cc vi sinh vt c hi trong mi hot ng ca i sng con ngi.

13

2. KHI LC V LCH S PHT TRIN CA VI SINH VT HC Cn c vo qu trnh pht trin c th chia vi sinh vt hc ra lm 4 giai on pht trin. 2.1. Giai on trc khi pht minh ra knh hin vi T thi thng c ngi ta bit phn, trng xen cy h u vi cy trng khc, men, nu ru,... nhng cha gii thch c bn cht ca cc bin php.Trong qu trnh nh canh con ngi thy c tc hi ca bnh cy. i vi bnh ''r st'' thi Aristote ngi ta xem nh l do to ha gy ra. Hy Lp by gi ngi ta cho rng cy b bnh l do t xu, phn xu, gy ra kh hu khng n ho nhng ch yu l do tri t. Trung Quc vo th k th nht trc cng nguyn trong quyn ''K thng Chi th'' ghi: mun cho cy tt phi dng phn tm, khng c phn tm th dng phn tm ln tp cng c. Trong sch ny cng ghi nhn trng xen cy h u vi cc loi cy trng khc. Trong cc ti liu ''Gip ct'' ca Trung Quc cch y 4000 nm thy cp n k thut nu ru. Ngi ta nhn thy trong qu trnh ln men ru c s tham gia ca mc vng, nh vy vi sinh vt c ng dng vo sn xut, phc v cuc sng t rt lu, nhng ngi ta cha hiu c bn cht ca vi sinh vt, mi n khi knh hin vi quang hc ra i, nhng hiu bit v vi sinh vt dn dn c pht trin, m ra trc mt nhn loi mt th gii mi, th gii ca nhng vi sinh vt v cng nh b nhng v cng phong ph. 2.2. Giai on sau khi pht minh ra knh hin vi (Pht hin ra vi sinh vt) Leewenhoek l ngi u tin pht hin ra vi sinh vt nh pht minh ra knh hin vi. ng l mt thng nhn bun vi, mun tm hiu cu trc ca si vi ng ch to ra cc thu knh v lp rp chng thnh mt knh hin vi c phng i 160 ln, ng quan st nc ao t, nc ngm cc cht hu c, ba rng,... Leewenhoek nhn thy u cng c nhng sinh vt nh b. Rt ngc nhin trc nhng hin tng quan st c ng vit ''Ti thy trong ba rng ca ming ca ti c rt nhiu sinh vt t hon hot ng, chng nhiu hn so vi vng quc H Lan hp nht''.

14

Pht minh ca Leewenhoek cng c quan nim v kh nng t hnh thnh ca vi sinh vt. Thi gian ny ngi ta cho rng sinh vt quan st c l t cc vt v sinh, tht, c sinh ra di v sau ngi ta cho ra i thuyt t sinh (hay thuyt ngu sinh).

Hnh 1.1. Anton Van Leeuwenhoek (1632-1723) v knh hin vi t to ca ng 2.3. Giai on vi sinh vt hc thc nghim vi Pasteur n th k XIX cng vi s pht trin ca ch ngha t bn, cc ngnh khoa hc k thut ni chung v vi sinh vt hc ni ring, pht trin mnh m, nhiu nh khoa hc quan st v nghin cu v mt s vi sinh vt gy bnh v sng to ra mt s phng php mi nghin cu v vi sinh vt. ng gp cho s pht trin ca vi sinh vt giai on ny phi k n nh bc hc ngi Php Pasteur (1822-1895). Vi cng trnh nghin cu ca mnh ng nh hc thuyt t sinh, nh ch to ra bnh c ngng. ng chng minh thuyt t sinh l khng ng bng cc th nghim sau: TN1: Dng mt ci bnh cha nc tht un si, ngui sau mt thi gian th nc tht c, quan st thy c vi sinh vt. TN2: Tin hnh nh th nghim th nht nhng sau ng bt kn ming bnh li, mt thi gian nc tht khng b vn c. Lc ny mi ngi phn i, h ni khng c khng kh nn vi sinh vt khng pht trin c, cha thuyt phc c h ng lm th nghim tip theo.

15

TN3: ng un c bnh ging nh hnh c ngng ko di ra cho thng vi khng kh, sau khi un si mt thi gian nc tht khng b c, khi ngi ta mi cng nhn bc b thuyt t sinh.

Hnh 1.2.. Pasteur (1822-1895) v th nghim bc b Thuyt t sinh Pasteur l ngi xut thuyt mm bnh, thuyt min dch hc, l c s sn xut vaccin trong phng bnh. ng chng minh

16

bnh than cu l do vi khun gy ra v lan truyn t con bnh sang con lnh v ng tin hnh th nghim tim phng vaccin nhit thn cho cu nm 1881, ng chn 50 con cu khe mnh, tng ng, tim vaccin cho 25 con cn 25 con khng tim vaccin, sau cng c th 25 con khng tim vaccin b cht cn 25 con tim vaccin sng bnh thng. Thi h b ch di cn l phi cht, rt thng tm trc ci cht ca nhng ngi b ch di cn, ng lao vo nghin cu vaccin phng v tr bnh ch di, thnh cng u tin l cu mt b trai thot khi pht bnh di. Sau thnh cng cc nh ho tm xy dng vin Pasteur ti php, sau ny nhn rng ra, y l thnh cng ln nht ca Pasteur i vi nhn loi. L. Pasteur tt nghip sinh ha, ng rt thnh cng trong nghin cu nhng gia nh ng rt bt hnh, anh trai v cc con ca ng u cht do bnh tt. Mc du L. Pasteur l ngi u tin chng minh c s khoa hc ca vic ch to vaccin nhng thut ng vaccin li do mt bc s nng thn ngi anh Edward Jenner (1749-1823) t ra. ng l ngi u tin ngh ra phng php chng u bng m u ma b cho ngi lnh, phng bnh u ma, mt cn bnh ht sc nguy him cho tnh mng thi by gi. 2.4. Giai on sau Pasteur v vi sinh hc hin i Tip theo sau Pasteur l Koch (Robert Koch 1843-1910), l ngi c cng trong vic pht trin cc phng php nghin cu vi sinh vt. ng ra phng php chng minh mt vi sinh vt l nguyn nhn gy ra bnh truyn nhim m ngy nay mi nh nghin cu bnh hc phi theo v gi l quy tc Koch. Ngy 24-3-1882, Koch cng b cng trnh khm ph ra vi trng gy bnh lao v gi n l Mycobacterium tuberculosis, l mt bnh nan y thi . Khm ph ny m ng cho vic cha tr bnh ngy nay. K hc tr ca Koch l Petri (Juliyes Richard Petri, 18521921) ch ra cc dng c nghin cu vi sinh vt m ngy nay cn dng tn ca ng t cho dng c y: a Petri. ng cng nu ra cc bin php nhum mu vi sinh vt.

17

Ivanopxki, 1892 v Beijerrinck, 1896 l nhng ngi pht hin ra virus u tin trn th gii khi chng minh vi sinh vt nh hn vi khun, qua c lc bng s xp, l nguyn nhn gy bnh khm cy thuc l.

Hnh 1.3. Robert Koch (1843-1910) v vi khun gy bnh lao do ng tm ra

Hnh 1.4. Alexander Fleming (1881-1955) v nm mc Penicillium do ng tm ra

Hnh1.5.. Watson and Crick (1953) pht hin cu trc ca DNA

18

Hnh 1.6. Aaron Klug pht hin cu trc virus khm thuc l Ngy nay vi sinh vt pht trin rt su vi hng trm nh bc hc c tn tui v hng chc ngn ngi tham gia nghin cu, cc nghin cu i su vo bn cht ca s sng mc phn t v di phn t, i su vo k thut cy m v tho lp gen vi sinh vt v ng dng k thut tho lp ny cha bnh cho ngi, gia sc, cy trng v ang i su vo gii quyt bnh ung th loi ngi. 3. CC C IM CHUNG CA VI SINH VT 3.1.Kch thc nh b

Hnh 1.7. Kch thc vi sinh vt trong sinh gii Vi sinh vt thng c o kch thc bng n v micromet (1mm= 1/1000mm hay 1/1000 000m). virus c o kch thc n v bng nanomet (1nn=1/1000 000mm hay 1/1000 000 000m).

19

Kch thc cng b th din tch b mt ca vi sinh vt trong 1 n v th tch cng ln. Chng hn ng knh ca 1 cu khun (Coccus) ch c 1mm, nhng nu xp y chng thnh 1 khi lp nhng c th lch l 1cm3 th chng c din tch b mt rng ti ...6 m2 ! 3.2. Hp thu nhiu, chuyn ho nhanh Tuy vi sinh vt c kch thc rt nh b nhng chng li c nng lc hp thu v chuyn ho vt xa cc sinh vt khc. Chng hn 1 vi khun lactic (Lactobacillus) trong 1 gi c th phn gii c mt lng ng lactose ln hn 100-10 000 ln so vi khi lng ca chng. Tc tng hp protein ca nm men cao gp 1000 ln so vi u tng v gp 100 000 ln so vi tru b. Hnh 1.8. Lactobacillus qua KHV in t

3.3. Sinh trng nhanh, pht trin mnh Chng hn, 1 trc khun i trng (Escherichia coli) trong cc iu kin thch hp ch sau 12-20 pht li phn ct mt ln. Nu ly thi gian th h l 20 pht th mi gi phn ct 3 ln, sau 24 gi phn ct 72 ln v to ra 4 722 366 500 000 000 000 000 000 t bo (4 722 366. 1017), tng ng vi 1 khi lng ... 4722 tn. Tt nhin trong t nhin khng c c cc iu kin ti u nh vy (v thiu thc n, thiu oxy, d tha cc sn phm trao i cht c hi...). Trong ni ln men vi cc iu kin nui cy thch hp t 1 t bo c th to ra sau 24 gi khong 100 000 000- 1 000 000 000 t bo. Thi gian th h ca nm men di hn, v d vi men ru (Saccharomyces cerevisiae) l 120 pht. Vi nhiu vi sinh vt khc cn di hn na, v d vi to Tiu cu ( Chlorella ) l 7 gi, vi vi khun lam Nostoc l 23 gi...C th ni khng c sinh vt no c tc sinh si ny n nhanh nh vi sinh vt.

20

Hnh 1.9. Vi khun Hnh1.10. Nm Escherichia coli men Saccharomyces cerevisiae

Hnh 1.11. Nm si Alternaria

Hnh 1.12. Vi to Chlorella

3.4. C nng lc thch ng mnh v d dng pht sinh bin d Trong qu trnh tin ho lu di vi sinh vt to cho mnh nhng c ch iu ho trao i cht thch ng c vi nhng iu kin sng rt khc nhau, k c nhng iu kin ht sc bt li m cc sinh vt khc thng khng th tn ti c. C vi sinh vt sng c mi trng nng n 1300C, lnh n 0-50C, mn n nng 32% mui n, ngt n nng mt ong, pH thp n 0,5 hoc cao n 10,7, p sut cao n trn 1103 at. hay c phng x cao n 750 000 rad. Nhiu vi sinh vt c th pht trin tt trong iu kin tuyt i k kh, c loi nm si c th pht trin dy c trong b ngm t thi vi nng Formol rt cao... Vi sinh vt a s l n bo, n bi, sinh sn nhanh, s lng nhiu, tip xc trc tip vi mi trng sng ... do rt d dng pht sinh bin d. Tn s bin d thng mc 10-5-10-10. Ch sau mt thi gian ngn c th to ra mt s lng rt ln cc c th bin d cc th h sau. Nhng bin d c ch s a li hiu qu rt ln trong sn xut. Nu nh khi mi pht hin ra penicillin hot tnh ch t 20 n v/ml dch ln men (1943) th nay c th t trn 100 000 n v/ml. Khi mi pht hin ra acid glutamic ch t 1-2g/l th nay t n 150g/ml dch ln men (VEDAN-Vit Nam).

21

3.5. Phn b rng, chng loi nhiu Vi sinh vt c mt khp mi ni trn Tri t, trong khng kh, trong t, trn ni cao, di bin su, trn c th, ngi, ng vt, thc vt, trong thc phm, trn mi vt... Vi sinh vt tham gia tch cc vo vic thc hin cc vng tun hon sinh-a-ho hc (biogeochemical cycles) nh vng tun hon C, vng tun hon n, vng tun hon P, vng tun hon S, vng tun hon Fe... Trong nc vi sinh vt c nhiu vng duyn hi (littoral zone), vng nc nng (limnetic zone) v ngay c vng nc su (profundal zone), vng y ao h (benthic zone). Trong khng kh th cng ln cao s lng vi sinh vt cng t. S lng vi sinh vt trong khng kh cc khu dn c ng c cao hn rt nhiu so vi khng kh trn mt bin v nht l trong khng kh Bc cc, Nam cc... Hu nh khng c hp cht carbon no (tr kim cng, grapht...) m khng l thc n ca nhng nhm vi sinh vt no (k c du m, kh thin nhin, formol. dioxin...). Vi sinh vt c rt phong ph cc kiu dinh dng khc nhau : quang t dng (photoautotrophy), quang d dng (photoheterotrophy), ho t dng (chemoautotrophy), ho d dng (chemoheterotrophy).t dng cht sinh trng (auxoautotroph), d dng cht sinh trng (auxoheterotroph)... 3.6. L sinh vt xut hin u tin trn tri t Tri t hnh thnh cch y 4,6 t nm nhng cho n nay mi ch tm thy du vt ca s sng t cch y 3,5 t nm. l cc vi sinh vt ho thch cn li vt tch trong cc tng c. Vi sinh vt ho thch c xa nht c pht hin l nhng dng rt ging vi Vi khun lam ngy nay. Chng c J.William Schopf tm thy ti cc tng c min Ty Australia. Chng c dng a bo n gin, ni thnh si di n vi chc mm vi ng knh khong 1-2 mm v c thnh t bo kh dy. Trc cc nh khoa hc cng tm thy vt tch ca chi Gloeodiniopsis c nin i cch y 1,5 t nm v vt tch ca chi Palaeolyngbya c nin i cch y 950 triu nm.

22

Hnh 1.13.Vt tch vi khun lam cch y 3,5 t nm

Hnh 1.14. Vt tch Gloeodiniopsis cch y 1,5 t nm

Hnh1.15. Vt tch Palaeolyngbya cch y 950 triu nm

--------------------------------------------------------------------------------------Tm tt i tng ca vi sinh vt hc i cng l vi khun, virus, nm men, nm mc to v protozoa. Vi sinh vt phn b rng ri trong t nhin v nh hng rt ln n i sng ca con ngi v mi sinh vt khc. L mn hc i cng nn ngi hc cn nm vng c im hnh thi, cu to, tnh cht l ha ca mi i tng ng thi nghin cu phng php pht trin vi sinh vt c li pht trin v tm cch c ch, hn ch s pht trin ca vi sinh vt c hi trong cuc sng. Lch s nghin cu v vi sinh vt c th hin qua 4 giai on: trc khi pht minh ra knh hin vi, knh hin vi ra i, Pasteur vi cc thc nghim, giai on sau Pasteur v sinh hc hin i. Ngy nay con ngi c th c nhiu nghin cu chuyn su v vi sinh vt nh s pht trin ca sinh hc phn t v cc k thut di truyn hin i. Cu hi n tp 1. Trnh by i tng, nhim v ca vi sinh vt hc i cng. 2. Trnh by cc c im chnh v cc giai on pht trin ca vi sinh vt hc.

23

24

CHNG II VI SINH VT NHN NGUYN THY

1. PHNG PHP NGHIN CU HNH THI V CU TO T BO VI SINH VT 1.1. Knh hin vi 1.1.1. Knh hin vi quang hc Knh hin vi: c nhiu loi nh quang hc, phn pha, hunh quang, soi ni,... Nguyn l cc loi knh hin vi c cu to ging nhau. C hai phn chnh l phn c hc v phn quang hc. Phn c hc: bo m cho knh vng chc v iu khin c. Phn ny cu to gm chn knh, khay knh, tr, ng knh, c iu chnh v cp, c iu chnh vi cp, bn quay, vt knh v cc vt dch chuyn mu vt. Phn quang: h thng cung cp nh sng v h thng thu knh phng i. + Phn cung cp nh sng: gng, n, (hoc nh sng t nhin), t quang knh, mn chn. + H thng thu knh gm c vt knh, th knh v khi lng knh. + phng i ca knh bng tch phng i ca vt knh v th knh + Vt knh c hai loi: kh v du, vt knh du c phng i ln v m hp nn ngi ta cho thm git du (nc, glycerin) di knh loi tr s khc x nh sng gia vt knh v khng kh. Quy tc s dng knh hin vi - Trc ht phi kim tra v tr ca t quang knh. N phi v tr cao nht. Mn chn phi m.

25

- Vn quay vt knh ly vt knh nh nht - Nhn vo th knh v iu chnh gng c c nh sng tt nht. - Sau nh mt git du ln tiu bn t ln bn knh. Vn quay vt knh ly vt knh du (100) sao cho phn thu knh ngp trong du. Nhn vo th knh v iu chnh c v cp (quay chm) ly tiu c. iu chnh tng phn bng c vi cp. - Sau khi quan st, quay quay vt knh lau du bng dung mi thch hp, thm trn giy thm hoc vi mn. H t quang knh. y knh. Hin nay cn c knh hin vi hai ng ngm, hay knh hin vi soi ni, knh hin vi nn en, knh hin vi tng phn cu to hin i v ph hp vi mc ch s dng.

Hnh 2.1. Cu to tng qut knh hin vi quang hc

1.1.2. Knh hin vi in t Tt c cc b phn c t trong mt tr knh v to chn khng bng mt bm ht. Trong chn khng, hot ng ca in t khng b cn tr.

26

Cc in t bn xuyn qua mu vt, c cc vt knh v th knh bng t trng lm tn rng ra (phn k), sau cng hin ln mn hunh quang c b my chp nh chp khi cn. Vi khun l nhng vi sinh vt n bo, chng c kch thc thay i ty tng loi, chiu di t 0,2-20 m chiu ngang 0,2-8 m, vi khun c hnh thi ring c tnh sinh hc ring, mt s loi c kh nng gy bnh cho ngi, ng vt v thc vt, mt s c kh nng tit ra cht khng sinh (Bacillus subtillis). a s sng hoi sinh trong t nhin. a s vi khun c hnh thi xc nh, hnh thi ny do mng t bo quyt nh, c bit mt s loi khng c mng nn hnh thi khng xc nh.

Hnh 2.2. Knh hin vi in t qut (SEM) 1.2. Phng php lm tiu bn hin vi 1.2.1. Phng php lm tiu bn soi ti (git p, git treo) Tiu bn git p: Dng phin knh sch ty m, gi ln phin knh mt git canh khun hay dung dch bnh phm, sau y lamelle (l knh) ln, quan st knh hin vi quang hc.

27

Tiu bn git treo: dng phin knh c hc lm gia, cho ln gia la men mt git canh khun hay dung dch bnh phm, y phin knh ln, sau lt ngc phin knh sao cho git dung dch treo l lng trong hc lm, cho vaselin ln cnh ca la men chng mt nc. Sau khi lm tiu bn soi ti, quan st knh hin vi quang hc c th bit c hnh thi, kch thc, tnh cht di ng ca vi khun, n cho php bc u phn bit, nhn dng c hnh thi ca vi khun. 1.2.2. Phng php lm tiu bn nhum v soi knh hin vi quang hc Khi quan st mu vt qua knh hin vi quang hc, phn ln c cu bn trong ca vi sinh vt c chit sut gn bng nhau cho nn rt kh phn bit c. c th quan st d dng hn chng ta phi nhum mu tiu bn. Nhum vi khun quan st di knh hin vi quang hc l phng php khng th thiu c trong qu trnh xt nghim vi khun. Phn ln mu nhum trong vi sinh vt l cc mui v c phn lm hai nhm: nhm mu acid gm cc mui m ion mang mu l anion (mang in tch -), v cc nhm base c ion mang mu l cc cation (mang in tch dng). V d: sodium + (c tnh base), eosinate-(c tnh acid). Mu acid v n mang mu hp vi mt base (NaOH) cho ra mui mu. Cn mu base v ion mang mu c tc dng nh mt base, phi hp vi mt acid (HCl) cho ra mui mu. Mt cch tng qut, mu acid phi hp cht vi thnh phn ca t bo cht ca t bo cn mu base phi hp (n mu) vi thnh phn ca nhn t bo (c tnh acid). Mt s mu thuc nhum ch bao ph mt ngoi mu vt, c nhum do qu trnh hp thu hoc n tan hay kt ta chung quanh vt c nhum. Nhum n: l phng php nhum mu ch s dng mt loi thuc nhum, cc loi thuc nhum thng dng l methylene blue, crystal violet, fuchsin, vi nm thng dng dung dch Lactophenol cotton blue (nm bt mu xanh). Nhum Gram: phng php ny do Hans Christian J. Gram (1853-1938) l phng php nhum mu kp ph bin trong nghin cu

28

vi khun, thng dng nhum mu ca mt s chi vi khun, cng c nhng chi khng bt mu. Phng php nhum mu ny cho php chng ta chia vi khun ra lm hai nhm chnh, nhm vi khun Gram m v nhm vi khun Gram dng, y l phng php quan trng trong vic phn loi vi khun. Phng php nhum Gram u tin c nh tiu bn trn ngn la n cn, nhum mu qua 4 bc: Thuc u tin l dung dch tm tinh th (Crystal violet) trong khong 1 pht. Ra bng nc. Nhum tip bng dung dch lugol (dung dch cn Iot 1%) trong 1pht, ra li bng nc.

Ph ln vt bi dung dch ty mu (metanol 95% aceton 1:1) hoc cn 960 trong khong 20 giy n 1 pht, ra bng nc, Cui cng nh ln vt bi dung dch fuchsin ( ta) hay safranin ( vng) 1 pht ra nc, kh t nhin sau soi di knh hin vi. Nhm vi khun Gram dng c c tnh khng b dung mi hu c ty phc cht mu gia tm tinh th v Iod. Kt qu cui cng s bt mu tm. Nhm vi khun Gram m b dung mi hu c ty phc cht mu gia tm tinh th v Iod, do s bt mu thuc nhum b sung, kt qu bt mu hng. Bng nhiu phng php k thut nhum khc nhau nh phng php nhum n, nhum kp. Nhum tin mao: ng knh ca roi vi khun rt nh nn kh quan st c knh hin vi quang hc. quan st c cn nhum mu c bit. Nguyn tc, trc ht ph ln roi mt lp ha cht lm cho roi to ra, ha cht ny gi mu nhum. Ha cht thng dng ph ln roi c th l tannic acid, mu nhum c th dng pararosanniline. 1.2.3. Phng php quan st di knh hin vi in t quan st di knh hin vi in t, mu vt c ct lt thnh nhng lt ct tht mng, b dy di 1 m c th t n 0,02 m, mu vt cn c nhum bng nhng cht ngn cn in t to s

29

tng phn ca nh trn mn hunh quang. Cc ha cht dng nhum mu l basic lead citrate, hoc uranyl acetate 1%,... nh do knh hin vi in t cung cp c th quan st trc tip, cng c th chp nh b phn chp gn di mn hunh quang. Qua knh hin vi in t ta c th thy r c cc vi cu trc bn trong ca vi khun. 2. VI KHUN Vi khun (Bacteria) l nhng vi sinh vt m c th ch gm mt t bo, chng c hnh dng v kch thc thay i ty theo tng loi, chiu di khong 1-10 m chiu ngang khong 0,2 - 10 m. Vi khun c hnh thi ring, c tnh sinh vt hc ring. Cu to cha hon chnh (cha c nhn tht) mt s c kh nng gy bnh cho ngi, ng vt, v thc vt, mt s c kh nng tit khng sinh (Bacillus subtillis) a s sng hoi sinh trong t nhin. Da vo hnh thi bn ngoi ca vi khun, ngi ta chia vi khun ra lm 6 loi hnh thi khc nhau: cu khun, trc khun, cu trc khun, phy khun, xon khun, xon th. 2.1. Hnh dng v kch thc 2.1.1. Cu khun (Coccus) Coccus, s nhiu l cocci, t ch Hy Lp l Kokkys (qu mng), c ngha l loi vi khun ny c hnh thi ging nh qu mng. Cu khun l nhng vi khun c dng hnh cu, tuy nhin c loi khng tht ging vi hnh cu, thng c hnh bu dc nh lu cu khun Neisseria gonohoeae, bt mu Gram m hoc c dng hnh ngn la nn nh Streptococcus pneumoniae, bt mu Gram dng. Kch thc ca cu khun thay i trong khong 0,5 - 1 m (1 m =10-3 mm). Ty theo v tr ca mt phng phn ct v c tnh ri hay dnh nhau sau khi phn ct m cu khun c chia thnh cc loi sau y: n cu khun (Micrococcus) Thng ng ring r tng t bo mt, a s sng hoi sinh trong t, nc, khng kh nh: M. agillis, M. roseus, M. luteus.

30

Song cu khun (Diplococcus) Cu khun c phn ct theo mt mt phng xc nh v dnh vi nhau thnh tng i mt, mt s loi c kh nng gy bnh nh lu cu khun gonococcus. Lin cu khun (Streptococcus): cu khun phn ct bi mt mt phng xc nh v dnh vi nhau thnh mt chui di. Streptococcus lactis vi khun ln men lactic, Streptococcus pyogenes lin cu khun sinh m. Trong chi ny cn c loi lin song cu khun, tc l song cu khun tp trung tng i mt thnh chui di. Lin cu khun c trong t, nc khng kh, k sinh trn nim mc ng tiu ho, h hp ca ngi v ng vt, mt s loi c kh nng gy bnh. Chiu di ca lin cu ph thuc vo mi trng. Trong bnh phm lin cu xp thnh chui ngn 6-8 n v, trong mi trng lng 10-100 n v, mi trng c hnh thnh chui ngn. T cu khun (Tetracoccus) Cu khun phn ct theo hai mt phng trc giao v sau dnh vi nhau thnh tng nhm 4 t bo, t cu khun thng sng hoi sinh nhng cng c loi gy bnh cho ngi v ng vt nh Tetracoccus homari. Bt cu khun (Sarcina) Cu khun phn ct theo 3 mt phng trc giao v to thnh khi gm 8, 16 t bo. Hoi sinh trong khng kh nh Sarcina urea c kh nng phn gii ure kh mnh. Sarcina putea, Sarcina aurantica. T cu khun (Staphylococcus) Phn ct theo cc mt phng bt k v dnh vi nhau thnh tng m nh hnh chm nho, hoi sinh hoc k sinh gy bnh cho ngi v gia sc, ni chung cu khun khng c tin mao roi nn khng c kh nng di ng, khi nhum mu a s cu khun bt mu Gram dng. a s sng hoi sinh mt s gy bnh nh Staphylococcus aureus - t cu vng.

31

Hnh 2.3. Lin cu khun (Streptococcus sp.)

Hnh 2.4. T cu khun (Staphylococcus sp.)

2.1.2. Trc khun (Bacillus, Bacterium) Trc khun l tn chung ch nhng vi khun c dng hnh que, hnh gy, kch thc ca vi khun khong 0,5-1 x 1-4 m, c nhng chi thng gp nh: Bacillus (Bac) L trc khun Gram dng, sng ym kh tu tin, sinh nha bo, chiu ngang ca nha bo khng vt qu chiu ngang ca t bo vi khun, do khi vi khun mang nha bo vn khng thay i hnh dng. V d: Trc khun gy bnh nhit thn Bacillus anthracis, trc khun c kh Bacillus subtillis. Bacillus subtillis l mt trc khun c li trong h vi khun ng rut, chng c ch s pht trin cc vi sinh vt c hi i vi ng tiu ho.

Hnh 2.5. Trc khun Bacillus sp.

Hnh 2.6.Trc khun E. coli

32

Bacterium L trc khun Gram m, sng hiu kh tu tin khng sinh nha bo, thng c tin mao xung quanh thn, c nhiu loi Bacterium gy bnh cho ngi v gia sc nh, Salmonella, Escherichia, Shigella, Proteus. Clostridium L trc khun Gram dng, hnh gy hai u trn kch thc khong 0,4 -1 x 3 - 8 m, sinh nha bo, chiu ngang ca nha bo thng ln hn chiu ngang ca t bo vi khun, nn khi mang nha bo vi khun b bin i hnh dng nh hnh thoi, hnh vt, hnh di trng. Clostridium l loi vi khun k kh bt buc, c nhiu loi gy bnh cho ngi v gia sc nh: Clostridium tetani, Clostridium chauvoei (ung kh thn), Clostridium pasteurianum (vi khun c nh nit). Clostridium tetani nha bo c trong t v nhng ni m t d bn, nha bo tn ti rt lu, nu chng xm nhp vo vt thng s pht trin, sinh c t thn kinh gy co cng gi l bnh un vn. Hnh 2.7. Bo t hnh vin n ca trc khun Clostribium sp.

Corynebacterium Vi khun khng sinh nha bo, c hnh dng v kch thc thay i kh nhiu ty tng ging, khi nhum mu vi khun thng to thnh cc on nh bt mu khc nhau v d: Corynebacterium diphtheriae (gy bnh bch hu) bt mu hai u hnh qu t, Erysipelothrix rhusiopathiae gy bnh ng du ln, gy vim da v t chc di da.

33

Pseudomonas L trc khun Gram m, khng c bo t. C 1 tin mao hoc 1 chm tin mao u. Thng sinh sc t. Thng gp thy hi sn. V d: Xanthomonas, Photobacterium 2.1.3. Cu trc khun (Cocco-Bacillus) L nhng vi khun trung gian gia cu khun v trc khun, vi khun c hnh bu dc, hnh trng, kch thc khong 0,25-0,3 x 0,4 -1,5 m. Mt s bt mu tp trung hai u (vi khun lng cc). V d: vi khun gy bnh t huyt trng: Pasteurella. Vi khun gy sy thai truyn nhim Brucella. 2.1.4. Phy khun (Vibrio) L tn chung ch nhng vi khun hnh que un cong ln, c hnh ging hnh du phy, hnh li lim, ng ring r hay ni vi nhau thnh hnh ch S hay s 8, c tin mao. Phn ln sng hoi sinh, c mt s loi gy bnh nh Vibrio cholerae. Hnh 2.8. Phy khun Vibrio cholerae

2.1.5. Xon th (Spirillum) L nhm vi khun Gram m hiu kh hoc vi hiu kh, di ng, c dng xon, xon khun gy bnh thuc chi Campylobacter. Trc y Campylobacter c xp vo chi Vibrio v sau chng c xp vo nhm Spirillum v cc vi khun ny khc bit vi nhm phy khun nh s vng xon y . V hnh thi xon th khc vi nhm xon khun (Spirochaeta) do s vng xon t hn, vng xon ca xon th khng lm cho ng knh c th tng ln, xon th khng c cu trc si trc

34

chu cht v lp bao ngoi, vch t bo cng v di ng mnh nh c lng roi cc t bo. Campylobacter l nhng vi khun Gram m, c dng ch S hay du phy, c mt lng roi mt cc hoc hai cc, di ng theo kiu vn nt chai, kch thc 0.2-0.8 x 0.5 5.0 m nhng i khi c dng cu khun, thng thng khng c gip m, tuy c khi C. jejuni li thy c gip m.

Hnh 2.9. Xon th Campylobacter jejuni

2.1.6. Xon khun (Spirochaeta) Cu trc c bn ca xon khun l mng t bo cht ca t bo ko di c bc trong mt mng phc hp bn ngoi vch t bo to thnh ng t bo cht, pha ngoi c bao bc bi lp v ngoi hay lp bao nhy. Khong khng gian gia mng t bo cht v lp v ngoi ny c gi l khng gian chu cht. C tin mao xut pht t hai cc t bo, nhng si tin mao ny hng vo gia t bo. Bt mu Gram m, nhng thng kh bt mu nn quan st xon khun thng s dng cc phng php nhum nhim bc, hoc quan st tiu bn sng di knh hin vi nn en. Hnh 2.10. Xon khun Treponema palidum

35

Xon khun di ng un khc, vn xon, un ln, sinh sn bng cch phn cht theo chiu ngang. Leptospira canicola theo nc v thc n vo mu, gan, thn gy lon chc nng ca cc c quan ny dn n xut huyt v vng da. im so snh S vng xon c im vng xon Nhum Gram Lng roi Di ng Cu trc Xon th S vng xon t hn Khng lm cho ng knh c th tng ln m mt cc hoc hai cc Nh lng roi cc t bo Khng c cu trc si trc chu cht v lp bao ngoi C vch t bo cng Xon khun S vng xon ln hn 2 Lm cho ng knh c th tng ln Gram m, kh bt mu, nhum nhim bc Xut pht t hai cc t bo hng vo gia Di ng un khc, vn xon, un ln C cu trc si trc chu cht v lp bao ngoi, mng t bo cht ko di Khng c vch cng, ch l lp mng hay bao nhy

2.2. Cu to t bo vi khun Cu trc ca t bo vi khun khc vi t bo ca vi sinh vt khc. Da vo cu trc c th thy c s khc nhau gia t bo vi khun v t bo ng thc vt theo bng sau: STT T bo ng vt v thc vt C mng nhn Nhiu nhim sc th hnh que C b my phn bo T bo vi khun Khng c mng Mt nhim sc th hnh trn Khng c phn bo

Nhn

36

STT

T bo ng vt v thc vt Thng c li ni bo C ty th i khi c lc lp Chuyn ng dng ni bo

T bo vi khun

Nguyn sinh cht

Khng c li ni bo Khng c ty lp th c (Mesosom ) Khng c lc lp Khng chuyn ng dng ni bo Ribosom 80S gn vo li ni 70 S trong bo quan cht. 70S gn li ni cht C glycopeptit mng

Cc phn Khng c glycopeptit mng t nh

Hnh 2.11. Cu trc tng qut t bo vi khun 2.2.1. Thnh t bo (Cell wall) Thnh t bo cn gi l vch t bo, chim 10-40% trng lng kh ca t bo, dy thnh t bo vi khun Gram m l 10nm Gram

37

dng l 14-18nm. Thnh t bo l lp cu trc ngoi cng, c rn chc nht nh duy tr hnh dng t bo, c kh nng bo v t bo i vi mt s iu kin bt li. Nng ng mui bn trong t bo thng cao hn bn ngoi t bo (p sut thm thu tng ng vi dung dch glucose 10-20%) do t bo hp thu kh nhiu nc t bn ngoi vo. Nu khng c thnh t bo vng chc th t bo s b ph v. Khi thc hin co nguyn sinh ri quan st di knh hin vi, thy r lp thnh t bo. Quan st di knh hin vi in t thy r hn. Thnh t bo vi khun G- v G+ c s sai khc v thnh phn cu to nh sau: Vi khun Gram dng c thnh phn cu to c bn l pepidoglycan (PG) hoc cn gi l glucopeptit, murein,...chim 95 % trng lng kh ca thnh, to ra mt mng polime xp, khng ha tan v rt bn vng, bao quanh t bo thnh mng li. Cu trc ca PG gm 3 thnh phn: N. acetylglucozamin, N. acetylmuramic v galactozamin. Thnh t bo vi khun Gram dng cha PG y 4 lp (chim >50% trng lng kh ca thnh). Ngoi ra cn thy thnh phn acid teichoic (l cc polime ca glycerol v ribitol photphat), gn vi PG hay mng t bo. Vi khun Gram m Vch vi khun Gram m gm mt mng ngoi v mt khoang chu cht cha 1-2 lp PG (chim 5-10%) trng lng kh vch, gia lp PG v mng ngoi c cu ni lipoprotein. Ngoi ra mng ngoi cn c thnh phn lipopolysaccharit (LPS) v cc protein. LPS chim 1-50% trng lng kh ca vch. Phn lipd ca LPS l ni c t (gy st, tiu chy, ph hy hng cu)

Gram (+)

Gram (-)

38

Hnh 2.12. So snh cu trc vch t bo vi khun Gram (+) v Gram (-) Thnh phn Peptidoglycan Acid teicoic Lipid Protein T l % i vi khi lng kh ca thnh t bo vi khun G+ 30-95 Cao Hu nh khng Khng hoc t G5-20 0 20 Cao

Trong nhng trng hp sau y c th khng quan st thy s c mt ca thnh t bo: Th nguyn sinh (Protoplast): Sau khi dng lysozyme ph v thnh t bo hoc dng penicillin c ch s tng hp thnh t bo c th ch to ra nhng t bo ch c bao bc bi mng t bo cht. Thng gp vi khun G +. Th cu (t bo trn, sphaeroplast): l th nguyn sinh ch cn st li mt phn thnh t bo, thng ch gp vi khun G-. Vi khun dng L: Nm 1935 Vin nghin cu d phng Lister Anh pht hin ra mt dng t bin khng c thnh t bo trc khun Streptobacillus moniliformis. T bo ca chng phnh to ln v rt mn cm vi p sut thm thu. Nhiu vi khun G -v G+ u c th hnh thnh dng L. Trc y ngi ta hay nhm ln th nguyn sinh v th cu vi dng L. Hin nay ta ch coi dng L l chng vi khun khng c thnh t bo c sinh ra do t bin trong phng th nghim v c th mang tnh di truyn n nh. Mycoplasma: Mt dng vi khun khng c thnh t bo c sinh ra trong qu trnh tin ho lu di ca t nhin. Th nguyn sinh v th cu c c im chung l khng c thnh t bo, t bo tr nn c hnh cu, rt mn cm vi p sut thm thu, c th c tin mao, nhng khng di ng c, khng mn cm vi thc khun th, khng phn bo c,... Thnh t bo c cc chc nng ch yu sau: Duy tr hnh dng ca t bo

39

Du y tr p sut thm thu bn trong t bo H tr s chuyn ng ca tin mao Gip t bo khng vi cc lc tc ng bn ngoi Cn thit cho qu trnh phn ct bnh thng ca t bo iu tit s xm nhp ca mt s cht, ngn cn s tht thot cc enzyme, s xm nhp ca cc cht ha hc hoc enzyme t bn ngoi gy hi t bo, nh mui mt, enzyme tiu ha, lysozim, cht khng sinh. C lin quan mt thit n tnh khng nguyn, ca vi khun gy bnh, c bit lin quan n ni c t ca vi khun Gram m. C vai tr trong vic bt mu thuc nhum khi nhum Gram. 2.2.2. Mng t bo cht

Mng t bo cht cn c gi l mng t bo hay mng cht (Cytoplasmic membrane), vit tt l CM, dy khong 7-8 nm.

Vng a nc

Vng k nc

Hnh 2.13. Cu trc mng t bo (Thuyt dng khm)

40

C cu to 3 lp: hai lp phn t protein (chim hn 50% trng lng kh ca mng v 10-20% protein t bo) v mt lp kp photpholipit (20-3% trng lng kh ca mng) nm gia, 70-90% lipid ca t bo tp trung photpholipit ca mng. S phn b protein v photpholipit mng nguyn sinh cht khc nhau tng vng. S phn b to nn cc l hng trn mng thun li cho s vn chuyn. Protein ca mng gm c hai dng: protein cu trc v enzyme. Enzyme gm c: permeaza vn chuyn cc cht vo t bo v cc enzyme tng hp cc cht murein, photpholipit, LPS,... Hai lp phosphor lipid (PL), chim khong 30-40% khi lng v cc protein nm pha trong, pha ngoi hay xuyn qua mng chim 6070% khi lng. Mi phn t PL cha mt u tch in hay phn cc (u phosphate) v mt ui khng tch in hay khng phn cc (hydrat carbon). u phosphate cn gi l u hu nc, cn u hidratcarbon cn gi l u k nc. Hai lp phn t PL mt lp c gc phosphat quay vo trong mt lp c gc phosphat quay ra ngoi mng lm mng ha lng v cho php cc protein di ng t do. S ha lng ng hc ny cn thit cho cc chc nng ca mng. Cch sp xp ca PL nh vy gi l m hnh khm lng. Hu ht mng t bo cht ca vi khun khng cha cc sterol, nh cholesterol, do khng cng nh mng CM ca cc t bo c nhn tht. Mycoplasma l nhm vi khun nhn tht khng c thnh t bo. CM c cha sterol do kh vng chc. CM l hng ro i vi cc phn t tan trong nc v c tnh chn lc hn so vi thnh t bo. Tuy vy CM c cha cc protein c bit gi l permease, chng c th vn chuyn cc phn t nh vo t bo theo c ch th ng khng cn nng lng hay ch ng, cn nng lng. CM t bo vi khun l v tr lm nhim v h hp (tng t nh mng trong c dng gp khc ty th ca cc t bo nhn tht). CM c cha cc protein ca chui h hp v cc enzyme tng hp ATP. Cc vi khun lu hunh mu ta cn cha b my quang hp. CM ta gp cc enzyme tham gia tng hp lipid mng, PG, acid teicoic, LPS, v cn gp cc polysaccarit n gin.

41

CM cn cha cc v tr gn vi nhim sc th v plasmid ng vai tr quan trng trong vic phn phi cc yu t di truyn vo cc t bo con. nhiu vi khun, nht l vi khun G+, CM xm nhp vo t bo cht v to thnh cc h thng ng gi l Mesosom. Mesosom nm gn CM hay m su vo trong t bo cht. S gp khc ca CM vo bn trong ch gp mt s nhm vi khun quang hp hay cc vi khun c hot tnh h hp cao chng hn nh Azotobacter, vi khun nitrate ho. Do c gp khc m din tch CM tng ln mt cch ng k, thch ng c hot ng h hp quang hp cc nhm vi khun ny. Nhn chung CM c cc chc nng sau Duy tr p sut thm thu t bo. Khng ch s vn chuyn, trao i ra vo t bo ca cc cht dinh dng, cc sn phm trao i cht. Duy tr mt p sut thm thu bnh thng bn trong t bo. L ni sinh tng hp mt s thnh phn ca t bo nh vch, gip m, do trong mng c cha enzyme v ribosom. L ni tin hnh cc qu trnh photphoril oxy ho v photphoril quang hp. L ni tng hp nhiu loi enzyme. Cung cp nng lng cho hot ng ca tin mao C quan h n s phn chia t bo. 2.2.3. T bo cht (Cytoplasm) T bo cht ton b phn nm trong mng t bo tr nhn. y l vng dch th dng keo ng nht khi t bo non v c cu trc ln nhn khi t bo gi. Nguyn sinh cht c hai b phn chnh: C cht tng bo: ch yu cha cc enzyme. Cc c quan con: mesosom, ribosom, khng bo, ht sc t, cht d tr. 2.2.4. Mesosom L th hnh cu ging nh ci bong bng, mesosom c ng knh khong 250nm, gm nhiu lp bn cht vi nhau, nm st vch t

42

bo ch xut hin khi t bo phn chia. Hnh thnh vch ngn t bo trong phn bo v l trung tm h hp ca t bo vi khun hiu kh. Trong mesosom c nhiu h thng enzym vn chuyn in t.

Hnh 2.14. Mesosome t bo vi khun 2.2.5. Ribosom

Hnh 2.15. Cu trc Ribosom Ribosom c ng knh 15-20nm, hng s lng 70S (tiu th ln 50S v tiu th nh 30S). Ribosom cha 40-60% ARN v 35-60% protein v mt t lipid, mt s men nh ribonucleaza,... v mt t cht khong. Mi t bo cha khong 10.000 ribosom chim 40% trng

43

lng kh t bo, khi ang pht trin mnh c th tng n 15.000 ribosom (E. coli). Phn protein ca ribosom lm thnh mt mng li bao quanh phn ARN. Trong t bo vi khun phn ln ribosom nm t do trong t bo cht, phn t bm trn mng nguyn sinh cht. Ribosom l trung tm tng hp protein ca t bo. Nhng khng phi mi ribosom u c kh nng tham gia vo qu trnh ny. S ribosom tham gia vo qu trnh ny chim khong 5-10% v c lin kt vi nhau gi l polisom hay polyribosom. S lin kt ny thc hin c nh mARN. Cc ribosom t do gn vo mt u ca mARN, c hot ha v chuyn dch dc theo si mARN ny. Chui polypeptid lin kt vi ribosom c di dn ra, do tun t c lp thm cc acid amin mi. Khi c xong mt si mARN v gii phng ra mt chui polypeptid mi th ribosom li tch khi u cui ca tp hp, sau tham gia vo mt mARN khc. 2.2.6. Cc ht d tr Trong nguyn sinh cht thy xut hin cc ht c hnh dng, kch thc v thnh phn ha hc khc nhau. S xut hin ca cc ht ny khng thng xuyn, ph thuc vo iu kin mi trng v giai on pht trin ca t bo, l cc ht d tr ht vi khng phi l cc c quan con nh ribosom, mesosom,...Chng c hnh dng v kch thc khc nhau v s c mt ca chng khng n nh, ph thuc vo iu kin ngoi cnh. Nhiu loi ht c vi sinh vt s dng nh cc cht d tr. Chng thng c hnh thnh khi t bo tng hp tha cc cht v c s dng khi thiu thc n. Cc ht hydrat carbon: cc ht ny cha tinh bt hoc glycogen hoc cc cht tng t nm trong t bo cht nh nhng cht d tr. Khi thiu thc n vi khun s ly cc ht ny lm ngun nng lng hoc ngun thc n carbon. Ht volutin: y l cc cht d nhim sc (bt mu khi nhum xanh metylen trong khi t bo cht bt mu xnh). Tr mt s vi khun (nh Corynebacbacterium, Mycobacterium,...) thng xuyn cha cc ht volutin giai on sinh trng cui, cn thng thng vi sinh vt ch cha ht volutin trong iu kin dinh dng bt thng (thiu cht no ). Volutin l mt phc cht, cu to bi polyphosphat, lipoprotein, ARN v Mg+2. Trong s cc ht volutin c th c l git m,

44

xut hin nhiu khi nui cy vi khun trn mi trng cha nhiu ng, glycerin hoc cc hp cht carbon ng ha khc. Git lu hunh: Mt s vi khun u lu hunh, c cha thng xuyn cc git lu hunh trong t bo, do kt qu oxy ha H2S sinh ra. Git lu hunh c dng lm ngun nng lng khi s dng ht H2S ca mi trng xung quanh. H2S + 1/2O2" S + H2O + Q1 2S + 3O2 + H2O " 2H2SO4 + Q2 Tinh th dit cn trng: Trong mt vi vi khun c th cha thm mt tinh th c bit. Vi khun Bacillus thuringiensis hoc B. dendrolimus,... Cc tinh th c bit ny c kh nng git hi mt s cn trng ph hoi ma mng. Hin nay, ngi ta s dng cc vi khun ny trong cng tc bo v thc vt chng li mt s su trong nng nghip. V d sn phm BT tc l vi khun B. thuringiensis c kh nng git su t trn ci bp. Khng bo kh: Cc vi khun quang hp thy sinh khng c tin mao, cha cc khng bo kh trong t bo cht. Chng c bao bc bi mt lp mng protein dy khong 2 nm, khng bo kh ng vai tr iu tit t trng t bo ni ln nhng tng nc thch hp. Thng gp cc chi vi khun nh Halobacterium, Penlodictyon, Rhodopseudomonas, cc chi vi khun lam nh: Anabaena. 2.2.7. Th nhn (nuclear body) Th nhn l mt cu trc ADN kp, xon li khp kn thnh hnh cu, hnh que, hnh qu t hay hnh ch V. Nhn tip xc trc tip vi nguyn sinh cht, lin kt vi protein HU (tng t histon) v gn vo mng t bo. Nhn phn chia n gin bng cch tht li khng c s gin phn bi v nhn vi khun l mt nhim sc th duy nht. T bo vi khun thi k n nh ch c mt nhn nhng trong qu trnh tin phn bo th c t 2 - 4 nhn. Th nhn l nhn nguyn thy cha c mng nhn, c trng cho cc c th thuc gii Monera (hay Prokaryota). Th nhn cn gi l vng nhn, th ging nhn, khi nhum bng thuc th Feulgen hoc Shiff c th quan st thy th nhn c hnh dng bt nh, bt mu tm. Th nhn ca vi khun l mt nhim sc th duy nht cu to bi mt

45

si ADN xon kp, rt di v cun li thnh hnh vng trn. Nhn t bo vi khun khng phn ha thnh khi r rt cn gn vi mng t bo cht. Nh vy, phn ln cc t bo ca cc vi sinh vt c nhn nguyn thy l t bo n bi. NST ca vi khun c chiu di thay i trong khong 0,25-3 m v cha 6,6-13x106cp base nit, s lng h gen ca vi khun thay i ty thuc vo iu kin nui cy. Khi nui cy tnh t bo E. coli cha 1-4 genom (b gen).

Hnh 2.16. Th nhn trong t bo vi khun Escherichia coli Trong NST vi khun ngoi ADN cn c protein v ARN. Phn ln protein cu to nn enzyme ARN-polymeraza. Phn t ADN l nhng chui xon kp, khp vng dnh vi ARN gia u mt ca nhiu bi khc nhau. Ngoi NST, nhiu vi khun cn cha ADN ngoi NST, y cng l nhng si ADN kp, dng vng kn, c kh nng sao chp c lp gi l plasmid.

Hnh 2.17. Plasmid t bo vi khun

46

Th nhn cha ng thng tin di truyn ca vi khun. Thuc nhum Shiff (nhum ADN): Fucsin base 1g ha vo 20ml nc ct si, lc un cho si trong 5 pht. Lm ngui 500C lc, cho thm 20 ml HCl 1N v ngui 200C. Sau thm 1g Metabisulfite Natri (hoc Kali) ct vo ch ti. Sau 24 gi cho vo 2g than hot tnh, lc u, lc ct ch ti 0-40C. Trc khi dng nn lm m, nhit phng. Thuc nhum Shiff khng mu hoc vng sng. lu th c, khng dng c. 2.2.8. Bao nhy (capsula) Mt s loi vi khun bn ngoi thnh t bo cn c cha mt lp bao nhy hay cn gi l lp gip m (v nhy). l mt lp vt cht dng keo, c dy bt nh. V nhy c hai loi, v nhy ln v v nhy nh. V nhy ln c chiu dy ln hn 0,2 m nn thy c di knh hin vi quang hc. Cn v nhy nh c chiu dy di 0,2 m, ch quan st c qua knh hin vi in t.

Hnh 2.18. VK Acetobacter xylinum c bao nhy cu to bi cellulose Mt s vi khun khng c v nhy nhng c bao ph bi mt lp dch nhy khng gii hn xc nh v khng c cu trc r rng. V d: Chi Xanthomonas. Mt s vi khun v l lp cht nhy lin kt yu, lp cht nhy ny c khi c kch thc rt ln so vi kch thc t bo, v d Leuconostoc mesenteroides trong hi sm. Mt s khc lp v nhy c lin kt vng chc, dnh st vo vch t bo, trong trng hp ny, v nhy c gi l gip m, c kch thc mng (Microcapsula) hay dy (Macrocapsula). Trong iu kin t

47

nhin cc t bo k sinh bt buc nht thit xut hin gip m trong c th vt ch. Gip m bo v vi khun khi cc yu t chng vi khun ca c th vt ch. Kh nng bo v vi khun ph thuc ch yu vo thnh phn ha hc ch yu ca gip m v thm thu ca n. Thnh phn ha hc ch yu ca v l polyglycozit (ch yu cu khun) v polypeptit (ch yu Bacillus). Mycobacterium mng ngoi cu to t lipid dng sp. Hn na mng lipid ny ph t bo t ngoi Mycobacterium ovis, M. tuberculosis, M. bovis v nh c thm ht vo vch t bo nh M. avium Cng dng ca v nhy l bo v t bo vi khun v l ni tch ly cht dinh dng ca vi khun. V d ph cu khun Streptococcus pneumoniae khi c v nhy s khng b bch cu thc bo, cn nu mt v nhy s b thc bo mau l. Nhum v nhy l phng php lm tiu bn m bng cch trn vi khun vi mc tu. Mt s vi khun, khi mi trng nui cy cn dn cht dinh dng vi khun tiu th n cht dinh dng c trong v nhy, lm cho v nhy tiu bin dn i. Phn ln thnh phn ha hc ca v nhy l nc (98%) v polysaccarit. Vi khun c v nhy s cho khun lc trn t, lng trn, cn vi khun khng c v nhy hoc dch nhy s to thnh khun lc kh x x. Cn cc lp vi khun c lp dch nhy nht s cho nhng khun lc nhy nht. 2.2.9. Tim mao (Flagella) v nhung mao (pilus hay fimbria) Mt s loi vi khun c kh nng di ng mt cch ch ng nh nhng c quan c bit gi l tim mao (flagella t ting La Tinh c ngha l ci roi) hay cn gi l tim mao (tricha, trichos). Vi khun c th c tim mao hoc khng c tim mao ty tng chi. Tim mao l nhng si nguyn sinh cht rt mnh, rng khong 0,01-0,05 m, cu to t cc si protein bn xon vo nhau. Cc si protein ny khc vi protein mng v c tnh khng nguyn H. Trn b mt thnh t bo cc si protein ny lin kt vi cc protein khc ca vch t bo. Phn li ca tim mao gn cht vi nn vch t bo v

48

mng nguyn sinh cht bi mt ( vi khun Gram dng) hoc hai ( vi khun Gram m) i vng nhn. Nh vng nhn ny xoay, tim mao quay quanh trc ca n v lm cho vi khun di ng. Ngun nng lng ny nh ATP hoc th nng in ha hc trong v ngoi mng. Nhim v chnh ca tim mao l gip cho vi khun di dng mt cch ch ng. Ty theo s lng ca tim mao ngi ta chia vi khun thnh cc loi sau: Khng c tim mao (v mao khun), khng di ng mt cch ch ng c.

Tim mao mc nh: mt tim mao mc mt nh (n mao khun). V d: vi khun Xanthomonas campestris. C th l mt chm tim mao mc nh (chm mao khun). V d: Pseudomonas solanacearum. Mi nh c mt chm tim mao. V d: Spirillum volutans. Tim mao mc xung quanh (chu mao khun): V d: Escherichiae,...

Hnh 2.19. Khun mao v nhung mao vi khun Escherichia coli

Cu to ca tim mao Nh knh hin vi in t, chng ta c th quan st c cu to cc tim mao ca vi khun. Tim mao xut pht t lp ngoi nguyn sinh cht, pha bn trong mng nguyn sinh cht.

49

Hnh 2.20. Cc dng tim mao vi khun. (a) n mao, (b) Song mao, (c) Chm mao, (d) Chu mao

Gram (+) Gram (-) Hnh 2.21. Cu trc tim mao vi khun Gc tim mao c hai ht: gc c ng knh 40 nm, k l cc mc tim mao nh vo t bo vi khun, ng knh ca mc ln hn ng knh ca tim mao. Quan st mt s t bo vi khun. V d: nh xon th (Spirillum), tim mao do nhiu si nh xon li vi nhau.

50

Tc v kiu di ng ca vi khun khng ging nhau ty loi v ty v tr ca tim mao. Cc loi vi khun c tim mao mc mt u c tc di chuyn mnh m nht (60 -120 m/giy). Nhn chung cc loi vi khun khc di chuyn chm hn khong 2 - 10 m/giy. Vi khun c tim mao mt u di chuyn theo mt hng r rt, nhng vi khun tim mao chu mao th li di chuyn theo mt kiu quay lung tung. S c mt hay khng v s lng, v tr tim mao l mt yu t nh tn ca vi khun. C nhiu vi khun ging ht nhau v hnh thi nhng khc nhau v kh nng di ng hoc v v tr sp xp ca tim mao. Tuy nhin, iu kin mi trng v thi gian nui cy c th nh hng rt nhiu n kh nng di ng ca cc loi vi khun c tim mao. Nhit cao qu hoc thp qu, pH mi trng, nng mui, nng ng, s c mt ca cht c, cc sn phm trao i cht ca bn thn vi khun, tc ng ca nng lng bc x,... khng nhng nh hng n tc di chuyn m cn lm nh ch hn s di chuyn ca vi khun. i vi vi khun khng c tim mao, trong mi trng lng chng vn c th chuyn ng hn lon do hin tng va chm khng ngng ca cc phn t vt cht trong cht lng (chuyn ng Brown). Ngoi tim mao, mt s vi khun cn c si pili, l nhng si tim mao rt ngn v mnh khong 0,3-1 m, ng knh khong 0,01 m v thng c khong 100-400 si trn mt t bo. Pili khng phi l c quan di ng m l phng tin gip cho vi khun bm c tt trn b mt ca c cht. Pili cn c th tham gia vo qu trnh dinh dng ca vi khun, gip cho b mt t bo hp thu cht dinh dng ln rt nhiu ln. Ngoi ra mt s vi khun c mt s si pili (nhung mao) sinh dc c nhim v tip nhn cc on ADN t bn ngoi vo, trong trng hp c trao i tn hiu di truyn, nht l trong lc hai vi khun tip hp nhau. Nhung mao cn l ch bm cho thc khun th. S lng nhung mao thng thng c hng trm nhng nhung mao sinh dc th ch c 1-5 m thi.

51

2.2.10. Nha bo v s hnh thnh nha bo (spore) Nha bo l mt mt kt cu do s bin i ca t bo sinh dng trong mt giai on no ca qu trnh sinh trng ca vi khun. Mi t bo ch c th to ra mt nha bo. Thng gp nha bo hai chi trc khun Gram dng l Bacillus v Clotridium. Mt s loi trong phy khun (Dessulft-vibrio desulfuricans), cu khun (Sarcina ureae), xon khun (Spirillium volutans) cng c kh nng sinh nha bo. Nha bo ca Bacillus khng vt qu chiu ngang ca t bo vi khun, do khi vi khun mang nha bo vn khng thay i hnh dng. V d: Trc khun gy bnh nhit thn Bacillus anthracis, trc khun sinh cht khng sinh Bacillus subtillis. Nha bo Clostridium chiu ngang ca nha bo thng ln hn chiu ngang ca t bo vi khun, nn khi mang nha bo vi khun b bin i hnh dng nh hnh thoi, hnh vt, hnh di trng. Clostridium l loi vi khun k kh bt buc. Di knh hin vi in t, nha bo c nhiu lp mng bao bc, lp ngoi cng gi l lp mng ngoi ca nha bo. K l lp v ca nha bo gm nhiu lp, c tc dng ngn chn s thm thu ca nc v cc cht ha tan trong nc. Di l lp mng trong v trong cng l lp khi t bo cht c cu to ng nht. Nha bo khng gi nhim v sinh sn nh cc ngnh vi sinh vt khc m ch gi chc nng lu tn m thi. Nha bo c kh nng lu tn tt trong nhng iu kin kh khn ca mi trng sng, nha bo c kh nng sng rt lu. Ngi ta pht hin c nha bo vi khun trong xc sinh vt c i (1000 nm) hoc di y bng h (3000 nm) hoc trong qung m (250 triu nm) n nay vn cn sng. Nhit 1000C, nha bo ca mt s loi ca Bacillus c th chu c t 2,5-20 gi. Nha bo ca vi khun c th chu c 1000C trong 5 ngy lin. Mun tiu dit nha bo ca vi khun phi thanh trng 1210C trong 15-30 pht vi nhit t hoc 165-170 0C trong 2 gi vi nhit kh. Ngoi vic chu c nhit kh cao, nha bo c th chu c kh hn cng nh tc ng ca nhiu loi ha cht, cng nh cc loi tia sng.

52

Trong HgCl2 t bo vi khun cht ngay nhng nha bo sng c n hai gi. Qu trnh hnh thnh nha bo: Cc t bo sinh nha bo khi gp iu kin thiu thc n, hoc c tch ly cc sn phm trao i cht c hi s bt u thc hin qu trnh hnh thnh nha bo. V mt hnh thi hc, c th chia qu trnh hnh thnh nha bo ra lm cc giai on: Hnh thnh nhng bi cht nhim sc. T bo bt u phn ct khng i xng, to ra mt vng nh gi l tin bo t. Tin bo t hnh thnh hai lp mng, tng cao tnh khng bc x. Lp v s khai hnh thnh gia hai lp mng ca bo t sau khi tch ly nhiu PG v tng hp ADP, tch ly canci, tnh chit quang cao. Kt thc vic hnh thnh o nha bo. Kt thc vic hnh thnh v nha bo. Nha bo thnh thc, bt u c tnh khng nhit. Bo nang v ra, bo t thot ra ngoi.

53

Hnh 2.22. Qu trnh hnh thnh nha bo vi khun Nha bo c bao bc bi nhiu lp mng. Ngoi cng l mng ngoi. Di l lp v, v bo t gm nhiu lp, khng thm nc. Di lp v l lp mng trong ca bo t. Trong cng l khi t bo cht c cu to ng nht, thnh phn ha hc ca nha bo: nc chim 40% dng lin kt, nhiu ion Ca+2, acid dipicolinic (acid ny ch c nha bo).

54

Hnh 2.23. Cu trc nha bo vi khun Nha bo vi khun khi chn rt kh bt mu. Nu nhum bng cc phng php nhum thng thng ta khng thy r bo t. quan st c nha bo ta phi dng phng php nhum mu c bit. Trc tin dng acid x l, sau mi nhum mu. Mu ca nha bo khi rt kh ty. Dng cn hay acid ty phn cn li ca t bo ri nhum b sung bng thuc nhum th hai. Nha bo ca vi khun khng cha chc nng ca c quan sinh sn nh bo t ca sinh vt khc. y l hnh thc sng tim sinh ca vi khun. Bo t gip cho vi khun vt qua nhng iu kin bt li ca ngoi cnh. Bo t thng c sinh ra trong iu kin kh khn nh thiu thc n, nhit v pH khng thch hp, mi trng tch ly nhiu sn phm trao i cht c hi,... Tuy nhin, vi khun nhit thn, hnh thnh nha bo trong iu kin c li nht nh: s c mt ca oxy kh quyn, nhit thch hp (v vy cm m xc sc vt cht do bnh nhit thn). Chnh v vy ngi ta coi nha bo l hnh thc t chc li t bo cht nng cao sc sng ca vi khun. Mt s nha bo ng vai tr truyn bnh (nh than, un vn, hoi th sinh hi, ng c thc n,...). Lm v hot nha bo ca mt s vi khun loi ny l nguyn tc ch ra mt s vaccin. S ny mm ca nha bo: Qu trnh chuyn t trng thi ngh sang t bo sinh dng ca vi khun c gi l qu trnh ny mm ca nha bo. Qu trnh ny gm 3 giai on: hot ha, ny mm v sinh trng.

55

3. MT S NHM VI KHUN C BIT 3.1. X khun L nhm vi sinh vt n bo (c giai on a bo), dng si hnh tia phng x, c kch thc v cu trc tng t nh t bo vi khun thng thng, a s sng hiu kh trong t, gram dng. X khun c kt cu t bo dng si-khun ty, c ng knh trong khong 1-1.5 m. Nui cy trn mi trng c c th phn bit c ba loi khun ty: - Khun ty c cht (n su vo trong mi trng lm nhim v hp th cht dinh dng) cn gi l khun ty dinh dng. - Khun ty trn c cht pht trin trn b mt mi trng - Khun ty kh sinh mc l ra khi b mt mi trng. i khi khun ty khng c khun ty c cht hoc khun ty kh sinh. Khun ty c cht hoc kh sinh thng phn ha thnh cc cnh bo t (sinh ra cc bo t theo kiu kt on v ct khc), chng to thnh khun lc x khun.

Hnh 2.24. Khun ty ca x khun

56

Hnh 2.25. Ba dng khun ty ca x khun Khun lc x khun rn chc, b mt x x, c dng nhn. Dng vi, dng nhung t hay dng mng x. Khun lc x khun thng c dng phng x hay dng ng tm ng knh 0.5-10 . Khun lc x khun thng c mu sc rt p: trng, , vng, nu, xanh, hng tm,...y l tiu ch quan trng trong nh tn x khun.

Hnh 2.26. X khun pht trin trn a Petri (a), khun lc x khun (b) X khun phn b rng ri trong t nhin v c vai tr quan trng v nhiu mt: + Tham gia vo qu trnh phn gii mnh cc hp cht hu c k c cc cht phc tp nh celluose, kitin, keratin, pectin, linhin,...trong

57

t bn do lm tng ph ca t v gp phn lm cn bng cc thnh phn vt cht trong t nhin. + Hu ht cc x khun thuc chi Actinomyces c kh nng sinh khng sinh, nhiu khng sinh quan trng hin nay c chit sut t x khun nh: tetraciclin, streptomycin, chloramphenicol (cht ny hin nay th y cm s dng),...mt s khng sinh sn xut t x khun c tc dng dit cn trng hay tuyn trng,... + Mt s x khun c kh nng tng hp mnh cc cht sinh hc nh vitamin nhm B, mt s acid hu c hay cc enzyme nh proteaza, ammylaza, kitinaza,... + Mt s x khun c th gy hi cho cc vi sinh vt trong t do n tit c t phytotoxin. Mt s c kh nng gy bnh cho ngi, gia sc c gi chung l bnh Actinomycose.

Hnh 2.27. Vng i x khun

58

3.2. Mycoplasma v dng L ca vi khun Nm 1898, Nocar v Roux (Php) pht hin thy Mycoplasma trong bnh vim phi-mng phi nn c t tn l P.P.O (Pleuro pneumonia organisme), nhng sau phn lp thy cc dng tng t trong c th d, cu, ch,,... nn gi chung l nhm P.P.L.O (Pleuro pneumonia like organisme nhm vi sinh vt ging loi gy nn bnh vim mng phi-phi). Hnh thi: do cha c v t bo nn c hnh thi d bin i nh hnh ht nh ring l hay kt thnh i hnh chui ngn, hnh ovan, hnh vng khuyn, hnh si hay hnh sao. Kch thc nh b 0.1 m nh hn vi khun hng chc ln. Nhiu Mycoplasma ch cha khong 1.200 i phn t protein. Cu to t bo cha hon chnh, cha c v t bo ch c mng nguyn sinh cht. Trong t bo c cha cc ht ribosom v si nhn (th nhn-nucleoid). Mt s c im chnh ca Mycoplasma Sinh sn khng theo phng php phn ct do khng c mezosome m bng cch tng t nh ny chi hoc phn ct cc u si thnh cc th hnh cu mi. Kh bt mu thuc nhum thng thng, phi dng thuc nhum Gemsa l nhm Gram m.

Sng hiu kh hoc ym kh tu tin, thch hp nhit 370C v pH 7-8. Pht trin tt mi trng phi g, c th pht trin trn mi trng nhn to cha hemoglobin, huyt thanh hay xistein. Mycoplasma b tiu dit nhit 45-550C trong 15 pht. Chng rt mn cm vi s kh cn, tia t ngoi v nhng cht st trng nhng li khng mn cm vi Sunfonamit v penicillin, khng sinh c ch Mycoplasma nh Clotetracillin, Streptomycin v oxitetracillin. Mycoplasma phn b rng trong t nhin, nhiu loi c th gy bnh cho ngi v gia sc. Gn y cn thy Mycoplasma gy bnh cho cy trng nh Spiroplasma citri gy bnh ho vng cam, chanh. Cc c th t mt khun lc c hnh thi rt khc nhau. Dng L ca vi khun hnh thnh khi t bo b mt vch c nh bn ngoi do t bin trong phng th nghim.

59

3.3. Rickettsia Rickettsia l nhm vi sinh vt nh b (kch thc nh hn vi khun, ln hn virus), c nhiu hnh thi, sng k sinh bt buc, c nh khoa hc M H.T. Rickettsia pht hin thy nm 1909 trong mu ngi mc bnh st pht ban. Hnh thi: hnh que ngn, hnh cu, hnh que di hay hnh si, kch thc 0.3-5 m. Cu to: Rickettsia c thnh t bo, mng nguyn sinh cht, t bo cht v th trung tm hnh si (th nhn). Thnh phn ho hc ca t bo 30% protein, lipid trung tnh, photpholipid v hydrat carbon, acid nucleic (ADN v ARN ) v mt s enzyme nn c th thc hin mt s qu trnh ng phn nhng do khng men cn thit thc hin qu trnh sinh tng hp protein v ng phn nn Rickettsia phi k sinh bt buc. Mt s c im c bn ca Rickettsia K sinh tuyt i, pht trin tt trn mi trng phi g, chut lang, nhau thai, th. T bo khng di ng.

Kh bt mu thuc nhum, phi dng phng php nhum c bit nh Giemsa,...Rickettsia bt mu Gram m. Sinh sn bng phng php phn ct ging nh vi khun khng yu vi nhit cao, 800C cht sau 1 pht, mn cm vi s kh hn v cc cht st trng.

Gy bnh st pht ban Rickettsia prowazekii v st hi quy Coxiella burnetii. Trn y l nhng hnh dng vi khun thng gp, ngoi ra trong t nhin cn gp cc hnh dng vi khun nh: hnh khi vung, khi tam gic, khi hnh sao. Chi Beggiatoa saprospira c t bo ni di thnh hnh si. Chi Caryophanon c t bo hnh a xp chng ln nhau nh mt xu cc ng xu.

60

4. S SINH SN VI KHUN 4.1. Sinh sn v tnh Hnh thc sinh sn ch yu ca vi khun l sinh sn bng phng thc nhn i. u tin cc DNA c nhn ln, khong gia t bo hnh thnh mezosom (DNA c ng ti y), sau hnh thnh vch ngn t bo v DNA c phn i, tch khi mezosom i v hai t bo con Khi phn ct t bo thng chia lm hai phn bng nhau, ch trong mt s rt t trng hp t bo mi chia lm hai phn khng bng nhau lc ny c gi l: d hnh. Kiu phn ct d hnh thng ch thy trong mi trng c cn thc n. Cch phn ct ca t bo vi khun ph thuc vo tng loi: - Vi trc khun v xon khun, vch ngn hnh thnh theo b ngang ca t bo. Rt t trng hp vch ngn c th hnh thnh theo chiu dc ca t bo. - Vi cu khun, vch ngn c th hnh thnh theo mt hoc hai, ba mt phng. Ty theo v tr ca vch ngn m cc dng khc nhau ca vi khun hnh thnh a s cc vi khun sau khi phn chia cc t bo con tch khi nhau, mt s vi khun t bo con khng tch ra m xp li thnh chui di ngn khc nhau. Qu trnh sinh sn ny xy ra rt nhanh. Bng phng thc ny, t bo vi khun c nhn ln theo cp s nhn. Ty tng loi vi khun, c khong 10 n 30 pht li cho ra mt th h. 4.2. Sinh sn hu tnh Vi sinh sn hu tnh, ngi ta mi ch pht hin ra hnh thc tip hp gia hai t bo. Hai t bo tip xc sau c s trao i nhn di truyn hp thnh hp t mt phn ri tip tc sinh trng theo dng phn bo.

61

Hnh 2.28. S biu din qu trnh phn chia t bo vi khun

62

--------------------------------------------------------------------------------------Tm tt: Vi sinh vt nhn nguyn thy bao gm: vi khun, x khun, vi khun lam, Ricketxi l nhng i tng vi sinh vt c cu to t bo vi nhn nguyn thy, sinh sn ch yu theo kiu phn i, mt s bng bo t, a dng v hnh thi. Vi sinh vt nhn nguyn thy c s lng chng loi phong ph, phn b khp mi ni, tham gia tch cc vo qu trnh chuyn ha vt cht trong t nhin. Mt s loi gy bnh ngi, ng vt, cy trng. Nhiu loi c ch c ng dng vo cc qu trnh sn xut thc phm, dc phm, x l mi trng. Cu hi n tp: 1. Trnh by phng php lm tiu bn (soi ti, nhum mu) soi knh hin vi. 2. K tn mt s loi mi trng nui cy vi sinh vt v tc dng ca chng. 3. Cc dng hnh thi chnh ca vi khun. 4. Cu trc c bn ca t bo vi khun.

63

CHNG III VI SINH NHN THT

1. NM MEN 1.1. Hnh thi, cu to nm men Thut ng Nm men (yeast, levure) ch l tn chung ch nhm vi nm thng c cu to n bo v thng sinh si ny n bng phng php ny chi (budding). Nm men khng thuc v mt taxon phn loi no nht nh, chng c th thuc ngnh Nm ti (Ascomycota) hoc ngnh Nm m (Basidiomycota). Nm men c kch thc ln, cu to hon chnh, khng di ng. Chng phn b rng ri trong t nhin, nht l trong t, c th ni t l mi trng t nhin d ging nm men c bit l trn b mt ca nhiu loi l cy, lng thc, thc phm khc. Nm men c kh nng sinh sn nhanh chng, sinh khi ca chng giu protein, lipid, vitamin. Nm men c kh nng ln men cc loi ng to thnh ru trong iu kin ym kh, trong iu kin hiu kh th chng to thnh sinh khi t bo, v vy nm men c ng dng rng ri trong cng nghip thc phm sn xut ri bia, nc gii kht, men bnh m protein sinh khi,... Tuy nhin cng c nhng loi nm men c hi cho sn xut, lm nhim cc qu trnh cng ngh v gy h hng sn phm. 1.1.1. Hnh thi, kch thc nm men Hnh thi ca nm men thay i ph thuc ty loi nm men, iu kin nui cy, tui ca ng ging, do nm men c hnh thi rt ra dng: hnh trng hay hnh bu dc (Saccharomyces), hnh bu dc, hnh trn, hnh ng di, hnh qu da chut, qu chanh, hnh bnh hnh, hnh tam gic v mt s hnh dng c bit khc. Mt s loi nm men c t bo hnh di ni tip nhau thnh nhng dng si gi l khun ty th (Mycelium) hoc khun ty th gi (Pseudomycelium).

64

Kch thc t bo nm men thay i rt nhiu, ph thuc ging, loi. Ni chung kch thc ca nm men ln hn kch thc ca t bo vi khun, trung bnh khong 3-5 x 5-10 m. Mun quan st v o kch thc nm men ngi ta thng nhum mu tiu bn bng dung dch lugol, hoc cc thuc nhum thng thng (fuchsine, xanh metylen) ri dng thc o vt knh m quan st. Phn bit hnh thi nm men v nm mc im phn bit C th Nm men Nm mc

n bo, thay i ty C th phn nhnh gi a loi nm bo, gi a nhn Trng, bu dc, trn ng di, qu da chut, Dng si phn nhnh, sinh hnh bnh hnh, tam gic trng nh to thnh mt v mt s hnh c bit m chng cht cc si. khc. Si nm phn nhnh, pht sinh t bo t. 1-Si nm hnh l xo, xon c, qun Ch mt s loi c queo xon trn li. 2- Hnh khun ty hnh di ni t qun cht nhau thnh mt tip nhau. khi.3-Hnh vt, mt u to v cong.3- Hnh sng hu. 4- Hnh lc, l da. 1.1.2. Cu to t bo nm men

Hnh dng

Khun ty

T bo nm men c cu to gn ging t bo vi khun, tuy c cu to n bo nhng nhng cng mang y tnh cht ca mt c th sng, chng c cu to t mng, nguyn sinh cht v nhn gm cc phn sau:

65

Hnh 3.1. Cu trc tng qut t bo nm men a. Thnh t bo Thnh t bo nm men dy 25nm (chim 25% trng lng kh ca t bo). Thnh t bo c cu trc nhiu lp nh v vi khun nhng thnh phn ha hc ch yu l glucan (cu to bi cc gc D-glucoza) v mannan (D-manoza). T l Glucan v manan chim 90% trng lng v trong mannan cao thp hoc khng c. Thnh phn khc c protein 6-7%, hexozamin v phn cn li l lipid, poliphotphat, cc cht cha kitin.

Hnh 3.2. Cu trc vch t bo nm men

66

b. Mng t bo Tng t nh mng nguyn sinh cht t bo vi khun v thnh phn cu to v chc nng tc dng. Ngoi ra mng t bo nm men cn hot ha ty th.

Hnh 3.3. Cu trc mng t bo nm men c. Nguyn sinh cht Thnh phn ha hc, cu trc nguyn sinh cht tng t nh vi khun nhng s khc nhau ch yu l l s tn ti vi loi c quan con khc. Nguyn sinh cht ca nm men gm c cc c quan con sau: * Ty th (Mitochondria) Khc vi t bo vi khun nm men c ty th. y l nhng th hnh cu, hnh que, hnh si nhng hnh dng v s lng c th thay i khc nhau ph thuc vo iu kin nui cy v trng thi sinh l t bo. L nhng th hnh cu, hnh que, hnh si, kch thc 0,2-0,5 x 0,41 m lun lun di ng v tip xc vi cc cu trc khc ca t bo. Hnh dng v s lng ty th thay i ph thuc vo iu kin nui cy v trng thi sinh l t bo. Cu to ty th gm hai lp mng: Lp mng trong c hnh ln sng hay hnh rng lc tng din tip xc vi c cht, trong c cha dch. Gia hai lp c cc ht nh bm trn mng l nhng ht c bn. Bn trong ty th l cht dch hu c.

67

Hnh 3.4. Cu trc ty th t bo nm men Chc nng ca ty th: n c coi nh l trm nng lng ca t bo nm men. + Tham gia vo vic thc hin cc phn ng oxy ha gii phng nng lng ra khi c cht, lm cho nng lng c tch ly di dng ATP. + Gii phng nng lng khi ATP v chuyn nng lng thnh dng nng lng c ch cho hot ng sng ca t bo. + Tham gia vo vic tng hp mt s hp cht protein, lipid, hydratcacbon, nhng hp cht ny tham gia vo cu to mng t bo. Ngoi ra ty th cn cha nhiu loi men khc nhau nh: oxidase, cytocromoxidase, peroxidase, phosphatase,... * Ribosome: s lng ribosome thng thay i ty thuc tng loi, tng giai on pht trin v tng iu kin nui cy. Khc vi vi khun nm men c hai loi ribosome trong nguyn sinh cht ca nm men: Loi 70S (30S v 40S) tn ti ch yu trong ty th, loi 80S tn ti ch yu trong mng li ni cht v mt s t tn ti trng thi t do. Loi 80S c hot tnh tng hp protein mnh hn. * Khng bo: mi t bo nm men c mt khng bo kh ln v nhiu khng bo nh c tc dng iu ha p sut thm thu, tham gia

68

vo qu trnh trao i cht t bo v n cha nhiu hp cht hu c trng thi trung gian, n c coi nh nhng phn d tr quan trng ca t bo, n tham gia vo cc qu trnh iu ha cc qu trnh sinh trng v pht trin ca t bo nm. Ht d tr: ht lipid, ht glycogen v mt t ht tinh bt khc. * Li ni cht Mng ni cht c pht hin vo nm 1945 di knh hin vi i pha. Knh hin vi in t cho thy mng ni cht ni lin vi mng ngoi ca nhn mt s v tr. Mng ni cht ging nh mt h thng ng v ti, trn hay dp, thng thng vi nhau v c mng bao quanh. Khong gia hai mng ca ti, ng c gi l khoang. hu ht t bo, mt ngoi ca mng ni cht c cc ribosom gn vo, khi n c gi l mng ni cht nhm, ni khng c cc ribosom c gi l mng ni cht trn (Hnh 3.8 A v B).

Hnh 3.5. Mng li ni cht. (A) Li ni cht nhm, (B) Li ni cht trn Vng ngoi vi ca mng nhn lin tc vi khoang ca mng ni cht. Do , nhng knh trn mng ni cht c th l con ng vn chuyn vt cht gia nhn v nhng phn khc ca t bo cht, to ra mt h thng thng tin gia nhn l trung tm iu khin v phn cn li ca t bo. Hu ht protein lin kt vi mng hay c vn chuyn bi mng ni cht c tng hp bi ribosomca mng ni cht nhm. Protein tng hp t cc ribosom t do trong t bo cht s thc hin chc nng trong dch t bo cht.

69

Nhim v ca mng ni cht khng n thun l ng vn chuyn bn trong t bo. Mng ca mng ni cht l ni cha cc protein v cc protein ny c c hai chc nng, va l thnh phn cu trc va l enzim xc tc cc phn ng ha hc. Hin nay, c nhiu bng chng cho thy rng t nht l mt s protein cu to mng ni cht hot ng nh enzim; mt s ca nhng enzim ny c gn thm mt ng a ngn, gip a protein n ng ni nhn trong t bo. Mng ni cht cn c nhim v nh mt xng ch to, cc enzim ca chng xc tc s tng hp cc phospholipid v cholesterol c dng to ra mng mi hay cc protein mng c tng hp bi riboxom trn mng ni cht l thnh phn ca mng lipid mi. * B Golgi

Hnh 3.6. Cu trc b Golgi B Golgi (do Camillo Golgi, ngi u tin m t vo nm 1898) gm mt h thng ti dp c mng bao v xp gn nh song song nhau. Mt pha gn nhn c gi l mt cis, pha i din l mt trans. Cc ti chuyn ch cha bn trong lipid v protein mi c tng hp, c tch ra t mng ca mng ni cht ha vo cc ti dp ca b Golgi mt cis. Cc cht ny vo trong b Golgi c bin i, sp xp li v sau cc ti mi c tch ra t mt trans. Cc ti ny vn chuyn cc phn t n cc bo quan khc v mng sinh cht, i khi cc ti c chuyn n glycocalyx.

70

Cc ti c tch ra t b Golgi c vai tr quan trng lm tng b mt ca mng t bo. Khi ti c chuyn n b mt ca mng sinh cht, chng s c gn vo mng ny, sau v ra v phng thch ni dung ra bn ngoi t bo trong qu trnh ngoi xut bo, mt phn hay tt c mng ca ti c ha vo mng sinh cht hay tr v b Golgi. * Lysosome Lysosome l nhng khi hnh cu ng knh t 0,2 - 0,4m, c khi ln n 1 - 2m. Lysosome c bao bi mt mng lipoproteide. Lysosome cha nhng enzyme thu phn c vai tr tiu ha ni bo.

Hnh 3.7. Hot ng ca lysosome trong t bo

71

d. Nhn t bo Nhn ca t bo nm men l nhn tht, nhn c s phn ha, c kt cu hon chnh v n nh, c mng nhn. Nhn c hnh trn hay hnh bu dc, bt u c nhng biu hin ca t bo tin ha, l phn chia theo hnh thc gin phn. Mng nhn, gm hai lp c nhiu l thng ( t bo nm men gi, trn mi t bo c khong 200 l chim 68 % din tch mng), trong c cht nhn, hch nhn v cc nhim sc th (Chromosome). Nh vy t bo nm men thuc sinh vt cao ng. Thnh phn ha hc quan trng nht ca nhn l nucleoprotein v cc enzyme. Nhn c vai tr ch yu l mang h thng thng tin di truyn cha trong ADN, iu khin vic tng hp cc protein ca mi loi, iu khin vic tng hp cc enzyme iu khin hot ng ca enzyme v nhiu hot ng sng khc ca t bo. Mun quan st nhn t bo nm men ngi ta thng x l tiu bn bng dung dch picrophocmol, dung dch FeNH4(SO4) 3% v dung dch hematoxilin 10% khi nguyn sinh cht s nhum mu tro cn nhn nhum thnh mu en

Hnh 3.8. Cu trc nhn v l nhn t bo nm men

72

e. Plasmid C mt loi plasmid c pht hin nm 1976 nm men Saccharomyces cerevisiae c gi l ''2 m plasmid '' c vai tr qua trng trong thao tc chuyn gen ca k thut di truyn. Loi plasmid ny l mt ADN vng cha 6300 i base. Trong mt s t bo nm men cn c cc vi th. l cc th hnh cu hay hnh trng, ng knh 3 m, chng ph mt lp mng dy khong 7nm. V thng c vai tr nht nh trong qu trnh oxy ha metanol. 1.2. Sinh sn ca nm men 1.2.1. Sinh sn v tnh a. Sinh sn bng phng php ny chi Khc vi cc loi nm khc, ny chi l phng php sinh sn ph bin nht nm men. Khi t bo nm men trng thnh bt u ny ra mt chi nh, chi ln dn ln, mt phn nhn t bo m c chuyn sang chi sau tch hn ra thnh nhn mi. n mt lc no t bo mi sinh ra s to vch ngn cch hn vi t bo m. Trn mi t bo m c th sinh ra mt vi chi nh nhng v tr khc nhau. T bo con sau khi to thnh s tch khi t bo m hoc dnh trn t bo m v tip tc ny sinh cc chi mi. Nhiu th h nm men c th dnh vi nhau to thnh mt m phn nhnh nh xng rng. Mun quan st qu trnh ny chi ca t bo nm men, ngi ta dng phng php ''git treo'', dng phin knh c hc lm v l knh mang 1 git dch nui cy nm men. iu kin thun li nm men sinh si ny n nhanh, quan st di knh hin vi thy, hu ht t bo nm men u c chi. Khi mt chi xut hin, cc enzyme thy phn s lm phn gii phn polysaccharid ca thnh t bo lm cho chi chui ra khi t bo, vt cht mi c tng hp s c huy ng n chi v lm chi phnh to dn ln, khi s xut hin mt vch ngn gia chi v t bo m, thnh phn ca vch ngn cng ging nh thnh t bo. Khi t bo chi tch khi t bo m, ch tch ra cn gi li mt so ca chi, trn t bo m mang mt vt so, cc vt so ny c th thy r khi nhum mu calcafluor hoc primulin ri quan st di knh hin vi hunh quang.

73

Hnh 3.9. Sinh sn theo phng thc ny chi nm men

Hnh 3.10. Ny chi nm men b, Sinh sn bng phng php phn ct

74

Ngoi ny chi, mt s nm men cn sinh sn v tnh bng cch phn ct nh vch ngn ngang ging nh vi khun, t bo di ra sau sinh ra nhng vch ngn c bit v phn ct thnh nhiu t bo.

Hnh 3.11. Sinh sn theo phng thc phn ct nm men

Hnh 3.12. Phn i nm men c. Sinh sn bng bo t n tnh Bo t c hnh thnh t mt t bo ring r khng thng qua tip hp. S hnh thnh bo t loi ny c nt ging s hnh thnh ni

75

bo t ca mt s vi khun c sinh bo t nhng khc ch, trong ti nm hnh thnh nhiu bo t hn. + Bo t t: chi Geotrichum + Bo t bn: chi Sporobolomyces, Sporidiobolus, Bullera. Loi bo t ny c hnh thn c sinh ra trn mt cung nh mc cc t bo dinh dng hnh trng. Sau khi bo t chn nh mt c ch c bit bo t s c bn ra pha i din. Khi cy nm men trn thch nghing theo mt ng cy ziczc, t hm sau s thy trn thnh ng nghim pha i din vi thch nghing c mt ng ziczc khc do bo t bn ra. +Bo t o hay bo t mng dy: thng c sinh ra t cc khun ty gi nm Candida albicans 1.2.2. Sinh sn hu tnh: Sinh sn bng bo t ti Bo t ti c sinh ra trong cc ti. Hai t bo khc gii (mang du + v -) ng gn nhau s mc ra hai mu li. Chng tin li vi nhau v tip ni vi nhau. Ch tip ni s to ra mt l thng v qua cht nguyn sinh c th i qua phi cht, nhn cng i qua tin hnh phi nhn, sau nhn phn ct thnh 2, 4, 8. Mi nhn c bc bi cht nguyn sinh ri to thnh mng dy chung quanh v hnh thnh cc bo t ti. T bo dinh dng bin thnh ti. Ti c th c hnh thnh theo 3 phng thc: * Tip hp ng giao: do hai t bo nm men c hnh thi, kch thc ging nhau tip hp vi nhau m to thnh. V d: Schizosaccharomyces, Debaryomyces. * Tip hp d giao: hai t bo nm men c hnh thi, kch thc khng ging nhau tip hp vi nhau m thnh. V d: Nadsonia. Bo t ti sau khi ra khi ti gp iu kin thun li s pht trin thnh cc t bo nm men mi. Chu trnh pht trin ca mt s loi nm men in hnh: - Schizosaccharomyces octospous: t bo sinh dng n bi phn ct nh vch ngn ngang (A). Hai t bo dinh dng tip xc vi nhau v hnh thnh ng tip hp (B). Nhn 2 t bo hp li vi nhau thnh nhn lng bi phn ct 3 ln, ln th nht l phn ct gim nhim (D). Tm t bo n bi c sinh ra (e). Ti v v gii phng

76

bo t ti ra ngoi (F). Mi bo t ti li pht trin thnh t bo dinh dng.

Hnh 3.13. Sinh sn bng bo t ti nm men Schizosaccharomyces octosous - Schacchomycodes ludwigii: tng cp bo t n bi kt hp vi nhau ngay trong ti. Xy ra phi hp t bo cht (cht giao, nhn giao) (b) t bo lng bi sinh ra s sinh ra ny mm v chui qua mng ti (c). T bo dinh dng lng bi tip tc sinh si ny n theo li ny chi (d). Nhn trong t bo dinh dng phn chia gim nhim t bo bin thnh ti cha 4 bo t ti (e).

Hnh 3.14. Sinh sn bng bo t ti nm men Schacchomycodes luwigii

77

- Sacharomyces cervisiae: t bo dinh dng n bi sinh si ny n theo li ny chi (a). Hai t bo kt hp vi nhau (b), xy ra qu trnh cht giao (c), nhn giao (d) to ra cc t bo dinh dng lng bi. T bo dinh dng lng bi ny chi sinh ra nhng t bo lng bi khc (e). T bo dinh dng lng bi bin thnh ti, phn ct gim nhim sinh ra 4 bo t ti (f). Bo t ti bin thnh t bo dinh dng (g) theo li ny chi.

Hnh 3.15. Sinh sn bng bo t ti nm men Saccharomyces cerevisiae 1.3. Vai tr ca nm men Nm men phn b rng ri trong t nhin, nht l trong mi trng cha ng, pH thp (t, nc, khng kh, lng thc, thc phm, hoa qu,...), nhiu loi nm men c kh nng ln men ru v vy t lu ngi ta bit s dng nm men nu ru, bia, sn xut cn, glicerin,... Nm men sinh sn nhanh, sinh khi ca chng giu protein, vitamine v vy cn c s dng trong cng nghip sn xut thc n b sung cho ngi v gia sc. Nm men c s dng lm bt n bnh m, gy hng nc chm, mt s dc phm v gn y cn c s dng sn xut lipid. Bn cnh nhng nm men c ch cng c nhng loi nm men gy bnh cho ngi v gia sc, lm hng lng thc, thc phm,...

78

1.4. Phn loi nm men Theo hiu bit hin nay (I. Lodder, 1971, Macmilan, 1973) th nm men bao gm 349 loi nm khc nhau. Chng thuc 39 ging nm, cn c vo kh nng sinh bo t m c th chia thnh 4 nhm chnh sau y: - Nhm nm men c bo t ti (ascospurus): gm 22 ging khc nhau, thuc lp nm ti. - Nhm gn gi vi nm m gm 4 ging. Chng c chu trnh tng t vi cc nm thuc b Ustilaginales ca lp nm m. - Nhm nm men c bo t bn: gm c 3 ging thuc h Sporoliomycetaceae. - Nhm nm men khng sinh bo t: Mt s ging sinh ni bo t v tnh gm 12 ging thuc v lp nm bt ton. 2. NM MC (NM SI) 2.1. Hnh thi nm mc Nm mc (nm si) l nhm vi sinh vt c kt cu dng si phn nhnh. T bo cu to hon chnh, kch thc ln, c th l n bo a nhn hoc a bo n nhn. Si nm (hypha) c dng hnh ng phn nhnh bn trong cha cht nguyn sinh c th lu ng. V chiu di chng c s sinh trng v hn nhng v ng knh th thng ch thay i trong phm vi 130m (thng thng l 5-10 m).

Hnh 3.16. H khun ty ca nm mc

79

u si nm c hnh vin tr, phn u gi l vng ko di (extension zone). Lc si nm sinh trng mnh m y l vng thnh t bo pht trin nhanh chng, vng ny c th di n 30 m. Di phn ny thnh t bo dy ln v khng sinh trng thm c na. Mng nguyn sinh cht thng bm st vo thnh t bo. Trn mng nguyn sinh cht c mt s phn c k cu gp np hay xon li, gi l bin th mng (plasmalemmasome) hay bin th (lomasome). Nhiu khi chng c tc dng tit xut cc cht no . Vng C Vng B Vng A

Hnh 3.17. Cu trc ngn si nm. Vng A: vng chp nn, Vng B: vng tng trng, Vng C: vng trng thnh Phn ngn c th tch vi phn bn di bng mt khng bo, lc u nh nhng v sau kt hp li vi nhau ln dn, to nn p lc dn t bo cht v pha nh ngn si nm. Ti phn gi nht ca si nm thng xy ra hin tng t tan (autolysis) hoc b tan r di tc dng ca cc men phn ct (lytic enzyme) do cc vi sinh vt khc sinh ra. Cng c nhng phn si nm gi phn lipid tch t nhiu v kt hp vi thnh t bo to nn mt mng dy, to thnh nhng bo t o (chlamydospore). Loi bo t ny c th gip si nm tn ti c qua nhng iu kin mi trng khc nghit. Trng hp ny rt ging vi cc bo t ni sinh (endospore). Si nm khng ngng phn nhnh v v vy khi mt bo t ny mm trn mt mi trng c s pht trin thnh mt h si nm (mycelium, s nhiu- mycelia), sau 3-5 ngy c th to thnh mt m nhn thy c gi l khun lc (colony). Vo giai on cui ca s pht trin khun lc s xy ra s kt mng (anastomosis) gia cc khun

80

ty vi nhau, lm cho c khun lc l mt h thng lin thng mt thit vi nhau, thun tin cho vic vn chuyn cht dinh dng n ton b h si nm. Hin tng kt mng thng gp nm bc cao nhng li t gp cc si nm dinh dng ca nm bc thp. Hnh thi, kch thc mu sc, b mt ca khun lcc ngha trong vic nh tn nm.

Hnh 3.18. Khun lc ca nm mc pht trin trn a Petri

Phn ln si nm c dng trong sut, mt s nm si nm mang sc t to nn mu ti hay mu sc s. Sc t ca mt s nm cn tit ra ngoi mi trng v lm i mu khu vc c nm pht trin. Mt s nm cn tit ra cc cht hu c to nn cc tinh th trn b mt khun lc. V bo t ca nm thng cng c mu nn c khun lc thng c mu 2.2. Cu to ca nm mc Nm mc c cu thnh bi hai b phn: si nm (khun ty) v bo t. 2.2.1. Khun ty L cc si nm mc ra t bo t, phn nhnh sinh trng to ra mt mng si nm chng cht gi l khun ty th. Kch thc chiu ngang 3-10 v chng c cc hnh thi khc nhau ty theo loi mc, in hnh l: hnh lo xo hay hnh xon c, hnh ci vt mt u to v

81

cong, hnh t qun cht vo nhau thnh khi cht, hnh sng hu, hnh rng lc hay hnh l da. Cn c vo v tr chc nng ca khun ty c th phn 3 loi: * Khun ty c cht: pht trin su vo mi trng lm nhim v hp thu dinh dng nn cn gi l khun ty dinh dng tn ti hai dng l: -Th m (stroma): ging nh mt ci m gh, cu to bi nhiu khun ty bn cht vi nhau. -Hch nm (Sklerotium): c hnh hi trn khng u bn trong l t chc si xp. * Khun ty kh sinh Si nm mc l trn mt mi trng t bn trong hoc bn trn th m hay hch nm. * Khun ty sinh sn Si khun ty ca nm si c th l khun ty a bo (c vch ngn) gp cc nhm nm nh: Aspergillus, Penicillium hoc khun ty cng bo (khng vch ngn hoc vch ngn khng hon ton) gp cc nhm nm nh: Rhyzopus, Mucor

Hnh 3.19. Hai loi khun ty ca nm mc

Khun ty a bo

Khun ty cng bo

82

T bo ca nm si c cu to tng t nh cu to ca t bo nm men. Thnh t bo (cell wall) ca nm c thnh phn ha hc khc nhau. y l mt tiu ch quan trng khi nh loi nm. sau y l cc thnh phn chnh ca thnh t bo mt s nm: Chi nm: Thnh phn thnh t bo: Glucan Cellulose Chitine Chitosan Mannan Protein Lipid Ch thch: 16 58 10 54 36 0 10 <1 5 3 0 0 9 33 2 6 8 43 0 19 2 11 5 29 0 1 0 31 13 9 6 0 10 <3 7 3 1 2 3 4 5 6

1- Allomyces 2- Phytophthora 3- Mucor 4- Aspergillus 5- Saccharomyces 6- Schizophyllum Thnh phn chnh trong thnh t bo ca mt s nhm nm l nh sau: - Acrasiales: Cellulose, Glycogen - Oomycetes: Cellulose, Glucan - Hyphochytriomycetes: Cellulose. Chitine - Zygomycetes: Chitin, Chitosan

83

Chytridiomycetes, Ascomycota, Basidiomycota, Fungi Imperfecti: Chitine, Glucane - Ring vi Saccharomycetales v Cryptomycocolacales l Glucan, mannan - Vi Rhodotorula v Sporobolomycetales l Chitine, mannan Vi mng nguyn sinh cht (protoplasmic membrane) th thnh phn t thay i cc loi nm si, c khc nhau vi dng nm men. Sau y l mt s v d: Loi nm Thnh phn mng NSC Protein Lipid Polysaccharide Acid nucleic Ch thch: 52,0 38,5 46,5 45,5 25,5 43,0 40,4 41,5 31,0 40,0 9,0 0,3 5,2 3,2 1,1 7,5 25,0 30,0 0,5 1 2 3 4 5

1- Candida albicans (dng nm men) 2- Candida utilis 3- Saccharomyces cerevisiae 4- Candida albicans (dng nm si) 5- Fusarium culmorum Nhn t bo c bao bc bi mng nhn, trn mng nhn c nhiu l thng, trong nhn c hch nhn (nucleolus). Thng c nhiu nhn tp trung phn ngn ca si nm. Trong cc t bo pha sau ngn thng ch c 1-2 nhn. Nhn ca nm thng nh, kh thy r di knh hin vi quang hc. Nhim sc th trong nhn thng khng d nhum mu, s lng tng i nh. S lng ny l 6 cc nm Magnaporthe grisea, Paecilomyces fumosoroseus, Trichoderma reesei; l 7 cc nm

84

Histoplasma capsulatum, Neurospora crassa, Phenaerchateae chrysosporium, Podospora anserina, l 8 cc nm Aspergillus nidulans. Aspergillus niger,Acremonium chrysogenum, Beauveria basiana, Lentinus edodes, l 10 nm Penicillium janthinellum,l 11 nm Schizophyllum commune, l 12 nm Curvularia lunata, l 13 nm Agaricus bisporus, l 15 nm Cyanidioschyzon merolae, l 20 nm Ustilago maydis.

Hnh 3.20. Cu trc t bo si nm Trong t bo nm cn c cc c quan ging nh trong t bo cc sinh vt c nhn thc (Eukaryote) khc. l ty th (mitochondrion), mng ni cht (endoplasmic reticulum), dch bo hay khng bo (vacuolus), th rib (ribosome), bo nang (vesicle) , th Golgi sinh bo nang (Golgi body, Golgi apparatus, dictyosome), cc git lipid (lipid droplet), cc tinh th (chrystal) v cc vi th ng knh 0,5-1,5 nm (microbody), cc th Vrnin ng knh 0,2m (Woronin body), th Chit ng knh 40-70nm(chitosome) Ngoi ra trong t bo cht cn c cc vi qun rng rut, ng knh 25nm (microtubule), cc vi si

85

ng knh 5-8nm( microfilament), cc th mng bin (plasmalemmasome) Ribosome ca nm thuc loi 80S ( S l n v h s lng Svedberg) c ng knh khong 20-25nm, gm c 2 bn n v (subunit); bn n v ln (large subunit ) 60S (gm 3 loi ARN- 25S; 5,8S v 5S cng vi 30-40 loi protein). Bn n v nh (small subunit) 40S (gm loi ARN 18S v 21-24 loi protein)

Hnh 3.21. Cu trc mng li ni cht v b Golgi

86

Hnh 3.22. Cu trc ribosome t bo nm men 2.2.2. Bo t L t bo sinh sn c hnh thnh bng phng thc sinh sn v tnh hay hu tnh. Kt qu ca s sinh sn v tnh hay hu tnh s sinh ra cc loi bo t khc nhau. Mi loi nm mc c th cho ra mt hay vi loi bo t.

87

a. Bo t v tnh Bo t t (actrospore): cc khun ty sinh sn c s ngt t, mi mt t c coi nh mt bo t, ri vo mi trng s pht trin thnh mt khun ty mi. Bo t mng dy (chlamydospore): trn cc on ca khun ty sinh sn xut hin cc phn li hnh trn hay hi trn c mng dy bao bc.

Hnh 3.23. Bo t nang nm mc Rhyzopus sp. Bo t nang (sporangiospore): trn cc on ca khun ty sinh sn phnh to dn hnh thnh mt ci bc hay gi l nang, trong bc cha nhiu bo t. Bo t nh (Conidium): nhiu loi nm c hnh thc sinh sn ny, cc bo t c hnh thnh tun t, lin tip t khun ty sinh sn. Phn ln bo t nh l ni sinh -c sinh ra t bn trong. Bo t nh c th c hnh thnh theo ba kiu pht sinh khc nhau:

- Kiu th nht l s ct t ca cc khun ty sinh sn to ra bo t nh hay bo t t. - Kiu th hai l s ny chi t pha u ca si nm sinh sn khc do si nm sinh sn bin i thnh. Bo t nh sinh ra li tip tc ny chi sinh ra cc bo t mi to thnh chui hay khi bo t.

88

- Kiu th ba l s sinh bo t lin tip t th sinh sn, cc bo t nh mi sinh ra y cc bo t c ra ngoi to thnh chui bo t m cng gn gc th bo t cng non.

Hnh 3.24. Cu trc c quan sinh sn bng bo t nh nm mc Aspergillus sp. b. Bo t hu tnh c hnh thnh do s sinh sn hu tnh(bao gm hin tng cht giao, nhn giao v phn bo gim nhim) ca nm. Do cch thc sinh sn khc nhau m to thnh cc loi bo t khc nhau: Bo t non: u tin c s xut hin non kh trn nh cc si nm sinh sn. Non kh chn trong cha nhiu non cu. Hng kh (l c quan giao t c) c sinh ra gn gn non kh s tin n gn tip xc vi non kh. Sau khi tip xc hng kh s sinh ra mt hoc vi ng xuyn cha mt nhn v mt phn nguyn sinh cht th tinh cho mt non cu to thnh mt non bo t. Non bo t c mng bao bc v sau sau mt thi gian phn chia gim nhim s pht trin thnh mt khun ty mi.

89

Hnh 3.25. Qu trnh hnh thnh bo t tip hp nm mc Rhyzopus sp. Bo t tip hp: khi hai khun ty khc ging gn nhau s xut hin hai mu li c gi l nguyn phi nang (progametangia), hai mu li c s tip xc v c s xut hin vch ngn tch hai phn u ca hai mu li thnh hai t bo a nhn-hai tiu giao t tip hp to thnh mt hp t c mng dy bao bc c gi l bo t tip hp. Sau mt thi gian sng tim tng, bo t tip hp s ny mm pht trin thnh mt nang trong cha nhiu bo t. Bo t ti: trn mt khun ty n bi sinh sinh ra hai c quan sinh sn l ti giao t c hnh ng-hng kh v ti giao t ci hnh thnh mt u ca khun ty, pha trn th sinh ti c mt ng di gi l si th tinh. Khi hng kh tip xc vi si th tinh th khi nguyn sinh cht cha nhiu nhn ca hng kh s qua si th tinh vo th sinh ti v

90

nguyn sinh cht s c s phi hp vi nhau. Cc nhn sp xp vi nhau tng i mt (c, ci). Trn th sinh ti s mc ra nhiu si sinh ti, cc nhn kp c chuyn vo trong cc si sinh ti tng phn s phn chia nhiu ln v hnh thnh vch ngn lm cho si sinh ti s b phn chia thnh nhiu t bo cha nhn kp. T bo cui si un cng li. Nhn kp phn chia mt ln to ra 4 nhn sau t bo ny tch ra thnh 3 t bo t bo gia cha hai nhn, t bo gc v ngn cha 4 nhn. T bo gia hnh thnh ti bo t. T bo ngn v gc sau ny s tip hp thnh mt t bo hai nhn, sau pht trin thnh mt ti mi. Bo t ti s di ra, hai nhn s hp thnh mt nhn lng bi. Sau phn chia lin tip hai ln to thnh 8 nhn n bi. Cc nhn kt hp vi mt phn nguyn sinh cht v c mng bc to thnh bo t ti. Tuy theo loi nm m s lng, hnh dng, kch thc mu sc bo t ti s khc nhau, khi bo t thot ra ngoi th ny mm. Bo t m (basidiospore) Khi hai khun ty n bi khc tnh tip cn nhau th trn mt khun ty s xut hin mt ng ni vi khun ty kia, nhn v nguyn sinh cht qua ng ni cng c chuyn qua khun ty y to thnh khn ty th cp c cha hai nhn. Khi t bo u khun ty ny chun b phn ct th on gia hai nhn xut hin mt ng nh mc hng v chi gc ca t bo, mt nhn s chui vo trong ng v tng nhn phn chia to thnh 4 nhn con, sau xut hin hai vch ngn to ra 3 t bo: mt t bo hai nhn nh, mt t bo mt nhn gc v mt t bo mt nhn bn cnh. T bo hai nhn s pht trin thnh m v hai t bo kia s kt hp to thnh mt t bo hai nhn khc. Trong m hai nhn s kt hp vi nhau, sau phn chia lin tip hai ln (ln u gim nhim) thnh 4 nhn con. m phnh to, pha trn xut hin 4 cung nh, sau mi nhn s chui vo trong mt th bnh v pht trin thnh bo t m. m c th sinh ra trc tip trn m khun ty hoc nhng c quan c bit gi l qu m.

91

3. TO Theo cch phn loi mi hin nay To n bo c xp vo Gii Protista (Gii Nguyn sinh vt). To a bo c xp vo Gii thc vt (Plantae). S phn chia cc ngnh To da vo cc c im nh sc t, t chc ca lc lp, thnh phn ha hc ca vch t bo, loi cht d tr v nhiu c im khc... Tt c cc To u c cha dip lc t a, chng khc nhau cc dip lc t khc v nhng sc t ph tham gia vo s quang hp. S phi hp ca cc sc t lm cho To c mu sc c trng. S phn bit cn da vo c im v sinh ha, hnh thi, cch sinh sn, dng ca giao t. Trong tng ngnh cng c s a dng v hnh thi, t nhng sinh vt n bo n nhng sinh vt a bo phc tp. Chu k i sng trong tng ngnh cng bin thin k c s khc bit v giao t, v s lng, v tr v hot ng ca chin mao. 3.1. Ngnh To (Rhodophyta) * c im chung: To cha dip lc t a v sc t phycobilin tng t Vi khun lam.

Hnh 3.26. Mt vi loi To

92

Mc d To a dng t n bo, a bo hnh si, hnh bn hay hnh dng phn ha thnh cc m phc tp hn, nhng cu trc chung ca tn l gm cc si lin kt vi nhau theo cc kiu khc nhau. Ngay c khi To hnh bn hay hnh tr; di knh hin vi cc t bo u c sp xp thnh si. Tn c bao bc bi cht nhy ca vch t bo, mt trng phn ca galactose, c gi tr kinh t. Mt s To tit ra CaCO 3 vo trong vch t bo ca n v c th c bao ph bi cht vi c gi l To san h gp phn to ra cc rng san h bin nhit i. * Cc sn phm thng dng: To c dng nh thc phm v hin nay c trng bin Chu . Th d Rong mt (Porphyra) l thc phm ph bin Nht. Cht nhy ca vch t bo c th c ch bin thnh agar, s dng rt nhiu trong phng th nghim lm mi trng cy m, vi khun v thuc tan chm v dc liu cho bnh ng rut. Carragheenan v gelan l nhng cht keo c ngun gc t cht nhy ca vch t bo To c dng lm nh tng trong nhng sn phm sa v sn. * Sinh sn: Hnh thc sinh sn ca To rt c trng. Giao t bt ng v c bit hn na l mt s trng hp nhn ca hp t di chuyn vo mt t bo ph k cn, hp t phn chia trong t bo ph . Bo t c sinh ra t t bo nhiu nhn ny bt u cho mt th h lng tng mi. 3.2. Nhm To nu 3.2.1. Ngnh Khu to hay To ct (Bacillariophyta) Khu to l nhng n bo trn hay di hoc cc t bo dnh vi nhau thnh si hay cc tc on phn nhnh. Vch ca t bo Khu to gm hai mnh v gn khp vo nhau (diatomos: ct lm hai). Khi t bo phn chia, mi na t bo to ra mt na mi gn kht vo mp trong ca na t bo m. Vch t bo c cu to bi nhng tinh th silic vi cc kiu chm tr tinh vi c dng phn loi to.

93

Hnh 3.27. Mt vi loi Khu to Khu to c tm thy trong phiu sinh vi s lng v cng ln. Cc trm tch diatomit y bin c tm thy trong k Jurassic l bng chng ca s phong ph ca Khu to trong qu kh. Cht silic trong diatomit c gi tr kinh t quan trng, dng ch to gch chu la, c th dng lc v nh bng cc bng bc. 3.2.2. Ngnh To gip (Pyrrophyta) Ging nh Khu to, To gip l mt nhm To n bo v l thnh phn quan trng ca phiu sinh nc ngt v nc mn. Mt s loi bin to ra toxin v s n hoa (bloom) ca cc loi ny c th lm cht c v s c v gy ng c cho ngi n phi cc hi sn ny. Nhiu loi c cc tm cellulose bao ph. mt s ging trn t bo c hai rnh, mt rnh ngang v mt rnh dc. Trong mi rnh c mt chin mao, chin mao trong rnh dc hng v pha sau, hot ng nh mt bnh li. Chin mao trong rnh ngang xon theo hnh xon c, chin mao ny y t bo i v pha trc, cng lc lm t bo xoay trn.

Hnh 3.28. Mt vi loi To gip mt s loi, di knh hin vi in t cho thy c thm mt nhn chn hch, tht ra l nhn ca mt To cng sinh. Nhn chn hch v lc lp thy di knh hin vi in t c ngn cch vi t bo cht ca Song chin to bi mt h thng mng l mng ca th ni cng sinh. S xm nhp ca t bo chn hch vo t bo trung nhn l mt bng chng na cho thuyt ni cng sinh.

94

3.2.3. Ngnh To nu (Phaeophyta) Cc To c mu vng n nu i khi hi c dip lc t a, c thm vo l nhng phn t xanthophyll khc nhau. Xanthophyll l carotenoid khc vi caroten l trong phn t c oxy. * c im chung: l nhng To bin c kch thc ln nht. Th d, Macrocystis c th di hn 100m. Hu ht l To sng trong bin, mt s loi ca Fucus hay Laminaria c th tri ni theo thy triu trong lc bm vo hay nhng gi th khc. Bin Sargasso i Ty Dng c t tn cho To nu Sargassum lm thnh b tri ni do chng tch ri khi cc gi th.

B C

Hnh 3.29. Mt vi loi To nu. (A) Cu trc tn, (B) Fucus, (C) Sargassum To nu c m phn sinh gip cho l tng trng. Laminaria c nhng dy t bo dn truyn nhng sn phm quang hp ging nh t bo ng sng ca thc vt c mch. To c cha dip lc t a v c, fucoxantin v cht d tr l laminarin, manitol v lipid. im c trng l vch t bo c cha acid alginic.

95

3.3. Nhm To lc To c mu lc c ba ngnh: ngnh Chlorophyta gm nhm To vi s a dng v hnh thi v c im t bo hc, c bit quan trng trong s xc nh mi quan h v tin ha ca chng. Hai ngnh cn li th ng nht v mt hnh thi nn d dng c tch ra thnh cc ngnh ring bit. 3.3.1. Ngnh To lc (Chlorophyta) Ging nh thc vt bc cao, chng c dip lc t a v b, cht d tr l tinh bt. Nhiu t bo c vch cellulose nh thc vt bc cao. * Hnh thi: To lc gm c To n bo v a bo. T nhng dng n bo n c, sng t do n nhng dng tc on di ng c hay khng. Cc loi a bo c hnh bn, hnh si c phn nhnh hay khng. Cc tc on khng chuyn ng do t bo mt chin mao. Mt cu trc c bit l tn cng bo hnh ng, do khng c s phn bo hay s phn bo khng thng xuyn, c th ch gm mt t bo to phn nhnh vi nhiu nhn. * C tr: To lc c tm thy trong nc ngt v nc mn, trong t, trn c th sinh vt khc v cng sinh trong c th thc vt khc. Cc To hin vi lm thnh nhm phiu sinh, l nhm sinh vt tri ni trong mt nc, quan trng v l khu u tin trong chui thc n. * Cu to t bo: To n bo c hai chin mao ging nh Chlamydomonas, c xem l t tin ca To lc. Chlamydomonas c 2 chin mao mc xuyn qua vch t bo mng bng glycoprotein, mt lc lp hnh chn ngoi bin ca t bo. Bn trong lc lp c mt hch lp l ni d tr tinh bt. Nhn nm trong vng t bo cht c hnh chn ny. Mt khng bo co bp pha u ca t bo y nc ra. Mt im mt nhn nh sng nm gc ca chin mao.

96

Hnh 3.20. Mt vi loi To lc. (A) Chlamydomonas (B) Volvox, (C) Spyrogyra 3.3.2. Ngnh To vng (Charophyta)

Hnh 3.31. Chara

To vng cha dip lc t a v b v cht d tr l tinh bt. Bao gm bn ging, trong thng gp l Chara v Nitella (Hnh1.6). Thn thng vi cc nhnh xp thnh vng, cc i din ca Charophyta sng di y ca cc h, ao lu nm, cn, nhiu kim. Mt s loi c c im l kt ta c cht vi trong nc lm chng ph vi nn chng thng c gi l To vng vi. 3.3.3. Ngnh Euglenophyta (To mt) Gm nhng i din nguyn sinh vt vi khong 40 ging n bo hay tc on, khng c vch cellulose. L nhng To phiu sinh v thng lm thnh lp vng trn mt nc ao t, thng gp Euglena (Hnh 1.7) . Ngoi c im c lc lp, chng mang nhiu c im ca ng vt nh cch nut, tiu ha, bin dng thc n. Khng c vch, t bo c bao bc bng mng sinh cht. Bn trong mng sinh cht l mng protein c khe mng, n hi gip t bo c roi un ln quay trn. Mi t bo c vi lc lp, cha dip lc t a v b nh To lc

97

nhng cht d tr l paramylon, mt loi ng a ch c Euglenophyta.

Hnh 3.32. Euglena

98

c im ca cc ngnh to c th tm tt theo bng sau: Ngnh Hnh thi Sc t quang Dng dinh Vch t bo tn hp dng d tr a bo Chl a, phycobilin, carotenoid Chl a v c, carotenoid, fucoxanthin Chl a v c, carotenoid, xanthophyll Tinh bt Cellulose hay pectin, mt s tm CaCO3

Rhodophyta (To ) (4000 loi) Phaeophyta (To nu) (1500 loi) Pyrrophyta (To gip) (1200 loi)

a bo

Laminarin Cellulose vi acid alginic Tinh bt Cellulose

n bo

Bacillariophyta Hu ht a Chl a v c, (To ct hay khu bo, mt s carotenoid, tp on xanthophyll to) (11,500 loi) Chlorophyta (To lc) (7000 loi) Charophyta (To vng) (850 loi) n bo, tp Chlorophyll a on, dng v b, si, a bo carotenoid a bo Chl a v b, xanthophyll, carotenoid

Leucosin

Pectin, mt s silicon dioxid

Tinh bt

Polysaccharid, cellulose s cp Cellulose tm CaCO3

Tinh bt

99

Ngnh

Hnh thi Sc t quang Dng dinh Vch t bo tn hp dng d tr n bo Chlo a v b, Paramylon Khng vch, carotenoid, (mt loi tinh mng mng xanthophyll bt) giu protein

Euglenophyta (To mt) (1000 loi)

--------------------------------------------------------------------------------------Tm tt Ni dung chng trnh by mt s dng hnh thi v cu trc ca nm men, nm mc, to. Khc vi vi khun, nm men, nm mc, to thuc nhm vi sinh vt Eukaryotae, c cu to t bo hon chnh, c nhn tht. S a dng trong chu k sng ca chng dn n nhiu c ch di truyn khc nhau, c nhiu phng thc sinh sn. Nhiu loi vi sinh vt nhn tht c s dng vo sn xut hoc s dng trc tip lm thc phm. Cu hi n tp chng 1. So snh c im hnh thi ca nm men v nm mc. 2. im khc nhau c bn trong cu trc nm v vi khun. 3. K tn mt s nm c li v mt s tn nm c hi cho con ngi ng vt 4. Cc phng thc sinh sn ca nm men. 5. M t vng i ca to.

100

CHNG IV SINH L HC VI SINH VT

1. DINH DNG VI SINH VT 1.1. Thnh phn ha hc t bo vi khun Cht dinh dng i vi vi sinh vt, l bt k cht no c vi sinh vt hp th t mi trng xung quanh v c chng s dng lm nguyn liu cho qu trnh sinh tng hp v to ra cc thnh phn ca t bo hoc cung cp cho cc qu trnh trao i nng lng. Qu trnh hp th cc cht dinh dng tha mn mi nhu cu sinh trng v pht trin c gi l qu trnh dinh dng. Hiu bit v qu trnh dinh dng l c s tt yu c th nghin cu, ng dng hoc c ch vi sinh vt. Khng phi mi thnh phn ca mi trng nui cy vi sinh vt u c xem l cht dinh dng. Mt s cht rt cn thit cho vi sinh vt nhng ch lm nhim v bo m cc iu kin v th oxi ha kh, pH, p sut thm thu, cn bng ion,... Cht dinh dng phi l cc cht c tham gia vo cc qu trnh trao i cht ni bo. Thnh phn ha hc ca t bo vi sinh vt quyt nh nhu cu dinh dng ca chng. Thnh phn ha hc ca t bo vi sinh vt gm c nc (nc t do v nc lin kt) v vt cht kh (mui khong v hp cht hu c). Lng cha ca cc nguyn t trong vi sinh vt khc nhau l khng ging nhau. Cc iu kin nui cy vi sinh vt khc nhau, cc giai on khc nhau, lng cha cc nguyn t trong cng mt loi vi sinh vt cng khng ging nhau. 1.1.1. Nc Nc l thnh phn khng th thiu c i vi c th sng. Nc chim khong 70-90% khi lng c th vi sinh vt. Tt c cc phn ng xy ra trong t bo vi sinh vt u i hi c s tn ti ca

101

nc. Trong vi khun lng cha nc thng l 70-85%, nm si 8590%. T thi c xa ngi ta bit sy kh cc loi thc phm nh ch s pht trin ca vi sinh vt. Vic dng mui hoc ng bo qun thc phm chng qua cng to ra s kh cn v sinh l khng thch hp cho s pht trin ca vi sinh vt. Nc trong t bo thng tn ti hai trng thi khc nhau: nc t do v nc lin kt. Nc t do l nc khng tham gia vo cu trc cc hp cht ha hc ca t bo nn n d bay hi khi sy kh. Nc lin kt l nc tham gia vo cu to cc hp cht hu c trong t bo, nc lin kt kh tch ra khi sy. Yu cu ca vi sinh vt i vi nc c biu th mt cch nh lng bng hot ng ca nc trong mi trng k hiu aw. hot ng ca nc hay hot ng ca thy phn mi trng c xc nh: aw= P/Po y P l p lc hi nc ca dung dch, cn Po l p lc hi ca nc nguyn cht, dung dch c nng cng cao th P cng nh. Nc nguyn cht c aw=1, nc bin c aw=0,98, mu ngi aw=0,995, c mui c aw= 0,75. Mi vi sinh vt thng c mt aw ti thch v mt aw ti thiu, mt s vi sinh vt c th pht trin c trong mi trng c p sut thm thu cao ngi ta gi chng l cc vi sinh vt chu p lc cao. Chng hn aw c th chp nhn c ca Saccharoces rouxii l 0,85, Halococcus l 0,75. Kh nng chu kh hn ca nm cao hn so vi cc vi sinh vt khc. Phn nc c th tham gia vo cc qu trnh trao i cht ca vi sinh vt c gi l nc t do. Phn ln nc trong vi sinh vt tn ti di dng nc t do. Nc kt hp l nc lin kt vi cc hp cht hu c cao phn t trong t bo (L, P, hydrate carbon,...), nc lin kt mt kh nng ha tan v lu ng. 1.1.2. Vt cht kh a. Mui khong

102

Mui khong l phn cn li khi t chy hon ton cht hu c chng chim khong 2-5 % khi lng kh ca t bo. Chng thng tn ti di dng cc mui sulphate, phosphate, carbonate, clorua,... trong t bo chng thng dng cc ion. Dng cation nh : Mg 2+, Ca2+, K+, Na+,... Dng anion nh HPO4-, SO42-, Cl-,... Cc ion trong t bo vi sinh vt lun tn ti nhng t l nht nh nhm duy tr pH v p sut thm thu cho tng loi vi sinh vt. Thnh phn ho hc ca mt t bo vi khun: Phn t Protein Polysaccharide Lipid ADN ARN Tng cc n phn t Acid amine v tin th ng v tin th Nucleotit v tin th Cc ion v c % khi lng kh 55 5 9,1 3,1 20,5 3,5 0,5 2 0,5 1

b. Cht hu c Cht hu c trong t bo vi sinh vt ch yu cu to t cc nguyn t C, H, O, N, P, S,... Ring 4 nguyn t C, H, O, N chim ti 90-97% ton b cht kh ca t bo. l cc nguyn t ch cht cu to nn protein, nucleic acid, lipid, hydrate carbon. Trong t bo vi khun cc hp cht i phn t thng chim ti 96% khi lng kh, cc cht n phn t chim 3,5%, cn cc ion v c ch c 1%.

103

* Protein: Cu to ch yu t cc nguyn t: C, O, N, H, S ngoi ra cn c th c mt lng rt nh cc nguyn t khc nhau nh P, Fe, Zn, Mn, Ca,... n phn cu to nn cc protein l cc acid amine. Cc acid amine trong phn t protein c lin kt vi nhau bng lin kt peptide (lin kt cng ho tr -CO-NH-). Lin kt ny c to thnh do phn ng kt hp gia nhm carboxil (COO- )ca acid amine ny v nhm amine (NH+3) ca mt acid amine khc v loi i mt phn t nc.
+ +

H3N - CH(R1) - COO- + +H3N - CH(R2) - COO- H3N - CH(R1) - C(O) - NH - CH(R2) - COO- + H2O

Ty theo s lng cc acid amine lin kt vi nhau m ta c dipeptide , tripeptide, tetrapeptide,... phn t c 15 lin kt peptide tr ln c gi l polypeptide, protein c hnh thnh t mt vi chui polypeptide. C 20 loi acid amine tham gia vo cu trc ca protein, s acid amine rt ln nn c th to ra c nhiu loi protein khc nhau. Cc protein c th c xp loi theo hnh dng, theo cu trc hoc theo chc nng: Xp loi theo hnh dng: Protein hnh si, Protein hnh cu. Xp loi theo cu trc: Protein n gin, protein phc tp (protein kt hp) Nucleoprotein (Protein + acid nucleic) Glycoprotein (Protein +hidrate carbon) Lipoprotein (Protein +lipid) Mucoprotein (Protein + mucopolysaccharide) Phosphorprotein (Protein + acidphosphoric) Xp loi theo chc nng: Protein phi hot tnh (kin to, d tr,...) Protein hot tnh (xc tc, vn ti, chuyn ng, truyn xung thn kinh, bo v,...) Trong t bo vi sinh vt ngoi nhng acid amine tham gia cu trc protein cn c nhng acid amine trng thi t do.

104

* Acid nucleic: Cu to ch yu bi cc nguyn t, C, H, O, N, P, cn c vo phn t ng pentose trong phn t m acid nucleic chia lm hai loi: ADN (acid deoxiribonucleic, cha deoxiribose) v ARN (acid ribonucleic, cha ribose). Cc sn phm thy phn ca 2 loi acid nucleic ny nh sau: - ARN Polynucleotit Nucleotit (acid phosphoric, nucleozit (D-Ribose, baz nit)) Baz nit ( Adenin-A, Guanin-G, Uraxin-U, Cytozin-C) - ADN Polynucleotit Nucleotit (Ax. phosphorric, nucleozit) Nucleozit: (D-2-Deoxibose, baz nit) Baz nit ( Adenin-A, Guanin-G, Thymin-T, Cytozin-C) T l G + C cc vi sinh vt khc nhau l c th khng ging nhau. y l mt ch tiu quan trng trong phn loi hin nay. V d: Chi Clostridium Proteus Staphylococcus G+C mol % 26-34 38-42 30-40

* Lipid: gm c hai loi, lipid phn cc v lipid trung tnh Lipid phn cc: n trng thi hot ng, tham gia vo cu trc mng (lypoprotein, phosphorlipid, glycolipid) Lipid trung tnh n dng d tr (cc ht lipid d tr trong t bo cht) Mesosom l ni chuyn ha phosphor lipid t dng trung tnh d tr sang dng hot ng, n nh mng li ni cht vi sinh vt. T bo pht trin th mng t bo rng ra khi lipid t dng d tr n chuyn sang dng hot ng tham gia cu trc. * Glucide T bo vi khun thng cha mt lng glucide, khong 12-18 % trng lng cht kh. Cc glucide thng gp gm cc dng ng n (ose), ng kp (osie) ng a. Cc loi ng a thng gp vi

105

sinh vt l: glucan (glucarl), dextran (dextrane), amylose, chitin, cellulose ,... Glucide tham gia cu to acid nucleic, vo cu trc ca thnh t bo, v nhy,... ca vi sinh vt. V nhy v vic hnh thnh v nhy lin quan n c lc v qu trnh bo v vi khun. Mt s polysaccharide c th phi hp vi protein hnh thnh gluco-protein. Gluco-protein l khng nguyn ca c th vi sinh vt, polysaccharide ng vai tr bn khng nguyn. Mt s polysaccharide vi sinh vt cng c kh nng kch thch c th sn sinh khng th. Glucide cn l ngun d tr nng lng v l sn phm trung gian ca cc qu trnh trao i nng lng trong t bo vi sinh vt. * Vitamine: y l nhm cht hu c vi sinh vt cn nhng khng t tng hp c v ch cn vi lng rt t. Nhu cu v vitamine ca cc loi vi khun khc nhau khng ging nhau. C nhng loi vi sinh vt t dng cht sinh trng, chng c th t tng hp c cc vitamine cn thit. Nhng cng c nhng loi vi sinh vt d dng cht sinh trng, chng i hi phi c cung cp t hay nhiu cc loi vitamine khc nhau. vitamine c vai tr rt quan trng trong qu trnh pht trin ca vi sinh vt. Vi lng rt nh vitamine s gip cho vi sinh vt pht trin bnh thng. vitamine c th xem l nhng cht xc tc sinh hc v phn ln cc vitamine l nguyn liu cu to men. Nhiu vitamine c vai tr quan trng trong cc qu trnh chuyn ha vt cht (nh trong chu trnh Crebs, trong cc qu trnh quang hp,...). Trong t nhin c mt s vi sinh vt mun pht trin bnh thng phi cn cung cp mt hoc nhiu loi vitamine khc nhau. C mt s ni c mc pht trin t l thun vi nng ca nhng vitamine nht nh trong mi trng. Ngi ta s dng chng kim tra v nh lng cc vitamine ny. Vitamine B1 (Tiamine) Dng coenzyme Tiamine pirophosphate (TPP) Chc nng Oxi ho v kh carboxil cc ketoacid, chuyn nhm aldehyd

106

Vitamine B2 (Riboflavin)

Dng coenzyme

Chc nng

Flavinmononucleotit (FMN), Chuyn hydro flavin adenin dinucleotit (FAD) Oxi ho ketoacid v tham gia vo trao i cht ca acid bo dinucleotit Kh v chuyn hydro Chuyn amine, kh amine Chuyn CO2 v nhm cacboxilic Trao i canxi v pht pho

B3 (Acid CoenzymeA pantotenic) B5 (Niaxin) B6 (Pyridoxin) B7 (Biotin) D2 Vitamine Nicotin adenin (NAD) v NADP Pyridoxin phosphate Biotin 1,25-dihydroxicole - canxiferol

Di y l lng cha vitamine trong mt vi loi vi sinh vt ( /g trng lng kh) Vitamine Acid nicotinic Riboflavin Thiamine Piridoxin Acid pantotenic Acid folic Biotin Enterobacte r acrogenes 249 44 11 7 140 14 4 Pseudomona s fluorescens 210 67 26 6 91 9 7 Clostridiu m butyricum 250 55 9 6 93 3 Torulopin utilis 500 49 6.2 130 2.8 1.8

107

* Enzyme: Nh nhng sinh vt khc vi sinh vt lun lun xy ra qu trnh trao i vt cht. Ni cch khc, qu trnh sng, qu trnh sinh trng v pht trin ca vi sinh vt bao gm rt nhiu phn ng ca cc qu trnh phn gii v tng hp. Cc phn ng ny tin hnh c trong iu kin bnh thng l do trong c th ca vi sinh vt c nhiu loi men. Men c ngun gc protein hay ni cch khc n c bn cht protein. Da vo bn cht ha hc c th chia enzyme ra lm hai loi -Enzyme n gin: tng ng vi lp protein n gin, gm nhng loi c thnh phn thun ty l acid amine v tnh xc tc sinh hc ca chng c quy nh bi cu trc phn t ca protein. - Enzyme phc tp: ngoi thnh phn c gi l protein (apoenzyme hay apofecment) cn c phn khng phi protein (gi l nhm thm hay coenzyme hay cofecment) nh vitamine hay khong. Enzyme phi c phn t lng ln mi c qu trnh chuyn ha cu hnh khng gian t mi c th xc tc phn ng ha hc. Mi enzyme u c trung tm hot ng. Trung tm hot ng l ni c cht tham gia phn ng gn kt vo di tc ng ca enzyme. Da vo v tr tc dng ca men i vi c th vi sinh vt ngi ta chia enzyme lm hai loi Enzyme ni bo v enzyme ngoi bo. Enzyme ni bo (endoenzyme) trong t bo vi khun v pht huy tc dng xc tc chuyn ha trong t bo. Enzym ngoi bo exoenzyme) pht huy tc dng c trong v ngoi c th vi sinh vt. Trong c th vi khun chng c hng trm loi enzyme v chng hot ng rt nhp nhng. Kt qu hot ng ca chng gip cho hot ng sng ca sinh vt din ra bnh thng. Ngc li v mt l do no enzyme khng hot ng xc tc bnh thng th c th s b nh hng, qu trnh sng ca vi sinh vt s b tr tr hoc o ln, vi khun c th b t lit hay b cht. * Sc t: Khun lc ca nhiu vi sinh vt c mu sc r rt. Mu sc c khi ch xut hin trong khun lc, c khi ha tan vo trong nc v khuch tn ra mi trng xung quanh. Vic to thnh cc mu sc ny l mt trong nhng c im thng c s dng khi phn loi vi sinh vt (nht l nm mc v x khun). Ngoi sc t quang hp

108

(c sinh ra t cc vi sinh vt dinh dng quang nng) cn c nhiu sc t khc. Sc t ca vi sinh vt thuc nhiu nhm cc hp cht rt khc nhau: carotenoit, phenazim, piaron, araquinon, antoxiamine,... Khi c mt ca sc t carotenoit khun lc c mu da cam (Sarcina, Micrococcus, Mycobacterium, Corynebacterium,...). Cc sc t carotenoit phn b trong mng nguyn sinh cht ca t bo. Loi sc t ny gip cho vi khun trnh khi nh hng c hi ca nh sng mt tri v nh sng t ngoi. Cc sc t ny cng vi bacteriochlorophill c hot tnh quang hp. Sc t puncherimin c to thnh trong nm men Candida puncherima. Sc t ny nu trn mi trng c cha Fe n s to nn mu ti. Sc t prodigiozin lm cho khun lc Serratia marcescens (Bacterium prodigiosum) c mu sng. Sc t indigoidin Pseudomonas indigofera v nhiu vi khun khc lm cho vi khun c mu lam. Vi khun m xanh Pseudomonas acruginosa to thnh sc t piocianin v mt s sc t khc. Mt s sc t c tnh cht khng sinh. Chnh v vy nhiu vi sinh vt c mu sc c kh nng sinh ra cht khng sinh. 2. CC KIU DINH DNG VI SINH VT Khi nui cy vi sinh vt ngi ta phi pha ch mi trng c th dng lng hoc c. Trong mi trng c th c loi cht hu c c loi l cht v c v c. Khng phi mi thnh phn ca mi trng u c th gi l cht dinh dng. Mt s thnh phn ca mi trng ch c nhim v m bo cc iu kin thch hp v th oxi ha, v pH, p sut thm thu, cn bng ion,...Cht dinh dng phi l nhng cht c tham gia vo trao i cht ca t bo. Qu trnh hp thu cc cht dinh dng t mi trng xung quanh vo c th sinh vt c gi l qu trnh dinh dng. 2.1. Nhu cu v thc n ca vi sinh vt Cc cht dinh dng sau khi vo t bo s c ch bin li to thnh cc cht ring ca c th. qu trnh ny c gi l qu trnh ng ha, qu trnh ny cn nng lng. Ngc li vi qu trnh ng

109

ha l qu trnh d ha. Cc sn phm ca qu trnh d ha s c thi ra mi trng xung quanh hoc mt phn c s dng li cho qu trnh ng ha. Cn c vo nhu cu ca vi sinh vt ngi ta chia thc n lm ba loi: Thc n nng lng: thc n sau khi hp thu s cung cp cho vi sinh vt mt s nng lng cn thit cho hot ng sng ca t bo. Cc loi protein, glucid, lipid,...l nhng thc n nng lng thng gp. Thc n kin to: thc n loi ny sau khi hp th s tham gia xy dng cc cu trc ca vi sinh vt. Trong thc t th mt loi thc n n va l ngun nng lng va l nguyn liu xy dng cc cu trc.

Cht sinh trng: l nhng cht cn thit cho hot ng sng ca mt loi vi sinh vt no m n khng t tng hp c. Cn c vo, ngun cc bon, ngun nng lng, cht nhn in t cui cng, ngi ta phn chia vi sinh vt thnh cc kiu dinh dng sau. Cn c vo ngun carbon: ngi ta chia vi sinh vt ra lm hai nhm, d dng carbon v t dng carbon. + D dng carbon: vi sinh vt d dng carbon l loi vi sinh vt s dng ngun carbon trong t nhin t cc hp cht hu c. T hp cht hu c ny ngoi ngun carbon vi sinh vt cn thu c ngun nng lng cn thit cho hot ng sng ca mnh. S nng lng trong qu trnh chuyn ha v hp thu s khc nhau ty loi vi sinh vt. + T dng carbon: l nhm vi sinh vt s dng ngun cc bon t cc cht v c nh CO2 hoc cc mui carbonate. Qu trnh ny cn nng lng, vi sinh vt c th s dng hai ngun nng lng nh: s dng trc tip nng lng ca nh sng mt tri, s dng nng lng ha hc nh s oxi ha hp cht v c. Cn c vo ngun nng lng: chia vi sinh vt thnh dinh dng quang nng v dinh dng ha nng. + Dinh dng quang nng: l nhng vi sinh vt nh c sc t quang hp m c kh nng hp thu nng lng t nh sng mt tri v chuyn ha thnh nng lng ha hc (tch ly di dng ATP)

110

+ Dinh dng ha nng: l nhng vi sinh vt s dng nng lng cha trong cc hp cht ha hc. Cn c vo ngun carbon v ngun nng lng: ngi ta chia vi khun thnh cc kiu dinh dng sau: a. T dng - T dng quang nng: Ngun C l CO2, ngun nng lng l nh sng. - T dng ho nng: Ngun C l CO 2, ngun nng lng l mt s hp cht v c n gin. b. D dng Vi khun i hi mt phn hoc ton b ngun dinh dng phi l cht hu c c sn: hydrate carbon (ng, tinh bt, cellulose ,...). Cn ngun N l cc acid amine, yu t pht trin hoc sinh trng l cc vitamine, hoc cc cht chuyn ha.

D dng quang nng: Ngun C l cht hu c, ngun nng lng l nh sng. V d: vi khun khng lu hunh mu ta. D dng ho nng: Ngun C l cht hu c, ngun nng lng l t s chuyn ho trao i cht ca cht nguyn sinh ca mt c th khc. D dng hoi sinh: Ngun C l cht hu c, ngun nng lng l t s trao i cht ca cht nguyn sinh cc xc hu c. D dng k sinh: Ngun C l cht hu c, ngun nng lng l ly t cc t chc hoc dch th ca mt c th sng. V d vi sinh vt gy bnh cho con ngi, thc vt, ng vt. Loi ny ch pht trin c trn c th sng. Nh vy l ty tng nhm vi sinh vt m ngun carbon c cung cp c th l cht hu c hoc cht v c. Gi tr dinh dng v kh nng hp thu cc ngun thc n carbon khc nhau ph thuc vo hai yu t: mt l thnh phn ho hc v tnh cht sinh l ca ngun thc n ny, hai l c im sinh l ca tng loi vi sinh vt. Trn tri t ny khng c mt hp cht hu c no m khng b vi sinh vt ny hay vi sinh vt khc phn gii, hay ni cch khc khng c hp cht hu c no bn vng tuyt i vi vi sinh vt. C nhng loi vi sinh vt c th ng ho c cc hp cht rt bn nh cao su, cht do, du m,

111

parafin, kh thin nhin. Ngay focmon l cht dit khun cc mnh nhng c nhm nm si s dng chng lm thc n. Nhiu cht hu c v khng tan c trong nc hoc v c khi lng phn t qu ln cho nn trc khi hp th vi sinh vt phi tit ra enzyme thy phn (amylase, cellulose, proteinase,...) chuyn chng thnh cc hp cht d hp th (ng, acid amine, acid bo,...). Ngi ta thng s dng ng lm thc n carbon cho vi sinh vt d dng. Ch rng ng n khi nhit cao c th chuyn ho thnh nhng hp cht c mu ti gi l ng chy, kh hp th. Trong mi trng kim, sau khi kh trng ng cn d b acid ho lm thay i pH mi trng. trnh hin tng ny khi hp kh trng mi trng ng ngi ta thng hp p lc 0,5atm (112,5 0C) v duy tr trong 30 pht. Vi cc loi ng n, tt nht l nn s dng phng php hp gin on, hoc dng cc nn lc hay mng lc vi khun. Khi ch to mi trng cha tinh bt, trc ht phi h ho tinh bt 60-700C, sau un si ri mi a i hp cao p. Cellulose c a vo cc mi trng nui cy vi sinh vt phn gii cellulose di dng giy lc, bng hoc cc bt cellulo. Khi s dng lipid, parafin, du m,... lm ngun carbon nui cy mt s loi vi sinh vt, phi thng kh mnh cho tng git nh c th tip xc c vi thnh t bo vi sinh vt. Nng ng nui cy cc loi vi sinh vt khc nhau l khng ging nhau, vi vi khun, x khun th dng 0,05-0,2 % ng cn vi nm men th dng 3-10% ng. Hu ht vi sinh vt ch ng ho c ng dng ng phn D, v phn ln ng phn ca ng n trong t nhin l dng D ch khng phi dng L. Cc hp cht hu c cha c C v N cng c th s dng lm va lm ngun C va lm ngun N cho vi sinh vt (pepton, nc tht, nc chit nm men, nc chit gi u, nc chit ng,...). Phm vi ng ho cc ngun thc n carbon ca tng loi vi sinh vt c th rt khc nhau. C thc nghim cho thy vi khun Pseudomonas cepacia c th ng ho trn 90% loi ngun thc n

112

carbon, trong khi cc loi vi khun sinh mtan ch c th ng ho c CO2 v vi hp cht cha 1 hoc hai carbon m thi. Vi cc vi sinh vt d dng ngun thc n carbon lm c hai chc nng: ngun dinh dng v ngun nng lng. Mt s vi khun d dng, nht l cc vi khun gy bnh, sng trong mu, trong cc t chc hoc trong rut ngi v ng vt mun sinh trng c, ngoi cabon hu c cn phi c cung cp mt lng nh CO2 th mi pht trin c. Trong cng nghip ln men, ngun r ng l ngun carbon r tin v rt thch hp s dng i vi nhiu loi vi sinh vt khc nhau. 2.2. Ngun thc n nit ca vi khun Nit c ngha rt quan trng i vi s pht trin ca vi sinh vt, ngun Nit d hp th nht i vi vi sinh vt l NH 3 v NH+4, chng xm nhp vo t bo d dng v to nn cc nhm amine. Trc y c mt s quan im cho rng, mt s vi khun khng s dng mui amon ng ho c. Quan im ny khng ng, ngy nay ngi ta cho rng tt c cc loi vi sinh vt u c kh nng s dng mui amon. Urea l ngun thc n nit trung tnh v mt sinh l, khi b phn gii bi enzyme urease n s gii phng thnh NH 3 v CO2. NH3 c vi sinh vt s dng m khng lm chua mi trng nh cc mui amon. NH2-CO-NH2+ H2O (urease) NH3+ CO2 Nhiu khi nui cy vi sinh vt bng ngun nit t ur, ngi ta phi b sung thm mui amon l v phi c thc n nit d hp th cho vi sinh vt pht trin khi mi c men urease thy phn urea. Ngun nit c tr lng nhiu nht trong t nhin l ngun kh nit t do (N2) trong kh quyn. Chng chim t l cao trong khng kh (75,5% v khi lng hoc 78,16% theo th tch). S lng nit trong kh quyn trn mi ha t l 85000 tn, trn tri t c khong 4x1015 tn. Trong phn t kh nit hai nguyn t N lin kt vi nhau bng ba lin kt rt bn vng v vy n kh tch ra lin kt vi cc cht khc v nit tuy c nhiu chung quanh ta m c ngi, ng vt ln cy trng u thiu thc n nit.

113

a s vi sinh vt khng c kh nng ng ho N2 trong khng kh, tuy nhin c nhng vi sinh vt c th chuyn ho N 2 thnh NH3 nh hot ng xc tc ca mt h thng enzyme c tn gi l nitrogenase. Ngi ta gi cc vi sinh vt ny l vi sinh vt c nh nit cn qu trnh ny uc gi l qu trnh c nh nit (vi khun c nh nt sn cy h u). Ngun nit hu c thng c s dng nui cy vi sinh vt l pepton loi ch phm thy phn khng trit ca mt loi protein no . V acid amine Ngi ta nhn thy c th c 3 mi quan h khc nhau i vi tng loi vi sinh vt. C nhng loi vi sinh vt khng cn i hi cung cp bt k mt loi acid amine no. Chng c kh nng tng hp ra ton b nhng acid amine m chng cn t nhng ngun nit v c hay hu c chuyn thnh dng NH3 xy dng c th. Ngi ta gi nhm vi sinh vt ny l t dng amine. C nhng vi sinh vt bt buc phi cung cp thm mt s acid amine trong qu trnh sng m chng khng c kh nng tng hp c gi chng l vi sinh vt d dng acid amine, loi ny chng tng hp protein v nguyn sinh cht ca mnh t nhng acid amine c sn, acid amine c s dng lm nguyn liu trc tip khng b phn gii thnh NH3. Protein l hp cht cao phn t chng khng th xm nhp vo t bo vi sinh vt. V vy ch c nhng vi sinh vt tit vo mi trng men protease thy phn protein thnh peptid v acid amine th n mi c kh nng ng ha c protein . Rt nhiu vi sinh vt c c kh nng ny, c bit l cc vi sinh vt gy thi ym kh. Loi th ba l vi sinh vt khng c cc acid amine trong mi trng vn pht trin c, nhng nu c mt ca mt s acid amine th chng pht trin tt hn. Nhu cu v cc loi acid amine cc loi vi sinh vt khc nhau l khng ging nhau. tm hiu mi quan h gia acid amine ca mt chng vi khun no , trc ht ngi ta cy chng ln mi trng dinh dng c ngun nit duy nht l mui amon. Nu chng pht trin c, chng t chng thuc nhm t dng amine. Nu chng khng pht trin c v sau khi b sung dch acid amine (thy phn casein c trn thm tryptophan) li pht trin tt th chng thuc nhm d dng acid amine,

114

nu sau khi b sung acid amine m vn khng pht trin c th phi xem xt n cc yu t, ngun carbon, vitamine, pH,... Mun bit quan h ca mt chng vi khun no vi tng loi acid amine ring bt, ngi ta s dng mi trng c cha y ngun thc n carbon, khong, vitamine (dng ho cht tinh khit nhng khng cha acid amine), ln lt b sung tng loi acid amine vo mi trng v theo di s pht trin ca chng i vi chng vi sinh vt ny. Cng c th a vo mi trng mt hn dch cha y cc acid amine v cc hn dch loi b mt cch phn bit tng acid amine mt. Theo di s pht trin ca vi sinh vt, s xc nh c nhu cu ca chng i vi tng loi acid amine. Nhiu vi sinh vt c kh nng dng mt loi acid amine no lm ngun thc n nit duy nht. Chng s phn gii amine ny thnh NH3 ri sau t tng hp nn cc acid amine khc. C nhng chng vi sinh vt biu hin mi quan h mt thit gia nng mt acid amine no trong mi trng v s pht trin ca chng. Ngi ta gi chng l nhng vi sinh vt ch th, dng trong vic nh lng acid amine. C th dng phng php gy t bin to ra cc chng vi sinh vt ''khuyt dng'', tc l nhng chng mt i kh nng t tng hp mt cht no , chng tr nn mn cm vi s c mt vi nng ca cht m chng cn (mt acid amine, mt viatmin,...). Phng php phn tch acid amine nh vi sinh vt ngy cng c s dng rng ri trn th gii. N cho php pht hin nhng nng acid amine rt thp. 2.3. Ngun thc n khong i vi vi sinh vt Khi s dng cc mi trng t nhin nui cy vi sinh vt, ngi ta khng cn b sung thm khong v trong thc n c sn khong cn thit (khoai ty, nc tht, sa, huyt thanh, sa, pepton, nc chit gi u,....). Ngc li khi lm mi trng tng hp (nguyn liu l ho cht), phi b sung dy cc nguyn t khong cn thit. Nhng nguyn t khong m vi sinh vt cn nhiu cho qu trnh sng gi l nguyn t khong a lng (P, K, Na, S, Mg,...) cn nhng nguyn t khong m vi sinh vt ch cn t trong qu trnh sng gi l nguyn t khong vi lng (Mn, Cu, Co,...). Nhu cu v khong ca cc loi vi sinh vt khc nhau l khng ging nhau, tng thi im khc

115

nhau cng khc nhau. Cc nguyn t khong thng c s dng trong nui cy vi sinh vt: P, S, Mg, Ca, Zn, Mn, Na, K. Nguyn t P chim t l cao nht trong tt c cc nguyn t khong ca t bo (thng chim 50% tng s khong). P tham gia cu to nhiu thnh phn quan trng ca t bo (acid nucleic, phosphorprotein, phosphorlipid,...). S c mt ca cc mui phosphate (nht l K2 HPO4, KH2PO4) to ra tnh m cho mi trng, m bo pH t 4,5-8,0. Nguyn t S cng l mt cht khong quan trng trong t bo vi sinh vt. N tham gia vo thnh phn mt s acid amine (cystin, cystein, methionin), mt s vitamine (B1, B7) v mt s coenzyme c vai tr quan trng trong qu trnh oxi ha kh. Nguyn t K cht khong chim t l kh ln trong thnh phn khong t bo vi sinh vt. Nhng cho n nay ngi ta cha tm thy K tham gia vo thnh phn no trong nguyn sinh cht, cng nh khng c enzyme no cha K. ngi ta nhn thy K+ thng tn ti trng thi t do mt ngoi t bo. Nhiu nghin cu K40 cho bit mt phn ng k K tn ti trng thi lin kt l ha vi protein v cc thnh phn khc ca nguyn sinh cht. K c th tc dng nh cc oin kim loi khc thng qua vic nh hng n tnh cht ha keo v hot ng xc tc ca enzyme. Nhng nhiu th nghim cho bit vic thay th K bng cc ion kim loi ha tr I (Na, Li, Rb, Cs,...) u khng c kt qu. C nhng ti liu cho bit K tham gia vo vic hot ha mt s enyme amylase, invertase, phosphortrans acetylase, acetyl CoA-cyntherase, pyruvate phosphatekinase, ATP-ase. K lm tng ngm nc ca h thng keo do nh hng n qu trnh trao i cht, nht l cc qu trnh tng hp, K c nhng nh hng ng k n qu trnh h hp ca cc t bo vi sinh vt. Na v Cl l nhng nguyn t m t bo i hi vi lng khng nh nhng cho n nay ngi ta vn cn hiu bit rt t v vai tr sinh l ca chng. Mg c vai tr quan trng trong vic hot ha nhiu loi men khc nhau v c vai tr trong vic lin kt cng nh tch ri cc tiu phn ribosome. Fe l thnh phn c trong cc loi men nh cytochrome, cytochrome oxidase, peroxidase, catalase,...

116

Bnh thng khi nui cy vi sinh vt ngi ta khng cn b sung cc nguyn t vi lng. Nhng nguyn t ny c sn trong nc my, trong ha cht, dung mi lm mi trng. Trong mt s trng hp c th ngi ta phi b sung mt s nguyn t vi lng nh: b sung Zn khi nui cy nm mc, b sung Co vo mi trng nui cy vi sinh vt tng hp vitamine B12. 2.4. Nhu cu v cht sinh trng ca vi sinh vt Vn v cht sinh trng ca vi sinh vt c L. Pasteur pht hin t khong 1859-1864, khi ng nui cy vi sinh vt trn mi trng cha carbon, mui amon v mt s thc n khc, ng nhn thy vi sinh vt pht trin yu. Nhng nu b sung thm mt t nc chit cc nguyn liu thin nhin vo mi trng ni trn th s pht trin ca vi sinh vt tng ln rt nhiu. Nm 1912 K. Funk, nh sinh ho hc ngi Ba Lan nhn thy trong cm go c mt cht hu c c th iu tr c bnh t ph g. ng cho rng cht ny thuc acid amine khng thay th v t tn cho chng l vitamine (c ngha l acid amine cn thit cho s sng). Thut ng ny c s dng rng ri ti ngy nay, mc d ngi ta bit rng vitamine khng phi l acid amine, nhiu loi vitamine khng c cha gc amine no trong cu trc ca chng. Ngi ta nh ngha vitamine l nhng cht hu c ngoi sinh hon ton, cn thit i vi hot ng sinh sng bnh thng ca c th ngi v ng vt mc d ch cn vi lng rt l nh. Thiu bt k mt vitamine no c th ngi v ng vt u c th b nhng ri lon nht nh trong trao i cht. V bn cht th ngy nay ngi ta xc nh c phn ln cc vitamine l nhng thnh phn ca coenzyme. Nhng hp cht hu c c bn cht phi protein tham gia vo nhng bin i do enzyme xc tc vi tnh cht l nhng yu t ph hp khng th thiu c. Tuy nhin khi nim cht sinh trng ca vi sinh vt khng hon ton ging vi khi nim '' vitamine'' i vi c th ngi v ng vt. i vi vi sinh vt th khi nim cht sinh trng l mt khi nim rt linh ng. N ch c ngha l nhng cht hu c cn thit i vi hot ng sng m mt loi vi sinh vt no khng t tng hp c ra chng t nhng cht khc.

117

Nh vy cng mt cht nhng n c th l cht cn thit (nu vi khun khng t tng hp c) nhng n li khng cn thit (nu vi khun t tng hp c) hoc n c th l c tc dng kch thch sinh trng (nu nh vi sinh vt no t tng hp c nhng nhanh chng tiu th ht). Nh vy nhng cht c th coi l cht kch thch sinh trng ca loi vi sinh vt ny hon ton c th khng phi l cht sinh trng i vi mt loi vi sinh vt khc. Hu nh khng c cht no l cht sinh trng chung cho tt c cc loi vi sinh vt. Thng thng cc cht c coi l cht sinh trng i vi mt loi no c th thuc v mt trong cc loi sau y: cc gc kim purin, pirimidin v cc dn xut ca chng, cc acid bo v thnh phn ca mng t bo, cc vitamine thng thng. Mt s gc kim khng ch c mt trong acid nucleic m cn c mt trong nhiu coenzyme, chng hn nh s c mt ca adenin trong coenzyme A, FAD, FMN, ATP, NAD, NADP,... 3. C CH VN CHUYN CC CHT DINH DNG VO T BO VI SINH VT tn ti v pht trin, t bo vi sinh vt thng xuyn phi trao i cht v nng lng vi mi trng bn ngoi. Mt mt chng nhn cc cht dinh dng cn thit t mi trng ngoi, mt khc thi ra ngoi cc sn phm trao i cht. Nh vy, gia mi trng xung quanh v mi trng bn trong t bo tn ti mt hng ro thm thu, hng ro ny chnh l mng t bo cht lypoprotein. Nhng dn chng sau y c th chng minh kt lun trn: Cc hp cht a lipid thng xm nhp vo t bo nhanh hn cc hp cht k lipid. Hn na nu x l vi sinh vt bng cc dung mi ca lipid nh butanol (gy nn vic tch cc hp cht phn t thp khi t bo) th hng ro thm thu ca vi sinh vt c th b hy hoi. R rng l mng t bo cht phi c kh nng tinh vi, iu chnh s ra vo cc cht khc nhau, t bo nhn v thi cc cht mt cch chn lc. Vn chuyn ca cc cht qua thnh t bo tng i n gin. S xm nhp ca nc v cc cht ha tan qua mng t bo cht l qu trnh ng hc; t bo vi sinh vt ang sng khng bao gi trng thi cn bng vi mi trng xung quanh. Cc cht c vn chuyn qua mng t bo cht thng qua mt trong hai c ch: khuch tn n gin hay cn gi l vn chuyn b ng v vn chuyn ch ng phn t protein c bit c trn b mt t bo.

118

3.1. Khuch tn th ng Cc phn t i qua mng nh s chnh lch nng (trong trng hp cc cht khng in phn) hay chnh lch in th (trng hp cc ion) hai pha ca mng. S vn chuyn kiu ny khng i hi bt k mt chi ph nng lng no ca t bo vi sinh vt. Hng lot cc nghin cu khng nh, tr nc ra, rt t cc hp cht c th qua c mng t bo theo c ch trn. a s cc cht ha tan qua mng do tc dng ca cc cht vn chuyn c bit:

Hnh 4.1. C ch khuch tn th ng 3.2. Vn chuyn nh permease

Hnh 4.2. S vn chuyn th ng nh enzyme permease

119

Hnh 4.3. S vn chuyn ch ng nh enzyme permease

Hnh 4.4. S thm thu ca nc qua knh protein Nhng phn t protein vn chuyn sp xp trong mng lin kt vi cc phn t cht ha tan ri chuyn chng vo b mt bn trong ca mng: t y cc phn t ha tan c chuyn vo trong t bo cht. Kiu khuch tn ny c gi l kiu khuch tn xc tin. Cc phn t protein vn chuyn ni trn c gi l protein thm-permease. Bn cht protein ca permease c khng nh bi cc dn chng sau: Vic tng hp permease thng c cm ng hoc c kim ch nh tng hp mt s enzyme.

120

Chloramphenicol c ch vic tng hp protein cng c ch qu trnh tng hp permease. Hng lot cc protein mng mang tnh cht ca permease c tch ra. T bo vi sinh vt c kh nng tng hp mt lng ln cc permease, cc acid amine v hydrate carbon. Tuy nhin nu h thng vn chuyn ny u c tng hp thng xuyn theo kiu cu trc th t bo s ph phm v vt cht v nng lng. Do , chng ta khng ly lm l l, nhiu permease c tng hp theo kiu cm ng hoc kim ch. Ngoi ra protein thm cn c enzyme vn chuyn. S vn chuyn cc cht dinh dng nh permease c th theo c ch th ng (khng cn nng lng) hoc ch ng (cn nng lng t bo). Theo c ch vn chuyn th ng th cht ha tan lin kt thun nghch vo mt v tr trn phn t permease nm bn trong mng (c th cc l ca mng). Phc hp cht ha tan c vn chuyn theo c hai pha ca mng nh s chnh lch nng ca mt cht no , ngha l s vn chuyn din ra theo kiu ''xui dng''. S vn chuyn th ng c chng minh mt s vi sinh vt. Tuy nhin vi sinh vt c kh nng tch lu mt s cht vi nng cao hn nhiu so vi bn ngoi. Chng hn nng ca K+ bn trong t bo c th cao gp hng ngn ln so vi bn ngoi. m bo trung ha in t, t bo cng phi thi ra ngoi cc ion H+, hay Na+. Thm vo ngi ta cn thy cc mng t bo vi khun c hot tnh ca ATP - ase l men c lin quan n vic vn chuyn cc cht. Nh vy trong t bo vi sinh vt ngoi c ch vn chuyn th ng cn tn ti c ch vn chuyn ch ng nh permease. S vn chuyn ny c tin hnh bt chp gradien nng ngha l theo kiu ''ngc dng'' nng lng tiu th c l do ATP (hnh thnh trong mesosom hoc mng t bo cht) cung cp. Trong m hnh vn chuyn trn th cng mt phn t permease c th m nhn c chc vn chuyn ch ng ln chc vn chuyn th ng (ty theo s c mt hay vng mt ca ATP). Ngy nay, ngi ta phn lp c hng lot protein vn chuyn trong cc loi vi sinh vt. Ging nh enzime, chng c tnh c hiu c cht khc nhau. Mt s c tnh c hiu hu nh tuyt i.

121

Chng hn nh permease ca galactose E. coli ch vn chuyn galactose. Cc permease ca ng v acid amine khc th hin tnh c hiu yu hn i vi cc cht ha tan. iu ng ch l, trong vi khun s vn chuyn ch ng ca ng, ph thuc vo cc qu trnh phosphorryl ha. Nm 1964 Kundig phn lp c mt h thng phosphortransferase bao gm hai men (E1 v E2) v mt protein vn chuyn bn nhit (HPr) c khi lng phn t thp. Cc thnh phn protein ca h thng ny c thun khit v phn ng din ra hai bc: Trc ht E1 chuyn phosphate t phosphorenolpiruvat (PEP) n HPr: HPr +PEP HPr-P + Piruvat Sau E2 chuyn phosphate t HPr-P n C6 ca ng n. E1 l chung cho nhiu loi ng nhng E2 li c hiu cho tng loi ng. Ngha l mt t bin no nh hng n vic tng hp E1 s dn n mt kh nng vn chuyn nhiu loi ng. Tri li vi t bin nh th vi E2 ch nh hng n s vn chuyn mt loi ng.

Mang ngoai

Mang trong
Enzym-2

S S S S S

P
HPr

Enzym-2

Enzym-2

S
P - HPr

Enzym-2

+ PEP

Enzym-1

Hnh 4.5. C ch vn chuyn nhm

122

4. TRAO I VT CHT V NNG LNG Khi nim trao i cht Trao i cht l ch cc chuyn ho c lin quan n qa trnh tng hp v phn hu trong t bo. Trao i cht gm c hai qu trnh ng ho v d ho. Qu trnh ng ho: l qu trnh ch bin li cc cht dinh dng c hp th thnh cht ring ca t bo tng loi vi sinh vt. Qu trnh ny cn gi l s trao i kin to hay s sinh tng hp, y l qu trnh thu nhit. Qu trnh d ho: qu trnh phn hu cc thnh phn bn trong t bo. Sn phm ca s phn hu c thi ra ngoi mi trng hay c t bo s dng. Qu trnh trao i nng lng: l qu trnh phn hu c km gii phng nng lng. sinh vt bc cao qu trnh d ho v trao i nng lng ch l mt, l s oxi ho cc cht hu c trong c th gii phng nng lng Q. vi sinh vt qu trnh trao i nng lng khng ch l qu trnh d ho (phn hu cc thnh phn trong c th) m ch yu cn l qu trnh phn hu vi cc cht c hp th t bn ngoi. Nh vy c th nhn thy qu trnh TC vi sinh vt chnh l s tng hp cc phn ng ho hc din ra trong t bo, gm hai loi: - Cc phn ng gii phng nng lng-trao i nng lng - Cc phn ng s dng nng lng-trao i kin to, (tng hp) Hai qu trnh ny tng tc v din ra ng thi. Nng lng sinh ra c dng trong qu trnh tng hp cc thnh phn cu trc t bo (vch, mng). Tng hp cc enzyme, acid nucleic, lipid, polysaccharid v nng lng cn li dng cho cc hot ng sng khc ca t bo nh sinh truowngr sinh sn, vn chuyn cht dinh dng, di ng. 4.1. Qu trnh trao i nng lng Qu trnh TNL nhm cung cp nng lng cho hot ng sng ca c th l mt mt hot ng sinh l quan trng ca sinh vt ni

123

chung v vi sinh vt ni ring. Hot ng sinh l ny nh quen gi l s h hp. 4.1.1. Bn cht ca s h hp vi sinh vt Cng nh cc sinh vt khc bn cht ca h hp VSV l qu trnh oxi ho kh c thc hin bng s kh hydrro ca c cht v chuyn H ny cho cht nhn, hon thnh giai on oxi ho kh gii phng ra nng lng. S h hp khc nhau ca VSV ph thuc vo cht nhn H cui cng ca qu trnh oxi ho kh: c th l oxi phn t (O 2), l cht hu c hay cht v c. Nng lng gii phng s c gi li trong cc hp cht giu nng lng trong t bo (ATP, axetyl photphat, axetyl CoA) trong s ny quan trng nht l ATP. Nng lng ca ca ATP c dng trong hu ht cc phn ng cn nng lng; AMP, ADP, ATP rt d chuyn ho tng h ln nhau, do s dng rt tt trong qu trnh trao i nng lng. AMP + H3PO4+ Q ADP ADP + H3PO4+ Q ATP So vi ng vt, h hp VSV c nhng im chung ging nhau nhung cng c nhng im khc nhau, l: Qa trnh cung cp nng lng cho hot ng sng Khng c b my h hp chuyn trch, s h hp xy ra trn ton b t bo. H hp c th cn oxi nh ng vt nhng cng c th khng cn oxi (h hp ym kh). C cht oxi ho c th l cht hu c v cng c th l cht v c. Mt phn nng lng ca qu trnh oxi ho c chuyn thnh nhit nng lm nng mi trng. 4.1.2. Cc loi h hp Vi sinh vt c th oxi ho kh cc cht hu c v v c cho nng lng nhng hu nh i a s VSV s dng cht hu c m ch yu l ng Glucose. Bt k loi VSV no d h hp hiu kh hay ym

124

kh th chng u thc hin giai on u phn gii glucose ging nhau, theo 3 con ng chnh sau y: - Con ng E.M.P (Empden-Meyehof-Pasnas)

Glyceraldehye 3-phosphate deshydrogenas 2Pi e

2NAD+ 6 2NADH

(2) 1,3-bisphosphoglycerate 2ADP Phosphoglycerate 7 kinanase 2ATP (2) 3-phosphoglycerate Phosphoglycerate 8 mutase (2) 2-phosphoglycerate Enolase 9

2H2O

(2) Phosphoenolpyruvate 2ADP 10 Piruvate kinase 2ATP (2) Pyruvate

Hnh 4.6. Con ng ng phn Empden Meyehof- Pasnas

125

Glucose chuyn thnh Pyruvat qua 10 phn ng to ra cc cht trung gian u dng photphoryl ha: Glucose 2 pyruvat +2ATP +2NADH2 y ATP (cht cao nng dng ph bin mi t bo) c to thnh do photphoryl ha c cht. Con ng EMP cung cp 6 tin cht dng tng hp cc n v cu trc l Glc-6-P, Fruct-6P, 3-P glyceraldehyd, 3-P-glyxerat, Penol pyruvat v pyruvat. - Con ng PP (Pentose-phostphat) Nhiu vi khun b t bin ln hn mt enzyme ca con ng EMP nhng vn chuyn ha c glucose n pyruvat nh con ng PP. Con ng ny cung cp cho t bo hai tin cht khc nhau trong tng hp cc n v cu trc l ribose-5P (dng tng hp acid nucleic, ADP,...), erytrose -4-P- (tng hp cc acid amin thm) cng cc NADPH2 Glucoza 1 pyruvat +3 CO2 + 6NADPH2+1NADH2+1ATP

126

nh 4.7. Con ng ng phn Pentose phosphat

127

- Con ng Enter-Doudoroff (KDPG) Ch gp vi khun chuyn ha gluconat: Pseudomonas, saccharofhila v Alcaligenes phn gii 100% glucose theo con ng ny.

Hnh 4.8. Con ng ng phn Enter Doudoroff Gia 3 con ng chuyn ha chuyn ha trn c mi quan h qua li vi nhau v ty thuc vo loi hnh vi sinh vt khc nhau t l % ng c phn gii theo tng con ng l khng ging nhau. a. H hp hiu kh L qa trnh oxy ha kh c cht c s tham gia ca O2. Oxi l cht nhn in t cui cng. Thc hin loi h hp ny thuc v nhm vi sinh vt hiu kh, nhng cn c vo c cht b oxi ha cho nng lng m phn thnh hai loi h hp l: h hp hiu kh d dng v h hp hiu kh t dng. H hp hiu kh d dng: l loi hnh h hp ca cc vi sinh vt d dng ha nng. Qu trnh h hp c din ra nh sau: Trc ht glucose c phn gii thnh pyruvat theo mt trong ba con ng phn gii khc nhau l con ng EMP, PP, KDPG,

128

sau pyruvat i vo chu trnh acid tricacboxylic (ATC) hay cn gi l chu trnh Krebs. Trc ht phn ln pyruvat trong iu kin c oxi c chuyn ha thnh axetyl -CoA nh phc h pyruvat-drhydrogenaza (PDH) Pyruvat +CoA + NAD Axetyl-CoA +NADH2 +CO2 Cc H+ v electron (e) tch ra t c cht tham gia vo chu trnh h hp v e c chuyn n O2. Nng lng thot ra c tng hp thnh ATP mt cch mnh m nh chui h hp.

Hnh 4.9. Chu trnh Kreb (Chu trnh ATC)

129

Hnh 4.10. Chui chuyn in t h hp to nng lng ATP

Hnh 4.11. Nng lng ATP to thnh t s h hp hiu kh cc cht hu c

130

b. Nng lng ha hc Trong qu trnh sng, nh nhng sinh vt khc, vi sinh vt cng cn c nng lng. Cc qu trnh oxi ho - phn hy km vi qu trnh gii phng nng lng gi l qu trnh trao i nng lng (nng lng ha hc). sinh vt bc cao th hai khi nim trao i nng lng v d ho gn lin vi nhau nhng vi sinh vt th hai khi nim ny c th phn bit vi nhau. C th do lng vt cht trong c th vi sinh vt qu t, nn trong qu trnh sng chng phi s dng c cc hp cht thu c t mi trng. Chuyn ha nng lng: nng lng cn thit cho qu trnh sng ca vi khun c c l nh qu trnh oxi ha cc c cht nng lng. S chuyn ha nng lng (trao i nng lng) ca ng vt bc cao trng hp vi qu trnh trao i cht (ng ha v d ha). Nhng i vi vi khun khng nht thit c s trng hp ny. Vi khun c kh nng hp thu nng lng c cht nng lng qua mng ca t bo. i vi nhm vi sinh vt k kh qu trnh oxi ha sinh nng lng khng km theo vic lin kt vi oxi khng kh. Ngy nay ngi ta hiu rng oxi ha khng ch c ngha l lin kt vi oxi m bao gm c qu trnh mt hydro nh qu trnh tch hydro hoc qu trnh mt electron tng thm ha tr dng. * Ph thuc vo s c mt ca oxi trong qu trnh chuyn ha ca vi khun, ngi ta chia chng ra lm cc nhm sau: - Vi khun hiu kh: cn oxi cho qu trnh pht trin - Vi khun k kh: h hp k kh thun ty v ln men H hp hiu kh: vi khun h hp l qu trnh chuyn ha nng lng din ra trong chui di cytochrom c s tham gia ca men vng Obiquinon, nhng cht nhn e cui cng l O2 ca kh tri. H hp k kh: cht nhn in t cui cng khng phi l oxi m l cc cht v c khc. Cc vi khun nhm ny khng c h thng Cytocrom v cc men peroxidase, deoxidase phn hy O2 cho nn O2 c vi chng. Ln men: l qu trnh h hp k kh, trong cht nhn in t cui cng l mt phn cht hu c sinh nng lng. V d : C6H12O6 (ln men ru)" 2CH3CH2OH + 2CO2

131

Tm li qu trnh ng ha nng lng l qu trnh tng ATP trong t bo cn qu trnh d ha l gim ATP trong t bo. * Phn loi vi sinh vt theo chuyn ha nng lng: chia vi khunsinh vt lm ba nhm: Vi sinh vt hiu kh: ch pht trin trong iu kin c O2, tuy nhin nhu cu oxi khng nht nh. Nhm cn nhiu oxi (vi khun lao), nhm cn t oxi (vi hiu kh) i vi loi ny lng oxi cn rt nh (vi khun sy thai truyn nhim) Vi sinh vt ym kh (cn gi l k kh) l nhng vi sinh vt c phng thc trao i k kh v ln men. Nhng vi khun gy bnh thuc nhm ny rt nguy him nh vi khun un vn,... Vi sinh vt ym kh ty tin: pht trin c trong c iu kin ym kh v hiu kh. 4.2. S phn gii cc hp cht hu c 4.2.1. Phn gii cc hp cht khng cha Nit a. Phn gii cellulose Hng nm c khong 30 t tn cht hu c c cy xanh tng hp trn tri t. Trong s ny c ti 30% l mng t bo thc vt m thnh phn ch yu l cellulose, ngi ta nhn thy cenlulo chim 90% trong bng v 40-50% trong g. Cc si cellulose t nhin cha khong 10000-12000 gc gluco, cc si ny lin kt thnh b nh gi l cc microfibrin. Trng lng phn t ca tng loi cellulose thay i ty tng loi thc vt. Cellulose l loi hp cht bn vng, khng tan trong nc, n khng c tiu ho trong ng tiu ho ca con ngi, s d ng vt nhai li v con ngi tiu ho c cellulose l nh hot ng phn gii cellulose ca rt nhiu loi vi sinh vt (sng trong d c v trong ng tiu ho ca ngi)

132

Cc loi vi sinh vt phn gii cellulose

Vi sinh vt (vsv) hiu kh Vsv ym kh Vsv ym kh sng t do Vsv a nng Nim vi khun: Cytophaga, Sporicytophaga, Vi khun: Bacillus cenlulomonas X khun: Streptomyces Nm mc: Aspergilus, Penicilium, Fusarium Vi khun d c loi Ruminococcus Bac. celluloae hydrogenicus Bac. cellulose methanicus Bacillus cellulosae thermophicus

C ch ca qu trnh phn gii cellulose : Mun phn gii c cellulose cc vi sinh vt phi tit ra men cellulease, sau men mi tc ng trc tip ln cellulose. Cellulose disacharit monosaccharit (glucose) b. S phn gii tinh bt Tinh bt l cht d tr ch yu ca thc vt, n phn ng vi iod to thnh cht c mu lam tm. Trong t bo thc vt tinh bt tn ti trong dng cc ht tinh bt, cc ht tinh bt c hnh dng v kch thc thay i ty theo loi thc vt. Tinh bt gm hai thnh phn khc nhau amylose v amylosepectin. Vi sinh vt phn gii tinh bt Nhiu loi vi sinh vt c kh nng sn sinh ra men amylase ngoi bo lm phn gii tinh bt thnh cc thnh phn n gin hn c th phn bit mt s loi amylase sau: -amylase: tc ng ng thi ln nhiu dy ni, k c bn trong i phn t, sn phm phn gii ny ngoi mantose cn c oligmer cha 3-4 gc glucose. -amylase: men ny ch tc ng bn ngoi i phn t, phn ct lin kt 1-6 cc v tr phn nhnh. Glucoamylase: phn gii tinh bt thnh glucose v cc oligosaccarit.

133

Mt s loi vi sinh vt c hot tnh amylase:

Loi amylase -amylase -amylase Glucoamylase Vi sinh vt Aspegyllus candidus, Asp. niger, Asp. orysee. Bacillus subtillis, B. maccarans, B. mesintericus, Clostridium acetobutylicum,... Asp. awamori, Asp. oryse.. Asp. niger, Asp. awamori, Asp. oryse..

134

Cc qu trnh ln men:
Lactobacillus
D or L acid lactic
ATP + CO2 +2H

SUGAR Glucid Acid pyruvic

Klebsiella, Bacillus
+ acid pyruvic - CO2

Acid acetolactic H2

- CO2

Acetoin
+2H

2,3-butanediol

Acid oxaloacetic
+2H

ADP

Shigella
Acid formic

CO2 Acetyl-S- CoA

Acid malic
+ 2H - 2H2O

Escherichia
CO2 H2 Acid acetic

Acid succinic
- CO2

Acetobacter
- CoA-SH

Saccharomyces
+4H; - CoA-SH

Ethanol

Acid propionic

+ Acetyl-S- CoA - CoA-SH

Propionibacter

Acetoacetyl-S-CoA

Clostridium
isopropanol
+ 2H

+4H - CoA-SH

Butanol Acid butyric

Acetone

- CoA-SH - CO2

+4H

Butyryl-S-CoA

Hnh 4.12. Tm tt cc qu trnh ln men ca vi sinh vt

135

136

+ Qu trnh ln men ru Di tc dng ca mt s loi vi sinh vt, ng glucosa c th c chuyn ho thnh ru etylic v CO2 ng thi lm sn sinh mt s nng lng xc nh. Qu trnh ny c gi l qu trnh ln men etilic hay cn gi l qu trnh ln men ru. Vi sinh vt tham gia vo qu trnh ln men ru: Loi nm men c kh nng ln men ru mnh m nht v c nhiu ngha kinh t nht l Saccharomyces cerevisiae. Loi nm men ny c kh nng ln men ng glucose, galactose, maltose, lactose, tinh bt. Trong cng nghip bia, ngi ta s dng cc loi Sac. carsbergensis. Ru rum thng ln men Schizosacchramyces, chng phn bit d dng vi Saccharomyces ch c kh nng phn chia t bo nh vch ngn ngang (khng ny chi). Tm tt qu trnh: C6 H12 O6 CH3COCOOH + 4H CH3COCOOH CH3CHO +2CO2 CH3CHO + 4H CH3CH2OH C6H12O6 CH3CH2OH + 2CO2 + 22Kcalo
Pyruvate Decarboxylase
CO2 O H C CH3 O

O C C

Alcohol Dehydrogenase
NADH + H+ NAD+ H H C OH

pyruvate

CH3

CH3

acetaldehyde

ethanol

Hnh 4.13. Qu trnh ln men ru Nu c cht l cc sn phm phc tp khc nh tinh bt, cellulo th qu trnh ny s qua hai giai on. Giai on u cc hp cht hu c phc tp ny b cc cht hu c khc phn gii thnh cc dung dch

137

ng, sau di tc dng ca nm men mi bin thnh ru. Qu trnh chuyn ha ny c gi l qu trnh ng ha. Qu trnh ny c thc hin di cc nhit khc nhau ph thuc vo bn cht loi enzym c s dng. Sau di tc dng ca h enzym c trong nm men, glucose s phn hy thnh etanol vi iu kin mi trng xung quanh l ym kh. Cn trong iu kin hiu kh th sn phm to thnh l Acetyl CoA. Lc ny qu trnh ln men chuyn thnh qu trnh h hp. iu ny lm gim hiu sut to thnh ru v lm gim s tiu th ng. Qu trnh ny cn c gi l hiu ng Pasteur. Trong qu trnh ln men etylic cn c sn phm ph to thnh l glycerin. Nu to mi trng kim v b sung thm Na 2SO3 th lng glycerin to thnh s nhiu hn. Ngi ta ng dng iu ny trong cng ngh sn xut glycerin. Qu trnh ny c ng dng: Sn xut ru bia, cc loi nc gii kht, s dng nm men lm n bt m, thc n cho gia sc. * Sn xut ru Ngun nguyn liu ch yu l tri cy hoc ng cc. Thng s dng nm men thuc chng Saccharomyces cerevisiae. Mi trng ln men l ym kh. i vi qu trnh ln men ru, thi gian v nhit ln men nh hng rt ln n sn phm to thnh. ru lu trong iu kin nhit thp th sn phm to thnh s c cht lng v hng v tt hn. * Sn xut bia Ngun nguyn liu l malt i mch v hoa houblon. Ti Vit Nam thng s dng phng php ln men chm trong qu trnh sn xut bia. ng thi chng ta thng cho thm go vo trong qu trnh sn xut gim gi thnh sn phm. T l go v malt thng vo khong 30: 70. Trong trng hp cho qu nhiu go th phi s dng thm ch phm enzym gip phn gii go. * Sn xut cn Ngun nguyn liu ch yu l khoai m.

138

Chnh v vy phi c qu trnh ng ha trc khi ln men. Sn phm cn sau khi ln men cha rt nhiu tp cht, do cn phi tinh ch v tinh luyn t c tinh khit thch hp vi th trng.

Hnh 4.14. S qu trnh ln men bia

139

* Sn xut nm men Thng s dng nguyn liu l r ng c pha vi nng thch hp v thm cc cht khong. Mi trng ny c v khun tht k, sau mi cho nm men vo. Qu trnh ln men l hiu kh, v ch trong iu kin ny sn phm to thnh mi c hiu sut cao. Vit Nam, ti La Ng c nh my sn xut nm men ca Php. Sn phm to thnh c hai loi: nm men ti v nm men kh. Sn phm ch yu c xut sang th trng Php (khong 80%). Cn li tiu th ti th trng trong nc. Trong tng lai, ngnh cng nghip sn xut sinh khi t bo s pht trin mnh vi ngun nguyn liu a dng nh: mt r, hydrocarbua.. + Ln men lactic ng glucose di tc dng ca mt s vi sinh vt ym kh c bit s cho chng ta acid lactic gi l qu trnh ln men lactic. C ch qu trnh: C hai qu trnh ln len lactic khc nhau l ln men lactic ng hnh v ln men lactic d hnh. Trong chu trnh ln men lactic ng hnh glucose s c chuyn ho theo chu trnh Embden-Meyerhoff cui cng to thnh acid pyruvic v NAD-H+. Acid pyruvic s tip tc kh thnh acid lactic: C6H12O6 2CH3COCOOH + 4H CH3COCOOH + 4H 2CH3CHOHCOOH

Lactate Dehydrogenase
O C C O O NADH + H
+

NAD

O C HC

O OH

pyruvate

CH3

CH3

lactate

Hnh 4.15. Qu trnh ln men lactic

140

Qu trnh ln men lactic ng hnh c thc hin bi nhm vi khun lactose bacterium (Thermobacterium, Streptobacterium) v Streptococcus. Qu trnh ny c ngha ln trong cng nghip thc phm. Trong qu trnh ln men lactic d hnh, ngoi acid lactic cn to thnh cc sn phm khc nh acid acetic, CO2, ethanol, glyceril. C6H12O6 CH3CHOHCOOH + CH3COOH + CH3CH2OH +CO2 Vi khun ln men lactic d hnh, ngoi vic to thnh cc acid lactic cn c nhiu sn phm khc. Thng thng, acid lactic chim khong 40%, acid succinic chim gn 20%, ru etylic khong 10%, acid acetic khong 10% v cc cht khc khong 20%.Vi khun ln men lactic d hnh khng c men ch yu ca chu trnh Embden Meyerhoff . Vi khun lactic thuc Streptococcaceae v Lactobacillaceae, vi khun lactic khng sinh bo t, Gram dng (tr Lactobacillus inulinus), thng khng di ng, chng thuc loi vi khun k kh hoc ho kh. Vi khun lactic thng i hi nhiu cht sinh trng (acid amine, thiamin, riboflavin,...) chng thng khng th pht trin c trn mi trng tng hp, ngi ta thng nui cy vi khun lactic trn cc mi trng cha cht hu c phc tp nh nm men, nc c chua, sa, mu,... Nhit thch hp cho vi khun lactic pht trin l 22-45 0C, vi khun lactic thng t gp trong t, nc, chng thng pht trin nhng ni c cha nhiu cht hu c phc tp nh trn xc thc vt, sa,... Trong qu trnh ln men lactic ng hnh, lc u tn ti hai nhm vi khun: vi khun ln men lactic v vi khun gy thi. Ban u cc vi khun gy thi to hnh mt lng nh dng cht cho vi khun lactic s dng. Sau mt thi gian acid lactic hnh thnh, chua c ch cc vi khun gy thi, khng cho phn hy c cht. chua ln dn, n mt lc no th s lm c ch lun c hot ng ca vi khun lactic. Lc ny mt s vi sinh vt khc bt u pht trin, thng l mt s loi nm men, c kh nng pht trin trong mi trng pH rt thp, v c kh nng oxy ha acid lactic thnh CO2 v nc, do sn

141

phm s gim dn chua. n mt lc no , cc vi khun gy thi s pht trin li. Vy trong cng nghip thc phm, iu quan trng l cn xc nh thi im m lng acid lactic hnh thnh va ngn chn qu trnh pht trin ca cc loi vi sinh vt khc, khng ch c chua v cc loi acid hnh thnh. ng dng: - c s dng trong sn xut sa chua, kefir, phomat. Cc vi khun thng dng: Streptoccus lactis, Str. cremoris, Str. diacetilactis, L. bulgarius, Str. thermophilus - ng dng trong mui da, mui c (qu trnh ln men lactic t nhin). - ng dng trong chua thc n gia sc. Gp phn lm tng lng dinh dng ca thc n gia sc v tng thi gian bo qun. Thng dng cc vi khun t nhin. - S dng trong sn xut acid lactic v cc loi lactat. Nguyn liu l cc ngun cacbon nh: r ng, dch thy phn bt,.. Vi sinh vt s dng thng l L. delbruckii, L. coagulans.

Hnh 4.16. Qu trnh ln men sa chua

142

+ Ln men butyric Trong t nhin, ng glucose di tc dng ca mt s vi sinh vt ym kh c bit, c chuyn ho cho ra acid butyric gi l qu trnh ln men butyric. C ch: C6H12O6 2CH3COOH + 4H 2CH3COOH 2CH3CHO + CO2 CH3CHO + CH3CHO CH3CHOHCH2CHO CH3CHOHCH2CHO CH3CH2CH2COOH Qua c ch trn cho thy c s trng hp gia hai phn t CH3CHO. Qu trnh trng hp ny ph thuc rt nhiu vo iu kin ngoi cnh, khi ngoi cnh thay i th sn phm cng thay i, ngoi acid butyric ra, ngi ta cn thu c nhiu sn phm khc nh acid acetic, acetone, ru butanol,... Vi sinh vt ln men butyric: Vi sinh vt ln men ch yu l Clostridium, l mt loi vi khun Gram dng, chu mao, di ng sinh nha bo, kch thc nha bo ln hn kch thc t bo vi khun nn khi mang nha bo vi khun c dng hnh vt, di trng, chng thch hp trong pht trin k kh. ng dng: vi khun ln men butyric tham gia tch cc vo qu trnh phn gii cc hp cht hu c trong t nhin. Nhng nu qu trnh ny xy ra mnh th lng acid butyric sinh ra nhiu gy nh hng i vi s pht trin ca cy trng. Qu trnh ln men butyric gy nh hng xu trong qu trnh bo qun hoa qu, mui da, chua thc n chn nui. Chng c mt trn nguyn liu thc phm v rt kh tiu dit do s bn vng ca bo t. Do cn phng s nhim vi khun ny vo thc phm trong qu trnh sn xut. + Ln men propionic y l qu trnh chuyn ha ng, acid lactic v cc mui lactat thnh acid propionic, ngoi ra cn c mt phn nh acid acetic, CO2,..phng trnh phn ng: 3CH3CH(OH)COOH 2CH3CH2COOH + CH3COOH + CO2 + H2O + Q

143

Trong qu trnh ny, vi khun tham gia ch yu l Bacterium acidi propionici. y l qu trnh ng vai tr quan trng trong sn xut phomat, to nn v hi nng v cc l trong phomat. Ngoi ra vi khun ny cn tham gia vo qu trnh tng hp vitamin B12. + Ln men acid acetic (dm) y l qu trnh oxy ha ru etylic thnh acid acetic di tc dng ca vi khun. Phn ng chung din ra nh sau: CH3CH2OH + O2 CH3COOH + H2O + 117kcal Qu trnh ny xy ra di tc dng ca cc vi khun thuc nhm Acetobacter. Cc vi khun ny c kh nng oxy ha khng ch ru etylic m mt s loi ru khc cng vi cc ng v mt s loi acid hu c. V d: chuyn ha ru propiolic thnh acid propionic, glycerine thnh dioxy aceton, glucose thnh acid gluconic, acid lactic thnh acid pyruvic. Cc loi c s dng ch yu trong cng nghip l: Acetobacter orleanenes, Acetobacter schutzenbacii. Vi khun Acetic c ng dng nhiu trong cng nghip sn xut acid acetic, sn xut nc gii kht,.. Tuy nhin, ngoi tc dng tt trong cng nghip, do vi khun ny c rt nhiu trong thin nhin nn chng cng d dng nhim vo nhiu cng on trong sn xut thc phm trong cng nghip, chnh v vy c kh nng gy h hi nghim trng cho nhiu nguyn liu cng nh thnh phm, c bit l trong cng nghip sn xut ru bia, bnh m, nm men, hp, 4.2.2. Phn gii cc hp cht hu c cha Nit a. Qu trnh amon ha protein Di tc dng ca vi sinh vt, protein c phn gii cho ra NH3 gi l qu trnh amon ha protein. Trong t nhin c rt nhiu loi vi sinh vt c kh nng sn sinh vo mi trng men protease (proteinase v peptidase), chng xc tc qu trnh thy phn lin kt peptid v mt s lin kt khc lm cho phn t protein c phn gii. Khc vi cc loi protease ca thc vt v ng vt protein ca vi sinh vt thng l men ngoi bo, c tnh chuyn ha rng, cn c vo pH hot ng ca protease, ngi ta c th chia lm ba loi, loi acid trung tnh v kim. Vi sinh vt phn gii: c nhiu loi vi sinh vt c kh nng phn gii protein: vi khun hiu kh, ym kh, x khun, nm.

144

* C ch Di tc dng ca protease, protein c phn gii thnh cc hp cht n gin (polypeptid v olipeptid). Cc cht ny tip tc phn gii thnh acid amine nh tc dng ca men peptidase ngoi bo. Cc acid amine ny s c s dng mt phn vo qu trnh sinh tng hp protein ca vi sinh vt, mt phn tip tc phn gii to ra NH 3, CO2 v nhiu sn phm trung gian khc. Qa trnh phn gii t mt protein n cc acid amine l mt qu trnh phc tp c th din ra nh sau: R - CH(NH2) - COOH + 1/2 O2 R -CO- COOH + NH3 R - CH(NH2) - COOH + O2 R - COOH + CO2 + NH3 R - CH(NH2) - COOH + H2O R - CHOH + CO2+ NH3 R - CH(NH2) - COOH + H2O R - CO - COOH + NH3 R - CH(NH2) - COOH + 2H R-CH2 - COOH + NH3 Khi phn gii cc acid amine cha lu hunh (cistin, cistein, methionin) vi sinh vt gii phng ra kh H2S HOOC-CH2NH - CH2 -SH + 2H2O H2S +NH3+CH3COOH +HCOOH Khi phn gii triptophan mt s vi sinh vt c th sinh ra indol v scaton c mi thi. * ngha ca qu trnh - S dng lm ngun thc n Nit, xy dng c th (acid amin) - S dng lm ngun thc n Nit v ngun nng lng (hin tung thi ra) * ngha thc t: - ng vai tr quan trng trong qu trnh chuyn ha t, lm cho t trng thm ph nhiu. - ng dng trong sn xut nc mm, tng, chao, phomat. - C kh nng gy h hng nhiu dng protein.

145

Protein

Polypeptid

Dipeptid v tripeptid

Acid amin

Cc cht v c CO2, H2O, H2S, NH3

Acid hu c Acid bay hi Acid acetic Acid butyric Acid formic

Baz hu c Cadaverin Histamin Metylamin Dimetylamin

Cht hu c khc Crezol Phenol Indol Scartol

Hnh 4.17. S phn gii protein bi vi sinh vt b. Qu trnh amon ha urea Vi khun amon ha urea thng thuc loi hiu kh hay k kh khng bt buc (Micrococcus ureae, Planosarcina ureae, Bacillus, Pasteurela,...). Chng pht trin tt trong mi trng trung tnh hay hi kim, c men urease xc tc phn gii urea thnh NH3, CO2, v H2O CO(NH2)2 + 2H2O urease (NH4)2CO3 (NH4)2CO3 2NH3 + CO2+H2O c. Qu trnh amon ha uric Uric l mt cht hu c cha trong nc tiu. Chng phn gii thnh urea v acid. Sau ure c tip tc phn gii nh trn.

146

d. Qu trnh Nitrat ha Trong qu trnh ny NH3 v cc mui NH4+ b phn gii thnh acid nitric v cc mui dng NO3* C ch ca qu trnh: - Giai on 1: cc vi sinh vt Nitrosomonas, Nitrosospira oxy ha NH4+ thnh NO2 2NH3 + 3O2 2HNO2 + 2H2O + Q - Giai on 2 : Nitrobacter oxy ha NO2 thnh NO3 2HNO2 + O2 2HNO3 + Q CO2 + Q HCHO +H2O Vi khun s dng nng lng bin CO2 thnh hp cht hu c. * ngha ca qu trnh: Trong nng nghip: To thc n cho cy trng do cc hp cht nit rt thch hp i vi cy xanh. Hng nm vi khun nitrat tch ly c khong 300kg nitrat trn mi ha t. Loi vi khun ny thng gp trong mi loi t ngoi tr trong t chua c pH di 6. Phn hy ni (do acid nitrit), phn hy tng gch. e. Qu trnh phn Nitrat ha y l qu trnh kh Nitrat m sn phm cui cng to thnh l Nit phn t. - Qu trnh phn nitrat ha trc tip: Cc loi vi sinh vt gy nn qu trnh phn Nitrat ha trc tip Chromobacterium denitrificans, Achromobacter stutzeri, Pseudomonas fluorescens C th xy ra theo 3 trng hp: + Kh acid nitric thnh acid nitr: HNO3 + 2[H] HNO2 +H2O + Kh Nitrat thnh NH3 : HNO3 + 8[H ] NH3 +3H2O + Kh HNO3 thnh N2 : 2HNO3 2HNO2 N2 VD: C6H12O6 + 4HNO3 6CO2 + 6H2O + N2 + Q (di tc dng ca dehydrogenase) * ngha ca qu trnh:

147

+ Lm thit hi Nit trong t + Trong thc phm: Lm lp xng, xc xch, dm bng (to mu hng trong tht) - Qu trnh phn Nitrat ha gin tip: Trong qu trnh ny vi sinh vt tc dng gin tip to thnh acid nitr, acidamin, amit. Khng c ngha i vi nng nghip 4.3. Tng hp cc hp cht hu c 4.3.1. Tng hp cc hp cht hu c c Nit a. Sinh tng hp acid amine Nhiu vi sinh vt c kh nng sinh tng hp c nhiu loi acid amine, hin nay hai acid amine chnh dc tng hp bng vi sinh vt l acid glutamic v Lysin, cc vi sinh vt thng dng l Brevibacterium, Micrococcus, Microbacterium,... b. Qu trnh c nh N2 Qu trnh c nh N2 c ngha rt quan trng i vi sn xut nitrogenaza N2 c trnh a qua trnh 80000 NH4+ nng nghip, trong ca qua mi ha t c khongkh tn N2, khng kh oxy ho va nhng ngi, gia sc v cy trng u khng c kh nng s dng ngun N2 ny do lin kt trong phn t qu cht ch bi ba lin kt, ch to ra cc phn bn hu c cn c iu kin k thut phc tp (t 0 cao, p sut ln, cht xc tc t tin) trong khi mt s vi sinh vt c kh nng ng ha rt d dng v thng xuyn ngi ta gi chng l nhng vi sinh vt c nh N2. Cc vi khun c kh nng c nh N2 nh: Azotobacter (tn 1g ng th vi khun c kh nng c nh 518 g N). Clostridium sng trong t m c kh nng c nh N2 khng kh, vi khun lam sng cng sinh c nh N2, vi khun nt sn cy h u (Rhizobium) * Vi khun nt sn Chng u tin l Bacillus radicicola c M.W. Beijerinck (H lan) phn lp vo nm 1888. Vi khun ny c xp vo mt chi ring l chi Rhizobiu. n nay tm c khong 11.000 loi. Trong chng minh c l 1200 loi c kh nng to thnh nt sn v 133 loi khng c kh nng to nt sn. Cc vi khun ny c c im:

148

- Khi cn non c kh nng di ng nh tin mao, l nhng t bo hnh que, kh nng bt mu ng u. Khi gi tr nn bt ng, lc ny t bo tr nn bt mu tng on. Thng s dng thuc nhum anilin nhum mu. - Trong mi trng c khun lc trn, bng nhy, v mu - C kh nng ng ha nhiu ngun C, nhiu aminoacid, pepton. - C kh nng pht trin trong mi trng ngho Nit. - Thuc loi hiu kh, khng to bo t - pHopt = 6,5 7,5 ; toopt = 24 26oC Trong nt sn v trong mi trng nhn to thng gp nhng t bo gi l th gi khun. Nhng th gi khun ny c kch thc ln hn so vi cc t bo bnh thng v thng phn nhnh. Cc th gi khun cha nhiu glicogen, volutin, lipoprotein hn. Vi khun nt sn c chia lm hai nhm: - Nhm mc nhanh. Thuc chi Rhizobium. Thng c u ha lan, u cove,.. - Nhm mc chm. Thuc chi Bradyrhizobium. Thng c u tng, lc, u a,.. Mi loi vi khun nt sn ch c kh nng xm nhim mt loi cy nht nh S phn lp hai chi ca vi khun nt sn: - S dng mi trng agar, yeast extract, manitol. - Sau 3 5 ngy khun lc c ng knh 2 4mm xut hin khun lc thuc chi Rhizobium. - Sau 5 7 ngy khun lc c ng knh 1mm xut hin khun lc thuc chi Bradyrhizobium. Cy h u thng tit ra cc cht kch thch s pht trin ca vi khun nt sn tng ng xung quanh r. Vi khun nt sn xm nhp vo r cy h u thng qua cc lng ht hoc cc vt thng v r. Di nh hng ca vi khun nt sn, r cy tit ra enzym poligalacturonase c tc dng phn hy lng ht, gip vi khun c iu kin xm nhp vo r. Sau cc vi khun ny s kch thch cc t bo thc vt khin chng phn chia thnh nhiu t bo mi. Cc vi khun cng pht trin nhiu ln, ri hnh thnh th gi khun. Trong t bo thc vt bt u

149

xut hin leghemoglobin v tng s lng riboxom. Lc ny mu hng xut hin. * Vi khun hiu kh sng t do (Azotobacter, Bejerinckia) Vo nm 1901 M.W.Beijerinck phn lp c Azotobacter. Mt s chng ca loi vi khun ny c kh nng ng ha nhiu ngun C c nh thnh nit. Azotobacter thuc loi hiu kh, nhng vn pht trin c trong mi trng k kh. Pht trin thun li mi trng c m cao, nhit khong: 26 300C. Azotobater c tc dng lm tng lng nit cho cy trng. Thng thng c 1g cht cung cp nng lng s ng ha c khong 10 15mg nit phn t. Beijerinckia c kh nng chu chua cao hn Azotobacter. T bo c hnh dng thay i. Kh nng ng ha mui amoni, mui nitrat, acid amin tt hn so vi ng ha nit phn t. C hai loi vi khun ny, ngoi tnh nng c nh nit phn t cn to ra nhiu cht c kh nng kch thch sinh trng i vi cy trng. * Vi khun k kh sng t do Clostridium C kh nng ng ha cc monosaccharid, disaccharid, mt s polysaccharid, mt s loi hp cht cha cacbon. Chu c chua cao hn so vi Azotobacter. C kh nng to bo t, bo t ny c tnh khng cao i vi nhit v s kh hn. Kh nng c nh nit ph thuc nhiu vo iu kin nui cy. To lam sng t do v to lam cng sinh trong bo hoa du a s cc loi vi khun lam (Cyanobacteria) c kh nng c nh nit sng t do trong t v trong nc. Ch c mt s t loi sng cng sinh vi thc vt. ng ch nht l loi Anabaena azollae sng cng sinh trong bo hoa du. Vi khun lam l loi vi sinh vt hiu kh. N gip cho qu trnh cung cp m cho cy (nht l i vi cy la) c tt hn. h tr cho qu trnh ny, cn bn thm phn ln v trung ha t to mi trng thun li cho vi khun lam pht trin.

150

Hnh 4.18. Nt sn r cy h u v vi khun sng cng sinh trong t bo nt sn 4.3.2.Tng hp cc hp cht hu c khng cha Nit Ngoi qu trnh phn gii cc hp cht hu c phc tp thnh cc hp cht n gin, trong t nhin cn c nhiu loi vi sinh vt c th nh nng lng mt tri tin hnh tng hp cc hp cht hu c khng c Nit t H2S v CO2 trong khng kh. Chng thuc loi vi sinh vt t dng quang nng. Mt s vi sinh vt c cha sc t quang hp. Chng c kh nng chuyn ho nng lng ca nh sng mt tri thnh nng lng ho hc tch ly trong dy ni cao nng ca ATP.

151

Qu trnh quang hp ca vi sinh vt c th tm tt nh sau: CO2 + [CH2O] +O2 (H , nng lng mt tri, sc t quang hp) To lam quang hp gn ging cy xanh, vi khun lu hunh mu lc hoc vi khun lu hunh mu ta qu trnh quang hp khc vi cy xanh. Nu cy xanh ngun H l t H2O th vi khun ngun H l t H2S c th tm tt qu trnh quang hp ca vi khun nh sau: CO2 + H2S h [CH2O] +2S Bacterio chlorophile 5. S SINH TRNG V PHT TRIN CA VI SINH VT 5.1. Sinh trng, sinh sn v pht trin ca vi khun Sinh trng v pht trin l thuc tnh c bn ca mi sinh vt, cng nh ng vt v thc vt, vi sinh vt cng sinh trng v pht trin. Sinh trng l s tng kch thc v khi lng ca t bo, cn s pht trin (hoc sinh sn) l s tng sinh s lng t bo. Tuy nhin s tng s lng t bo khng phi bao gi cng din ra song song vi s tng sinh khi. Chng hn khi cht dinh dng trong mi trng cn, vi khun tuy cn phn chia 1-2 ln nhng cho 2-4 t bo nh hn t bo bnh thng, trong pha m u sinh khi t bo vi khun tng ln nhng s lng t bo khng thay i, ngc li pha logarit kch thc t bo gim i nhng s t bo li tng ln. vi sinh vt khi ni n sinh trng l ni n s sinh trng ca c qun th. 5.2. Phng php nghin cu s pht trin ca vi sinh vt 5.2.1. Nui cy vi sinh vt a. Phn loi mi trng nui cy vi sinh vt Cn c vo ngun gc, tnh cht m c nhiu cch phn loi mi trng nui cy vi sinh vt khc nhau. * Cn c vo ngun gc ca mi trng: ngi ta chia mi trng nui cy vi khun ra lm 2 loi: - Mi trng nui cy c ngun gc t nhin

152

Mi trng thuc nhm ny c phn lp da trn kinh nghim hn l da vo s hiu bit v thnh phn dinh dng i vi vi khun nui cy. Cc mi trng t nhin c dng ph bin l: nc bng, nc trch tht b, nc trch cc loi rau, c,...Cc loi mi trng ny thng cha nhiu cht hu c v v c tan trong nc, c th p ng nhu cu v s pht trin ca vi khun. Mi trng t nhin d chun b, va r tin li c th s dng cho nhiu mc ch nghin cu vi khun. Khuyt im ca loi mi trng ny l, khng bit chnh xc thnh phn dinh dng, cng nh thnh phn dinh dng ca nhng ln chun b khc nhau s khng hon ton ging nhau. Do khi nui cy vi khun ca nhng ln chun b mi trng khc nhau c th khng ging nhau. - Mi trng nui cy c ngun gc tng hp b sung khuyt im ca mi trng nui cy t nhin, ngi ta thit lp cc mi trng nui cy tng hp, trong cc thnh phn dinh dng ca mi trng c kim sot cht ch v s lng v cht lng. Ty theo nhu cu dinh dng ca mi loi vi khun m ngi ta thit lp thnh phn dinh dng khc nhau trong mi loi mi trng. V d: mi trng, MacConkey, Vinson Blai, SS (Salmonella-Shigella), KAI (Kligler -Iron -Agar),... u im ca cc loi mi trng nui cy tng hp l ta c th bit r rng thnh phn dinh dng ca mi trng, ph hp vi mc ch nui cy tng loi vi khun, khi bit r nhu cu dinh dng ca chng. Nhc im: t tin, chun b phc tp, ch s dng cho tng loi vi khun thch hp, trng hp vi khun cha xc nh, khng th nui cy trn mi trng ny mt cch bo m. * Cn c vo tnh cht vt l Chia mi trng ra lm cc loi sau: mi trng rn (thch Agar hoc mi trng cc cht dinh dng c b sung thm thch cho d nui cy vi khun, mi trng loi ny dng kim tra hnh hnh thi, mu sc, kch thc khun lc), mi trng lng (nc tht pepton, xc nh tnh cht lm c, cn, kh nng sinh mng), mi trng bn c th (na rn, na lng) (Manitol motility-xc nh tnh cht di ng v kh nng ln men ng mannis).

153

* Phn loi theo mc ch s dng: mi trng thng thng v mi trng c bit. - Mi trng thng thng: l mi trng m thnh phn mi trng n gin v c dng ph bin nh: nc tht - pepton, thch thng. - Mi trng c bit: l mi trng c cc cht quyt nh n qu trnh pht trin ca vi khun, nu c mt hay vng mt cc thnh phn ny vi khun khng th pht trin c. - Mi trng tng sinh: c cc cht kch thch s pht trin ca vi khun, nh mu, huyt thanh, acid amine,... - Mi trng sinh ha: l mi trng kim tra mt s tnh cht ca vi khun, nh kh nng ln men ng glucose, lactose, mannitol,... kh nng sinh H2S, sinh urea, indol, thy phn gelatin, dung huyt,... - Mi trng u tin hay tuyn la: l mi trng c ch s pht trin ca mt s loi vi khun, nhng li kch thch vi khun khc pht trin. Chng hn mi trng SS (Salmonella-Shigella) c ch s pht trin ca vi khun E. coli. Mi trng Wilson, Blaire ngn cn s pht trin ca vi khun Gram dng. Mi trng pepton c cha acid phenic 5% v nui cy 420C ch u tin cho vi khun E. coli pht trin. - Mi trng phn bit: s dng tng hp c ba loi mi trng trn phn bit tnh cht ca cc loi vi khun trong qu trnh phn lp. * Yu cu ca mi trng nui cy vi khun: Mi trng phi m bo nhng yu cu vt l (mu, trng thi rn, lng, bn lng), ho hc (thnh phn dinh dng), vi sinh vt hc (m bo v trng). V trng mi trng bng cch hp 1210C/15-20 pht. i vi thch sau khi hp v trng nhit 45-500C ra cc a Petri, mi trng lng sau khi hp cho vo cc ng nghim v bo qun v trng. i vi cc loi ng d b phn hy nhit cao cho nn c th s dng mng lc vi khun lc v trng. 5.2.2. Nui cy vi khun Ty tng loi vi khun cn nui cy m yu cu thnh phn dinh dng, mi trng nui cy khc nhau. Sau y ch trnh by phng php nui cy n gin.

154

Cy vo mi trng nc tht: dng que cy ly mu khuy vo mi trng 370C/24 gi quan st mu sc c, cn vng ca ng nc tht. Phng php vch trn mt a Petri: Mi trng dinh dng thch hp cho vi sinh vt mun nui cy, thm 2-3% thch cho cng d vch hn. Hp 121 0C/15 pht ngui 450C ra a Petri mt lp mng (khong 20ml/a c = 8cm). Cch vch c khun lc mc ra t mt t bo, dng que cy ly vi khun sau vch ln mt thch theo ng cy zic zc theo ng cy 3 pha hay 4 pha m t, phn lp thun khit khun lc. S dng mng lc vi khun Dng mi trng nui cy nh trn, pha long huyn ph vi khun ra nhiu ln sao cho c khong 1-5 t bo /1ml, cho qua mng lc khong 5-10ml huyn ph pha long. Ly mng lc ra t ln trn mt ca a thch Petri vo t m. Sau khi t m 24 gi kim tra hnh dng v mu sc, s lng ca khun lc. 5.3. Cc phng php nh lng vi khun C rt nhiu phng php m s lng vi khun, ty theo mc ch, phng tin, ty loi vi khun m c th s dng cc phng php khc nhau. Sau y l mt s phng php ph bin. 5.3.1. m trc tip di knh hin vi * S dng bung m hng cu (Neubauer, Thomas) m t bo vi khun. Nguyn tc chung: m s lng t bo vi khun c trong mt n v th tch ca phng m, t suy ra s lng t bo c trong 1ml dung dch, nhn vi pha long bit s t bo c trong dung dch ban u.

155

Hnh 4.19. Bung m hng cu Neubauer Bung m Neubauer: L mt phin knh c bit, trn b mt chia thnh cc vung nh, cnh vung nh l 1/20mm, khong cch gia phin knh v l knh 0,1 mm. Ta nh ln bung m mt git huyn ph cha vi khun mun m, y l knh li khi ta c th tch mi nh l: 1/10 x 1/20 x 1/20mm3=1/4000mm3= cm3. Gi pha long ca dung dch vi khun cn m l K, trung bnh s vi khun trn mi nh l A (ta m vi ln, sau ly trung bnh s vi khun trn mi nh), khi s vi khun c trong 1ml dung dch l N: N=A x 4 x 106 x (s t bo/1ml) Phng php ny cho kt qu nhanh, tuy nhin khng th phn bit c t bo vi khun sng v t bo vi khun cht. Hn na t bo vi khun rt b nn vic m di knh hin vi l khng d dng. (Phng php ny ch yu p dng cho nhng t bo khng cn nhum mu). m vi khun nhum: Nh mt th tch nht nh ca huyn ph mun m ln mt din tch nht nh trn phin knh, c nh v nhum mu, thng l vi xanh mtylen hoc vi mu ph hp vi vi khun y. Sau , m s lng t bo trn mt n v din tch. * m trc tip theo Breed Ly mt phin knh sch t ln t giy k vung, thng thng vung c cnh 1cm (din tch mi l S=1cm2). Dng micropipet ht 0,01ml mu ri qut kn din tch mt (0,01ml/1cm 2, nu qut b lem

156

ra ngoi phi lm li). Lp li vi 4-5 cch ri nhau, c nh vt bi, nhum mu tiu bn (Gram, Newman-Lampert ci tin), sau m s lng vi khun c trn mt din tch vi trng, lp li khong vi chc ln cc vi trng khc nhau. Tnh trung bnh s lng vi khun c trong mt vi trng hin vi. Cch tnh: tnh din tch vi trng, dng thc o vt knh, thc ny c chiu di 1mm, c chia 100 phn mi khong cch tng ng 0,01 hay 10 m. t thc o ln bn knh, iu chnh khong cch nhn thy cc vch trn thc o. o ng knh ca vi trng hin vi, tnh din tch vi trng theo cng thc s = .r2. S lng t bo c trong 1ml l : =x A x x K l pha long, A trung bnh s vi khun c trong mt vi trng, S l din tch dung dch dn mng (1cm2) svt din tch vi trng. 5.3.2. m s t bo sng (khun lc trn a thch) * Phng php pha long Dng dung dch cn m vi khun pha long cc lin tip nhau, theo c s 10, thng thng ly vi khun pha long ba nng lin tip thch hp vi tng loi vi khun. m bo c th m c khun lc, t nht l c hai ng c th nhn thy khun lc. V d: 10 -6, 10-7, 10-8, mi nng pha long ly 0,1 ml cy ln 2 a thch thch hp (c th dng que gt thy tinh hay bi thy tinh dn mng) sau 370C/24 gi. m s khun lc mc trn a thch. Sau khi c s khun lc ta tnh ton nh sau: S lng t bo/ml = a x x a: s khun lc trung bnh trn mi a thch c cng pha lng V: Th tch dch cy trn mi a thch (ml) K: pha long tng ng ca dch c cy. Phng php ny n cho php m c s t bo sng c trong 1ml dung dch. * S dng mng lc vi khun Trng hp dung dch cn m c mt vi khun thp nh kim tra vi khun c trong bia, cc loi nc ung. Cho mt lng ln

157

dung dch cn kim tra qua mng lc sau t mng lc ln nui cy trn a thch, cn c vo lng dung dch em lc v s khun lc trn mi mng lc ta suy ra s lng vi khun c trong mt n v th tch. Phng php ny cho chng ta kt qu gn ng, ch khng cho s chnh xc. Phng php ny cho php m s t bo sng, khng m c t bo cht sai s thng ln, do phi thc hin hai ba ln v ly tr s trung bnh, gim bt sai s.

Hnh 4.20. B lc vi khun

5.3.3. Phng php o c ca huyn ph vi khun * o bng quang ph k Nguyn tc: Dng chm tia sng n sc chiu xuyn qua huyn ph cha vi sinh vt mun o, vi sinh vt lm phn tn bt chm tia sng nhiu hoc t ty thuc vo s lng ca chng trong huyn ph. S tia sng cn li khi xuyn qua huyn ph s kch thch mt t bo quang in. Ty theo cng cn li ca chm tia sng m t bo quang in nhn c, mt cy kim di ng v ch s phn trm tia sng

158

b phn tn trn bng ch th (phng php ny cho ta bit s lng vi khun cht v sng). Nu dch em m khng cha vi sinh vt no c th tt c nh sng xuyn qua v kch thch t bo quang in ti a, ta iu chnh cho kim ch s 100. a huyn ph cn o vo. V c mt s vi sinh vt trong huyn ph nn mt s tia sng b phn tn i. Ch cn li mt s t xuyn qua c, so snh vi bng chun s bit c mt s trong huyn ph. Ch tin hnh o c cc mu m vi sinh vt sinh trng lm c ng u mi trng nui cy, khng to thnh vng, khi. Chng ta c th p dng phng php ny i chiu vi phng php m trc tip lp mt bng chun cho tng loi vi sinh vt. Ngy nay trn c s nguyn l ny ngi ta ch to ra cc loi my quang ph k khc nhau.

Hnh 4.20. My quang ph k * Dng my m in t: vi my m loi ny c th m hng ngn t bo trong vng vi giy. Nguyn tc l vi sinh vt c

159

a qua tia sng ca mt in t, vi sinh vt cn tia sng v ghi du hiu trn b m ca my. * S dng ng nghim c c khc nhau (dy ng Macfaland) Nguyn tc: dy ng nghim cha BaSO4 cc pha long khc nhau tng ng vi pha long c bng i chiu nng vi khun tng ng. i chiu c ng nghim vi dy ng MacFaland sau i chng bng ta s bit c nng vi khun tng ng. Cch lm: dng 10 ng nghim sch, trong, c kch thc bng nhau. Cho BaCl2 1% vo tng ng theo th t t mt n 10 (ng 1: 0,1ml ng 2: 0,2ml v c nh th ng 10: 1ml, mi ng hn nhau 0,1 ml). Sau cho vo mi ng va 10ml dung dch H 2SO4 1% hn ming ng nghim li. Ly ng nghim cha vi khun cn so mu cho vo my li tm, gn ra, sau cho nc sinh l vo tip tc li tm, gn ra 2-3 ln. Cui cng cho nc sinh l vo mt lng ngang vi lng dung dch nui cy. t ng nghim cha vi khun gn ra, vo gia hai ng MacFacland ng chng c mu tng t. S lng vi khun c trong mt ml dung dch s nm trong khong 2 mc chun ca ng Macfaclan. Bng so mu nh gi s lng vi khun theo MacFaland S TT 1 2 3 4 5 S vi khun/ml (triu) 300 600 900 1200 1500 S TT 6 7 8 9 10 S vi khun/ml (triu) 1800 2100 2400 2700 3000

5.4. L thuyt v s pht trin ca vi khun T bo vi khun khi c nui cy vo mi trng dinh dng thch hp, vi khun s sinh trng, tng khi lng v th tch, tng hp

160

cc thnh phn t bo cho n khi kch thc ln gp i. Vi khun phn chia cho hai t bo. Hai t bo ny, li tip tc sinh trng v phn chia thnh 4, ri 8,16 t bo. Nu s t bo ban u khng phi l 1 m l N 0 th sau n ln phn chia ta s c s t bo tng cng l N: N = N0 x 2n(1) Cc gi tr N v N0 c th xc nh nh phng m hoc tnh s khun lc mc trn mi trng c. Cn gi tr n (s th h) c th tnh nh logarit thp phn: logN = logN0 + n.log2. T rt ra: n = (2). V d: vi khun phn chia n ln sau thi gian t, khong thi gian gia hai ln phn chia lin tip (hay thi gian cn thit vi khun tng i t bo) gi l thi gian th h v biu th bng g: g = = (3) y t2-t1 biu th s sai khc gia thi gian u v thi gian cui tnh bng gi trong s t bo c xc nh. Gi tr o nghch ca thi gian th h hay l s ln phn chia sau mt n v thi gian (gi) gi l hng s tc phn chia C. C= = = (4) R rng thi gian th h cng ngn, vi khun sinh trng v sinh sn cng nhanh v: C=n/t nn n=C.t. Thay gi tr ca n vo phng trnh (1) ta c: N = N0 x 2ct Hng s tc phn chia ph thuc vo loi vi khun, nhit nui cy v mi trng nui cy. - Loi vi khun: v d 37 0C i vi E. coli C = 3 v Mycobacterium tuberculosis C=0.07. - nh hng nhit : v d nui cy vi khun E. coli trong mi trng nc tht. Tuy nhin i vi mt c cht cho hng s tc phn chia khng ph thuc vo nng trong mt gii hn rng. Chng hn khi nui cy Bacilus subtillis trong mi trng cha glucose d cho nng 0.3g/lit hay 50g/l ta vn c C= 0.8. - nh hng ca mi trng nui cy.

161

Vi khun

Mi trng Nc tht

Tc phn chia (C) 2 0.8 0.3 1,2 Hng s tc phn chia 0.5 1 2 3 -

Bacilus subtillis

Khong -glucose Khong -citrat Khong-glucose-citrat Thi gian th h (pht) 120 60 30 20 -

Nhit (0C) 18 22 30 37 43

5.5. Biu pht trin ca vi khun 5.5.1. Sinh trng v pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy tnh Nu theo di sinh trng v pht trin ca vi khun trong iu kin phng th nghim, ngi ta nhn thy s lng ca chng tng ln nhanh chng. iu ny d hiu v vi iu kin thch hp thi gian th h ca nhiu loi vi khun ch khong 30 pht. R rng cc qu trnh sinh tng hp cng nh qu trnh d ho, nhm cung cp nng lng, nguyn liu cho cc phn ng tng hp din ra trong t bo vi tc rt nhanh, hon ton khng thy cc sinh vt khc.

162

Sinh khi VSV

Cn bng ng

Log Lag

T vong

Thi gian
Hnh 4.21. ng cong sinh trng vi khun trong K nui cy tnh Phng php nui cy m trong sut thi gian ta khng thm vo cht dinh dng cng khng loi b i cc sn phm trao i cht cui cng gi l nui cy tnh, s pht trin ca vi khun khi nui cy tnh din ra qua 4 pha: * Pha lag: pha ny tnh t lc bt u nui cy cho n khi vi khun t c tc sinh trng cc i. Trong pha lag vi khun cha phn chia (ngha l cha c kh nng sinh sn), c th y l giai on vi sinh vt lm quen vi mi trng nui cy mi v chun b cho s tng trng vt bc sau . Th tch v khi lng t bo tng ln r rt do qu trnh tng hp cc cht, trc ht l cc cao phn t (protein, enzime, acid nucleic,...) din ra mnh m. Chng hn mt s enzime cn cho qu trnh tng hp thuc cc endoenzime loi proteinase, amylase, v cc enzime nm trong qu trnh chuyn ha glucide, u c hnh thnh trong pha ny. di ca pha ny ph thuc vo tui ca ng ging v thnh phn ca mi trung. Chng hn pha lag s khng c nu chng ta dng ng ging gm cc t bo pha sinh trng logarit v cy chng vo cng mt mi trng di nhng iu kin nui cy nh nhau. Tri li nu ta cy cc t bo pha n nh vo mt mi

163

trng v iu kin nui cy nh nhau th vn c pha lag. Thng t bo ging cng gi th pha lag cng di. Nh vy pha lag ph thuc vo nhng yu t sau: tui ging, lng cy ging v thnh phn ca mi trng. * Pha logarit: Trong pha ny vi khun sinh trng v pht trin theo lu tha, ngha l sinh khi v s lng t bo tng theo phng trnh: N = N0 x 2ct, kch thc t bo thnh phn dinh dng, hot tnh sinh l, ni chung khng thay i theo thi gian. T bo trng thi ng hc v uc coi nh l nhng t bo tiu chun. * Pha n nh: trong pha ny qun th vi khun trng thi cn bng ng hc, a s t bo mi sinh ra bng s t bo c cht i. Kt qu c t bo v c sinh khi khng tng cng khng gim. Tc sinh trng by gi ph thuc vo nng c cht. Cho nn khi gim nng c cht (trc khi c cht b cn han ton) tc sinh trng ca vi khun cng gim. Nguyn nhn tn ti ca pha n nh l do s tch lu cc sn phm c ca trao i cht (ru acid hu c) v vic cn cht dinh dung. * Pha t vong: trong pha ny s lng t bo c kh nng sng gim theo lu tha (mc d s lng t bo tng cng c th khng gim). i khi cc t bo t phn nh cc enzyme ca bn thn. cc vi khun sinh bo t th giai on ny phc tp hn do qu trnh hnh thnh bo t. ng dng biu pht trin ca vi khun vo qu trnh bo qun vi sinh vt. - Cy chuyn thng xuyn trn thch nghing hay cy trch su vo thch, sau khi sinh trng vi khun c gi trong t lnh +40C, phng php ny thng dng nhng km hiu qu. - Bo qun di du v trng: Du parafin va ngn cn mi trng kh va ngn cn trao i cht do cn tr s xm nhp ca oxi. - Bo qun trong ct hoc t st v trng:do cu trc l ho ca ct t st rt ph hp cho vic mang cc vi sinh vt, ch yu l ccbo t, sau khi lm kh t st, ct cng vi vi khun c th bo qun t bo rt lu. - ng kh: l phng php han thin v c hiu qu nht. Vi khun uc trn vi mi trng thch hp (sa, huyt thanh,...) ri lm

164

lnh v lm kh nh bng kh, sau my nm bo qun t bo vn c kh nng sng m khng b bin i v mt di truyn. - Bo qun trong glycerin (10%) v gi trong t lnh su (-60oC , o -80 C ) y l phng php thch hp. 5.5.2. Hin tng sinh trng kp Trong trng hp khi ngun nng lng v cacbon trong mi trng mi khc vi mi trng trc , th s thch nghi vi iu kin mi c th dn n s tng hp cc loi enzym mi m trc y cha c trong mi trng c. Cht dinh dng mi c th l nguyn nhn khin vi sinh vt to ra enzym mi. V d nu trong mi trng nui cy c ngun C ca hn hp gm 2 cht hu c khc nhau, lc ny vi sinh vt s tng hp loi enzym phn gii loi hp cht d ng ha hn. Khi cht ny cn, vi sinh vt s tng hp loi enzym phn gii hp cht cacbon th hai ny. Trn th sinh trng ta s thy hai pha tim pht, hai pha cp s, hai pha cn bng ng.

Sinh khi VSV Log Lag Log Lag

Cn bng ng T vong

Thi gian
Hnh 4.22. ng cong sinh trng kp ca vi sinh vt

165

Trong trng hp t l cc ngun cacbon khc nhau, ta cng c th sinh trng kp nhng di ca tng pha khc nhau. 5.5.3. Sinh trng v pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy lin tc Trong iu kin nui cy lin tc, ko di thi gian sinh trng, tc l ko di pha th III. Mun lm c nh vy ngi ta b tr, h thng nui cy gm mt h thng bnh cy, pha trn ni vi dung dch nui cy. Pha di ni vi h thng thu sinh khi. Trong bnh nui cy c h thng sc kh v que khuy. Sau mt thi gian nui cy ngi ta rt ra mt lng dung dch vi khun, sau cho vo bnh, dch nui cy vi khun, bng lng ly ra. Nh vy, vi khun sinh sn lin tc, phng php ny c th thu c sinh khi ln.

Sinh khi VSV

Sinh trng cc i

Log Lag

Thi gian
Hnh 4.23. ng cong sinh trng ca vi sinh vt trong iu kin nui cu lin tc

166

Hnh 4.24. H thng nui cy lin lc chemostat

Hnh 4.25. H thng nui cy lin tc bioreactor

167

--------------------------------------------------------------------------------------Tm tt Ni dung chnh ca chng l nghin cu thnh phn ha hc ca t bo vi khun, cc cht dinh dng cn thit cho t bo vi khun sinh trng v pht trin. Hiu bit v cht dinh dng chng ta mi c th thc y s pht trin ca nhng vi khun c li ng thi tm cch c ch s pht trin ca cc vi sinh vt c hi. Tm hiu qu trnh vn chuyn cc cht vo ra t bo vi khun v gii thiu cc phng php xc nh s lng vi khun. Cu hi n tp chng 1. Thnh phn ha hc chnh tham gia cu trc t bo vi khun. 2. Cc phng thc vn chuyn cht dinh dng xy ra trong t bo vi khun. 3. Phng php m s lng t bo vi khun bng phng php m trc tip (thng qua bung m hng cu) 4. m s t bo vi khun thng qua phng php Breed 5. m s lng t bo vi khun bng phng php m gin tip(phng php pha long) 6. V v gii thch th pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy tnh h thng kn. 7. Gii thch s pht trin ca vi khun trong iu kin nui cy lin tc.

168

CHNG V NH HNG CA CC YU T MI TRNG N S SINH TRNG CA VI SINH VT

1. NH HNG CA CC TC NHN VT L 1.1. m Hot ng sng ca vi sinh vt u lin quan n nc v t l nc trong t bo ca chng rt cao. Nm men 73-82%, nm mc 8490%, vi khun 75-85%. V vy thiu nc t bo c th b cht do hin tng loi nc ra khi t bo. S khng ca vi sinh vt vi trng thi kh ph thuc vo: Ngun gc vi sinh vt: vi sinh vt trong khng kh chu kh tt hn vi sinh vt trong t, nc. Loi hnh vi sinh vt: s khng vi trngthi kh ca nhm x khun > vi khun > nm mc. Trng thi t bo:t bo gi, t bo c nha bo khng khng tt hn t bo kh, t bo khng c nha bo. Do vi khun cn m nht nh sinh trng nn bng cch phi kh hoc sy kh, ta c th bo qun c lu di nhiu loi sn phm (hoa qu kh, c kh, ruc tht kh,...). 1.2. Nhit Hot ng trao i cht ca vi khun c th coi l kt qu ca cc phn ng ha hc. V cc phn ng ny ph thuc cht ch vo nhit , nn yu t nhit r rng nh hng su sc n cc qu trnh sng ca t bo. T bo thu c nhit ch yu t mi trng bn ngoi, mt phn cng do c th thi ra, do kt qu ca hot ng trao i cht.

169

Nh ni trn, hot ng ca vi sinh vt b gii hn trong mi trng cha nc dng c th hp th. Vng ny ca nc nm t 2 0 n khong 1000 gi l vng sinh ng hc. Hu ht t bo sinh dng ca vi sinh vt b cht nhit cao protein b bin tnh, mt hoc hng lot enzyme b bt hot. Cc enzyme h hp c bit l cc enzyme trong chu trnh Krebs rt mn cm vi nhit . S cht ca vi khun nhit cao cng c th cn l hu qu ca s bt hot ha ARN v s ph hoi mng t bo cht (ni chung cc acid nucleic t mn cm vi nhit so vi cc enzyme).

Hnh 5.1. Ngng nhit pht trin ca vi sinh vt 1.2.1. Nhit thp Nhit thp (di vng sinh ng hc) c th lm bt hot cc cht vn chuyn cc cht ha tan qua mng t bo cht, do thay i cu hnh khng gian ca permease cha trong mng hoc nh hng n vic hnh thnh v tiu th ATP cn cho qu trnh vn chuyn ch ng cc cht dinh dng. Vi khun thng chu ng c nhit thp. nhit di im bng hoc thp hn chng khng th hin hot ng trao i cht r rt. Nhit thp c th coi l yu t ch khun nu lm lnh qu nhanh. Trong trng hp lm lnh dn dn xung di im bng, cu trc t bo b tn hi do cc tinh th bng c to thnh nhng kch thc nh, do t bo khng b phn hy. Nu lm lnh trong chn

170

khng, cc tinh th bng s thng hoa, l phng php ng kh vi sinh vt. 1.2.2. Nhit cao Nhit cao trn 650C s gy tc hi cho vi sinh vt v nhit 100 C hoc hn vi sinh vt s b tiu dit gn ht trong mt thi gian nht nh. l do nhit cao lm bin tnh protein t bo, enzyme bt hot, mang t bo b ph hy v c th t bo b t chy hon ton. Tc dng ca nhit cao i vi vi sinh vt cn c quan h vi cc nhn t khc nh thi gian tc ng, sc chu nhit ca vi sinh vt , sc chu nhit ph thuc vo bn cht t bo l tnh di truyn, tui v c hay khng c nha bo v sau cng l s tn ti ca chng trong mi trng c pH, thm p v hp cht hu c khc nhau. y chnh l c s ca vic kh trng nhit cao c hiu qu. Gii hn gia nhit cc tiu v nhit cc i l vng nhit sinh trng ca vi sinh vt. Gii hn ny rt khc nhau gia cc loi vi khun: tng i rng cc vi khun hoi sinh nhng rt hp cc vi khun gy bnh. Ty theo quan h vi vng nhit c th chia vi khun thnh mt s nhm. a. Vi khun a lnh: sinh trng tt nht nhit di 200C thng gp trong nc bin, cc h su v sui nc lnh, chng hn vi khun pht quang, vi khun st, hot tnh trao i cht cc vi khun ny thp. Trong iu kin phng th nghim, nhiu vi khun a lnh d dng thch ng vi nhit cao hn. b. Vi khun a m: chim a s, cn nhit trong khong 20400C. Ngoi cc dng hoi sinh ta cn gp cc dng k sinh gy bnh cho ngi v ng vt, chng sinh trng tt nht 37 0C (tng ng vi nhit c th ngi v ng vt). c. Vi khun a nng: gii hn nhit sinh trng l 30-70oC, thch hp 55-60oC gm cc vi sinh vt sinh trng trong t, phn rc, sui nc nng. Cc vi khun a nng gm ch yu l cc x khun, cc vi khun sinh bo t. Thng gp chng trong sui nc nng, trong phn . Cc gii hn nhit cc tiu, ti thch v cc i c trnh by trong bng sau.
0

171

Cc loi Bacillus sng trong t, thng c nhit sinh trng kh rng (15 - 400C). Vi khun E. coli c nhit sinh trng 10 47,50C. Vi khun gy bnh lu gonococcus pht trin nhit 36 400C. Nm 1983 J. A. Baross pht hin c mt loi vi khun a nhit, sinh trng thch hp 250 - 3000C. Nhit sinh trng (0C) Cc tiu 0-5 10-20 25-45 Ti thch 5-15 20-40 45-60 Ti a 15-20 40-45 60-80

Nhm vi khun a lnh a m a nng

1.3. p sut thm thu p sut thm thu v p lc thy tnh cng nh hng n s pht trin ca t bo vi khun. Mng t bo vi khun l mng bn thm v vic iu chnh thm p qua cc h thng permease u c lin quan n mng ny. Trong mi trng u trng t bo mt kh nng ht nc v cc cht ha tan, t bo chu trng thi kh sinh l, b co nguyn sinh cht v c th cht nu ko di. Trong thc t ngi ta p dng hin tng ny bo qun c bng mui, mui da, bo qun tri cy. Ngc li khi a vi khun vo dung dch nhc trng nc s xm nhp vo t bo, p lc bn trong t bo tng ln. a s vi khun sinh trng tt hn trong mi trng cha t hn 20% mui. Nng mui cao hn c hi cho t bo, nhng cng c loi vi khun sinh trng tt trong mi trng cha 30% mui, ta gi chng l vi khun a mui, nhiu vi khun bin thuc nhm ny. Chng c th pht trin tt trong mi trng c nng ng cao gi l vi khun a ng. 1.4. Sng siu m Sng m thanh c bit l trong vng siu m c nh hng ln n s pht trin ca vi khun. Vi tn s 8.800-8.900Hz x l trong 40-60 pht s gim 99% vi khun. Cc t bo sinh dng b cht nhanh

172

chng, t bo non mn cm hn nhiu so vi t bo gi. Mn cm nht l tc dng ca sng siu m ln cc t bo hnh si, t mn cm nht l cc t bo hnh cu. Nhng sng siu m hu nh khng c tc dng vi cc bo t v cc t bo vi khun khng acid. Do tc dng ca siu m m nht ca mi trng tng ln, xut hin cc cht nng cao sc cng b mt v trong nguyn sinh cht hnh thnh bt kh nh. Kt qu l t bo b hy hoi. Hin nay ngi ta ng dng siu m thu nhn cc ch phm v bo hoc tch cc enzyme ni bo, phn lp mt s thnh phn ca t bo, riboxom, thnh t bo v mng t bo cht. 1.5. Sc cng b mt Khi sinh trng trong mi trng dch th, vi khun chu nh hng ca sc cng b mt ca mi trng. a s cc mi trng dch th dng trong phng th nghim c sc cng b mt trong khong 5,70,63 mN/cm. Nhng thay i mnh m ca sc cng b mt c th lm ngng sinh trng v lm cht t bo. Khi sc cng b mt thp, cc thnh phn t bo b tch khi t bo. iu ny chng t thnh t bo b tn thng. Cc cht nng cao sc cng b mt, hu ht l cc mui v c, cc cht lm gim sc cng b mt hu ht l cc acid bo, anchol, cc cht ny c gi l cc cht c hot tnh b mt. Tc dng ca chng th hin trong vic lm thay i cc c tnh ca b mt t bo vi khun, trc ht l nng cao tnh thm ca t bo. Trong thc t ngi ta ng dng hin tng ny trong nui cy vi khun khng acid. Khc vi cc vi khun khc, vi khun khng acid, c b mt k nc v gim sc cng b mt ca mi trng s kch thch sinh trng ca chng. Sc cng b mt cn ngn cn vi khun gn vo b mt cng, trnh cho chng khi cnh tranh sinh trng. 1.6. Tia bc x nh sng c th gy ra nhng bin i ha hc v tn thng sinh hc, nu t bo hp thu. Mc gy hi ty thuc vo mc nng lng trong lng t nh sng hay ty thuc vo chiu di bc sng nh sng. Cc tia bc x gy nn nhng bin i ha hc ca cc nguyn t v phn t c chiu di sng khong 10000 A 0. Thuc loi sau: nh sng mt tri, tia t ngoi, tia X, tia Gamma v tia v tr, cc tia sng ny c nng lng rt ln. Khi c vt cht hp ph chng c

173

th lm bn ra cc electron t vt cht . V vy cc tia ny c gi l tia bc x ion ha. Nhng bc x vi chiu di bc sng ln hn c nng lng qu nh, khng gy nn nhng bin i ha hc v tc dng biu hin ch yu l nhit nh tia hng ngoi. 1.6.1. nh sng mt tri L ngun tia sng chiu t nhin v c tc dng ph hy t bo vi khun (ngoi l vi khun quang hp s dng nh sng mt tri lm ngun nng lng). Tc dng ny b yu i nu vi khun cha sc t hay v nhy. nh sng mt tri cng c th gin tip tc ng ln t bo lm bin i mi trng. Chng hn, cc t cu khun Staphylococcus khng sinh trng c trong mi trng thch b chiu tia sng mt tri vi gi. nh hng ca nh sng mt tri ln t bo vi khun c tng cng khi x l t bo bng mt s thuc nhum (metylen,...). Ngi ta gi hin tng ny l c tc dng quang ng hc nh sng. 1.6.2. Tia t ngoi (tia cc tm -UV) So vi cc bc x ion th tia t ngoi c nng lng nh hn. Khi b vt cht hp ph, tia t ngoi khng gy nn hin tng ion ha nhng kch thch cc phn t, ngha l chuyn in t n mt mc cao hn. Tc dng mnh nht ca tia t ngoi l l vng c chiu di bc sng khong 254-260 nm ngha l vng hp th cc i ca acid nucleic v nucleoprotein. Di nh hng ca tia t ngoi, vi khun b cht hoc b t bin theo loi vi khun v liu lng chiu, bo t ca mc c sc khng cao. iu ng ch l nhng h hi do tia t ngoi gy ra cho t bo phn no c tnh o ngc. Nu sau khi chiu tia t ngoi, ta li cho vi khun chu tc dng ca nh sng ban ngy, th nhiu vi khun c kh nng sng st v tip tc phn chia. Hin tng ny gi l hin tng quang ti hot. Trong qu trnh quang ti hot mt s enzyme gi l enzyme sa cha c tng hp hoc c hot ha. Enzyme xc tc trong vic ph hy cc lin kt dime-timin xut hin trong thi gian chiu tia t ngoi Hin tng sa cha ADN b tn hi sau khi chiu tia t ngoi cng xy ra trong bng ti. Trc ht cc endonuclease tch ri cc

174

dime-timin nguyn vn ra, sau men ADN-polymerase tin hnh sa cha bng cch tng hp cc on ADN b thiu, cui cng enzyme polynucleotidase lin kt cc on ADN mi tng hp li. Tia t ngoi cng nh hng n cc acid nucleic (c bit vi mARN) trong t bo sinh vt. Cistein v cc hp cht cha nhm SH gn vi n c kh nng hp ph tia t ngoi, do c tc dng bo v vi sinh vt khi tc hi ca tia ny. Tia sng mt tri tuy c cha mt phn tia t ngoi nhng phn ln nhng tia ny b kh quyn (my, ozon,...) gi li. V vy nh nng c tc dng dit khun nh hn so vi tia t ngoi dng trong phng th nghim. Do lc xuyn su ca tia t ngoi km, ch xuyn qua lp nc trong v thy tinh mng nn thng c s dng trong kh trng khng kh, nh bung cy vi sinh vt, phng m. 2. NH HNG CA CC YU T HA HC Trong cc yu t ha hc nh hng n chc phn sng ca t bo, trc ht phi k n, nng ion hydro (pH), th oxy ha kh ca mi trng, cc cht st trng v cc cht ha tr liu. 2.1. nh hng ca pH mi trng pH mi trng c ngha quyt nh i vi s pht trin ca vi sinh vt. Cc ion H+ v OH- l hai ion hot ng ln nht trong tt c cc ion, nhng bin i d nh trong chng cng nh hng mnh m. Cho nn vic xc nh pH thch hp ban u v pH duy tr trong qu trnh nui cy l vic lm ht sc quan trng. Gii hn hot ng ca vi sinh vt trong khong pH= 4-10. a s vi sinh vt sinh trng tt trong mi trng c pH =7, nhng nhiu vi khun gy bnh trn c th ngi v ng vt th pH ca mu, huyt thanh l 7,4. Cc vi khun nitrat ha, vi khun nt sn, vi khun phn gii ure li a mi trng kim, mt s khc li a acid nh Acetobacter acidophilus, Thiobacillus thioxydans (oxy ha lu hunh thnh SO4 c th sinh trng pH <1). pH ca mi trng khng nhng nh hng mnh m n sinh trng m cn tc ng su sc n qu trnh trao i cht. Mng t bo cht ca vi khun t thm i vi cc ion H+ v OH-. Mc d pH bn ngoi mi trng dao ng trong gii hn rng, nng

175

ca hai ion trong t bo cht ni chung tng i n nh. nh hng ca pH mi trng ln hot ng ca vi sinh vt c th do kt qu ca s tc ng qua li gia ion H+v men cha trong mng t bo cht v thnh t bo. duy tr pH trong qu trnh nui cy, i vi cc vi khun sinh acid nhng li khng chu c acid (Lactobacillus, Enterobacteriaceae, Pseudomonas) ngi ta thm cc cht m, thng l cc mui ca cc acid yu (phosphat, acetat, carbonat). 2.2. Th oxi ha kh (Eh) Mc thong kh, ni cch khc l oxy ha kh ca mi trng c quan h cht ch vi hot ng sng ca vi sinh vt, c biu th bng i lng rH: rH= -log(H2), y H2 l nng nguyn t ca H trong dung dch hay trong kh quyn. Dung dch bo ha hydro c rH=0, bo ha oxy c rH=41. Thang rH t 0-41 biu th mc thong kh ca mi trng, pH c nh hng n gi tr rH ca mi trng, s ph thuc ny biu th bi phng trnh: rH2= + 2pH (Eh: th oxy ha kh (in th dung dch) tnh ra volt). Cc vi sinh vt k kh tuyt i sinh trng rH < 8 -10). Vi sinh vt hiu kh bt buc rH2 t 10-30. Cc gi tr rH2 > 30 khng c li ngay c vi sinh vt hiu kh bt buc. Vi sinh vt k kh hay hiu kh ty tin thch ng rH2 = 0- 30. ng dng: trong nui cy vi sinh vt hay trong bo qun, ch bin c th khng ch lng oxy tng cng hay c ch s tng trng ca vi sinh vt. Trong iu kin cn thit c th iu chnh pH nh lm gim pH mi trng th Eh s gim (rH gim) c th nui cy c vi khun ym kh bt buc trong mi trng c oxy. Oxy c vai tr ht sc qua trng trong hot ng sng ca vi sinh vt. Trong khng kh, O2 chim 20,95% th tch v 23,14% khi lng. Ty thuc vo nhu cu i vi oxy m ngi ta chia vi sinh vt thnh cc nhm sau y.

176

- Hiu kh bt buc: thuc nhm ny l cc vi sinh vt ch c th sinh trng c khi c mt oxy phn t. Chng c chui h hp hon chnh, dng O2 lm th nhn hydro cui cng. - Hiu kh khng bt buc: thuc nhm ny l cc vi sinh vt c th sinh trng c c trong iu kin c oxy ln trong iu kin khng c oxy, c oxy chng sinh trng tt hn. V d: E. coli, Proteus,... - Vi hiu kh: thuc nhm ny l cc vi sinh vt ch sinh trng c trong iu kin p lc oxy rt thp, cc loi nh Vibrio cholerae, Zymononas,... - K kh chu dng: l nhng vi khun k kh nhng tn ti c khi c mt ca oxy. Chng khng s dng oxy, khng c chui h hp, nhng s c mt ca oxy khng c hi cho chng. Streptococcus lactic, S. faecalis. - K kh: vi cc vi sinh vt thuc nhm ny s c mt ca oxy l c hi vi chng, chng ch sinh trng c trong mi trng dch th su, ni khng c oxy. 2.3. Cc cht dit khun (st trng) Cc cht dit khun thng dng nht l phenol v cc hp cht ca phenol, cc ancohol, halogen, kim loi nng, H 2O2 cc thuc nhum, x phng v cc cht ty ra tng hp ca cc mui amon bc bn. 2.3.1. Phenol c dng dng cc dung dch st trng cc dng c b nhim bn. Ty theo nng ca phenol c tc dng c khun hay dit khun. Hot tnh ca phenol b gim trong mi trng kim v c mt cht hu c, tri li tng ln khi c mt mui. Bo t ca vi sinh vt khng li tc dng ca phenol. Mt dn xut ca phenol nh crezol c hot tnh mnh hn phenol. Phenol v crezol tc dng ch yu ln lp mng t bo, ph hoi tnh bn thm ca mng t bo cht v lm bin tnh protein.

177

2.3.2. Ethanol Dng st trng da, nhng cng nh phenol ethanol khng c tc dng vi bo t. Chng hn, bo t ca Bacillus subtillis c th sng trong ethanol 9 nm, B. anthracis 20 nm. Alcohol tc dng bng cch gy ng t protein v dung gii cu trc mng phospholipid. Nhng alcohol c nng cao kh nc mnh, do rt nc khi t bo, cn tr s xm nhp ca ancohol vo t bo v vy ch c tc dng c khun, c nh vi khun (ethanol 70% c tc dng st trng mnh hn 90%). 2.3.3. Cc halogen tc dng c vi vi khun Kh Cl2 c dng st trng nc, cc hp cht ca Cl c dng kh trng nc. Mt cht quan trng trong nhm halogen l iot. Iot d ha tan trong ancol v trong dung dch nc ca iodua kali hoc natri. Iod c tc dng st trng mnh vi tt c cc loi vi khun v bo t, thng dng d st trng da ty v khng kh (I+iodua kali, kh trng khng kh). 2.3.4. Kim loi nng a s kim loi nng d dng nguyn cht hay hp cht u c tc dng u c vi vi khun, ng k nht l bc, thy ngn, ng, asen,... - Bc thng s dng lm sch nc ung v iu ch cc hp cht khng khun. Tc dng ca bc cng nh cc ion kim loi nng khc l lm bt hot cc nhm -SH trong phn t enzyme v permease. R - SH +X+ " R - S -X + H (X+ l kim loi nng) - Thy ngn l cht c tc dng mnh nht trong nhm kim loi nng, ngi ta thng dng HgCl st trng nng 1/1000 c kh nng st khun mnh. Tc dng ch yu ca thy ngn l km hm s ln men ca cc acid amin c nhm -SH v gy kt ta protein t bo (c tc dng tng i vi cc c th bc cao, nn dng st trng da). - ng v cc mui ng cng c tc dng dit khun mnh nhng tc dng mnh hn i vi nm. CuSO4 v CuCl2 gy ng vn protein.

178

- Arsen t c vi cc c th sinh vt bc cao liu lng nh nhng c tc dng dit khun, ch phm ca arsen nh salyarsan, neosalvarsan dng kh trng, iu tr bnh giang mai. - Peroxit hydro (H2O2) v permanganat kali (KMnO4) l nhng cht oxy ha mnh tc dng km hm nhm -SH trong enzyme 2R - SH + X " R - S - S - R +XH2 Hin nay ngoi vic dng mt s ha cht st trng da, cc dng c dc phm, thc phm, nc ung,... Ngi ta dng cc dung dch nh brom 1%, HgCl 0,1%, cn, AgNO3 st trng b mt ht ging. - X phng: ch yu l loi b mt cch c hc khi b mt da mt s vi khun gy bnh. X phng lm gim sc cng b mt, ha tan v ty i cc vt bn qua cng loi b cc vi sinh vt. - Cc cht ha tr liu: l cc cht c tc dng c i vi vi khun nhng khng gy hi cho c th bc cao (khc vi cht st trng). C ch tc dng ca cc cht ha tr liu l da vo s tng t v cu trc ca cc cht ny vi cc hp cht m vi khun cn to thnh cc coenzyme, protein v cc acid nucleic. Cc cht ha tr liu cnh tranh v tr gn vi cc hp cht trn phn t enzyme v km hm nhiu phn ng sinh ha quan trng. a s cc cht ha tr liu c dng iu tr cc bnh khc nhau. Cc cht ha tr liu quan trng nht l cc sulfonamit dn xut t acid p-aminosulfonic. l nhng cht i khng ca acid p-aminobenzoic (P. ABA) do vy cnh tranh trn phn t enzyme vi PABA, cc sulfonamit km hm vic to thnh acid folic l tin cht ca coenzyme tham gia vo qu trnh tng hp mt s acid amin v purin (base nit haivng Adenin v Guanin).

179

Hnh 5.2. C ch tc ng ca cht ha tr liu Cc hp cht ca sufonamit c ph khng khun mnh nn thng c dng iu tr bnh nhim khun. 3. NH HNG CA CC YU T SINH HC HAY TNG TC GIA VI SINH VT VI VI SINH VT V VI VI SINH VT KHC 3.1. Khng sinh 3.1.1. Khi nim v phn loi cht khng sinh Nm 1928 A. Fleming pht hin thy s c ch ca nm penicilium i vi Staphylococcus aureus khi chng mc cnh nhau. ng nghin cu k v nm ny v cht tit ca n, pht hin ra khng sinh penicilin u tin vo 1940. Cc nh khoa hc tch chit penicillin v dng cha bnh do vi trng gy ra, ngy nay c nhiu khng sinh mi c chit xut cha bnh. Trc y ngi ta c xu hng nh ngha thuc khng sinh l mi cht do c th sng sinh ra (hu ht l vi sinh vt) v ni chung cht c tc dng ngn cn v ph hoi s pht trin ca vi khun. Cc cht ny c th chit xut v tinh ch, c th dng cha bnh. Nhng n nay sn phm do vi sinh vt to ra c xc nh thnh phn ha hc. Ngi ta c th sn xut cht khng sinh bng cch tng hp (Chloramphenicol). Mt khc cc nh ha hc thay i cht u tin to ra nhiu cht khc. Nhng phn t bn tng hp ny c nhiu tnh cht tt hoc chn lc hn cht chit xut ban u nh penicillin, xerosporin, tetracyclin,...V vy nh ngha trn phi thay i phi mang tnh khi qut hn, phi bao gm mt s sn phm ha hc, phn ln l do tng hp, c tc dng chng vi khun . Trc khi cp n nh ngha thuc khng sinh ta cn phn bit cc cht st khun thng dng vi cc nhn t ha hc dng cha bnh. Thuc st khun: l nhng cht ha hc rt khc nhau, c tc dng mnh i vi vi khun, lm ph hy vi khun. Bng qu trnh l, ha hc chng c tc dng mt cch ton b v trc tip ln t bo hoc

180

mng t bo lm cho vi khun b li gii hay lm bin tnh ton b, hoc phi hp c hai hin tng ny mc khc nhau. Cc thuc st khun khc khng sinh ch, tc ng ha hc v t c hiu (tt c cc vch t bo m thuc ngm vo u b tc dng, u nhy cm), do liu c hiu qu vi chng gn vi liu c. Tc dng ph bin ca chng l c ch vi khun, v vy vi khun c th phc hi tr li. Trong ng dng thc t, thuc st khun nguy hi n c th sng. nh ngha thuc khng sinh hay nhn t ha hc liu php: Vi nhng c im khc nhau trn ta c th nh ngha (theo ngha rng): Khng sinh l mi cht c tc ng chng vi khun, ngn cn vi khun nhn ln hoc ph hy vi khun liu thp (tm phn t) mt cch c hiu, vo mt hay nhiu giai on chuyn ha cn thit cho s sng ca vi khun, hoc tc ng vo s sng ca vi khun, hoc tc ng vo s cn bng ha l. Khng sinh tc ng c hiu c ngha l mt loi khng sinh ch tc ng ln mt hay mt s nhm vi khun nht nh. Tnh c hiu ca khng sinh cng cao th hot ph ca n cng hp. Hot ph ca mt khng sinh l phm vi cc loi vi khun mn cm vi khng sinh i vi ton b gii vi khun. Ngi ta chia khng sinh thnh: khng sinh hot ph rng v khng sinh hot ph hp. Theo ngha hp: Khng sinh (antibiotic) l cht c hiu do sinh vt sinh ra trong qu trnh sng, ngay nng thp cng c kh nng c ch hoc tiu dit cc vi sinh vt mt cch chn lc. Phn loi khng sinh C nhiu cch phn loi khng sinh khc nhau: c th cn c vo ngun gc, tnh cht ha hc, tnh cht cha bnh, theo hiu qu tc ng ln vi khun. Xt phng din vi sinh vt chng ti ch gii thiu phn loi theo ngun gc cn cc cch phn loi khc s c gii thiu trong phn dc l. - Cn c vo ngun gc C th sn xut bng cch, tng hp ha hc hon ton, bn tng hp, ngha l ha tng hp t mt nhn c bn do vi sinh vt sn xut

181

ra, nguyn liu ly hon ton t vi sinh vt (t vi khun, x khun, nm mc). + Khng sinh t vi khun Khng sinh c ngun gc t vi khun khng nhiu, trong ch c mt vi loi c s dng rng ri. Vi khun Bacillus licheniformis Ba. polymixa Bac. brevis Khng sinh Bacitdraxin Polimycin Tirotricin Ph tc dng Gram + Gram- v Gram+ T cu, lin cu

+Khng sinh t x khun Khng sinh t x khun chim mt lng ln X khun Streptomyces griceus Actinomyces fradiae Act. kanamyceticus Khng sinh Ph tc dng Strepstomycin (A, B, Gram m C) Neomycin Kanamycin Gram + v GramGram -

+ Khng sinh t nm mc Khng sinh t nm mc c s lng ln, c c cao nn t dng trong thc tin. Loi nm Penixillium Chrysogenum Khng sinh Penecilin, G, F, K, X,V, O Ph khng sinh Gram +

+ Khng sinh t thc vt Nhiu loi thc vt c cha trong thn, l, qu, nhng cht c kh nng gy c ch hoc tiu dit vi sinh vt. Nhng cht ny gi l khng sinh thc vt.

182

Alicin (c trong ti), Lactuxin (b cng anh), Ocubin (c trong l m ),... + Khng sinh t ng vt C th ng vt cng c kh nng tit ra nhng cht c tnh khng sinh. Lyzozim: c trong nc bt, nc mt, nim dch, huyt thanh, lng trng trng (ph v thnh vi khun). Eritrin: t hng cu ng vt Khng th: c trong huyt thanh ca ng vt, trong sa u ca ng vt, c vai tr v cng quan trng trong min dch hc.

Hnh 5.3. a th khng sinh

3.1.2.. Mt s vn v khng sinh Trn y chng ta tm hiu v ngun gc, c tnh, tc dng ca khng sinh. Qua c th thy bn cht ha hc ca cht khng sinh quyt nh c tnh, tc dng ca chng. Cc cht c bn cht ha hc khc nhau th hot ng ca chng cng khc nhau. V ngc li nhng cht c bn cht ha hc tng t s c s hot ng tng t. - C ch tc ng ca khng sinh Thuc khng sinh tc ng tm phn t, n tc ng vo t bo vi khun theo hai c ch sau y:

183

+ C ch che ph: Thuc khng sinh gn ln mt phn t nht nh v ngn cn hot ng ca enzyme trn phn t. + C ch cnh tranh: Do gn ging cu trc phn t, cht khng sinh chim c ch ca mt cht khc. c bit n c th chim ch mt phn t cn thit cho s chuyn ha ca vi khun. Hai phn t ny ging nhau, cnh tranh vi enzym, lm ri lon hot ng ca t bo: cc sulfamid, -Lactamin. Acid paraminobenzoic l cht cn thit tng hp nn acid folic. Acid folic l mt vitamin rt quan trng cho s tng hp nn cc baz purin v pyrimidin, cc acid amin: methionin v serin, Sulfamid cnh tranh vi P. ABA lm cho t bo khng th tng hp c acid folic v sau l cc purin v pirimidin tng ng. Hai c ch trn tc ng vo 4 hng sau: - Lm ngng tng hp vch t bo, khng sinh ngn tr murein (thnh phn c trong cu to mng vi khun). V d: penicilin. - Tc ng vo mng, lm cho mng t bo cht thay i tnh thm, hoc ph v mng t bo cht, lm ngng qu trnh trao i cht. - c ch qu trnh tng hp acid nucleic, l tng hp ARN hay ADN ca t bo. V d: Actinomycin - Lm ngng qu trnh tng hp protein, hoc xc tin tng hp protein nhng khng c quan h khng kht vi qu trnh sng ca t bo. V d: Chloramphenicol, Streptomycin. - Hin tng khng thuc ca vi sinh vt S xut hin cc dng vi khun khng thuc c ngha c bit trong ha hc tr liu. Mt s vi khun khi chu tc ng ca nhng liu nh khng sinh, thng mt hoc gim tnh mn cm vi khng sinh loi . Qu trnh ny c gi l qu trnh pht trin s khng hay s pht trin tnh khng mn cm. Hin tng khng thuc ang l mi lo ngi ln, gy ra kh khn trong vic dng khng sinh iu tr bnh nhim khun. Vn khng thuc c pht hin ra khi dng khng sinh trong iu tr mt cch rng ri nh penicillin, streptomycin, sulfonamit. Khong 20 nm sau khi s dng rng ri khng sinh, penicillin, streptomycin, ngi ta pht hin thy ngy cng c nhiu vi khun c kh ngng chng li tc dng ha tr liu ca cc khng sinh nh

184

penicilin, streptomycin v sau l ca tetracyclin v chlormphenicol,...ca trc khun m xanh v s khng thuc ca cc vi khun nh E. coli, Salmonella, Shigella, nm mc, nm men,... Trc nm 1955 streptomycin dit c tt c cc vi khun lao, nh m bnh lao c kim ch. Ngy nay c hn 40% vi khun lao khng li khng sinh ny, lm mt hiu qu ca khng sinh. Khi dng tetracyclin hiu qu iu tr rt cao nhng sau vi khun lao li tr vi tetracilin, tip n penicilin cng mt hiu lc lun. - C ch hnh thnh tnh khng thuc ca vi sinh vt Trc ht phi thy rng qu trnh hnh thnh tnh khng thuc ca vi sinh vt ph thuc vo nhiu yu t: - Nng v bn cht khng sinh - Thi gian tc ng - C ch tc dng ca khng sinh - c tnh ca vi sinh vt v nhiu nhn t khc Mc d c s tc ng khc nhau gia cc loi khng sinh ln vi sinh vt, nhng c ch hnh thnh tnh khng thuc th ch yu do hai c ch sau: * Khng thuc do bin i v b my di truyn ca vi sinh vt Cu trc ADN b thay i do tc ng ca khng sinh lm thay i th t ca cc baz kim, lm xut hin cc chc nng khc thng ca t bo to nn s khng thuc, l. - Lm cho khng sinh b gi li b mt t bo, khng xm nhp vo bn trong. T bo trng thi km mn cm vi khng sinh. - Lm t bo tng cng tng hp cc men cm ng c kh nng phn hy cht khng sinh trc khi cht ny gy tc hi. - Lm cho qu trnh trao i cht ca t bo khng mn cm vi cht khng sinh, qu trnh ny c lin quan n s bin i v acid nucleic v protein v c s gim thp qu trnh sinh ha hc ca t bo. Kt qu l cht khng sinh khng gy nn s tn thng su sc n trao i cht t bo. - C th bng cch khc na, vi sinh vt to cho n kh nng khng thuc, trong nhiu trng hp c tnh khng thuc c cng c

185

vng chc v truyn li cho th h sau hoc t bo khc bng con ng bin np v ti np. * C ch khng thuc gy nn bi nhn t khng thuc Tnh khng nhiu thuc ca cng mt chng vi khun, mc d n cha h tip xc trc tip vi cc loi thuc c xc nh bi. Kitamoto (1956) i vi Shigella. Nhn t khng thuc, plasmid-R c pht hin ra 1960 vi c im: - Cu to ADN xon kp, khp vng nn quan st c hnh trn. - Tn ti tch bit NST, gn vo thnh trong mng t bo. - Mt vi khun c t mt n nhiu plasmid, c khong 30 loi plasmid khng khng sinh. Nhn t R l mt phc hp gm hai thnh phn: - Gen ch tr vic i khng khng sinh, gm mt b gen c th i khng vi nhiu loi khng sinh, mi gen chu trch nhim khng vi mt loi khng sinh, nhng cng c mt gen c th khng hai loi. - Gen ch o v quy phm ha s ti sinh cc nhn t R Trong t bo vi khun khng thuc, hai thnh phn trn c th kt hp vi nhau hoc tch ri nhau, mi phn u dng xon kp v c kh nng nhn i c lp. Khi c s tip xc vi mt khng sinh no , gen tng ng trong b gen R ca nhn t R s c m cho s tng hp li mt gen chng li khng sinh ny nh men -lactamase chng ampicilin, men axetintraspherase chng li Chloramphenicol,.... Hin tng khng nhiu thuc c truyn qua li bng con ng tip hp, khng km theo s truyn NST ca t bo, l con ng truyn ngoi nhn, nh nhng nhn t di truyn t bo cht. Khi mt vi khun khng hoc cha c nhn t di truyn R-plasmid th n l vi khun trn, rt c th b khng sinh tiu dit, khi vi khun trn c c cc vi khun plasmid truyn cho v kh b mt ny th n c kh nng chng i li khng sinh. * Bin php i vi tnh khng thuc Trc ht phi cp n mt vn l vic s dng rng ri thuc khng sinh c quan h g n tnh khng thuc ca vi khun.

186

Vic dng thuc khng sinh rng ri cha bnh, tt nhin s dn n mt hin trng l s to ra nhng t bo thch ng, s thch ng nhanh hay chm ph thuc vo nng v phng php s dng. Cc t bo ny cng c tnh thch ng mt cch bn vng v c th di truyn. Qua nghin cu cho thy cc vi khun mang plasmid tn ti khp ni, k c nhng ni khng bao gi s dng n cht khng sinh, nh tch vi khun t phn ca ng vt hoang di, hoc cc vi khun c trong cc mu ha thch u tch c cc plasmid khng khng sinh, nhng hin nhin vic dng khng sinh rng ri s lm cho nhn t khng thuc c lan truyn rng nh chn lc. i ph vi tnh khng thuc ca vi sinh vt ngi ta c nhng bin php: - Hn ch ti a s dng khng sinh trong iu tr v phng nga (b sung vo trong thc n cho gia sc). - Tm kim cc loi khng sinh mi v nghin cu s dng phi hp nhiu loi khng sinh trong iu tr, khi s kt hp mt hiu lc mi ngh n chuyn tng liu lng nhng khng phi tng mi c m phi tm ra loi khng sinh mi. Trnh dng liu thp v ko di. - Lm thay i cc bn cht ca cc plasmid hoc ngn nga s ti sinh v s truyn plasmid gia cc t bo. Hin nay bng k thut hin i ngi ta c th tch cc mnh plasmid v ghp cc mnh ny li thnh mt plasmid hon chnh. iu ny cho php lai to gia cc plasmid ca cc t bo khc nhau, hoc ghp cc mnh ADN ly t virus, t bo ng vt, t bo ung th,... ghp thnh nhng plasmid c chc nng nh hng theo mun, vic lm ny c trin vng trong iu tr bnh ung th v chng li hin tng khng thuc. 3.2. T bo dit t nhin v cc yu t ha tan T bo dit t nhin hay t bo NK (Natural killer cell) khi t bo b nhim virus li ln th hai. Bch cu c kh nng nhn bit cc thay i trn b mt mt t bo b nhim virus. T bo NK s gn vo cc t bo ch v c th dit chng. T bo NK c hot ha bi interferon, interferon c sn xut bi cc t bo nhim virus v cng c khi bi t bo lympho. Ngoi tc ng trn t bo NK ra, interferon cn c kh nng to ra tnh trng khng virus cho nhng t bo cha b nhim

187

virus cc m. Interferon c sn xut ra c th chng li nhiu loi virus khc nhau. Trong huyt thanh ca c th b nhim trng, nng ca nhiu loi protein gia tng nhanh chng. Cc protein ny c gi chung l ''protein pha cp tnh '' (acute phase protein). Nng cc protein pha cp c tng t 2-100 ln so vi mc bnh thng v chng tip tc gi mc cao trong sut qu trnh nhim trng. B th l mt chui khong 20 protein huyt thanh tc dng ni tip nhau theo mt phn ng chui, ng thi chng cng tc dng vi nhng thnh phn khc ca h thng min dch bm sinh v thu c. Sau khi c hot ha mt s thnh phn b th c tc dng opsonin ha vi khun v gip cho qu trnh thc bo, trong khi mt s thnh phn khc ng vai tr thu ht cc t bo thc bo n hin trng nhim trng. Mt nhm thnh phn b th khc to ra s ly gii trc tip i vi mng t bo vi khun. 3.3. Khng th Khng th l nhng phn t c sn xut bi t bo lympho B, mt loi t bo ca h thng min dch thu c. Khng th hot ng vi t cch l cu ni gia vi sinh vt gy bnh vi t bo thc bo. T chng ta c nh ngha khng th: Khng th l cc globulin trong mu ca ng vt, c kh nng lin kt c hiu vi khng nguyn kch thch sinh ra n. Khng th ch yu c tm thy trong huyt thanh ca ng vt, do vy huyt thanh cha khng th c hiu khng nguyn c gi l khng huyt thanh. Khng th cng c th c tm thy trong cc dch th khc ca c th, nh sa. Nhng khng th c sn trong sa hay huyt tng ca ngi, ng vt t trc khi c s tip xc vi khng nguyn gi l khng th t nhin hay khng th khng c hiu. Khng th c hiu l khng th c sinh ra do kch thch ca khng nguyn (vi sinh vt) v kt hp c hiu vi khng nguyn y. Khi khng nguyn v khng th tng ng kt hp vi nhau s xy ra phn ng ngng kt.

188

3.4. Tiu c v kh trng Cng tc tiu c, kh trng c bit quan trng trong nhiu lnh vc nh cng ngh sinh hc, ch bin, d tr thc n, phng v tr bnh v trong nhiu lnh vc nghin cu khc na. 3.4.1. Tiu c v phng php tiu c Tiu c l tn chung ch cc bin php s dng ha cht hy hoi vi sinh vt, tuy nhin c th s dng cc bin php vt l v sinh hc. Khi c mt ca cc cht tiu c, vi sinh vt s ngng sinh trng v cht. Qu trnh tiu c khng phi pht sinh ngay mt lc m din ra tun t theo mt qui lut nht nh. Trong mt s n v thi gian s lng vi sinh vt cht lc bt u nhiu, tip theo ty theo s tng dn v thi gian m s gim dn c th hin qua ng cong t vong. Nh vy s lng vi khun trong mi trng cng ln th thi gian tiu c cng di, iu ny c ngha trong thc tin tiu c t hiu qu cao nht. Cc nhn t nh hng n tiu c Tc dng ca tiu c ph thuc vo nhiu yu t: + Trc ht ph thuc vo loi hnh cc nhn t tc ng v cng tc ng ca chng, l nhn t vt l hay ha hc, ha cht loi g,... + c tnh ca t bo: loi ging trng thi sinh l t bo, tui t bo, c hnh thnh nha bo, gip m hay khng, hm lng mui ca tng loi t bo. + Tnh cht ca mi trng m vi sinh vt tn ti: trng thi mi trng rn, lng, thnh phn mi trng, nng ion, pH mi trng, s tn ti cc cht hu c v nhit mi trng. + Thi gian tc ng ca tng nhn t. Nhng nhn t ny c quan h v tc ng qua li ln nhau. Phng php tiu c Nhng ha cht va c th l cht c ch, cht phng thi hay cht tiu c, kh trng khi c s thay i v nng hoc c nhng tc ng khc. Ty theo mc ch yu cu cng vic m s dng cc ha cht hp l t hiu qu cao.

189

 ngn nga s ln men thi trong cc ch phm, sn phm ch bin cho con ngi v gia sc ta phi s dng cc ha cht vi nng khng gy c trong ch bin bo qun. Ha cht ny gm hai nhm: - Nhm cht hu c: cc acid hu c: lactic, citric, acetic, beoic, salicilic, mui: benzoat, salixilat, tiophosphat metin, etilic, khi ci - Nhm cht v c: acid boric, mui borat, acid sunfuaric, kim, mui kim, NaCl, nitrat, halogen, peoxit, cc kh. 3.4.2. Kh trng v phng php kh trng Kh trng l mt phng php loi tr hon ton vi sinh vt c trong mi trng no bng cch tiu dit hay loi b chng. * ngha ca kh trng: Trnh ly truyn, gy nhim vi sinh vt t ni ny sang ni khc, vt ny sang vt khc, t vt th no sang c th ng vt. m bo chnh xc ca th nghim, s thun khit trong cng tc v sinh nh nui cy, phn lp, gi ging. m bo s bo qun lu di ca cc mi trng dinh dng, thuc, thc phm v cc dng c tinh xo khc. Nhng nhn t c quan h n kh trng c nhiu v cng tng t nh trnh by trn phn tiu c. * Kh trng bng ha cht: C nhiu cht c tc dng kh trng nhng ty mc ch, i tng m dng cht ha hc cho c hiu qu. Acid phenic: 5% un si kh trng vt ch vaccin. Bm vo bung cy 10-15 pht kh trng. Crezin: dng dung dch 5% kh trng chung tri, nh v sinh. HgCl: 0,1% ngm dng c, 0,05-0,2% kh trng chung tri. Focmon: 40% pha vi thuc tm st trng bung cy. * Kh trng bng tia bc x - Tia t ngoi: dng n t ngoi pht ra tia c chiu di bc sng 2300-2700A0, thng dng l n hi thy ngn thch anh c di bc sng 2537A0, kh trng phng cy bng cch duy tr thi gian chiu 30 pht-1gi. Nhn t nh hng n chiu tia t ngoi kh trng: thi gian chiu, cng chiu, tnh cht ca mi trng (mi trng cha mui

190

khong lm gim, kh nng kh trng, mi trng m, cht bo tng kh nng kh trng). Tia t ngoi c dng ph bin rng ri trong cng nghip thc phm hin nay. N c kh nng dit hon ton vi khun v nm mc. - Tia phng x: Hin nay ngi ta s dng tia , X kh trng, cc tia phng x ny do my phng x pht ra. c im ca kh trng bng phng x: + Kh trng kh hon thin, dit tr vi sinh vt v su bnh khc + Bo m x l sn phm ng u, ch cn x l mt ln, thi gian bo qun ko di. + xuyn su ca tia cao, m bo kh trng dy 20-30cm cho php x l sn phm bao b. + C nh hng n mu sc, mi v ca sn phm. * Kh trng bng nhit : vi sinh vt c th sinh trng trong gii hn 0-900C. Ngoi gii hn ny cc vi sinh vt khng hot ng, do nhit cao lm bin tnh protein, ph hy cc enzym, dn n ph hy t bo. Kh trng nhit kh t: s dng khi kh trng que cy, dao ko v nhng vt liu khng chy. Hoc t xc cht, bng bng, c th dng n cn hay n x, xng t. Sy kh: s dng l hp c ngun nhit l in. Kh trng bng nhit t Kh trng Pasteur: s dng nhit thp di 100 0C kh trng: 63-650C/30pht,...dng kh trng sa, hoa qu, phng php ny khng dit c cc vi khun chu nhit v nha bo nhng cht lng khng b nh hng. un si: dng phng php un si trc tip 30 pht-1 gi. Hp ngt qung: hp nhit hi un si 1000C trnh hng cho mi trng khi hp nhit cao, nh mi trng huyt thanh, lng trng trng, sinh t, ng,... Kh trng bng hi nc cao p: nha bo thng b dit nht m l 1200C. Mun vy phi s dng cc ni hp cao p.

191

Hnh 5.4. T sy kh

Hnh 5.5. Ni hp cao p tit trng vi sinh vt Kh trng bng lc Mt s dung dch khng th kh trng bng nhit do b thay i c tnh vt l, ha hc, nh mi trng huyt thanh c th ngng kt, enzym trong dung dch c th b ph hy,...Nh vy i vi nhng mi trng dch th dng phng php lc kh trng l tt nht.

192

Hin nay c nhiu loi ng lc khc nhau, mun lc trc ht phi dng ng c kch thc ln loi b cc ht c kch thc ln. Sau mi dng ng lc kh trng. Khi lc phi s dng my p lc chn khng, thng dng kh trng huyt thanh, hng cu, thun khit cc ging virus, lc ADN. --------------------------------------------------------------------------------------Tm tt: Trong qu trnh nghin cu v vi sinh vt bn cnh cc vi sinh vt c ch chng ta cn pht trin nhn rng cn c nhng vi sinh vt c hi cn loi b. Nghin cu trong phng th nghim loi b cc tc nhn vi sinh vt ngoi lai m bo cho mi trng nui cy khng b tp nhim, chng ny nhm gii thiu cho ngi c bit r phng php v trng dng c v cc tc nhn nh hng n v trng. Gii thiu mt s phng php tiu c kh trng hin ang c s dng trong cc phng th nghim. Hiu c s tc ng ca cc yu t mi trng n vi sinh vt s cho php iu chnh tt hn iu kin sng ca vi sinh vt m bo cho s sinh trng v pht trin ca chng l thun li nht. .Cu hi n tp: 1. Trnh by phng php kh trng bng tc nhn vt l? 2. Trnh by phng php kh trng bng tc nhn ha hc? 3. Trnh by phng php kh trng bng php sinh hc? 4. C ch tc ng im tc ng ca cht khng sinh? 5. Phn loi khng sinh cn c vo ngun gc.

193

CHNG VI DI TRUYN HC VI SINH VT

1. MT S KHI NIM CHUNG Di truyn: l c tnh chung ca mi sinh vt, gi li v truyn cho con chu nhng c im v cu to v pht trin ca t tin. Bin d: l c tnh chung ca mi sinh vt, c th mang nhng s khc bit v nhiu chi tit so vi b m ca chng v vi cc c th khc cng loi. i tng nghin cu ca di truyn hc khng phi ch hin tng di truyn m c bin d. Tnh bin d c v nh mt c tnh c lp vi tnh di truyn nhng thc ra, s khc bit gia cc c th trong cng mt loi trong nhiu trng hp u lin quan n nhng bin i c s vt cht di truyn ca sinh vt. vi sinh vt, bin d th hin mc ln hn sinh vt bc cao, nh s cc c th trong mt qun th ln, sinh sn ng lot, giai on sinh dng ngn, tn s t bin v tn s ti t hp cao v c kh nng trao i di truyn ngoi loi. D c ch xut hin bin d v di truyn nh th no i na, phn ln trng hp u to ra mt s thch ng tt nht vi iu kin ngoi cnh. Ngi ta phn bin d lm hai loi, bin d kiu gen v bin d kiu hnh. Bin d kiu hnh: l s thch ng ca ton b mt qun th c cng mt kiu gen. Hiu qu ca s bin d ny l s hot ng ca cc gen, l thuc vo nhng iu kin c th ca ngoi cnh. S bin d ny, c th o ngc li, khng bn v khng c tnh di truyn. Bin d kiu gen hay t bin: l s thay i t ngt mt tnh cht, m tnh cht ny c th di truyn c. Gia mt qun th ng nht, ngi ta thy xut hin bt thng bin chng, ngha l mt c th khc, c th di truyn cho th h sau tnh cht khc vi type bnh

194

thng. Ton b cc th h sau, sinh ra t mt c th c nht hnh thnh mt chng mi. 2. C S VT CHT DI TRUYN CA VI KHUN 2.1. ADN nhim sc th, ARN v protein Cng nh cc sinh vt khc, mi vi sinh vt u ging t tin hu ht cc c im qua nhiu th h. n v thng tin di truyn l gen. Gen l mt on ADN m nhim mt chc nng nht nh trong qu trnh truyn thng tin di truyn. vi khun, thng tin di truyn nm trong ADN, cn mt s loi virus, thng tin di truyn nm trong ARN. Phn ln gen nm trong nhn t bo, nhng cng gp nhng gen nm ngoi nhim sc th nh Plasmid (Plasmid F, Plasmid R,...). Mi sinh vt, tr mt s virus, dng thng tin di truyn t nhim sc th n t bo cht din ra nh sau: ADN ARN Protein Bn cht ca hin tng di truyn l ADN hoc ARN c kh nng t nhn ln, qu trnh ny c gi l qu trnh t sao chp. Sau ADN c dng lm khun tng hp ARN trong qu trnh phin m. Mt s loi virus thng tin di truyn nm trong ARN v vy c th lp genom ca bn thn vo NST ca t bo ch, virus phi tng hp ra ADN trung gian t si khun ARN. Qu trnh ny c gi l qu trnh phin m ngc, cui cng, sinh tng hp protein din ra trn phc hp bao gm si mARN, ribosom. 2.1.1. Sao chp (t sao) L qu trnh tng hp vt cht di truyn (ADN cc vi sinh vt hoc ARN ca mt s virus). V c bn qu trnh sao chp ADN mi t bo vi sinh vt ging nhau. Nhng qu trnh ny c nghin cu chi tit nht vi khun E. coli. Gen ca vi khun E. coli l mt si ADN kp, ng vng kn. Sao chp bt u mt gc (Oric) v din ra lin tc cho n kt thc. Mt n v cht di truyn c kh nng t sao chp t u n cui nh vy gi l mt replicon. Sau khi mt s protein nhn ra im gc Oric, hai si ADN s tch ra thnh hai chc sao chp, y ADN c tng hp theo hai hng i nhau.

195

Sao chp E. coli din ra nh sau: - Mt s protein nhn ra gc Oric v ci xon y - Hai phn t helicase gn vo hai on si n v tip tc ci xon - Cc protein lin kt si n (SSB) tip vi hai on si n sau helicase - Trn si khun 3/-5/ primase tng hp mt ngi duy nht, sau pol-III lp tip cc nucleotid vo u 3/-OH ca ngi. Si con c sao chp lin tc v c gi l si dn u. - Trn si khun i din, primase phi tng hp nhiu ngi, polIII lp tip cc nucleotit vo u 3/-OH ca mi ngi li to thnh cc on ADN khong 1000-2000 nucleotit gi l on Okazaki. - Pol-I ct b ngi ng thi sao chp b sung cc on Okazaki ng sau. - Enzyme ligase ''hn'' cc ch hng gia cc on Okazaki. Nh vy si con c to thnh trn si khun 5/-3/ c sao chp theo kiu gin on v c gi l si mun.

Hnh 6.1. Qu trnh sao chp AND vi khun

196

2.1.2. Phin m Qu trnh phin m cng din ra theo hng 5 /- 3/. E. coli enzyme xc tc cho qu trnh phin m c ba loi ARN l ARNpolymerase v gm c 5 chui peptide: 2 ; ; /; (xch ma), 4 chui u gn cht vi nhau (2 /) v u c hot tnh polymerase gi l enzyme ti thiu. Chui gn lng lo vo enzyme ti thiu, hng dn enzyme ny gn cht v chnh xc vo v tr m u ca mi gen (promotor).

Hnh 6.2. Qu trnh phin m AND vi khun Khc vi sao chp, phin m ch din ra trn mt si, thm ch trn tng on ca si khun ADN. Hn na ARN-polymerase khng cn ngi v cng khng c hot tnh nuclease. Phin m E. coli din ra nh sau: - Nh si ''dn ng'' ca yu t (xch ma) ARN-polymerase gn vo v tr promoto trn si khun ADN v ci xon y. - Phin m bt u. Nucleotit th nht bao gi cng l ATP hoc GTP gn vo chui . - Sau khi phin m c khong 12 nucleotit, tch khi phc hp li lin kt vi mt enzyme ti thiu khc. - Khi sp phin m xong, mt gen ARN-polymerase s gp mt trong hai tn hiu kt thc sau y:

197

+ Tn hiu mnh: khng cn yu t protein b sung no v cu to dng cp tc. + Tn hiu yu: cng c cu trc dng cp tc nhng thiu on oligo (U) v cn yu t protein Rho; Rho nhn ra v gn vo on ARN si n, thy phn ATP ri di ng n v tch v tch ARN khi phc hp. S m u phin m E. coli, b km hm bi cht khng sinh rifamixin do cht ny lin kt cnh tranh vo v tr gn nucleotit u tin trn chui . ng ch l ngoi chc nng trong phin m, yu t cn c vai tr trong iu ha hot ng ca gen. Chng hn, E. coli , yu t 70 (do c trng lng l 70000 kDa) lm nhim v hng dn vic phin m cc gen trong iu kin bnh thng. Tuy nhin trong iu kin b sc nhit (tng nhit nui t 37-420C) t bo tng hp mt yu t mi 32 (32000kDa)- lin kt vi enzyme ti thiu bnh thng (2 / 32) v hng dn enzyme ny gn vo promoto ca cc gen sc nhit. Kt qu l 17 protein sc nhit HSP (heart shock protein) c to thnh, cc protein ny c th c chc nng bo v cc enzyme chng li s bin tnh bi nhit. S to thnh bo t vi khun Bacillus subtillis khi cn cht dinh dng cng c coi l biu hin ca mt s sc khc. Trong iu kin nh vy Bacillus subtillis tng hp mt yu t mi c vai tr trong vic to thnh ni bo t. cc t bo nhn tht k c cc vi sinh vt, tn ti 4 ARNpolymerase : pol. I gp trong hch nhn (tng hp cc rARN ln), pol. II gp trong dch nhn v tng hp tin tARN, pol. III gp trong dch nhn v tng hp tARN v mt s ARN nh khc. Ty th cha ARNpolymerase ring. 2.1.3. Dch m Cng nh sao chp v phin m, dch m v c bn din ra mi t bo ging nhau nhng c nghin cu k nht E. coli. Tham gia vo qu trnh ny c ba thnh phn chnh: Ribosom, mARN, tARN.

198

 E. coli (v cc bo quan nh ty th, lc lp) ribosom thuc loi 70S, c th phn li thun nghch thnh hai ht nh 30S, 50S. Ht 50S cha 34 protein v hai loi rARN (23S v 5S), ht 30S cha 21 protein v mt loi rARN (16S). Trn ribosom c hai v tr gn tARN: v tr A gn acid aminetARN v v tr P gn vo peptidil-tARN. ARN ch gm 70-90 nucleotit, cha nhiu base ci bin (dihydro, pseudotioridin,...), c cu trc l ch ba vi cung v 3 thy, ln lt c gi l DHU (Dihydro Uridin), AC (Anticodon) v T X. V acid amine m u bao gi cng l metionin nn t bo cn hai loi tARN: mt vn chuyn Met m u chui v mt vn chuyn Met gia chui. Met m u chui , sau khi gn vi tARN, phi c focmin ha (nh enzyme transformilase) thnh focmin-metionil-tARN. V vy tARN m u dch m v tARN chuyn Met vo gia chui c k hiu ln lt l ARNfMet ARNmMet.

Hnh 6.3. Qu trnh dch m tng hp protein vi khun Trc khi tham gia vo tng hp protein mi acid amine phi c hot ha qua hai phn ng u do enzyme aa-tARRN-sinterase: - acid amine + ATP aa AMP + PP - aa AMP + tARN aa tARN +AMP

199

Nh ni trn, khc vi t bo nhn tht, mARN E. coli khng c chp m7G u 5' (guanin c methyl ha cacbon s 7) v ui poly A (c khong 100-200 base adenin) ui 3'. Hn na, trong khi t bo nhn tht, mARN l monocystron (ch c m cho mt chui polypeptide) th vi khun, k c E. coli, mARN l polcystron (c m ln hn 1 chui polypeptide). iu ng ch l vi khun mARN thng khng gp dng nguyn vn, v ngay khi ang cn phin m trn si khun ADN, cc ribosom ln lt gn vo u 5' ca mARN tin hnh tng hp protein. Ngha l, t bo nhn nguyn thy, phin m v dch m din ra ng thi v khng gian v thi gian. C th chia qu trnh dch m ra lm ba chng: m u, ko di v kt thc. a. M u Tham gia vo chng ny ngoi cc thnh phn k trn cn c ba yu t protein gi l yu t m u: IF-1, IF-2, IF-3. Trc ht, nh s kch thch ca IF-3, mARN c lin kt vi ht ribosom 30 (trc IF-3 lin kt vi ribosom 30S khng cho ribosom 50S lin kt ty tin vi ribosom 30S). Tip theo phc hp fMet-ARNfMet dng phc hp (fMet-ARNfMet-IF-2-GTP) c chuyn vo v tr P (gn vo peptidin) trn ht 30S ng vi codon m u AUG ca metionin. Nhng bn trong mARN cng c nhiu codon AUG khc. Vy ch ring fMet-tARN vi codon AUG tng ng cha l tn hiu m u cho dch m. Shine v Dalgarno nhn thy u 5 / ca mARN v u 3/ ca rARN 16S bao gi cng c 3-9 nucleotit ghp i vi nhau. Nh on ghp i ny m codon AUG c chuyn chnh xc vo v tr m u, by gi IF-3 b tch ra. Vai tr ca IF-1 cha r nhng s c mt ca n l cn cho tc dng ca IF-2. Sau khi fMet-ARNfMet gn chnh xc vo v tr m u th ht 50S lin kt tip vo thnh monosom 70S ng thi GTP b thy phn bi chnh IF-2, nng lng thy phn dng y c IF-1 v IF-2 ra ngoi. Kt qu l phc hp m u c to thnh: (70S-mARN-fMetARNfMet). thnh." b. Ko di Ngoi cc thnh phn bit, chng ny cn cn 2 protein b sung gi l yu t ko di EF-T v EF-G. Ring yu t T li gm 2

200

protein, Tu v Ts, lin kt lng lo vi nhau. T acid amine th hai tr i, s lin kt ca aa-ARN vo ribosom cn s kch thch ca Tu v GTP trong phc hp [aan-ARN-Tu-GTP]. Trc ht [aa2-ARN-Tu-GTP] gn vo v tr A (acid amine) vi codon tng ng. Ri (tng t nh chng m u), GTP b thy phn bi Tu v Tu-GTP b y ra ngoi. Lin kt peptide th nht c hnh thnh do -COOH ca acid amine th nht (Met) vi -NH2 ca acid amine th hai. dch m c tip tc, by gi phc hp [fMet-aa 2- tARN] phi t v tr A chuyn v v tr P ng thi y tARNfMet trng ra ngoi. Sau phc hp [aa3-tARN-Tu-GTP] li sn sng vo v tr A v cc bc tip theo din ra cho n kt thc. c. Kt thc Sau khi tng hp xong chui polypeptide, ribosom s gp mt trong 3 codon kt thc hay l codon v ngha (khng m ha acid amine) UAA, UAG, UGA. Chui polypeptide c tch khi ARN. Tip theo ribosom 70S b phn li cng vi ARNt. iu ng ch l, dch m invivo khng din ra trn mt monosom 70S n c m din ra ng thi trn cng mt nhm ribosom lin kt cnh tranh vi nhau trn si tARN gi l polysom. Hn na sau khi tng hp c mt s acid amine, nhnh focmin v nhiu trng hp c nhnh metionin, b ct khi chui. Hu ht cc cht khng sinh thng dng u km hm tng hp protein trn ribosom 70S, 80S hoc c hai. t bo nhn tht acid amin m u l metionin khng cn formin ha. Hn na dch m ribosom 80S b km hm bi mt cht c in hnh, l c t bch hu tit ra. iu ng ngc nhin l h thng min dch ca t bo vi khun c li c nhng c im ging vi t bo nhn tht (acid amine m u l metionin khng cn formin ha, khng b km hm bi chloramphenicol m bi c t bch hu) 2.2. Khi nim v phn loi Plasmid Khi nim: cng nh nhiu loi sinh vt, vi khun l mt vi sinh vt n bo, trong h gen ca n c nhiu gen chu trch nhim tng

201

hp nhiu loi sn phm khc nhau cho qu trnh sng, sinh trng v pht trin ca chng. iu ht sc c bit l c nhiu gen cc k quan trng ca vi khun li khng nm trong h gen ca chng m nh v trn nhng ADN vng tch bit, nm ri rc trong nguyn sinh cht ca vi khun gi l cc plasmid. Plasmid l mt phn t ADN, c cu trc khp li thnh vng trn c lp, c kh nng tn ti v nhn ln mt cch c lp vi h gen ca t bo ch v tng tc, hot ng vng bn vi t bo ch. Gia chng v h gen t bo ch c nhng s tng tc cng sinh v chi phi ln nhau. Do vy plasmid ca loi vi khun no ch thch nghi vi loi vi khun . Tng t, vi khun ch tip nhn nhng plasmid m chng l t bo ch ca cc loi plasmid . Trong nhiu trng hp plasmid c th ti t hp vi nhim sc th gi l episom. Mt vi phage cng c th c coi l plasmid, nu xt v mt cu trc, bi chng cng l nhng ADN vng khp kn, c lp, nhng xt v mc cng sinh (tc hai bn cng c li) th phage khng p ng c yu cu ny. Phage khi xm nhp vo vi khun ch tn ti trong thi gian ngn chng nhn ln v sau ph hy t bo ch m chng xm nhp. Ri tip tc gy nhim cc t bo khc. V vy chng khng phi l plasmid theo ng ngha ca n. Plasmid c vai tr cc k quan trng trong lnh vc y, sinh, nng, dc v mi trng, bi chng c nhng chc nng ht sc a dng v ti cn thit. Chng l ch nhn cha cc gen sn xut khng sinh, ng thi cng l ch nhn ca gen sn xut sn phm khng li khng sinh. mt s vi sinh vt gy bnh cho ngi v ng vt, chng cn l ch nhn ca mt s gen sn xut cc loi c t v cc protein c hot tnh cao c chc nng tng cng c lc cho vi khun. Nhiu plasmid c li v d nh plasmid c trong vi khun c nh nt sn cy h u, c kh nng to cho cc vi khun nt sn thu nhn nit kh tri sn xut protein. Plasmid cn c nhng loi cha nhng gen sn xut khng sinh m chng ta c th tn dng sn xut khng sinh cha bnh cho con ngi v ng vt. Rt nhiu loi protein cha nhng gen sn xut cc loi enzym rt c bit phn gii cc hp cht hu c c, cc cht thi cng nghip, cc ha cht, thuc tr su, cht st trng,...

202

Xt v mt chuyn giao gen trong mi trng, plasmid l nhng phng tin ht sc linh hot, vn chuyn ADN t c th ny sang c th khc. Ngi ta coi plasmid l cc phng tin dn truyn gen trong thin nhin. Khai thc cc c tnh sinh hc ca plasmid, ngy nay plasmid c ng dng mt cch rng ri trong cng ngh sinh hc v di truyn. Nhiu loi plasmid (ch yu l ca E. coli ) c thu nhn t nhin nhin, thit k li gen v c s dng nh l nhng plasmid dn truyn. Phn loi plasmid: c th da vo nhiu phng php khc nhau phn loi plasmid. Mt trong nhng phn loi ph bin nht hin nay l da vo c tnh ca plasmid m cc thnh vin trong nhm u c mt c tnh chung tng i thun nht. C th tm thi chia lm cc nhm plasmid chnh: * Nhm plasmid R: l loi plasmid cha mt hay nhiu gen c kh nng sn xut cc loi enzym c kh nng phn gii khng sinh thnh sn phm v hot. Nh plasmid Col: l cc loi plasmid cha cc gen sn xut khng sinh colicin gip cho vi khun chng li vi khun khc. * Plasmid F: quy nh s tng hp pili gii tnh cho vi khun. 2.3. Bin d vi khun 2.3.1. S thch nghi Vi sinh vt cng nh nhng sinh vt khc, khng phi tt c nhng th h con ci sinh ra u ging hon tn b m, tri li nhiu trng hp cc th h con xut hin cc c tnh mi. vi sinh vt thng quan st thy hin tng bin i kiu trao i cht nh chuyn t h hp ym kh sang hiu kh, t s dng ngun C v c sang hu c,... Nhng biu hin nu trn th hin s thch nghi ca vi sinh vt i vi ngoi cnh, chnh l s bin d vi sinh vt. Kh nng bin d ca vi sinh vt rt ln, hn hn nhiu so vi cc sinh vt khc. S thay i ca chng khng phi l ngoi hnh bn ngoi m l s thay i hot tnh sinh l to ra s bin d c th di truyn. Nhng s bin d c phi l kt qu ca s thch nghi? Lewis dng phng php nghin cu tch ring tng t bo nhn thy vi khun E. coli (bnh thng khng c kh nng ln men

203

galactose) sau khi nui cy trong mi trng c ngun C duy nht l galactose xut hin kh nng ln men ng l do s bin i thch ng ca cc t bo trong qun th nhng khng phi do tn ti t trc mt t bo c kh nng ln men loi ng ny. S xut hin mt s t bo c s bin i v sinh l nh th ny ngi ta gi l t bin. Theo lewis th t l t bin dinh dng ny E. coli l 1/100.000. V khi nui cy E. coli trong mi trng galactose th cc t bo t bin ny s pht trin rt nhanh cn cc t bo khc s b tiu dit dn. Galactose trong mi trng ch ng vai tr l nhn t chn lc, n l iu kin cho mt t bo c th pht trin thnh mt tp on. Nh vy s thch nghi l dt khot ch c th thc hin c khi xut hin nhng th t bin hoc t ra th hu ht l cc th t bin c nh. Tuy vy chng ta cng chng kin c nhng c tnh tnh mi th h con khng di truyn gi l bin d khng di truyn. 2.3.2. Cc loi bin d C th xy ra hai loi bin d l bin d kiu hnh (phenotyp) v bin d kiu gen (genotyp) a. Bin d phenotyp L nhng bin d v cc tnh trng bn ngoi, tm thi thun nghch khng n nh trong ton b qun th vi sinh vt. Bin d xut hin do s tc ng ca nhng nhn t ngoi cnh (mi trng, iu kin nui cy,...). Bin d xut hin chm v bin mt khi iu kin tc ng b mt do y l bin d khng di truyn. Mt s dng in hnh ca bin d phenotyp - Bin d hnh thi vi sinh vt: Hnh thi vi sinh vt c th thay i do nh hng ca nhng yu t khc nhau c lin quan n tui t bo v iu kin ca mi trng, c th thy l s bin d v kch thc t bo thg xy ra trong qu trnh sinh trng nh oqr giai on u t bo thng to v kch thc nh hoc in hnh khi giai on sinh trng logarid. Ngoi ra cn thy s bin d sinh nha bo ca mt s vi khun. - Bin d v hnh dng khun lc Khun lc l mt dng t bo thun khit c sinh ra t mt t bo.

204

Do nhng tn thng trong cu trc ca mt t bo vi khun c th to nn s bin dng ca khun lc, bnh thng trn mi trng c, vi khun to thnh hai dng khun lc c bn l dng S v dng R. Nhng bin d v hnh dng khun lc pht trin trn mi trng c, t nhng vi khun cng loi (khun lc t, nhy, bng lng, nhm) hin nay c coi nh l nhng bin d gy ra do ngoi cnh. Nhng tn thng trong cu trc ca vi khun, hnh thnh nhng khun lc ring bit ny. Khi mt canh khun thun khit c em nui cy trn mi trng c, xut hin nhiu loi hnh khun lc, thuc hai dng chnh l dng S bng lng v dng R nhm x x, gia hai dng cn c dng trung gian khng n nh, trong mt s trng hp c th hnh thnh nhng khun lc con, hoc mt s khun lc khc nh khun lc D (dward: ln nh) khun lc G hnh thnh trn mt hoc ra khun lc bnh thng. Ngoi ra mt s vi sinh vt trn mt s mi trng xut hin kh nng sinh sc t lm bin i mu sc ca mi trng nui cy. - Bin d hnh thi di nh hng ca ngoi cnh Tt c nhng iu kin sng u c th lm thay i hnh thi ca vi khun: + Cu to ha hc ca mi trng lm cho vi khun c nhng dng khun lc khc nhau, ty theo s nui cy trong mi trng nc tht giu dinh dng, mi trng tng hp hay bnh phm. + pH, sc cng b mt ca mi trng tng, lm hnh thnh nhng khun lc mp hn, ngn hn. Brucella nhit 370C c hnh rt ngn, hnh thoi, cu khun v 210C c hnh trc khun nh. Tc phn chia ca t bo s chm i nhit thp. Nhng iu kin khng thun li khc cng lm thay i hnh thi vi khun. + Canh khun gi thng c nhng dng thoi ha, nhng hnh thi ny t nhiu khc vi vi khun bnh thng nh ko di hnh si ( trc khun) hoc nhng dng phn nhnh gia hoc hai u. + Nhng tc nhn c ch, km khun hoc dit khun nng thp c kh nng bin i hnh thi ca vi khun. Vi khun c th thay i hnh dng, hnh thnh nhng vi khun dng L (khng c thnh t bo sinh ra do t bin).

205

b. Bin d genotyp - s t bin * Khi nim Cng nh sinh vt bc cao, vi khun cng c s t bin. Cng mt genotype, s biu hin ca phenotype ph thuc vo cc iu kin mi trng. Sinh vt bc cao t bin thng xut hin trong t bo mm, t chu nh hng ca mi trng, th vi khun mi trng nh hng trc tip gy nn nhng bin i trong genotype. Nh vy t bin l s sai khc ca con ci vi b m v kiu gen lin quan n vt cht di truyn. * Bn cht ca t bin B nucleotit ca ADN thuc mt gen l mt mt m thng tin, n tng ng vi cu trc mt protein c hiu. Mi thay i ca b nucleotit ny dn n s thay i cu trc v chc nng ca protein , hnh thnh mt tnh trng t bin. Nh vy t bin l nhng thay i c s vt cht di truyn mc phn t. * Tnh cht ca t bin t bin mang tnh cht di truyn, gin on, him, ngu nhin, c lp, c hiu. * Biu hin ca t bin Mi t bin d l ngu nhin hay cm ng th s thay i ca b nucleotit c th xy ra theo hai kiu: - Thay th mt i base khc (t bin im) - Ct b khung pentose-phosphat ca ADN s gy tn hi, hoc o ngc on gia hai im ct (t bin on). t bin ny thng khng bin o. V d: Si (-) Si (+) ARNt T A A A T U G C C C G G A T U C G G T A A G C C

Nu t bin im xy ra ti v tr b ba m th nht T thay th bng C th b ba th nht ng l m ha cho ra AUC (izolxin) th sau khi t bin cho ra GUC (valin).

206

* Nguyn nhn gy t bin - Ngu nhin: cha bit r nguyn nhn ny, c l do sai st ngu nhin khi lin kt gia cc nu b thay i mt cch ngu nhin. - Vt l (tia t ngoi (UV) gy t bin im),... - Ha hc: ethidium bromide, acid, cc ha cht khc,... - Sinh hc: * Cc dng t bin thng gp - t bin ngu nhin Trong mt qun th vi khun, lun lun xut hin cc t bin m khng cn c s can thip ca thc nghim. l cc t bin ngu nhin. Mt trong nhng nguyn nhn ca t bin ngu nhin c l l do s sai st ngu nhin khi lin kt nucleotit b thay i mt cch ngu nhin. Chng hn bnh thng T tn ti trng thi keto v ghp i vi A, nhng khi sao chp T chuyn sang dng enol v ghp i vi G. Hu qu: si ADN mi s mang mt cp CG l ra l v tr ca AT. + Tn s t bin v tc t bin: Tn s t bin (tc l s lng c th t bin trong mt qun th t bo) khc nhau i vi cc tnh trng c th, t t 10 -4-10-14 v ph thuc vo tc t bin, iu kin mi trng cng nh tui ca huyn dch. Xc sut ca t bin i vi mi t bo v mi th h gi l tc t bin, tc t bin ngu nhin i vi mt gen khong 10-5, vi mt cp nucleotit khong 10-8. - t bin yn lng Nhiu acid amine c >1 codon tng ng nn cng c > 1 ARN tng ng. Do s thoi ha m ny m khng phi mi t bin u c biu hin phenotype. Vi nhiu b ba, s thay i base th ba khng gy hu qu g (t bin yn lng hay t bin nguyn ngha). Ngay s thay i base th nht hay th hai cng vy. Mc d cc cu trc bc cao ca mt phn t protein c quy nh t cu trc bc mt nhng tng acid amine ring r cng c ngha khc nhau i vi cu trc ca protein. V d t bin AUC (izolxin) " GUC (valin) dn n s thay th mt nhm a lipit ny thnh mt nhm a lipit khc. Tri li CUU (lxin) " CCU (prolin)

207

khin cho chui polypeptide b sai lch v c th lm thay i su sc cc cu trc bc cao. V vy trong mt lot th t bin c cng mt gen cu trc i vi mt enzyme b thay i, s xut hin nhiu mc hot tnh khc nhau, t mt hot tnh khng ng k n mt hon ton. Hi bin v s hon t t bin im, c th thun nghch, ngha l cc th t bin c th t bin tr li v phc hi cc c tnh trc y. C hai loi hi bin: Loi th nht, hi bin v tr t bin phc hi hot tnh, din ra cng mt v tr i vi t bin ban u. Loi th hai, v tr t bin xy ra mt v tr khc trn phn t ADN, nhng c th phc hi phenotype ca dng hoang di. Mt s t bin t ch thuc loi t bin ny. V d: t bin mt v tr khc trong cng mt gen c th phc hi chc nng ca enzyme, t bin trong gen khc c th phc hi phenotype ca loi hoang di. - t bin cm ng C th nng cao tn s t bin bng cch x l t bo bng cc tc nhn gy t bin. l s cm ng t bin v t bo sinh ra gi l th t bin cm ng. Tc nhn gy t bin c th l l, ha hay sinh hc. 3. VN CHUYN V TI T HP THNG TIN DI TRUYN t bo nhn tht khi th tinh, cc b gen n bi kt hp vi nhau to thnh mt hp t lng bi. Qua cc qu trnh nguyn phn lin tip, hp t din ra s ti t hp gia hai b gen hay s hnh thnh cc bt cho, xy ra khi nhim sc th tng ng tip hp. Trong qu trnh ny, nhim sc th t ra v ni ti cc im tng ng. V th nguyn liu di truyn c trao i gia cc nhim sc t vi nhau. Trao i cho l mt s kin ngu nhin dn n ti t hp di truyn v v th lm ny sinh cc h gen mi. Trao i cho c th xy ra bt k ni no trn nhim sc th, ni chung c hai hoc ba bt cho c hnh thnh trn nhim sc th ngi trong qu tnh to giao t. Cc giao t cha t hp gen mi gi l kiu ti t hp vi nhau v s gim phn (phn bo gim nhim) thnh b gen n bi (giao t).

208

Ti t hp t bo nhn nguyn thy c im khc vi t bo nhn tht (v vi khun lun lun l t bo n bi). Hp t chng khng phi l sn phm kt hp ca cc t bo. Thng ch mt phn phn t ADN c chuyn t t bo cho sang t bo nhn, do s xut hin cc hp t mt phn. ADN ca t bo nhn v mt phn ADN ca t bo cho ghp i v trao i on. Khi phn chia nhn v phn bo tip theo s xut hin mt t bo ch cha mt nhim sc th ti t hp. Ty theo cch vn chuyn ADN, ta phn bit ba kiu vn chuyn tnh trng di truyn vi khun: chuyn np, ti np v tip hp, sau khi ADN c chuyn, trong t bo nhn s din ra ti t hp. ADN ca t bo cho lp vo ADN ca t bo nhn (th ti t hp). 3.1. Chuyn np Chuyn np l s bin i genotyp ca vi khun, di nh hng ca ADN nhn c t vi khun cho. ADN di th dung dch t do, hoc c chit rt t vi khun ny sang mt vi khun nhn, khng c s can thip ca mt nhn t cu trc nhim sc th, hoc epixom hoc ca phage, vi khun vect. Nh th mt ni vi khun b bin i v mt di truyn do tip thu mt mnh ADN ca vi khun thuc ni khc. C hai loi chuyn np: chuyn np t nhin v chuyn np nhn to. - Chuyn np t nhin: l hin tng chuyn np xy ra khi nui cy vi khun trong iu kin bnh thng. - Chuyn np nhn to: nhiu vi khun khi nui cy trong biu kin bnh thng khng xy ra chuyn np. Nhng khi t bo trong dung dch cation ha tr hai vi nng cao th xy ra hin tng chuyn np. Hin nay hai h thng chuyn np t nhin c nghin cu su v th hin s khc bit l Streptococcus pneumoniae v Haemophilus influenzae. Loi Streptococcus pneumoniae c coi l in hnh cho kiu chuyn np t nhin vi khun Gram dng cn Haemophilus influenzae in hnh cho kiu chuyn np t nhin cc vi khun Gram m. Tuy nhin, trn thc t khng hn nh vy. Vic nghin cu chuyn np t nhin ca plasmid cho thy s khc bit trong c ch chuyn np khng nht thit tng ng vi tnh cht ca vch t bo.

209

3.1.1. Nhng th nghim ca F. Griffith v s chuyn np 1928 i tng nghin cu ca ng l vi khun Staphylococcus pneumoniae (sch c vit l Diplococcus pneumoniae), mt song cu khun Gram dng, gy bnh vim phi. Kh nng gy bnh ca vi khun ny ph thuc vo v nhy. Ph cu khun tn ti di hai kiu hnh dng khun lc bng lng S v dng nhm x x R khi nui cy trn mi trng c. Nhng t bo S c c hi, c bao bc bi gip m cu to bng polysaccharit, hnh thnh nhng khun lc bng lng (S=Smooth). Nhng t bo khng c, khng c gip m, hnh thnh nhng khun lc nhm x x (R=Rough). Mi type u c tnh di truyn, vi khun nhn ln bng cch sinh dng v bo tn nhng tnh trng c bit trong rt nhiu th h. Trong nhng th nghim ca mnh Griffith dng nhng vi khun S v R tim truyn cho chut. Khun lc ca vi khun S c (Staphylococcus pneumoniae) c gip m, bng lng. Khun lc ca vi khun R khng c (Staphylococcus pneumoniae) khng c gip m, nhm, x x.

210

Hnh 6.4. Th nghim ca Graffith v s chuyn np 3.1.2. Th nghim in vitro v hin tng chuyn np. Nhiu nh nghin cu sau xc minh nhng kt qu ca Griffith. Quan trng nht l s chuyn np in vitro ca nhng t bo R thnh S. Ngi ta nui cy nhng t bo R trong mt ng nghim cha nhng t bo S b git cht bng nhit. Sau trong canh khun ngi ta tm thy nhng t bo S sng cng vi nhng t bo cht cho vo lc u. Nh vy, mt cht cha trong t bo S cht c kh nng lm bin i nhng yu t di truyn ca nhng t bo R, ngi ta gi cht ny l nhn t chuyn np.

211

Hnh 6.5. Th nghim hin tng chuyn np vi khun 3.1.3. Bn cht ca nhn t chuyn np Bn cht ca nhn t chuyn np c Avery, MacLeod v McCaty lm sng t nm 1941. Trong nhng cng trnh nghin cu nhng cht c kh nng c ch hot ng ca nhn t chuyn np, h chng minh rng nhn t chuyn np chnh l ADN. Ngi ta dng cht tinh ch t ADN ca vi khun S cho tc ng n nhng vi khun R thy: mt s t vi khun R bin thnh vi khun S nhng nu cho vo nhng t bo ri ADN x l bng deoxyribonucease, enzyme lm tan r ADN th khng thy hin tng chuyn np. y l mt s thay i c hiu, ngha l mt s tn thng ca genotyp ca nhng t bo thm nhp nhng phn t ADN ca nhng t bo thuc mt genotyp khc. Nhng thnh phn phn t ln khc ca vi khun nh protein, khng c hot tnh chuyn np. Nh vy ADN c mt hot ng di truyn c hiu, n l vt cht di truyn. Ch cn nhng nng cc k nh (vi g/ml ca ADN tinh khit tin hnh s chuyn np. Ngi ta chng minh rng, s lng vi khun c chuyn np, t l thun vi nng ca ADN cho n khi c mt nng bo ha.

212

Nh th ADN c c tnh di truyn l nguyn liu vect ca nhng tnh trng di truyn. Cu trc th cp ca ADN cho thy r tnh c hiu ca di truyn ny trnh t cc baz b tr theo chiu di ca mch ADN

Hnh 6.6. Bn cht ca nhn t chuyn np vi khun 3.1.4. iu kin c chuyn np Vi khun cn chuyn np, n phi trong mt tnh trng sinh l c bit, trng thi tip thu (khong 10-15% t bo ca qun th, thng thng giai on sinh trng gim). l trng thi sinh l giao thi cn thit cho s kt hp ADN sau ny xm nhp vo h gen. khng phi l tnh trng di truyn, n ch xut hin trong iu kin nui cy nht nh, thay i ty theo loi vi khun (pH, nhit , thng bng

213

ion, khuy lc,...). S thay i ca thnh t bo l iu kin cn thit cho s xm nhp ca ADN. Kch thc v s lng ca ADN: hin tng chuyn np ch xy ra vi cc on ADN c trng lng phn t va phi, t 105-107. Cc on nh hn 105 hoc ln hn 107 u khng c kh nng chuyn np. Mi on ADN chuyn np tng ng vi mt on 1/200-1/500 h gen ca t bo cho. C ngha l phi chia nh chui ADN ca t bo cho ra 200-500, on nh cc on ny mi c kh nng chuyn np. S phn tch v hin tng chuyn np cho thy 50 mnh ADN c vi khun kt hp bin np cho mt tnh trng. S lng ny tng ng vi s lng ca nhng mnh ADN c phn t lng 1x107 do nhn gii phng khi vi khun dung gii. Nghin cu v kh nng chuyn np ca Haemophilus vi khun ny c kh nng tip nhn chng 10 on ADN chuyn np. V nh th, ngi ta ngh rng trn b mt ca t bo nhn c cc th th (receptor) tip nhn mt cch chn lc. -S lng tnh trng truyn i ty thuc vo s b tr ca gen tng ng trn nhim sc th. Mi mnh ADN c phn t lng 1x107 cha vi chc gen khc nhau v vi khun cha vi nghn gen. Thnh phn mi trng cng nh hng n tn s chuyn np. V d c albumin v phosphat trong mi trng lm tng tn s chuyn np, tri li cazein lm gim tn s chuyn np. Nhit thch hp l 29-32 0C. 3.1.5. Cc giai on ca qu trnh chuyn np S xm nhp ca cc ADN ngoi lai vo nhng t bo c thm quyn chuyn np, xy ra vi pht sau khi tip xc. S xm nhp ny c xc nh bng hin tng ADN tr nn khng cm ng vi deoxiribonucleasa cho thm vo mi trng. Nghin cu trc tip vi ADN c nh du bng P 32 cho thy, ch mt phn ADN c kt hp, lc u xy ra mt cch thun nghch sau theo mt chiu. Ngay sau khi xm nhp vo nhn t bo, ADN ngoi lai tr thnh mt mch duy nht c tnh cht trng hp cao, mch kia b tan r ra thnh mt thnh phn ha tan trong acid. S tch ring hai mch ny rt quan trng, ch mt mch thi c thu ht vo trong vi khun, do u mt ca n gp mt phn t deoxiribonucleasa, s kt

214

i c hiu ca khc ngn ADN xm nhp vi mt vng ng ng ca h gen ca vi khun tip nhn, tin hnh trn mt on kp ca nhim sc th, ch khng phi trn mt on b sung. S xm nhp ca mch ADN ngoi lai vo h gen ca vi khun tin hnh ngay trong vi pht (2-5 pht). S ti t hp cng din ra rt nhanh. Mt phn t chuyn np ca ADN ch hot ng mt ln thi. N khng tan r thnh tng khc trong qu trnh ti t hp. S ti t hp tin hnh sau khi h gen ca vi khun b t, hai ADN kt hp li vi s tham gia ca mt enzyme thy phn nhng mch ni photphodieste trn hai mch. ADN sau khi lt vo t bo vi khun c th c ba kh nng xy ra: ADN ngoi lai s b cc enzyme ca t bo phn gii; ti t hp vi plasmid; ti t hp vo nhim sc th ca vi khun. c hai c ch ti t hp, ti t hp tng ng v ti t hp c hiu v tr hay c hiu th t. Ti t hp tng ng l qu trnh ti t hp trong ADN l lt vo t bo c lin kt vi ADN ca t bo ch qua vic ghp i on tng ng, b v v trao i cho hai on ADN c trnh t base ging nhau nh cc enzyme. Ti t hp c hiu v tr hay c hiu th t, tri li ch cn mt on ADN tng ng rt nh dng nhn bit. S phn tch cc phn t nhn chuyn np, tin hnh qua cc th h lin tc. S hnh thnh phenotyp ca tnh trng chuyn np i hi s tng hp nhng enzyme c hiu di s kim sot ca ADN mi xm nhp vo. Streptococcus pneumoniae hp thu v ch bin ADN bt k ngun no chng hn, ADN t tinh trng c hi hay t mt Streptococcus pneumoniae khc u c hp thu nh nhau. Tuy nhin, ch nhng ADN tng ng vi h gen ca vi khun th n mi c hp nht vo v lm thay i tnh di truyn ca loi ny. Chuyn np Haemophilus c nhng im khc vi vi khun Gram dng ni trn mt s im c bn, ch nhng ADN tng ng (t cng mt loi hay nhng loi thn thuc) mi c hp th v xm nhp vo t bo, ADN ny dng si kp cho ti khi hp nht vo h gen ca vi khun nhn.

215

 vi khun tnh trng chuyn np t nhin thng xy ra l tnh khng c t v tnh nguyn dng i vi acid amine. S chuyn np ph thuc vo iu kin sinh l t bo v pha sinh trng. T bo chuyn np c b mt thay i, thnh t bo xp v chng c hot tnh cao ca cc enzyme ngoi bo, ng thi to thnh cc yu t cn thit cho bin np vo mi trng. cc vi khun, bnh thng khng xy ra chuyn np nhng khi c cm ng trong phng th nghim nh x l t bo bng mt trong cc phng php th s xy ra chuyn np. Chng hn vi khun E. coli khi x l bng dung dch CaCl2 v bo qun lnh th xy ra chuyn np. 3.1.6. ng dng chuyn np trong nghin cu di truyn hc Hin tng chuyn np l mt phng tin phn tch di truyn. N cho php nh v trn bn di truyn ca mt ni vi khun, trn nhng vng rt nh hoc ca mt gen quyt nh mt tnh trng. Ngi ta c th lm v hot bng cch gy t bin nhiu enzyme ca vi khun v ti t hp bng cch chuyn np. Chuyn np n c th cho php nghin cu nhng c tnh chc nng ca vi khun m khng th nghin cu bng tip hp c, hin tng chuyn np pht hin v kim sot nhng gen hnh thnh gip m, s khng vi khng sinh, nghin cu qu trnh hnh thnh nha bo, c tnh c nh nit phn t trong vi khun Rhizobium,... Hin tng chuyn np c tm quan trng to ln trong sinh hc v n cho php xc nh rng s tng hp protein c t di s kim sot ca ADN. N m ng cho di truyn ha hc. Cho thy rng khi t bin th c mt bin i ADN. Nh hin tng chuyn np m ngi ta nghin cu trong cu trc gen v chng ta bit rng: gen cha phi l n v nh nht ca vt cht di truyn. Trong gen cn c cc locus khc, nhng loi locus ny u xc nh du hiu m gen xc nh, tuy n v tr khc nhau ca gen, tng locus c th ti t hp trong qu trnh chuyn np. Vi cc vi khun Gram dng thuc chi Bacillus v Streptomyces vic s dng cc th nguyn sinh cht chuyn np c ngha thc t r rt. cc vi khun ny s hp th ADN plasmid cm ng vi polyetilenglicol c thc hin qua cc th nguyn sinh cht thiu vch, hay trong trng hp chuyn ADN nhim sc th qua s dung hp trc

216

tip ca cc th nguyn sinh cht. Cc th nguyn sinh cht dung hp kt hp gen ca hai t bo b m, c th ti sn thnh cc t bo nguyn vn di cc iu kin thc nghim xc nh. Cc th ti t hp xut hin t s dung hp nh trn mang tnh trng c hai b m nh qu trnh ti t hp tng ng.

Hnh 6.7. ng dng ca hin tng chuyn np Gn y, phng php xung in c hiu qu cao c a vo s dng. Phng php ny tp cho cc mng sinh hc d thm v d dung hp nh s kch thch ca mt in trng, c ng dng u tin cho cc t bo nhn tht nh lai cc t bo thc vt. Tuy nhin nhiu ADN plasmid ca cc vi khun Gram dng cng nh gram m cng c th c chuyn np nh xung in. Ngy nay hin tng chuyn np c ng dng nhiu trong sinh hc phn t, c bit trong qu trnh a vect ti t hp vo t bo vi khun E. coli hin tng chuyn np gip gn kt mt on gen vo t bo vi khun t c th pht hin cc tnh cht ca on gen ny.

217

Nh hin tng chuyn np nn pht hin c bn cht ca hin tng khng khng sinh trong vi khun. 3.2. Ti np

Hnh 6.8. C s ca hin tng ti np

218

Ti np l s truyn i mt mnh nh nguyn liu di truyn, t mt vi khun cho n mt vi khun nhn qua mt vi trung gian l mt phage vi khun (thc khun th: Bacteriophage) gi l phage vect hoc phage ti np. Mun hiu hin tng ny cn phi bit bn cht v chu k nhn ln ca phage vi khun v qu trnh sinh tan, hon ton khc qu trnh ti np nhng c khi kt hp vi nhau. 3.2.1. Khi nim v phage ca vi khun v vi khun sinh tan Phage ca vi khun hoc phage l nhng mnh c tnh cht ca virus nhng mc phn ha su sc hn, c th ha tan vi khun. Phage c phn b rng ri trong t nhin, trong nc cng, trong rut, phn v nhng ni c vi khun sinh si ny n. Phage c hay phage hot ng, c kh nng ha tan rt nhanh chng nhng vi khun non ang sng. Chng hp ph trn b mt vi khun mt cch c hiu. C th quan st s dung gii vi khun trn mi trng lng, bng cch cho mt hn dch phage c hiu vo mt canh khun nc tht dinh dng c vi gi. Mi trng tr nn trong sng hon ton. Trn mi trng c, s dung gii ca phage biu hin: c nhng vng nh sng, nhng vt v khun, cha hn mt triu mnh phage. a. Phage c- chu k dung gii Nhng phage c nh phage T2, T3, T4, T5 ph hy nhanh chng cu trc ca nhim sc th, trong ADN ca chng thm nhp vo t bo vi khun, v bc protein ca chng rt c cho vi khun. Trn phage nhng t l thch hp vi mt lng canh khun nc tht non, cy vi khun cm ng v trong nhng iu kin nht nh chng c th pht trin cho mt chu k dung gii hon ton, bao gm s hnh thnh hng trm mnh phage mi, dn ti s dung gii tt c nhng vi khun m chng gy nhim. Chu k dung gii gm cc giai on sau - S hp th (c hiu) ca phage trn thnh vi khun qua u mt ca ui. S hp th ny tin hnh khi c nhng iu kin thun li ca mi trng, trong c mt s yu t cn thit nh acid amine,... - S xm nhp ca phage vo trong vi khun theo c ch sau y ca Lovop (A. Lwoff). Sau qu trnh hp th, endolizim ca u mt

219

ui phage, xut hin dy trng hp nhng mucopolysaccharit ca thnh vi khun. Nhng sn phm thy phn ca mucopolysaccharit khi ng s co gin ca ng ngoi cu to bng mt loi protein co gin gn miozin (mi phage c 110 phn t ATP). ng trong chc thng mng vi khun v xm nhp vo trong bo tng. ADN c truyn qua ng trong v thm nhp vo trong vi khun, nhng mng ca virion tn ti bn ngoi v khng ng vai tr g trong s nhn ln ca phage. Phage mang thng tin di truyn ca n n nhim sc th vi khun, lm t v ph hy nhim sc th ca vi khun, lm sai lch s chuyn ha t bo vi khun v hng t bo ny vo s tng hp ca ADN v nhng protein thuc bn thn phage. Phage khng c nhng h thng enzyme v nng lng v n l vt k sinh bt buc t bo ch. - Thi k sinh dng: l thi k nhn ln ca phage, gm c hai giai on: + Giai on (bin mt). Trong mt vi pht u ca thi k sinh dng, vi khun khng cha virion (li ADN ca phage), nu ngi ta ly lizozim ph v mng t bo vi khun th thy dch dung gii khng cha nhng mnh ADN gy nhim. Khi phage bt u nhim vo, vi khun ngng sinh trng, s tng hp ADN ca vi khun cng ngng li. Sau khi nhim phage 2-3 pht, nhim sc th ca vi khun b mt deoxyribonuclease lm tan r. Thng tin di truyn ca vi khun b ph hy. Nhng acid nucleic ca phage khng b ph hy chng t chng c s sai khc khc vi acid nucleic ca vi khun. T l = 0,55 i vi ADN ca phage T 2. (5'H- 5Hydroximetylxitozin baz khng bnh thng do virus dc m tng hp nn tng ng Cytosin) Tri li t l = 1 i vi ADN ca E. coli . Ngi ta c th thy rng phn t th nht c tng hp trong h thng vi khun- phage l mt ARN ca type phage c t l = 0,55 ch khng phi bng 1. + Giai on hnh thnh virion: n pht th 12 sau khi xm nhp, si ADN ca phage mi c tng hp ngng t li. Protein ca phage c sp xp xung quanh nhng si ADN ny, lm hnh thnh nhng mnh virus thnh thc, vi khun tr thnh mt ci ti nh cha 1-2g phage thnh thc. Phage bi tit ra mt endolizin ph hy thnh t bo.

220

- S dung gii ca vi khun: s ph hy thnh t bo lm cho vi khun v ra v b dung gii, phage c gii phng v gy nhim nhng vi khun khc. Phage c git tt c nhng vi khun m chng nhim vo. - S k sinh bt buc phage: phage hon ton khng c thng tin di truyn cho s tng hp h thng enzyme cn thit cho s cung cp nng lng. N cng khng c thng tin di truyn vi enzyme cn thit cho s tng hp ca nhng cht chuyn ha ch yu. Nh th phi s dng nng lng v nhng cht chuyn ha ch yu ca vt ch, trong nhng h thng enzyme tn ti tip tc hot ng sau khi b nhim phage, nhng nhng gen ca vt ch cn thit cho s tng hp nhng i phn t protein u b ph hy. Nh th vi khun khng th sinh sn nhng protein mi ca vi khun c na: h thng vi khun phage sinh sn duy nht nguyn liu ca phage. Ngi ta thy rng phage cng nh tt c virus l mt vt k sinh ni bo. Nh vy ti np ng vai tr trong: - Lan truyn c tnh - Lan truyn khng nguyn thn - Nng cao kh nng tng hp cc cht, yu t sinh trng. b. Phage n ha-s sinh tan Mt phage ''n ha'' khng c hot lc lm dung gii ngay tt c vi khun c trn vi nhng mnh phage ny. Mt s vi khun sng st, di tc ng ca nhng phage n ha v tr thnh vi khun sinh tan. Nhm phage ny gm c nhng phage P1 v P2 nhim vo vi khun E. coli, Shigella dysenteriae, phage P22 ca Salmonella typhi murium, phage ca E. coli K12. Nh th mt vi khun sinh tan c v truyn cho th h ca n kh nng sinh sn nhng phage nhng khng c hin tng gy nhim. Mt vi khun sinh tan cha mt phage. Qu trnh sinh tan - Tin phage: trong qu trnh sinh tan, ADN ca phage hoc mt on sao li ca n ti t hp vo mt vng c hiu trn NST ca vi khun. Sau khi hp th trn vi khun, ng l n t sao li v nhanh chng phn tn trong vi khun i theo chu k dung gii, th y h gen ca phage li ti t hp vo NST ca vt ch hoc thm nhp vo v tn ti di dng tin phage vi pht sau khi xm nhp. Tin phage (tin thc khun th) khng phi l mt thc khun

221

th hon chnh m ch l mt genotype ca phage trong thnh phn lin tc ca NST vi khun. Tin phage sao li (nhn i) cng mt lc vi NST ca vi khun v truyn sang nhng t bo con trong nhiu th h lin tip. Nhng vi khun tip thu c tnh dung tng mt tin phage trong NST ca chng v duy tr kh nng sn sinh phage cho cc th h sau gi l s sinh tan. Phn ln nhng vi khun sinh tan c th nhn ln nhng khng sn sinh phage t do v duy tr tnh sinh tan. Ch c mt s sn sinh nhng phage thnh thc v b dung gii (102-106 cho mi th h). Mi tin phage c th c trong mt s trng hp bin thnh mt phage sinh dng v nhn ln trong vi khun, sau gii phng nhng phage hon ton, nhng s cm ng t pht ny rt him m thng phi c cc cht gy cm ng tin phage thnh phage nh: vic x l nhng vi khun sinh tan bng mt tc nhn gy t bin ha hc hoc vt l (tia t ngoi, tia X,...). S cm ng c th do mt s tip hp v hnh thnh mt hp t gia t bo c Hfr( )+ v nhng t bo F-( )-. l cm ng ca hp t. c. Hin tng ti np v nhn t ti np Trong hin tng ti np, phage ca vi khun ng vai tr vect. N chuyn ADN ca n vo t bo vi khun. Trong qu trnh nhn ln ca t bo vt ch, phage nut mt mnh nh ADN ca t bo vt ch. Do nh hng ca mnh nh ny trong gen ca phage nn h gen vi khun c nhng bin i c tnh di truyn. Hin tng ti np c Zinder v Lederberg pht hin nm 1952 trong khi nghin cu lai cc loi Salmonella. Cc tc gi dng mt ng thy tinh hnh ch U, c hai nhnh ngn cch vi nhau bng mt lc bng thy tinh xp. Cho vo nhnh th nht canh khun nc tht cy Salmonella (A) nhnh th hai canh khun cy Salmonella (B). Vi khun Salmonella (A) khng b t bin mang k hiu 2A c genotype T+ (c kh nng tng hp Tryptophan). Vi khun Salmonella (B) t bin mang k hiu 22A c genotype T- (khng c kh nng tng hp Tryptophan). Sau mt thi gian chung, ngi ta mang vi khun Salmonella (B) c genotip T-cy trn mi trng khng c Triptophan. Nu n mc

222

c c ngha l n t tng hp c Triptopan v genotype ca n t T- bin thnh T+. Qua thi gian nui cy trong t m ngi ta nhn thy cc a hp lng nui cy Salmonella (B) 22A xut hin khun lc. Nh vy l c mt s t bo ca 22A mang c im ca 2A. Vy th nhn t g truyn c im 2A cho 22A? trong khi chng khng h tip xc vi nhau (mng lc ngn cch vi khun). Ngi ta gi thit rng c th do t bin t nhin, nhng ta thy t bin t nhin Salmonella thng xy ra vi tn s thp (10-9) m nhng t bo c kh nng tng hp Triptophan y xut hin vi tn s 10-5( ngha l trong 105 t bo th mi c mt t bo c kh nng tng hp triptophan) cao hn so vi t bin t nhin 10.000 ln nh vy hin tng ny khng phi l do t bin. Ngi ta li gi thit rng nhn t l nhn t chuyn np. Nhng iu ny cng khng ng v trong ng hnh ch U ngi ta khng tm thy mt on ADN t do no. Vy th phi c mt vt trung gian no thm qua mng lc vi khun mang thng tin di truyn ca ni vi khun ny truyn cho ni vi khun kia. chnh l nhn t ti np. Thc khun th n ha PTL 22 (hay P22) c kh nng lm tan cc t bo ni 2A. Sau khi lt qua mng lc thy tinh, thc khun th ny lm tan cc t bo ni 2A v gii phng ra mt tc nhn FA, tc nhn ny li thm qua mng lc. Di nh hng ca FA mt s t bo ca ni 22A nhn c nhng tnh cht di truyn c hiu, c trng cho ni m t FA c tit ra. 3.2.2. Cc kiu ti np Ti np c tin hnh theo cc kiu sau y a. Ti np chung hay ti np khng c hiu L kiu ti np do nhng phage ti np c th truyn i cc tnh trng rt khc nhau t vi khun ny sang vi khun khc cng loi. Nh kh nng tng hp acid amin, c tnh ln men, s di ng, s khng vi cht khng sinh,...Phage ti np P22 ca Salmonella typhymurium c kh nng ti np bt k tnh trng di truyn no trong s rt nhiu tnh trng ring l hay lin kt mang cc chc nng khc nhau ca Salmonella, do ADN ca n c th nh vo bt k on no ca h gen vi khun. ADN ca vi khun cho v ADN ca phage ti np c th c s

223

trao i cho nhng cng c th ADN ca vi khun cho ch lin kt tm thi vi ADN ca phage. Ti np hon ton: l trng hp ti np khi ADN vi khun cho vo vi khun nhn th n s c s lin kt cho vi on ADN tng ng v gn hn vo h gen ca vi khun nhn, do ADN c truyn cho cc th h con chu, y l s ti np han ton. Ti np hn ch: l trng hp ADN ca vi khun cho khng gn vo h gen ca vi khun nhn nn khng c s sao chp cng do ADN ny ch cn tn ti trong mt t bo duy nht m khng phi l tt c cc t bo ca th h con chu, y l s ti np ngng tr chim t l ln trong cc trng hp ti np: T l gia ti np ngng tr v ti np hon ton l 10/1. Qu trnh xm nhp ca vo vi khun v sinh sn c tm tt nh sau u tin phage bm trn b mt t bo vi khun, sau 4 pht bm ADN ca n vo t bo , sau chng sinh sn v khong 30 pht sau th lm tan vi khun gii phng cc phage con mi. Khi phage xm nhp vo vi khun A chng ct ADN ca vi khun A thnh nhiu on, ng thi ADN ca phage c sao chp thnh nhiu phn t con v cc v ca phage cng c to thnh. Sau cc v c lp rp rut ADN vo, ph v t bo vi khun ra ngoi v tip tc xm nhp cc vi khun mi. Trong qu trnh lp rp khong 1-2% phage v tnh mang on ADN ca vi khun c cha gen. Phage mang gen ca vi khun A xm nhp vo vi khun B, qu trnh ti t hp xy ra lm gen A gn vo b gen B. b. Ti np c hiu l s ti np do phage ch c kh nng ti np mt tnh trng di truyn, do ADN ca phage ti np ch kt hp vi mt on xc nh ca h gen vi khun V d: phage ca E. coili K12, phage ny lm tan nhng ni di ca E. coli K12 v nhn ln trong vi khun ny di dng tin phage, tr khi mt tc nhn gy t bin nh tia t ngoi hoc nhng tc nhn cm ng, s bin i ca n thnh phage thnh thc hon ton l cm ng sau l s dung gii vi khun. y l mt phage c hiu dnh vo NST. Tin phage lun lun dnh trn NST ca locus bn cnh locus gal (galactose)- phage thnh thc ca E. coli gal (+) ch c th truyn cho mt ni E. coli gal (-) locus duy nht ca gal (+), ngha l kh nng tng hp mt enzyme chuyn ha galactoza.

224

N khng c kh nng truyn cc tnh trng di truyn khc (kh nng ti np hn ch hay ti np c hiu). Hin tng ny c gii thch trong s phn tch di truyn ca nhng vi khun (E. coli) gal(-) b nhim mt phage ti np v bin thnh nhng vi khun gal(+). H gen tr thnh nhng d hp t gal(+), gal(-) hay ng hp t nu hai vng gal tng t v mt di truyn hc. Mt vi khun tm thi l sng bi i vi locus gal. 3.2.3. C ch chung ca ti np T nhn t v cc kiu loi ti np, ta c th rt ra c c ch chung ca ti np nh sau: - Ti np l qu trnh truyn nhng on ADN t t bo cho sang t bo nhn nh phage. - Phage v vi khun tip xc vi nhau. Phage ph v t bo vi khun v i vo t bo cht ca vi khun, ly cp ADN ca vi khun v chui ra. em ADN cho vi khun th nhn khc. - Mi phage c c hiu ring vi mt loi vi khun. - on ADN ca t bo cho c gn ln ADN ca phage thng qua hin tng trao i cho. Ngha l khi ADN ca phage gn ln h gen ca vi khun th xy ra ti t hp gia on gen ca vi khun v mt phn ADN ca phage. 3.2.4. ng dng ca qu trnh ti np Ti np gip ch rt nhiu cho vic phn tch bn cht phc tp ca nhng vng ADN m ngi ta gi l gen, tc l nhng vng ring bit kim sot mt tnh trng (hay ni ng hn l kim sot vic hnh thnh mt enzyme). Ti np l phng php phn tch di truyn hc c hai u im ln nh sau: - Pht hin c nhng hin tng nh hin tng ti t hp xy ra gia hai th d dng khng ging ht nhau, thm ch trong trng hp ti np c thc hin vi tn s rt thp. - Trong ti np ngng tr, c tnh trng ging nh trng thi d hp t sinh vt bc cao, ngha l trong cng mt t bo, c th c nhng gen ging ht nhau mang nhng bin i khc nhau.

225

3.3. Giao np (tip hp) Giao np vi khun l s kt hp nht thi ca hai t bo c kiu bt cp i nhau, c tip ni bng cch chuyn mt phn vt cht di truyn t t bo cho sang t bo nhn qua cu t bo cht v sau cc t bo tch nhau ra. Kiu sao chp sigma ( ) c vi khun s dng trong giao np truyn phn t ADN dng thng sang t bo khc. V thut ng trong cc ti liu c ngi ta dng khi nim tip hp ch qu trnh ny, song theo (Nguyn Lc - Trnh B Hu, 1975) dng giao np tt hn v n phn nh c bn cht ca qu trnh v cng trnh nhm ln vi tip hp ca nhim sc th.

Hnh 6.9. Hin tng giao np hai vi khun 3.3.1. Chng minh c hin tng lai vi khun Nm 1946, J.Lederberg v E. Tatum s dng cc dng t bin khuyt dng khc nhau E. coli chng minh c ti t hp gia cc dng vi khun khc nhau. C th dng A c kiu gen met-biothr+leu+thi+ (c kh nng tng hp threonin, leucine v vitamin B1 (thiamin) v khng c kh nng tng hp methionin v biotin). Cn dng B th ngc li c kiu gen met+bio+thr-leu-thi- (c kh nng tng hp methionin v biotin khng c kh nng tng hp threonin, leucine v thiamin). Trn A vo B trong ng nghim, sau cy ln mt mi trng ti thiu. Cc khun lc mc trn mi trng ti thiu chng t c cc dng lai, chng ch mc ln c nh s b p cho nhau cc nhu cu dinh dng. Dng lai c kiu gen met+bio+thr+leu+thi+ trong khi dng A v dng B ring l khng mc c trn mi trng ti thiu.

226

3.3.2. S phn ha gii tnh Nm 1953, Hayes pht hin vi khun c dng khc nhau tng t ging c v ging ci sinh vt bc cao. Cc dng c k hiu l F+ va F- (fertility-hu th). F+ tng t ging c sinh vt bc cao, n truyn gen sang F- . Tn s lai F+ F- khong 10-6 tc lai 1 triu t bo s c mt t bo lai. Tip hp l s truyn ADN qua tip xc trc tip gia hai t bo vi khun, s truyn l nh hng t t bo cho (c) sang t bo nhn (ci). 3.3.3. Episome v plasmid Khi tip xc vi F+ mt thi gian, F- bin thnh F+. V sau dng Hfr (Hight frequency of recombination) c pht hin, dng ny c tn s lai vi F- cao hn F+ c th ln n 104 ln. Khi tip xc vi F+ mt thi gian, F- bin thnh F+ do n nhn c mt phn t di truyn gi l episome. Episome F+ l phn t di truyn ngoi nhim sc th, c th tn ti hoc dng phn t ADN vng trn t sao chp hoc gn vo tng phn t ADN ca t bo ch (v d phage ) episome F+ c coi l nhn t gii tnh (sex factor). Plasmid: lc u c nh ngha l ADN vng trn nh c kh nng sao chp c lp vi nhim sc th t bo ch v khng c kh nng gn vo nhim sc th. Plasmid c th mang mt s gen khng thuc (Plasmid R khng nhiu thuc khng sinh),... Hin nay Plasmid c dng cho c hai ngha l episome ln Plasmid. Cc plasmid c th tn ti c lp hoc gn vo b gen vi khun. V sau ngi ta pht hin vi khun cn c nhiu Plasmid khc (Plasmid bm dnh, Plasmid c tnh,...). 3.3.4. Nhn t F/ S ct ri nhn t F t nhim sc th ca dng Hfr nhiu khi khng chnh xc v lc mt on b gen ca vi khun thay th mt phn ca F. trong trng hp ny nhn t F/ c to thnh v n c kh nng chuyn gen ca vi khun mt cch c lp, nhng vi cc tnh trng ca t bo cho. Hin tng ny c gi l tnh np, ngha l s chuyn gen km theo nhn t gii tnh. Nh tnh np c th nhn c cc th lng bi tng phn theo cc gen c gn vo F+.

227

3.3.5. Ti t hp Mun xy ra ti t hp th hai dng vi khun phi tip xc vi nhau (F+x F-) hoc (Hfr x F-). Dng t bo mang nhn t F+ c coi l t bo c v c kh nng to protein pilin, t protein ny to ng giao np gi l pillus. S co li ca pilus ang ni hai t bo lm chng tin li gn nhau. T bo F- c gi l ci sau khi giao np t bo F- bin thnh F+. Vic chuyn gen ch thc hin khi plasmid gn vo b gen ca vi khun. Trong qu trnh chuyn vt cht di truyn sang F - th ADN ca mch ch sao chp v mch mi c ori i u v F cui. Qu trnh chuyn ADN t F+ sng F- c th b ngt qung. Cc gen c chuyn mt chiu t Hfr sang F-. Cc dng Hfr c tn s lai cao hn nhiu v plasmid nm sn trong b gen. cn F+ phi qua giai on plasmid gn vo b gen ri mi chuyn gen. Trong iu kin th nghim 370C nguyn b gen ca vi khun E. coli c chuyn sang t bo nhn trong vng 90 pht. Thng th s giao np b ngt gia chng do cc pilus b gy, nn t khi b gen c chuyn nguyn vn vo t bo nhn. Lc t bo F- vn l F4. NG DNG K THUT DI TRUYN TRONG CHN ON BNH TRUYN NHIM 4.1. Quy trnh thng quy chn on bnh do vi sinh vt Bnh truyn nhim l bnh gy ra bi mt trong nhng tc nhn nh: vi khun, virus, nm, nguyn trng (protozoa). - Ly mu: ly ng, bo qun thch hp, vn chuyn nhanh, mu phi c ghi chp thng tin y . - Nui cy phn lp (nui cy khi u) Mc ch: nui cy khi u to s pht trin ca vi khun, to c la cy thun khit. Bnh phm Mi trng nui cy khi u Phn lp - Nghin cu hnh thi, sinh l, sinh ha - Nghin cu tnh gy bnh - Nghin cu type huyt thanh hc

228

- Th khng sinh - Kt lun: + Cn nguyn, loi, type vi khun gy bnh + Kh nng s dng khng sinh + Ngun gc dch (nu c dch) 4.2. Nhng tr ngi trong chn on vi khun hc. C nhng loi vi khun c th pht trin nhanh trong khong 1824 gi nhng cng c nhng loi pht trin c phi mt vi thng (trc khun lao 2 tun-2thng). Cng c nhng loi vi khun nui cy m khng mc (vi khun gy bnh phong). Ch : Trong qu trnh ly mu: mu phi ly nhng con vt cha cht, sp cht, bi nu con vt cht th con vt mt kh nng min dch, khi vi khun ng rut xm nhp vo tt c cc c quan. 4.3. Phng php nhn bn ADN (PCR: polymerase chain reaction) Phn ng PCR c pht hin vo nm 1980 v a li mt cuc cch mng trong di truyn hc phn t. y l phng php hon ton mi trong vic nghin cu v gen v h gen. Kh khn ln nht trc y trong vic phn tch h gen l ch, chng l nhng mc tiu ring r v rt nh trong mt h gen khng l. Chng hn h gen ca ng vt bc cao cha 100.000 gen. K thut PCR ra i lm thay i tt c, gip chng ta c th to ra mt s lng ln cc bn sao ADN mong mun. Nguyn l: PCR l mt phn ng sinh ha ph thuc nhit , s dng c im ca qu trnh sao chp ADN vi s tham gia ca mt loi ADN-polymerase chu nhit, c hai on ngn ADN mt si lm mi, v dng cc on ADN mch n lm khun tng hp nn si mi b sung vi n. V vy khi u cho qu trnh tng hp, ADN cn cung cp on mi oligonucleotit (c di khong 6-30 nucleotid). on ny gn kt vi ADN khun ti im khi u sao chp, v c enzyme ADN-polymerase iu khin tng hp nn mt si ADN c th. Cc si ADN lm khun c to ra theo cch n gin l nng nhit ln 900C (92-980C) m thng l 940C cho chui ADN xon kp bung ra.

229

C hai si ADN u c dng lm khun cho qu trnh tng hp nu cc on mi (oligonucleotit hay primer) c cung cp bm vo v tr tng ng cho c hai si. Trong k thut PCR, cc on mi c chn nm hai u on ADN cn nhn ln, sao cho cc si ADN tng hp mi c bt u ti mi on mi ko di v pha on mi nm trn si kia, cho sn phm c di nm gia hai on mi ny. di ca sn phm PCR c th vi trm n hng ngn thm ch hng chc ngn nucleotit. Nh vy, sau mi chu k cc im bm cho cc on mi li xut hin trn mi si ADN mi c tng hp. Hn hp phn ng li c nng nhit ln thch hp sao cho cc si ban u tch khi si mi tng hp, cc si ny sau c dng lm khun cho chu k tip theo, bao gm cc bc: gn mi, tng hp ADN v tch ri cc on. Kt qu cui cng ca phn ng PCR l sau n chu k phn ng, tnh theo l thuyt, ta s c 2n bn sao cc phn t ADN mch kp nm gia hai on mi. Nh vy, kt qu l mt on ADN nh trc c nhn ln vi mt lng rt ln. V d: sau 30 chu k s lng bn sao ADN ca PCR s l 1.073.741.842. Do nhng u im tuyt i trong nghin cu sinh hc phn t, k thut PCR c nhanh chng ng dng rng ri chn on cc bnh v virus, vi khun, cc bnh k sinh trng cho kt qu chnh xc. Mt khc vic xc nh thnh phn trt t nuceotit trn phn t ADN trong h gen c gi tr ln trong phn loi cc loi vi sinh vt. Tin hnh phn ng: vt liu khi u cho PCR l ADN c cha on cn nhn ln, gi l khun ADN, hm lng ADN cn cho phn ng rt nh trong th nghim bnh thng ch cn 1-100ng ADN tng s ca h gen l . Thnh phn ch yu ca phn ng PCR: - ADN lm khun (tc l bnh phm nghi) - Hai on enzyme xc nh cc im bt u tng hp ADN - Enzyme chu nhit ADN-polymerase (ph bin l Taq, chit xut t vi khun chu nhit Thermus aquaticus). - Hn hp dung dch m 4 loi deoxynucleotit (A, T, G, C) - Mi trng m cung cp ion Mg+v nc tinh khit (khng c ADNase; ARNase,...)

230

Cc giai on ca phn ng PCR Phn ng PCR c 3 giai on (ba bc iu chnh nhit) cho mt chu k. - Bung lin kt ADN: c thc hin nhit 90-980C trong vi giy n vi pht. Ti nhit ny cc phn t ADN mch kp s b tch ra, to thnh cc si n dng lm khun cho cc on mi bm vo v enzyme ARN-polymerase xc tc tng hp. - Gn mi (hay cn gi l vi mi): Sau bc mt, ngay lp tc nhit c h xung 37-680C cc on mi bm vo vi trnh t b sung tng ng trn cc phn t ADN lm khun. - Tng hp (hay cn gi l ko di): Nhit ngay lp tc c nng ln 68-720C trong vi chc giy n vi pht cc ADN mi tng hp xon vo vi nhau to thnh cc si ADN kp, chnh l sn phm PCR. C nh vy, phn ng xy ra trong 25-40 chu k v tip tc cho n chu k cui cng, nhit c duy tr 720C trong 5-10 pht sao cho tt c cc si n c trong phn ng xon li to nn sn phm PCR, cui cng nhit h xung 40C bo qun sn phm. Sn phm ca phn ng PCR l on ADN m ta cn nhn ln. Sn phm c kim tra bng cch chy in di trong thch agarose nng 0,8-2%, v ADN ca PCR s c nhn r di tc dng ca tia cc tm sau khi c nhum bng Ethidium Bromid, mt loi ha cht c kh nng bm v lm hin th ADN. di ca ADN sn phm c tnh bng cch so snh vi ch th ADN (ADN Marker) s dng thng dng nht l ADN ca thc khun th Lamda ct bng enzyme gii hn Hindll. Phng php PCR khng cn i hi ADN vi lng ln, nn c th s dng trc tip ADN mu vt lm khun, m khng cn phi nui cy, do vy c th loi tr c nh hng ca vt ch v mi trng nui cy vi i tng nghin cu. --------------------------------------------------------------------------------------Tm tt: Trong mt thi gian di, cc nghin cu di truyn hc c tin hnh cc sinh vt nhn thc (Eukaryote), cn vi khun (Prokaryote) th cha v cho rng khng c sinh sn hu tnh. Tuy nhin vo nhng nm

231

40, ti t hp vi khun c chng minh. Nhng nghin cu v bin np, ti np v giao np c ngha quan trng cho s pht trin ca di truyn hc phn t v gp phn xy dng k thut lp gp gen. Cu hi n tp: 1. Bin np c thc hin vi nhng iu kin no? 2. Nng ADN nh hng n bin np nh th no? 3. Bin np v ti np, ging khac nhau nhng im no? 4. Ti np chung v ti np chuyn bit khac nhau v ging nhau nhng im no? 5. T bo F- c th bin thnh F+ v Hfr khng ? bng cnh no?

232

CHNG VII K THUT BO QUN GING VI SINH VT

1. PHIU THNG TIN V CHNG VI SINH VT BO QUN i hc Cng nghip TP.HCM Thng tin chung v Vin Cng ngh Sinh hc & Thc phm chng vi sinh vt bo qun Bo tng Ging chun vi sinh vt (VTCC) 1. Nm si Nm men X khun Vi khun 2. Tn khoa hc: Ging (Genus) Loi (Species) Di loi (Subspecies) Tn khc nu c (synnonym): 3. Ngun phn lp: Ni phn lp: 4. Thi gian bt u bo qun ti VTCC: 5. Ngi phn lp: 6. Ngi cung cp: Ni cung cp: 7. K hiu chng VTCC: 8. K hiu l l lch chng t cc bo tng khc: VTCC < < < < < 9. Chng chun (Type) Chng t nhin (wild) t bin 10. Hnh thc sinh sn: 11. Gy bnh cho: Ngi ng vt Thc vt Khng 12. Du chun di truyn (nu c): 13. Hnh thi t bo, khun lc: 14. Kh nng ng dng: 15. Ti liu lin quan:

233

16. Cc phng php bo qun: ng kh Lnh su Nit lng 17. Mi trng nui cy thch hp: 18. Nhit nui cy thch hp: 19. Ghi ch

Cy truyn

2. CHC NNG CA B SU TP VI SINH VT Bo qun vi sinh vt c tm quan trng c bit, lm nn tng cho cc nghin cu c bn v ng dng lin quan n nhiu lnh vc: sinh hc, y hc, nng nghip v mi trng. Nhim v quan trng nht ca B su tp chng vi sinh vt l thu thp, lm giu cc chng vi sinh vt hu ch v bo qun chng theo phng php thch hp. Vic thu thp cc chng vi sinh vt c th bng nhiu cch nh phn lp, tuyn chn t mi trng, trao i trong nc v quc t. Cc chng vi sinh vt phi c nh hng theo tng mc tiu c th ca tng B su tp, v d cc chng vi sinh vt chun, cc chng c hot tnh sinh hc v cc chng lm c s cho tra cu khi nghin cu tnh a dng ca vi sinh vt. Bo qun cc chng vi sinh vt l cng vic khng d dng, xut pht t mc ch ca bo qun khng nhng l duy tr kh nng sng ca vi sinh vt, thun chng, trnh tp nhim m cn m bo tnh n nh di truyn v cc c tnh sinh hc trong sut qu trnh bo qun. Thc t khng c mt phng php bo qun no l vn nng dng chung cho cc nhm vi sinh vt m mi nhm vi sinh vt ch thch hp vi mt vi phng php bo qun nht nh. Cc chng vi sinh vt bo qun s c cung cp cho ngi s dng do nhim v quan trng ca b su tp vi sinh vt l thu thp v cung cp cc thng tin quan trng ca chng vi sinh vt bo qun cho ngi s dng nh: mi trng nui cy, nhit , nhu cu dinh dng, tnh an ton sinh hc, tn phn loi v.v..Nh vy yu cu i vi cn b ph trch B su tp vi sinh vt phi c kin thc vng v vi sinh vt, di truyn hc, sinh ho hc, sinh l vi sinh vt v bnh hc vi sinh vt kim sot c cc c tnh quan trng ca cc vi sinh vt bo qun.

234

3. MT S IM LU I VI MT B SU TP GING VI SINH VT 3.1. Duy tr kh nng sng ca vi sinh vt bo qun Trong khi thc hin cc phng php bo qun v trong qu trnh bo qun cc t bo vi sinh vt s b cht do phi p dng phng php bo qun thch hp nhm hn ch thp nht kh nng cht ca t bo. 3.2. Quan tm n s lng t bo khi tin hnh bo qun Trong qu trnh bo qun th s lng t bo vi sinh vt gim dn theo thi gian do vy cn tnh ton s lng vi sinh vt ti thi im bo qun thch hp duy tr s lng vi sinh vt sng trong thi gian bo qun di. 3.3. Duy tr c tnh di truyn n nh ca chng vi sinh vt bo qun Ni chung vi cc chng vi sinh vt bo qun, c bit vi cc chng vi sinh vt chun, cc chng vi sinh vt c ng dng trong cng nghip th yu cu duy tr c tnh sinh hc, tnh trng di truyn l rt quan trng. Cc phng php bo qun khng thch hp c th dn n t bin hoc mt plasmid. V vy cn phi chn cc phng php bo qun thch hp cho cc chng ny. 3.4. Tnh thun chng ca vi sinh vt bo qun Chng vi sinh vt t khi bo qun n khi s dng phi m bo thun chng ng theo tn v cc c im sinh hc c trng. y cng l yu cu tin quyt i vi cng vic ca mt Bo tng vi sinh vt, do vy m cc thao tc v phng php tin hnh phi c thc hin sao cho hn ch ti mc ti thiu i vi cc chng bo qun nhm trnh tp nhim. 3.5. Kinh ph cn cho B su tp vi sinh vt Kinh ph bao gm kinh ph v lng cho cn b, thit b, vt t ho cht, nh xng v in nc tiu hao. Cc kinh ph ny tu thuc vo quy m ca B su tp ging vi sinh vt v phng php bo qun, phm vi dch v thc hin i vi khch hng.

235

Bng . Quy m ca mt s b su tp ging vi sinh vt Tn Bo tng vi sinh vt (vit tt) ATCC DSMZ NBRC Nc M c Nht S lng chng vi sinh vt 73507 14460 18300

Bng . Gi thnh cho bo qun mi chng vi sinh vt hng nm STT 1 2 3 Tn Bo tng vi sinh vt, Nc ATCC, M CBS, H Lan VKM, Nga Gi thnh (USD) 80 60 45

3.6. Bo qun cc chng c gi tr i vi cc chng vi sinh vt c gi tr th tu theo yu cu m cn thc hin nhiu phng php khc nhau cng nh bo qun ti cc ni khc nhau hn ch kh nng mt cc c tnh qu cng nh mt chng do nhng ri ro ngu nhin (chy n, ng t, chin tranh v.v..). 3.7. Cung cp chng ging cho khch hng i vi cc chng cn cung cp nhiu cho khch hng (hoc cc chng cn cho nghin cu thng xuyn) th cn phi bo qun vi s lng ln vi phng php thch hp cho vic vn chuyn n khch hng. 3.8. Cung cp cc thng tin lin quan n chng bo qun Cht lng ca B su tp ging lin quan n cc s liu, thng tin v tng chng vi sinh vt bo qun. Do , nhu cu nghin cu thu nhn cc thng tin cn thit cung cp cho khch hng l rt quan trng.

236

3.9. Kim tra cht lng chng vi sinh vt bo qun Cc chng ca B su tp vi sinh vt cn phi tun theo cc qui nh nghim ngt kim tra nh k theo tng thi gian bo qun nh t l sng st, mc tp nhim, thay i c tnh di truyn nh du chun di truyn, s tn ti ca plasmid, c im phn loi, kh nng sinh cc cht c hot tnh sinh hcMt trong cc cch nh gi kh nng sng st ca chng vi sinh vt bo qun l da theo phng trnh sau: t = 8Log(So/Log So-Log Sac) Trong : t - Thi gian ca mu bo qun trong ampoule. So - S lng t bo sng st ngay sau khi bo qun. Sac - S lng t bo sng st ngay sau khi th nghim. 3.10. C s d liu ca B su tp vi sinh vt Ngy nay, khi tin hc l lnh vc xm nhp v lm thay i su sc n mi lnh vc i sng th vic qun l B su tp vi sinh vt khng cn l mt ngoi l. Ngi ta ng dng cc phn mm my tnh ph hp qun l cc chng vi sinh vt bo qun, cc thng tin lin quan cng nh chng trnh kim tra cht lng nh k. S dng tin hc l cng vic c tin ch ln, n gip cho ngi qun l nm bt c ton b thng tin cng nh l lch ca cc chng vi sinh vt v d dng tra cu, lm bo co khoa hc theo cc tiu ch ring. Ni chung vi cc b su tp c s lng vi sinh vt khng ln th c th s dng phn mm: Microsoft Access, Access Visual Basic. 4. GII THIU CHUNG MT S PHNG PHP BO QUN GING VI SINH VT Trong phn ny ch yu m t cc phng php c dng chung cho cc i tng vi sinh vt chnh (vi khun, nm si, nm men, x khun, vi to). 4.1. Phng php cy truyn vi sinh vt y l phng php bo qun n gin, cc chng vi sinh vt c cy trn mi trng thch hp (dch th hay trn thch) trong ng nghim hay bnh tam gic v trong iu kin thch hp cho vi sinh vt pht trin. Sau cc chng vi sinh vt ny c chuyn n ni bo qun c nhit thch hp. Qu trnh ny c lp li trong mt

237

thi hn nht nh, m bo chng vi sinh vt lun c chuyn n mi trng mi trc khi gi v cht. Thc t c nhiu chng vi sinh vt thch hp vi phng php bo qun ny nh: Staphylococi, Coliform... c th sng c vi nm theo cch ny. Cho d phng php ny l phng php kh ph bin c dng trong cc c s nghin cu v s dng cc chng vi sinh vt c bit l cc chng ang dng cho nghin cu.

Hnh 7.1. Bo qun bng phng php cy truyn trn mi trng thch

Tuy nhin, phng php ny cng bc l nhiu nhc im sau: D b tp nhim v d dn n mt chng ging gc. Mt hay nhm ln nhn hiu giu cc chng trong qu trnh bo qun. Phi nghin cu v theo di thi gian cy truyn thch hp i vi cc chng bo qun. Tn nhiu cng sc cy truyn. Ging gc c th mt do sai st khi dng mi trng cy truyn khng thch hp. Chng vi sinh vt cy truyn d b thay i cc c im sinh hc do t bin xut hin sau mi ln cy truyn. * Phng php lm mt nc trong mi trng bo qun

238

Phng php ny thng dng cho cc chng nm si v nm men. Theo phng php ny cc chng vi sinh vt c th c bo qun vi cc cht mang ph bin nh sau: a. Trn t, ct v silicagel. Cc nghin cu cho thy l bo t nm c th sng 4-5 nm khi b lm kh trong t m khng b thay i cc c tnh sinh hc. Ngy nay silicagel l cht mang c dng ph bin v c hiu qu i vi bo qun nm men, nm si. b. Bo qun trn giy: Cc chng nm men v nm si c lm kh trn giy v sau c bc bng giy bc v ng trong hp kn. u th ca phng php ny l bo qun c lng mu ln. c. Bo qun trn gelatin: thc hin phng php ny, ngi ta to dch huyn ph chng vi sinh vt trong mi trng c gelatin. Sau cc git mu c lm kh trong a petri. Phng php ny c th bo qun c vi khun trong vi nm. Nhn chung, khng c phng php no l vn nng cho bo qun cc nhm vi sinh vt khc nhau. Thc ra l rt kh khi nh gi mt cch y xt theo mi yu cu c t ra trn. Chnh v vy m cc phng php bo qun phi c kim nghim thc t vi tng loi vi sinh vt, t kt qu c th chn ra phng php thch hp hoc ng thi s dng cc phng php khc nhau. 4.2. Phng php ng kh vi sinh vt v phng php ng kh trc tip 4.2.1. Phng php ng kh ng kh l qu trnh m nc c ly ra khi mu khi cc mu ang trng thi lnh su. y vi sinh vt c huyn ph trong mi trng thch hp v c lm lnh trong mi trng chn khng. Thit b ng kh s ht nc v cui cng mu c lm kh n mc nht nh. Mu c hn kn cho mi trng cha mu l chn khng. y l phng php ph bin c hiu qu cao cho bo qun cc i tng vi sinh vt khc nhau nh nm si, nm men, vi khun v mt s virut. Tuy nhin, phng php ny t c ng dng i vi to, ng vt nguyn sinh v t bo ng vt.

239

Hnh 7.2. ng kh vi sinh vt. 4.2.2. Phng php ng kh dch th trc tip (L-drying) Ngoi phng php ng kh nh m t trn, cn c phng php ng kh trc tip. Khc bit vi phng php trn ch dch huyn ph vi sinh vt c lm kh nhanh ch chn khng thch hp m mu khng cn lm lnh t trc. Phng php ny c bit c ngha i vi nhm vi khun khng c kh nng sng trong nhit thp ca giai on tin ng. Cc thng s quan trng cn c quan tm khi thc hin phng php ny l: - Tui ca vi sinh vt bo qun. - Thnh phn dch huyn ph t bo vi sinh vt. - Tc ng kh. - Nhit ng kh thp nht. - Khong thi gian lm kh mu v m cui cng ca mu. Phng php ny nhanh v thun li cho cc t bo qun s lng ln mu. Thng thng theo phng php ny vi sinh vt c bo qun t 10-20 nm. Ni chung c hai phng php ny c nhiu u im so vi cc phng php trc nh thi gian bo qun lu, tit kim c cng sc v sai st nhn mc v tp nhim.

240

Tuy nhin, nhc im ln nht ca phng php ny l gi thnh thit b. n nh ca cc chng vi sinh vt bo qun theo cc t ng kh l khc nhau. Hn th na cc chng trc khi em ra s dng phi c hot ho trn mi trng thch hp mt s ln phc hi cc c tnh sinh hc. 4.2.3. Phng php bo qun lnh su i vi phng php bo qun lnh su th vi sinh vt c bo qun trong mi trng dch th v nc cn cho hot ng sng ca vi sinh vt b bt hot nhit lnh su (-196C -> -80 C).

Hnh 7.3. Bo qun lnh su c bit vi phng php bo qun lnh su trong nit lng l phng php vn nng hn c. Phng php ny thch hp vi nhiu i tng vi sinh vt khc nhau nh vi khun, nm si, nm men, virut, to v c cc dng t bo ng vt. Tuy nhin, phng php ny cng bc l mt s nhc im nh u t kinh ph cho thit b v in, nit lng hoc ri ro nh chy n... c bit phng php ny khng thch hp vi cc chng vi sinh vt thng xuyn dng n. Ni chung phng php ny thng c dng vi cc chng vi sinh vt c nhng c tnh qu m khng thch hp vi phng php ng kh.

241

Hnh 7.4. Bo qun trong nit lng 5. MT S PHNG PHP PH BIN S DNG TRONG BO QUN CC NHM VI SINH VT C TH 5.1. Cc phng php dng cho bo qun vi khun v x khun 5.1.1 Bo qun vi khun a. Phng php ng kh (Freeze drying/ lyophilization) y l phng php ph bin c s dng ti mi bo tng vi sinh vt trn th gii. Phng php ng kh hn ch c s thay i cc c tnh ca vi sinh vt v bo qun c trong mt thi gian di. Phng php ng kh c trnh by y l phng php c dng ti NCTC (National Colleciton Type Culture, Anh). * Nui vi khun cho ng kh: Vi khun c cy trn mi trng ng thch nghing thch hp. Tuy nhin, cng c th chun b dch vi khun trn mi trng dch th nhng phi lm m c t bo bng li tm. Tui ca t bo cng rt quan trng do thng chn t bo nm trong pha sinh trng log. * Chun b m mu: C th dng mt trong hai loi m sau:

242

+ m huyt thanh- inositol; Meso-inositol: 5 gam Huyt thanh nga (s 3): 100 ml Thanh trng bng phng php lc vi khun, sau phn 5ml vo cc bnh v trng. + m inositol: Mi trng dinh dng bt s 2: 2.5 gam Meso-inositol: 5 gam Nc ct: 100 ml. Phn 5 ml vo cc bnh v kh trng ti nhit 121OC. * Chun b dch t bo: Mt t bo c ngha quan trng i vi cht lng bo qun. Thng thng c th thu sinh khi t mi ng thch nghing ch dng cho 1-2 ml m pha mu to dch huyn ph t bo. Mt vi khun thng thng cn t 1010 (i vi vi sinh vt khng c bo t). Mt trn c th gim vi cc vi sinh vt c bo t. Hai m pha mu trn c th dng vi mi vi khun nhng trong trng hp enterobacteria th khng dng m huyt thanh v s gy ra thay i c tnh min dch ca vi khun. * Chun b ng ng kh: ng ng kh c ra sch sau ngm qua m vi dch acid long (HCl 2%) v li c ra sch, lm kh v chun b nt bng, ng c thanh trng kh hoc kh trng theo phng php thng thng. * Chun b mu trc khi ng kh: Lng dch huyn ph vi khun c a cn thn bng pipet pasteur vo ng ng kh khong 0.1- 0.2 ml. Ch mi thao tc phi cn thn trnh dnh mu vo thnh hay pha trn ca ng ng kh. * Bc tin ng kh: Mc tiu ca bc ny l lm bay hi ht nc c th b lnh ng to . Trc khi tin hnh ng kh mu c chun b qua bc tin ng (nh trnh by trn) sau bc tin ng kh tin hnh khi mu c lp vo h thng ng kh v qu trnh lm mt nc trong iu kin lnh c tin hnh khong 3 gi.

243

* To ch tht trn ng ng kh: Sau bc tin ng kh, yu cu phi to vt tht. Vic to vt tht c thc hin vi h thng n hn. Tuy nhin, hin nay cc c s bo qun vi sinh vt s dng h thng hn v to vt tht trn thit b t ng. * Hu ng kh: Trong bc ny mu li tip tc c lm kh cho n m cui cng t khong 1%. Thi gian cho bc ny c th thay i t 1-2 gi. * Hn ng ng kh: Vic hn ng trc tip trn thit b ng kh (manifold) cn c kinh nghim v cn thn. Trc ht phi tin hnh kho van v sau mi thc hin thao tc hn ng ng kh. * Kim tra chn khng ca ng ng kh: Ngi ta s dng thit b l n pht hin mc chn khng. Vi cc mu t chn khng cn thit th xut hin mu xanh tm nht. i vi cc mu khng t tiu chun th khng c tn hiu hoc mu tm m. * Kim tra kh nng sng ca mu: m s lng t bo l phng php ch yu nh gi cht lng bo qun. Vic m c thc hin trc khi v ngay sau khi ng kh. Cc bc kim tra tip theo c th c thc hin sau 1 hoc 5 nm nh gi cht lng ca mu ng kh. Ni chung kh nng sng ca vi sinh vt c bo t cao hn vi sinh vt khng c bo t v loi gram dng cao hn vi sinh vt gram m. Tuy nhin, vi vi sinh vt k kh th yu cu phi c tin hnh theo ng qui trnh, trnh vi sinh vt tip xc vi oxy. * Bo qun mu: Mu thng thng c bo qun ti 4OC hay nhit phng. b. Phng php gi trong lnh su - Chun b t bo cho lnh su: T bo c nui cy trn mi trng v nhit thch hp nht ti gia hoc u pha log.

244

- Pha dch t bo vi glycerol hoc DMSO thanh trng trc t nng cui cng 10% v mt t bo 106. - Dch huyn ph t bo c a vo ng lnh su v ng np (trong trng hp hn ng thu tinh, cn trong dch xanh metylene 0.05% pht hin cc ng b r r). Ton b mu nhit phng trong 30 pht cho cn bng p sut thm thu trong v ngoi t bo. Trong trng hp c nit lng th mu c chuyn sang bnh nit lng. Mu a vo lnh su cng cn theo tc nht nh. Thng thng tc lnh dao ng 1-3 OC/pht t ti nhit -30OC ban u. Sau mu c lm lnh tip vi tc cao hn 10-15 OC/pht t ti nhit lnh cn thit (-100OC n -80 OC). Hin nay, c cc thit b lm lnh su c chng trnh ho vi tc mong mun. Tuy nhin, cng c th n gin hn l mu ban u c t trong kh sau li a vo t lnh su v t thi gian vi gi t nhit -65OC. - Hot ho mu: mu trong lnh (lnh su hay nit lng) c hot ho bng cch lm tan nhanh ti mc c th (thng thng a ngay vo t m 37 OC trong 40-60 giy). Nh vy, theo cch trn c th t c kh nng sng 95% t bo sau 10 nm bo qun. c. Mt s phng php bo qun khc: Bo qun trn gelatin v silicagel. 5.1.2. Bo qun x khun: X khun mang c c tnh ca vi khun v nm si (c si v bo t) do cn c nhng phng php bo qun thch hp. Thng thng x khun cng c bo qun theo cc cch thng thng nh cy truyn, ng kh v lnh su nh vi vi khun trn. Tuy nhin, c phng php kinh t m vn m bo cht lng chng bo qun m chng ti trnh by y, l phng php bo qun trong t. Cc bc tin hnh bo qun trong t: - Chun b t: ly t vn lm kh ti 150 OC trong 6 gi lm cht cc vi sinh vt c bo t v trng giun nu c. t sau khi thanh trng c nghin nh qua li c kch thc 30 mesh. t sau khi nghin c a vo ng nghim chun b nt bng v thanh trng

245

trong 60 pht. Trc khi tin hnh bo qun phi kim tra nhim s khun trong t bng cch cy vng que cy t t ng nghim t vo mi trng giu dinh dng cho vi khun v gi 24 OC, 28 OC v 37 O C, kim tra sau 2-4 ngy. - Chun b dch huyn ph x khun. Nc ct v trng c dng to dch huyn ph x khun (hay bo t x khun) t ng thch nghing. Ly 1 ml dch huyn ph cho vo mi ng nghim v kh ti nhit phng (24OC) trong thi gian 1 thng. p nh vo thnh ng cho cc ht tch u ra v bo qun mu ti 4OC. - Hot ho mu n gin bng cch ly vng que cy mu a ln mi trng (thch hoc dch th) v nhit thch hp. 5.2. Bo qun vi to Vi to thng thng c bo qun theo 3 phng php: Cy truyn, lnh su v ng kh. Cc phng php c trnh by chi tit trong phn vi khun. Mt s im cn ch khi bo qun vi to l ch: Nn dng t bo gi pha cn bng, phng php lnh su cho kt qu tt hn phng php ng kh. 5.3. Cc phng php dng cho bo qun nm si a. Phng php cy truyn: Phng php ny thng c ng dng vi cc si nm c bo t. Cc chng nm si c nui trn mi trng thch thch hp v cho si nm pht trin n mc cc i, sau l qu trnh hnh thnh bo t, cc ng ging ny s c bo qun theo cc cch khc nhau: - Cc ng thch c trong t lnh (4-7 OC). - Bo qun trong thch di lp du: Cc ng thch c bo qun di lp du parafin c t trng tng i l 0.83- 0.89 c kh trng nhit 121 OC trong 15 pht. Lp du cch b mt thch khong 1 cm. Nhit bo qun l 15-20 OC. - Bo qun trong nc, nm si c nui trn mi trng thch a. Sau khi si pht trin cc i th ct thnh tng ming nh kch thc khong 6 mm2 v cho vo l nc thanh trng. Bo qun ti nhit phng. b. Bo qun nm si c bo t trong silicagel:

246

Chun b: - L ng silicagel (10-15ml) c np chu nhit (st hay nha) thanh trng nhit 170 OC trong 3 gi. - Silicagel: Loi trong sut, khng c mu, kch thc v s lng ht silicagel a vo khng qu 1/3 th tch ca l, thanh trng nhit 170 C trong 3 gi. - Mi trng sa tch b (Skimmilk) 20% kh trng t O (115 C/20 pht). - ng thch nghing (c th a petri) cha bo t nm si, tu theo tng chng, mi trng nui cy m thi gian thu bo t thch hp khc nhau (10-15 ngy). Cch tin hnh: - Dng pipet pasteur ly khong 3-4 ml sa thanh trng cho vo ng nghim cha bo t nm si, dng que cy to dch huyn ph bo t c mt cao nht (i vi mt s chng c s lng bo t thp th c th to dch bo t t mt vi ng thch bo t khc nhau). - Dng pipet pasteur ly dch bo t cho vo l ng silicagel. Ch silicagel ht nc v sinh nhit do vic a dch bo t vo phi c thc hin trong chu nc . Lng dch bo t a vo khng vt qu 1/3 th tch ht silicagel trong l. Sau dng tay lc u m bo cc ht silicagel u dnh dch bo t nm si. Dn nhn, ghi cc thng tin cn thit nh s m chng, ngy bo qun, mi trng v nhit thch hp... - L silicagel c y np cn thn nhng khng vn cht (ni 1,5 vng) sau gi trong bnh ht m ( m 35-40%), 25OC trong 1 tun. Vn cht nt v qun giy parafil gi trong 4OC. -Kim tra sng st sau khi bo qun: -Mu silicagel 4 C, dng que cy v trng ly ra 3 ht silicagel trn mt thch mi trng mm thc (Maltagar), lc u cho ht silicagel tip xc ln mt mi trng. nhit thch hp, kim tra tra khun lc nm theo thi gian thch hp. c. -Bo qun nm si c bo t theo phng php ng kh (freez-drying): Chun b:

247

- ng ng kh ra sch (sonic cleaner) trong 15 pht sau kh trng 170OC trong 3 gi. - Mi trng sa tch b (Skimmilk) 20% kh trng t (115OC/20 pht). - ng thch nghing (c th a petri) cha bo t nm si, tu theo tng chng mi trng nui cy m thi gian thu bo t thch hp khc nhau (10-15 ngy). -Cch tin hnh: - Dng pipet pasteur ly khong 3-4 ml sa thanh trng cho vo ng nghim cha bo t nm si, dng que cy to dch huyn ph bo t c mt cao nht (i vi mt s chng c s lng bo t thp th c th to dch bo t t mt vi ng thch bo t khc nhau). - Dng pipet pasteur ly dch bo t cho vo ng ng kh (0,2 0,3 ml), thng thng chun b 13 ng cho mi chng. Dn nhn, ghi cc thng tin cn thit nh m s chng, ngy bo qun, mi trng v nhit thch hp. Sau y bng nt bng hay giy bc. - Gi -80C trong 3 gi trc khi tin hnh ng kh, ng thi bt my Dura-Stop, khi nhit t -40OC, a mu vo t ng kh ca Dura-Stop, bt my Dura-Dry, khi mc chn khng t 45 minitor, nhit -55OC, tng nhit Dura-Stop ln -5OC, qua m. - Tng nhit Dura-Stop ln 25C, khi t nhit cn thit, tt my ht chn khng nhng khng tt Dura-Dry. - Tt Dura-Stop, ln lt ni tube mu vo h thng manifold, bt my Dura-Dry, tin hnh hn ng khi chn khng t 45-48 minitor, nhit -55OC. Ch : Trong trng hp ch dng Dura-Dry c th c thc hin nh sau: - Tin hnh cc bc 1,2,3,4 nh trn. - Mu c tin ng kh -80C trong 3 gi. Bt my DuraDry, khi t nhit -60oC n -55oC, chn khng 45 minitor, gn ng mu vi h thng manifold tin hnh hn ng khi chn khng t 45-48 minitor, nhit -55oC. Kim tra sng st sau khi ng kh: - M ng ng kh bng cch t nng u hn trn n cn v lm lnh t ngt bng cn t.

248

- Dng pipet pasteur ly khong 1ml nc ct v trng t ng nghim cha 9,8 ml nc ct v trng lm tan u mu ng kh. Ht ton b dch huyn ph sang ng nghim cha 9,8 ml nc ct. Trn u v nh vo 3 v tr khc nhau (mi v tr 3 git) trn mi trng thch a thch hp v nghing cho dch chy u dc theo mt hng nh hnh v:

Hnh 7.5. PP kim tra sng st ca vi sinh vt sau ng kh - Sau y np a, bao quanh bng parafil v nhit thch hp. - Cch nh gi: Rt tt: 100 khun lc. Kh: 50 100 khun lc. Trung bnh: 10-50 khun lc. Km: < 10 khun lc. Khng mc. Bo qun c thc hin vi cc mu t kh tr ln. Tuy nhin, c mt s nm si m khun lc mc trn lan th c th nh gi nh sau: Nu cc khun lc mc u khp trn b mt a l tt. M ng kh l thnh cng nu nh s khun lc mc chim t nht l na b mt mi trng trong a petri. Cc mu c s lng khun lc mc di mc trn phi lm tng mt bo t trc khi ng kh nh thay i mi trng sinh bo t, hoc chun b dch huyn ph bo t t 3-4 ng nghim bo t nm si. d. Bo qun nm si bng phng php ng kh trc tip:

249

Phng php ng kh trc tip thc hin tng t nh phng php ng kh trnh by trn v c thc hin nh sau: Chun b: - ng ng kh ra sch (sonic cleaner) trong 15 pht sau kh trng 170oC trong 3 gi. - Mi trng L-drying chun c thnh phn nh sau: m phosphat: 0.1M : 100 ml. Monosodium glutamat: 3 g Adonitol: 1.5 g. (Kh trng 115oC/20 pht). - ng thch nghing (c th a petri) cha bo t nm si, tu theo tng chng mi trng nui cy m thi gian thu bo t thch hp khc nhau (10-15 ngy). Cch tin hnh: - Dng pipet pasteur ly khong 3-4 ml mi trng thanh trng trn cho vo ng nghim cha bo t nm si, dng que cy to dch huyn ph bo t nm c mt cao nht (i vi mt s chng c s lng bo t thp th c th to dch bo t t mt vi ng thch bo t khc nhau). - Dng pipet pasteur ly dch bo t cho vo ng ng kh (0,2 ml), thng thng chun b 13 ng cho mi chng, dn nhn, ghi cc thng tin cn thit nh s m chng, ngy bo qun, mi trng v nhit thch hp. Sau y bng nt bng hay giy bc. - ng thi bt my Dura-Dry, khi mc chn khng t 45 minitor, nhit -75oC, ln lt ni ampoule mu vo h thng manifold (ch kho van chn khng khi ni ampoule mu vi tube manifold sau li m ra, m bo chn khng cn thit khi lm ng kh phi ln lt a mu vo khi tn hiu n ch th cho php). Khi chn khng t 45-48 minitor, nhit -55oC tin hnh qu trnh lm kh trong 3 gi. - Hn kn ampoule mu: -Khi my c Dura-Dry ang chy m bo chn khng cn thit, ln lt kho van cho tng ampoule mu v tin hnh hn vi cc mu ny ti v tr ng b tht. Dng ngn la gas t nng phn ng

250

tht cho u cc pha v xoay u cho thu tinh chy bt kn ng. Sau dng ngn la gas ct ri phn trn (ni vi manifold) v phn di cha mu. Ht t li kho cc van ca cc ampoule mu tip theo v hn ln lt nh trn. Kim tra cht lng ngay sau khi bo qun: - kim tra sng st ca mu nm si bo qun, c th thc hin theo cch c m t phn ng kh. - Kim tra thun chng: cc mu c cy trn mi trng thch hp v quan st hnh thi v cc c im sinh hc c trng cn thit nh gi kh nng tp nhim v c tnh sinh hc. - Th nghim nh gi nhanh thi gian bo qun: cc mu sau ng kh trc tip c gi 37oC trong 2 tun. sng st ca mu bo qun gim trong 2 tun 37oC tng ng vi bo qun 10 nm 4oC. e. Bo qun nm si bng phng php lnh su -80 oC v nit lng (-196 oC): Chun b: - Chun b dung dch glycerol 10% (3 ml trong ng nghim) kh trng 121 oC trong 15 pht. ng nha nt xoy (2 ml), ra sch trong sonic cleaner, kh trng 170 oC trong 3 gi. - Chun b mu nm si trn mi trng thch a c lng bo t ln. Cch tin hnh: - Dng pipet pasteur ht khong 0,3 ml glycerol thanh trng vo ng nha ng mu. Sau dng dao v trng ct ly 1 ming nh mi trng cha c si v bo t nm si cho vo ng nha. Lng glycerol ph ln ming thch mu, y nt v bao bng parafil sau dn nhn. - Mu trc tin phi 5oC (to iu kin cho glycerol i vo t bo), sau c lm lnh su t 25oC xung -55oC vi tc -1oC/pht. Trong trng hp khng c thit b lm lnh th c th -20oC trong 3 gi, sau chuyn sang -80oC hay nit lng (-196oC). Ch : Vic bo qun theo phng php lnh su thch hp vi hu ht cc nm si sinh bo t v t bo c vch ngn. Nhng phng php ny t ra khng thch hp vi cc nm si khng sinh bo t v

251

khng c vch ngn. Trong trng hp ny cn nui cy nm si trn mi trng thch hp to bo t. Nu khng khc phc c th phi tin hnh nui trn mi trng dch th thu ly sinh khi v gi trong glycerol 10% nh trn. nh gi kh nng sng ca mu bo qun: - Lm tan mu (mu ly t t lnh su -80oC hoc nit lng -196oC) trong b n nhit 37oC trong 2 pht. - Dng que cy ly cc ming mi trng thch t vo 3 v tr khc nhau trn mi trng thch a thch hp. nhit thch hp v xem kh nng mc sau thi gian thch hp (2-4 ngy). Ch khi ly mu cn ly c si nm a vo mi trng thch a. Mt s iu ch i vi bo qun nm si: - nh hng ca nh sng vi qu trnh hnh thnh bo t: Phn ln trng hp th s thnh cng ca phng php bo qun ph thuc vo s lng bo t. nh sng l mt tc nhn quan trng i vi qu trnh hnh thnh bo t ca nm si, nh sng c bc sng ngn c tc dng kch thch qu trnh hnh thnh bo t, nh sng gn vng cc tm (3100 4000 nm) c tc dng thay i mu sc v kch thc khun lc. - Thnh phn mi trng: Ni chung cc mi trng c thnh phn dinh dng ngho th thng cho lng bo t ln. - Trnh nhim tp cc con mt (mite), cc chng nm si lu gi thng b mt ph hoi. u tin chng n chng ging v lm hng, sau gy tp nhim do mang bo t v vi khun trn c th t ng ny sang ng khc. V l do trn m cn c bin php hn ch mt, thng thng cc chng ging phi c bo qun ni sch, nhit 4-8oC. 5.4. Phng php bo qun nm men Tng t nh nm si, c nhiu phng php bo qun nm men. Chng ti ch cp n cc phng php thng dng nht ang c s dng ti cc b su tp nm men ln trn th gii. a. Phng php cy truyn: Cy truyn l phng php n gin, nhanh v r tin cng nh thng dng nht, tuy nhin nhng hn ch ca phng php ny l d tp nhim cng nh nhng thay i cc c im sinh hc, tnh trng di truyn s l bt li khi bo qun theo phng php ny.

252

Cy truyn trn mi trng dch th: - Cch tin hnh rt n gin l chun b 10 ml mi trng nui cy nm men (thng thng l mi trng YM Yeast extract Maltose) trong l McCartney kh trng nhit 121oC trong 15 pht. Thng lm 2 l cho mi chng bo qun. - Mt vng que cy chng nm men bo qun c a vo mi trng bng thao tc v trng v gi 25oC trong 72 gi. Phi kim tra s pht trin ca chng bo qun. - Sau cc mu c gi 4oC. - Thng thng theo cch ny thi gian bo qun cc chng thng thay i t 2- 6 thng. Cy truyn trn mi trng thch: Cy truyn trn mi trng thch tng t nh mi trng dch th nhng y mi trng c b sung thch (1.6%). Ging sau khi cy c gi trong 72 gi nhit thch hp t pht trin cn thit, sau c 4-8oC. Theo phng php ny ging c thi gian sng lu hn phng php cy truyn dch th, thng thng ging c bo qun t 3-6 thng. Thi gian bo qun c th c ko di t 2-3 nm nu nh cc ng ging c bo qun trong du parafin thanh trng v c ln trn mi trng thch sao cho to mt lp dy khong 1cm. b. Phng php bo qun trong lnh su v ng kh (xem phn cc phng php dng cho bo qun vi khun v x khun). --------------------------------------------------------------------------------------Tm tt Cc vi sinh vt sinh trng pht trin trong mi trng, chu tc ng ca cc nhn t mi trng, c tnh sinh l ca chung d dng b bin i. Cc phng php bo qun chng ging vi sinh vt nhm mc ch lu tr nhng ging vi sinh vt phn lp c, nhng ging vi sinh vt c c tnh qu hoc cc ging vi sinh vt quan tm. Mc tiu ca cc phng php bo qun l ko di tui th ca vi sinh vt nhng khng lm thay i hoc lm thay i t nht tnh cht ca chng. Cu hi n tp 1. Trnh by cc phng php bo qun ging vi khun?

253

2, Trnh by cc phng php bo qun ging nm mc

254

TI LIU THAM KHO

1. Nguyn Ln Dng, Nguyn nh Quyn, Phm Vn Ty. Vi sinh vt hc. Nh xut bn Gio dc. 1998. 2. Nguyn Thnh t. C s hc Vi sinh vt. Nh xut bn i hc S phm. 2002 3. Phm Thnh H. Sinh hc i cng. Nh xut bn i hc quc gia thnh ph H Ch Minh.2002 4. Bin Vn Minh, Phm Vn Ty, Kiu Hu nh, Phm Hng Sn, Phm Ngc Lan, Nguyn Th Thu Thy. Gio trnh vi sinh vt hc. Nh xut bn i hc Hu. 2006 5. Trn Linh Thc. Phng php phn tch vi sinh vt trong nc, thc phm v m phm. Nh xut bn Gio dc. 2002

255