TRNG I HC NNG LM HU

D N HP TC VIT NAM H LAN

BI GING
CY DC LIU













Ngi bin son: ThS. V Tun Minh













Hu, 08/2009

1
BI 1
S LC V CY DC LIU, C S L LUN
VA C IM CHUNG

1. Khi ni m v c y dc l i u
Cy dc liu l nhng loi thc vt co tac dng dung d cha bnh hoc bi b c
th khi con ngi s dng. Vic dng thuc trong nhn dn ta d c t lu di. T thi
nguyn thu, t tin chng ta trong lc tm kim thc n, co khi n phi cht dc phat sinh
nn ma hoc ri lon tiu ho, hoc hn m c khi cht ngi, do do cn co nhn thc
phn bit dc loi nao n dc, loi nao co dc khng n dc.
Kinh nghim dn dn tich ly, khng nhng giup cho loai ngi bit li dng tinh
cht ca cy c d lm thc n m cn dng d dng lm thuc cha bnh, hay dng
nhng v co cht dc d ch t n thuc dc dung trong sn bn hay trong luc t v chng
ngoi xm. Lch s nc ta cho bit ngay t khi lp nc nhn dn ta d bit ch to v s
dng tn dc d chng li k th.
Nh vy, vic phat minh ra thuc d c t thi thng c, trong qua trnh du tranh
vi thin nhin, tm ti thc n ma co dc. Ngun gc tm ra thc n, thuc v cy c
cht dc ch l mt. V sau dn dn con ngi mi bit tng kt va dt ra l lun. Hin nay
di su va tm hiu nhng kinh nghim trong nhn dn Vit Nam cng nh nhiu dn tc
khc trn th gii, con ngi d s dng hng vn loi thc vt d lm thuc. Trong qua
trnh cha bnh bng kinh nghim v hiu bit ca con ngi, dn ngay nay d hnh thnh
cac khuynh hng khac nhau, chung ta co th phn bit hai loi ngi lm thuc. Mt loi
ch co kinh nghim cha bnh, khng bit hoc it bit l lun. Kinh nghim do c cha
truyn con ni m tn ti, m pht huy. Nhng ngi co khuynh hng ny chim ch yu
ti cac vng dn tc it ngi. Khuynh hng th hai l nhng ngi co kinh nghim v c
thm phn li lun, nhng ngi ny chim ch yu thnh th v nhng ngi co c s li
lun cho rng v Thn Nng la ngi phat minh ra thuc. Truyn thuyt k rng: 'Mt
ngy ng nm 100 loi cy c d tm thuc, ng d gp phi rt nhiu loai cy co dc nn
c khi mt ngy ng dc dn 70 ln, ri son ra sach thuc du tin gi l Thn Nng
bn tho. Trong b ny c ghi chp tt c 365 v thuc v l b sach thuc c nht ng
Y (chng 4000 nm nay).

2. C s l l u n dng c y dc l i u l m t huc
2
2.1. C s l l u n tro ng ng y
Chng ta bit rng hin nay trong gii ng y co nhng ngi ch bit mt s dn
thuc gia truyn kinh nghim, nhng li co rt nhiu ngi trong khi diu tr tm thuc,
ch thuc du hay vn dng nhng c s li lun rt dc bit ca ng y.
L lun do dung sai th no, dn dn khoa hc s xac minh. Ch bit rng hin nay
nhng nha dng y d vn dng li lun y d cha khi cho mt s bnh v pht hin mt
s thuc mi. Cho nn chng ta nn tm hiu ting noi ca nhng nha ng y d gn gi
v hc tp h; d trn c s nhng kinh nghim ca h chung ta tha k v pht huy theo
khoa hc hin di.
iu dang chu la c s li lun ca ng y d c t lu ma khng thay di cho nn
co diu cn dung, co diu d sai. V vy phi danh gia mt cach khach quan cac li lun do,
khng nn ci g cng cho l sai c hay dung c.
Nhng nha ng y coi ngi v hon cnh l mt khi thng nht. Con ngi
chng qua cng la c nng ca tri dt thu nh li. C s li lun ca ng y da vo quan
dim v tr chung trong trit hc A ng thi xa. Quan nim v v tr ny bao gm
nhiu ngnh khoa hc khac nh khi tng, t vi, da l v. v...
Theo quan dim ny v tr t khi mi sinh ra l mt khi rt ln gi l thi cc:
thi cc bin hoa sinh ra hai nghi (l ng nghi) la m va dng. m dng kt hp vi
nhau d sinh ra 5 hnh l kim, mc, thu, ho v th, do l nhng thc th lun tn ti trn
Trai dt v c lin quan mt thit vi con ngi, chung chi phi con ngi hoc b con
ngi chi phi.
Ng hnh s li kt hp vi nhau d to ra 3 lc lng bao trm v tr (tam ti)
thin, da, nhn. Trong mi lc lng ny li co s kt hp cht ch v cn bng gia m
dng, ng hnh. Nu thiu s cn bng gia m va dng trong mi lc lng hoc thiu
s cn bng gia 3 lc lng do ngi ta s mc bnh. Vic diu tr bnh tt chng qua l
thit lp li s cn bng m dng trong con ngi, gia con ngi v tri dt.
2.1.1. Thuy t m dng
Cn c nhn xt lu di v t nhin, ngi xa d nhn xt thy s bin hoa khng
ngng ca s vt: Thai cc sinh lng nghi, lng nghi sinh t tng, t tng sinh bat
quai. Lng nghi la m va dng; t tng la thai m, thai dng, thiu m v thiu
dng. Bat quai la can, khm, cn, chn, tn, ly, khn va doai. Ngi ta cn nhn thy
rng c cu ca s bin hoa khng ngng do l c ch ln nhau, nng ta ln nhau v
thuc dy ln nhau.
3
biu th s bin hoa khng ngng v quy lut ca s bin hoa do ngi xa dt
ra thuyt m dng. m dng khng phi l mt th vt cht c th no, m l thuc tinh
mu thun nm trong tt c mi s vt. No gii thich hin t ng mu thun chi phi mi
s bin hoa v pht trin ca s vt.
Ni chung, nhng cai g c tnh cch hot dng, hng phn, t r, hng ln, tin
ln, hu hnh, nng nc, sang choi, tich cc du thuc dng. Nhng cai g trm tnh, c
ch, m ti, trong, hng xung, li li, v hnh, lnh lo, den ti, nhu nhc, tiu cc
du thuc m. T nhng cai to ln nh tri, dt, mt tri, mt trng dn cai nh nh con
su con b, cy c... du dc quy vao m dng.
m dng tuy bao ham ngha di lp, mu thun nhng cn bao hm c ngha
ngun gc t nhau m ra, h tr c ch nhau m tn ti, khng th ch co m hoc ch co
dng. Ngi xa thng noi m trong d gi gn cho dng, dng ngoai d giup
cho m. Hoc co m ma khng co dng, hay co dng ma khng co m th tt nhin mt
mnh m khng th phat sinh dc, mt mnh dng khng th trng thanh dc. Li co
ngi noi: trong m co m dng, trong dng cng co m dng, m dn cc d sinh ra
dng, dng dn cc d sinh ra m tc la han dn d sinh ra nhit va ngc li.

2.1.2. Thuy t ng h nh.
Thuyt ng hnh v cn bn cng l mt cach biu th lut mu thun trong thuyt
m dng, nhng b sung vo lm cho thuyt m dng hoan b hn. Ng hnh l kim,
mc, thu, ho, th.
Ngi xa cho rng mi vt trong v tr du ch co 5 cht do phi hp vi nhau m
to nn.
Theo tnh cht th: Thu l lng, la nc th di xung, thm xung.
Ho l la th bng chy, bc ln.
Mc l cy, l g th mc ln cong hay thng.
Ki m l kim loi, thun chiu theo hay di thay.
Th la dt th d trng trt, gy ging dc.
Tinh thn c bn ca thuyt ng hnh bao gm hai phng din giup d nhau gi l
tng sinh va chng li nhau gi la tng khc.
Trn c s sinh v khc li thm hin tng ch hoa va tng tha tng v biu
th mi s bin hoa phc tp ca s vt.
4
Lut tng sinh: Tng sinh co ngha la giup d nhau d sinh trng. em ng
hnh lin h vi nhau th thy nm hanh do quan h xuc tin ln nhau. Theo lut tng
sinh th thu sinh mc, mc sinh ho, ho sinh th, th sinh kim , kim sinh thu, thu li
sinh mc v c nh vy tip din mi, thc dy s phat trin mi khng bao gi ngng.
Trong lut tng sinh ca ng hnh cn bao hm ngha na l hnh no cng co
quan h v hai phng din: cai sinh ra no v ci n sinh ra tc l quan h mu t. Vi d
nh la kim sinh thu th kim l m ca thu, thu li sinh ra mc vy mc l con ca thu.
Trong quan h tng sinh li co quan h tng khc d biu hin cai thng bng,
gi gn ln nhau.
Lut tng khc: Tng khc co ngha l c ch v thng nhau. Trong quy lut
tng khc th mc khc th, th khc thu, thu khc ho, ho khc kim, kim khc mc,
mc li khc th v c nh vy tip din mi.
Trong tnh trng bnh thng, s tng khc co tac dng duy tr s thng bng,
nhng nu tng khc thai qua th li lm cho s bin hoa tr ngi khac thng.
Trong tng khc, mi hnh li co hai quan h: Gia cai thng no v ci n thng.
V d hnh mc th n khc th, nhng no li b kim khc n.
Hin tng tng khc khng tn ti dn dc; trong tng khc d c ng tng
sinh, do do vn vt tn ti v pht trin.
Lut ch hoa: Ch hoa l c ch l sinh ho phi hp vi nhau. Trong ch hoa bao
gm c hin tng tng sinh va tng khc. Hai hin tng ny gn lin vi nhau.
L to hoa khng th khng co sinh m cng khng th khng co khc. Khng co
sinh th khng c du ma ny n; khng co khc th pht trin qua d s co hi. Cn phi
c sinh trong khc, co khc trong sinh mi co vn hnh lin tc, tng phn, tng thanh
vi nhau.
Qui lut ch hoa ng hnh l:
Mc khc th, th sinh kim, kim khc mc.
Ho khc kim, kim sinh thu, thu khc ho.
Th khc thu, thu sinh mc, mc khc th.
Ki m khc mc, mc sinh ho, ho khc kim.
Thu khc ho, ho sinh th, th khc thu.
5
Lut ch hoa l mt khu trng yu trong thuyt ng hnh. N biu th s cn bng
tt nhin phi thy trong vn vt. Nu co hin t ng sinh khc thai qua hoc khng d th
s xy ra nhng s bin hoa khac thng.
2.2. C s l l un tro ng Ty y
Khi xt tc dng ca mt v thuc, khoa hc hin di cn c ch yu vo thnh
phn hoa hc ca v thuc, ngha l xem trong v thuc co nhng cht g tc dng ca
nhng cht do trn c th suc vt va ngi ra sao.
Hin nay, ngi ta bit rng trong cac v thuc co nhng cht co tac dng cha
bnh dc bit ca v thuc gi l hot cht. Ngoi ra cn c nhng cht chung co nhiu
cy thuc v v thuc khac gi l nhng cht dn. Nhng cht dn khng dong vai tr g
trong vic cha bnh. Tuy nhin c mt s cht dn ch co mt s v thuc nht dnh.
Ngi ta co th da vo vic tm cht dn d kt lun do co phi l v thuc kt hp tng
ng hay khng.
Cc cht cha trong v thuc co th chia thnh hai nhm chnh: Nhm cht v c va
nhm cht hu c. C hai nhom nay du gp cac v thuc dng vt hay thc vt. Nhng
thuc ngun gc khoang vt ch yu ch cha cac cht thuc nhom v c.
Nhng cht v c khng nhiu v t phc tp. Trai li, cac cht hu c co nhiu
loi, dng thi tac dng dc l cng rt phc tp. Chung ta bit rng khoa hc hin di
ngay nay cha phn tich dc ht cac cht co trong cy hay dng vt, do do nhiu khi
cng cha gii thich dc ht tc dng ca mi th thuc ng cha ta vn dng.
Vic nghin cu v xt tc dng cha bnh ca mt v thuc khng d dng, v
trong mt v thuc nhiu khi cha nhiu hot cht co khi co tac dng phi hp, nhng
nhiu khi li co tac dng trai ngc hn nhau. Thay di liu lng nhiu khi cng dn dn
nhng kt qu khac nhau. Trong ng y li dng nhiu nhng v thuc phi hp vi nhau
cho nn khng phi mt cht tac dng m l nhiu cht nhiu v thuc nh hng v tc
dng ln nhau lm cho vic nghin cu danh gia kt qu diu tr li cng kh.
Khi kt qu nghin cu dc l ph hp vi kinh nghim nhn dn, ta co th yn
tm s dng nhng thuc do. Nhng khi thi nghim mt v thuc khng thy kt qu, ta
cha th kt lun v thuc do khng co tac dng tr n lm sng v nhiu khi c th khng
hon ton ging nhau. Cho nn chng ta phi thy trc gia tr nhng nghin cu trong
phng th nghim cn dc xac nhn trn lm sng, m nhng kinh nghim cha bnh ca
ng cha ta th c t nghn nm v trc, d c nhng kt qu thc tin. Ta phi tm mi
cach d tm ra c s khoa hc hin di ca chung.
6
Nh vy, ta thy trnh by c s d xt tac dng ca thuc theo khoa hc hin di
khng dn gin dc ma di hi nhng tp sach ring. Tuy nhin dy chung ta ch trnh
bay s lc mt s kin thc chung cn thit d hiu mt s vn d trnh by.
3. c di m c a c y dc l i u
3.1. a dng v h nh t hc s dng
Cac cy dc liu dc chia lm ba nhm
x Nhm cy c dc s dng trc tip d cha tr bnh.
V d: Rau m, gng, la lt, m d, kinh gii, tia t ...
x Nhm cy c trc s dng qua bo ch.
V d: Cy sinh da (da hong), sm, gng, h th , tam tht
x Nhm cy c lm nguyn liu chit xut cac cht co hot tinh cao.
V d: Thanh cao hoa vng, bc h, hoa he...
3.2 . a d ng v c hu k sng
Cy 1 nm: gng, ngi cu, sinh da...
Cy 2 nm: mch mn, cat canh, bch trut, nga trut...
Cy lu nm: Cam, qut, hi, s, dui, gao, thng, xoi...
3.3. a dng v d ng c y :
+ Thn tho mm yu: m d, la lt, ba kch, h th , b cng anh...
+ Thn bi: dinh lng, nhn trn, hon ngc. ..
+ Thn g nh: nhom Citrus, hoa he,...
+ Thn g ln: hi, qu, d trng, long no, canhkina...
3.4. a dng v phn b:
Cy dc liu phn b trn nhiu da hnh
+ Vng ven bin: da cn, hng ph...
Vung dng bng: bc ha, hng nhu, bch ch, sm di hnh...
Vung giap ranh dng bng v trung du: s, ngu tt, rau ma...
+ Trung du: qu, hi, sa nhn.. .
7
+ Ni cao: sm, tam tht, d trng, sinh da...
3.5. a dng v b ph n s dng ( phng php khai t hc, thu hi )
Cac cy dc liu khai thac r c: sinh da, hoai sn, tam tht, sm di hnh, trinh
n, c tranh, ngu tt...
Cac cy dc liu khai thac thn cnh: qu, long no, ...
Khai thac d chng ct tinh du: bc h, xuyn tm lin, thanh cao hoa vng.. .
+ Khai thc n hoa qu: hoa he, hoa hi, b kt. ..
4. Vai tr v gi t r c a c y dc l i u.
Hin nay theo thng k trn th gii v cy dc liu Chu u c ti 1482 cy
cha bnh, A nhit di v Nhit di 3650 cy cha bnh vi nhiu nhom cng dng khac
nhau:
Hin co khong 30 tng gia tr thuc cha bnh do cy dc liu cung cp dc
khai thc t trong t nhin va dc trng trt.
Sau khi kho sat cac cy thuc v nhiu phng din khac nhau, chung ta thy rng
ngay trong phm vi ring bit ca nganh dc, cac phng thc s dng cng rt phong
ph.
Ngoi vic s dng c truyn dng nguyn dng hay dng bo ch, cng ngy cc
cy c cang dc s dng nhiu d chit xut cac cht co tac dng sinh l hoc c th
chuyn thnh thuc.
Ni chung vic chit xut cac cy trong t nhin d dang hn va r tin hn vic
tng hp hon ton cc cht do. Trong nhiu trng hp, ngi ta tm dn cac phng
php bn tng hp. Cac cy dc liu co v s cht tng hp m vic chit xut th mi
bt du dc d cp dn. Ngi ta ch mi bt du hng vic sn xut (chn ging, dng
cc cht tin hot cht) cac thc vt h dng. cac thc vt thng dng ch mi dc
nghin cu mt s it loi. Mt khac vic thng k phn loi h thc vt ng dng trong y
hc cn thiu tinh h thng, trong tng lai s co nhiu trin vng va dem li hiu qu cao.
Ngy nay, chng ta khng th ph nhn dc tm quan trng ca vic diu tr bng
ho hc nhng dng thi chung ta vn phi cng nhn rng vic diu tr bng cy c theo
ngha rng co gia tr gn bng hoa tr liu ngay nhng nc dc coi l tin tin nht.
Vic diu tr bnh bng phng phap kt hp dng, ty dng dang dc ap dng hu
ht cac chu lc, dc bit cac nc Chu c hiu qu rt cao.

8





















9
BI 2
THN H PHN HA HC CA CY DC LI U

Cy dc liu gm nhiu loi thc vt khac nhau, tuy nhin no sinh trng phat trin
ca cu truc c th mi loai du nh vo n hp thu dinh dng nc trong dt v qu
trnh quang hp ca tan la. Sn phm ca qua tr nh quang hp gm rt nhiu cac hp cht
hu c va v c. Cac hp cht hu c gm: Protein, Llipit, Gluco, xenlulo, cc Vitamin,
cc Enzim, cc Ancaloit, cc Terpen, ste, Andehyt, xeton.... Cc hp cht hu c c bn
nh: Protein, Lipit, Gluxit, xenlulo, cac vitamin thng dc gi l cc sn phm co
ngun gc s cp. Cac Terpen, este, Andehyt, Xeton... tuy cng l sn phm quang hp
nhng dc xp vo sn phm co ngun gc th cp.
Cc hp cht v c thng l cc mui co thnh phn ca mt s kim loi v phi kim
nh dng, magi, mangan, phtpho... chng va co tac dng trong hot dng sng ca con
ngi va co tac dng xuc tin vic hnh thnh cc hp cht hu c c bn ca cy dc
liu.
Nh vy trong cy dc liu va co cac hp cht b dng va co cac hp cht co tac
dng tr bnh. Phn di dy chung ta nghin cu mt s hp cht hoa hc chinh. Nhng
hot cht thng gp trong cac v thuc dng vt, thc vt l :

1. Hp c h t hu c c ngu n g c s c p
1.1. X t hc v t v tc dng dc l
X thc vt l nhng hp cht cao phn t co s l ng v cu truc mch cacbon
khc nhau to thnh cc cht khac nhau nh: Xenlulo, Hemixenlulo, pectin, ligin, cac cht
nhy. .. Cc hp cht nay thng co mt trong thnh (vch) t bo lm cho t bo vng
chc cu truc nn cc m dn trong cac b phn thn, cnh, v qu. v.v... ca thc vt hoc
nhng hp cht dc bit mt s loai cy dc liu. Vi d nh cht nhy trong c b
chnh sm, v cy bi li, cy bch cp. v. v...
Hu ht cac loi x thc vt khng dc c th hp thu, nhng khi chung kt hp
vi nc s tr thnh dng lng, sanh (gel) giup cho ti u ha tt hn, gim bo ph dc
bit l gim lng cholesteron trong mau va diu tit cht instin. V vy khi s dng mt
s loi rau, qu co tac dng rt tt d phng v cha bnh.

10
1.2. Protei n v t c dng dc l
Protein l hp cht hu c trong thanh phn cha nguyn t N. Trong Protein co
dy d cac axitamin cn thit cho s tn ti, sinh tr ng, phat trin ca con ngi. Trong
cc cy trng, cac cy dc liu thuc h du, mt s loi nm cha nhiu Protein. V vy
khi s dng cac loi cy dc liu co ham lng Protein cao s nng cao v th trng v
sc d khang ca c th.
V d: n du d va b mau va lam mat gan, du xanh va b dng va gii dc.

1.3. Gl uxi t v t c dng dc l
Gluxit thc cht l tinh bt, co cng thc hoa hc tng quat l C
m
(H
2
O)
n
, c cha
nhm andehyt hoc xeton, loi ny c sn ngay trong thnh phn hoa hc ca cac dc
liu hay trong qu trnh thy phn polysacarit, co tac dng nh sau:
x L thc n hng ngy ca con ngi, trong qua trnh tiu ha sn sinh ra mt lng
ln calo d bu dp lng calo mt di trong hot dng sng ca con ngi.
x L gi ph d sn xut cac loi thuc vin (ta dc).
x Mt s dng keo (pectin) cha bnh dng rut, vim lot thnh mch, ko di thi
gian tc dng thuc. Mt s bi thuc dng y s dng nc go rang d ung co tac dng
r dn s n dnh tiu ha.

1.4. Li pit ( du) v t c dng dc l
Lipit l nhng hp cht hu c dc trng bi s co mt ca nhom chc este v axit
bo bc cao. Chung thng co nhn thm, khng tan dc trong nc, ch tan trong dung
mi hu c va dc phn ra 2 nhom dn gin v phc tp. Nhng v thuc co lipit nh
hnh nhn, dao nhn, thu du, ba du, di phong t, mau cho, vng ... Nhng v thuc co
lipit, khi ta p n vo t giy th trn t giy s xut hin mt vt trong m d lu hay h
nng cng khng mt di (khac vi tinh du). Lipit co tac dng dc li nh sau :
x L hp cht d tr nng lng, sn sinh nng lng cao, co nhiu b mt t bo,
trong Ty th, lp th va chung thng kt hp vi Protein d to thanh lipoprotein diu ha
tnh thm thu ca ti th, lp th.
11
x Trong y hc Lipit dc s dng nguyn dng hoc Hydro ha. Du thc vt thng
lm thuc nhun trng, ty giun, thng mt, dit cac vi khun bnh hi (cy di phong t),
chng vim, kch thch vt thng ln da non (du hnh nhn).
Mt s du co trong lc, du t ng, ng, giup cho s chuyn hoa lipit lm gim
Cholesteron trong c th, phng chng cao huyt ap v chng nhim m mau.

1.5. Enzi m v t c dng dc l
Enzim l cht xuc tac sinh hc co bn cht protein, co hot tinh dc bit, nm trong
t bao m c th cy dc liu. c bit cac b phn non ca cy. Mt s tac dng ca
Enzim nh sau:
x L cht xuc tac rt cn thit cho nhng phn ng hoa hc trong cy thuc.
x Nhiu enzi m dc dng lm thuc, co tac dng lm tiu ho thc n, chng vim
nhim, ph thng, vim xoang... nh mt s Enzi m nh Proteaza, Lipaza, Gluxidaza,
Amilaza. ..
Mt diu dang chu l c nhiu Enzim trong cy dc liu la nguyn nhn gy h
hng dc liu. Do do sau khi thu hai dc liu phi tri qua giai don dit men nhanh
chong d bo qun.
1.6. Vi t ami n v tc dng dc l
Vitamin l nhng hp cht hu c co cu truc phc tp va rt cn thit cho s phat
trin ca c th. Chung dong vai tr nh cac cu t, cng vi Gluxit, Lipit, Protein thc
hin qua trnh trao di cht cho c th. Mc d vitamin cn thit cho c th nhng dung
nhiu qua li phat snha nhng bnh tha vitamin.
Ngi ta co th phn loi Vitamin theo hai cch; xp theo th t ABC... v da vo
tinh tan trong nc hoc du d phn loi (A, E, D, K... ). Trong thc t Vitamin c rt
nhiu loi ( dn 124 loi). dy chung ta phn loi theo tinh tan ca cac VTM, c th l
chia ra hai nhom nh sau:
x Nhom vitamin hoa tan trong nc:
Lm nhim v gii phong nng lng v oxy ho kh. Trong do gii phong cac hp
cht hu c, din hnh l nhm B, C.
12
+ B1 (Thianin): Nu thiu cht ny s gy ph thung, bnh ngoi da. B1 c
trong men bia ru, mm ng cc, trong du d cac loi. Mt ngy mt ngi cn t 1,2-
1, 8 mg d chuyn hoa gluxit.
+ B2 (Rhiboflavin): Nu thiu loi ny s gy rng toc, tn thng mt, ri lon
tiu ho. B2 c tt c cac m thc vt. Mt ngy mt ngi cn t 2- 4 mg.
+ B3 (axit Pantotemic): Nu thiu gy l lot ngoi da v c sc t mau den. B2 co
trong men bia, mm ng cc, phn xanh ca thc vt. Mt ngy mt ngi cn 10 mg.
+ B5 (P. P: Nicotinic hay Niaxin): Nu thiu s gy bnh da sn si. B5 c trong
men bia, ht ng cc v khoai ty. Mt ngy mt ngi cn 12- 18 mg.
+ B6 (Pyridoxin): Nu thiu s dn dn mc cac bnh v thn kinh, tun hon v
vim da. B6 c trong nhiu loi thc n co ngun gc dng vt v thc vt. Mt ngy mt
ngi cn t 1, 2- 2, 0 mg.
+ B12 (Cobalanin): Nu thiu s gy bnh thiu mau ac tinh, ri lon chc nng
tun hon. B12 c trong cac loi rau qu mau d (gc, rau dn, t, ca chua, du d, men
bia. ..).
+ C (Axit ascobic): Nu thiu s gy chy mau rng, vim nhim cac nim mc,
gim sc d khang, d b nhim khun, hoi huyt. Vitamin C co trong sup l, hanh la,
to, cam, chanh, t, i... Mt ngy mt ngi cn t 500-1000 mg.
x Nhm vitamin tan trong du m:
Nhm vitamin loi ny to nn cu truc, to m v to hnh. Chng dc ho tan
trong cht bo, este, benzen... gm co cac vitamin A, D, E, K.
+ A (Axeroftol) : Nu thiu s nh hng dn sinh trng v pht trin ca tr nh,
gy kh gic mc mt dn dn m lo. Vitamin A c trong c rt, bu, bi (d), t, ngn v
c khoai lang, rau ngot. Mt ngy mt ngi cn t 1-2, 5 mg.
+ D (Canxiferol): Nu thiu s gy bnh ci xng, long xng, xng mm yu,
lm cho s phat trin ca rng va m c km. Vitamin D c trong qu cacao, ht cacao. ..
Mt ngy mt ngi cn khong 0, 025 mg.
+ E (Tocoferol): Nu thiu s gy bnh v sinh, sy thai li n tc. Vitamin E co
trong du thc vt, rau cac loi, trong mm ng cc v trong mm du d. Mi ngy mt
ngi cn khong 200 mg.
13
+ K (Pheloquynon: 2 metyl - 3phytyl 1 - 4 naphtoquinon): Nu thiu s gy bnh
mau kho dng, bnh dng tiu hoa (kho tiu hoa). c dim l c trong rau dn, ci,
supl ... Mt ngy mt ngi cn khong 0, 001 mg.

2. Cc c ht hu c c ngu n gc th cp.
L nhng cht co ngun gc dn xut t qua tr nh quang hp dc to ra trong cy
dc liu; chung cng co th l a dn cht (Ancaloit, Heterozit.. .) v cng co th l hn hp
ca nhiu cht nh tinh du.
2.1. Ti nh d u v t c dng dc l
L hp cht ca nhiu cht thm dc to thnh t nhng tecpen v cc sn phm
oxi ho kh ca chung. Cy dc liu cha rt nhiu tinh du co mui dc trng, d bay
hi. Sn phm ca tecpen la ru, adehyt, xeton v cc axit hu c.
Trong thin nhin c hn 200 loai thc vt cha tinh du. Vit Nam co trn 500
loi c cha tinh du v tp trung ch yu mt s h nh cam qut, hoa tn, sim v hoa
mi...
Nhom cy dc liu co cha tinh du ch yu dc s dng lm thuc cha cac
bnh thuc dng h hp c tc dng kich thich h thn kinh trung ng nh du qu, hi,
long no. .. Ngoi ra cn c tc dng cha mt s bnh vim nhim giun kim. Mt s tinh
du dc s dng lm nguyn liu tng hp thuc, hocmon sinh tr ng (aneton).

2.2. Ancal oi t v tc dng dc l
Ancaloit dong mt vai tr rt quan trng trong diu tr. No cn dong vai tr trong
nng nghip v c th dng lm thuc tr su.
Ancaloit l nhng cht co cu to d vng c nhn nit, chung thng co phn ng
kim, co tac dng sinh li, dc li rt mnh. Chung co ngun gc ch yu thc vt. n
nay ngi ta d thng k dc ti 5500 loi thc vt co cha Ancaloit trong 140 h thc
vt v chim t 20-30% h thc vt bc cao.
Nhm ny gm nhng cht co tac dng dc l khac nhau, nhng nhn chung
chung du co tac dng sinh li mnh m l n c th, cha cac bnh v tim mch, thn kinh
va dng rut. T l ancaloit thay di tu theo thi k thu hai, cach ch bin, do do cn
ch dn cac bin phap thu hi, ch bin cho dung k thut, chinh xac v t hi gian v thi
14
dim. Ngoi ra mt s cht cn c tc dng gy m, kch thch, gim dau khi liu
lng thp nh: Nicotin, Cocain, Piperin, Astropin...
* Nicotin: C th tac dng ln dy thn kinh trung ng va thn kinh ngoi bin
lm co mch mau dn dn ap sut mch mau tng mnh. Ch cn vi liu l ng khong t
0, 001- 0, 004 mg/1kg th trng th d gy ra s t lit.
* Cocain: C tc dng gy t lit cac du mut ca h thn kinh trung ng. Nu
ung nhiu d ung co cha Cocain co th s b nghin. Ch cn 0, 2 g s gy ng dc cho
ngi v vi lng it hn s gy kich thich.
* Piperin: C nhiu trong t, khi n nhiu s nh hng dn thnh rut, gy mn
lot thnh rut v thnh d dy.
* Astropin: C tc dng gim dc nicotin, gim dau trong c th. Tuy nhin ch cn
vi liu lng t 0, 001- 0,003 mg/1kg trng lng c th s lm gin dng t mt.
Tm li, tac dng dc li ch yu ca Ancaloit l nh hng ti h thn kinh trung
ng: cha bnh thn kinh, gim dau, cha dau c bp, cha co tht thnh mch mau v
thnh rut. Bn cnh do cn mt s dng cha bnh cao huyt ap, dit ki sinh tr ng mui
st rt v mt s dit vi khun amip...
Mt cach khac d nhn bit cac cht co trong cy thuc cn c th chia ra lm 2
nhm chnh: Nhm nhng cht v c v nhm nhng cht hu c.

2.3. Ta ni n v t c dng dc l
Tanin l loi glucozit co v chat v cht chua. Ung nhng thuc co tanin th
thng gy tao bon, dng cha nhng trng hp dau bng t lng. Nhng thuc co tanin
hay gp nh ng bi t, bup i, bp sim, c nu, ht vi v. v... Ngoi tc dng cm t lng,
tanin cn c tc dng cm mau v b. Trong ht sen, tm sen, la sen, kim anh, la che du
c tanin.
Nhng v thuc co tanin khi dng dao st hay nu sc bng ni st, ni gang th s
co mau den. Cho nn mt s v thuc co cht tanin thng dc ng cha ta dn l khng
dc dng dao st m thi thuc. Cn vic sc thuc th nht thit phi dng m dt. Nu
khng c m dt th dng ni nhm, ni dng.
2.4. Fl a toxi n v Anto xi a n, t c dng dc l
L cht glucozit co mu sc. Flavon co mu vng, Antoxian co mau tim hay d
(nu mi trng axit) hoc xanh (nu mi tr ng kim).
15
Nhng cht ny c lin quan cht ch vi cht tanin. Ta thng thy cht Flavon
trong hoa ho, v cam, b hong, hong b, chi t. Co mt cht trong Ilavon rt qu gi l
Rutin hay Rutozit c trong hoa ho c tc dng gim huyt ap, giup cho c th chng li
nhng trng hp dt mch mau nh khi huyt ap tng cao.
Antoxian c trong v ht du den, trong nhiu loi hoa nh hoa dm bt, hoa ph
dung. Vai tr ca antoxyan hin nay cha dc xac dnh r rt v mt diu tr. Tuy nhin
nhiu bi thuc ng y c phi hp vi du den d cha bnh mt ng, dau du, dau
xng, trng bng.

3. Mt s c h t v c v tc dng dc l .
Trong cy, qu dc liu cac cht v c (k c kim loi v phi kim loi) du tn ti
di dng hp cht nh cac axit hoc cac dng mui tan.
V d:
- Axit Photphoric, Axit Clohydric, Axit Xilixic ...
- Mui KalisuIat, Cloruanatri. ..
Cc v thuc dng y co ngun gc hoc cha cac nguyn t hoa hc nh Axit
Xilixic l hot thch, st co trong hc phn, canxi trong thch cao, dng trong dm phn,
thy ngn v selen c trong thn sa, chu sa. Kaly co nhiu trong cy m d, ru ng, it
trong hi to, trong cy k du nga.
Cc cht v c co trong dc liu (la cy dc liu hoc mt s b phn ca dng
vt) co th tac dng trc tip ln ton b hoc ch cc b ti mt b phn nao do trong c
th.
3.1. St v t c dng dc l
St l mt nguyn t kim loi co vai tr quan trng trong hot dng sng ca con
ngi, st co trong thnh phn ca mau. Thiu st nh hng rt ln dn s hnh thnh
hng huyt cu v s lm gim sc khe ca con ngi rt r rt. Trong nhiu cy dc
liu, nhiu b phn ca dng vt du c mt ham lng nht dnh ca nguyn t ny.

3.2. Ca nxi v t c dng dc l
Canxi l nguyn t co trong thnh phn ca mau, l nguyn t c bn cu truc ca
xng. Thiu canxi, xng ca c th con ngi km phat trin, km bn vng, thiu ht
16
nhiu s gy nn bnh long xng vi ngi gi, vi tr em s dn ti ci xng. Nng
d canxi trong mau khng cn di s gy nn hin tng ngi bnh b choang.

3.3. Si l i c v t c dng dc l
Trong c th con ngi silic l thnh phn ca mch mau, giup cho thnh mch
mu bn v d co dn. Silic cn c mt trong t chc khp xng (phn gn, sn). Silic v
canxi c mi tng quan dc bit, silic gi li canxi ci thin mng cht keo, tng cng
d mm do ca xng khp, trong trng hp mt canxi ca xng th silic mt trc.
Ham lng silic va canxi cn di s lam cho xng tng d bn chc. Silic co trong nc
v trong nhiu loi rau qu, dc bit nhiu trong v thuc Thin Truc hoang (dt 90, 5)
3.4. Sel e n v tc dng dc l
Selen l nguyn t gy dc nng d cao trong c th con ngi. Trong sinh hoa
hc Selen dc coi nh nhom hot dng ca nhiu loi men; co tac dng bo v t bo,
mng t bo chng li hin tng oxy hoa, ngn cn s to thnh lipopeoxyt c tc dng
lm chm s lo ha. Selen tham gia vo qu trnh tng hp collagen, protein ca hng
cu, ca gan; tng hp AND & ARN; diu khin s tng hp globulin min dch.
Thiu Selen c th khng tng hp dc VTM C, sau do lam teo c va tn hi dn
h tim mch, suy gim h min dch. Nu c th co d lng Selen cn thit s tng cng
sc d khang: chng dc bnh ung th, x va dng mch, bnh thp khp, l m sng
mt...
Ngoi cc nguyn t trn, c th con ngi cn cn rt nhiu cac hp cht hoa hc
khac nh: Km, Mg, Phtpho.v. v. Hu ht cac cy dc liu, cac b phn ca dng vt,
mt s khoang vt du co nguyn t hoa hc cn thit cho con ngi. Nu chung ta bit
khai thc, pht trin ngun li v thm thc vt ca dt nc mt cach khoa hc th s thu
dc ngun li t cy dc liu d phc v cho sc khe ca ton dn tt hn.


17
BI 3
YU CU SI NH THI

1. i u ki n ng oi c nh chung c a c y dc l i u
Cy dc liu l nhng loi cy c ph sinh thai rng, chung co th sinh sng dc
khp cac vng min khac nhau. Tuy mi loi cy c ngun gc xut x khac nhau
nhng khi dc di thc, nhp ni ti nhng diu kin sinh thai gn ging vi vng khi
nguyn th chng c th dn thich nghi v vn gi dc nhng tac dng dc li hoc co
thay di mt phn v ham lng cac cht co tac dng cha bnh so vi vng chng pht
sinh. y chinh la dc dim ni bt ca cac loi cy ny. Mi mt loi cy yu cu mt
diu kin dc trng v nhit d, anh sang, m d, da hnh, dt dai va dinh dng khac
nhau.
1.1. Nhi t d
L yu t thi tit nh hng su sc dn sinh trng phat trin, nng sut v phm
cht ca cy trng trong do co cac cy dc liu. Noi v nhit d, cac s thay di hng
nm rt quan trng. Ngi ta phi tinh dn cac chnh lch v nhit d m khng ni ring
v nhit d trung bnh. Mi mt loi cy dc liu du yu cu mt phm vi bin d nhit
d nht dnh. Cac cy co ngun gc A nhit di co kh nng chu lnh hn. Nhit d
xung 12- 15
0
C vn co th sinh trng phat trin. Nhit d thich hp cho da s loi cy
ny l 18- 22
0
C. Cc loi c thn ngm co kh nng chu lnh tt hn, thn ngm tn ti
trong dt khng b nh hng ln khi nhit d xung di 0
0
C vao mua dng gia lnh v
khi nhit d trn 29
0
C vo ma nng.
Cc cy c ngun gc nhit di co kh nng chu nong nhng km chu lnh. Nhiu
loi cy ny khi nhit d di 15
0
C d ngng sinh trng phat trin. Nhit d thich hp
cho sinh trng phat trin l 24 - 28
0
C v c th chu dc nhit d 35
0
C. Nu nhit d
trn 35
0
C kt hp vi d m khng khi nh hn 60 va m d dt nh hn 55 th cy
sinh trng rt km.

1.2. nh s ng
Cc loi cy dc liu khac nhau co nhng yu cu khac nhau v anh sang. Co
nhng loi cy dc liu a anh sang trc x (cy bc ha, cy hng nhu, cy sinh da...).
C nhng cy a anh sang tn x (cy tam tht). Co nhng cy va thich anh sang trc x,
18
va thich anh sang tan x (cy qu luc cha dn 4 tui a anh sang tan x, t trn 4 tui tr
di a anh sang trc x). Cac cy co ngun gc t cac vng ni cao, vng c v d ln
chng cn lng bc x thp hn cac cy co ngun vng ven bin v gn dng xich
do. Nhn chung cng d anh sang cho cac cy dc liu khong t 18000- 28000 lux
cng ging nh nhiu cy trng ; da s cac cy dc liu du b bin dng cac hp cht co
tc dng dc l khi cht lng anh sang thay di. Chinh v vy co nhng loi cy ch co
cht lng tt ti vng nguyn sn.
V d, cy nhn sm ch co cht l ng cao Triu Tin, hang trm nm nay thng
hiu ca sn phm nay d ni ting khp th gii. Cy Atiso trng nc ta tt nht l
vung a Lt. Cy Tam tht trng co cht lng tt khi trng ti H Giang, Tuyn Quang,
Sa Pa...

1.3. m d
Khi ni v m d ta phi xt dn d m dt va d m ca khi quyn, ngi ta
thng tinh dn dn d ma trung bnh v c dn vic phn phi ma; cac vung trng cy
dc liu tt co lng ma t 1200- 1500 mm/nm; mt s cy dc liu cn lng ma
1800- 2000 mm/nm.
Cc loi cy dc liu khac nhau co mt yu cu v m d khac nhau. Nhn chung
m d dt thich hp cho hu ht cac cy dc liu l t 65 - 75 %. m d khng khi l
75- 85 %. Tuy nhin mi thi k sinh trng khac nhau cng cn lng nc khac nhau.

1.4. t dai v di nh dng
Mi loi cy yu cu mt diu kin dt dai nht dnh. Song di vi trng cy dc
liu ngi ta ch quan tm dn tranh trng trn dt chua, mn, phn.
Cac cy dc liu hang nm yu cu dt thich hp nht l loi dt phu sa, dt tht
nh dt co ham lng dinh dng cao (mn, N, P, K cao), pH t it chua dn trung tinh (pH
= 5-7). V d pH trong dt thp lm tan mt s cht vi lng trong cy. Bn cnh do li co
nhng cy dc liu yu cu loi dt it mun, dt nng hi chua nh qu, bi li, sao den,
chm, cc cy h thng...
Ngoai dt dai, ta co th trng trn cac mi trng nhn to, ngha l cac mi trng
lng co cha cac nguyn t v c cn thit v nhiu cht hu c hoa tan: dng, pepton
v. v... nh vy, ngi ta co th lam thay di tu thnh phn ca mi trng dinh dng.
Kiu trng trt co li cho vic theo di tc dng ca mt nguyn t nht dnh di vi s
19
pht trin ca cy, di vi s to ra hot cht. Cac vic trng trt trong mi tr ng lng d
dc thc hin quy m ln. Phng phap trng cy thy sinh c th ap dng di vi mt
s loi cy dc liu co thi gian sinh trng ngn v b phn thu hoch l thn, l, hoa,
qu; cac cy lu nm, cy ly c khng trng dc.
i vi cy thuc thuc loi thc vt bc thp nh vi khun lactic dc nui cy
trn mi trng Pepton co Lactoza va Photphat. Men bia dc nui cy trn mch nha,
Streptomycels va Penicillium dc nui cy trn mi trng Czapek, trn dch ngm ca
ng.
1.5. a h nh
a hnh vng sinh thi c lin quan r t ln dn cac yu t khi hu (nhit d, anh
sng) v vy chung nh hng rt r dn sinh trng phat trin v cht lng ca cy dc
liu. a s cy dc liu hang nm thng dc phn b nhng vng thp nh dng
bng, ven bin (da cn, cy c du, kim tin tho... ). Cac loi dc liu 2 nm tr ln
phn b nhng vung cao hn. Tuy nhin hin nay cng tac di thc ging phat trin mnh
m cho nn mt s cy dc liu phn b nhng vng cao dn dc da v trng
nhng vng thp m vn dm bo dc nng sut v phm cht nh : dng quy, bch
trut, bch ch, sinh da. ..













20
















21
BI 4
CC NGUYN TC CHN TO, NHN GI NG, THU HI
V S C H CY DC LI U

1. Ch n t o v nh n gi ng cy dc l i u
Cng nh tt c cac cy trng nng, lm nghip khac, vic chn to v nhn ging
cy dc liu cng co ngha rt ln trong sn xut. Ging l bin php k thut hang du
c ngha to tin d cho cac bin phap k thut thm canh khac phat huy hiu qu. Trong
sn xut, sn xut ging l bin phap r tin va dem li gia tr kinh t cao. Vic chn to v
nhn ging cy dc liu cng hon ton da trn nn tng di truyn hc, nhng l lun v
phng phap chn to ging ca tt c cac cy trng khac.
Cac phng phap chn to ging cy trng truyn thng v hin di du dc ap
dng cho cy dc liu la phng phap nhn ging hu tinh v v tnh khc nhau, ty
thuc vao dc dim sinh hc, dc tinh sinh l ca tng loai cy dc liu khac nhau d ap
dng cho ph hp co cht lng cao v hiu qu kinh t nht. iu dc bit quan trng
trong cng tc ging l d bng phng phap nhn ging no cng phi dt mt s yu cu
chung nh: Co h s nhn ging cao, d dng du cao, cy ging gi dc bn cht di
truyn cao, co sc sng v kh nng thich nghi cao. ng thi phi gi hoc nng cao dc
tinh dc l tt ca cy b m.

2. Thu ho ch, bo qu n v s c h c y dc l i u
2.1. Thu ho ch
Thu hai cy dc liu dc tin hnh khi t l hot cht dt cao nht trong cy.
Phng phap va thi gian thu hai cac cy dc liu khac nhau th khc nhau. Nhng cy
dc liu trng nhng vng sinh thi khc nhau th c thi dim thu hoch khac nhau. V
d, hoa ho thu hi lc chm n, da hong thu hi lc c trng thnh.. .
Thu hoch cy dc liu nc ta thng da vo mt s cn c sau:
x Cn c vo b phn thu hai trn cy dc liu d thu hoch.
+ B phn l r, gc, c th ma thu hoch tt nht la mua kh (mua dng min
Bc v ma h min Trung) v lc ny l lc m cc b phn trn mt dt ca dc liu
22
dt thp nht. Khi thu hoch tin hnh gt sch dt, tranh lam xy xat. Sau do dem ra
sch, phi hay sy kh ri tip tc cac cng don ch bin tip theo.
+ B phn l thn, v (qu, d trng... ) tin hanh boc sat vao tng tng ri tin
hanh phi, sy. Sau do tin hanh cac cng don tip theo.
+ B phn thu hoch l hoa, l th ma thu hi tt nht l ma xun v ma h v
hai mua nay dc liu co phm cht tt nht. Tin hanh thu vao giai don n hay chm n
hoa l tt nht. Sau do tin hanh phi, sy d tranh lm mt cac loi hot cht trong sn
phm.
+ B phn thu hoch l ht hay qu tin hnh thu khi qu d d chin sinh l l tt
nht. Sau do tin hanh phi hoc sy.
x Cn c vo nhu cu s dng, thi gian sinh trng v thi tit c th khi thu hoch.
i vi cy dc liu hang nm, phn thu hai l cc b phn trn mt dt, ngi
ta thu hi vo lc cy ra n hoc ra hoa la luc ham lng cac hot cht dt cao nht trong
cy.
i vi cac dc liu thu hai d ch bin tinh du nn chn thi dim thu hoch
vao luc kh sng va khng nn thu hai vao luc tri ma v lc ny hm lng nc trong
cy dt rt cao, khng dm bo cht lng ca dc liu. Ngoi ra mt s dc liu thu
hoch trong mua ma hoc gia mua ma th cc b phn thu hoch s b thi hng.
2.2. B o qu n v ch bi n dc l i u
Sau thu hoch dc liu dc bo qun v ch bin bng nhng phng php khc
nhau nh phi, sy, sao tm, n dnh, thu phi, ti nu... di vi mt s cy dc liu,
di tac dng ca men, s ln men cng co gia tr nh: ht Cacao, Che den, r Long dm
dng cho ngnh ch bin ru co hng v d chu vi s thay di ca mu sc. Nhng
nhiu khi, ngi ta c gng gi nguyn vn cac hot cht nh khi chung la cy ti.
Nguyn tc thng thng nht ngi ta lam dc vic do bng cach gim t l
nc d cho cac phn ng do men khng th xy ra dc. ng thi ngi ta khng ch
s sinh sn ca cac vi khun, ca nm mc tr n dc liu. Lng nc trong nguyn liu
cng thp cng bo qun dc cht lng nguyn liu.
Nh vy vic phi, sy, sao, tm... l bin phap ma con ngi d s dng t thi c
xa nht. Bin phap do vn l bin phap hay dng nht, tuy d c nhiu thay di cho hon
chnh. Yu cu ln nht ca vic bo qun ch bin dc liu l phi gi dc dc tinh
dc l, tc l khng lm hng cac hot cht ca dc liu. Chung ta dim qua cac
phng phap bo qun khc nhau hin nay dang dc dng.
23
x Phi dc liu : L mt phng phap c truyn lu di nhm tn dng nng l ng
nh sng mt tri d lam kh dc liu. iu chu la khi phi khng dc phi trc tip
xung san xi mng ma ch dc phi trn nong, nia hay trn lip d dm bo nguyn tc
m dng ng hnh ca y hc phng ng (dt m cn dc liu dng). Trong qua
trnh phi phi tin hanh do du cho dc liu kh du. Hu ht dc liu du phi trong
bong rm; di vi nhng loi dc liu cho tinh du qu th mi phi nhng ni co anh
nng chiu vo.
Kiu sy ny ko di t vi gi dn vi tun tu theo d m ca khng khi v cu
to ca cy. Ngi ta khng ch dnh dng vi hoa co mu sc d b hng v vi cy co
tinh du d b mt tinh du.
x Sy dc liu : La phng phap dung nhit d d lm gim ham lng nc trong
dc liu trong thi gian ngn hoc khi khng th ph i nng. y la phng phap ch yu
s dng di vi cac loi dc liu l r, c, qu. Qua trnh sy dc chia thnh nhiu giai
don theo s tng dn ca nhit d. Hu ht cac dc liu khi sy nhit d giai don du
(t 3- 4 h) da nhit d mc 60- 70
0
C; giai don hai (t 8 - 12 h) da nhit d mc 80
90
0
C; giai don ba nhit d l 105
0
C. Thi gian ny di hay ngn ty thuc vo tng
loi dc liu khac nhau.
Ch :
- Khi xy l sy phi co d d thng khi, hi nc thoat ra t nguyn liu v
ham lng nc trong cy ln dt t 65 80 %.
- Khi xp khi lng nguyn liu vo l sy cn sp xp sao cho thng thoang,
khng dc cht dng, cac loi thn, la ti xanh (ham lng nc ln) cn xp mng v
xp phn di ca l sy.
x n dnh dc liu:
n dnh dc liu l cng vic trc khi da vao bo qun. Sau khi phi nng
hoc sy d dt yu cu kh hoc kh kit, trng thai ca hu ht cac dc liu du dn, d
gy nt v vy khi thu gom hoc ra l cn chu tranh dp nat. Thng cac dc liu phi
nng ngi ta d chung ti ch 2- 3 h, khi tt nng mi thu gom. Nu l sy trong l sy
th phi m ca l, ca thng gio, l sy ngui (co nhit d bnh thng) mi da dc
liu ra khi l.
tranh qua trnh chuyn hoa cac hp cht trong dc liu khi bo qun, hoc do
s xm nhp ca mt s nm mc gy hi ngi ta thng dng mt s cht hoa hc d
xng hi nh dung cn 90
0
hay dim sinh. Dim sinh c tn khoa hc l Sulfur, trong
24
dng y cn gi la lu hoang, hoang nha, thch lu hoang hay oi lu hoang ( Tt Li,
1999 trang 1037).
Trong qu trnh bo qun nhiu dc liu cha cac Enzim v nhng enzim ny tip
tc chuyn hoa theo hai chiu hng co li hoc co hi cho dc liu. Tuy nhin chiu
hng co hi din ra mnh m v ch yu hn. hn ch kh nng nay ngi ta s dng
nc si, cn si, dim sinh (xng hi) d dit men.
x Bo qun dc liu:
Hu ht cac dc liu du bo qun bng phng phap bo qun kin, ni co nhit d
thp va thoang mat. Sau khi dc liu qua giai don n dnh ngi ta bo qun trong bao
hai lp (lp trong l cc loi tui lm t coi, day, vi, lp ngoi l bao P. E) d cach ly
khng kh.
Thi gian bo qun mi loi dc liu khac nhau co th t 2 - 6 thng (khng k cac
loi dc liu dc bit)
x Ch bin dc liu (Bo ch dc liu):
Dc liu sau khi thu hai cn tri qua giai don ch bin ri bo ch thnh dng
thuc vin, dng cao, dng chit sut ca cac cht nhm lm mt di hoc lm gim mc d
dc hi ca dc liu, loi b tp cht lm sch dc liu, giup cho qua trnh bo qun ch
bin ra sn phm thuc, dm bo d an ton khi s dng, to ra mi v d chu va hng
dc liu vao dung tac dng ca chung trong qua trnh diu tr. Nhiu loi dc liu sau
khi phi, sy v n dnh d l cc dc liu thnh phm, tc la d s dng dc nhng
nhiu loi sau khi phi, sy mi ch dt mc s ch, d tr thnh thnh phm phi qua ch
bin.
C nhiu phng phap ch bin nhng du phng phap nao cng cn dt dc
mc dich sau:
* Mc dich ca vic ch bin dc liu:
Khi bo ch cac loi dc liu ng y cng phi nh bao ch nh Ty y, bo ch
phi dt cac mc dich sau:
+ Lm cho v thuc tt hn ln bng cach b nhng b phn v ich (nh rm, r,
v ht v tp cht khac)
+ Gim bt hay loi b dc tinh ca v thuc hay cht khng cn thit di vi mt
s loi bnh nht dnh.
25
V d: Rang ht tho quyt minh (ht mung) khi khng mun dng tc dng ty
ca no khi vn gi dc tinh gy ng ca chung.
+ Gip cho bo qun tt, d dng, gn nh, d s dng.
- Phng phap bao ch dng la:
C nhiu phng phap bao ch qua la nh:
Nung (doan): Cho v thuc trc tip vo la hng, hay vo cho dt, cho gang.
Thng dng cho cc v thuc l khong vt (l cam thch, v s, v h, thch quyt
minh)
+ Vi hay li: Bc v thuc trong giy m, bt h m, vi vo tro than hng hay la
nh, dn khi giy bt h chay den, mc dich rut bt mt phn cht du ca v thuc (nh
ch nhc du khu hay cam toi)
+ Sao (rang): Cho v thuc vo cho sao vng hoc sao den, mch dich sao vang d
tng hng v cho d ung, sao den d tng tinh cht thu sap. Chu sao chay den nhng
cn tn tinh ngha la tuy chay nhng khng dc thnh tro. Ch khi sao phi do du v
la nh.
+ Trch hay tm: Tc l tm vo v thuc mt cht khac ri mi dem so hay
nng. Vi d nh tm mt hoc tm nc gng, tm gim ru, tm nc tiu. v. v.
Nng: La h v thuc trn la, nu trn la mnh th gi l bi, trn la nh th
gi l hng.
- Phng phap bao ch dung nc:
Mc dich lam cho dc liu sch, mt bt mi v (mn, tanh), lm mm hoc lm
dng lng.. .
- Phng phap phi hp c nc vi la: Gm cac phng phap nh: chng (d),
dun, sc, ti, ct.
Chng: La dem cach thy hay d nh d xi. V d: Chng Ha Th vi du den
un: La cho v thuc hay nc p ca v thuc vao dun si nh cho thuc chin.
Ti: un nong d v thuc ri nhng ngay vao nc l hay nc mt v thuc no
do, lm nhiu ln. Vi d: nung l cam thch va nhung ngay vao nc hong lin
+ Sc: Cho thuc vao nc dun si c dc ly nc.
+ Ct: un ly hi bc ln, d ngng dng. V d: ct tinh du
26
Hin nay do cng ngh ch bin ti n tin, nhiu loai dc liu d dc ch bin
thnh vin, thnh dng cao. .. Theo cng ngh sn xut hin di va nng cao cht, va tin
dng ngang tm vi cac loi dc liu ty y.












27
BI 5
CY BC H

Tn khoa hc : Metha Arveni s. L (bc h chu )
Metha Piperita (bc h chu u- Mitcham)
H: Hoa mi (Labiatea - Lamiaceae)
B: Hoa mi (Labiales)

I. Ngun gc, thnh phn ho hc, gi tr ki nh t, tnh h nh sn xut cy bc h
1. Ng un gc , s phn b
Cy bc h tuy dc s dng rng ri, c tc dng dc l cao trong ng y v
Ty y ca hu ht cac nc trn th gii nhng cac nghin cu v chung cn t so vi
nhiu cy trng va cy dc liu khac. Theo Khtin (1963), nhiu loi bc ha d ly tinh
du co ngun gc mt s nc phia ty chu u; diu ny ph hp vi cac nghin cu
v phn loi thc vt bc cao l b, h Hoa mi phn b tp trung vung a trung hi,
Tiu v Trung . .. (V Vn Chi va Dng c Tin, trang 419 phn loi thc vt bc
cao).
Vo nhng nm cui th k XI X (1840) v nhng nm du ca th k XX cac nc
Phap, Italia, c, Bungari, Nam T va Lin X c d trng bc h trn din rng d ly
tinh du v th trng quc t d c nhiu nc xut khu tinh du bc h. Trong thi gian
nay cac nc Nht Bn, n , Trung Quc, Triu Tin.. . cng d c mt hng ny xut
khu, vao nm 1986 Nht Bn d c sn lng tinh du xut khu ln, chim 50 sn
lng tinh du ton th gii.
Vit Nam theo GS. TS Tt Li, cy bc h mc hoang di va dc trng
nhiu vng; chng mc hoang di c min dng bng, trung du v min nui nh Sa Pa
(tnh Lao Cai); Tam o (Vnh Phuc); Ba V (H Ty) v tnh Bc Cn, Sn La, Hi
Dng, Hng Yn, Ha Ni, Bc Ninh, Bc Giang... T nm 1955 nc ta d trng bc h,
dn nm 1972 c nc d t sn xut dc 60 tn tinh du bc h v 1 tn menthol tinh
th.
2. Th nh ph n ho hc v t c dng dc l
28
Cy bc h l v thuc rt ph bin nc ta, cy bc h c th dng lm thuc
di dng hot cht v tn v thuc sau:
Di dy l 4 dng v thuc dc dng t cy bc ha. Nhng trn th trng th
gii ch co dng tinh du v cc hot cht Menthol - Menthola.
+ Bc h (Mentha) tc l dng ton b cac b phn sng trn mt dt. Dung ti
hoc phi, sy kh.
+ Bc h dip (Folium Menthae) l l bc ha phi, sy kh hoc ti.
+ Tinh du bc ha (Oium Menthae) dc chng ct t cy bc h.
+ Mentol hay bc h no (Menthol- Menthola) l hot cht dc chit xut t tinh
du bc h, l mt cht rn dng tinh th co mu trng, v dc trng.
* c tinh ly hoa hc ca tinh au bc h
- Tinh du bc h tinh du dc chng ct t cy bc h. N l mt hn hp co
hng chc cac hp cht co ngun gc khac nhau; trong do co Menthol v Menthola l
thnh phn chinh.
- Tinh du tp trung ch yu trong la ca cy bc h v khi lng la thng chim
khong 40 50 % tng lng phn cy trn mt dt (thn, cnh, l, hoa, qu)
- Ham lng tinh du trong cy bc ha dt t 0, 50 % - 5, 6 %. S bin dng ny ph
thuc vo ging va diu kin ngoi cnh. Ging bc h chu u co ham lng tinh du
cao hn bc h chu . Tuy nhin do lai to hin nay mt s ging bc h chu cng co
lng tinh du cao.
- Tinh du bc h l mt cht lng linh dng trong sut hoc co mu vng nht hay
xanh vng, c khi lng ring ( 20
o
C) t 0, 897- 0, 940, co mui thm dc trng va v mat
lnh.
- Hot cht Menthol v Menthola






29
Vit Nam vic danh gia phm cht tinh du qua mt s ch ti u chnh

Ch ti u Mc ti u c hu n
Mu sc hnh thi bn ngoi L cht lng, vng nht
V Mt lnh
Mi Thm dc trng
T trng 20
0
C 0,901- 0, 926
Ham lng Menthola > = 62 %
Ham lng Menthol > = 12, 6 %
+ Menthol c cng thc hoa hc l C
10
H
18
O, Menthola l C
10
H
10
OH. Khi dem tinh
du chit xut th hai hot cht ny l mt cht rn dng tinh th mu trng, cn trong
tinh du chng dng t do hay kt hp. Ham lng cac hot cht ny trong tinh du bin
dng t ~ 80 90 %
+ Menthola trong tinh du ch yu trng thai t do, phn cn li kt hp vi axit
axtic. Loi bc h na co lng menthola t do cao s cho cht l ng tinh du cao. V
vy Menthola l ch tiu danh gia cht lng tinh du.
Trong tinh du bc h Methol c gc Xeton co gia tr km hn Methola, nhng co
th tr thnh Methola. Trong tinh du bc h c loi Methol furan bc h chu u nhiu
hn bc h chu A ngi ta dng n trong cng ngh ch bin nc hoa v cc ho m
phm khac. Ham lng Methol furan qu nhiu trong tinh du s lm cho tinh du co mu
xanh, v dng. Methol Iuran thng co nhiu trong trong n hoa. Ngoi ra trong tinh du
bc h cn c Dimetyl sunIua dc to ra trong tinh du trong qua trnh chng ct lm cho
tinh du co mi hi v vy bc h sau khi thu hoch phi dc chng ct ngay, bo qun
ni thng thoang, khng dc cht dng s nh hng khng tt dn phm cht tinh du.
3. Gi t r ki nh t
Tinh du bc h l nguyn liu cho cng nghip dc, ch yu trong sn xut cac
loi thuc khang vi khun (nh thuc danh rng, thuc cha vim xoang mi, tran), cac
loi thuc lm tan vt bm dp trn c th, dau xng khp v thuc chng cm lnh,
thuc cha lot d dy. Tinh du bc h cn l ngun nguyn liu, nguyn liu ph cho
cng nghip thc phm (nh lam ru, bia, banh ko) v cng ngh ch bin m phm. B
30
du khi chng ct co khi lng ln, ngi ta d tht hoai mc lm phn bn cho cy la
nc.
Din tich trng bc h ch co mt s nc trn th gii, nhng nhu cu d duy tr
th hu ht co cac nc nn tinh du v dng hot cht ca tinh du lun co gia tr nn th
trng n dnh t mt gia.
4. T nh h nh s n x ut bc h tro ng v ngoi nc
4. 1 . Trn th gii.
Trn th gii co nhiu nc trng bc ha d tho mn nhu cu trong nc v xut
khu. Chu M trng nhiu bc h nht, Brazin co din tich ln. T trng xut khu ca
chu lc ny chim 70- 90 % ca th gii, sn lng tinh du bc h trn th gii c dt
3 000 tn/nm. Chu A it trng ch co Trung Quc, n , Vit Nam trng bc h v c
mt hng xut khu...
4. 2 . Trong nc.
Cy bc h chu mc hoang nc ta rt nhiu nhng tp trung nhiu cac
vung nh: Hoang Lin Sn, Tam o, Ba V. Cy bc h chu dc trng thnh vng
dng bng Bc B nh Hng Yn, Nam nh, H Nam, cc vng ngoi thnh H
Ni... Cac chng loi dc nhp v trng ph bin nc ta mang m s 701, 974, 976...
Cc chng ny c th dt 60 - 100 lt tinh du/ha/nm. iu kin nc ta rt thich hp cho
trng bc ha, du ra ca sn phm co trin vng nhng chinh sach va cac nghin cu v
bc ha cha dc chu trng.
5. Ph n l oi
Theo phn loi ca Linn cy bc h thuc b hoa mi Labiales, h hoa mi
Labiaceae. Cc loi bc ha dc con ngi trng trt thuc chi Mentha.
Cc loi bc ha dc trng d chng ct ly tinh du co hai loi chnh l M. piperita
Huds c ngun gc chu u, dn nay d dc trng hu khp cac chu lc, loi ny
ngi ta gi l bc h u. Loi th hai l M. arivensis. L dc ngi Nht Bn trng rt
sm, sau do dn mt s nc chu A khac nh Trung Quc, n v. v... Do dc s dng
rng ri chu A nn ngi ta gi l bc h hay bc h Nht. Ngoi loi ny chu
cn trng nhiu loai khac nh loai bc h xanh M. viridis. L d ly tinh du. Mt s loi
khac dc trng lm rau gia v, cha bnh nh M. quatica. L (cy hng lng, hng di).
Mi loi bc h khc nhau c cht lng tinh du, ham lng tinh du v kh nng
thch nghi vi ngoi cnh khac nhau.
31
Cc loi bc ha u co ham lng methola t 45- 70 %, bc ha A co ham lng
methola t 70 92 %.
Ngy nay gi tr kinh t du bc ha dc s dng ngy mt nhiu, cac nh khoa hc
d nghin cu chn to dc nhiu ging bc h tt va co nng sut cht xanh, hm
lng tinh du cao va co kh nng thich nghi cao dng thi cng lam da dng thm v
cac dc dim thc vt hc.
Bc h c rt nhiu chng loi khac nhau v rt d b lai to, theo Eperrot cy bc
h l loi thn tho, co mui thm tinh du, chu k sng lu, d lai ging, ton b phn khi
sinh du co mui thm, dc bit l la v hoa bi chung co nhng lng tit ra cac loi
hng v khac nhau, hng v do ph thuc hon ton vo bn cht di truyn ca ging,
diu kin dt dai ch d chm soc. Do dc dim d lai to cho nn trong t nhin chng rt
da dng v chng loi, khng th xac dnh dc loi nguyn thu ma ngi ta ch gi theo
ngun gc xut x. Sau dy ch trnh by mt s nt v dc dim thc vt hc ca hai loi
bc h v bc h u.
* c aim chung ca bc h u:
Bc h u c hai loi thn tim v thn xanh. Loi thn tim thng la phia ngoi ra
l c mu tm hoc tim d, hoa mau d. Loi ny cn it dinh dng trong sut qua trnh
sinh trng v pht trin, d trng dc gi l bc h tm. Loi bc h thn mu xanh hay
xanh nht thng co la mu xanh, hoa trng. Loi ny cn nhiu dinh dng trong qua
trnh sinh trng v pht trin hn so vi bc h thn tm phm cht ca chung tt hn,
mi v d chu hn dc gi l bc h xanh.

* c aim ca bc h :
Bc h cng co hai loi tim v xanh, hin nay cha xac dnh r tn khoa hc ca
chng. Trng ch yu d chit xut methol, hnh dng chung ca chung l thn ngn, la co
hnh trng, mp la co rng ca, hoa chum tp trung nach la. Chung ta ch di tm hiu su
v cy bc h vi mt s dc dim thc vt hc ca chung v nc ta trng ch yu l
loi bc h .
II. c di m t hc v t hc
(cy bc h trng lm nguyn liu chng ct tinh au)
1. R
32
R bc h thuc loi r chm. R mc t cac dt thn ngm di mt dt v phn
b tng dt co d su 20 30 cm. Thn ngm phat trin dn du th b r lan rng ti do.
Do b r phn b nng nn kh nng hut dinh dng va nc yu cho nn trong trng trt
phi chu dn bin phap k thut lam dt trc khi trng dm bo cho dt t i xp thng
thong, vic ln lung to tng dt mt day, ti xp; ti nc d v trng mt d thich
hp l rt cn thit d cy bc ha dt sinh khi ln. R cy bc h thch hp vi m d dt
kh cao khong 70 80 %. Tuy nhin chng khng chu dc ngp ung, k c vung dt
ng ngp cc b. Khi b ung ngp thng nh hng ln dn s phat trin ca c b r v
cc thn ngm, trong diu kin m d dt qua ln c thn ngm v b r du co th b nm
gy bnh thi thn, thi r. V vy trong qua trnh sn xut, dt cn phi ln lung cao,
bng phng d ti va tiu nc thun li.
2. Th n, cnh
Thn bc h l loi cy thn tho, chiu cao ca cy, chiu di ca cnh gm co
nhiu dt, cac dt thn, canh du co kh nng phat sinh r v pht sinh cc mm cnh
th cp ti cac mt dt. Chiu cao ca cy bin dng trung bnh t 0, 6 - 1, 2 m v l cy
trng mt nm. Cac mm cnh pht sinh v tr thanh don thn trn mt dt (thn khi
sinh). phn thn ny mi mt dt mang mt di la, mi nach co hai mm cnh (mc di
nhau tng di mt, bn di mi mm cnh c nhiu mm r v c kh nng phat trin
thnh cc r mt vai dt gn mt dt.
Thn, cnh bc h c gc cnh kha r, mu sc tu thuc vo ging (xanh dm,
xanh nht hoc tim). Mu sc ca thn cnh cng tng ng vi mu sc ca la v hoa.
Cc ging cy bc h c thn tm th mp l v hoa mu tm d hoc d dm, cc ging
ny c kh nng chng chu tt hn nn d trng, dng thi cng di hi it dinh dng
hn. Cac loi bc h c thn mu xanh nht, xanh dm th l c l mu xanh v hoa mu
trng, chung di hi dinh dng cao hn. Cac loi bc h thn xanh cho cht lng tinh
du tt hn (mi v d chu).
on thn nm trong dt ti cac mt dt, cac mm r nhanh chong phat sinh thnh
nhiu r to thnh b r chm kh pht trin, dng thi cac mm cnh pht sinh v sinh
trng kha mnh lan rng theo b mt dt thnh cc thn ngm. nh sinh trng ca cac
thn ngm nay lun hng ln mt dt va khi d tip cn vi mt dt chung nhanh chong
tr thnh cc cy bc h mi co kh nng sinh trng phat trin cao va phn canh tng
thm sinh khi cht xanh ca rung bc ha. Tuy phat sinh trong dt nhng cac thn ngm
ny vn tip tc phn cac nhanh thn ngm cp 2. t thn ngm cng nhiu th kh nng
ra r cng nh cac nhanh thn cang nhiu. Khi phn thn trn mt dt giai don ra hoa
33
th phn thn ngm v r d pht trin mnh dan xen nhau nhiu trong tng dt mt t 0 -
20 cm.
n v thu ct phn thn cnh trn mt dt, trong diu kin m d dt v nhit d
thch hp cac chi ca thn ngm sinh tr ng phat trin nhanh. ng thi phn thn khi
sinh cn li cng ny chi mi (s lng chi v kh nng sinh trng phat trin km hn
cc chi mc ln t thn ngm), khi cc chi nay dc chm soc tt th li thu hoch thm
dc mt lng thn la na (v thu hoch th 2).
Phn thn cnh trn mt dt co rt it trong tinh du thi k trc khi cy ra hoa,
khi cy ra hoa thn cnh khng cn tinh du. i vi thn ngm th cac giai don sinh
trng du khng co tinh du. Nh vy, mun cy bc ha co nng sut cht xanh, cng
nh lng tinh du nhiu cn chm soc sao cho phn thn tr n mt dt pht trin v chiu
cao nhiu dt thn, nhiu cp cnh. Mm ca thn ngm phat trin mnh thnh nhiu cy
mi d tng nhanh s la trn din tich trng trt..
3. L
L l b phn chinh cha tinh du nn dy la b phn kinh t ca cy bc h. L bc
h mc di trn cac dt thn cnh, trn cy c nhiu dt thn, dt cnh s la c s cho khi
lng la ln.
La la c quan dinh dng quan trng nht, khng ch thc hin cac chc nng
quang hp, thoat hi nc m cn cha cac tui tinh du. La l b phn thu hoch d chng
ct tinh du, chim 50 % tng khi lng phn sinh khi trn mt dt. T l tinh du trong la
ph thuc vo bn cht di truyn ca ging va thng dao dng 2 6 % so vi khi lng
kh.
Hnh dng ca la t hnh trng, bu dc cn di hay thon dai, du la nhn (la bc h
chu u Mentha piperita thon dai hn bc h chu M. arrvensio). Mp la co rng ca va
c mt trn v mt di la du co lng, mc d nhiu hay it tu vo ging (bc h chu u
it lng hn).
L bc ha la la dn, mc di trn thn, c mu xanh hoc d tim, chiu di l 4 8
cm, rng 2 - 4 cm, phia trn va phia di ca b mt la du co cac tui tinh du, thng th
s lng tui tinh du phia trn nhiu hn. Tui tinh du dng lng tit (loi lng ngn
ch yu cha tinh du), loi lng tit di ch yu lm nhim v che ch cho cy. Loi lng
tit ngn co cu to gm 9 t bo, t bo cui cng l t bao day, cn 8 t bo cn li xp
st nhau to thanh tui d dng tinh du trong sut qua trnh sinh trng v pht trin ca
cy bc ha. Khi tui dy tinh du th trn b mt ph mt lp mng. Ti tinh du rt d b
v khi co tac dng c hc mnh cho nn qu trnh thu hi phi nh tay.
34
Trn b mt phin la s lng tui tinh du tng t mi la dn gc la, t hai bn mp
vo gia phin la. Trn cy, l t dt th 8 t di ln pht trin nht v cha nhiu tinh
du nht trong cy.
4. Ho a
Hoa bc h l loi hoa chum; hoa lng tinh nn c cc b phn nh dai, canh hoa,
nh v nhu. ai co 5 canh di xng hai bn; mu sc ca canh hoa c mu tm, hng nht
hay trng. Hoa co 4 nh nhng ch co 2 nh l pht trin v c hai bao phn, 2 nh kia thoai
ho pht trin km tr thnh nh lp cho nn kh nng th phn th tinh thp. Trong diu
kin Vit nam khng th kt ht dc, do do phng phap nhn ging bc h ch yu l
nhn ging v tinh. Cac loi bc h chu u (M. piperita. L) l loi ra hoa hu hn, cac
hoa sp xp thnh cm trn du cnh n hoa trc. Bc h chu (M. avensis) hoa ra theo
xim hai nach la to thnh vng v ra hoa v hn (cac dt di ca thn cnh ra hoa
trc).
Khi bc h bt du co hoa l lc cho thn l cao nht (trong mt ngy c th to ra
280 kg thn l /ha) va ham lng tinh du trong la dt cao. y l thi dim thu hoch tt
nht, nu d trn cy d c 100 % s hoa n th nng sut cht xanh gim do la d b rng
cac dt co hoa ra sm.

III. c di m si nh vt hc
1. C c t hi k si nh trng c a cy b c h
Bc h l loi cy trng hang nm nn trong sn xut nu khng thu hoch th phn
thn cnh kh sinh s tn li sau khi hon thnh thi k hoa, qu (co qu vi nhng vng
sinh thi thch hp).
Chu k sinh trng ca cy bc ha dc chia thanh 4 giai don sinh trng phat
trin.
x Thi k mc.
Thi k mc dc xac dnh t luc trng dn khi cy mc l n dnh r hng, trong
diu kin bnh thng thi k ny c th ko di t 10 - 15 ngy, sau khi trng mt thi
gian cac dt thn ngm mc r, phat trin mm trong diu kin nhit d 10
0
C, m d
60 %.
V vy cn chu b tri thi v trng thich hp d cho bc h mc du it mt
khong, dc bit phi chn hom ging tt.
35
x Thi k phn cnh:
Sau khi mc t 45 - 55 ngy, b r d pht trin dy d, cac cy con phat trin
mnh v chiu cao, cac cnh hai bn nch l pht tri n ra cac cnh l mi.
S phn cnh theo th t t cac dt thn chinh xut hin mm t di gc ln, cc
dt trn cao s ngn li to cho dang cy co dng hnh chp. Trong thi k ny tc d sinh
trng v khi lng cht xanh tng mnh, quyt dnh dn nng sut bc h sau ny.
Ch cc bin php k thut tac dng trong thi k nay nh: cung cp dy d cac
cht dinh dng, nc, anh sang d cho tc d phat trin ca cy tt nht.
x Thi k ra n:
Thi k ny ko di 10 - 15 ngy, biu hin tc d ra la ca cy chm li, tuy nhin
cy vn phat trin kich thc thn la, ti dnh sinh tr ng thn chinh xut hin mm hoa,
thi k ny khi lng cht xanh vn tng v s tich lu tinh du vn din ra.
Ch v dinh dng, phi gim dm, tng l ng phn ln, cac yu cu v anh
sng, nhit d trong giai don nay di hi cao nht.
x Thi k n hoa:
Thi k ra hoa cy bc ha dt khi lng cht xanh va ham lng tinh du cao nht
(trong mt ngy c th to ra 280 kg cht xanh/ha). Ging bc ha chu A co phng thc
ra hoa v hn (cac hoa ra t dt phia gc thn, cnh n trc). Vo thi k hoa n 50 %
trn dng rung la luc ham lng tinh du trong cy dt cao nht, dy l thi dim thu
hoch tt nht. Nu hoa n 100 % th nng sut tinh du gim do la rng bt di.
Chu cac diu kin ngoi cnh nh: nhit d cao, gio mnh, kh hn, ung s l m
cho ham lng v cht lng tinh du gim.
2. Y u c u si nh t hi c a cy bc h.
Cy bc h c kh nng thich ng rng, chung co th dt nng sut cao vng my
m m t nh nc Anh dn vng cn nhit di v vng nhit di nh Vit Nam, n
. Chung co th phat trin nhng vng Bc chi tuyn dn Nam chi tuyn. Hu ht cac
vng trng bc ha du trng vo v xun hoc cui v dng d thu hoch vo cc thng
nng nht trong nm. Tuy nhin d bc h c th sinh trng v pht trin tt, dt nng
sut tinh du cao chung di hi nhng diu kin sinh thai, th nhng nh sau:
x Nhit d:
36
Cy bc ha sinh trng tt trong diu kin nhit d mat m t 18 27
0
C, trong thi
k ra hoa nhit d thich hp nht l 25 27
0
C. Tuy nhin trong diu kin nhit d ~10
0
C
cy vn co th sinh trng dc. Trong thi k tim sinh, bc h c th chu dc nhit d
rt thp di -1
0
C. Bc h yu cu tng tich n t trng dn ra hoa l :1500
_
1600
0
C. Nh
vy tu theo nhit d trong vng trng ma ngi ta b tri thi v cho thich hp. Thi gian
sinh trng ca bc h t 80 - 90 ngy khi nhit d trung bnh t 18 19
0
C v t ~ 90 -
100 ngy khi nhit d trong ngy t 15 16
0
C. V vy d co sinh khi v t l tinh du
cao cn b tri thi v thich hp.
x m d:
Cy bc h khng yu cu m d mt cach nghim ngt, tuy nhin trng d dt
nng sut cao v cht xanh v t l tinh du nn ch v coi trng vn d ti tiu nc,
do r cy bc h pht trin trn tng dt mt nn sc hut nc va dinh dng km hn so
vi cac loi cy trng khac. Ti tiu, gi m la c s cho vic to nng sut cao ca cy
bc h, trong mt chu k sinh trng bc h cn lng nc 5700 m
3
/1ha, nh vy mt
ngay dm bc h cn 28 m
3
/ha. Nh vy trong sut qua trnh sinh trng phat trin ca cy
cn dm bo d d m dt, m d bin dng ln s gy rng la v tch ly tinh du km.
m d dt thich hp l 70 75 %, m d khng khi t 75 80 %.
x nh sng:
Cy bc h rt mn cm vi thi gian chiu sang (ngy di, ngy ngn) va cng
d chiu sang mnh, dy d. cy sinh tr ng v pht trin bnh thng th yu cu d
chiu sang trong ngy < = 12 h, trong diu kin anh sang ngy di 14 16 h/ngy, cy bc
h s chuyn t sinh trng dinh dng sang sinh trng sinh thc. Ngc li, d di ngy
chiu sang 8 10 h, cy s sinh trng yu v khng n hoa, hu ht cac dng thn ngm
khng chuyn sang dng thn khi sinh, s cy tr n dn v din tich s lm gim nng sut
cht xanh va lng tinh du. Cy bc h l cy a sang va phat trin tt trong diu kin
nh sng trc x. Trong qua trnh trng bc h phi chu dn thi v trng mt d, khng
trng xen d dm bo anh sang hp l cho chung sinh tr ng v pht trin tt. nc ta
thi v trng thich hp nht l v xun hang nm.
x t dai va dinh dng:
t dai:
Cy bc ha a dt ti xp, co thnh phn c gii nh, giau dinh dng, gi nc v
thoat nc tt. Cac loi dt ph sa ven sng sui, cac loi dt den co tng canh tac t ng
37
di dy, mc nc ngm thp thich hp cho bc h. Cc loi dt co thnh phn c gii
nng nh dt st, dt khng co cu tng nh dt cat khng thich hp vi bc h.
pH thich hp cho bc h l 6 - 7, 5 , trn cc loi dt trng lin tc t 2 - 3 nm
nn pha di d trng li, nn tin hnh lun canh vi cac loi cy trng khac d gim t l
su bnh hi, khng anih hng dn nng sut.
Dinh dng:
Theo nghin cu ca Budinp: Khi nng sut thn la (co thn ngm) ca cy bc h
dt 20 tn/ha th s ly di lng dinh dng dm l 61 kg/ha; ln 37 kg/ha; kaly 124 kg/ha.
Lng cht dinh dng NPK trong thn l kh l 27 % :10 %: 18 %. Trong tng giai don
sinh trng bc h cn lng dinh dng khac nhau. Chu bon phn vo cc thi k: khi
cy cao 10 cm, khi phn cnh v khi n hoa bt du phat sinh. Nguyn t kaly cn bon kt
thc sm (vao luc cy phn canh) d khng nh hng ti tich ly tinh du.
I V. K t hut tr ng v c h bi n bc h
1. Gi ng
Do cy khng th kt ht dc trong diu kin Vit Nam, nn phng phap nhn
ging chinh ap dng trong trng bc h l nhn ging v tinh, ngi ta thng s dng
thn ngm d trng, ngoi ra c th dng thn gii b, thn non dem trng.
Chn thn ngm co mu trng hoc xanh nht, cac dt ngn, dng kinh dt ln (5
mm), chiu di mi don hom 60 - 70 cm, ra sch ct thnh tng don ngn 15 - 20 cm
dem trng.
Trc khi trng nn x l bng cach ngm vo dung dch CuSO
4
nng d 5 %
trong thi gian 15 phut d dit cac loi nm bnh ri mi dem trng. Nu trong diu kin
khng trng ngay th cn bo v ni rm mat, thi gian bo qun ti da l 3 - 5 ngy.
Lng ging cn cho 1 ha 1000 1500 kg.
2- Thi v v mt d
+ ThLY
Tu theo cac vng sinh thi khc nhau m c thi v trng khac nhau, nhng bc
h trng vo ma xun l tt nht.
Vng ni cao do ma rt kt thuc mun cho nn thi v co th trng khong t
25/1- 15/2.
Vung dng bng v vng khu Bn c nn trng t 10/1- 5/2.
38
Vng t Qung Nam, Nng tr vo nn trng vo cui thang 11 v trong thng
12.
B tri thi v trng thich hp d thu la du tin vo cc thng 5, 6, 7; la th 2 thu
vo thng 8,9; la th 3 thu vo cc thng 9, 10, 11. Ring mi n nui ch thu dc hai la.
Thi v trng cac loi bc h khng kht khe, nu ch dng dc ti tiu th c
th trng vo cc thng 8,9 v ch phi trng sm d bc h c th chu dc rt trong
ma dng.
+ MWOn luQJY cch trQJ
- Trng dy hp l d dt nng sut cao, mt d thich hp 25 - 30 vn cy/ha. Nn
trng theo lung d ch dng trong t i va thoat nc.
- Ln lung v cch trng:
Chiu rng lung 1,5 2 m, rnh su 20 cm, chiu di lung ti da 30 m. Rch hng
cch hng 30 - 35 cm, cy cch cy 10 - 12 cm.
Khi trng dt chch hom 45
0
d anh sang chiu vao dc nhiu v lp 2/3 hom, nn
nh dt.
3. B n ph n v ch m s c
Khi lng cht xanh ca bc h rt ln, cho nn cy bc h yu cu lng phn
ln va da dng v chng loi phn bon nh phn hu c, cac loi v c phn da lng,
trung lng va vi lng. Bc h l loi cy d thich nghi v d trng, mt nm cho thu
hoch 3- 4 la. Mt la chng ct cho t 20 30 kg tinh du/ha, l loi cy chim dt lu
10 - 12 thang/nm cho nn dt trng bc h 2 - 3 nm phi pha di trng li do do rt cn
phn hu c bon lot d cung cp dinh dng t t cho cy trong vai nm. Mt nm bon t
8 - 10 tn/ha phn chung. Cac loi phn khac nh dm lam tng s la va kich thc la,
ln c tc dng tng cng phat trin b r v nng cao cht lng tinh du; bon 150 -200
kg dm, 300 400 kg supeln/ha, phn kali cn phi da vo phn tch dt c th ca vng
lam cn c d bon. Thng th ngi ta bon 100 kg K
2
SO
4
cho mt ha, nu bon nhiu kali
s lam tng cht xanh nhng gim nng sut v tinh du.
Lng ph n d u t ti t hi u c ho 1 ha/ nm bc h
Phn hu c hoai mc: 30 tn
am ur: 180 kg
Supe ln: 300 kg
39
Kalysunfat: 100 kg
+ Cch bn:
Ton b phn chung, phn ln dc , bon lot 2/3 va 1/3 lng phn cn li bon
vao giai don phn cnh chia lm 3 ln bon sau cac ln ct.
Phn dm va kaly chia du bn thc cho cy khi cy cao 10 cm, cy phn cnh v
bt du ra n.
Chm soc:
- Dm ta thng dc tin hnh sau trng, khi cy mc chung ta tin hnh dm d
dm bo mt d. dm bo mt d va lng tinh du cho la ct th 2 trong nm th cn
ta loi bt cac phn thn gii b v mt phn thn bc h mc lan ra mp ngoi lung;
mc dich gim s tranh chp dinh dng trong rung, d li t 40 50 cy/1m ca hng
cy.
- Ti nc, lm c, xi xao v cc cng vic khac. Vic lm c xi xao kt hp
vi bn phn thc ln 1, 2,3. (khi cy cao 10 cm, cy phn cnh v bt du ra n). Lm c
tn nhiu cng nn nng dn nc ta co kinh nghim chn th ngng trong rung bc h
d ngng n c, 1 ha cn chn th 2 - 3 con ngng.
Rung bc h lun cn co m d dt t 70 75 d cy sinh trng v pht trin
nn cn phi ti nc gi m. Tuy nhin do cn gim ham lng nc trong la va tng t
l tinh du nn ngng ti nc trc khi thu hoch 2 tun.
- Phng tr su bnh trn cy bc h cng l mt vic lm lin tc v rt cn thit.
Khi cy b nhim su bnh th phi co nhng bin phap tac dng kp thi nhm dm bo
sc sinh trng phat trin ca cy d co phm cht tt.
+ Bnh hi.
Bnh g st, bnh nay thng xut hin vao mua xun va du mua he trong diu
kin nhit d v m d cao, bnh gy rng la, gim sn l ng 5 - 6%.
Bnh phn trng, trn b mt la ph mt lp nm trng, bnh xut hin vo thng 4,
5.
Bnh dm vng, thng xut hin vo thng 3- 5.
Bnh thi thn ngm, thng xut hin vo thi k ma m v nhit d cao.
Vic phng tr bnh cho bc h da trn quan dim phng tr tng hp, hn ch ti
da vic s dng nng dc. Khng ly ging bc h rung b nhim bnh, nn x l dt
40
v hom bng CuSO
4
, khng trng bc h trn rung d b bnh, nn c ch d lun canh
vi lua nc. Khi rung b bnh phi x l thuc. Tr c khi thu hoch, phi ngng phun
thuc d khng lm gim cht lng ca tinh du.
+ Su hi
Su xm l loi da thc hot dng t thang 11 nm trc dn thang 4, 5 nm sau,
cng vi cac loi su do, su xanh, chung n la v cn r bc h. Su khoang v mt s su
hi khac nh b nhy, rp, su dc thn v nhn ... du pha hi bc h.
Phng tr di vi cac loi su ny khng nn dng thuc co cha Clo d dit v
thi gian tn d trong mi trng v cy lu gy nhim mi trng v lm gim phm
cht cy bc h.
4. Thu ho c h v ch bi n
co nng sut cao v phm cht tinh du tt th phi thu dung thi v, chng ct
kp thi, cn chu mi quan h cn di gia nguyn liu thu hoch v trang thit b cung
cp.
Thu hoch:
thu hoch bc ha dung luc ngi ta da vao cac cn c sau:
+ Tu thuc vo tng ging m c thi dim thu hoch thich hp, c ging khi hoa
n 50 % th hm lng tinh du dt cao nht, cng co nhng ging hoa n 70 % th hm
lng tinh du dt cao nht. Hu ht cac ging bc ha nc ta dang trng thu hoch khi
hoa n dc 50 %.
+ Tu thuc vao diu kin thi tit, tui cy; nn thu hoch vo lc nng m v kh
sng. Nu thu hoch 3 ln trong nm th thu hoch ln 1 trc tit Mang chng (6/6), ln
2 vo tit X th (24/6), ln 3 vo tit Sng giang (24/10). Nu ging co ham lng tinh
du cao nht khi trn rung co 70 % hoa n th ta nn thu hoch vo lc hoa n 30 % trn
dng rung d khi hoa n dc 70 % th d thu hoch xong.
Ch bin:
Sau khi thu hoch xong nu chng ct ngay l tt nht, trn thc t ngi ta d ho
bng cach ri mng ngoai dng rung hay trong nh vi mc dich lm gim ham lng
nc, thun tin cho chng ct nhng khng d bc h ho ti da qua 3 ngy.
+ K thut chng ct tinh du:
Nguyn tc thng ap dng l rt tinh du t hi nc dc gi la phng phap
ct ko hi nc, khi nhit d 35
0
C th tinh du bc hi cung hi nc di qua b phn
41
lm lnh d tr li th lng, tinh du nh s ni l n trn t do chung ta co th rut tinh du
ra khi nc.
Cc dng c trong l chng ct tinh du bao gm: L d dun, ni d chng ct, ni
dc gn lin vi ng thoat hi nc v tinh du, bnh sinh hn, bnh cha sn phm
ngng t, ngun nc lm lnh.
Cch tin hanh trong chng ct:
Trc ht ra ni bng nc si 15 phut, sau do cho nc si vo ni cha nguyn
liu, dy np va tng nhit d cho nc si tr li, tip dn cho nguyn liu v ni chng
ct, nn nn nguyn liu tht cht d hi nc thoat ra du, sau do dy np tip tc dun si
10 - 15 pht th thy nc v tinh du bt du chy ra bnh ngng t. Kim tra va dm bo
nhit d lun 35
0
C, lng hn hp nc v tinh du chy trong 1 h dt 60 lt l tt, nu
thp hay cao hn tc d ny th phi diu chnh ngun nhit, sau khong 2 - 2, 5 h (vi
nguyn liu bc ha ti va 1, 5 h vi nguyn liu bc ha d ho) th kt thuc mt m chng
ct tinh du, dng thi luc nay nc trong ni chng ct dt 100
0
C.
Khi thy nc chy ra it tinh du th ngng ct, d b di, cho nc si vo ni v
tip tc cac qua trnh chng ct mt ni khac.
Hn hp thu dc d lng dng thnh 2 lp, tach tinh du ra, tinh du luc ny c
mu ti, mi v kho chu do do chung ta cn x l d l m sch tinh du. Khi thy hn hp
dc, mu ti chung ta dng axit Tartric dm dc hay mui Tartrat, d dung dch ny t t
vo tinh du sau do lc mnh cho dn khi mu ti khng cn na th ngng li Sau do d
lng dng thnh 2 lp hut tinh du trong ra. Trong trng hp co mi kht v c mu ti
th dng than hot tinh cho vo tinh du vi t cht than ny 5 %, lc, lc s dc mu v
hng v tr li bnh thng.
Bo qun tinh du:
Tinh du d b phn hu trong nhit d cao v nh sng trc x, nn tinh du sau
khi chng ct v lm sch phi bo qun ni thoang mat, tranh anh sang, dng tinh du
trong bnh thu tinh co mu, thng trng men, thng km.
Kt tinh v tch Menthol: Mun chit xut dc tinh du ngha l chng ta phi
dnh lng dc Menthol va Menthola, dnh lng Menthol thu phn v t do trong tinh
du. Kt tinh v tch Methol tinh th ra khi tinh du dc tin hanh theo cac bc:
Bc 1: a tinh du lm lnh t t nhit d t 13 - 14
0
C, khi thy mt phn
Methol di day, lc kt tinh ra v phn tinh du cn li tip tc bc tip theo.
42
Bc 2: H thp nhit d xung 10
0
C trong khong thi gian t 1 - 3 ngy mt
phn Methol s lc dc kt tinh.
Bc 3: a tinh du cn li ca bc 2 vo nhit d 3 5
0
C, sau 1 - 3 ngy
chng s kt tinh ht.
Tinh th Methol bc 1 co kich thc ln hn tinh th bc 2 v tinh th bc 2
cng ln hn tinh th bc 3 ngng t. Tinh th thu dc cac bc s phi ra sch d
loi b tinh du bam vo, c th dng my ly tm loi 1200 vng/pht d loi du, nc ra
khi tinh th, hoc co th ra tinh du methol bng x phng 0, 25 , sau do dem ra nc
lnh, cui cng lm kh tinh th methol nhit d 25 26
0
C trong thi gian 40 h. T l
Methol thu dc tu thuc vo t l ca chung co trong tinh du.



















43
BI 6
CY A HON G ( Si nh d a)
Tn khoa hc: Rehmania glutinosa (gaetn)
Libosch(digitalis glutinosa gaetn)
H hoa mm ch: Serophulariaceae.

I. Ng un gc, t h nh phn ho hc, tc dng dc l, gi tr ki nh t v t nh hnh s n
x ut
1. Ng u n g c l c h s
Cy da hong c ngun gc Trung Quc, hin nay Trung Quc dang dc quyn
loi sn phm nay. Cac nc khac nh Triu Tin, Nht Bn, Vit Nam trng trn quy m
din tich nh.
Trung Quc hin nay co hai loi da dc trng ph bin nh ging Hoi Khnh
vng H Nam, ging Kin Kiu dc trng ph bin vng Hn Chu v Trit Giang.
Trong hai ging trn ging Hoi Khnh c phm cht tt hn nhng yu cu diu kin
ngoi cnh kht khe hn ging Kin Kiu. a hoang dc ngi Trung Quc trng
nhiu vng v l mt hng xut khu dng du th gii.
2. Th nh phn ho hc v t c dng dc l
2. 1. Thnh phn hoa hc
Trong cy da hong c nhiu cht nh Manit [ C
6
H
8
(OH)
6
]. Remanin l mt
Glucozit, Glucoza v mt it Caroten; Catapol co tac dng lm h dng huyt, v li tiu
nh.
2. 2. Tc dng dc l
Tc dng di vi huyt dng: Khi dung nc sc Sinh da hay dng Remanin 0, 5
g/kg khi lng tim cho th th huyt dng gim xung, sau 7 h mi tr li bnh thng.
Ngi ta cho rng trong cy da hong c mt loi cht tan trong nc, co phn ng trung
tnh, mu vng nht ging nh du, co th cha nit va sulIua lam gim huyt dng trong
mu.
Tc dng vi huyt qun: Khi dung Sinh da vi liu lng nh th lm co mch
mu, liu lng ln th lm gin mch mau, co tac dng ln tnh mch, lam gy m dng
vt thi nghim.
44
Ngoi nhng tac dng trn Sinh da cn c cc tc dng khac nh cm mau, c ch
qu trnh hnh thnh kn ca mt s loi vi trng.
- Cc v thuc dc bo ch t da hong:
Sinh da v Thc da dc bo ch t da hoang la dc liu va co tac dng bi b
sc kho cho con ngi, va co tac dng vi huyt dng. No l v thuc du bng ca
ng y.
a hong sau khi sy kh tr thnh Sinh da co v dng, tinh hn, tc dng thanh
nhit, mat mau, dc dung d cha thng han, vung yt hu sng dau, th huyt, an thai.
Nng lc ca Sinh da dc th hin ra dc gi l b chn m, lng nhit huyt l v
thuc b dng cng trang.
Thc da (chin, nu) sau khi ch bin tr thnh v thuc co v dng, tinh n, b tinh
tu, nui gan, thn lm sng tai, mt, den ru toc, co trong cac loi thuc b, rt co li cho
nhng ngi lm vic tri oc, lo ngh nhiu gy hoi huyt.
Sinh da, Thc da cha cac bnh thiu mau, suy nhc c th, tiu dng; ung 9
15 g/ngay di dng thuc sc hay dng cao. lam tng tac dng cha bnh chung
dc dng vi cac v thuc khac. Trong cac bi thuc ng y co ti 3/4 bi c 2 v thuc
ny.
3. Gi t r ki nh t v t nh h nh s n xu t
+ Gi trNLQKW FDFk\DKRng
Mt tn da hong kh bn vi gia 7000 USD. Cach dy hang ngan nm ngi
Trung Quc d trng trt v s dng da hong, do tc dng dc l tt nn dn nay dc
s dng cha bnh nhiu dn tc tr n th gii. Trung Quc la nc xut khu ch yu
nn da hoang dt gia tr rt cao v n dnh.
+ Tnh hnh sQ[XWDKRjQJWURQJQF
Hin nay chung ta cn 1000 - 1500 tn da hoang d tho mn nhu cu trong nc.
Nm 1958 chung ta tin hnh nhp cac ging da hong t Trung Quc l cc ging; Trng
nguyn hng, i thanh anh, Tiu thanh anh trng cac vung nh Hi Hng, Hng Yn,
Bc Ninh, Bc Giang, Vnh Phuc, Phu Th va d c nhng m hnh dt nng sut cao.
co hiu qu kinh t cao, th sn sn xut da hong nc ta nn di theo chiu
hng thm canh, chn thi v ti u, dm bo nng sut n dnh mc t 7 - 8 tn/ha th
mi co th cnh tranh dc vi cac sn phm cy ny ca Trung Quc.

45
II. c di m si nh hc v y u c u si nh thi
1. c di m thc vt h c
a hong l cy thn tho, b phn dung d lm thuc l b r (r c) nn trong
trng trt rt cn chu dn cac bin phap k thut d cy sinh tr ng phat trin tt, dc
bit la dt trng.

+ B r
Nhn ging cy da hong ch yu bng phng phap v tinh. B r phat trin t
cc mm ng trn don hom c ging (c dc ct ra tng phn d lm hom c ging). B
r ca da hong gm 4 loi: r hom, r t, r bt dnh v r c. Trong do r c l b phn
thu hoch.
* R hom: Hom c ging sau khi trng 8 - 10 ngy th cc mm trn hom pht sinh
r. Nhim v ca r hom hut dinh dng giai don du khi mi trng.
* R t: Phat sinh phn gc thn ca cy mi mc t hom. R t thc hin nhim
v hut nc nc, dinh dng cung cp cho cy trong sut qua trnh sinh trng phat
trin. Chung thng co kich thc nh, ngn v s lng nhiu (hn 100 r). Sau trng 30
ngy th cy con xut hin loi r ny. Khi pht sinh r c th r t vn phat trin.
* R bt dnh: y l loi r co kh nng hnh thnh c, co th do diu kin bt li
hoc do nguyn nhn ni ti khng th hnh thnh c dc. Kich thc loi r ny ln hn
r t va dai t 15 - 20 cm, s lng 6 - 10 r trn cy. R bt dnh tiu hao dinh dng ca
cy cho nn cn hn ch loi r ny bng cac bin phap k thut thich hp.
* R c: Loi r nay thng xut hin sau trng 45 - 50 ngay, dy la loi r co kh
nng to c ln nht v quyt dnh nng sut ca da hong. R c co dc hnh thnh hay
khng v hnh thnh sm hay mun dc quyt dnh bi s phn hoa ni ti kt hp vi
nh hng ca cac diu kin ngoi cnh c th. Khi mi xut hin loi r ny c biu hin
bn ngoi na ging nh r bt dnh, na nh r t. Sau do nh s phn hoa bn trong, dc
bit l s phn hoa ca t bao tng tng, s phat trin ca bo mch libe s cp v th cp
m hnh thnh nn c da hong.
Phn sat gc vi thn ca c km phat trin to thnh cung c co chiu di vo
khong 4 - 7 cm, chiu di ca c t 15 - 20 cm, co dng kinh c bin dng 0, 5 - 3, 4 cm,
v c mu hng nht, phn rut co mu vng nht. Trn c da hong c rt nhiu dim
sinh trng v rt d ny mm ngay ti rung nu nh tip xuc trc tip vi anh sang.
46
* Trong kWKXWWUQJW UWFk\D KRng cQFK~ FiFLP VDX
Cn to diu kin cho b r phat trin tt ngay trong thi gian du, hn ch thp
nht s hnh thnh r bt dnh, to diu kin cho c dc hnh thnh sm.
Trong giai don chm soc khi cy co 2 - 4 la tng dng vi thi gian 30 - 45
ngy cc chi non phat sinh nhiu nn phi ta b, dnh cy cn chu khng trng sat mp
lung v mm hom d tip xuc vi anh sang s phat sinh nhiu chi mm l m tiu hao rt
nhiu dinh dng.
+ Thn l
Thn cy da hoang dc phat sinh t cac dim sinh trng trn don hom ging.
a hong l loi cy thn tho, co chiu cao trung bnh 40 -50 cm. Cac dt rt ngn, mi
dt mang mt la. Thn khng co kh nng phat sinh canh, cac dt thn phia trn di ra
nhanh thi k cy bt du ra hoa. Ton thn cy c mt lp lng mm mu tro trng. Sau
khi ra hoa cy dt chiu cao ti da. Trn thn l mc quanh gc theo cac dt thn, cac la
pha trn v din tich la nh.
L c dng hnh thng ngc, du la hi trn, l c th di 3 - 15 cm, rng t 1, 5 -
6 cm. L loi la dn nguyn, mp la co rng ca tu, khng du. Phin la co nhiu gn
chnh v gn ph ni r nhng phin la vn mm. Trn mt la co mt lp lng mm mu
tro trng lm cho l c mu lc hi ng bc.
+ Hoa, qu v ht
Hoa da hong l hoa t chm, pht sinh t dnh sinh trng ca thn. i v cnh
hoa du hnh chung. Hoa c 5 cnh, pha di hp va hi cong, dai 3 - 4 cm; mt ngoi
mu tm sm, mt trong hi vang va co nhng dm tim. Hoa co 4 nh gm 2 nh ln v 2
nh li km phat trin.
Trong diu kin sinh thai ca Trung Quc hoa da hong ra vo thng 3 - 4 v kt
qu vo thng 5 - 6, mi qu co t 200 - 300 ht, ht nh c mu nu nht, dng hnh
trng. Khi lng nghn ht l 0, 15 g. Trong diu kin sinh thai ca Vit Nam, da hong
thng co hoa nhng khng kt ht, v vy phi nhn ging v tinh.
2. Cc thi k si nh t r ng c a d a ho ng
Thi gian t khi trng dn khi thu hoch c da hoang thng ko di t 150 - 180
ngy.
2. 1. Thi k ny mm
47
Thi k ny mm dc xac dnh khi 75 % s cy mc trn dng rung. Trong diu
kin bnh thng, thi k nay ko dai 25 ngay, trong diu lin bt li nh hn han hay gp
rt c th ko dai hn 1 thang. Trong giai don ny sc sinh trng ca da hong ph
thuc vo cht lng hom ging, ht ging va cac diu kin ngoi cnh khac nh nhit d,
m d dt, d su lp dt. Cy con trong giai don ny yu, dinh dng ch yu da vo
hom ging, thn la sinh trng chm.
Cc bin phap k thut ap dng cho thi k ny ch yu to diu kin thun li vo
ngoi cnh cy vt nhanh. Trong thc t, s dng cht diu tit sinh tr ng d cho
mm v r ra nhanh dc xem l mt bin phap k thut tin b mi p dng. Thi k ny
mm kt thuc khi cy dt 4 - 5 l tht.

2. 2. Thi k sinh trng thn l v hnh thnh c
Sau khi cy dt 4 - 5 l tht, b r hut dinh dng d nui cy. Sc sinh trng ca
cy mnh dn ln, khi cy dc t 5 - 6 l th tc d ra la tng, trung bnh 5 - 10 ngy cy
ra dc 1 la. S la dt ti da cho tng ging khac nhau, dao dng t 24 - 25 l dn 37 - 38
l.
Khi cy c 9 - 10 l tht la giai don tng nhanh v s la v r c dc hnh thnh
v pht trin. Sau trng 65 ngy tc d c tng mnh nht. Thi gian du, c ch yu phat
trin v chiu dai, sau do c s phat trin v dng kinh va dt cc di sau trng 85 - 90
ngy. Ti thi dim ny cc b phn trn mt dt dt ti da v dng kinh tan, tng s la
trn cy. B phn di mt dt co bc nhy vt v tich lu cac cht dng v Glucozit.
Cung luc do phia ngn cy, mm nach xut hin n hoa. Luc nay dinh dng cn cho s
tch lu trong c v ra hoa.
Bin phap k thut cn thit l ngt chi, ngt n, ngt hoa to diu kin cho cy
tp trung dinh dng v c phat trin d tng nng sut v cht lng c.
2. 3. Thi k c gi chn
Khi cy sinh trng dc 140 ngy th sc sinh trng ca cy chm dn, dng
knh tn gim xung, cac la phia di rng dn, cac la phia trn chuyn t mu xanh sang
mu xanh vng ri ho. Di mt dt c da hoang dt ti d ln nht c v cht v v
lng, dy l thi k bc vo thu hoch cho nng sut cao nht, cht l ng tt nht.
Trong diu kin bnh thng mt cy co t 8 - 14 r c, nhng ch co 3 - 5 r hnh thnh
c. Nhng r hnh thnh c thng nm v tri gn mt dt, khi thiu dinh dng r c s
48
tr thnh r bt dnh, bi vy chung ta cn phi to mi diu kin d tt c r c du thnh
c.
Cc bin phap k thut cn quan tm do l cht lng hom ging, cac diu kin v
phn bon dung thi k, thi v trng thich hp, d tho mn cc yu cu hnh thnh c
nh:
+ To diu kin cho tng tng ca r hot dng mnh.
+ Kch thch s phn chia t bao libe bn ngoai tng tng cng nh s phn chia
t bo g bn trong, gim mc d hoa g ca t bo trung tm.
Cac diu kin nh nc, dinh dng la c s cho s tich lu cht dinh dng
trong c.

3. Y u c u si nh thi ca cy da hong
a hong l cy c sc sinh trng tng di yu, do do ch thich nghi vi khi hu
n hoa, dy d anh sang, dt d dinh dng, thoat nc tt, co d xp va d dy tng canh
tc cn thit.
+ Nhit d:
Khong nhit d thich hp cho da hong pht trin l 18 25
0
C, ngoi khong
nhit d nay da hoang sinh trng phat trin km.
Nu nhit d di 10
0
C th cy bt du ngng sinh trng v c nhng biu hin
ra bn ngoi t mu l xanh chuyn sang mu l tm thm, nu nhit d thp v ko di 10
ngy th l khng th khi phc dc chc nng quang hp v dn cht.
Nu nhit d cao qua lm cho cy sm phat trin gy mt cn di, cy sm ra hoa,
s la t, s tich lu dinh dng v c km. Nng nhiu, nhit d cao l m cho l b kh xm,
d b nhim bnh.
Cn c vo nhit d ma ngi ta chu b tri thi v thich hp.
Vng min nui thi v trng thich hp vo thng 3 - 4, thi v thu hoch vo thng
9 - 10 l tt nht.
Vung trung du, dng bng Bc B c th trng dc hai v; v xun trng thang 2-
3, thu hoch thang 6 - 7; V ny c tim nng nng sut cao, nhng nng sut khng n
dnh, hay b mt mua do ma lt. V thu dng trng v thng 9 v thu hoch vo thng 2 -
49
3, l v co diu kin trng trt thun li hn v xun, nng sut khng cao nhng cht
lng c tt. Nh vy v thu dng sn xut d lm thuc, v xun trng d nhn ging.
Nc:
Trong qu trnh trng trt da hoang ngi ta lun quan tm dn s phn b lng
ma cac thang trong nm. co nng sut da hong n dnh th lng ma cn phn b
tng di du. Tuy nhin trong 3 thang du lng ma yu cu nhiu hn cac thang sau.
Cac vung co lng ma t 1500 1800 mm/ nm co th trng dc da hong.
m d dt thich hp trong thi k ny mm l 65 70 %. Thi k sinh trng
thn, l v hnh thnh r c l 70 75 %; Thi k c gi, chn cn 65 70 %. Khi thu
hoch cn m d 60 65 %.
Thi k c gia, chin co ma ln, m d dt qua cao c d b bnh v thi nhn.
t dai:
a hoang la cy a dt co thnh phn c gii nh, dt cat pha l loi dt thich hp
nht. t mi khai hoang co d ph cao, tng canh tac tng di dy, gi nc v thot
nc tt, dt di co d dc 5 - 10
0
c th trng dc da hong.
Cc loi dt st, dt tht nng, ngheo dinh dng khng nn trng da hoang. pH
thch hp s cho da hoang sinh trng phat trin tt t 5, 5 - 7, 0. V vy khi trng trn dt
chua cn phi bon vi.

III. K t hut tr ng d a ho ng
1. Gi ng
nc ta chn cy ging tt l cy c thi gian sinh trng _150 ngy, c nhiu
c, c to khng su bnh. Chn cac c thun dai cn di, co dng kinh t 1 - 1, 5 cm. Ct
c thnh tng don di 1, 5 - 2 cm (trn do co 5 - 7 mt mm). Sau khi ct thm 2 mt lat
ct vao tro d ni thoang mat 1 ngay ri mi dem trng.
Ch : Khi thu hoch tranh lm xy xt v c, c ging nn dng ngay, khng nn
d qua 7 ngy sau khi thu hoch c.
Lng ging cn dng cho 1 ha l 300- 400 kg cng thm 10 lng c ging d
phng.
2. Thi v v mt d
+ Thi v:
50
C th trng da hoang dc nhiu v trong nm, Vit Nam co hai thi v trng da
hoang va dc chia cho hai vung co diu kin thi tit khi hu khac nhau l min nui,
trung du - dng bng.
* Min nui: V xun trng vo thng 3- 4, thu hoch thang 8 - 9. Sau khi thu hoch
da hoang ngi ta co th trng ng dng. Min nui khng trng dc v thu v nhit d
thp cy khng phat trin dc.
* Trung du va dng bng: V xun trng vo cui thang 1 - 2, thu hoch thang 6 -
7. V thu dng trng t thang 7 - 8, thu hoch vo thng 1 - 2. Trong 2 v nng sut t 3 -
4 tn/ha. Nhng cht lng c ging v thu dng tt hn. V xun nng sut cao (5 - 7
tn/ha) nhng khi thu hoch gp ma thng co nh hng dn cht lng ging.
+ Mt d v cch trng
co c s cho nng sut da hoang dt 3 - 4 tn/ha (v thu dng) v 5 - 7 tn/ha
(v xun) th mt d phi dt t 7 - 9 vn cy/ha.
Cch trng: Vt lung cao 30 - 40 cm, lung hnh thang, mt lung rng 80 - 90
cm. Rch 2 hng dc lung co khong cach 35 - 40 cm, hng b su 10 - 12 cm, b phn
lot, sau do lp mt lp dt mng 2 3 cm va dt cac hom c ging, lp dt dy t 2 - 3
cm, nn nh, phia trn t lp rm r mng d khi ti dt it b nn cht. Khong cach ca
cc hom c ging t 12 - 15 cm.
Nh vy khong cach hng t 30 - 40 cm, cy cch cy l 12 - 15 cm.
Ch : Mi mt hom c ging s mc ln nhiu mm cy, ta ch chn mt mm tt
nht d li, cac mm khac ta ta b (vi phng phap loi b dn)
Mt lung ln phng hay khum mai rua d tranh dng nc.

3. B n ph n v ch m s c d a ho ng
Lng phn bon v cch bn:
Cy da hong c thi gian sinh trng ngn ngy, song chng to ra mt lng
cht xanh ln nn cn bon phn dy d, kp thi v hp l.
Ch : Khi bn phn kt hp xi xao, lm sch c, mt lung phng khng dng
nc. Xi xao ln 1 v ln 2 xi nh tay, d su 3 cm (xi ln 1), su 5 - 7 cm (xi ln 2)
cch gc 7 - 8 cm. Xi xao ln 3 su khong 8 - 10 cm cch gc t 10 - 12 cm, khng lm
nh hng dn b r, dc bit l r c.
51
Phn bn v cch bn phn
(Thnh phn bon. Cac loi phan N, P, K ang nguyn cht)
Loi phn
Lng phn
& c c h b n
Ph n hu c
hoai mc
( T n/ ha )
N
( Kg/ ha )
P
2
O
5
( Kg/ ha )
K
2
O
( Kg/ ha )
Vi
( Kg/ ha
C quy trnh (QT) 20 50- 70 30- 50 100 500
- Bn lt
- Bn thc ln 1
(sau ny mm 30 ngy)
- Bn thc ln 2
(sau khi cy mc 45- 50
ngy)

C QT
0

0
0
1/2 QT

1/2 QT
C QT
0

0
1/4 QT
1/2 QT

1/4 QT
C QT
0

0


Chm soc
Dm cy dc tin hnh sau trng 20 ngy, cy ging dc ly phn ging d
phng d dc gim cng lc vi khi trng.
- Ta cy cng thi k bon thuc ln 1 (ch d li mt mm tt nht)
- Cac giai don sau cn loi b cac la gi, ngt n, ngt hoa d tp trung dinh dng
nui c, nhm tng kich thc v s lng c.
- Ti nc: Thi k du dm bo d n d cho mm da hoang sinh trng nhanh
du, cy khe mnh, nc dm bo d m.
- Phng tr su bnh:
a hong l loi cy co thn la mm, nhiu nc va lng dinh dng cha trong
l kh nn la di tng ca nhiu loi su bnh.
* Su hi: Su xam thng cn ngang gc vo thi k du dn phat trin la, v vy
nn phng tr sm: x l dt trc khi trng bng thuc Basudin (20 - 25 kg/ha). Khi su
tui 1 - 2 phun thuc trn 2 b mt la. Cc loi su xanh, su xam, rp, nhn d cng pha
52
hi da hong trong sut qua trnh sinh trng phat trin. . Khi cn thit phi tin hnh phun
thuc nhanh v kp thi (Pounce permethrin).
* Bnh hi
Cc bnh trn la: u do nm bnh gy hi nh bnh dm l, bnh than th... Cn
phng tr kp thi bng cac thuc nh Anvil hoc cac thuc tr nm khac.
Cc bnh trn thn v c: Bnh co th phat sinh ngay tr n hom c ging qua cac vt
thng c gii hay 2 mt lat ct. Trn hom c ging bnh xut hin sau trng 15- 20
ngy, cy s b ua vng. Bnh phat sinh mnh khi m d dt cao (_ 80 %).
Bnh kh mp la: Trc tin bnh gy hi mp la sau do lan dn v phia trong
phin la bt du t la gia trc, sau do hi dn cac la non. Bnh hi nng vo cc thng 11,
12 ph hi mnh nht trn dt kh hn va ngheo dinh dng. Thuc thng dc s dng
l Som 5.. .
Bnh nm gc mc trng do nm Fusarium, nm Pithyum, nm Sclerodium. Nm
xm nhp gy hi phn gc thn lm l a vng, nm bnh lan dn xung b r l m thi
nhn c. Bnh phat sinh mnh trong diu kin nhit d v m d cao (vo cc thng ma
ma dng bng trung du Bc b, Ty Nguyn v cac tnh min Nam). Thuc thng dc
s dng l Vecstra, Kocide. ..
Bnh nm gc mc den: Do nm Phytopthora, nm xm nhp qua vt thng c
gii, co th hi c hom c ging va cy d trng thnh. Cy b bnh phn gc thn ph
mt lp phn den, phn gc thn, r c thi nhn, thn cy v l chuyn vng, ho kh.
Bnh phat sinh mnh khi dt co d m cao. Thuc thng dc s dng l TP-Zep (ch
phm t tinh du s v tinh du chanh).
Phng tr su bnh: Ch yu s dng cac bin phap phng tr tng hp, kt hp
lun canh, v sinh dng rung, chn ging va chm soc k lng, nu b bnh phi phat
hin sm v s dng thuc khi cn thit co th dng: Ridomin, Casumin hp cht khang
sinh Cu + Zinep.

4. Thu ho c h
Tng thi gian sinh trng ca cy da hoang thng t 150 - 180 ngy. Cy gi b
phn trn mt dt tn dn, cac c di mt dt dt dn s tich lu ti da th tin hnh thu
hoch c. Khi thu hoch chu nh nhng khng lm xy xt c, dng cuc gt 2 bn mp
lung d c l ra. Sau khi thu hoch c khng nn ra ngay cn d rao, r sch dt ri dem
phn loi bo qun phn loi c.
53
C loi 1: dng kinh ~ 2 cm
C loi 2: dng kinh 1- 2 cm
C loi 3: dng kinh 1 cm

5. Ch bi n (Bo c h)
* Ch bi n si nh da :
- C da hong sau khi phn loi, ra sch, sy kh ta s dc v thuc sinh da.
- Cch bo ch: Xp c da hong vo dn theo th t: c to (loi 1) xp di, c
loi 2 xp gia, c loi 3 xp trn. dy lp c trn dn l 15 cm.
- iu chnh nhit d: T 50
0
C sau tng dn dn 65
0
C trong 24 - 36 h, c 5 - 10 h
do tr 1 ln. H nhit d xung 60
0
C n dnh trong 48 h, c da hong mm do, hm
lng nc trong c cn khong 40 50 la dc thnh phm sinh da.
Ch : Sau khi thu hoch phn loi nn phi sy ngay, nu cha sy co th bo
qun trong cat m, c s ti lu.
* Ch bi n Thc d a :
C nhiu cach ch bin Thc da, di dy l cch ch bin Thc da ca nc ta:
Cho sinh da vo thng (c sc cha c nc v c khong 100 kg). Xp c vo
ni: c to xp phia di, c nh gia, v c nh phia trn. C 80 kg Sinh da cho 10 lt
ru 40
0
. un la to cho dn khi si; Khi d si dun nh, dun trong 6 - 8 h cho dn khi cn
nc. Trong thi gian dun c 1 h li muc nc trong ni ti ln c trn mt ni hoc cho
thm du. Sau do ly ra phi 3 ngay ri li cho vo nu ln th 2 nhng cho thm nc
gng (gi nh 2 kg gng cho nc khuy du lc ly nc). Tip tc nu mh trn.
Vi cach nu, phi lin tc 5 - 7 ln khi c sinh da d den nhanh, mm l ta c v
thuc Thc da. Do s ch bin khac nhau nn cht lng, tac dng Thc da d khc
nhiu so vi Sinh da (da hong kh).





54



























55
BI 7
CY QU
Tn khoa hc: Cinnamonum loureirii Nees.
H long no: Lauraceae.

I. S l c v c y qu, t hnh ph n ha hc v t c dng dc l
1. S l c v c y qu
y la loi cy dc loai ngi bit dn v s dng lu di, dc coi l v thuc b
thng dng trong ng y, Ty y v ngun hng xut khu quan trng ca nc ta hin
nay.
Vit Nam co nhiu loi qu v vic xac dnh tn nhng loi nay cha dc chc
chn, nhng hin nay chung ta xac dnh dc 3 loi chinh sau: Qu Thanh - Ngh - Tnh
(Cinamonum loureirri Nees), qu Trung Quc (Cinnamonum cassia Blume), qu Srilanca
cn c tn gi l qu Quan (Cinnamonum zeylanicum Nees). Ngoi ra cn mt s loi nh
qu cnh, qu b (sn nhc qu), qu d.
2. Th nh ph n ha hc
Thnh phn ho hc chinh ca qu bao gm: tinh bt, cht nhy, nha, cht mu v
mt s it Oxalat. Ngoi ra cn c 1,5 5 % tinh du. Tinh du qu mi chit xut co mu
vng nht, sau do sm li khi b Oxy ho cho nn tinh du sau khi chit xut phi dc bo
qun kn. Ngoi v qu ngi ta cn dng l qu d chng ct tinh du, du chng ct t la
c mu nu, phn ng axit, co mui thm ca hoa dinh hng va cha ti 80 % Eugenol.
Cht nay dung d chit sut v tng hp nn vinalin. Vinalin l cht co th tan trong cn
70
0
c cng th tich. V ca r qu co tinh du, nhng tinh du ny cha long no v mt
t cc cht khac nh Eugenol, Andehyt xinamic.
Tm li: Trong tt c cac b phn ca cy qu du cha tinh du v cha nhiu cht
c hot tinh cao.
3. Tc dng dc l
Cy qu l mt cy dc liu qu l v thuc thng dng trong ng y v Ty y,
dung trong diu tr: Qu v tinh du qu co tac dng kich thich h tun hon, gy co bp
mch mau, tng s bi tit, tng nhu dng rut, gy co bop t cung va dung d st trng
mnh.
56
Dung trong diu tr ng y: Cy qu dc coi l mt v thuc b, dng ring hoc
kt hp trong nhiu bi thuc. Qu co v cay, ngt tac dng vo h h hp, tun hon v
kich thich tiu hoa (hi gy dc cho gan, thn). Qu v tinh du co tac dng bi b c th,
tr bnh trm hn, cha chng chn tay co, lng gi t mi, bng qun dau, bi tiu tin, tr
m h, thnh dng, cha dau mt, bi b sc khe ph n sau khi sinh (chu ph n co
thai khng dc dng, cn thn trong cha bnh v mt).
Trong ng y v qu dc dem mi ly nc ung, ct thnh lt mng pha ch
ung, ngm ru hay ch bin thnh xiro qu. Co th dng qu gia v trong thc phm nh
ng v hng.
Bi thuc cha cm cum trong do co cha v qu nh sau:
Qu chi 8 g + cam tho 6 g hoa thc dc 6 g + xuyn khung 6 g tao den 4
qu 600 ml nc chia lm 3 ln ung trong ngy.

II. c di m si nh vt h c c a m t s gi ng qu
1. c di m si nh v t hc
Ging qu Thanh Hoa: Chiu cao ca cy 15 - 20 m, canh phat sinh hang nm, cnh
c 4 cnh hp, v nhn, la co dng thun dai, du la bu, co 3 gn r chy t cung dn
du la, phin la di 12 - 15 cm. Hoa trng, mc thnh dng chu du ngn hay du cnh.
Qu hch hnh trng di 1 cm, khi chn v qu mu nu tm, mt qu bong, khi chin d li
d hoa trn qu, qu co lng.
Ging qu Srilanca (qu Quan): y la ging qu dc trng v s dng nhiu trn
th gii, ngoi tc dng y hc cn dc dng lm gia v, dng du v gia tr trn th trng
th gii. Vit Nam ging qu nay dc mc thnh tng vng ri rac. Thn cy co th
cao ti 25 m, phn canh hang nm, canh co dng 4 cnh, trn cnh c nhiu lng ngn
tha. La ging ny mc di, co nhiu lng tha ngn, phin la di 11 - 20 cm. Rng 4 - 6
cm, c 3 - 5 gn r rt c hai mt la, cung la di 2 cm. Hoa ca ging qu quan co mu
trng vng, mc thnh chu k la hay du cnh. Qu mng hnh trng, di 0,8 cm d li
d va dai hoa trn qu.
Ging qu Trung Quc: Chiu cao cy 12 - 17 m, l mc so le, phin la di 12 - 15
cm, rng t 2, 5 - 6 cm, mt bong nhn, mt di co th co lng, co 3 gn, hai gn ph ni
r phn di cung la, cung la di 1, 5 - 2 cm. Hoa mc hnh chu, mc du cnh
hoc k la. Qu hch hnh trng di 1, 2 - 1, 5 cm, co dai lun tn ti trn qu.

57
2. Yu cu si nh t hi
Kh hu: Qu l loi cy phn b vng nhit di, thich hp cac vng nng m.
- Nhit d: Nhit d thich hp cho sinh trng phat trin tt l 22 - 25
0
C. Nhit d
cao: 31 - 32
0
C. Nhit d thp ti thiu 1 - 2
0
C.
Cy sinh trng phat trin tt, nng sut v t l tinh du cao nhng vng c bin
d nhit d trong nm l 9 - 14
0
C.
- Nc: Lng ma thich hp l 1800 - 2000 mm/nm, thp nht khng di 1500
mm/nm. Lng ma bnh qun thng trong ma khng thp hn 100 mm.
m d khng khi thich hp l 80 90 %, thp khng di 70 %.
m d dt cn 70 75 % vn m khi cy ln co th chu dc m d dt thp
hn.
- nh sng: Khi cy cn nh cy qu khng chu dc anh sang trc x nhng khi
ln co anh sang trc x va phi, dy d s cho v dy v nhiu tinh du.
- t dai: Cy qu co th trng dc trn d cao t 300 m so vi mt bin, khng
nn trng bnh d qua cao, d dc ca vung dt thich hp l 10 - 15
0
v c th trng trn
d dc ~ 20
0
.
dy tng dt mt t 50 - 60 cm. Cac dt pht trin trn cac da m granit, riolit,
sa thch, phin thch, cac loi dt d du thich hp voi cy qu.
Qu thich nghi trn dt co d pH t 4, 5 - 5, 5, co ham lng mn kh cao: 2 - 2, 5
. t giu tro, canxi s cho nng sut qu cao, tinh du nhiu.
nc ta qu dc trng Thng Xun, Ngc Lc tnh Thanh Hoa; Qy Hp,
Qy Chu, Qu Phong tnh Ngh An; Tra Mi, Thng Bnh tnh Qung Nam v tnh
Qung Ngi; Nam ng, A Li tnh Tha thin Hu.
Tng din tich ca cac vng khong trn 1000 ha. Vn d pht trin cy qu ca
nc ta cha dc tt nh mt s cy di ngy khc, hn ch ch yu l do tp quan canh
tc v k hoch thu mua xut khu cha n dnh.

III. K t hut tr ng qu
Trong trng qu ngi ta thng ap dng cac bin phap nhn ging hu tnh hay v
tinh (nh chit cnh). Tuy nhin, kinh nghim trng qu cho thy nhn ging bng phng
58
php chi t canh thng cho v mng va ham lng tinh du thp, do do phng phap
nhn ging hu tinh vn dc ap dng ph bin cac vng trng qu nc ta hin nay.
1. K t hu t l m vn m qu
1.1. Thu hoc h gi ng :
Ht ging qu hin nay vn dc thu ri rac trong rng trng v rng t nhin l
ch yu, do do cy ging cn dc danh du, chm soc tt d ly dc ht ging trong
nhiu nm. Tui cy ging trn 15 nm, cy sinh trng phat trin tt, khng boc v, cht
cnh l, khng b su bnh. Vo thng 12 v thng 1, qu co mau tim dm th thu hi. Qu
chn r vo cc thng 2 - 3, khi chn qu co mau tim dm, tht qu mm, v ht mu mm
trng.
Ht thu v, ra sch tht qu lp v ngoai, sau do hong ht cho rao, tt nht l x
l ht dem gieo ngay. Nu dem ct gi th phi hong phi kh ni thoang mat, khng
phi di tri nng ln. Ht kh trn vi cat m dem ct gi theo t l 1/2, bo qun trong
4 thng, trong thi gian bo qun ht phi do ht 2 ln/ngy. 1 kg ht co t 2000 - 2500
ht gieo dc t 10 - 12 m
2
nu gieo trc tip trn mt lung, nu gieo trong tui bu PE s
dc trn 20 m
2
.
Ch : Chim, chut rt thich n loi qu ny do vy cn phi co bin phap bo v
qu ly ging. Ngi ta co th thu hoch qu chm trn cy hoc thu nht ht ri rng
di dt do chim, chut n v qu
1.2. Chu n b d t v t i b u P. E
t cat pha ti xp co d m 65 70 , dt co ham lng mn cao _ 2, 5 %. Trnh
dt co si sn, dt ph sa c nhiu st. Trn phn chung vi dt theo t l 3 phn phn 7
phn dt. Sau do cho dt vo ti bu, chu nn dt du, cht va dy gn sat ming tui
(cch 1 - 1, 5 cm). Cc ti bu dc xp thnh lung rng khong 1 m , di 25 - 30 cm.
Kich thc tui P. E: Chiu di 23 - 25 cm, chiu rng 15 cm. Chu dc l day tui
(4 l). S lng tui cn chun b la 60. 000 tui/ha (d tnh lng d phng).
1.3. Gi eo h t v c h m sc
+ X l ht trc khi gieo
- Ngm ht trong nc 12 h cho dy nc, vt b ht lp sau do ra sch nc
chua, ngm vo dung dch Boc d 1 % trong 3 - 5 phut, sau do vt ra d rao nc ri dem
gieo vo ti bu. Dng tay n nh to mt l gia mt tui su va ngp ht v b ht qu
vao sau do dung tru, rm r cht nh ph dy ming tui.
59
- Ti nc thuc tr nm bnh vi l ng nc 2 lt/m
2
mt lung. Phun thuc
theo ch dn trn bao b dng thuc.
Trong sut qua trnh vn m dt lun dc gi m 65 70 . c bit giai
don sau gieo m dt thich hp l 70 75 . Lng nc ti tng dn theo tui cy t 2
lt, 3, 4, 5 lt/m
2
. Nguyn tc ti khi cy nh lng nc ti it nhng ti nhiu ln (mi
ngay ti 1 ln, cy ln dn lng nc mi ln nhiu nhng s ln ti it. m d dt khi
cy ln cn 65 70 % l tt.
Sau khi gieo khong trn 30 ngy cy mc du, nu tui bu nao cha mc nn thay
ti bu khac d gieo d phng.
+ Lm dn che: L cng vic cn phi lm ngay sau khi ti bu xp thnh lung.
Dn che thi k du che khut dc anh sang khong 70 %. Cy cng ln dn th mc d
che cng gim, dn thng cui cng th d b dn.
+ Lm c xi xao: V gieo m ht trong tui nn thng xuyn nht c. Nu mt
ti c vng, dng tay bp nh ming tui cho dt b ti thoang.
+ Bn thc: Sau khi cy mc khong 3- 4 thng, cy vng chm sinh trng ti
cc loi phn: 50 kg dm ur + 40 kg supeln + 20 kg kaly. Pha nng d 2 , ti 3 - 4
lit/m
2
mt lung. Nu khng ti cac loi phn trn th dng cc loi phn phun trn l
cng rt tt.
+ Phng tr su bnh hi:
* Bnh hi:
+ Bnh thi r do nm dng Ridomin d ti, lng dung tch t 1 - 2 lt/m
2

+ Bnh dm la do nm: Dung Anvil d phun khi bnh mi xut hin.
* Su hi: vn m thng co rp hi dnh sinh trng v l non. Dng Dipterex
pha nng d 2 % d phun.
Ti u c hu n gi ng t t
Tui cy : 7 - 9 thng
ng kinh gc thn : 0,5 cm
Thn r : Thng
Sch su bnh

60
2. K t hu t tr ng v n s n xut
2.1. Khai hoang c hu n b dt trng
Vung dt trng qu cn thit d li nhng khong rng t nhi n. Din tich trng
qu ch chim 1/3 din tich vung dt trng. t rng va dt trng qu nn trng xen k
nhau. Khi qu dc 8-10 tui khai hoang gim bt din tich rng t 30 40 %.
Khai hoang vao mua kh, cay dt su 30 - 40 cm ba phng v trng cy h du
ph dt khong 10 - 12 thng
- Trng cy che bong tm thi bng cac loi ct khi du chiu theo hng khi xc
dnh mt d trng va dao h (mt cy qu it nht co mt cy che bong cach gc cy qu 70
- 80 cm v hng ty. cy che bong ngay t khi trng dn 2 nm tui vi vn thu
hoch sm, vn thu lu nm d trng cy che bong dn khi qu 4 nm tui.
- Thit k dng di: ng chinh rng 5 m, dng l rng 2, 5 - 3 m.

2.2. Thi v tr ng
Nguyn tc: Bt c vng no cng trng vao du dn gia mua ma d cy con khi
trng xung co d d m dt.
- Yn Bi v cc tnh phia bc trng vo thng 5 - 6
- Thanh Ha trng vo thng 6 - 7
- Ngh An thng 8 - 9
- Tha Thin Hu thang cui thang 9 - du thang 10
- Qung Nam thng 10 - 11

2.3. M t d , kho ng cc h v c ch t rng
Mt d trng ph thuc phng thc thu hoch, kh nng vn, nhn lc.
* Phng thc trng d thu hoch lu dai ~10 nm, mt d 1100 cy/ha.
Khong cach trng: 3 x 3 m hoc trng mt d 4000 cy/ha (1, 5 x 1,5 m), sau 4
nm ta b 1 hang/2 hang d ly nguyn liu chng ct du.
3KQJWKFWUQJWKX KRFKVP:
61
Mt d: 4000 cy/ha (1, 5 x 1, 5 m) ni dt tt v 10. 000 cy/ha (1 x 1 m) ni dt
xu.
Sau 4 nm thu hoch d gc nui 1 chi tai si nh 3 - 4 nm sau thu hoch.
* Cch trng:
ao h vung: 40 x 40 x 40 cm (chiu su, rng, di), trn dt mt vi phn hu c
hoai mc (8 10 kg/h) cho dt tng mt cao hn mt h, nn cht. Chun b h trc khi
trng 2 tun.
Khi trng: Pha b v P.E ti bu, do 1 h bng kich thc bu cy gia h. t
cy va nn dt quanh thnh h sao cho cht gc, khng v bu dt v cy thng dng.

2.4. Qu n l vn tr ng v ph n b n
- Dm cy sau 2 thang trng bng cac cy d phng
- Lm c xi dt: 1 nm 2 ln vao du v cui mua ma kt hp vi bon phn thuc.
To bn rng 1 m quanh gc.
+ Bn phn thc:
Lng phn: Phn hu c : 10 - 15 tn/ha
m ur : 200 kg/ha
Supeln : 200 kg/ha
Kaly : 150 kg/ha
ao h theo vnh tn su 20 - 25 cm, rng 20 cm, di 20 - 25 cm
(Phn hu c co th dng l cy p xanh)
+ Ct cnh to hnh:
Sau 3 - 4 nm cy qu phn canh. Vn thu hoch nhanh khng cn to hnh ct
canh. Vn d ln nm khi cy phn cnh ngang, ct cac cnh trong khong thn di 4
m. Khi ct cha cac don cnh 4 - 5 m st thn. Thi v ct ta vao mua dng hoc du
ma xun. Trnh lm xy xt v thn. Thu ct ton b canh la d ch bin.
+ Nui chi tai sinh: Cho vn thu hoch sm. Khi ca d cach dt 4 - 5 cm, cy
cn bo v gc thn, chm soc nui chi v chn d li t 1 - 2 chi.
+ Phng tr su bnh:
62
Su hi: Chu mt dc canh, thng phat sinh vao mua ma, m t.
Bnh hi: Ch bnh dm la, phat hin sm, phun phng d gi tui th la.

2.5. Thu hoch v c h bi n
Thu hoch:
- Thu hoch vo cui mua ma, luc nay tng la mi bt du thu hoch l tt v d
bc v, nng sut lao dng cao, cht l ng qu tt.
- Vi vn d thu hoch sm (sau 4 nm trng). Ct ton b thn, la canh co dng
knh ln hn 3 cm d chng ct tinh du. Canh dng kinh 3 cm tr ln bc ly v lm
qu Thanh hay qu Vn. Boc v thn: Dng dao sc rch quanh thn cac don di 40 cm.
Rch 1 dng dc thn, dng ct tre cng gt vat tach v. Sau do co lp v x x ngoi
dem phi kh, lau sch phia trong v qu, Thanh qu dc dem phi kh lau sch phia
trong v qu v c th cun trn hnh ng, bo li va dong bao dem xut khu lm gia v
hay chng ct tinh du. Qu vn phi kh tan bt lam hng, khng dung lam thuc.
Nng sut v kh khong 2 tn/ha/ln khai thac
* Vi vn d lu nm
Lt mt khoanh v thn vng st gc di 20 cm. Sau 10 ngay ca ht cac cnh.
Nhng cnh thng dng kinh 5 cm tr ln, bc v phi nh vn thu sm.
- Phn thn cy sau 20 ngy ct cnh, dng dao rch thn thanh cac dng ngang,
dc theo kich thc di 50 cm, rng 10 - 15 cm. Sau do lt v co sch, ngm nc 1 dm,
vt ra ra sch, hng rao nc. Xp up mt trong ca 2 ming qu vi nhau. Xp thnh
tng lp trong st da lot v quy l chui kh thnh lp dy 4 - 5 cm, pha mt st nn cht
bng vt nng d thanh qu thng v t 3 - 7 ngy ty nhit d nong hay lnh. Mt ngy
phi do du (di ln trn). Sau khi , lau sch phi ni thong mat gn kh th c ngy
phi dm , lau sch. Phi dn khi kh la dc. Thanh qu tt co 2 mt nhn bong, mt
trong mau nu dm.
Bo qun: Dung paraIin bi ln hai du ca thanh qu. Cac thanh qu bc vi mm
bo qun trong hm kn c lt giy chng m d ni thoang mat.
Nng sut v kh ca vn cy d nhiu nm (~ 10 nm) dt t 20 - 22 tn/ha.
Ngoi ra cn cho 60 - 70 m
3
g, cnh nh, la d ct tinh du: 55 - 60 tn/ha v khi lng
ci t 50 - 70 m
3
.
Cach chng ct tinh du qu nh phng phap vhng ct cac loi tinh du khac.
63



























64
BI 8
CY C NGT
Tn khoa hc : Stevia rebaudiana Bertoni
H Cuc : Asteraceae

I. Ng un g c, t h nh ph n ha h c, gi tr ki nh t
1. Ng un g c
Cy c ngt cn c nhiu tn gi khac l cy c mt, c dng, cy trch lan; co
ngun gc xut x Paragoay, Brazin, Achentina. Vng ty n co trng c ngt,
thuc Nam M (19 - 27
0
v Nam). Ti dy cy c ngt co t n gi l Kah.
Cy c ngt dc phat hin thy t nm 1908 nhng chinh thc dc da vao trng
nm 1931, sau do dc trng Canada, lin bang Nga, Trung Quc, Nht Bn v mt s
cac nc khac. nc ta c ngt dc trng du tin Trung tm qu gen cy trng Vit
Nam (Vn in- H Ni). Sau do dc trng vin nghin cu cy dc liu Trung ng,
Vin dinh dng quc gia Trung tm ging cy trng Lt. Trng HNN I H Ni.
Sau nhiu nm kho nghim d xc dnh c ngt ph hp vi nhiu vng sinh thi ca
nc ta. n nm 1988 d dc ph bin trng ti cac tnh H Ni, H Ty, Vnh Phu,
Thi bnh, Yn Bi, c Lc, Lm ng, Sng B. Nng sut la kh t 2 - 2, 5 tn/ha/nm,
dt gia tr 35 - 40 triu dng.
2- Th nh ph n ha hc
Trong chi Stevia c ti 100 loai nhng ch co cy c ngt la co ham lng glucozit
cao nht v c th s dng trong y hc v cng ngh thc phm.
Cht cha trong c ngt dc dc bit quan tm l Steviozit (C
38
H
60
O
18
) d to nn
v ngt m t c cy trng nao co dc, d ngt ca Steviozit gp 300 ln dng Saccaro
va khng co tinh dc nn c th dng Steviozit thay th dng hoa hc trong cng ngh
thc phm.
Theo dc s L Trn c, c ngt co tinh bnh, c tc dng lm h ham lng
Cholesteron trong mu. Steviozit khng lm hi gan, thn, lm mt mu nn cha dc
bnh tiu dng, bnh bo ph ca ph n, ngi gi v tr em.
C ngt dc s dng rt da dng, la kh dc ch bin thnh tr ung, hoc co th
phi hp vi ch xanh, tr hay nghin nh thnh bt, ch bin thnh Xiro. Tinh th
65
Steviozit dc s dng trong cng ngh thc phm, dc phm lm cht bc cac v thuc
d bo qun v d s dng.
Nm 1908 Resenack, 1909 Dietrik, 1931 Budel, Lavtille tm ra hp cht trong cy
c ngt l Sterviozit, khi b thu phn no cho ra 3 phn t Steviol, Izosteviol. Bng
phng phap sc k bn mng ngi ta d tm ra 11 cht khac nhau trong la cy c ngt
nh: Steviozit (C
38
H
60
O
18
), Steviol biozit, Rebaudiozit (A, B, C, D... ). Steviozit c cu to
tinh th hnh kim, dim nong chy 202 204
0
C, 1 g tan trong 800 ml nc, cha trong
cy vi t l cao t 6 7 % khi lng cht kh. Cac cht khac trong cy bin dng 0, 03 -
0, 2 %. Cc cht trong c ngt khng gy hi tr n gan, thn ca ngi nn chung dc s
dng trong cng ngh thc phm, trong y hc. Nht Bn d s dng 45 - 55 tn/nm
steviozit trong y hc, cng nghip banh, ko va trong cac mon n dng lnh.
II. M t s dc t nh si nh h c ca c y c ngt
1. c di m t hc vt h c
+ B r:
Cy thc sinh (nhn ging hu tinh), cy co r cc co th n su ti 30 cm. Cc r
ph lan rng, it phn nhanh v c bn knh ti 20 cm. Bi vy d cy phat trin tt khi
trng phi ln lung, dm bo cho r n su trn tng dt mt.
Nu l cy nhn ging v tinh, cy khng co r cc, ch co r chum nhng cac r
pht trin kha tt v cng co th n su nh cy thc sinh.
+ Thn, cnh:
- Thn: L loi cy thn g nh, trn thn c nhiu lng mm, chiu cao cy t 50 -
80 cm. Chiu cao ti ca thn dt ti 1,2 m. ng kinh thn bin dng t 0, 5 - 0, 8 cm.
Trn thn c nhiu dt, v tri phn dt du tin cch gc khong 10 cm. Cc mt dt phia
gc thn co kh nng ra r bt dnh. Trong sn xut tin hnh thu hoch khi cy cao 50 -
60 cm.
- Cnh: Trn cy c 3 cp cnh. Cnh cp 1 phat sinh trc khi cy ra hoa, cac cnh
cp 2, 3 ch phat sinh sau khi cy co n v n hoa.
+ L:
L mc di theo tng cp cho nhau, l loi la dn nguyn, co rng ca, Dng la
thun di 5 - 7 cm, rng 1, 5 - 2 cm, c 3 gn chnh. Mp l c t 4 - 6 di rng ca tu, hai
mt la co lng lang mn.
+ Hoa, qu:
66
* Hoa: L loi hoa phc, tp hp thnh cm hoa du mu trng, l loi hoa lng
tinh nhng ch yu l giao phn, t th t l thp. Thi gian n hoa vo thng 5 v thng 9.
* Qu: Qu b, mu nu dm, ht khng co ni nh, kich thc, trng lng ht rt
nh P
1000 ht
= 0, 3 - 0, 4 g. Vic gieo trng ht kha kho khn nn thng dc nhn ging v
tnh hay nui cy m.

2. Cc t hi k si nh t r ng ca cy c ngt
2.1. Thi k m c (gi eo d n 2 l m m)
Thi k ny ko di 8 - 10 ngy. Qu trnh ny mm ca ht cng tun th qua
trnh chuyn hoa cac cht dinh dng nh nhiu loi ht cy trng khac. Ht ny mm
trong diu kin:
+ Nhit d t 20 30
0
C, thch hp l 25 28
0
C.
+ m d dt t 70 75 %.
Sau gieo 8 - 10 ngy cy s mc. Khi tin hnh gieo ht, cy c ngt s phi tri
qua giai don vn m 30- 36 ngay, sau do mi trng v rung sn xut.
Vi phng phap nhn ging v tinh (gim cnh) th nhit d thich hp cho mm
cnh v r phat sinh l 25 28
0
C, m d dt 75 %. Cht lng hom ging tt th sau 5 - 7
ngy r v mm cnh pht sinh. Sau 20 - 25 ngy tip theo khi mm cnh pht sinh tt, cy
d tiu chun trng ra sn xut (cao 12 - 15 cm, c 7 - 8 cp la). Phng phap nhn ging
ny rt ngn dc thi k vn m, sc sng cy ging tt hn phng phap nhn ging
hu tinh.

2.2. Thi k ra c nh v pht t ri n l (s a u gi e o 2 0 - 35 ng y)
Khi bt du trng ra vn sn xut cy bc sang giai don sinh trng nhanh v
thn la. Trong diu kin nhit d 20 25
0
C, d m 75 80 %, tc d tng trng chiu
cao thn cnh v ra l mnh nn sau 35 ngy trng rung sn xut chiu cao cy d dt
35 - 40 cm, cnh cp 1 sinh trng mnh th bt du thu hoach la du tin. i vi v h
th thu dc nhiu la hn cac v khac.

2.3. Thi k ra hoa (s au gi eo 55 - 60 ngy)
67
Vo thi k ny cy tip tc sinh trng mnh cac cnh cp 2, 3 sinh trng mnh
chiu cao cy tip tc tng, dng thi cac cm hoa phat sinh. Chiu cao cy t 50 - 60 cm
th ra hoa. Cy c phn ng vi anh sang ngy ngn khng cht ch nn c th trng nhiu
v trong nm v cy c th ra hoa vao cac thang 5, 9 trong nm. Do do cac v thu dng
cc la hoa ra nhanh, cac dt thu hoch ngn li (khong 20 ngy sau khi ct) nhng nng
sut la xanh ca mi dt khng cao.
3. Yu cu di u ki n ngoi c nh
L cy trng ca vng nhit di nn c ngt thich hp vi khi hu n ho t bin
dng, dng thi chu s chi phi rt ln ca yu t ngoi cnh.
3.1. Nhi t d
Cy c ngt co th sinh trng, phat trin trong khong nhit d t 10 -35
0
C. Khi
nhit d nh hn 10
0
C cy s sinh trng chm v nhit d di 5
0
C cy s cht. Nhit d
trn 35
0
C cy sinh trng km v d b mt s loi su bnh xm nhim, khong nhit d
thch hp nht d cy c ngt sinh trng phat trin va thu hai quanh nm la 20 25
0
C.
3.2. Nc
La cy a m nn cc vng co lng ma t 1500 - 2000 mm thun li cho c ngt
sinh trng, phat trin. Cy c ngt l loi a m trong sut qua trnh sinh trng, phat
trin. Tuy la cy a m nhng b r rt s ung v vy vic lam dt ln lung dm bo ti
va thoat nc tt. Nu dm bo d d m th cy sinh trng kho cy cho nhiu cnh v
ko di tui th thn, canh, lau nng cao nng sut v s ln thu hoch la trong nm.
Trong diu kin kh hn ko di (5 - 7 ngy) cn phi cung cp d nc ti cho
c ngt. Thng ngi ta ti rnh 2 - 3 h th nc rut ht. m d dt thich hp cho c
ngt vo khong 70 75 %.

3.3. nh s ng
C ngt la cy sinh trng phat trin tt ni co cng d amh sang tng di
mnh. Khi trng trt diu kin Vit Nam cy cho thu hoch tt nht vo cc thng 5, 9,
10. Sau thng 10 do phn ng vi diu kin anh sang ngy ngn, cy nhanh ra hoa v lm
tng s ln thu hoch. Trong cac thang ma dng nu chm soc tt cy vn tip tc cho thu
hoch nhng nng sut thp. cng d anh sang mnh ham lng Steviozit tng.

3.4. t dai v di nh dng
68
Cy c ngt co th sinh trng trn hu ht cac loi dt, tuy nhin d trng dt nng
sut cao, mang li hiu qu kinh t cao th cc loi dt co thnh phn c gii nh, giu
mn, c mc nc ngm thp, co d pH t 6 - 7. i tng thu hoch ca c ngt l l v
thu hoch nhiu la trong nm nn yu cu lng phn bon kha ln c v hu c va v c.
Lng phn cn cho mt ha: 10 tn phn hu c 80 kg N + 270 kg P
2
O
5
+ 50 kg K
2
O.
t chua cn bon 500 - 600 kg vi bt.
II. K thut t r ng c ng t
1. Thi v
Cy c ngt co th trng dc quanh nm v cho thu hoch tp trung vo cc thng
4 - 11. Thi v trng thich hp tinh t khi gieo ht l t thang 2, gim cnh t thang 2 dn
thng 4 trng s cho thu hoch cao.
Thi gian trng, chm soc v cho thu hoch trong mt nm dc th hin bng
sau:
Lch thi v, chm soc, thu hai
Thi gian Thng
2
Thng
3
Thng
4
Thng
5
Thng
6
Thng
7
Thng
8
Thng
9
Thng
10
Thng
11

Gieo ht



Dm
cnh




Trng
trt




Lm c


Thu
hoch


Ln 1

Ln 2
69


Ln 3


Ln 4


2. Chun b gi ng
C ngt co th nhn ging bng c hai phng phap v tinh va hu tinh.
* Nhn ging hu tinh:
Do ht c ngt co sc sng km cho nn vn m cn phi lm k, nh mn, nn
nh, mt lung phng, thoat nc tt, dm bo m d 75 . Sau do ht ngm trong nc
m 50
0
C trong thi gian 1 - 1, 5 h, vt ht d rao ri trn vi cat kh d gieo, gieo l m
nhiu dt cho du. Gieo xong ph mt lp vi mn, dng bnh phun d ti nh, sau 8 - 10
ngy ht ny mm. Khi cy mc tin hnh b man che. n khi cy co 7 - 8 l th dem
trng.
* Nhn ging v tinh:
Phng phap nui cy m phn sinh: Trong mi trng Insdyton, Saccaro,
Vitamin tng hp, Adenin. Nui cy ngn trong mi trng ny 7 - 10 ngay cy d tiu
chun d da ra m trn cat. Sau 25 - 30 ngy c th trng ra rung sn xut. u dim
ca phng phap nhn ging ny l nhn nhanh, nhn hng lot, nhn dc cy con ngay
trong diu kin mi trng khng thun li cho vic gieo ht, mc dich cung cp d cy
con ging trong thi gian ngn.
Phng phap gim canh: Chn don cnh cy m mnh kho co thi gian sinh
trng 4 - 6 thng tui, mi don cnh di 3 - 4 cm, trn c 2 - 3 dt, chm vt ct vo cht
kch thch ra r ri cm vo khay cha cat dc x l kh sch. Hang ngay ti nc gi
m 75 80 %. Sau gim 5 - 7 ngy th cnh gim ra r. Sau ra r 2 tun cy cao 12 - 15 cm
c 7 - 8 l th dem trng rung sn xut (sau ra r 2 tun l c th trng dc). Nhit d
ph hp trong thi k ny bin dng t 25 30
0
C, m d khng khi 80 85 , cng d
nh sng 2000 lux, mi trng cat d cm cnh phi hon ton sch, khng nn cm su
lm cnh b thi phn c r.
3. L m dt, b n ph n
70
* Lam dt:
Chn dt cat pha, tht nh, nhi eu mun, ti xp, cy ba k, sch c. Ln lung rng
1, 2 m, rnh rng 0, 3 m, chiu cao lung 20 - 30 cm, mt lung phng.
* Ch : Trong ma dng (thang 11 - 12) cac tnh phia bc thng co sng gia
nn cn phi co tro bp t quanh gc d tng cng sc chng rt.
Cc ln lm c bon phn phi kt hp xi xao, l m c. Sau khi thu hoch ln cui
ca nm nn cay x cach gc 20 - 25 cm, bn phn hu c, dung rm r, c kh t theo
hang d gi m. Nu thy vn cy sinh trng km nn dng phn phun trn l.
` Lng ph n v c c h b n ph n
Bng lng phn bon v cch bn phn cho cy c ngt
Loi phn

Lng v cch bn
Phn hu
c
(tn/ha)
m Ure
(kg/ha)
Supe ln
(kg/ha)
Kali
sunphat
(kg/ha)
Vi
(kg/ha)
C quy trnh (QT) 15- 20 250 500 200 500
Bn lt 1/2 QT 0 1/2 QT 1/2 QT c QT
Bn thc (sau trng 6
thng)
0 1/2 QT 0 1/2 QT 0
Bn thc (sau cc ln
thu hoch)
1/2 QT 1/2 QT 1/2 QT 0 0

4. Mt d v kho ng cc h tr ng
4.1. M t d , khong c c h
co c s cho vn cy dt nng sut t 2 - 2, 5 tn kh/ha th cn dm bo trng
vi mt d 15 - 20 x 30 cy/m
2
(tu thuc vao d mu m ca dt)
t tt trng 170. 000 cy/ha (40 x 15 cm)
t trung bnh trng 220. 000 cy/ha (30 x 15 cm)
t xu trng 330. 000 cy/ha (30 x 10 cm)
Chm soc:
71
Ti va tiu nc: m d thich hp cho c ngt sinh trng phat trin tt l 70
80 %, cho nn lng nc ti cn 500 600 m
3
/ha bng cach cho nc vo rnh ngp
1/2 lung trong 3 - 4 h ri rut nc ra.
+ Phng tr su bnh: C ngt l loi cy it bnh, tuy nhin trong diu kin qua m
t, kt hp vi nhit d cao s xut hin bnh dm la do virus gy ra v mt s loi su
bnh khac nh b rp, b tr, tuyn trng... xut hin nn cy sinh trng, phat trin km.
Su hi: Chu phat hin phng tr b tr thng xut hin trong thang 3. Rp hi la
non, dnh sinh trng; khi m d cao phat sinh nhiu hn.
Bnh: Ch yu ch xut hin bnh tr n l do nm xm nhim, cn phun phng tr
bng Anvil hoc mt s thuc khac co gc dng. Bnh thi r do tuyn tr ng xm nhim
gy hi; phng tr ch yu bng bin phap lun canh vi lua nc.
Ch : Hn ch dng thuc, phi bo dm thi gian cach ly ri thu hoch. Tt nht
nn dng thuc co ngun gc thc vt.

5. Thu ho c h, bo qun, s c h
Trong qu trnh sinh trng, phat trin ca cay c ngt, khi l ng thn la v hm
lng Steviozit cao nht khi cy bt du ra hoa, do do vic thu hoch dc tin hnh khi
n bt du hnh thnh v ngng ti nc trc khi thu hoch 2 ngy.
Trong mt nm co th thu hoch t 8 - 10 la, la thu hoch du tin sau trng 30 -
45 ngy. Sau 7 - 10 ngy cc mm trn don gc thn, cnh nh cao 2 cm th tin hnh xi
xo v bn thc. khong 20 - 30 ngy thu hoch mt la (ma xun, h) hoc 15 - 20 ngy
(mua thu, dng). S ln thu trong nm nhiu hay it cn ph thuc vo ch d chm soc,
bn phn cho cy. Nu vn cy tt mi ln thu hoch s dt dc 200 - 250 kg l kh/ha.
dm bo mt nm dt nng sut 2 - 2, 5 tn la kh/ha chung ta cn tin hnh cc
bin phap k thut nh sau:
+ Cn thu hoch vo sng sm luc cy bt du co n. Sau 5 - 6 ln thu hoch tin
hanh dn sat gc cach 5 cm d cy phat trin.
+ Sau khi thu hoch tin hnh ra sch, phi nng hay sy kh... Khi kh (hm
lng nc trong la di 10 %) bo qun la trong tui nilon 2 lp. Trong trng hp hp
tc x hay h gia dnh, sau khi lm kh l s dc dem ban ngay d dm bo phm cht.
*Ch bin l c ngt:
72
T sn phm la kh ngi ta ch bin ra ch, Artiso Stevia, xiro, sn phm ch
nhng Soterein. .. Ngoi ra chng cn dc s dng phi hp vi cac loi nguyn liu dng
bt Sm quy - Stevia, tr atiso c ngt dng tinh th (nhn trn c ngt - Stevia, nc ngt
Stevia... )
ch bin dc la kh ngi ta tin hnh thu hoch vao cac dt nng rao, ra
sch phi ngay d la co mu xanh hoc sy kh dm bo m d di 10, sau do d ngui
ri dem ct trong ti nilon 2 lp. Hin nay Nht Bn dang cn t 300 - 500 tn la kh/nm
d ch bin cac sn phm k tr n.
ch bin xiro ngi ta tin hanh chng ct trong diu kin ap sut 1atm, nhit
d 85
0
C, chit xut bng hi nc, thu dc dung dch lng mu nu gi la xiro dc co d
ngt gp 100 ln dng Saccaro. em bo qun trong l thu tinh, l nha ni thoang mat.
T xiro ny ch bin ra cac sn phm trong y hc, cng nghip thc phm chung vn gi
nguyn tnh cht ca cy c ngt. Bn cnh do t nguyn liu la kh, ti, trong mi
trng gim ap v nhit d t 85 95
0
C, ngi ta s thu dc dng bt mu vng trng,
dng bt ny phi dc bo qun trong mi trng chn khng, l ngun nguyn liu cao
cp dng lm thc n cho ngi mc bnh tiu dng, x cng dng mch, bo ph. Ngoi
ra t cac nguyn liu l xiro, bt, tin hnh chit xut s tao nn dng tinh th. o chinh l
tinh th Steviozit mu trng trong. chit xut ra dng tinh th ny th chi ph b ra rt
ln v gi thnh rt cao.
T cac nguyn liu trn, hin nay trn th trng trong nc co cac sn phm ch
Atiso - c ngt (thn, la, r) co tac dng gii khat, mat gan, thng mt, gim Cholesteron
trong mu. Ch sm quy - c ngt (sm Ngc linh, tam tht, dng quy, thc da, tao, long
no, ng gia b, c ngt) l bi thuc co tac dng b huyt, tng lc, tiu ho tt, gii nhit,
tiu dc. Ch Sotevin (l da cn, hoa cuc, hoa ho, c ngt) co tac dng tng sc dn hi,
bn vng thnh mch mau, lu thng khi huyt, li tiu, h huyt ap, chng nhim x.







73



























74
BI 9
CY S
Tn khoa hc: Cymborogon nasdus Rendl
Cymborogon flexuoous stapf
H Ho tho: Poaceae (Gramineae)

I. Ng un g c, t h nh ph n ho h c v tc dng dc l
1. Ng un g c
S l cy c mc hoang di mc ch yu vng nhit di v cng thich nghi vi
vng nhit di. Cac nc chu A co truyn thng trng s co sn lng xut khu l:
Indonexia, Srilanca, Goatemala, Trung Quc, n , Philipin, i Loan... nc ta s
mc hoang di khp cac vung trong nc ; nhiu tnh d sn xut trn din tich ln d
chng ct tinh du. Do trong thn la co tinh du co mui thm hp dn v cng mt s hp
cht hu c tt dung lam dc liu d cha bnh nn d dc con ngi trng trt. n
nay d l mt hng nng sn xut khu co gia tr kinh t cao ca nhiu nc trn th gii.
2. Th nh ph n ho hc v t c dng dc l
Sn phm chinh ca cy s l tinh du dc tich lu trong thn la. Hm lng tinh
du bin dng t 0, 4 - 2, 0 % tu thuc vo ging, diu kin vng sinh thi (kh hu dt
dai) va ch d chm soc, bon phn.
V d: Ging s C. nasdus rendl ca Xrilanca t 0, 4 dn 0, 8 nhng ging s
C.winterianus jowit ca Giava ham lng tinh du t 0,8 - 2, 0 %
Trong tinh du s co nhiu hp cht co mui thm nh: Xitral geraniol, axtat,
caproat geranyl, dipenten, metylheptenon, carvon v mt s it aldehyl nh heptandehyt va
xitro nellol. Trong cc hp cht ny th geraniol, xitro nellol, xitrat c hm l ng cao nht.
Hai ging s dang trng nc ta l s chanh, trong tinh du co ham lng nitrat cao hn
ging s Xrilanca (C.Nasdus) dt t 70 80 %. Ging s Xrilanca co ham lng genariola
ti 40 % nn cht lng tinh du tt hn. Tiu chun d danh gia cht lng tinh du l
phi co ham lng genariola cao hn ham lng nitral.
Tinh du s l cht lng khng mu, mu lc nht hoc mu nu, loi khng mu
c cht lng tt nht, din hnh l s n (C. martini) co tn thng hiu l Panmarosa
t trng ca tinh du s t 0, 888 - 0, 896.
75
Tinh du s co nhiu hp cht thm nn dc s dng nhiu trong cng nghip
diu ch sn xut m phm, cng nghip ch bin x phng ... Du s co kh nng ngn
chn mt s loi vi khun nn dc s dng dng lm thuc d diu tr cm cum, vim
mi hoc dung d ty u trong phng m.
Ngoi ra, nhn dn ta v mt s nc khac cn dng thn cy, l cy s lm gia v
trong nhiu mon n truyn thng. Do gia tr dc bit ca tinh du nn trn th gii hin co
nhiu nc trng s, trong do co khong 10 nc co din tich v sn lng xut khu cao.
ai Loan la nc co sn lng tinh du s ln nht trn 50 % tng sn lng th gii, mi
nm sn xut 2600 tn tinh du s. Xrilanca - Mt nc co din tich bng 1/5 nc ta
nhng hang nm cng sn xut 601 tn tinh du s (Nguyn Nng Vinh- K thut khai
thac va s ch tinh du, NXB Nng Nghip, 1978 )
Khi lng giao dch trn th trng ti 100. 000 tn/nm v c chiu hng gia
tng qua cac nm. Nhng nc Php, M, Nht Bn, Anh l th trng co mc tiu th cao
nht. Ch ring nc Phap nm 1968 phi nhp ti 1176 tn va nm 1969 d nhp 1131
tn.
Sn xut v tiu th trong nc.
nc ta cy s d dc trng t lu c hai min Nam v Bc. Vo thi thc dn
Phap xm lc d trng s d chit xut tinh du. Nm 1957 nha nc d c ch trng
khi phc v pht trin din tich trng s va cac c s chit xut tinh du ca ngi Phap
d li. Ti min Bc trng s co din tich ln cac tnh Tuyn Quang, Thi Nguyn, Nam
nh, H Nam, Ninh Bnh, Vnh Phuc, Ph Th, H Ty, Hi Dng, Hng Yn. Din
tch ln nht ln ti 1200 ha. Sn lng tinh du dt cao nht vao cac nm 1974- 1977 (t
73. 200 - 90.000 kg).
Sn xut cy s cac tnh t nam min Trung, Ty Nguyn, Sng B, ng Nai,
Minh Hi, TP H Chi Minh rt it, tng din tich dt 325 ha, ni co din tich ln nht l
thnh ph H Chi Minh la 235 ha va co hai c s chng ct tinh du nhng sn lng tinh
du cng ch dt (120 - 250 kg/nm). S phat trin cy s cac tnh min Trung v min
Nam hu nh rt it dc quan tm, ch trng ch yu l a d ban thn ti lam gia v, lm v
thuc trong dn gian ch cha trng d lm nguyn liu d chng ct tinh du.
II. c t nh si nh v t hc c a cy s
S l mt loi ho tho d mc, phat trin nhanh, co th sng tr n nhng di thoai
thoi. Cy s khng kn chn dt v hu nh khng chim dt trng cy lng thc.
1. c di m t hc vt
76
* B r: R chm, mc tp trung dt thn du tin v c kh nng phat sinh trn tt
c cac dt ca thn, nhanh. Trong diu kin dt ti xp giu cht hu c, b r co th phn
b rng ti hn 20 cm, n su xung mt dt 15 - 20 cm, r n su nht khng qua 40 cm
L loi cy ho tho nhng r co kh nng chu hn kha hn mt s loi ho tho
khc; tuy nhin m d cao, dt ti xp vn la diu kin tt cho r phat sinh, phat trin. m
d dt thp (55 %) hoc qua cao (~ 80 ) du rt bt li cho r phat trin.
* Thn, nhnh
Thn cy s co nhiu dt, cac gc co dt rt ngn ch t 0, 2 - 3 cm, cac dt phia trn
di dn nhng khng qu 2 cm. V vy chiu cao cy bin dng t 10 - 20 cm. Trn mi
dt mang mt mm la, mt mm ng mc sole va dai r co th phat sinh nhiu r, nn cc
dt ca don thn trn cng phat sinh r bt dnh. Cac mm ng phat sinh tr n thn kho
to thnh nhnh cp I, cc nhnh cp I cng phat sinh ra nhiu nhanh cp II. Do vy ban
du trng mt cy s v sau s phat trin thnh bi s. Trung bnh mt cy co th phat sinh
80 - 100 nhanh. t tt d dinh dng, d m co th dt ti 130 - 150 nhnh. Do b la m
gn vng thn v xp sit nhau nn thn s phia trn c mu trng nga, don gc thn co
mu nu vng.
* L:
L l b phn d chng ct tinh du. La gm co b la m sat thn, co gc la v phin
l di, mm hn b. Chiu di phin la gp 1, 5 - 2 ln b la.
Chiu di l bin dng rt ln t 0,5 - 0, 7 m hoc co th ti 1,3 - 1, 6 m. Khi ta thu
hoch thng ct phn phin la. S la tr n thn, canh tng ng vi s dt. Trong k thut
chm soc chung ta cn chu d cho cy co tan la rng, phin la phat trin tt, nng sut
v t l tinh du cao.

2. Y u c u si nh t hi
Kh hu: Thich nghi cho cy s phat trin l 22 27
0
C. Nu nhit d di 10
0
C
ko di, cc t bo ca s b cht. Nu nhit d trn 30
0
C ko di cy sinh bnh kh la v
c th b cht.
Nc: Lng ma trn 1500 mm/nm phn b du t 100 mm/thng tr ln la diu
kin thich hp d cy s co th phat trin tt nht. m d khng khi thich hp l 80 85
%, m d dt thich hp l 70 75 %
77
nh sng: Cy s l loi cy rt cn dy d anh sang d tin hnh quang hp v cho
s tich t tinh du trong t bo l. S gi nng trong thang 180 - 250 gi (50 60 % tng s gi
ban ngy) th sinh trng tt.
Khi trng s nhng ni thiu anh sang, la s s mng v t l tinh du trong la
thp. Trng s nhng dt di nng la s xanh, t l tinh du trong la cao.

III. K t hut tr ng s
1. Chu n b gi ng
nc ta co ti 9 loi s khac nhau trn thc b nhng ch co mt loi Cymbopogon
nadus Rendl va loai Cymbopogon Ilexuosus staI la dc da vao sn xut. S l cy nhn
ging bng phng phap v tinh. V vy chn nhanh s tt d trng rt co ngha trong
sn xut.
Cch chn ging:
Chn rung: Phi chn s ging trn rung s co tui 1, 5 - 2 nm, co nng sut v
t l tinh du cao, sch su bnh.
Chn cy: Cy sinh trng tt, co nhiu nhanh, nhanh to, du.
Chn nhanh (tp): Chn nhng nhanh to, dt ngn, cng
Cch x l nhanh s ging:
Sau khi tch nhnh s khi thn, boc bt la kh ch d li 2 l kh st vi cac la xanh.
Cht bt gc thn ch d li don thn di 3 - 5 cm. Ct phin la ch d li don thn di 3 -
5 cm st gc. Nh vy ta co mt nhanh s tt hay mt hom ging tt. Dng dy mm bo
thnh tng bo cach gc 7 - 8 cm. Ch dng dng cac bo khi ct.
S lng tp ging cho 1 ha: 44. 000 - 50. 000 tp nng khong 700 - 800 kg.
ch dng sn xut th nn c rung ging ring. Rung ging cn chn dt tt,
cy ba k hn, chn ging s tt v thun, tng lng phn bon thm 25 %. Chun b
din tich ging ph hp d don thi v trng. T l lng ging d trng d 12 thang.
Ging s sau khi x l cn dc trng ngay. Khi cha trng dc cn dc bo qun
ni thoang mat. trc khi trng nn h r bng cach; trn bn phn phn chung hoai mc
+ 5 phn nc bun dc 1 phn Supe ln, khuy du. Sau do ngm phn gc nhanh s sau
3 h. Sau khi h r co th dem trng ngay hoc bo qun bng cach dng dng cac hom
78
ging thnh tng hng, di 5 - 10 m trn nn dt ti xp, ti dm nc. Sau bo qun 5 -
7 ngy r bt du nhu trng th dem trng ngay l tt nht.
Ch : Trong qu trnh vn chuyn, bo qun khng dc d hom ging dp nat, ho
a.

2. Ch n d t, l m dt
Chn dt: t trng s cn chon dt co d d m, xp, thoat nc tt, tng mu su
trn 40 cm, nhiu cht mn t nhin.
pH t 6 - 7 (trung tnh) l thch hp vi cy s. Nu dt qua chua cn bon vi d
gim d chua.
Nhng dt sau dy khng thich hp vi s:
- m km, di co nhiu da si.
- t chua hoc b ung nc.
- t cat
Lam dt:
Cy ba k, d i sau do ba li. t bi cy su 20 - 25 cm, dt di cy su 18 - 20
cm. t di cy ba theo dng dng mc d tranh xoi mn, lm sch r c r cy nht l
c tranh. Sau khi ba, dt phi dc san phng d tranh dong vang cc b.
Ln bng: mt bng rng 3 - 4 m. chiu cao bng 18 - 20 cm. Rnh rng 30 cm d
d chm soc va thoat nc khi ma ln.
3. Ph n b n v c ch bn ph n
rung s cho nng sut, t l tinh du cao v n dnh cn co ch d phn bon
hp l:






79
Bng lng bon v cch bn phn cho cy s
Loi phn

Lng v cch bn
Phn hu
c
(tn/ha)
m Ure
(kg/ha)
Supe ln
(kg/ha)
Kali
sunphat
(kg/ha)
Vi
(kg/ha)
C quy trnh (QT) 20 100 300 100 500- 600
Bn lt 1/2 QT 0 1/2 QT 0 c QT
Bn thc (sau trng 4-
5 thng)
0 2/3 QT 0 1/2 QT 0
Bn thc (thng 12 v
thng 1)
1/2 QT 1/3 QT 1/2 QT 1/2QT 0
Ch : Phn ln cng vi phn hu c 30 ngay cho hoai mc
Khi bn phn: Phi xi dt theo hang d b phn, lp dt d qua trnh bn khng
lm nh hng dn b la.
Trn cac vn s nm th hai tr di cn tin hnh bn b sung nu thy tnh trng
vn cy xu.

4. Thi v t rng
min Bc co 2 thi v trng, v tt nht l v xun (thng 2, 3). Nhng ni t rt
va d m d, co th trng sm t thang 1 dn thang 3. V thu (thng 8, 9) v ny s phat
trin km hn v xun.
min Nam co v h (thng 5) v v dng xun (thang 10). Trong do v dng
xun l v s sinh trng phat trin tt hn.

5. Mt d, kho ng cc h t rng
Xac dnh mt d trng rt quan trng v n s to diu kin cho cy sinh trng,
pht trin tt. Mt d trng thay di tu thuc vao diu kin dt dai, ch d thm canh. Cac
mt d trng dc ap dng nh sau:
Vung dt co diu kin khi hu tt:
80
Thm canh cao c mt d trng: 65000 cy (khong 22000 khom) 120 x 40 (cm) x 3
(tp).
Vung dt trung bnh, thm canh va phi co mt d: 75000 cy (khong 25000
khm) = 80 x 50 (cm) x 3 (tp)
Vung dt thp, it mu m, khi hu it thun li co mt d: 86000 cy (khong 42000
khm) = 70 x 50 (cm) x 3 (tp)
Cch trng: rch hng dc theo bng vi d su 20- 25 cm, bn phn v ph mt
lp dt mng 3 cm, cc tp s dc trng thng dng gia hng hoc hc. Vun dt, nn
cht dt quanh gc d gc s ngp su 4- 5 cm. Sau khi trng dng c kh, rm r, la s
sau khi chng ct t hai bn hang cy d gi m.

6. Ch m sc v ph ng tr s u b nh
S trng mi sau khi trng 40- 50 ngy xi vang dit c kt hp. Sau khi thu hoch
la du (sau trng 4 - 6 thng min Bc, 4 - 5 thng cac tnh min Nam) tin hnh bn
thc ln 1.
Ch : Khi lm c nm du khng vun gc. Cac nm sau s d ti du vun gc ti
do. tranh r b dt, phi xi xa gc, su 6 - 7 cm.
+ Chng hn: Trng xong nu gp hn cn ti nc kt hp vi gc bng la s
hay rm r d gi m.
+ Tri ma dng, phi khi rnh thot nc kp thi.
+ Phng ha: Cy s d b ho hon, nht l khi tri hanh kh (v s cha nhiu tinh
du, li co nhiu la kh). Cn co thc bo v khng hut thuc la hoc dt la gn. Vng
trng s phi u t- dng c cha chy.
Phng tr su bnh: s tng di t su bnh, dang chu co bnh kh la va su dc
thn.

7. Thu ho ch v bo qun l s
+ Thu hoFK
Nm du tin, s trng v xun (thng 1- 3), th 5 - 6 thng sau c th thu hoch
dc la du, va ngay trong nm do co th thu thm 2 - 3 la na.
81
Qua nm th 2 va cac nm sau nu chm soc dung k thut co th thu 5 -6 la trong
mt nm.
Nng sut thu hoch dc t la s trong mi la ph thuc vo nhng yu t sau
dy:
- t trng tt hay xu.
- Kh hu (ma, nng, gio) qua cac thang trc sau mi la.
- Tnh hnh chm soc (lam c, xao, xi...), bn phn...
Ti cac tnh min Bc t cui xun sang h ti cui thu, thi tit co ma nhiu, tri
m ph hp cho cy s phat trin cho nn sau 40 - 50 ngy c th thu hoch mt la. V
ma dng gi rt kh hanh thi gian 60 - 65 ngy mi thu hoch dc mt la.
Cng nh cac hoa mau khac, la s phi thu hoch dung la th mi dc sn lng
l ln v t l, cht lng tinh du cao. Thi gian dung la y cng ch phm vi mt s
ngy nht dnh, cho nn cn b tri nhn lc thu hoch kp thi, nu mun co nng sut cao.
Sau dy la mt s ch tiu d tin hnh thu hoch s. Nhng ch tiu ny mi da
vo nhng kinh nghim nhiu nm ti nhiu c s. Mt s ch tiu d l kt qu ca nhiu
cng trnh nghin cu.
Thi dim thu hoch s tt nht: L lc cy s d c t 5 - 6 la trng thnh. Ngn
l tnh t ngoi vo trong di khong 5 - 6 cm d chm kh, mu l t xanh chuyn sang
mu vng.
B phn thu hoch ch la la nhng trong la nn bit rng la va dung la cha
nhiu tinh du hn la gia, la phia trn ca cy nhiu tinh du hn la mc phia di cy
nhng phm cht tinh du ca la phia trn li km hn. B la cha it tinh du hn phin la,
1/3 ca la phia du la cha nhiu tinh du hn 2/3 phin la phia sat gc. Ngy tri nng s
c nhiu tinh du hn ngay ma. La ho cha nhiu tinh du hn la kh (ho cn 50 %
nc).
Khi thu hi ch khng nn ct thm vo thn cy s. Nh trn d xc dnh b la
cng nh thn cy s cha rt it tinh du. Nu ct thm vo thn cy va tn cng ct,
cng vn chuyn, tn nhin liu dc it tinh du m li nh hng ti s sinh trng ca
cy s v cy s b ct thm vo thn khi b ma d ngm nc v b thi ni b ct, gp
tri nng cy cng d b kh v c th d sinh bnh kh la, cho nn cac nc khac ngi
ta quy dnh ct la s t trn gc s 20 cm tr ln.Thi gian thu hoch la s tt nht trong
ngy l t 9 - 10 gi sang dn 3- 4 gi chiu. S trng nm th nht co th cho thi gian
thu hoch dc 4 - 6 thng, thi gian gia gia 2 ln ct t 38 - 40 ngy. T nm th hai
82
tr di, s ln thu hoch tng l n, nng sut va ham lng tinh du cng tng Mt chu k
kinh t ca mt rung s co th ti 5 - 6 nm. Tuy nhin ham lng tinh du dt cao nht
vao nm th 2.
Trng mt nm co th thu mt lng ti thiu l 15 - 18 tn/ha la ti. Nng sut
l, t l tinh du ca cy s ph thuc nhiu vo yu t ngoi cnh, dt dai, khi hu, vic
du t chm soc bo qun vn cy tt.
+ BRTXQOiV
L s co th ct ti hoc ct khi ho kh. Do do gn ni chng ct s nn c nh
kho d d tr thng xuyn d ct trong 1 - 2 ngy.
Ct la ho th cng vn chuyn co th gim 40 50 %, lng la cho vo mi m ct
tng dc t 20 40 %, lng than ci dun gim 35 %, thi gian chng ct gim 27 %
(B mn Tinh du, du bo - i Hc Bach Khoa H Ni - Nguyn ng Vinh, 1977).
l nhanh ho khi thu hoch nn tri mng la trn rung (tri nng), trn nn phi (tri
ma) hoc bo thnh b nh treo trn dy. La dc phi ho ti thu phn trong cy cn
khong 50 % th dem chng ct l tt nht. Trong trng hp cha kp chng ct ngay, la
s ho co th d dc 3 - 5 ngay nhng khng dc cht dng. Nhng biu hin ca khi
nguyn liu b gim phm cht l c th b mt mui thm dc trng, mau la chuyn t
xanh vng sang bc xam.
Chng ct tinh du s cng theo nguyn tc chng ct nhng loi tinh du khac
nhng co phn nhanh hn. Thng tinh t luc si dn khi ht tinh du khong 3 - 4 h.