You are on page 1of 125

HU TH V THI GIAN

Hng Dng Nguyn Vn Hai ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 28-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
ST NA V THNG Th gian l kh, l khng. Khng t u n, khng i v u. Khonh khc im. TM THC Trung qun v Duy thc. Tm Thc. ST NA TRIN CHUYN Ngha nhn duyn Y thc bin, y thc khi. Tnh st na l tng tc. BA TNH Sc thi cc php s tri. Khng mt khng khc. Chuyn y Sng cht, thi gian, v Pht tnh HU TH V THI GIAN Mt a mai. Mi tn thi gian: Tin ha v Cht Tnh khi v thuyt v tr Hawking. Sng: Tn ti trong cch th xa cn bng Hu th v Thi gian. O L HU-THI Mt ngi Ta thin mt thi. L Hu-Thi.

NG THI TNG NG Carl Jung v Wolfgang Pauli. Gii thch hay ngha?

---o0o--ST NA V THNG Th gian l kh, l khng. Trong Cu x Quang k Quyn I, chng sinh c nh ngha l: Th chng a sinh t c vit chng sinh. Th rt nhiu sinh t nn gi l chng sinh. Th mi sinh t i ny qua i khc nn gi l chng sinh. Nn lu y chng sinh khng c nh ngha nh ci g phi cht. Nu nh ngha chng sinh l ci g phi cht, thi l do nhn thc mng sng hin ti nh i nghch vi ci cht ang n v tm cch chinh phc ci cht . Nh vy, trng sinh bt t l do p o c ci cht. Pht gio khng nh ngha nh vy. Sng v cht khng phi l hai i tng i nghch m ng ra l hai mt ca mt thc ti bt kh phn. Sinh mnh hin ti l mng sng ang nhn th sinh t, v thc trng sinh t ny l c im ca sinh mnh hu hn hin ti. Mng sng ca con ngi c nhn thc nh ci g phi cht tt nhin b hn nh, c khi im, c chung im. Nh th l phn bit ngi vi cc hu tnh khc. Tri li, c gii thch nh ci g nhn th sinh t thi mng sng ca con ngi l mt qu trnh sinh t v th v chung, khng c g khc bit gia ngi v cc loi th khc. Hn na, ngi chng qua l mt phn ca hu v thng ang nhn th nhng bin thin khi dit, hay l nhng sinh vt ang kinh nghim hin thc khi dit. Ngi cng vi mi loi to vt, hu tnh v v tnh, c bao gm cng chung trong chiu kch khi dit hay c-khng ca v tr bao la. Theo Pht, con ngi thc s c gii thot ch khi no vt ln trn chiu kch sinh dit ca hu tnh t mnh vo trong chiu kch v thng c-khng chung cho ton th vn vt trong v tr v bin v v cng tn. Do , tu tp theo Pht gio khng phi l tr nn trng sinh bt t bng cch khc phc ci cht. Tri li, chnh l t gii phng mnh vt ra khi vng lun hi sinh t, t m ra cho mnh mt cnh gii k diu bt sinh bt

t m c Pht gi l gii thot, l nit bn. Bng cch no? Bng cch nhn thng vo hin thc, trc qun ci mng sng hin ti ang nhn th sinh t, ng theo li c Pht k li kinh nghim ca Ngi trong on vn sau y, kinh Thnh cu (Ariyapariyesanasuttam), Trung B 26, i tng Vit Nam. Do khm ph c sinh, lo, bnh, t hin thc v do s bc bch hin thc Ngi t bit c ci bt sinh bt dit m th hin ci l tng ca sinh mnh v hn tuyt i. Ny cc T kheo, trc khi gic ng, khi cha chng Chnh ng Gic, khi cn l B tt, t mnh b sanh li tm cu ci b sanh, t mnh b gi li tm cu ci b gi, t mnh b bnh ... t mnh b cht ... t mnh b su ... t mnh b nhim li tm cu ci b nhim. Ny cc T kheo, ri Ta suy ngh nh sau: Ti sao Ta, t mnh b sanh li tm cu ci b sanh, ... ... ... t mnh b nhim li tm cu ci b nhim? Vy Ta, t mnh b sanh, sau khi bit r s nguy hi ca b sanh, hy tm cu ci khng sanh v thng an n khi cc kh ch, Nit bn; t mnh b gi ... ci khng gi ... t mnh b bnh ... ci khng bnh ... t mnh b cht ... ci bt t ... t mnh b su ... ci khng su ... t mnh b nhim, sau khi bit r s nguy hi ca ci b nhim, hy tm cu ci khng nhim, v thng an n khi cc kh ch, Nit bn. c Pht thng khng ng trn phng din lun l m ng v mt thc tin xin minh s thc thun ty, y c vo ht thy s tng ch r phng cch phn on gi tr hu m ra con ng gii thot cho nhng ngi nghe php ca Ngi. Bi vy Ngi cn c vo ci l v thng, v ng on nh ht thy l kh. Theo Ngi, ht thy s vt u lu chuyn khng ngng: Php ny l v thng, l php on dit, l php hy hoi, l php bin dch. (i tng Vit Nam. Trung A hm. 10. Kinh Tng tch d) Lun hi xy ra tng giy pht, tng st na. Khng nht thit c lun hi sau mi giai on sinh mnh. Vn php ang chuyn bin. Hin hu, thn, x, v thc, l mt dng sinh dit lin tc. Tnh cch v thng chuyn bin ca vn vt chnh l t thn ca lun hi vy. St na v thng l s chuyn bin tng st na, s chuyn bin lin tc khng ngng trong mi php hin hnh. Cn c mt loi v thng khc, gi l nht k v thng, tc l s chuyn i t mt giai on sinh mnh ny sang mt giai on sinh mnh khc m khng c ch th bin chuyn, khng c thc th bt bin, khng c ng. S v thng bin thin tng st na hon ton i ngc li vi lng trng mong c vng ca con ngi. i, ai li khng mun tr mi sng hoi, ai li khng mun c vinh hoa ph qu. Nhng trn thc t s sinh dit

bin hoi xy ra trong tng giy tng pht. Bi vy ch trong mt khc thi th hi con ngi lm sao c th tm cu c mt s an nh v vui sng thng hng nh c mong k vng? Mt khc, s kin ch hnh v thng l cn c ph nh ci ng thng hng, tng ng vi ci gi l v ng. V ng c ngha l i khng c ci g chn chnh gi l t ch. Nh vy, u c v thng thi khng c s t ch. khng c s t ch thi khng c ci ta, ci ca ta, khng c s t do ca ng, ng s. Kt lun: Trong th gian, con ngi hng mong tm cu c s t ch nhng khng c nn khng th khng nhn l kh. o Pht phn bit vi cc tn gio khc cn c trn ba php n: nht thit php v ng, ch hnh v thng, v nht thit kh. Nguyn l th nht ni khng c bn ng thng tr, i lp vi thuyt ch trng th thng hng (sat) ca B la mn gio, ph nhn s hin hu v tnh bt t ca c th linh hn, ca thn hn v tr, hoc ca ng to ha (i ng; Mahatman). Thuyt th hai ni ht thy mi loi v mi vt u v thng, c ngha l tt c hin hu u thong chc v gi tm. Khng c g gi nguyn dng trong hai khonh khc k tip nhau. S sng l dng bin chuyn bt tuyt, v nh cc ln sng tri chy lin tc, to ra mt gi tng thng hng, nhng thc ra ch l o gic. V th gii khng c bn th thng tr, khng thng hng tn ti, nn con ngi khng c ci hoan lc no trong th gian ny. Phi chp nhn au kh nh l au kh, ng t nh la bng hnh phc gi to, ng c lc quan bi v tt c chung cuc trong au kh. ng tm cch chy trn au kh v khng c ch trn rt ro ni no c. vt qua n, thi phi i din n bng tt c dng cm v nhn ni. Lp trng khng c chn hnh phc ny i nghch thng vi thuyt chn hnh phc ca B la mn gio. Ngoi ba php n trn, cn thm mt nguyn l th t na: Ht thy php u khng. Kinh s 232, Tp A hm, i tng Vit Nam, thut li li Pht thuyt minh ngha khng nh sau: Bch Th Tn, ni l th gian khng, th no l th gian khng? Mt l khng, php thng hng khng bin i l khng, ng s l khng. V sao? V tnh n t nh vy. Nu sc, mt, v thc, ba s ha hp thnh nhn xc, nhn xc lm nhn duyn sinh ra cm th bn trong bit, hoc kh, hoc vui, hoc khng kh, khng vui, nhng th cng khng, php thng hng khng bin i l khng, ng s l khng. V sao? V tnh n t l nh vy. Tai, mi, li, thn, cng li nh th. gi l th gian khng.

Thy Tu S cho bit on kinh ny c gii thch nh sau trong Du gi s a lun, quyn 90: C hai th Khng. l hu vi v v vi. Trong y, ni hu vi l trng khng, khng c cc php thng hng, an tr lu di, cng vi ng v ng s. Cc php v vi, duy ch l khng, khng c ng v ng s. Li na, Khng tnh ny vt ngoi cc nhn duyn, thuc Php tnh, l ch quy th ca o l t nhin ca cc php. Pali tng ng, Samyutta 35.85 Suataloka (S. iv, tr. 52): v khng (trng rng khng c) ng v ng s, nn th gian c ni l khng. Con mt trng khng (khng c) ng v ng s. [yasm ca kho nanda suam attena v attanyena v tasm suo loko vuccati. Cakkhu ... suam attena ...] Theo cch Du gi gii thch, c th hiu Mt l khng (trng rng) v trng rng khng c php thng hng khng bin dch, v trng rng khng ng s. Hu vi khng ng ngha vi khng thng hng, bin dch, ngha l v ng v ng s vn khng thng hng nn khng. V vi khng l t th ca ng v ng s khng tn ti. Ni Php tnh t nhin l ni v v vi khng. Hy nghe tn gi Tu b gii thch cho Thch hon nhn (Kinh s 7, Phm li dng, Tng nht A hm) ht thy mi hin tng do nhn duyn sinh tt c u l khng: Lnh thay, Cu Dc! Php php t sanh, php php t dit; php php tng ng (dao ng ln nhau), php php t chng tch tnh (t tc). V nh, ny Cu Dc, c c dc, li c thuc chng c. Thin Thch! y cng nh th, php php tng lon (nhiu lon ln nhau), php php t chng tch tnh; php c th sanh php, php en dng php trng tr, php trng dng php en tr. Thin Thch! Ngi bnh tham dc c iu tr bng qun bt tnh (bng nim v s bt tnh), ngi bnh sn gin dng tm t tr, ngi bnh ngu si dng tr tu tr. Nh th, Thch hon nhn, tt c php c du quy v khng; khng ng, khng nhn, khng th, khng mng, khng s, khng phu, khng hnh, khng tng, khng nam, khng n. V nh, ny Thch hon nhn, gi lm gy i th cnh l xc x, ma lm hi mm, hoa qu va tt khng nc b ho, tri ging ma xung ny mm c tn ti. Nh th, Thin Thch! Php php tng lon, php php t chng tch tnh. [Thch hon nhn l phin m Phn: Sakro-devnmindra; Thin Thch (ca) l dch ngha; Cu Dc, hoc Kiu thi ca, phin m Phn: Kausika, l tn ca Thin Thch khi sinh trong loi ngi]

Ci gi l Khng tuy lin quan n s phn on v chn tng ca s tht, nhng trn mt phng din khc, c th ni l s phn on v gi tr. ng v mt gi tr v i chiu vi l tng gii thot ti cao, thi ht thy php do nhn duyn sinh m c, xa la nhn duyn thi l khng, ngha l, tuy c m cng nh khng. S d c Pht on nh th gian l kh, l khng, ch v mun cnh tnh a s ngi i khng ch n l tng cao thm, tham m dc lc trc mt, khng chu tm cu ngha ch thc ca cuc i. Ch trng Khng ca Pht l mt cng n cho vic tu luyn tm thn, khin x ly tt c mi tng c bit v tng bin ha an tr vo cnh gii tm nim bnh ng v phn bit, nh li Pht dy trong hai kinh, Tiu Khng v i Khng, Trung b kinh, s 121 v 122. i vi hnh gi, y l cnh gii thot ly tt c mi rng buc c bit tr thnh ci ng th sung thc cc k t do. Tht ra, php tc nhn duyn t thn l php tnh thng hng, php tnh t nhin nh th: Php duyn khi chng phi do ta lm ra, chng phi do ngi khc lm ra, nhng d Nh Lai xut hin hay khng xut hin th gian thi php gii vn thng tr. Nh Lai t gic ng php ny, thnh ng Chnh Gic, v cc chng sinh phn bit, din ni, ch dy r rng. (Tp A hm. Kinh s 299) L tng ca Pht l ci thng hng tht c v s thc hin ci chn ng t ch. Khi ng, php tnh l hin tng trong phm vi nhn thc, nhng khi a v tuyt i bt ng thi ht thy hin tng tiu dit, siu vit tt c nhn thc ca con ngi, do mi ni ht thy php u khng. ---o0o--Khng t u n, khng i v u. Thc trng v thng bin dch c minh gii nh th no trong qu trnh pht trin t tng Pht gio? C hai on kinh trong Tp A hm ng c nu ra k nh ngun gc ca cc thuyt st na dit. St na dit c ngha l ht thy hin tng, bt lun l tm hay vt, u sinh dit bin chuyn trong tng st na, chng khng bao gi ng yn cng mt trng thi. on kinh th nht trch ra t bi kinh s 273 th d hai tay hp li pht ting. Ny T kheo, th d nh hai tay hip li to thnh m thanh, nh th duyn mt v sc sanh nhn thc. Mt, sc, v nhn thc ha hip xc, cc php cu sanh vi xc nh th, tng, v t, cc php ny khng phi l ng, (v

chng) l v thng. T ng v thng y l t ng khng thng hng, khng an n, l bin dch. V c sao? V t ng y l php c sanh, gi, cht, v b sanh. Ny T kheo, cc hnh nh huyn, nh qung nng, trong khong st na, b tn li, khng tht n, khng tht i. Cho nn, T kheo, hy nhn thc rng trng khng l cc hnh; hy hoan h, hy nh ngh rng trng khng l cc hnh, (trng khng) l php (c quan nim l) thng, hng, an tr, khng bin dch; trng khng l ng v ng s. Th nh ngi mt sng tay cm n sng vo trong nh trng, xem xt ci nh trng y. Nh th, T kheo i vi cc hnh vn trng khng, tm qun st, hoan h. i vi cc hnh trng khng, php (c quan nim l) thng, hng, khng bin dch (vn khng), ng v ng s vn khng. Cng nh mt, hy quan st tai, mi, li, thn, v php lm nhn duyn sanh thc, ba s ha hip xc, cc php cu sanh vi xc nh th, tng, v t, cc php ny khng phi l ng, (v chng) l v thng. T ng v thng y l t ng khng thng hng, khng an n, l bin dch. on kinh ny c Du gi s a lun, quyn 90 gii thch: T tnh ca ng c quan nim do y trn su thc thn, su th thn, su tng thn, v su t thn. Chng sinh khi trn mi hai x. Vt qua nhng (php) ny, khng th quan nim v mt t ng. T th ca ng y l v thng, do c sanh, c gi, c cht. Li na, do t th sinh khi sai bit trong cc ci, cc hnh khng chc tht, nn ni l nh huyn s. Tng, tm v s thy in o, do tnh cht m lon, nn ni l nh qung nng (dng dim). Do bi nhn duyn y, trn phng din tc , cc hnh vn l khng, h hung trn phng din thng ngha. Bng nh l tc ca tm m nghe ri hiu, t duy ri thu trit, tu tp ri chng tht, theo th t m ni l hy hoan h, hy bnh ng h, hy bin mn h. Cho nn, duy nht, y trn khng m lp khng. on kinh th hai trch ra t bi kinh s 335 gi l Kinh Nht ngha Khng. Ny cc T kheo, lc mt sinh thi khng t u n, lc mt dit thi khng c ch i. Nh th, mt chng tht sinh, sinh ri dit ht, c nghip bo m khng tc gi. m ny dit ri, m khc tng tc, tr php tc . Tai, mi, li, thn, cng ni nh th, tr php tc . Php tc ngha l ci ny c, nn ci kia c, ci ny khi, nn ci kia khi, nh v minh duyn

hnh, hnh duyn thc, ni mt cch rng ri cho n thun i kh t tp. Li na, ci ny khng, nn ci kia khng, ci ny dit nn ci kia dit, v minh dit nn hnh dit, hnh dit nn thc dit. Nh th ni rng cho n thun i kh t dit. on kinh ny c Du gi s a lun gii thch: ... Nn bit, ci khng ny c by: 1. Hu t khng, (...) v trc khng nay c (Kinh: Khi sanh khng t u n). 2. Tin t khng, (...) tn ti ri tn dit, khng ch i cc nhn khc, t nhin dit hoi (Kinh: dit, khng i v u). 3. Trung t khng, (...) trong cc hnh st na dit, ch c cc hnh c nhn thc mt cch tm thi (Kinh: Mt sanh khi m vn khng tht). 4. Thng khng, v 5. Ng khng, do cc tnh cht trn. 6. Th gi khng, v 7. Tc gi khng. ... Li na, ht thy php hon ton khng tc dng. Khng c mt php no sinh mt php no, do ni: ci ny hu nn ci kia hu ... y ch trong php nhn qu, y trn th tc m gi lp tc dng, tuyn thuyt rng php ny (lm) sanh (khi) php kia. Cu cui ny gii thch l do dng t Php tc khi dch on kinh ni trn. ng ra, theo Hn bn phi dch l Php tc s. on kinh tng ng trong Tng nht A hm, quyn 30, dch l (tr) gi hiu php, nhn duyn php [Cc on Du gi s a lun gii thch trn y do Thy Tu S trch dch v ging]. Nu hai on kinh trn lm gio chng, st na dit lun c s dng m t s din tin hoi dit tng st na ca tm v tm s v nhng tin trnh din bin sinh dit tng st na ca sc php. Hu b v Kinh Lng b dng thuyt ny vi mc ch khai trin th gii quan. Theo Hu b, tr ba php v vi (Trch dit, Phi trch dit, v H khng), tt c php hu vi u sinh dit bin ha. Nhng s bin ha y l do s pht khi lin tip ca cc hin tng, ch php th vn y nhin tn ti. Php th y theo tc dng hay v tr m phn bit c qu kh, hin ti, v v lai, song php th t thn thi vn k tc tn ti. Vi thuyt tc dng, cha c tc dng thi gi l v lai, khi tc dng pht khi thi gi l hin ti, v khi tc dng qua ri thi gi l qu kh. Vi thuyt v tr thi ging nh v s trn mt chic bn ton. Nu t con s v tr mt thi n thnh s 1, t vo v tr mi thi n thnh s 10. Php th cng vy, khi v tr qu kh thi gi l qu kh, v tr hin ti v v lai thi thnh hin ti v v lai. Trn phng din nhn thc lun, theo ch trng tm v s duyn ca Hu b, nhn thc khng nht nh c phi nh vo i tng mi pht khi. Ti v thc v i tng ng thi cu khi cho nn c nhn thc tt nhin phi

c i tng nhn thc. Do , biu tng qu kh, v lai l bng chng v s tn ti ca qu kh, v lai. Tm li, Hu b ch trng tam th thc hu, php th hng hu, ngha l tt c nhng yu t to thnh th gii hin tng u thng hng tn ti trong ba thi, qu kh, hin ti, v v lai. V mt biu hin, nhng yu t tuy thy c bin ha v cng nhng v mt t thn tc php th, thi khng tiu dit. i li vi Hu b, Kinh lng b ch trng qu v v th, hin ti nht st na. Ngha l, qu kh v v lai v th, ch c hin ti l tn ti trong mt st na. Ht thy php hu vi u dit trong st na. Qu kh qua ri, v lai vn cha n, nh vy thi s tn ti chn chnh h khng phi ch l mt st na? Theo phi ny, c Pht c ch ph nh thuyt Tam th thc hu: Ny cc T kheo, lc mt sinh thi khng t u n, lc mt dit thi khng c ch i. Nh th, mt chng tht sanh, sanh ri dit ht, c nghip bo m khng tc gi. Trn phng din nhn thc lun, Kinh lng b cho rng tuy i tng v thc ng thi cu khi, nhng i tng c th l kt qu ca tng tng, hi tng, hay mng m, ch khng nht thit l vt tn ti thc hu. Php th cng ging nh mt lp sng lin tc pht khi v hng ti mt phng hng nht nh. Chnh lc ang pht khi l hin ti, khi pht khi ri l qu kh, v ci ng th t s pht khi l v lai. Ngoi ra, ba v vi (Trch dit, Phi trch dit, v H khng) Hu b lp ra chng qua l tn gi khc ca s khng tn ti hoc khng tc dng, ch khng phi l nhng t th tn ti. V biu sc tc ci th ca nghip tp m Hu b tha nhn cng ch l t chng t m thi.
Ni chung, trong thi B phi Pht gio, tt c cc thuyt tha nhn nguyn l tn ti thng hng bt bin di bt c hnh thc no u b bi xch phn i. Mi gio l ch trng st na dit lun u nhm n kt lun v th gii quan ch hnh v thng. Lun S 22.8 th hin gio l ny trong mnh Ht thy cc php tn ti trong mt st na tm. Pht m, nh ch gii Lun S, ch trng ht thy u l lu chuyn, khng c s ti pht khi ca cng mt s tht. Tuy st na dit lun c th xem l th gii quan cng thng gia cc B phi Pht gio, nhng vn c nhng im bt ng ng k. Chng hn, theo Tn lun lun, c t b cho rng tm v tm s tuy dit trong st na nhng i a v mnh cn thi cho l tm tr. n Ha a b mt k thi cho i a l kip tr, tc l tr trong khong ba kip, thnh, tr, hoi, ch khng phi dit trong st na. Theo Cu x Quang k quyn 13, thi Chnh lng b cho rng cc sc php nh i a v cc php bt tng ng nh mnh cn, v..v... cng tm tr trong mt thi k v ch trng nh n, ting chung, v..v... v cc tm php thi dit trong st na.

---o0o--Khonh khc im. Trn Na (Dignga) v mn Php Xng (Dharmakrti) phn bit hai tng trng ngoi gii, t tng (svalakaa) v tng tng (smnyalakaa), tng ng vi hai hnh thi lng bit, hin lng (pratyaka) v t lng (anumna). Hin lng trc tip nhn thc t tng bng cm gic n thun, t lng gin tip nhn thc tng tng bng suy lun. Do , th gii bao gm hai mt: mt cm gic c tnh cch c th v mt tri gic c tnh cch ph qut. Thuyt st na ca Trn Na - Php Xng ch trng ht thy hin tng trong cm gic th gii ton l nhng chp nng lng. Tt c u sinh dit bin chuyn trong tng st na, khng bao gi ng yn cng mt trng thi. Theo lun Cu x, st na l mt hn k cc tiu mt th tnh c tu thnh v bin mt. ng vo st na u tin ca qu trnh nhn thc gi l khonh khc hin ti, hin lng bt chp c s vt cha tng c nhn thc hin ln v bin mt trong chp nhong. Ngay trong st na c thc chng, n khng c phm tnh, danh tnh, thuc tnh, ... ngha l thot ra ngoi mi thi thit din t. Khng c thc ti cu cnh no khc ngoi nhng khonh khc hin ti . Ni cch khc, thc ti cu cnh l tc thi, l khonh khc im. Tn ti theo thi gian cng nh trng trong khng gian u khng c tht. Tn ti thi gian l do nhng khonh khc im ni ui theo nhau. Trng khng gian l do nhng khonh khc im hin khi ng thi v tip cn. Chuyn ng l do nhng khonh khc im tng tc sinh khi. Nh vy, ngoi nhng khonh khc im, khng c thi gian, khng c khng gian, khng c chuyn ng. Thi gian, khng gian, v chuyn ng u l nhng khi nim vng to cn c trn cc khonh khc im. Quan im ny hon ton tri ngc vi ch trng ca Thc ti lun cho rng thi gian cng nh khng gian u l nhng thc th bt dit. Thi gian c tht v chu bin khp ni l do suy t s kin hin tng xut pht k tip v ng thi. Khng gian c tht v bao dung mi vt l do suy t vt th c tnh cht ngn ngi v chim hu nhng vng k cn nhau. Khng gian v thi gian c xem nh hai bnh cha, mi bnh cha ton th v tr trong .

Theo Php Xng, ci c tht l ci t n c tc dng hiu qu. Khng gian v thi gian khng th tch la s vt hin hu trong chng, v t chng khng c kh nng tc dng no c. Do vng tng m ta c th nhn mt s vt di nhiu gc cnh khc nhau v phn bit n vi ci bnh khng gian hay thi gian cha n. Cng vy, ta c th xem mi khonh khc im l mt ht thi gian, l mt ht khng gian, hay l mt cm tnh. Nhng sai bit ch l sai bit ca cch ta nhn thc khonh khc im, ch t thn n l thc ti cu cnh khng phi l cnh gii vng tng cho nn n khng c phm tnh, khng tn ti, khng th phn, ngha l thot ra ngoi mi thi thit din t. Thi gian v khng gian thng c nhn thc nh nhng thc th. Quan nim nh vy khng ng. Thi gian v khng gian khng phi l nhng khi nim tin thin, khng phi l thc tin nghim. Chng c vng to m t thc ti v gii thch s vn hnh ca thc ti trong khun kh ca mt khung nim ring bit. V nhng khi nim tn ti thi gian v trng khng gian cha y mu thun ni ti cho nn chng b ph tn cng bng phng php bin chng, y c vo l tc: C tht l c kh nng tnh tc dng c hiu qu. Qu vy, mt s vt khng th ng thi c tht ti nhiu ni, v khng th c tht vo nhng thi im khc nhau, v nh vy thi phm li tri vi lut phi mu thun: Mt s vt khng th va l A li va khng phi A. S vt c tht thi khng c trng . C tht ni ny thi khng th ng thi c tht mt ni khc. C mt ni khc c ngha l vng mt ni trc . Vy c mt ti nhiu ni c ngha l ti mt ni trong s s vt ng thi va c mt va khng c mt. Thc ti lun ch trng mi s vt hnh thnh di dng t hp cc thnh phn cc vi l do quyn nng sng to ca thin nhin, hoc do ch ca con ngi, hoc do thn lc ca ng To ha. Ton th s vt ha hip nm trong mi mt thnh phn cc vi ca t hp cu to nn n. Do , c th ni rng ton th s vt ng thi c mt trong ht thy cc thnh phn cc vi, ngha l ng thi c mt ti nhiu ni. Thuyt st na khng ng . Ton th s vt l gi tng, cc thnh phn cc vi mi l c tht. Bi v nu chp nhn ton th s vt l mt thc th (c tht), thi thc th y cng mt ln tr ti nhiu ni, tc l ti mt ni trong s , thc th va tr va khng tr. Cng th, s vt c tht thi khng tn ti. Nu s vt c tht khonh khc A thi n khng th c tht khonh khc B, bi v c tht vo khonh khc A c ngha l khng hin hu c tht vo khonh khc B, hay mt khonh khc no khc. Nu cng mt s vt m hin hu c tht tn ti cho n

khonh khc B, thi c ngha l vo khonh khc A n cng mt ln va c tht va khng c tht. Nu tht c s tn ti tri qua nhiu khonh khc, thi s vt biu tng mt nht th cng mt ln c tht vo nhiu khonh khc khc nhau. Theo thuyt st na, ch cc khonh khc l c tht, cn nht th tn ti l gi tng, bi v nu tht c mt nht th tn ti nh vy thi n cng mt ln c tht vo nhng khonh khc khc nhau, ngha l vo mt khonh khc trong s nht th tn ti va c tht va khng c tht. Nh vy, ni thc ti cu cnh phi thi gian, khng c ngha thc ti l mt thc th thng tr, vnh vin khng bin mt. Ni thc ti cu cnh phi khng gian, khng c ngha thc ti l mt thc th khp ni trong cng mt khonh khc. Ni thc ti cu cnh khng chuyn ng khng c ngha thc ti l mt ton th khng bin chuyn. Ni phi thi gian, phi khng gian, v khng chuyn ng ct yu l ni khng sinh khng dit, khng thng khng on, khng ng khng khc, khng n khng i. V phng din lun l hc, thuyt st na c th dn xut t lut phi mu thun. Trc ht cn bit lut phi mu thun bt ngun t tc dng phn i ca phn bit vng tng. Trn Na din t th gii phn bit vng tng nh l mt gii vc m cc vt th tp hp trong ch lin quan n lun l v ngn ng m thi. Danh t lun l hc gi gii vc y l v tr ngn thuyt. Do tc dng ca s vt, tng tng sinh khi, ri duyn tc dng tm l m to ra khi nim v danh xng v s vt. Chnh qua trung gian ca khi nim v danh xng m s vt tr thnh i tng ca phn bit vng tng. Mi khi nim hay mi tn gi lun lun phn i v tr ngn thuyt lm hai nhm i lp khng cn nhau. Mt nhm gm mt s tng i c gii hn nhng s vt tng t, cn gi l ng phm v nhm kia gm v s nhng s vt khng tng t hay d phm. S vt thuc hai nhm tng i mu thun trit loi tr h tng. Ngha l khi ngh n hay ni n s vt ca nhm ny tc l khin tr, ph nh tt c nhng s vt ca nhm i lp kia. Khng c s vt no nm ngoi hai nhm tng phn . Nh vy, khc vi cm gic n thun trc nhn t tng tc khonh khc im, mi suy lun u phn bit tng tng bng s phn i. S vt lun lun c nhn thc hay xc nh bng cch duy nht l so snh vi tng phn mu thun ca n: Xanh c ngha l ph nh khng xanh, khng b c ngha l khin tr b. Lut phi mu thun l mt hnh thc miu t s kin mi nhn thc bng t lng u phn i v tng i. Tuy nhin, c trng hp s vt tuy d phm m khng hon ton mu thun, chng hn nh xanh v vng. Vng thuc nhm khng xanh, nhng vng

ch mu thun phn no i vi xanh m thi, v vng khng c ngha l ph nh xanh. Trong trng hp ny, thay v bo hai mu y mu thun, ta ni chng c tnh sai khc. Lut tnh sai khc pht biu nh sau: Mt s vt l sai khc khi n kt hp vi nhng php tng vi (viruddha-dharmasamsargd anyad vastu). Php tng vi l php mu thun, tri ngc, hay sai khc. Nhng cn c vo yu t no nh ngha khi nim sai khc? C ba yu t quyt nh s sai khc: thi gian, khng gian, v tng trng. Th d: Mt s vt vo hai thi im sai khc hay ti hai v tr sai khc theo lut tnh sai khc l hai s vt sai khc. Cng theo lut tnh sai khc, mt s vt khng th cng mt ln c hai mu sai khc, va va vng chng hn. Ngha l, s vt khi c tng trng mu vng v khi c tng trng mu l hai s vt sai khc. Lut tnh sai khc chnh l ph nh lut phi mu thun, tc ph nh mnh : Khng c vt g cng mt tng trng, ti cng mt v tr, ng thi s hu hai phm tnh mu thun trit loi tr h tng. im ng lu l lut phi mu thun, mt lut logic Aristotle, hm cha mt quan h c tht gia thc cht v phm tnh. Pht gio phn bc quan im ny, cho rng mi quan h v kt hp t nht hai hu, nn khng hin hu ring bit i vi cc hu lin h, do khng c tht. L do: Bt k s vt g c tht thi phi t hu, hin hu ring bit i vi nhng s vt khc. Nu khng, thi i vi nhng hu khc, n ch l mt gi danh hay mt vng tng. Tr li vi thuyt st na, nu mt s vt c trng , s vt y tr ti t nht hai im sai khc trong khng gian. Nh th theo lut tnh sai khc, s vt ti im sai khc l s vt sai khc, khng cng mt s vt. Do , trng khng c tht. Cng vy, s vt sai khc vo nhng thi im sai khc, khng cng mt s vt, cho nn s tn ti khng c tht. bin minh cho thuyt st na, ta cng c th phn tch ngha ca hai khi nim c tht v khng c tht, hu v phi hu. C tht tc l c kh nng tnh tc dng c hiu qu. Tc dng c hiu qu c ngha l bin chuyn. Bt c ci g tuyt i khng bin chuyn thi cng tuyt i khng c kh nng tnh tc dng, do khng c tht. Bi v khng c cch no khc ngoi cch pht hin nhng hiu qu tc dng ca mt s vt chng minh s vt y c tht, cho nn nu s vt y khng bin chuyn, khng c kh nng tnh tc dng c hiu qu, thi s vt y xem nh khng c tht.

Mt cu hi c nu ra. Kh nng tnh tc dng y tn ti lu di hay ch chp ln trong khonh khc? Nu tn ti lu di thi tt c mi khonh khc gm trong hn k s vt c tht u phi tham gia tc dng pht sinh hiu qu. Khng th c trng hp nh vy c v nhng khonh khc trc khng th chng chp ln khonh khc cui cng tc dng sinh qu. Vy tn ti lu di c ngha l tnh, khng bin chuyn. Khng bin chuyn tc khng tc dng sinh qu, do khng c tht. Mi s vt c tht u c kh nng tnh tc dng dn khi khonh khc tip theo sau hn k tn ti ca n. N phi tc dng c hiu qu tc thi hay n s khng bao gi tc dng c hiu qu. Khng th c bt c ci g gia hai trng thi tnh v khng tnh. S vt khng bao gi ngng bin chuyn. Nu thc chng bng hin lng m thy t tng bn vng trong cch th hin hu ca n thi l bng vng tng ta nh lu mt dng ni tip ca cm gic trong mt khonh khc nhn thc. Phn tch ngha ca khi nim c tht (hu) nh trnh by trn cho thy ba c tnh, c tht, tc dng c hiu qu, v bin chuyn, tng quan lin h theo lut ng quy nht (tdtmya), ngha l c ba biu trng c tnh ca cng mt cn bn hu php. l khonh khc im, l thc ti im. By gi, th phn tch ngha ca khi nim khng c tht (phi hu). C ngha l hy dit, phi hu l mt thc th hay ch l mt khi nim vng tng? Tri ngc vi Thc ti lun ch trng phi hu l mt thc th nm ngoi s vt hy dit, thuyt st na cho rng phi hu khng c tht, ch l mt tn gi, khng mt thc ti no tng ng vi danh xng y. C hai hnh thi hy dit: hy dit bng kinh nghim (pradhvamsa), nh dng ba p v ci bnh, v hy dit siu thng tc bin dch sinh t, ngha l sinh khi v hy dit trong tng khonh khc nh chp in, v c nh vy lin tc tip ni nhau t v th n v chung. Hnh thi hy dit ny nh nhim, su kn kh thy kh bit, chnh l bn th ca thc ti. ntarakita, mt o s Ty tng sng vo gia th k 8 chuyn lun gii cc tc phm ca Php Xng, qu quyt trong tp sch Tattvasamgraha ca ng: Thc ti chnh n c tn gi l hy dit, ngha l, ci thc ti cu cnh tn ti trong khonh khc. N khng sinh khi do nhn nh b ci ba p. Thc ti hy dit t n hin khi, v n c tnh nng ng. Khng th chia thc ti ra thnh phn phi hu ni tip theo sau phn hu. Dit v sinh ng thi cu khi trong chp nhong, nu khng thi hy dit tnh u c nhip thuc ngha bn th ca thc ti. Bi th hu v phi hu ch l hai danh xng khc nhau ca cng mt t th.

Nh vy, s to ci bnh t t st v s tan v ca n thnh tng mnh u l nhng phm tnh mi, ngha l nhng khonh khc im c s ch pht hin t mt thc ti lun lun bin chuyn. Khng c s tn ti hay tnh ch trong qu trnh bin chuyn . Tn ti hay tnh ch u do vng tng phn bit m tng nh l c. Trong nhng khonh khc k tip sau khng c g st li t nhng khonh khc trc. Cc khonh khc u gin on, mi khonh khc, ngha l mi s vt v thng hy dit ngay trong khi sinh khi, bi v n khng tn ti trong khonh khc k tip. Do m ni rng mi s vt biu tng chnh tnh hy dit ca n. Nu c ci g trong khonh khc trc tn ti trong khonh khc k tip, thi nh vy l n s tn ti mi mi, ti v n s tn ti trong khonh khc th ba v cc khonh khc theo sau ging nh tn ti qua n khonh khc th hai. Tnh ch c ngha l thng tr, vnh vin khng bin mt. Nu thc cht c, n s thng tr. Nu thc cht khng c, nh theo ch trng ca thuyt st na, s hu bt buc phi tc thi, thong qua trong mt khonh khc im. Khng c thc cht thng tr vi phm tnh bin chuyn, ngha l thc ti khng th phn chia thnh thc cht v phm tnh. N bt kh phn v tc thi. V s hu l hy dit thng xuyn cho nn s hu tng tc hin hin, ngha l ng th hy dit v bin chuyn, khng cn mt nhn hy dit no c. Cc thnh t ca s hu t ng bin mt, khng i hi mt duyn t ph no dn khi s bin chuyn, v s bin chuyn ny t n din tin khng bao gi ngng. Ton b nhn v duyn ca mi bin c nht nh dn n kt qu l bin c y, v ton b c mt cho nn khng cn thm ci g khc, do ton b nhn v duyn chnh l bin c kt qu. Cng nh vy, t thn cc s vt l hoi dit, cho nn khng cn nhn no khc hy dit hay bin chuyn. Do , thc ti cu cnh c miu t chng nhng c kh nng tnh tc dng c hiu qu, m cn c c tnh hoi dit hay hy dit. Khi nim bin chuyn tht ra l mt h qu ca khi nim hy dit. Bin chuyn c ngha l g? Hoc l mt s vt c thay th bi mt s vt khc, hoc vn cng mt s vt khng thay i nhng iu kin hay phm tnh ca n thay i, ngha l tr thnh mt phm tnh khc. Thuyt st na khng chp nhn nh ngha th hai. Thc ti u c th phn chia thnh thc cht v phm tnh nh vy c. Thc ti khng th v nh ci nh thng tr c phm tnh xem nh khch qua ng tm dng chn ni qun tr. Nu thc cht c tht v ring bit phm tnh, ha ra thc cht khng c phm tnh. Nu phm tnh c tht v ring bit vi thc cht, thi

phm tnh c tnh cch tuyt i khng l ca mt thc cht no. Tht ra, thc cht v phm tnh l hai khi nim tng i tng thnh, do thc bin, khng phn nh thc ti. Phm V v Phm VI Trung Lun ph s phn chia thc ti thnh thc cht v phm tnh l nhng t th c lp ring bit v c yu tnh quyt nh, v khng th no rp hp chng li vi nhau mt cch tha ng trn phng din thi tnh, lun l, v bn th hc. Thuyt st na ng vi nh ngha th nht. Ti v s bin chuyn xy ra trong tng khonh khc, cho nn s vt c thay th trong tng khonh khc, nh vy c ngha l t thn ca s vt l hoi dit, l hy dit. ---o0o--TM THC Trung qun v Duy thc. Lun l hc Trung qun c th tm thu vo hai nguyn l: nguyn l Tnh Khng, Duyn khi l Khng, v nguyn l Nh , Nu khng nng tc thi khng c nht ngha , khng c nht ngha , thi khng c Nit bn. Nh khng phi l mt thuyt v bn cht thc ti, m ch l mt hnh thi nhn thc, mt phng cch qun st v phn tch th gii. c tnh ca Nh l chn nhng hai tng phn nhau, bn chn bn vng, m ngoi ra Tc khng bao gi tr thnh Chn v Chn lun lun siu vit tc . Nguyn do thnh lp thuyt Nh l nhm lm sng t tnh cht tuyt i gin on gia hai . Pha ny, th Tc l chn l c nh c th dng kinh nghim v l lun thng thng thu trit. Pha kia, Chn l chn l ti thng phi tinh tn tu tp thin nh trin khai tu qun vo tnh Khng mi chng ng c. Vy theo Nh , Duyn khi l Khng khng c ngha Duyn khi ng nht vi tnh Khng nhng khi thin gi xut nh. Cng nh s nhn bit sinh t l Nit bn ch thc hin c trong nhng giy pht qun tng c hiu qu m thi. Mt khi tr v vi tp qun suy t v nhn thc thng tc, thi sinh t v Nit bn khng th l mt. iu ny ni ln tnh cht phc tp ca s tng quan lin h gia lun l v chng ng, gia thc hay ch v Nit bn. Thuyt Nh minh th s phn cch tuyt i

gia tri thc v tr tu, gia lun l v gic ng nhng ng thi gi phng thc gii quyt vn phn cch y. Theo Nh , phi nh nhng ngn thuyt ca th tc mi c nht ngha , v do m c Nit bn. Nh vy, Nh l mt phng tin cn cho giai on chuyn m khai ng, mt phng tin chuyn ch cho s thnh cng ca mt cu cnh. Da trn thuyt Duyn khi ch trng s vt c tnh cht h nhp, ngha l khng c s vt no hin hu c lp, c sn nh tnh ni bn th, v mi s vt ng thi hin khi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, ci ny khng chng ngi s hin hu v hot ng ca nhng ci kia, B tt Long Th dng danh t v t tnh biu trng tnh cht h nhp y ca mi hin thc, tc ca duyn khi. V Duyn khi v tnh Khng cng chung mt cn bn hu php l v t tnh nn Duyn khi l Khng miu t mt quan h h tc theo lut ng qui nht gia Duyn khi v tnh Khng. B tt Long Th s dng bin chng t c chng minh ht thy mi php u v t tnh. Ngi s dng lun l nhm mc ch cho thy r lun l bt lc khng th dn n tnh Khng, nhiu nht l n chn tri v t tnh ca th gii. Ngay c ngn ng v lun l v thuc th tc nn v t tnh v cui cng, ch trng tnh Khng cng v t tnh nt. Bi th cho nn Ngi khng nhng khng nh: Ta khng a ra mt ch trng no c. (Hi trnh lun, bi tng 29), m cn qu quyt: Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l. (Trung lun, XXIV.14) l do tr qun Khng, Ngi tu tri ngn ng v lun l cng nh ht thy mi php u do Khng m c. Trn phng din nhn thc lun, th tc l ngn ng v lun l. Tuy lun l cng nh ngn ng u Khng, nhng chnh do Khng m chng thnh tu. Ni cch khc, tnh Khng phc hot vai tr ca th tc l gii thch s tn ti ca vn php mc du vn php khng c t tnh. Vai tr c phc hot c ngha l do tr qun Khng v c nht ngha , th tc c khng nhn c ngha do tp qun v cng c qui nh. t nn mng trn tnh Khng, xin minh v kin ton s phc hot vai tr ca th tc , Duy thc tng ca Th Thn thit lp mt o l mi thin trng s thc hnh php qun tng pht xut t h thng Du gi do anh rut l V Trc sng lp. o l Duy thc c tnh cht c th, bao gm hai thuyt, thuyt tri thc v thuyt ba tnh ba v tnh, chuyn kho v Thc v nghin cu phng php thc hnh pht trin kh nng ca Thc, chuyn Thc thnh Tr, trc ch vo tnh Khng ca vn php. Ba tnh, bin k s chp, y tha khi, v vin thnh tht, v ba v tnh, tng v tnh, sinh v

tnh, v thng ngha v tnh, l ba tng trng hin hu ca cc php c nhn thc ng trn hai quan im c v khng. Ba tnh l c s ca l Duy thc, m cng l i cnh s duyn ca Du gi ch qun, ging nh tnh Khng va l nguyn nhn v mc ch ca php bin chng Trung qun, va l i tng liu tri ca mi cng trnh luyn tm nhm tu gic Tht tng ca vn php. Ba v tnh minh gii tnh Khng ca cc php nh li c Pht dy B tt Thng ngha sinh c ghi trong Gii thm mt kinh: Nh Lai cn c ba v tnh m mt ni cc php ton khng, khng sinh khng dit, bn lai vng bt, t tnh nit bn. Thuyt tri thc lun ging tm thc nh mt h thng nhn thc trong Thc (Vijnna) c phn bit vi Tr (Jnna). Thc l Tr cn vng mc kin gii phn i v hin hu v Tr l tu gic khng cn thc t ng. V lp trng ca Pht gio l ly gii thot v gic ng lm mc ch, nn thuyt tri thc cho thy r rng v tr ca cc thc trong s tu dng ng theo ng li ca thuyt Du gi ch qun. Ngha l, do thuyt ba tnh ba v tnh lm nn tng v xy dng, thuyt tri thc ch ra phng php tu hnh tri qua nhiu giai on, thc hnh nhiu c mc, cui cng chng c chuyn y thnh tu chuyn thc thnh tr. Ni dung cc kinh hay lun vn Duy thc hc thng bao gm ba iu mc: cnh (visaya) l chn l lun, hnh (pratipatti) l phng php lun, v qu (phala) l mc ch lun. Hai thuyt tri thc v ba tnh ba v tnh tuy cng l cnh, nhng thuyt cc thc lun lun c trnh by trc, ri mi n thuyt ba tnh ba v tnh. Sau l hnh v qu ging gii cc phng php tu tp ch qun v nhc nh li Pht dy: Phi phn bit rnh r hai mn cn bn: vng tm phin no l cn bn ca sinh t lun hi v chn tm thanh tnh l cn bn ca B Nit bn. (Kinh Th Lng Nghim) Theo thuyt ba tnh mh c trnh by trong Nhip lun, thi nit bn l chuyn y, bi v th tng ca nit bn (v tr) l x b tp nhim (phin no) m khng x b sinh t, chuyn y ch da ca hai phn (sinh t v nit bn). y, sinh t l phn tp nhim ni y tha, nit bn l phn thanh tnh ni y tha, ch da ca hai phn l y tha thng c hai phn. Chuyn y l chnh y tha khi ni ln s i tr thi chuyn b phn tp nhim m chuyn c phn thanh tnh. Chng c chuyn y thi ci tr bnh ng ni ln, by gi do m chng c sinh t tc nit bn. Nh vy thuyt ba tnh c th xem nh nn tng lun l cn c vo m gii thch Y tha khi v Vin thnh tht, php v php tnh, sinh dit v nit bn, th tc v nht

ngha chng phi mt chng phi khc. ---o0o--Tm Thc. By gi hy tm hiu chi tit v thuyt tri thc. Trc tin th hi tm thc l g. Theo ngha thng ng ba ch cng mt ngha thi tm thc u c ba ngha l tp khi, t lng, v liu bit. Ba ngha tuy chung c tm thc u c, nhng ty mt tri hn m hin th khc nhau. Tm l a li da hay tng thc, v nhm tp chng t cc php v khi ln cc php. l mt na, v n duyn tng thc hng thm t lng tng thc m chp lm ng. Thc l thc liu bit cnh tc su thc, liu bit ring theo su cnh th ng gin on khc nhau. Nh bi tng trong kinh Lng Gi ni: Tng thc gi l tm, Tnh t lng gi , Liu bit tng cc cnh, Chung gi l thc. Trong Gii thm mt kinh, Huyn Trng dch Phn ra Hn, Thch Tr Quang dch Hn ra Vit, c Pht dy v tm thc nh sau: Qung Tu, ng nn nhn thc rng s sinh t trong su ng, chng sinh cht th gii no ri sinh vo th gii no, thi thn th hoc sinh trong loi sinh bng trng, hoc sinh trong loi sinh bng thai, hoc sinh trong loi sinh bng m thp, hoc sinh trong loi sinh bng bin ha. S sinh y u tin do chng t thc vn thnh thc nay trin chuyn ha hp, tun t ln ln, vi hai s chp th ca thc y: mt l chp th cc sc cn v s y ca cc sc cn, hai l chp th chng t ca tng, danh, v phn bit, loi chng t do ngn t h lun m c. Sinh trong th gii c hnh sc thi c hai s chp th va ni, cn sinh trong th gii khng hnh sc thi khng hai s chp th y. Th na, Qung Tu, thc y cng tn l a na, v n theo m nm gi thn th; cng tn l a li da, v n chp th m cng yn cng nguy vi thn th; cng tn l tm, v n do sc thanh hng v xc php tch t tng trng. Ni chng sinh cht th gii no ri sinh vo th gii no, tc l ni lun hi. Nhng khng phi c mt linh hn b ch ny sinh ch khc, cht i ny sinh i khc. Mi phng th gii ton l Tm, nghip bo ny ht

thi gi l cht, nghip bo khc sinh thi gi l sinh. Sinh mnh ca mi loi chng sinh c bn giai on gi l bn hu: (1) sinh hu tc st na kit sinh u tin, (2) bn hu tc trng thnh trong thai v sinh ra tn ti mt i, (3) t hu tc st na cht hn cui cng, v (4) trung hu tc s tng tc gia t hu v sinh hu. Ri trung hu li sinh hu, lun chuyn v cng cho n a v khng cn i sau (A la hn) hay sinh cht t do (B tt). Trong cu, S sinh y u tin do chng t thc vn thnh thc, u tin l sinh hu ch khng phi sinh mnh c khi im. Chng t thc l chng t trong bn thc (thc y l bn thc, tn l a li da, ni trong on di), ly bn thc lm th, c kh nng sanh ra phn bit. Chng t thc vn thnh thc c ngha l chng t thc chuyn thnh d thc thc tc nghip thc. Sau , trin chuyn ha hp l ha hp vi ph tinh mu huyt v l sinh hu. Tun t ln ln l bn hu, c tm thi k: thai, ra thai, hi nhi, ng u, thiu nin, trung nin, trng nin, v lo mo. Chp th cc sc cn v s y ca cc sc cn l chp th thn th v th gii ca thn th. y l do chng t cc nghip phc, phi phc, v bt ng c hu chi (tc mi hai nhn duyn) hun tp m c ra sinh mnh v th gii ca sinh mnh, ni chung l qu bo. Chp th chng t ca tng, danh, v phn bit, loi chng t do ngn t h lun m c l chp th chng t hu lu, tc chng t ca cc php hu vi, ngha l chng t pht xut t tnh chp ng, gy s thun li cho v minh, t kin v t dc [Nghch vi chng t v lu pht xut t tnh v ng thi trong sng, vn ln gic ng, t bi, v li tha]. Chp th chng t hu lu cn c gi l danh ngn hun tp. Danh ngn l cc php. Cc php m gi l danh ngn, l v cc php l khi nim v khi nim l danh ngn. C hai loi danh ngn. Mt, chnh khi nim l biu th cc php, nn khi nim gi l danh ngn hin cnh. Hai, ngn ng vn t truyn t danh ngn hin cnh thi gi l danh ngn biu ngha. Khi nim c phn tch thnh ba s: tng, danh, phn bit, l do s nhn thc khi nim nh bin ra hai phn, nhn thc ca i tng v i tng ca nhn thc. Tng l tng phn tc i tng ca nhn thc, danh l s biu th ca n, v phn bit l kin phn tc nhn thc ca i tng, chng hnh thnh ln nhau, tt c ton l nhn thc, ton l s biu hin ng ngha vi s h lun, nn gi l ngn t h lun. Danh ngn hun tp c ngha l cc php hun tp thnh chng t tng lai lm nhn duyn cho mi mi php hu vi sanh khi.

Tm li, chp th c hai. l sc thn c cc cn v chng t hu lu tc l cc tp kh ca s phn bit v tng v danh. Do sc nhn duyn m khi thc a li da sinh khi bn trong bin lm chng t v thn c cc cn, bn ngoi bin thnh kh th gii, cn gi l x, hay x s, ni nng da ca loi hu tnh, ri ly tng do mnh bin ra lm cnh s duyn v chp th lm t th, duy tr khng mt, ng an nguy vi n. y l ni s duyn hay tng phn ca a li da thc, nng theo sinh khi hnh tng liu bit tc nng duyn hay kin phn ca a li da thc. Tng phn c tng phn ring nh chng t v cn thn do nghip ring (bit nghip) ca mi hu tnh bin ra. V c tng phn chung (cng tng) nh kh th gii (x) do nghip chung (cng nghip) ca cc hu tnh chung bin ra. Nn lu kinh ny n lc mt na. Trong hai giai on u, sinh hu v bn hu, kinh ni a li da thc chp th chng t do danh ngn hun tp v do hu chi hun tp c ngha l mi chng t y l biu hin ca a li da, ch thc a li da lm t ng thi chnh l mt na. Chnh thc t ng ny hun tp thnh ra chng t thy c mnh c ngi, sinh mnh khc nhau. l ng kin hun tp hun thnh chng t h vng chp ng v ng s. Nh vy c hai loi a li da duyn khi: duyn khi do chng t danh ngn hun tp m bin ra ht thy mi php bit th ca nhn sinh v tr v duyn khi do hu chi hun tp v ng kin hun tp m cc php bit th y thnh ra qu bo tng th (thn mnh hay cn thn v th gii trong cn thn sinh hot) khc nhau. Nh vy, i tng ca a li da l danh sc tc tm v vt. Ch dc gii v sc gii thi i tng ca a li da mi c tm v vt. Cn v sc gii thi i tng ca a li da ch cn l danh ngha l tm m thi. l ngha ca cu: Sinh trong th gii c hnh sc thi c hai s chp th va ni, cn sinh trong th gii khng hnh sc thi khng hai s chp th y. V cc tn gi cn bn thc, Nhip i tha lun, mt tc phm quan trng ca ngi V Trc gii thch phm Nhip i tha ca kinh i tha A t t ma, c nhng on nh sau. ch no c Th tn ni a li da tn l a li da? L trong kinh i tha A t t ma, c Th Tn ni nh sau trong mt bi chnh c: L ci nhn t v th, a li da l cn c m tt c cc php ng ng nng da, do m c mi no ng sinh t v c s chng c nit bn. Cng

trong kinh y, c Th Tn li cn ni bi chnh c sau y: L ci ch thc thu tng chng t ca cc php, nn mnh danh l a li da, i vi nhng ngi hn ngi thi Nh Lai khai th. Nh vy l dn chng trong kh kinh. Nhng v l do no m gi l a li da? V i vi cc php tp nhim, n thu tng vi c tnh lm qu, ri cng chnh n thu tng vi c tnh lm nhn, nn mnh danh l a li da; hoc hu tnh thu tng lm t ng, nn mnh danh l a li da. Bi chnh c cp u trong on vn trn ni v tc dng ca thc a li da nh sau. Gii t v th li, Ht thy php u nng. Do c cc th, V nit bn chng c. Hai cu u ca bi tng ch r a li da c tc dng lm nhn duyn. Ch gii c ngha l nhn, tc l chng t thc, t v th ln lt tip ni, ch thn sanh ra cc php. Ch nng (y) ngha l duyn, tc l thc chp tr, t v th lm ch nng ta mt cch bnh ng cho ht thy php. Bi v a li da chp tr cc chng t v lm ch nng cho cc php hin hnh, cho nn do chng t m bin ra cc php hin hnh v do chp tr m lm ch nng cho cc php hin hnh y. Hai cu sau ch r a li da c tc dng lm ch nng ta, chp tr lu chuyn (cc th) v hon dit (nit bn). Do c cc th c ngha l do c thc a li da m c cc ci thin c. Thc ny chp tr tt c php thun vi lun hi lu chuyn, nn khin cc hu tnh phi lu chuyn trong sinh t. Cc hoc, nghip, v sanh (bn sanh) u l lu chuyn v nng ni thc ny. l thc ny c tc dng lm ch y tr cho s lu chuyn. V nit bn chng c c ngha l do c thc a li da, cho nn c nit bn chng c. Ngha l, c a li da thc chp tr tt c php thun vi s hon dit, khin tu hnh chng c nit bn. o nng on, lu hoc s on, o nng chng, nit bn s chng u nng ni thc ny. l thc ny c tc dng lm ch y tr cho s hon dit. Tn a li da biu th t tng s hu ca cn bn thc bi nhip tr c nhn qu lm t tng ca n. Thu tng c ba ngha: nng tng, s tng, v chp tng. Nng tng l lm nhn cho cc php, duy tr chng t pht sinh cc php (tc chng t sinh hin hnh); s tng l lm qu cho cc php, tip nhn cc php hun tp chng t (tc hin hnh sinh chng t); chp tng l a li da l t ng m chng sinh t thc, chp ly.

Nn lu y ng l ni cc php hoc cc php nhim tnh, nhng ch ni cc php tp nhim l v a li da l ch nng cho cc php tp nhim, m cc php ny hun tp v tng trng a li da. Cn cc php thanh tnh tuy cng ly a li da lm ch nng m l php i tr v chuyn y a li da. V l do no m mnh danh a li da l a na? L v n chp th sc cn, chp th t th. A na ngha chnh l ly (th). A na l c bit ni v sinh mnh. Sinh mnh chng ta t khi m u trong thai m (kit sinh) cho n lc kt liu mt i, n l tng th ca cc gic quan (sc cn), l sinh mnh ca chng ta (t th). Sinh mnh y l tng th hin hnh ca tng th chng t, hin hnh trong mt thi k (i sng). Sinh mnh y, a na l ch th. i vi a na thi mi i ch l mt giai on. Giai on thi tng tc. Ch th ca s tng tc y cng l a na. Sinh mnh l biu hin ca a li da, nn a li da c tn a na. Li hi: V l do g m a li da mnh danh l tm? Tr li: V n l ni cha nhm chng t do cc php hun tp. Kh kinh ni: Ch tp hp v pht khi chng t cc php nhim, thanh tnh, gi l tm. Ngoi nhng tn ni trn, a li da cn c gi l thc Nht thit chng, D thc thc, Chng t thc, hay V cu thc. Nht thit chng thc ngha l thc c kh nng chp th duy tr chng t cc php khng mt. Tn ny biu th nhn tng s hu ca a li da, tnh cch duy tr chng t ca n l c bit khng chung vi by thc trc. D thc thc biu th qu tng s hu ca a li da, c ngha l thc ca s chn mui ca cc nghip nhn trong qu trnh chuyn bin ca chng, dn n qu d thc ca nghip thin c trong ng sinh t. Chng t thc, bi v a li da nhm vn chp tr chng t cc php khp c th gian v xut th gian, hu lu v v lu. V cu thc, bi n lm ch nng da cho cc php cc thanh tnh v lu. Kinh vn ni tip: Sau na, Qung Tu, chnh a na thc lm nn tng v xy dng m pht sinh su thc nhn nh t thit thn . Do nhn cn v sc cnh lm duyn t m pht sinh nhn thc, ng thi ng cnh c thc cng pht sinh vi nhn thc y. Do cc cn nh t thit thn v cc cnh thanh hng v xc lm duyn t m pht sinh cc thc nh t thit thn, ng thi ng cnh c thc cng pht sinh vi cc thc nh t thit thn y. Nh vy, nu mt lc no ch c mt thc pht sinh thi lc ch c mt thc cng pht sinh vi mt thc y. Nu mt lc no c hai n nm thc pht sinh thi lc cng ch c mt thc cng pht sinh vi hai n nm thc y.

V nh dng nc chy va mnh va ln, nu c duyn t ni mt cn sng thi mt cn sng ni ln, nu c duyn t ni hai n nhiu cn sng thi hai n nhiu cn sng ni ln, nhng bn thn dng nc vn chy mi, khng dt khng ht. Li nh mt gng tt v sng, nu c duyn t hin mt hnh nh thi ch mt hnh nh hin ra, nu c hai n nhiu duyn t hin hai n nhiu hnh nh thi hai n nhiu hnh nh hin ra, nhng khng phi mt gng bin thnh hnh nh, cng khng c s ht hin hnh nh. Tng t nh vy, do dng nc a na thc lm nn tng v xy dng, nn mt lc no c duyn t pht sinh ca mt thc thi lc mt thc pht sinh, nu mt lc no c duyn t pht sinh ca hai n nm thc thi lc c hai n nm thc pht sinh. on kinh ny ni r chng t trong a li da (bn thc) lm duyn sanh su thc hin hnh phn bit. Kinh ly dng nc chy va mnh va ln d a li da thc. A li da c din t nh chng phi on chng phi thng v n hng m chuyn. Hng ngha l thc ny t v th mt loi tng tc thng hng khng gin on, v th tnh bn chc, duy tr chng t khng mt, v v l cn gc t thi thit c ba ci, su ng, bn loi (ng qu, bng sinh, ch thin, nhn loi). Chuyn ngha l thc ny t v th nim nim sinh dit, trc sau bin khc, nhn dit qu sanh, chng phi thng nht, nn c th lm ch cho by chuyn thc hun tp thnh chng t. Ni hng l ngn khng phi on, ni chuyn l biu th chng phi thng, ging nh dng nc dc. Nhn qu l nh vy, nh dng nc dc khng phi on chng phi thng, tip ni mi thnh c s tri ni, chm m. A li da thc cng vy, t v th n nay, sinh dit tip ni khng phi on chng phi thng, lm tri ni chm m loi hu tnh, khng thot ra khi. Ging nh dng nc dc, tuy c b gi kch ng ni sng m vn chy khng dt, thc ny cng vy, tuy c gp cc duyn khi ln su thc vn hng tip ni khng dt. Ging nh dng nc dc, tuy chy ln xung m cc vt c, tm, c rc vn theo dng chy khng ri b, thc ny cng vy, cc tp kh bn trong v cc php xc tm s bn ngoi vn thng i theo chuyn bin. Ngha l tnh ca thc ny t v th li, st na, st na qu sanh nhn dit. Qu sanh cho nn chng phi on, nhn dit cho nn chng phi thng. Chng on chng thng l ngha ca l Duyn khi.

A li da l bn thc, l cn bn ca thn th v th gii ca thn th, ca s sng v i sng, v ca cc thc v i tng ca cc thc. Tm li, a li da thc l cn bn ca cc php. Theo mt cch nhn khc, nng tnh (chng t) v biu hin (hin hnh) ca cc php l a li da thc. Ci gi l th gii ch l s biu hin tng t (cng bin) ca cc nghip thc tng t (cng nghip). Tr li B tt Qung Tu hi th no l kho bit mt ngha ca tm thc, c Pht ni rng bit tm thc cha phi kho bit, bit chn nh thng ngha ca tm thc tc thu hiu mt cch ng nh s tht v php tnh (Tm hay Nh) tch ri ngn ng ca cc php thi mi l kho bit. dn ra ci bit ny, mt na c n lc. Trong Nhip lun, cnh cng c hai phn tng t Gii thm mt kinh. l phn ni cn c ca cc php s tri l a li da v phn ni sc thi ca cc php s tri l ba tnh. Php s tri l nhng i tng c nhn bit, bao gm tt c c khng, tm vt, nhim tnh, thin c, m ng, thnh phm. Tuy nhin, phn cn c ca cc php s tri c ni n . V a li da, Nhip lun nu ln ba c tnh. Mt, vn hu l hin tng ca a li da, l c tnh lm nhn. Hai, a li da qui t tim nng ca vn hu, l c tnh lm qu. Ba, gm li c hai c tnh lm nhn v lm qu l c tnh c hu ca a li da: thu gi chng t, ngha l tip nhn hun tp (lm qu) v pht hin cc php (lm nhn). Nh vy, hin tng l hin tng ca a li da, tim nng l tim nng ca a li da, l c tnh lm ch th ca a li da. on vn sau y ni a li da vi cc php lm nhn duyn cho nhau, v khi ni nhn duyn mi tht ni duy thc. A li da vi cc php tp nhim ng thi lm nhn t cho nhau, s y lm sao thy c? V nh n sng, ngn n vi tim n ng thi m vn c s h tng. Li nh b cy lau, ng thi nng nhau khng ng. Hy quan st ci o l h tng y cng l nh vy: A li da l nhn t cho cc php tp nhim, cc php tp nhim cng l nhn t cho a li da, ch s th ny mi lp ra ci ngha nhn duyn, cn nhn duyn no khc na thi khng th c c. A li da lm nhn t cho cc php c ngha l chng t sinh hin hnh, cc php lm nhn t cho a li da l hin hnh sinh chng t. Duyn c bn: nhn duyn l ci nhn lm duyn t, tng thng duyn l d kin thm ln

lm duyn t, s duyn duyn l i cnh lm duyn t, v ng v gin duyn l s mt i ca giai on trc lm duyn t. V nhn duyn mi l nhn t chnh yu pht sinh cc php cho nn ch chng t sinh hin hnh v hin hnh sinh chng t mi l nhn duyn do a li da lm ch th, ba duyn kia khng phi nhn duyn. Nhn t pht sinh cc php l chng t. Chng t l a li da, nn a li da l nhn duyn, tc cn bn ca cc php. Khng nhng nh vy, trong khi ni v l duyn khi, Nhip lun cho thy vi hai loi duyn khi v ba s hun tp sai bit, a li da va l bn cht hin hu ca sinh mnh v th gii trong sinh mnh tn ti, va c kh nng duy tr cn thn v kh th gii (tc dng nng tr), v kh nng pht hin hin tng t chng t thnh hin hnh (tc dng nng bin). Ngi V Trc trong tp Bin trung bin lun phn bit thc nhn duyn l a li da vi thc th dng l su thc trc, th dng qu bo kh vui. S th dng ca thc th dng din bin qua ba tm s: th (th dng), tng (phn bit), v hnh (suy ng; c bit l t trong hnh). Theo i tha A t t ma, hai thc nhn duyn v th dng lm nhn duyn cho nhau: Cc php i vi tng thc th no thi tng thc i vi cc php cng vy, lm qu cho nhau m cng lm nhn cho nhau. Cc php ni y l cc php tp nhim ni trn, ch cho thc th dng. Tng thc l a li da tc thc nhn duyn. Hai thc ny lm nhn lm qu cho nhau c ngha l, su thc trc i vi a li da thi su thc trc nng hun (nhn) a li da s hun (qu), a li da i vi su thc trc thi chng t a li da (nhn) hin hnh su thc trc (qu). Do , Nhip lun mi ni thc a li da cng vi cc php tp nhim lm nhn duyn cho nhau, nh tim n v ngn la ng thi trin chuyn pht chy, li nh b cy lau ng thi nng nhau ng vng. Ch y theo hai th chng t v hin hnh kin lp nhn duyn, cn nhng nhn duyn khc u khng phi tht nhn duyn. Nhn duyn mi l duy thc. V , Nhip lun ni: c hai loi. Th nht l lm ng v gin duyn, tc ci v gin dit lm cho thc sinh ra. Th hai l ci nhim thng tng ng vi bn phin no ng kin, ng mn, ng i, ng si, v chnh n l ci lm cho thc tp nhim. thc do th nht m pht sinh, do th hai m tp nhim. V l c tnh nhn thc i cnh (nn cng l thc), li v l ng v gin v v l c tnh t lng, nn c hai loi. Ng kin l i vi ci khng phi ng v php m vng chp ng v php u tht c. Ng mn l th ci ng ca mnh m cao ngo i vi ngi. Ng i l ng tham, tc i vi ci ng chp, sanh tm m trc n. Ng si l v minh, ngu tng ng, m l v ng.

Tnh cht ca tm (gi l tnh) c bn loi: thin, c, hu ph v k tc trung tnh m c nhim, v v ph v k tc trung tnh m khng nhim. V mt na tng ng vi bn phin no l php nhim, hay lm chng ngi Thnh o, che lp t tm, nn mt na l hu ph. A li da khng phi nhim nn gi l v ph. C hai khng phi thin hay c nn u v k. Chng sinh tu chng thnh qu l do mt na v a li da u v k. Trong mi tm gii cng ni n l cn trong su cn. c hiu nh l bn thn thc m giai on trc sinh ri dit i, nhng ch cho giai on sau sinh ra, ci giai on trc gi l v gin. i tha nhn c ci v gin, sinh dit tng tc khng gin on, nhng xem l ng v gin duyn ch khng phi l tng thng duyn. M cn thi phi l tng thng duyn. Bi vy cn khc bit v khng th l . Mt khc, l thc v t ng: ng si, ng kin, ng mn, v ng i. Chnh thc t ng ny lm cho tp nhim, nu chuyn i i thi chnh lm cho tm thc thanh tnh. Do m cn c gi l nhim tnh y. Chng c r rng nht thy c , l c thc t ng thi mi c v minh v ng chp hin hnh trong mi tm thc thin, c, v v k. Theo lun Thnh Duy thc, trong Thnh gio c tn gi l mt na v c ngha l hng thng thm xt t lng. Khi a v cha chuyn y, n c thng thm t lng tng ng chp, cn khi a v chuyn y, n cng hng thm t lng tng v ng. N c t tn theo li tr nghip, ngha l cn c nghip dng, c tnh kh nng m t tn. V thc th by c tnh thm xt t lng cho nn gi n l thc, thc tc . Mt th d khc t tn theo li tr nghip l tn tng thc, v thc c kh nng cha nhm gi l tng. Tng tc thc nn gi l tng thc. Trong trng hp thc th su cng gi l thc, thi t tn theo li y ch, ngha l cn c ch da ca n m t tn cho n. Nh nhn thc l da nhn cn t tn nhn thc. Hu trnh lm ln gia hai thc, thc th by ch gi l ch khng gi l thc. Mt na nng vo u m khi? Mt na tuy khng gin on m lu chuyn tc tng tc sinh khi, tt phi ly chng t trong a li da m khi. l nng chng t nn gi l chng t y hay nhn duyn y. Thm na, mt na l thc c chuyn dch, khi c Thnh o khi ln thi n chuyn nhim thnh tnh. Do mt na phi nng hin hnh kin phn ca thc a li da mi pht sinh c. l cu hu y hay tng thng duyn y. Nh lun Du gia ni: Tng thc thng cng thc mt na ng thi sinh khi, ngha l a li da v mt na nng ln nhau m ng thi cu khi. Li c bi tng:

Nh nng a li da, Nn c mt na sanh. Y ch tm v , Cc chuyn thc khc sanh. Cc chuyn thc ni y l thc liu bit cnh hay su thc trc, da theo su cn m t tn (y ch thch). Thc da nhn cn pht sinh gi l nhn thc, thc da nh cn pht sinh gi l nh thc, v..v... Liu l liu tri, bit l bit chnh cnh. Tc liu tri mi mi cnh ring bit, nh nhn thc liu tri sc, nh thc liu tri thanh, v..v... Nm thc trc gi l nm thc cm gic hay nm thc thn (thy, nghe, nm, ngi, v xc chm), v thc u c c ba tnh: thin, c, v v k. Trn phng din nhn thc lun, hin lng hay tri nhn t tng l hot dng ca nm thc cm gic. Tc dng y thun ty cm th, khng c tnh cch phn on v c lng. Cng c trng hp nm thc thn cng tc vi thc trong loi tc dng nhn thc trc tip ny. Tuy yu t tri gic (perception) c ni tip sau mt cm gic (sensation), nhn thc vn gi tnh cch trc tip, khng ln ln yu t suy lun, cn nhc. Nhn thc bng t lng c tnh cch phn bit, so snh, v suy on. Trong tm thc, ch c thc c c hnh thi nhn thc ny. i tng nhn thc bng t lng gi l tng tng thng b xem nh l do vng tng phn bit m thng t. Nh vy, hnh thi nhn thc ca thc gm c hin lng v t lng. Nm thc cm gic v thc l nhng thc lin h mt thit vi lnh vc sinh l v vt l. Chng l nhng dng tip ni ca cm gic (nm thc trc) hay ca tri gic v phn bit ( thc), m khng phi l mt ci g bt bin c tnh cch ng nht. Vi thc, i tng c gi l php trn hay php. Php bao gm i tng cm gic (tnh cnh), tng (i cht cnh), nh tng, v t tng khng nh tng (c nh cnh). Nhng i tng ny u tin xut hin thc nh tng phn ca n, ri ri xung kho cha v thc ca a li da trong hnh thi chng t. Sau c th hin hnh tr li tr thnh i tng ca thc trong trng hp hi tng, tng tng, hay mng m. Do s gin on ca thc khng lm tht lc nhng nh tng ca cc tng tri gic hoc nhng nh tng sng to. Ni v thc, lun i tha khi tn c on: thc tc l tng tc thc. Bi chng phm phu chp trc rt nng n ni ng v ng s, nn khi ra cc mn vng chp, leo chuyn theo s vt, phn bit cnh gii su trn, gi

l thc (thc th su). Cng gi l phn ly thc, hay gi phn bit s thc. Thc ny nng ni kin (kin hoc) v i (t hoc) phin no m c nui ln. Gi tng tc thc bi thc ny nim nim tng tc, chp ng v ng s, leo chuyn theo cc trn cnh, phn bit cc s vt vng chp iu. Gi phn ly thc bi thc ny phn bit nm trn cnh (sc, thanh, hng, v, xc) mi cnh ring nhau. Gi phn bit s thc bi thc ny phn bit tt c s vt. Do hai mn phin no kin v i nn thc mi khi hoc to nghip, quanh qun trong vng sinh t lun hi. Nh trnh by trn, i tng v tc dng nhn thc ca thc v cng rng ri. Chnh thc a con ngi n cc no ng sinh t hay gii thot, bi v chnh n to nghip v dn ti hnh ng v thn th v ngn ng. V quan h gia mt na v su thc, lun Du gi ni: Nhim mt na l ch nng cho su thc. Khi mt na nhim cha dit thi s buc rng ca tng phn v kin phn trong su thc khng c gii thot. Khi mt na nhim dit ri thi s rng buc ca cnh tng c gii thot. Cnh tng hay th tng l tng t thn ca mi php i hin trc cn v thc. Ni s rng buc ca cnh tng l ni do nhim m su thc khng th nhn r cnh tng nh s huyn, chng phi c chng phi khng, do m kin phn v tng phn c buc cht nhau khng c t ti. Mt na thc a li da v iu phi su thc l thc v iu phi cng theo thc t ng ca n trong giai on m v theo thc v ng ca n trong giai on ng. V s tu dng tr thc l c mt vn ca i tha, nn Nhip lun va ni v s tu dng, va cho thy v tr ca cc thc trong s tu dng ng nhp cc php s tri. HT. Thch Tr Quang vit trong phn dn nhp Nhip i tha lun dch gii: Trc ht l v tr ca a li da. Khi s tu dng ng nhp l a vn hun tp gio php i tha, tc a vn ci ng lu ca php tnh ti thanh tnh. Ngha l khng phi xut t a li da. a vn y ch k thc a li da v c kh nng i tr chuyn y a li da. Ni nh vy cng nh c th ni a vn cng hun tp a li da m l s hun tp c tc dng hon dit. V t , v tr a li da vn l cn bn ca s tu dng ng nhp. K v tr a li da, hy xt n nhim. Tu gic s sinh m n thng lm tr ngi, n li i trong tt c tm thc, n l v minh bt cng, v minh c bit. [V minh bt cng l th v minh ch tng ng vi ch khng c cc thc khc]. V minh ny c bit l v khng nhng v minh v

thc t ng, m trong s ng kin hun tp, n to s sai bit v cch bit gia bn thn vi tha nhn. Do vy m n l mc tiu hy dit ca s tu dng ng nhp. Sau ht, v y mi quan trng, y l v tr ca thc. T u n cui ca s tu dng ng nhp ton l hot dng thc. Trong i sng bnh thng, cha hay khng tu dng ng nhp, Nhip lun trc ht ni n a vn hun tp v quan st danh vi s, m l thc c. Quan st danh vi s l quan st tn gi v ci c gi, thy thc t n va hin cnh va biu ngha, nn danh vi s cng l khch th ca nhau. Bc ti na, ti na, ti cho n tu gic ca Pht, cng ch l thc t gia hnh ca V phn bit tr thnh cn bn v hu c ca V phn bit tr. Tng cng nn bit mun gii thot, trc ht phi sing nng qun l v ng dit tr bnh vng chp. Song bnh chp ng ca mt na thuc loi cu sanh rt vi t rt kh dit tr. Mt na t n khng th qun l v ng m phi nh thc qun.. V thc c tm s Chnh tu tng ng mi qun st ng n l v ng, hun tp chng t kin gii v ng vo a li da thc, t bi cho chng t v lu v ng vn c c pht trin mnh ln cho n khi thnh thc, c tht tr v lu hin tin. Ri dng tr y nhiu ln tu qun, sau mi c th dt sch bn th phin no thng tng ng vi mt na. thc tuy b mt na ly nhim, nhng thc c tip xc bn ngoi v tr li bi dng mt na. Nu n bi dng nhng iu nhim thi ng chp ca mt na cng su m bn chc thm. Cn nu n nghe c gio l v ng, ri qun v ng thi mt na mt s bi dng ng. Do , ng chp ca mt na suy km bin dn i cho n khi tiu mt v thc mt na chuyn thnh tr bnh ng tnh. Trn ht, nn nh rng thc tng sai bit l ta theo l th tc m ni, ch trong l chn thng ngha thi tm thc l y tha khi, v nh s huyn, khng c tnh nht nh. Nh bi tng trong kinh Lng Gi ni: Tm, , thc tm th, Do tc, tng c khc. Do chn, tng khng khc, Tng, s tng u khng. ---o0o---

ST NA TRIN CHUYN Ngha nhn duyn Tm thc da vo ni thc trin chuyn lm duyn cho nhau sinh khi m khng c ngoi duyn, th thi do u loi hu tnh b sinh t tng tc? Sinh t c hai loi: Phn on sinh t v bt t ngh bin dch sinh t. Phn on sinh t l trng thi sinh t thng thng ca chng ta. Ngha l ba th th (th mng), non (hi m), thc (tm thc) ha hp kt sanh gi l sinh. Sau khi sinh sng mt giai on n khi th, non, thc khng ha hp ly dit thi gi l t. T ri li sinh, sinh ri li t, mi k sinh mi k t, t t sinh sinh phn tng giai on sinh t nn gi l phn on sinh t. Bin dch sinh t thi khng c tng phn on, ngha l khng c hnh tng sinh dit. Tuy trc sau lin tc khng c tng sinh dit, nhng tng st na tng st na sinh dit bin ha. Th vi t sinh t ny khng phi phm phu, nh tha c th ngh lng, hiu bit c, nn gi l bt t ngh. Theo lun Thnh duy thc, loi hu tnh b sinh t tng tc l do tp kh cc nghip cng tp kh hai th. Tp kh, ting Phn l vsan, ch n tng cn lu li, hay tn d ca tp qun. Cng c ngha l ci c xng p, tn d ca hi c. Vsan cng c dch l hun tp, tc s xng p, hay tp qun c xng p. Php g c gi l tp kh? Ci xng p tng ng vi ci c xng p, cng sinh cng dit; sau bin thnh ci lm tc nhn sinh khi cho ci c xng p. Nh ngi ta em hoa p vng (...) Ngi a vn thi c tp kh a vn. Tc thc c xng p nhiu ln bi s a vn. S kin a vn sinh ri dit nhiu trong thc, xng p thc a-li-da. Xng p ti din, tr thnh thng minh bc hc. (Ch thch trong Thng Man ging lun. Tu S) Nghip tc t nghip, hay hnh vi ch do t duy thm xt, t duy quyt nh, v t duy pht ng. Nghip ny c hun tp vo bn thc, thnh chng t cng nng ca chnh mnh, v chnh cng nng y c gi l tp kh, l kh phn ca nghip, do hun tp thnh. Theo lun Thnh Duy thc, tp kh c ba th. Mt, danh ngn tp kh, l chng t cc php hu vi. Hai, ng chp tp kh, l chng t h vng chp ng v ng s. Ba, hu chi tp kh hay nghip tp kh, l chng t do hai chi, hnh v hu, trong mi hai chi nhn duyn hun tp m sinh ra nhng tng trng khc nhau ca sinh mnh v th gii ca sinh mnh. Cng cp cc th tp kh, nhng Thng Man phu nhn ni n bn tr a phin no v v minh tr a. Bn tr a

phin no tc phin no chng ch vo ng chp tp kh, v minh tr a tc s tri chng ch vo danh ngn tp kh. Tr a phin no l phin no chng t, l nhng ht ging hay nhng ng lc thc y pht sinh tt c mi kht vng nhim, tc phin no hin hnh. Tc ng ca chng khng mt st na no tch ri cc chc nng tm l hot ng trn c s ch quan v hun tp tr li cc tr a phin no, lm tng thnh cc chng t ny. V minh tr a l chng t lun lun nm trong hnh thi chng t, nhng tip tc bin chuyn, ngha l tip tc sinh hot di nh lut nghip bo, khng ty thuc vo cc hot ng ca cc chc nng tm l, v tc ng trong quan h ph bin. Trong gii hn c nhn, nghip do bn tr a to ra sinh t phn on. Trong quan h ph bin, nghip do v minh tr a to ra sinh t bin dch. Do , ni tp kh cc nghip l ni hu chi tp kh, v ni tp kh hai th l ni tp kh danh ngn, chng t s tri chng tc v minh tr a v tp kh ng chp, chng t phin no chng tc bn tr a. Th l chp th, y chp th danh ngn v chp th ng, ng s. Quan h gia nghip, tp kh, v thc c cp trong on kinh Lng gi sau y. Ci c gi l a-li-da thc, vn c hun tp bi tp kh xu ca h lun vng tng phc tp k t thi v thy, cng chuyn bin vi by thc vn (l nhng ci) ny sinh t mnh t c xng bi tp kh v minh (tc v minh tr a). Cng nh sng ca bin c, t th ca n (tc Nh Lai tng) vn thng hng, lin tc khng gin on, t bn tnh vn cc k thun tnh, vt ngoi cc quan im v t ng, khng c khuyt im ca tnh cht v thng. (Dch t Phn. Ch thch trong Thng Man ging lun. Tu S) Nh th c ngha l ci c gi l thc a-li-da chuyn ng cng vi by thc l nhng ci c sn sinh t v minh tr a. Trn phng din nhn duyn, tp kh hay chng t l nhng cng nng, nng lc, qun tnh, l ht ging cha trong a-li-da thc, h gp duyn thi khi dy, xut hin, gi l hin hnh. Chng t l nhn hay nhn php, khi hin hnh thi gi l qu hay qu php. Nhn php no hin ra qu php y khng ln xn, v nh ht ging m sinh ra cy m, ging u sinh ra cy u, chng t thin sinh ra thin, chng t c sinh ra c, chng t tr sinh ra tr, chng t ngu sinh ra ngu, v..v... Cc chng t pht hin, cc hin hnh

ri tr li thnh chng t. Tt c cc php u ang tr thnh khng lc no ngng ngh. Khng c g mt i, nhng ci g cng chuyn bin. S pht hin thng xuyn ca mt s chng t thnh hin hnh v s tr v ca cc hin hnh ny trong hnh thi chng t lm cho cc php ny pht trin nhanh chng v c th ng ha hoc bin i cc chng t khc khng mnh c pht hin thnh hin hnh hoc khng c c hi hin hnh. Chng t c hai lc: lc nng sanh l lc sinh ra hin hnh v lc nng dn l lc duy tr hin hnh. Chng t c su c tnh. Mt, st na dit, l chng t sinh dit trong tng st na. Theo ngha ny, nhng php g thng, tc khng chuyn bin, thi khng th ni c lc nng sanh, khng th thnh chng t. Hai, qu cu hu, l chng t cu hu vi cn v cnh. Vy php g c trc sau v cch la nhau thi khng thnh chng t. Hin hnh vi chng t cng mt lc hin c ni mt thn, mi c tc dng pht sinh. Tuy nhn chng t vi qu, c khi cu hu, c khi khng cu hu, nhng y ch ni nhn qu hin ti ng thi l c th c tc dng lm nhn, mi gi l chng t, ch v lai cha sinh v qu kh dit, khng c t th, khng lm nhn c. V vy lp tn chng t l do y ni kh nng sinh hin qu ca chng t, ch khng y ni s dn sinh chng t t loi. Cho nn mi ni nhn chng t vi hin qu cng c mt ln, mi thnh chng t. Ba, hng ty chuyn, l chng t lin tc vi hin hnh. Nh vy, cc chuyn thc thng chuyn dch gin on, hin th chng t t loi sinh nhau, khng tng ng vi php chng t. Bn, tnh quyt nh, l chng t cng tnh cht vi hin hnh. Ty theo sc ca nhn thin c m c cng nng quyt nh sinh ra qu thin hoc c khng hn lon. Theo ngha ny, khng th chp nhn nhn tnh khc sinh ra qu tnh khc m cho l ngha nhn duyn. Nm, i chng duyn, l chng t mi duyn t mi hin hnh. Nh vy, c ngha l khng chp nhn t nhin sanh, khng chp nhn duyn thng c. Su, dn t qu, l chng t ch dn ra hin hnh ca n. Theo ngha ny, khng th c mt nhn sinh ra tt c qu, khng th chp sc v tm lm nhn duyn cho nhau.

Chng t c hai loi. Mt l loi cu sanh, vn c tc c sn trong a-li-da t bao gi. H c thn sanh ra l c n cng sanh. Da vo m ni ngi mi sanh tnh vn thin hay vn c, hay vn khng thin khng c. Hai l loi phn bit, mi c tc do thng thng hin hnh hun tp m c. c Th Tn y theo ni tm cc hu tnh c hun tp bi cc php nhim tnh, thnh ch cha nhm ca v lng chng t. D cu sanh hay phn bit, chng t cng u c hai tnh l hu lu gm nhng chng t thin, c, v hu ph v k pht xut t tnh chp ng, v v lu gm nhng chng t thin hon ton trong sch pht xut t tnh v ng. Ba th chng t c hun tp l danh ngn, nghip, v ng chp, tng nhip ht thy chng t cc php hu lu. S nghe hun tp chng phi ch hun tp chng t hu lu, m khi nghe Chnh php cng hun tp chng t v lu vn c, lm cho tng thnh dn, trin chuyn cho n pht sinh tm xut th kin o v lu. Nh vy a vn cng hun tp m s hun tp ny c tc dng hon dit. Xt hnh tng ca tt c chng t theo ngha hun tp, thi ch c a-li-da l thc s hun (chu s hun tp) v ch c by chuyn thc l thc nng hun (ch th hun tp). Ti sao vy? V s hun phi c bn ngha: tnh kin tr, tnh v k, tnh kh hun, v tnh ha hp vi nng hun. Kin tr l lin tc n nh, bn chc. V k l c tnh bnh ng dung np mi tp kh khng chng nghch. Kh hun l c tnh t ti khng cng nhc kn nhim, c kh nng np th tp kh. Ha hp vi nng hun l cng vi php nng hun ng thi ng x, khng tc khng ly. Ch c thc a li da c bn ngha trn nn mi thnh php s hun. Nng hun phi c bn ngha: c sinh dit, c thng dng, c tng gim, v cng s hun ha hp m chuyn bin. C sinh dit l c sinh dit chuyn bin. Ngha l khng thng hng m bin chuyn, c tc dng sinh trng tp kh. C thng dng l c cng lc t duy v thin c, c kh nng dn pht tp kh. C tng gim l c tc dng khi tng khi gim, thu nhip tp kh. Ha hp vi s hun l cng vi s hun ng thi ng x, khng tc khng ly. Ch c by chuyn thc c bn ngha trn nn mi thnh php nng hun. Nh th thc nng hun (by thc trc) vi thc s hun (a-li-da) cng sinh cng dit mi thnh ngha hun tp, lm cho chng t trong thc s hun sinh trng, nh hoa p vng, cho nn gi l hun tp.

Lun Thnh Duy thc ni: Hin thc nng hun t khi chng t sinh ra n, lin c th lm nhn tr li hun tp thnh chng t. Ba php nng hun, s hun, v chng t, ng thi trin chuyn lm nhn qu cho nhau, nh tim n sinh la chy, la chy sinh tim n. Cng nh b cy lau, ng thi nng nhau lm nhn qu ng thi l l chc chn. Hin hnh nng hun sinh chng t, chng t khi ln hin hnh, nh ci nhn cu hu, th c qu s dng. Cn chng t trc sau, t loi sinh nhau nh l nhn ng loi, dn sinh qu ng lu. Ch hai nhn ny i vi qu l nhn duyn. Ngoi ra, cc php khc u khng phi nhn duyn. n y cn m ngoc gii thch ngha ca hai qu ni trong on vn trn, qu s dng v qu ng lu. l hai trong s nm qu c cp trong lun B-sa. Nm qu y l qu d thc, qu ng lu, qu s dng, qu ly h, v qu tng thng. D thc qu, qu i d thc nhn, l ch qu bo ng vi thin c nghip. c trng ca n l v ph v k, tc khng hn l thin hay c. Quan h gia d thc nhn v d thc qu c pht biu nh l nhn thi c thin, c, qu ch l v k. ng lu qu l ch ci qu cng tnh cht vi nhn. Chng hn, nhn l thin thi qu cng thin, nhn c, thi qu cng c. S dng qu l do lc dng to tc m c. Cu x lun nh ngha: Nu qu l do th lc ca nhn sinh ra thi gi l s dng qu. Ly h qu l ch ngha nit bn, do kt qu ca tr tu m c. V im ny, tuy l mt loi s dng qu, cn c c bit gi l s dng qu bt sinh, nhng cc qu khc u i vi ht thy php hu vi, cn nit bn l php v vi cho nn gi l qu ly h. Tng thng qu l nhng qu t c ngoi bn qu kia. Ni v nhn duyn chng t, lun Du gi cho rng php hu vi v thng lm nhn cho tha tnh v cng lm nhn cho t tnh nim sau. Ni t tnh l ch r t loi chng t nim trc lm nhn cho nim sau. Ni tha tnh l ch r chng t cng hin hnh lm nhn cho nhau. y l trng hp nhn duyn y, hay cng gi l chng t y. Tt c php sinh dit (hu vi) phi nng ni nhn duyn chng t ca chnh mnh m sinh khi v tn ti. Nu l trng hp t tnh, thi trong mi chng t t loi, cn chng t dit ri thi hin qu mi sinh. Trong trng hp tha tnh, chng t sinh hin hnh, hin hnh sinh chng t, nhn chng t v hin qu ng thi c v lm nhn ln nhau. V nh tim n (chng t) vi ngn la (hin hnh), tim n sinh ngn la, la t chy tim n, thuc nhn duyn y, nhn chng t v hin qu ng thi. Nu tim n gi trc trng n tim n gi sau, thi l chng t sinh chng t, cng thuc nhn duyn y, nhng nhn qu khng ng thi. Nu ngn la gi trc trng n ngn la gi sau, thi l

hin hnh sinh hin hnh, khng cn l nhn duyn y na, m l ng v gin duyn y (nim trc dit m li cho nim sau sinh), nhn qu khng ng thi. Vy theo lun Du gi, php hu vi trc tip sinh ra qu ca chnh n. Qu y c hai: chng t v hin hnh. Chng t bao gm tt c cng nng sai bit ca thin, nhim, v k, v cc ci, cc a trong bn thc (a li da). Chng t c kh nng dn ra cng nng cng loi k tip (chng sinh chng) v ng thi khi ln hin qu cng loi (chng sinh hin). Chng t sinh chng t, v chng t sinh hin hnh, ch hai nng sanh nhn mi c ngha nhn duyn. Hin hnh l by chuyn thc v tm s tng ng bin ra tng phn, kin phn, ba tnh, ba ci, bn a, v..v... Tr thin php ca Pht qu qu vin mn v tnh v k qu yu km l khng hun thnh chng t, cn tt c cc th hin hnh khc nh by chuyn thc, v..v... u c th hun sinh chng t cng loi ni bn thc. Hin hnh hun chng t cng c ngha nhn duyn. Nh vy c ngha l by chuyn thc v a li da thc trin chuyn lm nhn duyn cho nhau. ---o0o--Y thc bin, y thc khi. o l Duy thc c thuyt ging l nhm khai th cho ngi m mui v hiu sai l hai khng, ng khng v php khng, c tr li hiu ng. Hiu ng thi mi on tr c hai chng. Do on dit chng phin no l th lm cho sinh t tng tc m chng qu chn gii thot. Do on dit chng s tri l th lm ngn ngi s liu gii cnh s tri m chng c qu i B . Ng v php chng c tht tnh tuy c cc tng chuyn bin hin ra. Ng c cc tng nh l hu tnh, mng gi, v..v... D lu, Nht lai, v..v... Php c cc tng nh l Tht, c, Nghip, v..v... Un, X, Gii, v..v... Chuyn ngha l ty theo duyn m thi thit ra cc tng khc nhau. Theo lun Thnh Duy thc, cc tng ng php gi thi thit nh th u nng vo s chuyn bin ca thc. Thc (vijna), bao gm c tm s tng ng, c ngha l liu bit, nhn thc. Chuyn bin (parima) c ngha l bn th ca thc chuyn bin t nh thnh hai phn l tng phn v kin phn. Gii thch thc bin (vijna-parima) nh vy l theo mt

qu trnh phn hai ca thc thnh ch th (grhaka) v i tng (grhya). Trong bn ch s Tam thp tng (Trisikbhya) lun s An Hu (Sthiramati) c mt li gii thch khc, quan nim chuyn bin (parima) l tr thnh khc (anyathtva), khc i vi trng thi trc (prvvasthto 'nyathbhva). i khi chuyn bin c ngha l: (1) s bin chuyn nhn dit qu sinh do m c s khc bit, v (2) s bin chuyn nhn dit qu sinh l bin chuyn sinh dit ng thi (samakla). Cch gii thch ca An Hu ch trng bn tnh ca s chuyn bin nn khng ng n qu trnh phn hai ca thc. Thc (vijna) m xem nh l qu trnh phn bit nhn thc ca i tng v i tng ca nhn thc thi l nhn trn phng din khng gian, ch khng phi trn phng din thi gian. Mt khc, khi quan nim thc chuyn bin t nhn ra qu thi kha cnh thi gian c quan tm. Trong trng hp ny, bo rng bin chuyn nhn dit qu sinh l ng thi, tc l ph nhn tnh thi gian ca s chuyn bin, nhng ng thi khng c ngha ch c khng gian l c khng nhn. Do , s chuyn bin nhn qu hin ti ng thi ca thc phi c xem nh cn bn y ca thi gian v khng gian. l phi thi gian trc khi thi gian. S chuyn bin ca thc khng ty thuc hai yu t khng gian v thi gian. Ngc li, khng gian v thi gian thi nng trn c s ca thc bin m hin khi. C s ca thc bin l c s ca s chuyn bin ca a li da thc, c s ny thng gi l tnh nhn duyn, tc chuyn bin ng thi chng sinh hin, hin sinh chng. Ni cch khc, mi php hu vi u hin hu trong gii hn ca khung khng thi gian c thit lp trn c s ca thc bin. Hai ch nhn v qu dng trong trng hp chuyn bin nhn qu hin ti ng thi ni trn l dch theo th t t ting Phn kraa v krya, ch khng phi t hai ting quen thuc hetu v phala. Kraa c ngha hot ng, l tc dng gy nh hng n mt s vt. Krya tri li c ngha th ng, l tc qu hay ci b tc ng. Theo An Hu, i vi mt tc dng no nh thy, nghe, ... , thi tc dng v tc qu hin ti ca n nh ci b thy, ci c nghe, ... c hai ng thi hin khi, mc du nhn kraa v qu krya c tng trng sai bit. chnh l ngha cn bn ca chuyn bin (parima). Chuyn bin hiu nh vy ch c th c ni s chuyn bin ca thc m thi. N thun hp vi hai thuyt duyn khi, nghip cm duyn khi v ali-da duyn khi. Krana c khi xem nh l nhn thi krya l qu, nhng khi krya l nhn thi kraa l qu. Quan h gia kraa v krya l quan

h hai chiu, khc hn trng hp quan h mt chiu gia hetu v phala. Hetu lc no cng n trc phala, s kin tri ngc, phala dn trc hetu, khng bao gi c th xy ra. iu ng lu l Huyn Trng dch ch parima l nng bin thay v chuyn bin, gy cm tng Ngi c khuynh hng gii thch chuyn bin theo ngha mt chiu, t hetu n phala. Ch Hn Nng c ngha l tc ng, l tc gi, i vi ch S c ngha th ng, l ci b tc ng. Lun Thnh Duy thc phn bit hai th nng bin, nhn nng bin (hetuparima) v qu nng bin (phala-parima). Nhn (hetu) ch ngha chng t v chng t nng bin v qu hin hnh l tm thc pht hin. Qu (phala) tm thc l qu nng bin v tm thc mi mi chuyn bin thnh hai phn, kin v tng, do , tm thc biu hin ht thy mi hin tng. Theo cch gii thch nh vy, t nhn chng t thnh qu tm thc, ri t qu tm thc thnh th gii hin tng, c hai tng chuyn bin ca thc, nhn nng bin v qu nng bin, u chuyn bin theo mt chiu m thi, t nhn chng t (hetu) n qu hin hnh (phala). An Hu cp thuyt hai tng chuyn bin ca thc theo mt cch khc, lc gii nh sau. Hai tng chuyn bin gm c nhn chuyn (hetuparima) v qu chuyn (phala-parima), hai chuyn bin ny xy ra ng thi v nghch chiu. Trong nhn chuyn, hin tng, nguyn l phala, thi by gi l kraa, v chng t, lun lun l hetu, thi by gi l krya. Nhn chuyn cn gi l hun tp (vsan). Trong qu chuyn, chng t l kraa v hin tng l krya. Qu chuyn l s pht hin hin tng t chng t thnh hin hnh. Nh vy, c kraa ln krya u c th khi l hetu, khi l phala. Chng thay i nhau lm nhn lm qu, c c tnh l chuyn bin ng thi v sai bit tng trng. Nh kh nng trin chuyn vai tr nhn v qu ca kraa v krya m thuyt ca An Hu v hai tng chuyn bin ca thc minh chng c mi php trong ba ci u l thc. Thc y l tm thc vi kh nng hoc lm kraa hoc lm krya. Nhn chuyn v qu chuyn pht sinh d bit v xy ra ng thi, cng l ch trng ca Php tng tng trong cu Tam php trin chuyn, Nhn qu ng thi. Tam php y l chng t, hin tng tc cc php hin hnh, v tn hun chng t. Trin chuyn l xoay i bin chuyn theo hai chiu ngc nhau, chng t <==> hin tng, kraa <==> krya. Tng hp hai chuyn bin ng thi v nghch chiu nh vy to ra ci c gi l thc chuyn. Thc chuyn l c s nng trn gi lp th gii hin tng. Tuy nhin ch c tng lm ba php trin chuyn, nhn qu ng

thi thi tt c dn cha vo mt st na, hon ton khng cn c thi gian na. Chnh tnh ng thi ca thc chuyn tr thnh ngun gc ca thi gian v khng gian. Nh ni trn, khng gian v thi gian sinh khi t c s ca thc chuyn. Do , khng gian v thi gian khng phi hu v mi hin tng theo m hin ra trong thi gian v khng gian. Mi s vt hin khi trong st na v bin mt cng trong st na y. S vt khng th tn ti hn mt st na tr nn thng hng v vnh cu. Tn ti hn mt st na c ngha l tnh ch, khng c hot ng, khng c tc dng. Th gii khng th hin hu nng trn tnh tnh ch, c ngha l th gii c thit lp khi c s chuyn bin v s trin chuyn tc thi ca kraa v krya. Th gii sinh ra v bin mt trong tng chp nhong. St na sinh dit khng c ngha l s hon ton gim tuyt ca th gii. Tri li, chnh do bin dch sinh dit tng st na m th gii t thit lp v hnh thnh. Trong on kinh Lng gi sau y, Tu S dch, c Pht dy B tt i Hu v ngha st na ca php hu vi do gc bt gic lm theo sinh dit. Ngi ch cho thy s bin chuyn quan h gia tm thc: a li da, , thc, v nm thc thn. Nim nim khng dng gi l st na, cng gi l tng hoi, cng gi l tng khng. Tt c php c tnh st na l thin, chng thin, v k, hu vi, v vi, th gian, xut th gian, c ti, khng ti, hu lu, v lu, th, chng th, l tt c php trong ngoi do t tm hin ra nim nim khng dng. Bi khng bit t tm phi st na, ch thy cnh hin ra nim nim sinh dit st na chng dng, m lm cho l php v vi u ng vi dit ht, ri khi ra on kin. Ny i Hu, (ht thy cc php...) thin v bt thin, l tm thc. Tm thc l nhng g? l Nh lai tng c gi l thc tng (A-li-da). (Thc tng l) tm, , thc, v nm thc thn, khng phi l nhng iu m cc ngoi o ni. Nm thc thn, cng lin h vi tm, , v thc [Skt.: lin h vi thc], vn h tng bin hoi [Skt. h tng sai bit hay khc bit ln nhau] theo cc tng thin v bt thin, (nm thc thn y) cng sanh cng dit vi thn (xc) tip ni lin tc khng bin hoi. Nhng khng bit rng ch l s bin hin ca t tm; (do thy rng) khi thc ny dit, ln lt tip ni thc khc sinh. thc m tip thu [Hn: nhip th] s sai bit ca cc hnh tng cng hin khi tng ng vi nm thc thn, ( thc y) khng nh tr trong tng khong st na, nn ni l (c tnh cht) st na. Ny i Hu, Nh lai tng c gi l thc tng (A-li-da) cng lin h vi [Skt.: A-li-da thc c gi l Nh lai tng lin h vi ] v cng vi

cc tp kh ca thc hin khi [Hn: sanh thc tp kh, dch l chng t ca thc ang hin hnh], c ni l (c tnh) st na. (Nhng A-li-da lin h vi) tp kh v lu th khng phi l st na (ngha l, khng c tnh cht stna). y khng phi l ci m phm phu gic tri c, v chng chp cht vo lun thuyt st na. Do khng gic tri tnh st na v phi st na ca ht thy php nn bng on kin m hy hoi php v vi. Ny i Hu, by thc khng lu chuyn [Skt.: nm thc thn khng lun hi] khng th kh lc, khng phi l nhn ca Nit bn. i Hu! chnh Nh lai tng th kh lc, cng vi nhn (ca kh lc) hoc sinh hoc dit (ngha l, chnh Nh lai tng y hoc khi hoc dit), b bn tr a v v minh tr a lm cho say kht (m mui). K phm ngu khng gic tri, v tm b xng p bi vng tng ca kin chp v st na. Li na, i Hu! cng nh vng, kim cng, x li ca Pht c c tnh k c l khng bao gi b tn hoi. i Hu! nu s chng c hin qun [Hn: c v gin, Skt. abhisamayaprpti] m c tnh st na, th Thnh c th khng phi l Thnh [Skt.: Thnh gi c tnh cht phi Thnh]. Nhng cha bao gi Thnh m khng phi l Thnh. Nh vng v kim cng, tuy tri qua nhiu kip, trng lng ca chng vn khng gim. Lm sao k phm ngu khng thin xo vi li ni n kn ca Ta m khi tng v st na i vi ht thy php ni v ngoi? Lng gi cn ni: Nu thc a-li-da c biu th bi t Nh Lai tng m khng hot ng, thi by chuyn thc bin mt. Ngha l m thi chuyn Nh Lai tng lm a-li-da thc lin c thc cng chung sanh, thnh ra tp kh, l tnh st na. Ngc li, ng thi thng t thc cng chung sanh vn khng t tnh, tc l chuyn a-li-da thc lm Nh Lai tng. By chuyn thc l cc ch th tm l thng nghim hot ng nh nhng con sng trn i dng m nc chnh l thc a-li-da. Hot ng ca by yu t tm thc sinh dit lin tc trong tng st na to thnh hnh nh mt dng sng chy xit. Bi th mi cho rng thc a li da lin tc sinh dit tng st na, hng chuyn bin nh mt dng nc chy xit khng ngng.

---o0o---

Tnh st na l tng tc. S kin th gii hin tng v thng m tip tc nh mt dng nh tng khng gin on biu hin s kin thc tng tc chuyn bin khng ngng nh mt dng tm s lin tc nng trn c s s ng thi trin chuyn kraa <==> krya. Tng tc bt on l c tnh ca s chuyn bin ca thc. Ni cch khc, tnh nhn duyn hay tnh st na ca php hu vi l tng tc. Vn php ang chuyn bin, hin hu (thn, x, thc) l mt dng sinh dit lin tc. Nu l st na v thng, nh bt t ngh bin dch sinh t, thi nng sc nhn duyn tng st na m php hin hnh vn khng nay c, ngay khi c gi ni l sinh. Sinh tm dng gi l tr. Trong khi tr, trc sau khc nhau nn lp tn l d. Tm c li hon khng nn bo l dit. Tng sinh biu th hu php t trc cha c, tng dit biu th hu php v sau khng c. Tng d biu th php khng ngng mt ch, tng tr biu th php tm thi c tc dng. Nu l nht k v thng, nh phn on sinh t, thi lc u c gi l sinh, mt thi k sau khng gi l dit. Sinh ri ni tip tng t gi l tr. Chnh khi ni tip m chuyn bin gi l d. Bn tng, sinh, tr, d, dit, u l gi lp. Trong trng hp phn on sinh t, hc gi i ng dch phn on l tng tc. Tng tc c ba th: phin no tng tc, nghip tng tc, kh tng tc. Hp c ba li gi l phn on sinh t. y ni sinh t tng tc l do hoc, nghip, v kh tng nhip mi hai hu chi t chi v minh n chi lo t. Nh vy, s sinh dit bin d ca cc php l do nhn duyn tc ng m hin hu hay bin dch. V mt th s hin hu cc php l thuc tnh Khng. V mt biu dng, cc php hin hu theo gi hp v hin tng qua gi danh, sinh, tr, d, dit trong st na hay trong mt thi k. V thng chnh l tng gi hp (V thng tc th Tng). Duyn khi chnh l tng ha dch ca vt th (Dng). y, v s vt hin hu qua tng gi hp nn chng c coi nh l tng gi. Tng gi lun lun th hin tnh cht v thng bt nh ca cc php, do cc php lun lun ha dch i mi qua lut tc duyn khi m hin hu. Bi th cc php lun lun trong gi tng mi, sau trc khng ng nht khng d bit, tip ni lin tc, tng tc bt on, theo lut nhn qu m thnh.

Trong Lng gi, khi B tt i Hu hi cch thc bin hin: Cc thc c my th sinh, tr, dit?, c Pht bo: Cc thc c hai th sinh, tr, dit, chng phi suy ngh bit c. Cc thc c hai th sinh, ngha l lu ch sinh v tng sinh. C hai th tr, ngha l lu ch tr v tng tr. C hai th dit, ngha l lu ch dit v tng dit. Lu ch dch ting Phn prabandha, c ngha l s hay chui ni kt khng b t on. Cc bn Hn dch khc ca Lng gi dch l tng tc. Ch tng tc cn dng dch ting Phn santna. Ch Phn santatiprabandhana c dch l tng tc lu ch hay tng tc bt on. Hiu theo ngha en ca t nguyn Hn, lu ch c ngha l thin lu, tc tri chy v bin i. Lu ch v tng ca sinh, tr, v dit khc nhau th no? Thy Tu S a ra on trch dch t Ch i tha Nhp Lng gi kinh (10 quyn) ca Bo Thn (Tng), gii thch ngha lu ch v tng ca sinh, tr, v dit (T39n1791, p443b29). Nhng t trong ngoc do Thy thm vo cho r ngha. Ni lu ch, duy ch nu cho thc th tm. Ba tng ca n tc nghip tng, chuyn tng v hin tng vi n, chng (t) v hin (hnh) khng t on, do ni l lu ch. Do v minh lm duyn, u tin khi ln nghip thc, do ni l sanh. Tip ni nhau t tr cho n trng thnh, gi l tr. Cho n kim cang nh, trong mt nim (mt st na) ca ng gic, on tr cn bn v minh, gi l lu ch dit. Sanh tr dit bi tng (thuc bnh din hin tng) thuc v thc th by. Tm v cnh u th hin, nn ni l tng. Thc th by tuy ly thc th tm lm i tng, i chiu vi su thc th n l vi t, nhng n c c bn hoc (bn phin no: ng si, ng i, ng mn v ng kin), nn cng ni l th. Y trn chng t ca chnh n tc ca hin thc, ly cc cnh lm i tng m thc th by sinh khi, gi l sanh. S hun tp trong cc thi tr cho n trng thnh, gi l tr. S trn p v on tr ln lt t ngn dn n gc, cho n a th by (ca B tt) th trn y (hon ton on tr ng chp), gi l dit. Cn c s sanh dit trc (ca thc th tm) m lp nn s y cho m v ng. Cn c s sanh dit sau (ca thc th by) m lp nn s y ca nhim v tnh. chnh l sanh - tr - dit bng lu ch, v sanh tr dit bi tng

Hy tm dng y tm hiu ngha v ba tng vi t ca a li da thc cp trong on vn trn. (1) Nghip tng. V v minh (hoc; bt gic; m) cho nn tm ng. ng tc l to nghip. l tng vi t th nht, gi l tng nghip v minh. Duy thc gi l t chng phn (bn th) ca thc a li da. T chng phn ca a li da thc cn gi l nghip thc, l s v minh bt gic lm cho tm vng ng. (2) Chuyn tng. V tm ng (nghip tng) nn mi c phn bit. l tng vi t th hai, gi l tng nng kin, cng gi l chuyn tng. Duy thc gi l kin phn ca thc a li da, tc l phn nng phn bit do tm vng ng chuyn sinh ra. (3) Hin tng. V c tm nng phn bit, nn mi vng hin ra cnh gii b phn bit. l tng vi t th ba, gi l tng cnh gii, cng gi l hin tng. Duy thc gi l tng phn ca thc a li da, tc l s biu hin cnh gii su trn b phn bit. Tuy gii thch trn ly theo ngha tng quan tng sinh m ni do nghip tng sinh ra chuyn tng, do chuyn tng sinh ra hin tng, nhng k tht ba tng ny ng thi sinh khi. Mt php va ng thi tt c php u ng thi ng, khng phi theo th lp tun t nh th. V ngha ca tong tc dit v tng dit, Thy nu ra nhng on vn trch di y. T bn dch ca B--lu chi (T16n0671_p0522a08): Ny i Hu, tt c nhng hnh thi c hun tp sai bit ca thc A-lida dit, th cc cn dit. gi l tng dit. T ba bn Hn ca Lng gi, Thy dch v a ra tin i chiu: 1. T16n0670 - p0483a23: Ny i Hu, tng tc dit, l, s nhn ca tng tc dit th tng tc dit; khi nguyn (s tng) v i tng (s duyn) ca tng tc dit, th tng tc dit. i Hu, v sao vy? V l s y ca n (tng tc). Y, tc l s hun tp ca vng tng t v thy. Duyn, l vng tng ca cnh gii ca thc c thy v.v. bi t tm. 2. T16n0671 - p0522a09:

i Hu, tng tc dit, l, nhn ca tng tc dit, th tng tc dit. Nhn dit v duyn dit, th tng tc dit. i Hu, tc l y php v y duyn. Ni y php, l ni s hun tp ca vng tng h lun t v thy. Ni l y duyn, l ni s phn bit ca cnh gii ca thc c thy bi t tm. 3. T16n0672 - 0593b23: i Hu, tng tc dit, l nhn lm s y (s y nhn) dit v s duyn dit, th thc dit. Nhn lm s y, l tp kh h vng h lun t v thy. S duyn, l cnh gii phn bit c thy bi t tm. T bn ting Phn. Ny i Hu, ni s dit ca tng tc, l ni s dit din ra do bi cn c (raya: s y) dit v i tng (lambana: s duyn) dit. y, cn c (s y) tc l tp kh (vsan) th hin ca vng tng t thi v thy. i tng (s duyn), l nhng phn bit vng tng do bi cnh gii ca thc c thy bi t tm. Trong s gii kinh Lng gi ca ngi Hm Th, HT. Thch Thanh T dch, ch lu ch c gii thch rt nhiu ln: Tng tc tc l lu ch. Lu ch do cc th tng h vng chng tht lm nhn, y l vng tng t v thy hun tp. Ly tng tt c cn thc lm duyn, y tc l kin, v..v... thc cnh vng tng ca t tm. Nhn dit thi lu ch t dit. Nhn ca ch theo dit nn duyn cng dit. Nhn duyn thy dit nn lu ch t dit. Tm li, m thi chn bin thnh lu ch. Bi v Nh Lai tng chng gi t tnh, khng th t tr li. Tnh lu ch ny ng lin sanh kin, tng gi l h vng, li ly ci h vng lm ch nng. Thc tnh mnh mang m khng ch ta nng. Bn ly kin, tng, vng ng ca chnh mnh lm ch da nh, nn gi l nhn nng. Nng theo h vng ny bin in tung c cn thc, li ly cn thc lm duyn, thc tnh mnh mang khng c ch dn pht. Bn ly cn thc ca mnh bin hin lm ch do chi, nn gi l duyn hin. Mi bit hai tng nhn duyn nui ln thc lu ch. Hai tng c th hoi m chn tng ca thc lu ch chng hoi, ch ti trong m khng th t gi. V th ch gi l lu ch chng gi l chn, nn c khc l tr li v khng tr li. Cho nn ng thi lu ch lin chn, bng nhin bit ng tr v, chng qun ch nng ta. Do , B tt c ra i chng nh duyn m hin. Nn ni tng dit m lu ch n y mi cu cnh dit. Bi v m thi hai tng hoi v

chng hoi ln lt lm nhn. Song ct ti m ng vng phn, ch chn tnh khng khc. Ch ny l l do khin ngi tr ng nhin t hp. Tm li, do v minh bt gic lm nhn v cnh gii h vng lm duyn, m sinh ra cc tng nhim sinh dit. Hai tng nhn duyn nui ln thc tng tc. Ngha l v m nn y ni tp kh h vng h lun t v th v nng ni cnh gii phn bit c thy bi t tm m thc lu chuyn thun dng v minh sinh ra cc php sinh t tp nhim. Nhng chnh ni php tp nhim lu chuyn , nu nhn (v minh) dit, thi duyn (cnh gii) dit. S y nhn dit v s duyn dit thi thc tng tc dit. Lu ch trin chuyn hon tnh, nhn duyn tr li bn tm thanh tnh, v thnh tu ng nhp chn tm mau hay chm l ty theo cn c v trnh tu hnh ca hnh gi. ---o0o--BA TNH Sc thi cc php s tri. Thuyt tri thc ca o l Duy thc ly a li da thc lm trung tm lun chng rng ht thy u do thc bin hin. i vi Nhip lun, a li da l nhn duyn, mt trong bn duyn (ba duyn kia l ng v gin duyn, s duyn duyn, tng thng duyn), ci nhn t chnh yu pht sinh cc php. Php y l php s tri, tc l nhng i tng c bit n. Php bao gm tt c c khng, tm vt, nhim tnh, thin c, m ng, thnh phm. Cn bn ca cc php s tri l a li da. Ni cch khc, a li da l ngun gc ca vn vt, l ni nng ta ca vn vt. i vi thn mnh v ngoi gii, Nhip lun ni a li da c tng mo sai bit: Tng chung l chng t ca th gii ngoi, tng ring l chng t ca t th ring bit. Tng chung l chng t khng sinh cm gic, tng ring l chng t c sinh cm gic. A li da khi hin hnh t tnh (t tnh l cc php bit th khc nhau ngoi gii) thi gi l chng t thc, khi hin hnh t th (t th, nguyn vn l ni x, l ci tng th gm c su gic quan tc sinh mnh v mi trng sinh hot, ni chung l qu bo) thi gi l d thc thc. Nh vy, a li da tuy l nguyn l ca v tr nhng trn phng din bn th lun, n li l nguyn l ca c nhn. Hai tc dng ca a li da l kh nng duy tr thn mnh v ngoi gii (nng tr) v kh nng pht hin hin tng t chng t thnh hin hnh (nng bin). S pht hin ny tun theo lut tc nhn duyn v nghip bo. Nghip tc l hnh ng,

m hnh ng tc l nhn. C nhn thi c qu, qu chnh l s pht hin. Mi chng sinh u c thc a li da. Sinh mnh v th gii tu thnh l do khng nhng pht hin c nhn (t bin) ca mi thc a li da m cn l pht hin cng ng (cng bin) ca nhiu thc a li da ty theo tng th nhng gi tr ca nghip bo. Theo ngha ny, th gii quan ca Duy thc tht ra l mt hnh thi ca nguyn l ph thng v nhn thc c nhn. Tuy nhin, ni vn php duy thc khng c ngha l ni tt c mi i tng ca nhn thc u do nhn thc ch quan sng to ra. Thng ta c khuynh hng ngh rng thc l ch th nhn thc hay l ch th t duy. Theo Duy thc, mt thc th tm l khng th tn ti c lp vi i tng ca n c. C ch th v i tng nhn thc (phn bit v s phn bit; kin phn v tng phn) u c chuyn hin t bn th chn thc ca thc. Bn th ca thc a li da l bn th ca vn php. l chn nh, l thc ti cn bn ti hu, l bn th ca Duy thc, l duy thc tnh. Trong Tam thp tng, Th Thn vit: Thc th ca cc php l chn nh, bi v n lun lun l n, n l duy thc. (Bi tng th 25) Phng php kho st thc ti ca Ngi l tng tng nhp tnh, i t hin tng ti bn th, t tng ti tnh. Kho st hin tng khng phi ch l kho st hin tng, m l gip hnh gi nhn thng c vo bn cht thc ti khng xuyn qua trung gian phn bit ca th gii khi nim. V Duy thc ch trng kho st vn php trn phng din hin tng, cho nn vn ch yu ca Duy thc c nhin l vn nhn thc. Cha kha ca nhn thc lun Duy thc l thuyt sc thi ca vn php (Nht th php tng) c ba tnh. Thuyt ba tnh lin h cht ch mt mt vi thuyt tri thc, mt khc vi thuyt Du gi qun tng. Mi tnh hay tng c t tn ta trn mt quan im ring bit. Gi bin k chp tng l do ng v mt nhn thc, y tha khi tng l ng v mt bn th, v vin thnh tht tng l ng trn phng din tu dng. V tng bin k, ch Phn l parikalpita svabhva, ngi Huyn Trng dch l bin k s chp. Nhip lun gii thch bin k chp tng l ni s khng tht, duy thc, m biu hin nh l tht c. Duy thc v cc php ton l khng tht, khng tht y c ngha l thc gi thit, l khng th th c. Ngha l t hai phn kin v tng chuyn hin t bn th ca thc khng c chi l ng l php, th m phm phu m mui chp kin phn l tht ng, chp tng phn l tht php. l bin k s chp, nhn thy s vt sai lc mo m di lng knh h vng phn bit. Ng v php m

Thnh gio gi lp ta vo hai phn kin v tng ch l mt thi thit gi to. Ng v php gi lp ch c theo ngha tc , ch khng c tht theo ngha chn . Ng v php ca phm phu ngu mui hon ton do vng tng ba t ch khng nng vo mt thc th no c. Do , bin k l vng hu. i nghch vi bin k chp tng l vin thnh tht tng, dch t Phn ng parinispanna svabhva. Vin thnh tht tng l th no? Gii thm mt kinh gii thch: L chn nh nht qun ca cc php, chn nh m B tt phi do cc duyn t tinh tin dng mnh, tc ng l, v t duy ty hnh mi thng t, bng vo s thng t ny m tun t tu tp, cho n v thng chnh bin gic mi chng ng vin mn. Nh vy, vin thnh tht l mt thc hu vin mn thnh tu vo mi v mi lc do tinh tn tu hnh v chng c. Ni nh th khng c ngha l thc hu y c trn phng din bn th hc v c th nhn thc bng hin lng hay t lng. Vin thnh tht ch hin l trong nhng qu trnh tu chng y gian kh v khng bao gi biu hin trc giy pht chng ng. Gia bin k vng hu v vin thnh tht thc hu l y tha khi tnh, dch t ting Phn paratantra svabhva. Y tha khi tnh, theo Gii thm mt kinh, l c tnh duyn sinh ca cc php, ci ny c thi ci kia c, ci ny sinh thi ci kia sinh, khi t V minh duyn sinh hnh cho n Nh vy l ton b kh un tp khi. Vy y tha khi c ngha l tt c mi hin tng u do nhng mi quan h h tng m c thnh lp. Tr php tc quan h, khng c mt vt g tuyt i c. Vn hu trong th gian l tng i, c l c trong tng quan. Do , y tha l gi hu. Theo thuyt ba tnh, th gii hin tng c ba mt. Mt y tha l thy cc php do nhn duyn m c, l c mt cch tng i. Thc chng hn, l php y tha khi; n hin hu nh cc duyn ch khng phi ci g tht c. Ni y tha m thy ng thy php thi l mt bin k, c m ch c vi vng chp, gi l tnh c l khng. l c mt cch sai lm. Chng hn nh trng hp chp hai phn kin tng ca thc l tht ng tht php. Nh tu hnh chng t l hai khng, khng ng khng php, chuyn thc thnh tr, by gi thy c l c i vi tu gic, gi l tnh khng l c. l mt vin thnh, c mt cch ch thc. Ng nhp vin thnh tht thi xa la chp y tha v bin k. (Kinh i Pht nh) Tuy nhin ch c hiu lm m cho rng theo thuyt ba tnh, th gii, ci th gii trong chng ta ang sng, c chia thnh ba, v ba thnh phn y

cu to nn th gii. Cng khng c ngha l c ba th gii ring bit khc nhau. Th gii vo bt c lc no lun lun vn ng l mt nhng c nhn thc nh bin k, hay y tha, hay vin thnh, ty theo nhn duyn thi tit. Su ci lun hi, tri (thin), phi thin (a tu la), ngi (nhn), a ngc, ma i (ng qu), th vt (sc sanh) cng vy, u l gi thit t, tuy ng mt th gii , nhng d nh c nhn thc t nhng tm trng khc nhau, tt c u khng tht c. Th gii trong ta ang sng bn nguyn vn khng nhim khng tnh, lun lun l nh th (yathbhta), th tnh ca n l Khng. Th gii khng nhim khng tnh y chnh l th gii ca chn tm. Tuy nhin, qua nhng h tng tc dng vi th gii y, vng tng dy nim chy theo ngoi cnh, nhn ly ci nim chy theo ngoi cnh lm tm mnh, ri chp ngoi vt l vt s hu ca mnh, cho nn ci th gii ta ang sng tr thnh th gii bin k s chp. l th gii c nhn thc bi tm nhim, chuyn bin t th gii ca chn tm bi h vng phn bit. Cng th gii y m cc bc Hin Thnh li thy khng tp nhim, khng bin k. l do s thng sut cc php vn khng t tnh, s liu t nguyn l hai khng, sc tm bt nh, tht tnh cc php l duy thc. Cng sng chung trong mt th gii, cc Ngi cng thy nh chng ta ma h nng, ma ng lnh, tri xanh, my trng, liu lc, bng hng. Nhng vi tm dt vng, vi ci nhn c m rng trc gic quan ni ti thc tnh, cc Ngi nhn chn tht c mt th gii vin thnh. Gi l vin thnh v vin mn thnh tu do tinh cn n lc thc hnh mt tin trnh luyn tm gian kh nhm thm nhp thc tng v chn nh. Ni cch khc, cc Ngi trng tn th gii ca chn tm thnh ci th gii vin thnh, la cc phn bit, dt ht h lun. ng v phng din nhn thc, th gii vin thnh do tu gic chng ng chnh l nit bn, l s dp tt ca mi vng tng bin k. Nit bn l t thn thc ti, l chn nh v thng ngha ca cc php. Cng u l mt th gii, nhng khi chp duyn khi l c thi hin ra th gii vng tng bin k, khi chng ng duyn khi l Khng thi hin ra th gii vin thnh tht. Th gii y nh th no m c th khi thi chuyn bin thnh th gii bin k ca k phm phu, khi thi chuyn bin thnh th gii vin thnh ca bc Thnh tr? Theo Duy thc, chnh l th gii vi bn tnh y tha khi, gi tt l th gii y tha. V y tha hm duyn khi (prattya samutpda) nn th gii y tha l th gii cc php hu vi (hin tng) trong chng sinh chm m trong lun hi sinh t v cng trong chng sinh c th chng nghim nit bn ngay hin ti, ngay bt c

giy pht no ct t c mi mi rng buc ca tham lam v dc vng. Th gii y tha trin chuyn bin i trong nhng giy pht thc chng y. Do , thuyt ba tnh khng nhng gii thch v cu trc ca th gii ta ang sng, m cn t nn tng lm ch nng cho nhng trin chuyn bin i nh vy c th xy ra. ---o0o--Khng mt khng khc. Trong Nhip lun, cu trc ca th gii ba tnh c m t trong mt on vn xy dng quanh ch Phn paryyena. Pht xut t ch paryya c ngha l ch ng ngha (synonym), ch paryyena cng c nh ngha l ch ng ngha hay mt ch c th ci bin. N cn c ngha l lun lu, ln lt lun phin. Huyn Trng dch l d mn, d danh, bit danh, tt c u thun hp vi ch ng ngha. An Hu nh ngha paryya l tn khc (d danh; nmntara) v ni: paryya cho bit mt s vt (artha) c nhiu tn gi khc nhau (sabda). Ghp vi ch dharma, dharma-paryya c dch l php mn (ca vo o). Cc gio l m c Pht thuyt dy, i ly lm php tc, nn ku l php. Php y l ni thng t cho chng sinh, do m vo o v c o, nn ku l mn. o Pht rt nhiu php mn, mun t s nhiu y, ngi ta ni tm vn bn ngn php mn. S d c nhiu php mn l v c Pht thuyt ging o l ty theo s khc nhau v lng ca thnh chng v mi mt, nh cn c, trnh , ngn ng, l lun, v..v... Nh vy cng c ngha l, mt thc ti m c th gi theo nhiu tn sai khc, hay mt thc ti m c th thuyt ging lun lu nhiu cch khc nhau. Tm li, paryya v paryyena u hm kh nng chuyn bin ra nhiu mt, kh nng trin chuyn ra nhiu tn gi khc nhau. Sau y l on vn Nhip lun dng ch paryyena din t ba mt khc nhau ca cng mt th gii: Ba tnh khc nhau hay khng khc? Nn ni khng phi khc nhau, hay khng phi khng khc. Bi v y tha do mt khc (paryyena) m chnh y tha l y tha (paratantra), do mt khc (paryyena) m chnh y tha l bin k (parikalpita), do mt khc (paryyena) m chnh y tha l vin thnh (parinispanna). Do mt no m chnh y tha l y tha? L do chng t hun tp m khi ra. Do mt no m chnh y tha l bin k? V l i tng ca bin k, l s chp ca bin k. Do mt no m chnh y tha l vin thnh? L tuyt i khng nh ci c ca i tng bin k. Trong on vn trn, c ba chuyn bin lin h n bn danh t: y tha l y tha, y tha l bin k, v y tha l vin thnh. Y tha c ni n trc tin v

chim mt v tr c bit v ni bt trong ba chuyn bin. Trong Nhip lun y tha c trnh by theo nh phn y a, ngha l chia ra hai phn nhim v tnh: Ni y tha, bin k l tp nhim, vin thnh l thanh tnh, v y tha khi ln hai phn y. Li vn nh vy l m ch kh nng trin chuyn ca y tha. Ch phn y khng c ngha l hp li hai phn y thi hin thnh y tha. Nn hiu l hai mt t l ra khi y tha chuyn bin. Nh th thi mu thun chng i vi s chia y tha ra lm ba mt nh trong on vn trn? Hn na, lm th no phn bit gia hai y tha trong cu: do mt khc m chnh y tha l y tha? Ni do mt khc m chnh y tha l y tha tt nhin l thy c mt s khc bit gia y tha u v y tha sau m vn ng nht ha chng. Y tha u biu hin tm chn nh, ci tnh khng sinh khng dit v bao trm tt c nhn qu, thnh phm, y bo chnh bo, ..., nguyn vn ch Hn gi l nht php gii i tng tng php mn th. ng ra, ci tnh ny khng th dng ngn ng m ni ra, nhng vn gi tn l y tha bi v theo Pht, mun gii thot thi phi thu sut l duyn khi (prattya samutpda) n c thc ti cu cnh tc chn nh. Do , l duyn khi biu hin thc ti cu cnh v y tha khng g khc hn l php tc duyn khi. Y tha sau thi ngc li c mt ngha c th hn. Thc ti cu cnh t gii hn v biu l nh thc ti ca th gii ta ang sng, tc l ca th gii y tha, th gii cc php duyn sinh. S quan h gia hai y tha u v sau ging nh s quan h gia hai cch gii thch l duyn khi. Mt l theo cng thc ci ny c thi ci kia c, .... Hai, c th hn, l theo thuyt mi hai nhn duyn, bt u t v minh v chm dt ni sinh, lo, v t. Khi ni do mt khc m chnh y tha l y tha, danh t mt khc (paryyena) c th hiu pht biu mt s gii hn, ngha l y tha u t gii hn tr thnh y tha sau. Hiu nh vy thi hai y tha khng mt khng khc. Ta cng c th tm hiu quan h gia hai y tha theo mt cch khc nh sau. Y tha u l cn bn hu php (dharmin), ch th ca mnh chnh y tha l y tha, v xem nh php tnh (dharmat). Cn y tha sau tc dng nh mt php (dharma) l thuc tnh ca ch th, xem nh gii hn ch th. V cu chnh y tha l y tha c ngha l php tnh v php chng phi khc chng phi mt. Trong thuyt ba tnh, quan h Khng phi l ci y, cng khng phi l ci khc (phi nht phi d) c hiu l mt php tc lun l do ch paryyena dn khi, pht biu kh nng chuyn bin ra nhiu mt, hay kh nng trin chuyn ra nhiu tn gi khc nhau.

Th gii y tha khng th nhn chn bng suy lun, m ch hin l i vi nhng bc Hin Thnh thnh tu thit lp tr tu vin mn. Th gii y tha l i tng chuyn hin ca thc, hng chuyn nh dng nc dc, nhng khi thc khi ln thi nh tr li v chuyn bin thnh t ngoi cnh. Do nng lc phn bit hun tp v ng php, nn khi cc thc sinh khi, t ngoi cnh lin bin thnh ra tng t ng, tng t php. Tng ng php tuy ni thc, nhng do phn bit m hin ra tng t nh l cnh bn ngoi (nhn duyn gi). Cc loi hu tnh t v th n nay, duyn theo tng t ng t php , chp cho l tht ng, tht php. Nh ngi chim bao, do sc chim bao m trn tm h hin ra cc tng t nh l cnh bn ngoi, ri duyn theo m chp cho l tht c ngoi cnh. Ci tht ng, tht php v m mui m chp trc u khng tht c, chng ch ty theo vng tnh m ba t ra, cho nn ni chng l gi. l phn bit bin, phn bit gi. Ni thc bin ra t ng t php, tuy c m khng phi tht c tnh ng php, nhng t nh l c ng php hin ra, nn ni l gi. y l nhn duyn bin, nhn duyn gi. Ngoi cnh hin khi theo vng tnh m tng tht v tht ng, tht php nng m vng chp to nn ci gi l th gii bin k s chp. l thi thng ca k phm phu m ti i vi s tht bn khi ra cc tng ca cc php, chp ly tng m cho ra danh, y theo danh m gi ly tng, bi ch gi ly chng chn tht, nn ku l vng tng. (i tha ngha chng) S trin chuyn th gii y tha thnh th gii bin k c Nhip lun m t nh sau. C nng bin k (parikalpa), c s bin k (parikalpya), bin k mi thnh. Nn nhn thc rng thc ( y l v thc) l nng bin k, v n l ch th phn bit. Cn y tha l s bin k. Khi bin k lm cho y tha thnh ci s bin k, do vng kin m chp trc, nn bin k c gi l bin k chp (parikalpita). Theo trn, mun t th gii bin k tr li th gii y tha vi bn nguyn trong sch thi phi tinh cn tu tp on dt ht vng tng v bin k chp. Khi y, tht tnh vin mn thnh tu ca cc php do hai khng (ng khng, php khng) hin l, gi l vin thnh tht, biu th tnh bin khp, thng hng, v khng phi h vng sai lm. Tnh vin thnh tht chnh l tnh chn nh do t y tha khi thng xa la tnh bin k s chp. Do , vin thnh tht vi y tha khi chng phi khc, chng phi khng khc.

Nh th, y tha c ba tnh, lc m cng nh lc ng. Lc m thi ni y tha ch thy bin k (ng php) m khng thy vin thnh (chn nh), lc ng thi tri li. Trong c hai trng hp, trin chuyn thnh bin k v trin chuyn thnh vin thnh, kh nng trin chuyn bin i c m t bng danh t paryyena. V y tha l th gii duy nht v hon ton y tha, cho nn trong trng hp th gii bin k, th gii hon ton l bin k, khng c y tha, khng c vin thnh. Cng nh vy, khi th gii l vin thnh thi th gii hon ton vin thnh, khng c y tha, khng c bin k. Nhip lun ni v kh nng trin chuyn bin i ca paryya, ngha l thc ti ng thi va mt va khc nh sau: Nu do nhng mt khc nhau m y tha c ba tnh, thi v sao ba tnh y khng thnh ra khng khc g nhau? V nu do mt khc m y tha l y tha, thi khng do chnh mt y m y tha l bin k v vin thnh. Nu do mt khc m y tha l bin k, thi khng do chnh mt y m y tha l y tha v vin thnh. Nu do mt khc m y tha l vin thnh, thi khng do chnh mt y m y tha l y tha v bin k. Nh vy th gii l duy nht v cng mt th gii, vn l y tha trin chuyn bin i ra khc, hoc mt th gii tp nhim m mui, hoc mt th gii thanh tnh v gic ng. Nhip lun da vo c tnh thc ti ng thi va mt va khc thng thch nhiu on kinh kh hiu nh sau. V sao c Th Tn mt ni nh sau trong kinh Phn vn: Nh Lai khng sinh t, khng nit bn? y l Ngi ni theo ci mt : ni y tha, bin k vi vin thnh, tc sinh t vi nit bn, khng c sai khc. Ti sao? V chnh ni y tha, do mt bin k m thnh sinh t, do mt vin thnh m thnh nit bn. c Th Tn c ch ni cc php thng, c ch ni cc php v thng, c ch ni cc php khng phi thng khng phi v thng. Ngi da vo mt no m ni nh vy? Ni y tha, do vin thnh nn thng, do bin k nn v thng, do c hai phn nn khng phi thng khng phi v thng. c Th Tn cn c mt ny m ni nh vy. Nh thng, v thng, v khng phi c hai, thi kh, vui, v khng phi c hai, tnh, bt tnh, v khng phi c hai, khng, bt khng, v khng phi c hai, ng, v ng, v khng phi c hai, tch tnh, khng tch tnh, v khng phi c hai, c t tnh, khng t tnh, v khng phi c hai, bn lai tch tnh, khng phi bn lai tch tnh, v khng phi c hai, t tnh nit bn, khng phi t tnh nit bn, v khng phi c hai, cng l nh vy. i loi nh vy, nhng s

sai bit m ton l ngn ng mt ca c Th Tn, hy do ba tnh m quyt liu cho thch hp. Do kh nng trin chuyn bin i nh trnh by trn m tnh y tha khi c th xem nh c s y c (sraya; y), ngha l nguyn nhn v nn tng nng ta ca hai tnh bin k s chp v vin thnh tht. Chnh bi hai tnh bin k v vin thnh l hai mt khc nhau ca tnh y tha khi nn th gii bin k c th chuyn bin thnh th gii vin thnh qua trung gian ca th gii y tha. ---o0o--Chuyn y o Pht l o Gic ng. S tu dng tr thc l c mt vn ca i tha, ca Duy thc. Nu mi ngi u c tu tp cho tm mnh tr li ci bn th trong sch ca n, thi s c sng sut trit , c n b bn kia (paramita) l b gic ng gii thot hon ton. Trn quan im ca thuyt ba tnh, l s chuyn bn t th gii bin k s chp sang th gii vin thnh tht. V th, hai tnh bin k chp v vin thnh tht tr thnh mc qun chiu chnh yu. V mt tu dng, bin k chp v vin thnh tht l hai i cc, v mi phng php tu tp u pht xut t s thng t ngha tng i ca hai cc y v nhng mi tng quan lin h gia chng theo ng li gii thch ca thuyt ba tnh. Ni mt cch tng qut, o l ca bt k tn gio no cng th, u c xy dng chung quanh hai cc i chiu tc dng ln nhau. C tn gio nht quyt phn cch hai cc, chng hn, mt bn l Thng , mt bn l loi ngi. Thng lun lun c ngi v cao hn ngi v ca con ngi, khng th c s bnh ng v siu hp gia hai ngi v y. Pht gio tri li ch trng hai cc, nh Pht v chng sinh, phin no v B , lun hi v nit bn, tc v chn , h lun v tnh Khng, ... l khng mt, khng khc. Tuy nhin, vn vn t ra l c th no c mt gii php lm gim tr khong cch v s sai bit gia hai cc n c th ng nht ha chng hay khng. o l Duy thc ra thuyt tri thc v thuyt ba tnh lm nguyn l cn bn bin minh qu tht c mt gii php nh vy. Theo thuyt tri thc, tt c mi php s tri u l Duy thc bin, ngha l u l tng hin hu ca thc. C hai cch thc bin. Cch th nht, nhn duyn bin, c ngha l c nhn duyn thi mi hin hu. Nh si dy hin hu c l do c

duyn gai k hp li, c tng c dng, ch khng phi nh lng ra, sng th. Mi hin hu trong th gian cng vy, do thc phn bit danh tng, sc, tm, hun tp vo a li da thc nhiu i nhiu kip thnh chng t (tp kh, thi quen) c hu, nn khi thc mng khi thi lin hin ra cc tng ng nh khi c hun tp vo a li da thc. Trong t phn bit ra kin phn c nng lc nhn bit v tng phn l i tng ca nhn bit. Kin, tng phn nh vy l nhn duyn bin. Tt c ch c thy v b thy, bit v b bit, ch khng g khc. Cch th hai, phn bit bin, l nhng iu do vng tnh phn bit bin ra, hon ton ch quan o tng, nh i p nhm si dy tng lm l con rn. Cng nh th, kin phn v tng phn ni trn khng phi l ng v php, ngi v vt. Nhng tm phm phu phn bit sai lm cho l ng v php, l ngi v vt. Nu tng ng php ny c hun tp mi vo a li da thc thnh chng t c sn, thi khi thc mng khi ln lin thy ng php. Nhng g do phn bit bin (phin no chng) thi d thay i v loi b. Nhng g nhn duyn bin (s tri chng) thi kh thay i v loi b. Nhng g do tm thc ring ca mi ngi bin ra (bit bin) thi d thay i, cn nhng g do nhiu tm thc ca nhiu hu tnh chung bin ra (cng bin) thi kh thay i. Ni Duy thc bin cng ng ngha vi ni y thc bin. Y thc bin cng tc y thc khi. Ni y tha l ni nng ci khc, ci khc l phim ch, cn ni y thc l ch tc l thc, ch nh c th. Thc l mt trong nhng duyn cho cc hin hu, nhng l ci duyn c bit, r rt bao qut hn c, cho nn khng ni y tha khi chung chung m ni thng y thc bin, y thc khi, hay a li da duyn khi. Ni tng qut, thc gm nm mt: (1) mt t tng, tc tm thc Tm vng; (2) mt tng ng tc su v Tm s (5 Bin hnh, 5 Bit cnh, 11 Thin, 6 Cn bn phin no, 20 Ty phin no, 4 Bt nh); (3) mt s bin, tc hai phn kin v tng; (4) mt phn v tc hai mi bn php Bt tng ng hnh; (5) mt thc tnh, tc chn l, chn nh tht tnh ca bn thc trn. Nh vy, mt thc tnh l l, bn mt kia l s. Nm v php ny bao qut ht thy php th gian, xut th gian, hu vi, v vi, hu lu, v lu. Chng u khng la thc, u l biu hin ca thc, nn gi l Duy thc. Mi mi hu tnh t v th vn c tm thc, su v tm s, cc php s l nh vy. Chng ch hin hu c trn thc, ngoi thc ra thi khng th bit c g c. Nu ta tng tng c mt hin tng g ngoi thc, thi n cng l thc bin, v n l tng ca thc tng tng ra.

Theo thuyt ba tnh, Duy thc c ngha l b i hai chp ng v php tht c, v gi ly thc tng y tha khi v thc tnh vin thnh tht. Cc php y tha khi l tng ca thc. Hai khng (ng khng, php khng) hin l tnh vin thnh tht l tnh ca thc. Hin th vin thnh tht v y tha khi bt tc bt ly, chng mt chng khc. V mt l thuyt, th gii bin k t n khng th nhy vt bin thnh th gii vin thnh, m phi qua trung gian ca th gii y tha. Ni cch khc, trong i sng thng ngy, thc lun lun b xem l h vng phn bit. V vng tng v bin k chp l thc bin cho nn c th hon ton b dp tt sau mt qu trnh tu tp n khi chng c qu chuyn y. Chuyn c ngha l chuyn b phin no chng v s tri chng m chuyn c i B v i nit bn. Y c ngha l y tha khi, nguyn l nhn duyn sinh. Vy chuyn y c ngha l hnh gi ph tr vng tng v bin k chp t n s thanh tnh ca vin thnh tht, vin thnh tht khng ri y tha khi, ly y tha khi lm ch nng ta. Nhip lun ni: Chuyn y l chnh y tha khi ni ln s i tr thi chuyn b phn tp nhim m chuyn c phn thanh tnh. Chuyn b phn tp nhim v chuyn c phn thanh tnh l dch ch Hn chuyn x v chuyn c ca ngi Huyn Trng. C cu chuyn x v chuyn c l st na tng tc trin chuyn tc thi krana <==> krya ca y tha, i tng chuyn hin ca thc. Nh vy, chuyn y l chuyn thc nhn duyn tc thc a li da. Trc qu v Pht, chuyn y ch phn on tp nhim. n qu v Pht, chuyn y mi vnh on tp nhim. Qu trnh lun l gii thch s thnh tu qu chuyn y tc l m t tnh vin thnh tht hin l nh th no c trnh by trong bi tng 21, Duy thc Tam thp tng ca Th Thn: T tnh y tha khi, Do duyn phn bit sanh. Vin thnh tht ni , Thng xa la (rahitat) bin k. Trong bn ch s Tam thp tng, ngi An Hu bin gii bi tng y nh sau: Khi y tha khi vnh vin hon ton c gii phng khi s phn hai ch th - i tng, thi l vin thnh tht. Sau , Ngi ni thm: S xa la (rahitat) khng g khc hn l php tnh, l tht tng (ca y tha khi). Xa la hiu nh vy gn ging ngha ca ch tan r (thot lc) m o Nguyn khi cn hc Thin Trung Hoa thng c nghe tn s bo: Thn tm tan r; tan r thn tm. Do , c th ni rng: y tha khi tan r v tr thnh vin thnh tht.

Mc ch ca Duy thc l gip chng sinh t c qu chuyn y, tc gii phng cc thc khi bin k chp. Cc php s tri u bt tnh. S gii phng c ngha l s chuyn bt tnh thnh tnh. V chuyn khng c ngha tiu dit hay phng kh cho nn tnh v bt tnh cng mt thc th. Cho nn chuyn y l chuyn thc c tr, tr l tu gic trong sng khng cn c phn hai ch th v i tng. Nhn mt bng hoa, bc gic ng cng thy nh mi ngi rng l mt bng hoa. Ch khc l ch bng hoa ca bc gic ng khng phi do bin k chp to tc, bng hoa vi bc gic ng l mt. Nu tt c chng t c chuyn t bt tnh sang tnh ri thi a li da c chuyn thnh i vin cnh tr, nhn thy thc ti t thn, mt mi chn thc ca vn php. a v Kin o v Tu o, thc mt na thng duyn vi thc D thc hoc V cu tnh thc (tc a li da thc) m khi ln tr Bnh ng tnh, thy c tnh cch bnh ng v i ha ca vn php bao la c th ha hin t do trong cng tc sinh. Khi thc t n a th by, Vin hnh a, mt na tch ri ra khi a li da, khng cn chp tr a li da lm i tng, t kin v thc v s tn ti ca ng hon ton tiu dit. Tuy nhin, phi i n khi t ti a th tm, Bt ng a, thc mi kh nng tiu dit t kin v s tn ti ca php. Ch khi no t ti a cui cng, Php vn a, thi thc mi chuyn thnh Diu quan st tr, nhn thu c vo tm l ca mi chng sinh, bit c mi nhu yu v mi vn , mi kh khn ca h cng l nhng gio l v phng php thch hp gip h t . Nm thc cm gic s c chuyn thnh tr Thnh s tc, diu dng khng c bin gii: n c th thc hin nhng php nhim mu gip trong cng tc li sinh vt. ng theo li Pht dy trong Gii thm mt kinh, mun ng nhp Duy thc tc vin thnh tht tnh, B tt phi do cc duyn t tinh tin dng mnh, tc ng l, v t duy ty hnh mi thng t, bng vo s thng t ny m tun t tu tp, cho n v thng chnh bin gic mi chng ng vin mn, lun Thnh duy thc trnh by r rng nm giai on m i tha B tt t khi mi pht tm cho n khi thnh Pht phi tri qua. 1. T lng v, chun b hnh trang, lng thc ln ng. l giai on m B tt tu cc phc thin nghip, tch ly tht nhiu cng c. 2. Gia hnh v, khi s tu tp. Vi phc thin nghip c tch ly, B tt khi s tu tp, qun st thc tng v chn nh, tc yu tnh v bn th ca tn ti.

3. Thng t v, giai on thu sut, hay cng gi l kin o v, giai on bt u thy s tht, nhn thc c thc tng v chn nh. 4. Tu tp v, giai on ln lt thm nhp thc tng v chn nh, ln lt dit tr v minh. 5. Cu cnh v, giai on ch thi tit nhn duyn thch hp thnh Pht. (Phng tin thin xo, Tu S. Tp san Nghin cu Pht hc s 4) Nm v th trn l lch trnh tu tp dn dn ng nhp Duy thc. trong T lng v, i vi l Duy thc tng, tnh, B tt tin hiu su xa. trong Gia hnh v, dn dn khc phc dit tr s th, nng th, nh dn pht sanh tr chn kin o. trong Thng t v, thng t ng nh tht l Duy thc tng, tnh. trong Tu tp v, thi ng nh l thng t, nhiu ln tu tp khc phc dt tr cc chng. n Cu cnh v, ra khi mi chng, c trn sng, tn i v lai gio ha hu tnh, khin h cng ng nhp c Duy thc tng, tnh. on vn sau y trch t Nhip lun dn lun i tha trang nghim kinh din t lch trnh ng nhp gm nm a v k trn. 1. Phc c v tr tu hai th t lng y B tt kho c b mt cch v gii hn, i vi php t duy v kho quyt trch ri thi bit ngha ca php y ch l danh ngn. 2. Nu bit mi ngha ch l danh ngn, tr ni o l duy tm, thi th l hin chng php tnh, nn (cnh v tm) c hai phn y u loi b. 3. Th hi ri tm thi khng c cnh ring, do th hi tm cng khng c: ngi c tu gic thu sut hai ci u khng nn ng ni php tnh bt nh. 4. Ngi c tu gic do sc mnh ca tr V phn bit m thng xuyn thun hnh php tnh mt cch cng khp v bnh ng, hy dit ci khi lm li vn vt, ta nh dc phm rt tt tiu tan mi cht c. 5. Diu php Pht dy rt kho xc lp. Hy t tu gic v bt r vo trong diu php y, thu hiu nim v ngha th ch l phn bit (tc h vng phn bit; thc), mnh m v mau chng m v bn b ca bin c cng c.

Trn phng din lun l hc Pht gio, khi nim chuyn y ta trn lut ng quy nht (tdtmya), mt hnh thi ca nguyn l nht a tng tc ca Hoa nghim. Bt tnh v tnh, thc v tr, u cng mt cn bn hu php l y tha khi tnh, hay theo tnh Khng thi gi l duyn khi. Nhng giai on tu tp ng nhp Duy thc dn khi cc bc trin chuyn ca y tha khi tnh nh th no? Trong hai giai on tu tp u, tuy khng c ng, nhng vn thy c tm thc nhn din s pht sinh, c mt, v tn hoi ca nhng hin tng tm l (tm s). Mi sinh khi u l danh t gi tng. La tm thi khng c cnh ring. Thuyt tri thc gii thch ngoi cnh theo vng tnh m ba t ch chng phi c nh thc, cn ni thc chc chn nng nhn duyn sanh, nn chng phi khng nh cnh. Ni duy c thc l khin tr ci bnh vng chp cho tht c cc php c lp vi thc. Tuy nhin thuyt tri thc t n khng th bc b s chp Duy thc l tht c, bi vy phi cn thuyt ba tnh gii thch thc l php y tha khi nh huyn, khng tht. Nu chp tht c Duy thc, thi cng l php chp. Thuyt ba tnh ly y tha khi lm c s y c cho bin k chp v vin thnh tht. Do , ta hiu c nguyn nhn v cn c chuyn y. Tm thc v do nhn duyn sinh nn khng tht c. C tm thc ch th ln th gii i tng u khng tht c v quan h nhn bit gia hai ci mc ch th v i tng y cng khng c nt. l thnh qu thin nh ni n trong ba giai on tu tp cui. Cui cng, thc (vijnna) cng b ph nh, v Duy thc (vijnaptimtrat) l Vin thnh tht tnh, l tht tnh ca thc. Ci m Duy thc khng nh l vijnapti, ch bn thn ca thc, nhng cng dch l thc. Vijnna khc vi vijnapti ch l vijnna lun lun c thin hng nghing v pha h vng phn bit. Nh vy, khc vi thuyt tri thc ch cp kh nng trin chuyn trong th gii cc php s tri m thi, thuyt ba tnh thc tin hn minh gii tng tn kh nng trin chuyn t th gii bin k thnh th gii vin thnh. l nhp cu ni lin thuyt tri thc vi thuyt qun tng Du gi. Qu tht thiu st nu ch xt n vn chuyn y khi lun bn v kh nng trin chuyn hai chiu krana <==> krya ca y tha khi. Bi v chuyn y l s chuyn bin mt chiu t cc bin k chuyn ln cc vin thnh, t phin no chuyn thnh B , t chng sinh chuyn thnh Pht. Mun ni y thi phi cp s chuyn bin theo chiu ngc li t cc vin thnh

chuyn xung cc bin k, t B xung phin no, t Pht xung chng sinh. S chuyn bin ngc chiu ny c tn gi l hi hng. Ch Phn parinma c dch l trin chuyn hay chuyn bin trong thuyt tri thc v thuyt ba tnh cn c mt ngha khc khi c dch l hi hng. Nhng ch Phn h hng vi ch parinma nh parinman, parinati cng c dch l hi hng. Ch Hn hi l xoay li v hng l day qua. C th hiu ch hi hng nhiu cch khc nhau, nhng y, phi hiu l chng sinh hi hng. Ngha l xoay li cng c m mnh thu hoch c, day qua chng sinh, hin dng cng c y cho chng sinh, trng cho t mnh v chng sinh u thnh Pht qu. Chuyn y l mong chng i tr, hi hng l do tm nguyn i bi. l l tng B tt, tm tt trong tiu ng Thng cu B , h ha chng sinh. Cng mt ngha, Nhip lun ni n v tr nit bn v trng thi chuyn y mt cch rng ln. V tr nit bn l x b phin no ch khng x b chng sinh, nn Pht thng tr, th hin loi hnh m li ch chng sinh: Th tng ca nit bn v tr l x b tp nhim m khng x b sinh t, chuyn y ch da ca hai phn (sinh t v nit bn). y, sinh t l phn tp nhim ni y tha, nit bn l phn thanh tnh ni y tha, ch da ca hai phn l y tha thng c hai phn. Chuyn y l chnh y tha khi ni ln s i tr thi chuyn b phn tp nhim m chuyn c phn thanh tnh. Chuyn mt cch rng ln l cc v B tt thng t c php khng v ng, chnh ni sinh t m thy l thanh tnh, dn on tp nhim m khng b sinh t. ... ... Nu cc B tt ni s chuyn y rng ln thi c cng c g? L ly chuyn y ca i tha lm ch da nn c t ti trong sinh t, th hin thn hnh chng sinh trong tt c no ng sinh t, em nhng phng tin iu phc kho lo l i sng th thng (ca nhn loi v ch thin) v gio php ba tha (Thanh vn, Duyn gic, B tt) m xy dng cho chng sinh c gio ha: l cng c nhn c. Cng trong tinh thn t li v li tha, chuyn y v hi hng, Tnh tng ni n ch nguyn vng hon nh hi hng. em cng c ca mnh hi th cho tt c chng sinh, khin cho tt c u c sanh qua ci Tnh ca c Pht A Di , l vng tng hi hng. V nguyn cho cng nhau khi c sanh qua ci ri, thnh tu tt c cng c, bn tr li ci ny m gio ha cho tt c chng sinh, khin cho h thot khi bin sinh t, l hon tng hi hng.

---o0o--Sng cht, thi gian, v Pht tnh Trong cuc sng hng ngy, ta thng bm nu vo giy pht hin ti bt c lc no tng nh giy pht hin ti l c nh v khng bao gi bin mt. Nhng mt khc, ta li cm nhn y lo u tt c nhng giy pht hin ti tin hnh khng ngng, tip ni nhau rt nhanh chng. Mi bin c xy ra trong thi gian u khng thot khi s kim sot ca thi gian. Cc giy pht hin ti ni kt thnh hng, t ng di chuyn theo mt chiu m thi, tuy khng th chn ng c nhng c th o lng vi mc chnh xc cng ngy cng tinh vi. Thng bo thi gian bay qua tht ra l ch ni ln s chu ng ca con ngi tht bi trong cuc phn u v tm cch khng ch thi gian. Cng lo s s tc hi ca thi gian bao nhiu, con ngi cng bm cht hn by nhiu vo nhng giy pht hin ti, khng hay bit ch l nhng sn phm ca vng tng phn bit. Chnh nhng chp trc m lm nh vy ngn tr s th nghim ci m o Nguyn gi l o l hu-thi (uji no dri). Theo Duy thc, ci Bit c nhn thc c i tng. y, nhn thc l i tng ha nhn thc, v i tng l nhn thc ha i tng. Nhn thc c i tng ha tr thnh Ti, ch th nhn thc. Ci Ti ny cng l mt tc dng, ti v n biu hin ci Bit. Tc dng hm Chuyn ng, v Chuyn ng, Chiu hng. Chiu hng hm Khng gian. Do , khi nim Thi gian hiu theo ngha thng thng pht hin t Chuyn ng trong Khng gian, v ch do o lng Chuyn ng trong Khng gian thi mi nhn bit c Thi gian. Bi vy Thi gian l mt hm s ca Chuyn ng trong Khng gian. l phng cch tm thc nm bt Thi gian. Thng Thi gian c quan nim lu chuyn theo tuyn, t mt khi nim v v lai tri qua mt hin ti ch c trn phng din l thuyt n mt khi nim v qu kh. Theo cch ni thng thng, Thi gian tri qua, thi cc hin tng c th gi l Bin c tip ni xy ra. Nh th, ta c th bo rng Bin c l hm s ca Thi gian. Ch no c Thi gian thi ch y c Bin c. Ch no khng c Thi gian, thi khng th c hin tng. Th no l hin ti? Trong thc t, ta hay dng ch by gi (now) ni n hin ti. Nhng nu phn tch em chia ch by gi ra nh dn thi cui cng trn phng din l thuyt n tiu bin mt. iu ny cho thy by gi hin hu l bng vo qu kh v v lai. Tuy nhin, qu kh v v lai, c hai u khng tht, qu kh ch l c nim v v lai ch l d phng.

Vy khi qu kh v v lai b ph nh thi ci cn li l ci m ta gi l hin ti. Hin ti nh vy khng c quan h no khc ngoi quan h vi ci Bit tc thc chuyn. Ch trng n bn tnh ca thc chuyn, ngi An Hu gii thch thc chuyn l tng hp hai chuyn bin nhn qu ng thi v nghch chiu, kraa <==> krya. Hin ti chnh l st na trin chuyn: hin tng <==> chng t, nhn chuyn (hun tp: hin tng ==> chng t), v qu chuyn (hin hnh: chng t ==> hin tng) nghch chiu v xy ra ng thi. V tnh st na l tng tc, nn hin ti vn hnh bt tuyt, bi vy qu kh l hin ti, v lai cng l hin ti. Khng c Thi gian lin tc nh kinh nghim thng thng nhn bit, m ch c Hin ti min vin, ci hin ti ngn i khng ngt gy bao cm hng ni thi s v trit gia. Cc nh vt l hc hin nay cng i n kt lun nh vy: thi gian ch hin hu ch no c tm thc nhn bit c huyn tng ca n. o Nguyn v s hiu bit thng thng v thi gian nh mt ngi sng trong mt thung lng, bng sng, tro ni i n mt cung in trn nh. Khi mc tiu t, t nhin c khuynh hng dp b ni v sng vo qu kh xem nh khng cht lin h vi cuc sng trong hin ti. ng vit: Mc du ni v sng qu tht by gi cn ti y, ti [ti y l quan im nhn thc thng thng] ngh rng ti b chng ng sau xa v hin ti ti ang sng huy hong trong mt cung in hng ngc. Ti cm thy gia ti v ni v sng c mt s cch bit rng ln nh gia tri v t. Nhng s tht khng phi ch nh th. Thi gian ti ang leo ni v ang bng sng, ti hin hu ti y (trong thi gian), vy thi gian phi trong ti. Chng no ti ang l ti thi khng th no thi gian tri qua c. [Chnh php nhn tng, Hu-thi (Uji)] ng mun ni l khng tm thi gian u ra trong s di ng t thung lng (t1) n sng (t2) n ni (t3) v cui cng n nh (t4). Thi gian chnh l hu th hin sinh ca ta v hu th hin sinh ca ta chnh l thi gian. Khng nhng tri qua v bt tng ly vi hu th ca ta, thi gian ng thi an tr ngay y trong ta ti mi v mi giy pht hin ti. l nhng im hin ti ca hu-thi ca ta. Mi im hin ti hu-thi ca ta lun lun l mt im trong dng thi gian tri qua v lun lun bao gm tt c mi im qu kh v v lai khc. Quan nim hu-thi ca o Nguyn bt ngun t nhng kinh nghim tm linh c nhn sng ng v thc th v tnh v thng ca vn hu. Nht l

ci cht ca song thn lc ng cn th u, mt cha nm ln hai v mt m nm ln by. Bn Kin t k (Kenzeiki) ghi tiu s ca o Nguyn thut li rng v cng xc ng trc cc ln khi ta bay t nhng nn hng tang l ca m, ng nhn chn tnh cch on tm ca i ngi, s lun chuyn khng ngng ca qu trnh sinh t lm tiu hao mi s vt, v bn cht duyn sinh ca mi kinh nghim u, bi, kh, no. ng vit trong bn t thut Ty vn k (Zuimonki): S chng ng tnh v thng ca th gii ny lay ng chuyn hng tm ti tm ng gii thot. ng thng lp i lp li rng i ngi ngn ngi nh git sng, ci cht khng cha ai, t vua cha cho n k bn cng, v khng c thi gi ph phm vo nhng chuyn v b lm chng ngi s chng o. Theo ng, thu trit ngha ca qu trnh sinh t l vn ti quan trng i vi mi con Pht. C bn im ng lu khi tm hiu quan nim ca o Nguyn v vn sinh t. im th nht, theo o Nguyn cng nh theo Pht gio ni chung, sng v cht hay sinh v t khng phi l hai thc th ring bit. Trong Phm Sinh t (Shji), o Nguyn nhn mnh Tht l sai lm nu hiu sinh chuyn bin thnh t. Nhn thc cuc sng tri qua t sinh n t l nhn thc ca mt k bng quan ng ngoi m vng tng nhn vo cuc sng ca mnh. Ging nh mt hnh khch nhy ra khi on tu ang di chuyn ri nhn vo v m t s di chuyn ca on tu y tng nh c mnh ang ngi trong . Theo o Nguyn, an tr trong tam mui (zazen; Ta Thin) m qun st qu trnh sinh t thi hnh gi thy sng v cht ng thi cng xy ra mt lc. Khng c sng ngoi cht v cht ngoi sng. ch l hai cch pht biu khc nhau v cng mt hnh thi hy dit siu thng thng c gi l bin dch sinh t. Ngha l sinh khi v hy dit trong tng st na v c nh vy lin tc tip ni nhau t v th n v chung, Hnh thi hy dit nh nhim su kn ny l bn th ca thc ti, cn c gi l lun hi. Nh vy, lun hi chnh n l Cht theo ngha tuyt i. V ngay by gi nu c hnh gi no thc chng tht tng ca qu trnh lun hi v th v chung l tht Cht thi s chng ng y chuyn ha thnh s thc chng tht tng ca nit bn l tht Sng. Bi th o Nguyn mi ni: Cc ngi phi thc nghim sinh t chnh trong n v t n l nit bn. o Pht khng bao gi cch ly nit bn v sinh t. (Bin o thoi) Lun hi l mt vn bm sinh ca hu th hin sinh ca con ngi. Hnh gi c gii thot khi lun hi tc nit bn, nu ngay by gi thnh tu chng ng ngha ca trng thi bin dch sinh t. Nh th, thc chng qu trnh sinh t v th v chung tc l c gii thot khi lun hi, ngha l vn lun hi c gii quyt.

Din t li ngha ca phn va trnh by v vn sinh t, ta c th ni thng tnh mng sng con ngi c nhn thc nh ci g phi cht, cho nn b hn nh bi mt khi im v mt chung im. Khng quan tm n im khi u hay im chm dt mng sng con ngi, Pht gio xem sinh mnh hin ti l mng sng ang nhn th sinh t trong mt qu trnh sinh dit v hn, v th v v chung, chung cho ht thy hu tnh ch khng ring g cho loi ngi. Chnh trong chiu kch sinh dit hu tnh m khi nim lun hi v gii thot khi lun hi tc nit bn c thi thit. o Nguyn cn i xa hn na. ng t chiu kch sinh dit ca hu tnh vo trong chiu kch v thng khi dit hay c khng chung cho ton th vn vt trong v tr. Trong chiu kch v thng, s lun chuyn bt tuyt trong cc no lun hi tng ng vi thc trng bin dch sinh t. Theo ng, khi no vt thot ra khi m ng thi tr li chiu kch v thng c khng ca Hin tng, thy c tt c mi hin tng chng qua cng ch l nhng biu tng khc nhau ca Chn nh m thi, thi ch khi y mi gic ng trc nhn thc ti nh tht, ng thi thc chng v thng tc th Pht tnh v Pht tnh tc th v thng. im th hai, khi ni Tht l sai lm nu hiu sinh chuyn bin thnh t, o Nguyn cng mun nhn mnh sng (sinh) l tuyt i sng v cht (t) l tuyt i cht. on k tip ni r chung cng khng c s qua li no gia sinh v t: Sinh l nht thi v (hitotoki no kurai; tr ni mt thi), t n l mt biu hin trn y thi (lc) ny vi y thi trc v thi sau ca n. Bi th, trong php Pht, sinh l bt sinh. T l nht thi v, t n l mt biu hin trn y thi (lc) ny vi y thi trc v thi sau ca n. Bi th, t l bt t. Trong sinh, khng c g ngoi sinh v trong t, khng c g ngoi t. Nh vy, khi sinh n, hy trc din v hin thnh sinh, v khi t n, hy trc din v hin thnh t. ng on ght chng, cng ng ao c chng. Nhng trn cng c trnh by rt r rng trong Phm Hin thnh cng n (Genjkan): Mt khi ci t ra tro, tro khng th thnh ci tr li. Tuy th, ch cho rng tro n sau v ci n trc. Qu v phi thng hiu mc du ci php v ci bao hm y v lai v qu kh, ci siu qu v lai v qu kh. Tro php v tro bao hm y v lai v qu kh. Ging nh ci khng tr li thnh ci mt khi t ra tro, con ngi khng sng tr li sau khi cht. V vy Pht php khng ni sinh chuyn bin thnh t m ni l bt sinh, khng ni t chuyn bin thnh sinh m ni l bt t. Sinh l nht thi v, t l nht thi v, ging nh ng v Xun. Qu v ch c ngh rng ng tr thnh Xun hay Xun tr thnh H.

i vi o Nguyn, trong thc t khng c s tr thnh t ci ra tro, t ng sang Xun, v t sinh n t. Quan nim tr thnh pht xut t tp tnh khi nim ha v i tng ha quan h gia hai hin tng hay bin c nh ci v tro, ng v Xun, sinh v t. ch l phng nh ca tm thc, gi o, khng tht. Thay v t duy theo i tng v chu s bin dch theo s thay i ca i tng nhn thc, o Nguyn khuyn Ta Thin chng h ri tuyt i v sai bit ca Pht tnh m vn c th chng kin mi s sai th, mi bin ng ca th gii nh nguyn. y l nhn s vt t bn trong. Trn phng din bn th, ci tr php v ci, tro tr php v tro. Ci cng nh tro l y tnh duyn khi. Sinh t cng vy. Trn phng din thi gian, sinh bao hm qu kh v v lai ca sinh, nhng siu qu qu kh v v lai, nn sinh l bt sinh. T bao hm qu kh v v lai ca t, nhng siu qu qu kh v v lai, nn t l bt t. Chnh v th o Nguyn mi ni sng (sinh) l nht thi v v cht l nht thi v. Nht thi v c ngha l st na trin chuyn, tc trng hung phi thi gian, thi gian khng thi gian, t n l mt biu hin trn y ngay by gi, thi (lc) ny, vi y qu kh v v lai ca n. im th ba l tr li nhng cu hi nh Lm th no kh hp hai bin c phi nht phi d, sng (sinh) v cht (t)?, Php v v nht thi v c ngha l g? Theo o Nguyn, thc chng s kh hp hai hin tng khng mt khng khc, sng v cht, l do gii thot (tdatsu) khi vng sinh t hay thnh tu thn tm tan r, tan r thn tm (shinjin-datsuraku, datsuraku-shinjin). Php v v nht thi v l nhng kinh nghim tm linh nhn thc bng hin lng. Chng trc tip, v ch thng tt c nhng g cm nghim, khng cn nh n biu tng hay tr nng. Chng khng b miu t trong nhng gii hn ca sng v cht, ca hin n v mt i, ca n trc v theo sau. L diu dng ca tnh Khng, chng c thc chng trong cch th hin thnh (genj) ca chng do gii thot (tdatsu) khi khung thi khng v thnh tu thn tm tan r, tan r thn tm. V vn gii thot v gic ng, o Nguyn gii thch trong Phm Ton c (Zenki) nh sau. o ln ca ch Pht, tu chng vin mn, l o Gii thot v Gic ng. Gii thot c ngha l sinh tc gii thot khi sinh v t tc gii thot khi t. Nh th, c s ci b rng buc ca sinh t v s trm mnh ln ln trong sinh t. C hai u l o tu chng n ch vin mn. C s ra khi sinh t v s khng x sinh t. l tu chng o n ch cng cc.

Gic ng l sinh, sinh l gic ng. Vo giy pht gic ng, thi khng c g ngoi s chng c sinh hon ton hin thnh v t hon ton hin thnh. Tc l sng vi th tnh ca Tm, thy mi s vt, k c sinh v t, ng nh thc, khng hai tng, khng phn bit, khng phn i. Do , trn quan im sinh, mi hin tng k c t u l s hin thnh ton th ca sinh; trn quan im t, mi hin tng k c sinh u l s hin thnh ton th ca t. Bi th, o Nguyn nhc li li ca Vin Ng: Sinh l ton c hin, cht l ton c hin. Theo gii thch ca t in Pht quang, c ch cho dng. Ton c, tc hot ng t ti v ngi ca Thin gi. Khi sinh, bng c dng tuyt i c lp ca s sinh m cu cnh php gii. Khi cht, bng c dng tuyt i c lp ca s cht m cu cnh php gii. l, Sinh l ton c hin; cht cng ton c hin. Tc l ni, ton c ton hin, ton c hin, ton c hin tin. Hiu theo trit l Hoa nghim, thi ton c mang ngha ca l s v ngi, cn bn cn thit thi thit php gii s s v ngi. S s v ngi php gii l yu ch ca Kinh [Hoa nghim]... L do mi s sai bit mi mi s khc m khng b cc s khc ngn ngi l v L (tnh Khng) chu bin hm dung khp mi s. ... Bi v S xut sanh t L, nn mt v nhiu hin khi nng ta ty thuc nhau. ... S s v ngi thnh tu ch v l kt qu ca l s v ngi. ... Gi nh S khng tc L, thi S khng xut sanh t L v s ny ngn ngi s kia. Tuy nhin, bi S tc L, nn s s v ngi. ... V S xut sanh t L nn s s h tng nhip nhp v ngi. (Taisho T36.9a28-b7). Theo cng thc Duyn khi l Khng ca B tt Long Th, trn phng din sinh hay duyn khi, tt c l Hu, trn phng din t hay Khng thi tt c l Khng. Hu v Khng l hai mt ca Ton th. Vy ton c ch cho S trong cu sinh l ton c hin, v ch cho L trong cu cht l ton c hin. Cu ni ca Vin Ng, Sinh l ton c hin, cht l ton c hin, cho thy s chng ng bao hm bn din: (1) ton th v tr khng ngn ngi sinh hay dit, v sinh v dit bnh ng, c hai u l ton c hin thnh ca ton th v tr; (2) sinh khng ngn ngi dit v dit khng ngn ngi sinh; (3) ton th v tr v ton c ca n pht khi v hin thnh ng ng trong sinh v dit; v (4) ton c ca ton th v tr pht hin trong bt sinh v trong bt dit.

Din (4) l quan trng nht, v o Nguyn do t gii thot m thc chng sinh l bt sinh v dit l bt dit, tc nhn chn t tnh ca sinh v dit vn Khng. Do suy ra ba din kia, (1), (2), v (3), sinh v dit l hin thnh ng ng ca ton c v h tng nhip nhp v ngi, sinh v dit v ton th v tr bt tc bt ly. Chnh trong ton c ca ton th v tr m thc chng php v v nht thi v ca mi v mi php. im th t l theo o Nguyn nit bn khng th thc chng ngoi vng sinh t. Chng sinh t lun hi l nit bn ngay khi t gii thot v lnh ng tnh Khng. Bi vy, o Nguyn ni: Sinh t m ngh l ci g phi on tr, nh vy l phm ti on ght Pht php. (Bendwa; Bin o thoi) i vi k i tm Pht ngoi sinh t thi chng khc no iu ng xe trc ch v pha Bc i x Vit min Nam, hay day mt hng Nam nhn sao Bc u; tch ly nhn sinh t cng nhiu thm v lc mt ng dn n gii thot. Ch hiu n gin rng sinh t chnh l nit bn thi khng c g gii b nh sinh t v khng c g tm cu nh nit bn. Thy nh vy thi mi c th ci b mi rng buc ca sinh t. (Shji; Sinh t) o Nguyn khng ngt nhn mnh sinh t v nit bn l ng nht: Sinh t l tu hnh Pht o hng ngy. (Gybutsu igi; Hnh Pht uy nghi) Sinh t kh lai l thn ca Chn nhn. Ngha l, mc du l ni chn lun hi ca phm phu, sinh t l ni chn gii thot ca i Thnh. (Shinjin gakud; Thn tm hc o) Sinh t ny chnh l i sng ca Pht. Nu th ght m tm cch x b sinh t, thi s b mt i sng ca Pht. Nu chp trc v bm tr vo sinh t, thi cng b mt i sng ca Pht, v cn li ch l hnh tng ca Pht m thi. Ng nhp Pht tm ch khi no khng ght b v khng chp trc bm tr. (Shji; Sinh t) Tm li, quan im v sinh t ca o Nguyn do thc chng thn tm tan r, tan r thn tm bao gm bn kha cnh tng quan lin h vi nhau: (1) tnh bt nh ca sng v cht hay ca sinh v t hiu theo ngha lun hi; (2) sinh cng nh t mi ci tuyt i c php v v nht thi v ring ca n; (3) gii thot khi vng sinh t thi nhn chn sinh v t tng tc, t tnh

khng hai; (4) sng v cht hay sinh v t l i sng ca Pht: lun hi l nit bn. V thng khng phi l nguyn nhn hin thc s gic ng mi ngi, cng khng phi l l do tm gii thot ngoi nhng gii hn ca qu trnh sinh t. ch mun thng sut ngha ca v thng thc y mnh lit o Nguyn qun chiu s quan h gia thi gian v sinh mnh, gia v thng vi Pht tnh. o Nguyn khng bc b thi gian quan nim theo th tc . Tt c nhng khi nim nh giy pht hin ti, ba thi, bin thin v chuyn ng, hay lin tc v tn ti, u ch l s tht theo cng c, khng din t ng v y tnh v ng v v thng ca cc php. o Nguyn tm cch thuyt ging o l hu-thi hon ton cn c trn s hnh tr tn da, tht, xng, v ty ca Chn nhn l k ng nhp vin mn tnh cch v thng ca vn php [B tt Long Th c ln ni: Gii hnh l da, thin nh l tht, tr hu l xng, cn diu tm l ty. Diu tm l ci Pht mt ph cho hng con trong o (php t). Tr Khi i Ty coi tm nh ch ca ch Pht, nh trung o, bt ht phn bit, chng phi mt chng phi tt c, m cng khng ngn t no ph din cho tha ng c.] o Nguyn bt thip him nguy tm n tu hc di s hng dn ca Thin s Nh Tnh Trung Hoa l do thc y mnh lit bi mt nghi tnh ln: Lm th no Pht tnh c gii thch l thc ti tuyt i, v vi, thng tr bt bin m li bng nhin hin chng c trong ci th gii cc php hu vi vo giy pht gic ng? ng khng hiu ni v sao trong khi Pht tnh c trnh by vt ngoi thi gian, khng ban u v khng v sau, thi tin trnh tu tp hin thc gic ng li c miu t nh mt chui ni tip nhng giy pht hin ti, v vi thi gian dn n mc tiu l Pht tnh trong tng lai. o Nguyn tn dng cu ni v thng l Pht tnh c xem l ca T Hu Nng, nhng li nghi ng thuyt kin tnh khng th l ca T nh a s chp nhn. Theo ng, thuyt ny c th gy hiu lm Pht tnh khng g khc hn l mt thc cht thng hng m ngoi o ch trng. [Chnh php nhn tng. Phm T thin b khu (Shizen-biku)] ng ch trch ch trng ca Tin Ni ngoi o (senniged) m t Pht tnh l siu th, vnh cu, v bt bin. Phi ny hnh dung tc dng ca thi gian i vi Pht tnh nh cn nh ang chuyn bin m ch nhn vn y nguyn khng thay i. l lp trng ph nhn s cn thit phi dy cng tu tp, thnh tm chuyn nht, tinh tn hnh thin ng nhp Pht tnh.

V quan h gia tu hnh v Pht tnh, o Nguyn kn o din by kin ca ng trong Phm Hin thnh cng n (Genjkan), qua mt cu chuyn nh sau. Trong lc Thin s Ma Cc Bo Trit ang t qut mt, c ng Tng mon men n gn v hi: Tnh ca gi l thng hng. Khng ni no m gi khng thi n. Ti sao li dng qut? Ma Cc tr li: ng ch bit tnh gi l thng hng m thi. Nhng ng cha thu trit ngha gi thi n khp ni. ng Tng hi li: Th no l ngha gi thi n khp ni? Ma Cc tip tc qut. ng Tng ci ly v b i. Trong cu chuyn trn, ng Tng l theo kinh in thi ai ai cng c Pht tnh (tnh ca gi). Do cn g phi tu tp (dng qut) thnh Pht. Nhng ng Tng khng bit chnh v tnh gi thng hng nn dng qut thi gi mi thi ln. Nu khng qut thi tnh thng hng ca gi u c hin thnh. Tin rng gi vn thi ln khng cn dng qut chng khc no tin rng hin chng Pht tnh m khng cn phi tu hnh. M u tp Ph khuyn ta thin nghi (Fukanzazengi), tc phm u tin vit vo nm 1227 t Trung Hoa mi tr v, o Nguyn t cu hi: Pht o, bn nguyn l ton thin v ph cp. Lm th no c th ty thuc tu hnh v chng nghim? Nu o ang, , v s lun lun hin thc ti y v by gi, thi ti sao ch T phi tri qua bao nhiu kip tu hnh, chu ng bao nhiu gian kh mi tu thnh Pht o? o Nguyn khng tin gia Pht tnh thng hng v th gii v thng gi tm c chng ngi cch bit. ng khng tin Pht tnh thng trong tim th v hin thnh ty thi tit nhn duyn. V quan im ny, trong Phm Pht tnh (Bussh), ng trch dn mt on kinh i bt Nit bn tuy khng hn ng nguyn vn: Dc tri Pht tnh ngha ng quan thi tit nhn duyn Thi tit nhc ch Pht tnh hin tin. Dch: Nu mun bit ngha Pht tnh, thi phi qun iu kin thi gian. Nu thi n, Pht tnh s t hin. on vn hiu theo mi ngi l trong thi gian tu tp, phi i mt lc no Pht tnh s hin tin. Tr phi lc xy ra, Pht tnh khng hin chng c du tch ly cng c nhiu n u. o Nguyn khng chp nhn cch hiu nh vy, xem Pht tnh tim th ca mt ht ging, theo lun iu ca t nhin ngoi o (jinen-ged) on nh Pht tnh ty thi tit m t hin khng dnh dp lin can n cng phu hnh tr Chnh php.

ng sa li cch c v gii thch: Nu thi n c ngha l thi ti y ri v khng c g phi nghi ng iu ny. ng bo: Ni nu thi n cng nh ni thi n ri. Khng giy pht no l khng thi tit nhn duyn hin chng Pht tnh. Theo ng, Ta thin khng khc vi gic ng. Tu l tu ni s chng, gi l bn chng diu tu (honsh myshu). Trong php Pht, tu tp v chng ng ng nht. Bi ti tu tp trong hin ti l tu tp ni s chng, cho nn s pht tm B t n l ton gic, l tu gic vn c (Bn gic). (Bendwa; Bin o thoi) Pht tnh h m tng giy pht mt, trong tng nim mt. Yu quyt tu chng nht ng ca o Nguyn ni kt hai khi nim tng phn, thi gian v vnh cu. Mt khc, trong t tng o Nguyn, pht biu Tt hu l Pht tnh hm ng khng gian tnh v V-thng tc Pht-tnh hm ng thi gian tnh. Theo o Nguyn, vn sinh t ca con ngi tht s c hon ton gii quyt ch khi no vt ln trn chiu kch sinh dit ca hu tnh m t n vo trong chiu kch khi dit hay c khng chung cho ton th vn vt trong v tr. Nh vy l t c s gii thot con ngi trong chiu kch bin dch ca v tr bao la. Nhng khng c ngha l trc ht c thi gian, ri trong thi gian Xun n. Cng khng c ngha l c mt thi gi l Xun, ri trong , hoa n. Ni cho ng thi hoa ang n chnh l s ang n ca Xun, tc thi gian gi l Xun. Khng c Xun tch ring ra ngoi nhng s kin hoa n, chim ht, c ln cao, gi hiu hiu thi. Khng c thi gian tch ring ra ngoi nhng hin tng ha dch trong v tr. o Nguyn bo rng, Cc thi c mu sc nh xanh, vng, , v trng. (Kge; Khng hoa) o Nguyn ng nht hu v thi, tc hu tc thi. Ngay u Phm Huthi, ng xc nh: Hu thi c ngha l, thi gian chnh n l hu, v tt hu l thi gian. Hu v thi tng tc tng ly, hai th la nhau v tc nhau. Bt c hu no v ht thy mi hu u l thi gian, v bt c thi no v ht thy mi thi u khng th cch ly hu. Ni l thi gian v bin l thi gian. Nu khng nh th, thi khng c ni khng c bin. Vy ch c ni khng c thi gian trong hin nay (nikon; nhi kim) ca ni v bin. Nu thi gian b hy dit, ni v bin cng b hy dit. Nu thi gian bt nng hy dit, ni v bin cng bt nng hy dit. Trong Chnh php, sao mai hin n, Nh Lai hin n, mt hin n, tay hoa hin n. Mi mi l thi gian. Nu khng thi gian thi s vt u hin thnh nh vy. (Uji; Hu-thi)

Hu v thi c thy ng nht khng phi do ci nhn ch quan ca t ng. Cng khng phi do kin gii trit hc. Tnh ng nht ca hu v thi c chng ng ngay lc ngi xung, Ta thin, trong ngoi thn tm tt c u x, v nh h khng, khng c ch th trc, thn tm tan r, tan r thn tm. S sai bit gia hu v thi tiu bin trong trng thi tm linh ca ngi chng ng. y l ci thy ca o nhn, thu r rng hu v thi c hai u bnh ng nh nhau ng ha t mt nguyn l duy nht. i vi o Nguyn, o l Hu-thi tc tnh ng nht ca hu v thi l diu dng hin tin ca T K ca trc Khng kip (Sansui ky; Sn thy kinh). Khng kip l cha c th gii; y, T K l (Chn) Ng, bn tnh ca chng sinh trc Khng kip, tc Chn tm, khng hn cuc trong mi thi v trong tt c nhng ni chn. Nh vy, o l Hu-thi pht sinh t Chn Ng, ch khng phi t t ng. Chn Ng siu thot thn v tm, chng sinh chng dit, phi hu phi v, thng sut c kim, bin khp tt c ton th khng gian v bin v ton th thi gian v hn. Bi th, o Nguyn nhn mnh, Chn Ng l thi gian (Uji; Hu-thi), v ton th gii khp mi phng l Chn Ng (Kmy; Quang minh). Do gic ng Chn Ng m o Nguyn thc chng o l Hu-thi. Tuy nhin, o Nguyn khng ch ng nht hu v thi. c tnh chung ca hu v thi l tnh bin dch, l tnh v thng. i vi o Nguyn, ht thy mi hu u bin dch, tt c hu u v thng. Vy tt hu l Pht tnh, v ng phn bc mt Pht tnh bt bin vt ngoi tnh v thng, tri ngc vi cch hiu thng thng ca mi ngi. V thi gian cng vy, cch nhn thc ca ng khc hn vi li nhn thng tc. ng vit: Cc ngi ch c ngh rng thi gian ch bay qua. ng c cho rng bay qua l tc dng duy nht ca thi gian. Nu thi gian ch bay qua thi n lu li nhng khong trng. L do khng kinh nghim tnh tng tc (kyryaku; kinh lch) ca hu-thi v khng thng hiu o l hu-thi l v cc ngi khi ngh n thi gian thi ch ngh n s bay qua. Trn phng din bn th, mi v mi hu trong ton v tr ti mi thi l mt thi v (c lp), mc du chng ni tip thnh chui lin tc. Chng no chng l hu-thi, chng l hu-thi ca ti. Hu-thi c tnh tng tc. (Uji; Huthi) Trn quan im cho rng thi gian ch bay qua, qu kh v v lai tt phi xa la hin ti v nh vy to khong trng khp ni. Kyryaku, Nht vit ch Hn phin m l kinh lch, y dch l tng tc. Lun s Masao Abe theo ngha, dch ting Anh l passageless-passage, qua phi qua, tc l bay qua m khng bay qua. Vy tng tc hay qua phi qua lun lun l hin ti, giy

pht Pht tnh h m. Ni cch khc, Pht tnh lun lun hin by nh thi gian, hay ni chnh xc hn, nh thi hin ti. Cu chng l hu-thi ca ti hm rng ti l hu-thi, tt c s vt hin hu nh thi v u l huthi trong ti, ti c thi gian (ng dng thi vi, i ng i Ty, n cm mc o, ...). Cu chng l hu-thi ca ti m ch on vn m u Phm Hu-thi: C Pht ni: C khi (hu thi) ng trn nh ni cao cao (cao cao phong nh lp). C khi i di y bin su su (thm thm hi hnh). C khi ba u tm tay. C khi trng su, tm thc. C khi tr trng pht t. C khi ct mc lng n (l tr ng long). C khi Trng Tam L T. C khi i a h khng. [Taisho vol. 83. S 2582, tr. 45b; Tu S dch Vit] Hy lu ch hu thi trong on vn trn c dch l c khi (Nht: aru toki). C Pht, y l Dc Sn Duy Nghim, ni: c khi ti ng dng nh th ny, c khi nh th kia, ... Dch nh th l i tng ha thi gian, cch ly thi gian vi hu, lm nh th c khi n t v lai v bin mt trong qu kh, v hu l s vt hin hu hn cuc trong mt khong ngn ca dng thi gian v tn. lm sng t ngha bt tc bt ly ca hu v thi, o Nguyn c ring hai ch l hu-thi, gii thch ngha tim n trong ch nguyn thy hu thi (c khi) l mi thi c khi, bt k khi no v mi khi, l mt biu hin trc tip ca hu hin thnh, v ngc li. Theo on vn trn, o Nguyn do chng nghim tnh bin dch, tnh v thng m thy hu v thi ng nht. Nhn cc php th gian thy c tnh v thng v thu thot tnh v thng thi nhn chn dng sinh dit o mng ca vn php trong php gii, S L dung thng, khng gian tnh v thi gian tnh hp nht. V v tt hu l Pht tnh cho nn mi thi l Pht tnh. nim ny c Vn Mn i s kho lo din t ni l Ngy no cng l mt ngy p. Tr li vi hai cu Dc tri Pht tnh ngha ng quan thi tit nhn duyn; Thi tit nhc ch Pht tnh hin tin., thay v c: Nu mun bit ngha Pht tnh, thi phi qun iu kin thi gian. Nu thi n, Pht tnh s t hin., o Nguyn ngh cch c mi: Nu mun bit ngha Pht tnh c th c l Ngay by gi bit ngha Pht tnh. Phi qun iu kin thi gian c ngha l Ngay by gi chng iu kin thi gian. Nu mun bit Pht tnh, thi phi thc chng chnh ngay iu kin thi gian l Pht tnh, ch khng g khc. Ni Nu thi n c ngha l Thi

ti y ri, v khng c g phi nghi ng iu ny. (Bussh; Pht tnh) Ch ng qun (tkan) thng dch l phi qun. o Nguyn cho rng dch nh th l phn bit mt ch th ang coi chng hay ch i mt ci g v xem hin ti ch l mt phng tin hay qu trnh t n mt im no trong tng lai. Bi th, ng c l chng ngay by gi. Cu thi tit nhc ch, ting Nht c l jisetsu nyakushi, v thng dch l nu thi n. Nhng ch Nht nyaku ngoi ngha nu cn c mt ngha na l ri, ri. o Nguyn dng ngha t thng dng ny v c l thi ti y ri. Qu tnh o Nguyn khng chp nhn bt c d liu hay k vng no nhm chng ng trong tng lai. Theo yu quyt tu chng nht ng ca ng, Ta thin l gic ng ngay by gi, ti y, trong tng nim mt. Khonh khc chng o l vnh cu, nh Tng Xn ni, nht nim vn nin, vn nin nht nim, Tng Tr gi l nc Pht bt ng, v Hu Nng gi l st na tam mui. o Nguyn khng chp nhn thi gian lin tc, khng chp nhn c linh hn bt t, hay i sng vnh hng sau khi cht. Sng l tuyt i sng, cht l tuyt i cht; Xun l tuyt i Xun, H l tuyt i H; mi mi l th (nh th), n nh vy t ci g. Xa t tr ni xa, nay t tr ni nay, xa chng n nay, nay chng n xa. Khng n cho nn chng qua li, chng tr thnh. l quan nim ng quan tc chng iu kin thi gian ca o Nguyn. Khi chng iu kin thi gian ti mi v mi thi, tt nhin thy khng c g vt qu thi gian, khng c g tch bit thi gian. Theo o Nguyn, qun iu kin thi gian l qun xuyn qua iu kin thi gian. Chng thi gian nh thi gian tc chng nhp Pht tnh. Thi gian l Pht tnh, v Pht tnh l thi gian. l l do v sao o Nguyn khng c nu thi n m c l thi n ri. Thi c thnh thc khng hin n vo mt thi no ring bit ca lch s; bt k thi no ca lch s u l thi ca thi c thnh thc. Quan nim ny dnh kt vi nim ca ng v tnh gin on ca thi gian v tnh c lp ring bit ca mi thi. Ch khi no ph nh thi tnh, ngha l chng s hon ton gin on ca thi gian v tnh c lp ca mi thi, thi thi gian mi l tht thi gian. Khng thi no khng l ca thi c thnh thc.

ng vit: Nu thi n tc l thi n ri. Nu thi n ri, ti y, thi Pht tnh khng cn phi n. Do , chnh thi by gi n ti y l biu hin tc thi ca Pht tnh. Hay, k l t chng, ngha l ci o l ny sng r, bt chng t minh. Cha bao gi c thi no m chng n ri. Khng c th c Pht tnh no khc vi Pht tnh ang hin chng ngay by gi v ti y. (Bussh; Pht tnh) Thi gian tuy nhin lu chuyn mc du hon ton gin on v cc thi c lp ring bit. o Nguyn gi l tnh tng tc (kyryaku; kinh lch), ngha l qua phi qua, chuyn ng tung nh bay qua m k tht khng bay qua. V th, chuyn ng ca thi gian l hai chiu qua li kh o. Huthi c tnh tng tc: tng tc t hm nay n ngy mai, t hm nay n ngy qua, t ngy qua n hm nay, t hm nay n hm nay, t ngy mai n ngy mai. l ti v tng tc l mt tnh ca thi gian. Thi qu kh v thi hin ti khng ph lp ln nhau, hay sp xp thnh hng. Thanh Nguyn l thi, Hong B l thi, M T v Thch u cng l thi, v t v tha c hai u l thi. Tu chng l thi. Lm bn vng v thm nc t cng l thi. [C ngha l hu-thi khng ch gii hn ni hu v phi hu] (Uji; Hu-thi) nim tng tc hay qua phi qua l do s hin chng ng thi qu kh v th v v lai v chung cng trong st na tam mui thy c Pht tnh: tr li l i qua, i qua l tr li, hay chng qua chng li, chng n chng i. Thy c tnh v thng ca v tr v tnh tng tc ca thi gian khng mt khng khc l do hnh tr tu chng khng ngng ngh. Theo o Nguyn, Ta thin l phng php duy nht thc chng o l hu-thi v thi c thnh thc ti mi v mi thi. Cc im ca Ta thin l giy pht chng tt hu l Pht tnh, mi hu trong v tr u gic ng v mi thi trong lch s u hin thnh vnh cu. l khonh khc by gi v ti y trong hin ti tuyt i. Khng th c gic ng tr phi Ta thin ngay by gi v ti y, tr phi thnh tu thn tm tan r, tan r thn tm trong hin ti. Thi gian lu chuyn t hin ti n hin ti. S vt trong v tr tng dung tng nhip, mi hu u bnh ng, mi hu va l mt cho ring n v va l tt c trong n. l cnh gii hin chng Pht tnh. khng phi cu cnh m l im khi u ca i sng con Pht. ---o0o---

HU TH V THI GIAN Mt a mai. Trong bi Vt bt thin ca Triu Lun, mt tuyt tc rt ni ting ca ngi Tng Triu, Thch Duy Lc dch, c nhng on lin h n vn hu th v thi gian nh sau. S sanh t lun hi, ma ng ma h thay phin bin i, hnh nh c vt lu ng, y l s hiu bit ca ngi thng, nhng ti thi ni chng phi vy. Ti sao? Kinh Phng Quang Bt Nh c ni: Cc php chng c kh lai, chng c php no ng chuyn c. Ngi thng cho l ng v vt xa khng n nay, nn ni l ng m chng phi tnh [mt tr lc xa nay bin thnh gi, c bin i tc l ng ri, chng phi tnh]. Cn ti cho l tnh, cng l vt xa khng n nay, nn ni tnh m chng ng [mt tr tr lc xa cha tng di n nay, nn ni tnh m chng ng]. Ngi chp ng m chng tnh v n chng n [v mt tr chng n, nhng bin thnh gi nn cho l ng]. S tht, tnh m chng ng v n khng i [v mt tr lc xa khng n nay cng nh mt gi hin nay khng n xa, nn gi l tnh]. Vy hin tng cha tng khc, m s thy bt ng [cng vt xa khng n nay m thy c s ng tnh chng ng]. Ngi m ly tnh nghch l nn b b tc, ngi ng thi t l t s nn c thng sut. Nu ng o chn thng thi u cn tng no c th chng ngi c. Tnh thc ca con ngi b m hoc lu, nn i vi cnh chn tht trc mt m chng bit, tht ng thng xt! bit vt xa chng n nay m li ni vt nay c i, vt xa chng n m vt nay lm sao i c? Ti sao vy? Tm vt xa ni xa, xa cha tng khng; tm vt xa ni nay, nay cha tng c. Nay cha tng c thi r rng l vt khng n; xa cha tng khng nn bit vt chng i. Kinh Lng Gi ni: Tt c php chng sanh, l ngha st na, mi sanh lin c dit, chng v k ngu thuyt. Ngi Hin Th gii rng: V st na lu chuyn nn khng c t tnh. Nu vt c t tnh thi vnh vin c nh, khng c sanh dit bin i. V khng c t tnh nn khng sanh. Nu khng sanh thi khng lu chuyn, v th ngi kh ng php v sanh mi thy c ngha st na. Kinh Duy Ma Ct ni: Khng sanh khng dit l ngha v thng.

khng c mt cht triu chng qua li thi lm sao c vt g lu ng bin i? K tht, v khng gian thi vt khng kh lai, v thi gian thi khng c c kim. Cng nh trong chim bao thy tri qua nhiu nm, nhng tnh gc thi bit ch c chc lt thi. Nu ly chim bao qun cc php thi thi v c kim, php v kh lai r rng trc mt. Nu tc phn bit thi lin lt vo lu chuyn, ch ny chng phi phm tnh c th n c. Gi bo bay ni m thng tnh Nc sng gp m chng tri Bi trn lng xng m chng ng Trng qua bu tri m chng i Bn cu k ny u cn k l g na. Khi lc gii on lun ny, i s Hm Sn cho bit: Ngy xa v s nghi cu Th gian tng thng tr ca kinh Php Hoa lin nh y m tan r. Ngi gii thch: Kinh Thnh C ni: B tt trong ch phm phu chp thng m ni v thng ph chp y, chng phi tht c tng sanh t, l mun ngi ngay trong v thng m ng chn thng. Nh i tha lun ni: Cc php trm nhin thng tr chng ng, vn khng kh lai. mun cho ngi ngay khi no ng m ng Bt thin, li ni thng v v thng u l ty c gio ha chng sanh, li tuy khc m l mt, u phi v vn khc m i chi nhau. Vy thi ngi chp theo ngn ng tranh bin, chng phi l m hoc ? Vi mun cho ngi ngay trong v thng m ng c th php tr php v, th gian tng thng tr, Thin s Mn Gic li bi k co bnh dy chng vi n d ca mt a mai: Xun i trm hoa rng, Xun n trm hoa ci. Vic i qua trc mt, Gi n trn u ri!

Ch bo xun tn hoa rng ht, Ngoi sn m trc mt a mai. Vic n i ca ma xun ty thuc vo v thng, nu khng c v thng thi s khng c n i, v khng c n i thi khng c ma xun. Vy Xun i trm hoa rng, Xun n trm hoa ci ch l hin tng bin dch (v thng) thng ch khng g khc. y, chng biu trng cho s sng cht ca con ngi m l v thng lun c hin hu mt cch thng xuyn, th hin lut tc Duyn khi trong hin tng tc trong st na khi dit ca cc php. Ch v khng nhn ra c ci l n ca Vic i qua trc mt, Gi n trn u ri nn t s v thng bt ton ca cc php, con ngi hong ht m ra ham sng s cht. Chnh v s s hi trc cuc sng cht ca chnh mnh, qua nhng bin ng i thay ca v thng lun lun hin hu bn cnh, nn lng m tn d oan ni dy tin chp t kin vo nhng th lc bn ngoi, ri b chng cun ht lun, khng lm ch c mnh. Do , thin s Mn Gic mi cnh gic Ch bo xun tn hoa rng ht, ph nh nhng xc quyt m ngi i coi nh mt th chn l cho rng Xun i trm hoa rng, Xun n trm hoa ci l theo tin trnh thi gian, phn b iu trong mt nm qua bn ma xun, h, thu, ng. Tht ra, s hin thnh ca trm hoa khng l thuc vo s xun n hay xun i. Theo lut tc Duyn khi thi chng hin thnh vo bt c lc no, bt c u khi mi duyn hi v gp hon cnh mi trng thun li. Cui cng, cu Ngoi sn m trc mt a mai xc nh thi gian v ni chn hin thnh ca a mai. m trc l m no? Thuc ma no trong nm? Thy Tu S cho bit r ngy qua i ca Thin s l ngy 30 thng 11 nm Hi Phong th 5 (1096). Nh th, a mai trong bi k c th hin thnh vo ma ng, v do nh i c nhng l thuc c l thi gian t ngn xa li m mi ngi trong chng ta chp nhn nh l mt chn l. S hin thnh ca a mai khng nht thit phi vo xun, m c th xy ra vo bt c lc no, bt c u min c y mi duyn cng hon cnh mi trng thch ng. ng v mt n d mt a mai, Thin s nhm trao cho nhng ngi i sau c v y trc vic sng cht ca i ngi v ni ln l php tnh khi, do m thy c s xut sanh ci tng trng sinh dit ca th gii lun hi t ci Chn tnh thanh tnh v thng tr ca th gii gii thot. Trn l trnh tu chng, php tc tnh khi c dng chinh phc hin thc gii v pht kin gii thot gii. y chnh l gio php v qun tng l s v ngi ca Nht tha hin tnh gio. Gio l Nht tha hin tnh gio

l gio l trc hin chn nguyn, tc chn tm bn gic: Nht tha ni: tt c chng sinh u c ci chn tm bn gic. T v th li nay, ci chn tm y thng cn trong sch, r r chng ti, lu lu thng bit. Cng tn Pht tnh, cng tn Nh Lai tng. T kip v th, b vng tng che i, nn chng t xt bit, v ch nhn lm xc phm, m mc kt nghip, chu kh sanh t! c i gic l Pht, Ngi thng xt thuyt php rng: tt c bn i, su trn u khng; li m ch ra cho ci chn tm rt sng sut thanh tnh, v ton th n vn ng ch Pht. (Hoa nghim nguyn nhn lun. HT Thch Khnh Anh dch) Nh vy c ngha l tt c cc php s tri u l biu tng c hin l ca tnh Khng. Kinh Kim Cang ni: Th nn Nh Lai thuyt tt c php u l Pht php. Pht l Pht tnh, l tnh Khng, cnh gii ca tuyt i bnh ng; php l nhn v duyn, l sc gii, th gii ca tuyt i sai bit. Vy Pht php ni theo Tm kinh l Sc tc th Khng, Khng tc th Sc, hay ni theo quan im ng thi thnh o ca o Nguyn, Tt hu l Pht tnh. ---o0o--Mi tn thi gian: Tin ha v Cht Mt cu hi c nu ra: Cc nh khoa hc hin nay m t s hin thnh v tn ti ca cc php nh th no? Nn nh rng ngn ng v lun l khoa hc dng m t s vt, hin tng, hay bin c u lun lun c ng khung trong mt l thuyt, tc mt phng cch qun chiu thc ti. Nh vy, ngn t danh t dng ph din l thuyt tht ra ch gii thch mt li nhn s hu ch khng m t mt thc ti no tng ng vi s hu. Mt s khoa hc gia tm cch gii thch s vt l nhng mu hnh pht hin t nhng bin chuyn ca mt mng li cc tin trnh tng lin tng tc rng ln bao la m Pht gio gi l php gii. i vi h, hu th hin thnh v tn ti ging nh mt xoy nc xut hin trong mt dng nc chy xit, hay nh mt trt t tm thi bn vng pht khi t mt dng nng lng lu ch dao ng mnh trong trng thi rt xa th cn bng. Mt trong nhng khoa hc gia l nh ha hc l thuyt B gc Nga Ilya Prigogine, gii Nobel nm 1977. Thuyt cu trc tiu tn (Dissipative structures) ca ng thnh cng gii quyt nghch l gia hai quan im mu thun v s tin ha, mt ca khoa hc vt l v s cht, thng c gi l khoa nhit ng hc (Thermodynamics), v mt ca thuyt tin ha Darwin v s sng. Nguyn nhn pht minh thuyt cu trc tiu tn l do Prigogine

nu ra thc mc: C mt cu hi quy ry chng ta hn mt th k: S tin ha ca mt sinh vt c ngha g trong th gii nhit ng hc, mt th gii khng ngng gia tng hn lon? Nhit ng hc l g? Th no l s gia tng hn lon? Cc thuyt nhit ng hc c pht minh vo th k 19, thi Cch mng K ngh (Industrial Revolution) ti nc Anh, nhm kho st quan h gia hai dng ca nng lng, cng v nhit, trong s vn hnh ca cc my nhit hu tm cch lm tng hiu sut ca cc my ny. Mt h thng gi l h thng kn khi bao gm c mi trng chung quanh n (h thng + mi trng). Th d: V tr l mt h thng kn v khng tip xc vi h thng no khc. S trao i nng lng gia h thng nhit vi mi trng chung quanh c m t trong hai nh lut ca nhit ng hc. nh lut Mt l nguyn l bo ton nng lng: Mc du c nhng tin trnh bin i nng lng t dng ny sang dng khc, tng nng lng trong mt h thng kn lun lun c bo ton. nh lut ny cn c nh lut Hai b tc v khng phn bit tin trnh khng th o nghch v tin trnh c th o nghch, cn gi l tin trnh thun nghch. Tin trnh c gi l khng th o nghch nu dng mi cch m n khng th tr li ng trng thi ban u khi n sinh khi. Tin trnh bin chuyn nng lng trong my xe t l mt th d v tin trnh khng th o nghch. Tt c nng lng ca my khng hon ton gp sc y pt tng, m c mt phn b tiu tn thnh nhit v ma st. Trong thc t, tt c tin trnh bin nhit u khng th o nghch. Tuy nhin, mun kho st chng, nhit ng hc p dng phng php ton vi tch phn xem chng nh l tch phn ca nhng bin i thun nghch v cng b. o s tiu tn nng lng thnh nhit v ma st, cc nh nhit ng hc pht minh mt i lng bin i t tn l entropy. Entropy ca mt h thng kn khng thay i trong cc tin trnh thun nghch, nhng trong cc tin trnh khng th o nghch, entropy ca mt h thng kn khng ngng gia tng vi s tiu tn v t mc ti a khi khng cn nng lng bin ra cng. Do , nh lut Hai nhit ng hc pht biu nh sau: Entropy ca mt h thng nhit kn (h thng + mi trng) lun lun gia tng trong mi tin trnh khng th o nghch; entropy khng thay i trong trng hp cc tin trnh thun nghch. Nng lng b tiu tn gim cp thnh nhit v ma st, khng dng li c, sa thi ra bn ngoi, nguyn nhn gy nhim mi trng. S mt nng lng do tiu tn l mt tin trnh khng

th o nghch. Thi gian thng c nhn thc nh lu chuyn theo chiu mt mi tn. nh lut Hai cho thy hng gia tng entropy l mi tn thi gian. Mt ng dng ng k ca nh lut Hai l gii p thc mc: Cn c vo tiu chun no quyt nh trong v tr mt tin trnh c th t sinh hay khng? Tin trnh t sinh, l tin trnh sinh khi khng do ngoi duyn m duy nht do bn cht ca h thng ang vn chuyn theo tin trnh . Th d: S t pht nh sng ca mt tri khng do ngoi duyn m do bn cht ca mt tri l nhng phn ng nhit hch. Cu hi lm lin tng n mt iu thng c chp nhn khng cht thc mc l theo Duy thc, tm thc da vo ni thc trin chuyn lm duyn cho nhau sinh khi m khng c ngoi duyn. ng l phi t hi: c th no mt s sinh khi nh vy xy ra hay khng? Tr li vn kh nng xy ra nhng tin trnh t sinh trong v tr, nh lut Hai nhit ng hc cho thy iu kin c kh nng xy ra l phi gia tng entropy ca v tr. S tiu tn nng lng thnh nhit v ma st l kinh nghim thng thng, nhng nguyn nhn no pht sinh tnh khng th o nghch ca hng gia tng entropy? tr li cu hi , Ludwig Boltzmann tm cch nh ngha li khi nim entropy v lin kt entropy vi khi nim trt t. ng sp t mt th nghim bng tng tng (thought experiment) kho st khi nim entropy mc phn t. Gi s c mt ci hp ngn chia bng tng tng ra hai phn bng nhau v tm phn t ring bit ghi s t 1 n 8. C bao nhiu cch phn phi chng bn trong hp, mt s ht ngn tri v s cn li ngn phi? u tin, t tt c tm ht vo ngn tri. Ch c mt cch phn phi nh vy. By gi t by ht vo ngn tri v mt cn li vo ngn phi; tnh ra c 8 cch phn phi nh th, bi v ht n c bn phi c th l mt trong tm phn t. Tm cch phn phi k nh nhng cch b tr khc nhau ca tm phn t. C nh vy, s c 28 cch b tr khc nhau khi t su ht bn tri v hai ht bn phi. Dng cng thc php hon v tnh, s thy s cch b tr tng trong khi hiu s gia s ht hai bn gim. Cui cng, s cch b tr t tr ti a l 70 khi s ht hai bn bng nhau, mi bn bn ht. Boltzmann gi cc cch b tr phn t khc nhau l nhng kh nng din sc (possible complexions) v lin hp chng vi khi nim trt t: s kh

nng din sc cng thp thi trng thi cng c trt t. Trong th nghim tng tng trn, trng thi u vi tt c tm ht v mt pha biu tng mc trt t cao nht v s kh nng din sc b nht. Tri li, trng thi cui vi s phn phi ht ng u hai bn vi bn ht mi bn biu tng s hn lon ti a v s kh nng din sc ln nht. Nn bit khi nim trt t Boltzmann xng l mt khi nim nhit ng hc lin can cc phn t lun lun chuyn ng. Trong th nghim tng tng trn, cc phn t chuyn ng lin min v khng ngng qua li bc tng ngn chia tng tng. H thng mi lc mi i trng thi, ngha l s ht trong hai ngn i khc, v vi mi trng thi, s kh nng din sc c kt hp vi trt t ca n. Thay v tng tng mt th nghim nh vy, hy ly mt ti vi, y hai th ct, na di ct en, na trn ct trng. Theo Boltzmann, l trng thi c mc trt t cao nht v ch c mt kh nng din sc. By gi xc ti trn ln hai th ct y. Ct cng trn ln vi nhau bao nhiu thi s kh nng din sc cng nh s hn lon cng gia tng by nhiu. Cui cng, n lc hai th ct phn b u v ng mu xm thi s hn lon t mc ti a. Dng phng php thng k v p dng nh ngha trt t ni trn, Boltzmann kho st chuyn ng phn t ca mt khi kh. ng nhn thy s kh nng din sc ca bt k trng thi no chnh l xc sut khi kh trong trng thi y. Trng thi c s kh nng din sc ln thi c xc sut xy ra ln. Nh vy i vi mt trng thi, s kh nng din sc c cng dng va l o mc trt t, va l o xc sut xy ra ca trng thi y. S kh nng din sc cng ln, hn lon cng tng, thi khi kh cng chc s vo trng thi . Boltzmann kt lun rng bin chuyn mt chiu t trt t n hn lon l bin chuyn t mt trng thi khng chc n mt trng thi chc xy ra. Trn m bia ng, c khc phng trnh S = k log P do ng tm ra, thit lp quan h gia mt i lng th gii v m l entropy S vi mt i lng th gii vi m l s din sc P ca h thng; k l mt hng s nay gi l hng s Boltzmann. V P qu ln nn phi dng hm log biu din P bng mt s va phi l log P. p dng thuyt xc sut tnh cc tr trung bnh theo c hc thng k, ng thu nhip mt s v lng thng tin v s vn hnh ca v s ht vo i

lng tng tng nhit ng hc entropy, t suy ra mi tn thi gian hng mi trng thi bin chuyn lun lun theo chiu t c trt t n hn lon. Theo Boltzmann, khng c nh lut vt l no ngn cm trng thi bin chuyn ngc chiu t hn lon n c trt t, nhng hng bin chuyn ngc chiu nh th khng chc xy ra, ti v chuyn ng ca cc phn t l chuyn ng ngu nhin (random motion). S va chm v cng ln gia cc phn t chuyn ng khng ty thuc mi tn thi gian v lm tng xc sut xy ra nhng trng thi cng lc cng hn lon. Bi th mi tn thi gian khng quy nh mt hng lu chuyn u tin ca thi gian m tht ra l biu tng s chc c th xy ra nhng trng thi cng lc cng hn lon sinh xut t chuyn ng ngu nhin ca cc phn t. S phn t cng nhiu, xc sut xy ra trng thi bin chuyn theo chiu t c trt t n hn lon cng ln, v vi mt s v lng phn t trong khi kh, s c th xy ra tr thnh s chc c th xy ra. Do , s o chiu t pht ca mt tin trnh khng th o nghch khng ng quan tm, v tuy c th xy ra nhng khng chc lm. D nh cc mnh vn ca mt ci chn v tp hp tr li nguyn hnh ri nhy ln bn vo v tr c, theo php tnh xc sut v cc nh lut c hc, mt tin trnh t hn lon n trt t nh th tuy c th xy ra nhng phi i mt thi gian rt lu di, c th hng chc th k. Nn lu y ch hn lon c dng vi mc ch m t cc trng thi hp vi kinh nghim thng thng. Chng hn, cn nh sp vi thi gian, chic xe c k phi vt b v lu ngy tan r my, hay c th con ngi ha t bi sau khi cht, ai cng thy l nhng tin trnh bin chuyn trng thi t trt t n hn lon. Tuy nhin, danh t hn lon khng c ngha l v trt t, v khoa hc gia quan nim mi hu lun lun hin thnh theo mt trt t no . Hin khi do duyn sinh theo l duyn khi ca Pht gio l mt trt t. Nhng th no l trt t? Khi nim trt t pht xut t vng tng phn bit, nhn thy im tng ng ca cc s vt sai khc v im sai khc ca cc s vt tng ng. Chng hn, thi thit trt t bng cch phn chia s vt thnh phm tr, sp xp vo chung mt loi cc s vt sai khc c im tng ng. Mi loi c nh th m chia thnh nhiu loi khc na. Phng php ny dn n khi nim trt t vi nhiu bc khc nhau. Th d: Trong trng hp chuyn ng ngu nhin (random motion) ca cc phn t trong mt h thng, v khng bit c tt c d kin cn thit tnh qu o nn trt t ca chuyn ng ngu nhin c xp vo bc v hn. Trong trng hp chuyn ng hn n (chaotic motion) l chuyn ng gy ra bi khng o

c chnh xc cc iu kin u, bc trt t cng v hn. Tri li, chuyn ng n gin ca vin bi ln trn mt mt phng l c trt t bc hai, v do mt phng trnh vi phn bc hai quyt nh. Vi trt t nh ngha nh vy, trng thi cn bng nhit bn vng ca v tr c trt t bc v hn v ht thy mi trng thi ca v tr u bnh ng, xc sut xy ra ng nhau, nn khng th quyt nh trng thi no hin khi. Cng mt l do, cc l en (black holes) trong v tr hc cng u c trt t bc v hn. Nhiu vt l gia cho rng s dng nhng php tnh gn ng m t tp tnh ca mt h thng nhit l do ta khng kh nng theo di ht thy mi chuyn ng ca v s phn t ca h thng. Nh vt l hc Ed Jaynes ni rng: Khng phi tin trnh vt l m chnh kh nng quan st tin trnh ca ta l khng th o nghch, Ngha l, nu gic quan kh sc bn thi ta c th quan st chuyn ng ca tng phn t v nhn thy ngay tnh thun nghch ca tt c mi tin trnh trong th gii vi m. Nh vy, entropy l mt i lng dng o s ngu dt ca ta trong s din t vi y chi tit cc tin trnh vt l. Ni theo ngn ng Pht gio, entropy biu tng v minh (bt gic). Lun i tha khi tn ni tt c chng sinh t hi no n gi v cha tng xa la vng nim nn bn tng, sanh, tr, d, dit ca tm ng thi nng nhau tng tc khi hin. Vng nim tng tc mi lm cho chng sinh khng ng c chn tm nn gi l v th v minh. V v minh sinh ra tm thc h vng, nn tm thc khng ri v minh. Song v minh li khng tht th, nng tnh gic m c, ch ly Pht tnh lm th, nn khng ri Pht tnh (bn gic) c. T v minh vng ng sanh ra thc a li da. T thc a li da li tip tc sanh ra by thc trc, ri cng nhau lm nhn lm duyn, to thnh mt dng sng thc, sinh dit tng tc v tn. Lu chuyn thun dng sinh dit nh vy to ra cc php tp nhim, nui ln v minh. l nhn nh lut Hai nhit ng hc di nhn quan Pht gio. Mt thuyt ton hc khc lin can n khi nim entropy xem nh biu tng v minh, ngu dt khng th miu t cc tin trnh vi y chi tit l thuyt thng tin (information theory). Thuyt ny do Claude Shannon pht minh vo nm 1948 nhm nh ngha cch o lng, m ha cc khi tin truyn, v m t kh nng thu pht v x l thng tin ca cc h thng truyn thng nh tivi, my tnh, my ghi d liu, thit b hi-fi, hay in thoi. Trong mi h thng truyn thng lun lun c tc dng ca giao thoa

ngu nhin thng gi l ting n (noise) lm bin dng khi tin truyn pht i, to ra mt s khi tin truyn sai khc. Shannon xng mt cng thc ton hc thit lp quan h gia khi tin truyn v xc sut c chn lc gia tt c cc ting n. V c s tng t gia cng thc ny vi phng trnh Boltzmann ni kt entropy v xc sut xy ra ca mt trng thi h thng, cho nn khi nim entropy c dng trong thuyt thng tin vi ngha nh sau: entropy ca khi tin truyn cng cao, thi khi y cng khng chc c thu nhn. Do , Ed Jaynes gii thch entropy ca thng tin l o s ngu dt trong s din t vi y chi tit cc tin trnh khng th quan st. Trng hp v minh khng theo di c s bin dng thng tin do ting n ging trng hp v minh khng nhn ra c tnh thun nghch mc phn t. C th dng c hc c in, c hc tng i, hay c hc lng t m t th gii vi m ca v lng phn t v nguyn t. Nhng du m t vi cch no i na cng vn khng cn n mi tn thi gian v th gii vi m l th gii phi thi gian, trong mi tin trnh u thun nghch. Kt qu l khng bao gi c th xy ra trng thi cn bng nhit bn vng trong th gii vi m, v l thi gian khng lu chuyn mt chiu cui cng chm dt mi chuyn ng a n mt trng thi cn bng c bit tn dng ht thy mi kh nng gy bin i. Li na, theo mt nh l ng lc hc ca ton hc gia Php Henri Poincar, c sau tng khong thi gian lu di, bt k tin trnh bin chuyn no trong mt h thng kn cng quay tr li trng thi u. Tnh ti din Poincar (Poincars recurrence) ph nhn s lu chuyn tuyn tnh ca thi gian, to ra mt nim v s bin chuyn theo chu k, do , s phn bit ba thi, qu kh, hin ti, v v lai tr nn v ngha. i vi ngi hc Pht, tnh ti din Poincar gip hiu phn no nguyn nhn ca nghip v ca thc trng phn on sinh t: vi thc trng ny, sng v cht l s t tp v tan r giai on ca cc th un, ca nhng tp tnh nhim, v dng sinh mng tip ni nng vo m hot ng. S mu thun gia nhng tin trnh vi m thun nghch v nhng tin trnh v m khng th o nghch c cc nh vt l t tn l nghch l v tnh khng th o nghch (irreversibility paradox). Boltzmann gii quyt phn no nghch l y khi ng phi hp nhit ng hc vi c hc chng minh tnh khng th o nghch ca th gii v m c th suy ra t tnh thun nghch ca th gii vi m.

iu ny lm lin tng n thuyt tnh khi ca Tng Mt: V tt c php th gian v xut th gian u cu khi t tnh, nn ngoi tnh hn khng cn php g ring. Bi vy ch Pht v chng sinh quan h mt thit su sc, th gii Tnh v th gii tp nhim h tng giao thip khng tr ngi nhau. Tnh tc tnh th ca Php gii thanh tnh, phi thi gian, phi khng gian, bt bin, bt kh thuyt. Nu c thuyt tc l khi. Khi, khng khi t u m khi ngay t tnh. Ci c hin khi l cc tin trnh khng th o nghch, sinh t, khi dit, c khng, to nn th gii sum la vn tng. Theo nh lut Hai, v tr l mt h thng kn cho nn khi entropy ca v tr t mc ti a, khng tin trnh t sinh no pht khi, khng bin i t pht no xy ra, mi chuyn ng phn t v nguyn t u chm dt. l trng thi cn bng nhit bn vng m cc nh vt l gi l Nhit Cht (Heat Death). V tr trong trng thi hn lon cng cc khi entropy cc i. V nhit l ng nng trung bnh ca cc nguyn t v phn t, nn nhit ca Nhit Cht l zero tuyt i hay 0 K (c l zero Kelvin; tuyt i v khng c nhit thp di zero trong thang Kelvin). Nhit 0 K tng ng vi nhit -273,16o trong thang bch phn. n nay cha c phng th nghim no thc hin c nhit 0 K. Nhit 2,735 K ca nn vi ba ca v tr (cosmic microwave background) l nhit thp nht hin nay tm thy c trong v tr. y l nhit ca trng thi v tr v cng nng khong mt trm ngn nm sau khi bng n, nay ngui gim sau 13 t nm bng dn. Nhit 2,735 K l bng chng entropy ca v tr rt thp lc mi sinh. ---o0o--Tnh khi v thuyt v tr Hawking. Hin nay cc thin h ang chuyn ng theo chiu hng mi lc mi xa nhau, ngha l v tr ang bng dn cng mt chiu vi mi tn thi gian. Vy n khi no Nhit Cht xy ra? Trong hin ti, khng mt nh v tr hc no kh nng v d kin tr li cu hi . H ch c th d on hoc v tr s bng dn mi mi, hoc c lc ngng bng dn v chuyn qua co gim thu nhip vo trong mt d im. Vin vo u m d on nh vy? Cc nh khoa hc khng th tin on mt iu g v v tr m khng t gi thit v nhng iu kin u. Hy ly trng hp thuyt Bng N (Big Bang theory) lm th d. Theo thuyt ny, v tr bng dn t mt d im

bng n. D im l mt im ton hc biu tng mt cnh gii bt kh ngn thuyt, ngha l khng th m t c vi bt k nh lut khoa hc no hin c. iu tr tru l Stephen Hawking, nh v tr hc tng cng tc vi nh ton vt l hc Roger Penrose tm ra nh l ton hc xc nhn thuyt Bng N cn c trn thuyt tng i rng, nay chnh ng li nhn thy thuyt tng i rng khng hon ton. Mc du tin on v tr sinh khi t mt d im bng n v khi sp co gim li s thu nhip tan bin trong mt d im, thuyt tng i rng cng nh ht thy mi nh lut khoa hc hin c u v hiu dng, khng tin on c g pht hin t d im. Bi vy, s bng n cng vi cc bin c trc b ct b ra ngoi thuyt Bng N, v khng nh hng g n nhng hin tng quan trc. Trong trng hp ny, c th xem nh khng c iu kin u, hay ni cch khc, c th gi thit bt c iu kin u no. Do , thuyt Bng N khng gii thch tha ng nhiu kt qu quan trc, chng hn trong nhng trng hp sau y. 1- Ti sao nhit ca v tr v cng cao trong thi k mi sinh khi? Ti sao nn vi ba ca v tr ta xung t khp mi hng m tn s ng u nh nhau d n t bt c hng no? Ni cch khc, ti sao khi v tr mi sinh khi mi vng c cng mt nhit ? 2- Ti sao tc bng dn ban u gn bng tc ti hn (critical rate of expansion) tc l tc pht sinh hai ng bin chuyn khc nhau, sp thu nhip tr li hay tip tc bng dn khng ngng? n nay, v tr vn bng dn vi tc gn bng tc ti hn. Ch cn gim tc bng dn ban u mt phn trm ngn triu triu thi thi v tr sp t lu khng t c kch thc hin ti. 3- Mc du ng u v thun nht trong phm vi rng ln, v tr bao gm nhng vng bt quy tc (irregularities), nh sao v thin h chng hn. Cho rng chng khi ln l do nhng sai khc mt gia vng ny vng kia ca v tr lc mi sinh, th hi do u m c s dao ng mt nh vy lc ban u? Theo Hawking, mt l thuyt vt l ch l mt m hnh ton hc, bi th ch nn hi v vn n c din t ng thc ti hay khng. Tt c nhng g c th i hi ni mt l thuyt l nhng g n d on phi ph hp vi nhng kt qu quan trc.

thnh lp mt thuyt v tr mi, Hawking nhn thy cn phi hp mt s c tnh ca c hc lng t vi thuyt tng i rng, gi thit iu kin u l v tr hin khi t mt th gii nguyn thy khng c d im. Theo thuyt tng i rng, v tr sinh khi t mt d im v tn dit ti mt d im, nhng d im u v cui ny to thnh bin gii ca v tr v ni mi nh lut khoa hc u mt ht tc dng. Vy th gii khng c d im l th gii khng c bin gii, vn hnh theo lut tc ca c hc lng t. m t ton hc mt th gii khng bin gii, o s c s dng thay th thc s o thi gian. Vi thi gian o, khng cn c s phn bit gia thi gian v khng gian, hng thi gian v hng khng gian khng sai khc. Ngoi ra, d im to thnh bin gii khng c iu kin hin hu trong thi gian o. Th gii nguyn thy khng c bin gii tt khng c trong ngoi. Do , khng c tin t, khng c hu t, v th, v chung. Trong tp Mt s lc ca thi gian (A brief history of time), Hawking vit: N n gin l nh vy. Th thi cn ch no dnh cho mt ng sng to? (It would simply be. What place, then, for a creator?) Bi cc d im nh l en l nhng vt th suy din t l thuyt, v cha c nh thin vn hc no thy chng tn mt qua nhng knh vin vng ti tn nht, nn Hawking ngh nn xem ci th gii vi thi gian thc trong c d im l th gii o v th gii nguyn thy vi thi gian o l th gii chn tht. C l no Hawking b nh hng Pht gio xem mi s vt trong th gii thng nghim u duyn sinh nh huyn? C l no Hawking tham hc thuyt Tnh Khi ch trng vn hu hin thnh t Nht chn php gii? Nhng v tr hin khi nh th no t th gii nguyn thy khng bin gii? Hawking vin dn nguyn l bt nh Heisenberg gii thch s vt hin khi l do Thc ti t tnh sai bit, bt bin ty duyn m thng ging nng lng pht khi, ph hy tnh i xng nguyn thy. Thc ti y l th gii nguyn thy khng bin gii ca cc trng (fields) nh trng hp dn (gravitational field) v trng in t (electromagnetic field). Khi th gii nguyn thy trong trng thi chn khng thi tt c trng u c ng tr s zero. Tuy nhin, tr s ca mt trng v tc thay i ca n vi thi gian ging nh v tr v vn tc ca mt ht: nguyn l bt nh xc quyt khng th o lng chnh xc hai phm tnh b sung y cng mt lc. Vy o lng to iu kin (duyn) trng khng th xc nh ng l

zero trong chn khng. Ti v nu ng l zero, ngha l c tr s ln tc thay i ca n o bng zero, thi hai phm tnh b sung y ng thi c xc nh, tri nghch nguyn l bt nh. V l do va trnh by, trng phi c mt s lng bt nh, gi l dao ng lng t. Dao ng lng t c th l nhng cp ht quang t (photon) hay trng t (graviton) ng thi pht hin vo lc no , chuyn ng xa nhau ra, ri tr li va chm nhau, h tng nhip nhp bin mt trong chp nhong. Dao ng lng t cng c th l nhng cp ht vt cht nh electron hay quark (quark l ht c bn, cu t ca proton v neutron). Trong trng hp ny, theo lut bo ton nng lng, mt trong hai phn t ca cp phi c nng lng dng v phn t kia c nng lng m. Nu gi phn t c nng lng dng l ht v phn t c nng lng m l phn ht, thi phn ht phi o, ngha l khng th quan st trc tip vi thit b pht hin, v nhng ht tht thng th nghim u c nng lng dng. Phn ht khng tn ti qu mt st na v n phi va chm tng tc hy dit vi mt ht trong khonh khc cho php bi nguyn l bt nh Heisenberg. Ni theo thut ng Pht gio, th gii nguyn thy khng bin gii t ni y m v tr hin thnh c th gi l Php gii hay Chn nh. Nu thm nguyn l bt nh Heisenberg vo iu kin u, thi c th gii thch nguyn nhn sinh ra dao ng lng t, tc s khi dit ca nhng cp ht i i trong st na gi l st na sinh dit. Do , ta c th gi nguyn l bt nh l nguyn l thc trng bin dch sinh t. Ngoi ra, da theo lun i tha khi tn, c th ni rng do Chn nh (Nh Lai tng) m c tm sinh dit, ngha l Chn (khng sinh dit) Vng (sinh dit) ha hip, khng phi mt khng phi khc gi l thc a li da (tm sinh dit). Thc ny tm thu tt c cc php v xut sanh tt c cc php. Vy th gii nguyn thy khng bin gii vi tc dng ca nguyn l bt nh c th gi l thc a li da. Theo Hawking, c cu pht hin v tr chnh l dao ng lng t ca cc trng nng lng trong th gii nguyn thy mc gii hn bi nguyn l bt nh. Thot tin trong mt thi khong v cng ngn, v tr s sinh trng bng rt nhanh, khuch i mi vng hnh th khng u thnh c s pht sinh cc cu trc thin vn hc hin ti. Trong thi k bng dn, do mt vt cht cc vng sai khc nhau, tnh hp dn (gravity) khin nhng vng

c mt ln trng bng chm li v khi s thu sc. Kt qu l s hin thnh cc thin h, tinh t, hnh tinh, v cc loi hu tnh. Tm li, gi thit th gii nguyn thy khng bin gii vi cc dao ng lng t gii hn bi nguyn l bt nh Heisenberg, thuyt v tr Hawking c th gii thch hu ht nhng kt qu quan trc hin nay. Thuyt ny c th xem nh l mt m hnh ton hc ca thuyt Tnh khi. ---o0o--Sng: Tn ti trong cch th xa cn bng nh lut Hai nhit ng hc cp hng bin chuyn ca cc tin trnh thin nhin trong v tr v xc quyt hng lun lun tin n trng thi cn bng nhit, t c trt t n hn lon. Thuyt tin ha ch trng ngc li: trong cc sinh vt, tin trnh pht trin ca cc t bo ngy cng tng trt t v tng tnh phc tp. iu k diu l mt c th phc tp khi xut hin thi t ti iu chnh, t t chc bo qun s hp nht cc chc nng nhm tn ti v sinh trng. Nhng gia cc tin trnh bin chuyn ca v tr khng ngng tin n hn lon, lm th no s sng c th xut hin, t duy tr v t chc s sinh trng nh vy? Khc vi h thng nhit ng hc kn thng c nghin cu trong trng thi cn bng (equilibrium) hay gn cn bng, sinh vt l nhng h thng h, xut hin v tr xa cn bng (far from equilibrium) nhng vn tm thi gi c trng thi bn vng (stability) do trao i nng lng v vt cht vi mi trng chung quanh. Sinh vt l nhng cu trc bn vng hin thnh v tin ha nng trn cc lung dao ng nng lng v phn ng ha hc lin tc v y ng lc. iu lm Ilya Prigogine ht sc thc mc l cc sinh vt nh vo u m c kh nng duy tr qu trnh sng trong nhng iu kin xa cn bng nh vy. Do nghin cu cc h thng v tr xa cn bng, ng nhn thy t nhng n ct cho n cc tinh t v ngn h, ging nh sinh vt, tt c u l nhng cu trc lu ch xut hin xa trng thi cn bng. Nhng iu kin no khin cc cu trc xa cn bng y c th tn ti bn vng? ng khm ph s cn thit phi s dng cc phng trnh vi phn phi tuyn (non linear differential equations) m t nhng h thng xa cn bng v chnh s ni kt hai tnh, xa v tr cn bng v tnh phi tuyn, m ng pht minh mt thuyt mi gii thch nguyn nhn sinh ra nhng trng

thi bn vng xa v tr cn bng. l thuyt h thng t t chc (theory of self-organization). Phng trnh tuyn tnh (linear equations) c hc v nhit ng hc c in dng by lu thng gii c bng php gii tch, ngha l sau mt qu trnh bin i, cui cng dn n mt cng thc, t suy ra nhng p s. Hu ht cc phng trnh phi tuyn m t cc hin tng thin nhin khng th gii c theo cch y. Li na, trong th gii phi tuyn, nhng phng trnh n gin c tnh quyt nh c th to ra nhng m hnh tc ng rt hn n vi nhng kt qu phc tp a th a dng khng th lng trc. iu l hn na l t tp tnh phc tp v hn n y li xut sinh nhng cu trc c t chc v trt t, nhng mu hnh rt tinh t v m quan. Cc h thng ng lc (dynamical systems) tc cc h thng phng trnh vi phn phi tuyn tuy cn thit, nhng v khng th no xc nh nh lng li gii ca chng, nn khoa hc gia lun lun thay chng bng nhng php tnh gn ng vi nhng phng trnh tuyn tnh. Thay v m t cc hin tng vi y tng dng phc tp khng ngng bin i mt cch ngu nhin, php tnh gn ng ch m t c s vn hnh ca h thng tng ng vi nhng dao ng nh, nhng bin chuyn nhit nh m thi. Do , i tng nhit ng hc nghin cu b gii hn, ch c cc h thng v tr cn bng (equilibrium) hay gn cn bng mi c kho st. Hy tng tng nu trong y hc cng gii hn nh th, thi ch c t thi v con bnh gn cht l i tng ca y khoa! Nh ton hc thin ti Php Henri Poincar nhn thy php tnh gn ng dn n nhng tin on sai lm v v tr cc hnh tinh nn pht minh mt phng php phn tch ton hc mi ch trng nh tnh (qualitative determination) thay v nh lng (quantitative determination). ng tm cch biu din tp tnh ca h thng bng hnh hc qu o thay v bng nhng cng thc i s. Vo nm 1881, khi dng phng trnh vi phn lin h bi ton tm hiu quan h tng tc gia ba vt th (three-body problem), bi ton c ting l khng gii c, ng nu r ch ch ca php phn tch nh tnh nh sau. C th no khng hi rng mt trong ba vt th lun lun vn chuyn trong mt khu vc khng gian, hay di chuyn mi lc mi ra xa mi mi; c th no khng hi rng khong cch gia hai trong ba vt th s tng hay gim trong tng lai v tn, hay vnh vin hn ch trong mt gii hn no ? C th no khng t ra mt ngn cu hi tng t c th gii p tc khc

ngay khi hiu bit cch lm th no thit k nh tnh qu o ca ba vt th? i vi Poincar, thit k nh tnh qu o mi tht l ton hc cc quan h, ton hc cc mu hnh bt bin (invariant patterns). Kt qu ng tm c khi gii bi ton ba vt th, trong ng cp mt hnh tinh nh (asteroid) di chuyn sn vo trong h thng qu o Mc tinh (Jupiter) v Mt tri, l hnh tinh nh c mt chuyn ng phc tp rt k l gm v s qu o hn n m chnh ng khng bit phi m t ra lm sao. ng cho bit: Ngay ti cng khng th tm cch v chng ra. Khng c g thch ng hn gy ni ta mt nim v tnh phc tp ca bi ton ba vt th. Nhng qu o rt i phc tp y n nay mang tn l qu o hp dn hn n (chaotic attractors), i tng ca thuyt ng lc hc phi tuyn (non linear dynamics). iu ng khng hiu c trong bi ton ba vt th l mc du trn nguyn tc li gii c v s qu o kh nng hn n nhng cui cng ch c mt qu o duy nht hin thnh tng ng vi qu o quan st c. Vi my tnh hin i mnh v cn c trn nguyn tc phn tch nh tnh Poincar, nhiu phng php kho st mi c pht minh c th gii cc h thng ng lc rt nhanh chng v chnh xc. Li gii y khng phi l mt cng thc, m l mt kt hp tr s ca cc bin s p ng tha mn phng trnh. My tnh gip biu din li gii di dng mt ng cong hay tp hp ng cong trong mt khng gian ton hc gi l khng gian pha (phase space). Mi im biu din ton h thng. im s v ra mt qu o trong khng gian pha khi h thng bin chuyn. Khi h thng bin chuyn tun hon, ngha l chy vng quanh khng t v tr cn bng thi qu o l mt vng kn gi l vng hp dn tun hon (periodic attractor). Th d: H thng ng lc biu din mt qu lc khng ma st nn mi mi u a s v ra mt vng hp dn tun hon, tng ng vi s u a mi mi ca qu lc. Nu c ma st, chuyn ng u a chm dn v n lc no s dng li. Qu o tng ng l mt ng xon c vo trong gi l im hp dn (point attractor). y l trng hp cc h thng t thu mt v tr cn bng bn vng. Cc h thng ng lc phi tuyn c nhiu v loi qu o hp dn, k c mt loi th ba gi l hp dn k d (strange attractor), trong mu hnh rt phc tp to ra bi qu o ca im biu din h thng tung nh ngu nhin nhng k tht l c th xc nh. Mi qu o hp dn chim c mt khu vc ca khng gian

pha gi l lu vc hp dn. Mi qu o khi u t trong lu vc no khng chng thi chy s tr li lu vc . (Hnh 1: Qu o hp dn Lorenz) Th d hp dn k d: Hnh qu o hp dn Lorenz biu din hiu qu bm p cnh (butterfly effect), l li gii hn n ca h thng ng lc m nh thi tit hc Edward Lorenz thit lp tin on thi tit. Khng gian pha ba th nguyn XYZ gm hai lu vc hp dn. im biu din h thng dao ng tng dn bin , lu chuyn quanh mt im trong lu vc th nht mt t vng; sau chuyn qua dao ng mt t vng quanh mt im trong lu vc th hai, ri t nhin tr li dao ng quanh im th nht, v c nh th mi mi. Theo php phn tch nh tnh, cc qu o v lu vc hp dn c nhn dng v phn loi to ra ci gi l chn dung pha (phase portrait) ca h thng. Khi thng s ca cc phng trnh h thng dn dn thay i, nu chn dung pha tc hnh th cc qu o v lu vc hp dn t t thay i theo nhng vn bo ton nhng c tnh c bn, thi h thng c mang danh l h thng c cu trc bn vng (structurally stable). Tri li, nu c tnh ca chn dung pha thay i ln, chng hn cc qu o hp dn bin mt hay chuyn i vi nhau, hoc qu o hp dn mi t nhin xut hin, thi l trng hp h thng c cu trc khng bn vng. Tnh trng ny xy ra ti nhng im ton hc gi l im phn nhnh i (bifurcation point). Trong thc t, nhng im phn nhnh i l nhng im bt n nh (instability point), ni h thng thay i rt t ngt v nhng dng trt t mi t nhin t pht. Nh ton hc Php Ren Thom gi l nhng i tai bin (catastrophe). Prigogine chng minh nhng im bt n nh ch xut hin trong nhng h thng h xa v tr cn bng m thi. Do p dng h thng ng lc phi tuyn vo vic kho st nhng hin tng nh phn ng ha hc BZ (BZ l gi tt cp tn Belousov-Zhabotinsky) m cc khoa hc gia tm thy c nguyn nhn khin cc cu trc xa cn bng c th tn ti bn vng: tnh t t chc (self-organization). Vo nm 1968, ln u tin th gii c trnh by cho bit mt phn ng ha hc rt k l biu hin tnh t t chc do hai nh khoa hc Nga, Belousov v Zhabotinsky, thc hin thnh cng sau bc mn st. y l mt th nghim ha hc vi mc ch tm hiu tin trnh chuyn ha (metabolism) ca cc t bo trong sinh vt bin chuyn nh th no cc thc n hu c thnh nng lng di dng phn t adenosine triphosphate v kh cacbon dioxit. Khi

trn ln mt s ha cht (axit malonic, kali bromat, v xeri ion) trong mt ci a trt ng axit sulfuric, lc nhit tng cao ti hn no , thi t nhin hin khi mt cu trc gm cc dao ng tun hon di chuyn theo nhng vng ng tm hay xon c, v tn ti bn vng mc du phn ng khng ngng tc ng, tip tc pht sinh nhiu dao ng thm na. Phn ng BZ l mt phn ng hon ton ha hc, mt phn ng khng sng (non life reaction), v khng dnh lu DNA, th m tc dng ha hc khi hin gi tng sng ging ht nh trong tin trnh sinh trng ca mt dng sng. (Hnh 2: Phn ng Belousov-Zhabotinsky) Cc chu trnh t xc tc biu trng c tnh ca cc phn ng t pht xa v tr cn bng cng c tm thy bn trong cc t bo sng, do hp cht enzyme xc tc cc phn ng ha sinh. Bn thn enzyme khng thay i trong phn ng, s c mt ca n cho php phn ng xy ra. Nh ha hc c Manfred Eigen, gii Nobel 1967, khm ph thy trong nhng h thng ha sinh xa cn bng, ngha l lu xut t nhng lung dao ng nng lng, s t hp nhiu phn ng xc tc khc nhau thnh nhng mng phc tp bao gm trong nhng chu trnh xc tc. Cc chu trnh xc tc ny chng nhng bn vng, m cn c kh nng t ti bn (self replication) v iu chnh nhng ti bn sai thc. Nh th c ngha l chng c th bo ton v truyn dn thng tin phc tp. Ngoi ra, cng trnh nghin cu ca Eigen cho thy tnh t ti bn, ai cng bit l c tnh ca sinh vt, pht hin trong nhng h thng ha hc trc khi s sng xut hin, trc khi c mt cu trc di truyn hnh thnh. Nh vy c th ni rng s sng lin h mt thit vi cc phn ng khng sng. V cc t bo sng c th t sn xut thm bng cch phn chia, ng thi t duy tr v bo ton s sng trong mt mi trng khng ngng bin chuyn nn c th ni chng u t xc tc, t t chc. Nh vy, t bo v tnh t t chc, s sng v phn ng khng sng quyn ly nhau, khng mt khng khc, to thnh nhng cu trc bn vng xa v tr cn bng m Prigogine gi l nhng cu trc tiu tn. Tiu tn l v mi cu trc phi lun lun tiu tn entropy c th tn ti bn vng. Hy ly con ngi lm th d mt cu trc tiu tn. Theo nh lut bo ton nng lng, mi c th trng thnh sn c mt s nng lng bnh thng hu nh khng thay i, khng cn nhn thm nng lng t bn ngoi. Tiu th thc n v th vo dng kh l nhng dng nng lng c entropy

thp khng phi lm giu thm s nng lng c hu ca c th, m tht ra, thay th s nng lng khng ngng mt i bi hot dng ca ba nghip thn, khu, thng nht. Thc n v dng kh sau khi chuyn ha thnh nng lng thay th s tng kh ra ngoi mt dng nng lng rt hn lon, rt cao entropy nh nhit, cacbon dioxit, v phn. Trn nguyn tc, con ngi khng cn thu nhn nng lng t bn ngoi v nng lng ca c th c bo ton. Tuy nhin do ba nghip nn con ngi lun lun phi phn u chng li nh lut Hai nhit ng hc v entropy khng ngng gia tng. Mun sng cn, con ngi phi gi khng cho entropy gia tng, v tng n mc ti a, trng thi cn bng xy ra v git cht con ngi. Bi th con ngi phi thng xuyn tiu tn entropy cao bng cch nhn vo v chuyn ha thc n v dng kh vi entropy thp. Tm li, tiu tn entropy cu trc thng xuyn thu nhn thm nng lng v vt liu t mi trng chung quanh. Bi vy, cc cu trc tiu tn ch c th hin thnh v tm thi bn vng xa v tr cn bng, nng trn nhng lung nng lng v vt cht khng ngng dao ng v chuyn bin. Tht khc xa vi quan im c in cho rng trt t lun lun kt hp vi cn bng, thuyt cu trc tiu tn Prigogine ch trng khng cn bng l ngun gc pht sinh trt t. Cc cu trc tiu tn khng nhng t duy tr trong mt trng thi bn vng xa v tr cn bng, m cn c th tin ha. Khi mi trng tng gia dao ng cung cp thm nhiu nng lng v vt cht, cu trc c th tri qua nhng thi im bt n nh, v t chuyn bin thnh nhng cu trc mi phc tp hn. Trong phn ng Belousov-Zhabotinsky, mu hnh gm nhng vng ng tm hay xon c l mt hu th, mt cu trc tiu tn lu xut t mt lung nng lng v vt cht khng ngng dao ng v chuyn bin. Theo Prigogine, cu trc tiu tn l nhng hn o trong mt bin hn lon, hn lon y c ngha l c trt t bc v hn. Ni theo Pht gio, bin trt t bc v hn l php gii trng trng duyn khi. ng nh Kh kinh ni: Khng c mt php no chng t php gii m lu xut, v cng khng c mt php no chng tr v php gii (V bt tng th php gii lu, mc bt hon qui th php gii). ---o0o--Hu th v Thi gian. Nhng tin b khoa hc tm hiu s hin thnh v tin ha ca hu th trong v tr cn c vo hai pht minh quan trng. Mt pht minh v ton hc,

php phn tch nh tnh cc h thng ng lc phi tuyn, v pht minh kia l thuyt nhit ng hc v cc cu trc tiu tn. Thuyt cu trc tiu tn, cng nh mi l thuyt khoa hc, l mt php qun chiu, mt sn phm ca tm thc, ch khng phi l mt biu tng ca thc ti. Cc h thng ng lc phi tuyn ch l mt ngn ng l lun v truyn thng ch khng phi ph din kin thc v thc ti. Theo nhn thc Pht gio, thuyt cu trc tiu tn l mt thuyt v tnh khi tc y tnh duyn khi, php tr php v. Ti mt im trong mt x v mt thi nht nh, cc cu trc lu xut t php gii v tn ti bn vng xa v tr cn bng c bi v chng cng bin chuyn lu ch v h tng giao thip vi nhng lung nng lng v vt cht trong php gii. Qu l mt nghch l khi cu trc hin hu nh mt c th c lp ring bit m khng hn ring bit v tht ra l php gii tnh trng trng duyn khi. Trong php gii tnh trng trng duyn khi, mt hu th i i hin ra cc hu th, cc hu th i i hin ra mt hu th. V mt php tng, mi mt hu th c bit t gi c tnh ring, lm i tng cho s nhn thc bit n l n. V mt php tnh, tht tng ca hu th l Khng, khng c gii hn, khng c phn v sai bit. Nh vy, mi hu th l biu hin ca l h tc (mutual identity) v l h nhp (mutual penetration). H tc hay Tt c l Mt, Mt l Tt c ph din ngha ca cu Sc tc th Khng, Khng tc th Sc trong Tm kinh. H nhp tng ng vi nguyn l duyn khi theo khng c s vt no hin hu c lp, c sn nh tnh ni bn th ca n, v mi vt ng thi hin khi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, ci ny khng chng ngi s hin hu v hot ng ca nhng ci kia. Ni tt, h nhp l ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung. hiu d dng hn nhng m hnh ton hc din t s hin thnh v tin ha ca hu th trong v tr, tng cng cn nhc li rng v tr vi tt c hu th ch l hnh chiu ca thc ti chn nh trong mt khung khng thi gian do phn bit vng tng to ra. Theo Duy thc, v tr l do thc bin. Huyn Trng v An Hu gii thch s chuyn bin (parinma) ca thc mi ngi mt cch. Ngi Huyn Trng gii thch thc chuyn bin qua hai tng theo mt chiu t hetu (nhn) n phala (qu): (1) nhn nng bin (hetu-parinma); nhn tc chng t, chng t nng bin sinh qu hin hnh l tm thc. (2) qu nng

bin (phala-parinma), tc tm thc mi mi chuyn bin thnh hai phn, kin v tng, do , tm thc biu hin ht thy mi hin tng. Trn phng din khng gian, gii thch thc bin (vijnna-parinma) nh vy l theo mt qu trnh phn hai ca thc thnh ch th (grhaka) v i tng (grhya). Trn phng din thi gian, chuyn bin ca thc qua hai tng theo quan h mt chiu khng th o nghch hetu ==> phala (nhn ==> qu), t hetu (nhn) n phala (qu), xc nh hng bay ca mi tn thi gian. Lun s An Hu (Sthiramati) quan tm hn n bn tnh ca s chuyn bin. Ngi ch trng chuyn bin (parinma) ca thc l s xy ra ng thi v nghch chiu ca nhn chuyn v qu chuyn. Khc vi Huyn Trng, chuyn bin c gii thch theo ngha ca hai ch Phn krana v krya. Tic thay, hai ch nhn v qu dng dch hetu v phala cng c dng dch krana v krya, mc du chng c ngha khc nhau. Nhn krana c ngha hot ng, l tc dng gy nh hng n mt s vt. Qu krya tri li c ngha th ng, l tc qu hay ci b tc ng. Quan h gia krana v krya l quan h hai chiu, khc hn quan h mt chiu gia hetu v phala. Nhn chuyn cn gi l hun tp (vsan) c ngha l, hin tng nguyn l phala thi nay l krana, v chng t, lun lun l hetu, thi by gi l krya. Qu chuyn tc chng t sinh hin hnh, chng t l krana v hin tng l krya. Vy thc chuyn l tng hp hai chuyn bin ng thi v nghch chiu, chng t <==> hin tng, krana <==> krya. Thc chuyn l c s nng trn gi lp th gii hin tng. Tt c dn cha vo mt st na, gi l nhi kim, khonh khc by gi v ti y. Tnh ng thi tc phi thi ca thc chuyn tr thnh ngun gc ca thi gian v khng gian. Mi hu v bin c u hin thnh trong gii hn ca khung khng thi gian c thit lp trn c s ca thc bin. C s ny l c s ca s chuyn bin ca a li da thc, thng gi l tnh nhn duyn, tc chuyn bin ng thi chng sinh hin, hin sinh chng. Th gii sinh ra v bin mt trong tng chp nhong. Mi s vt hin khi trong st na nhi kim v bin mt cng trong st na y. Chnh do bin dch sinh dit tng st na m th gii t thit lp v hin thnh. Tnh st na l tng tc, ngha l, nhi kim vn hnh bt tuyt, nhi kim l hin ti min trng. Tng tc bt on l c tnh ca s chuyn bin ca thc, tc ca hot ng ca by yu t tm thc sinh dit lin tc trong tng

st na to thnh hnh nh thi gian lu chuyn theo chiu mt mi tn. Khi nim entropy gia tng c th xem nh s nui ln thc tng tc do v minh bt gic lm nhn v cnh gii h vng lm duyn. Mi tn thi gian chnh l thc lu ch thun dng v minh sinh ra cc php sinh t tp nhim. Cc php lun lun ha dch i mi m hin thnh qua lut tc duyn khi, nn sinh, tr, d, dit trong st na hay trong mt thi k u l tng gi. Biu sau y trnh by ngha thi gian theo hai cch nhn st na trin chuyn.

(Hnh 3: St na trin chuyn) Hai ng chy di song song bn trn v bn di biu tng th gii hin tng v thc a li da. Cc mi tn ln xung biu tng tnh nhn duyn tc s thng xuyn pht hin chng t thnh hin hnh, v s tr v ca cc hin hnh trong hnh thi tn chng t; (a) l hnh nh thc chuyn gii thch theo lun s An Hu trn quan im ng thi tc phi thi, krana <==> krya, hay st na hin ti, nhi kim, by gi v ti y; (b) l hnh biu din thc chuyn gii thch theo ngi Huyn Trng, tng tc lu ch mt chiu, hetu ==> phala, theo mi tn thi gian. Nh vy, thi gian khng g khc hn l s kt hp chu k trin chuyn vi tng tc lu ch. Khoa hc o thi gian bng cch m chu k tun hon ti din ca cc bin c v thng trong dng tng tc ca sinh t phn on. Thi gian l cc tun trng trn hay trng khuyt, l ngy li m, m li ngy, l chu k u a ca qu lc, l dao ng ca mt tinh th thch anh (quartz crystal) pht sng. Theo Prigogine, bn tnh ca thi gian l mt chiu khng th o nghch mc du tt c nh lut chuyn ng trong th gii vi m cc ht u c tnh cch thun nghch. gii thch, ng ta vo khi nim ton hc ph gy i xng. Trc ht, cn phi hiu ngha ca danh t ton hc i xng dng trong c hc lng t. y khng phi tnh cht i xng thy trong hnh tng ca mt sao bin hay hoa tuyt. i xng ca ht trong th gii vi m l nhng php ton (operations) tru tng thc hin trong nhng khng gian ton hc tru tng khc nhau. Trong s phn hng nhng thay i bin chuyn ca cc ht thnh nhm (group), danh t ton hc i xng

c dng ch mt nhm php ton khng lm thay i tng dng mu hnh bin chuyn ton hc ca cc ht. Nhng mu hnh bin chuyn ny c gi l bt bin (invariant) i vi nhm i xng. Mi nh lut vt l c bn tng ng vi mt bt bin, v bt bin ny tng ng vi mt nhm i xng. Ba nhm i xng quan trng sau y thng c nu ra gii thch mt s hin tng hay bin c v tr hc. (1) i xng khng gian o chuyn P (Parity; space inversion) c ngha l nh lut vn ng nu t p dng vo mt bin c chuyn qua p dng vo nh trong gng ca bin c y (th d: nh trong gng ca mt ht quay tri l mt ht quay phi, vy p dng vo ht quay tri hay vo ht quay phi, nh lut vn ng). (2) i xng in tch lin hp C (chargeconjugation) c ngha l nh lut vn ng khi i ht thnh phn ht v phn ht thnh ht [Xin nhc li nh ngha phn ht: Vi mi v mi ht, tng ng mt phn ht tc l mt ht ng khi lng v spin nhng ngc in tch]. (3) i xng thi gian o chiu T (time-reversal) c ngha l nu i ngc hng chuyn ng ca tt c ht v phn ht, h thng s tr li trng thi khi trc. Ni cch khc, nh lut vn ng khi chuyn hng ti thnh hng lui hay ngc li ca thi gian. Nm 1956, tri vi a s vt l gia tin tng cc nh lut vt l tun theo i xng khng gian o chuyn P, hai nh vt l hc M gc Trung Hoa, Tsung Dao Lee v Chen Ning Yang, a ra kin l lc ht nhn yu (the nuclear weak force; nguyn nhn ca s phn r bta, tc s chuyn ha phng x bn trong ht nhn bin i neutron thnh proton) ph gy i xng P. Ni cch khc, lc ny khin cho v tr v nh trong gng ca v tr y khng pht trin ging nhau. Xc sut xy ra cc tin trnh quay tri sai khc xc sut xy ra cc tin trnh quay phi! kin xut c th nghim xc nhn l ng v hai ng c trao gii Nobel v Vt l hc 1957. tr li cu hi v sao hin gi trong v tr s quark nhiu hn s phn quark mc du chng khi u vi s lng bng nhau, cc nh v tr hc vin dn l do cc nh lut vt l khng tun theo i xng C. Ngha l cc nh lut chi phi v tr cc phn ht khng ging cc nh lut chi phi v tr cc ht. Hai v tr phn ht v ht vn hnh khng ging nhau. l mt th d v s ph gy i xng C. Mt th d khc v s ph gy i xng: S vn hnh ca v tr s sinh khng tun theo i xng T v v tr bng dn theo chiu i ti ca thi

gian; v nh thi gian i lui thi v tr thu sc! Chnh v c nhng lc khng tun theo i xng T, cho nn ng thi vi s bng dn ca v tr, cc lc y l nguyn nhn chuyn ha phn electron thnh quark nhiu hn l electron thnh phn quark. Trong giai on v tr bng dn v lnh dn, v quark nhiu hn phn quark cho nn sau khi phn quark tng tc hy dit vi quark, cn li mt s quark thng d to thnh vt cht hin hu. Trong th gii vi m cc ht, cc nh lut vt l din t nhng kh nng hay tim nng ca vt cht, nng lng bng nhng cng thc ton hc lun lun ph by mt s i xng. Do , cc nh vt l tin tng bn th ca v tr l i xng. i xng theo thut ng Pht gio c ngha l vin dung v ngi, tt c cng h tng nhip nhp mc du chng vn phn lp v i u ln nhau. Ni theo Hoa nghim, i xng l bao hm ton th ht thy cnh gii cc ci (vin dung) v kh nng tng dung nhip nhp v tn ca cnh gii cc ci (v ngi). Mt th nghim thc hin trong mt cnh gii khng ngn ngi mt th nghim cng chung phm tr c thc hin trong mt cnh gii khc, mc du hai cnh gii ny chng nhng tng quan lin h vi nhau, m hn th na chng tng ti v tng th, cnh gii ny phn chiu nm trong cnh gii kia v ngc li. Li na, mt nguyn l hay mt th nghim c cng nhn chn tht trong mt cnh gii khng cn phi c cng nhn l chn tht trong mt cnh gii khc. Du chn gi tri nghch nhau i na thi s tri nghch khng ph nh hay bc b gi tr hay hiu nng ca nguyn l hay th nghim no trong chng. Chng cng hin thc tng ng, h tng dung nhip, h tng giao thip ton din. Khi bo mt hin tng l c hay khng, iu ty thuc cnh gii m ta chn lm khung nim tin khi. Chnh s ng khung trong mt cnh gii ring bit quyt on ngha ca s vt to thnh s khc bit cn bn gia ci nhn hn hp v th kch gii hn trong khung khng thi gian ca th gii v m cc hu th v ci nhn ton th v tn vin dung v ngi trong th gii vi m cc ht. Khng lu trc khi mt, Werner Heisenberg, ngi sng to thuyt lng t, lun chng rng ht khng phi l nhng g c bn nht trong v tr, chnh cc i xng mi l cn ca vt cht v c a t lu xut th gii hin tng. Cc ht c bn tht ra l hin thnh vt cht ca th gii cc i xng.

i vi khoa hc gia, mi ln mt bin c xy ra hay mt cu trc xut hin l c mt s ph gy i xng. Prigogine nhn thy mt mt, hu th trong v tr vn hnh theo nhng tin trnh khng th o nghch, v mt kia, mi phng trnh ton hc dng biu din cc nh lut vt l u i xng thi gian o chiu. Theo ng, s ph gy i xng thi gian o chiu l do s hin thnh cc cu trc tiu tn. Khi h thng trong trng thi bt n nh cn dao ng ni im phn nhnh i thi i xng thi gian o chiu vn cn hiu ng. Nhng mt khi cc cu trc tiu tn hin thnh thi chng vn hnh theo mt chiu duy nht t qu kh n v lai. Nh th c ngha l cc tin trnh hot ng ca hu th trong th gii hin tng ph gy i xng thi gian o chiu. Prigogine s dng mt ton t thi gian T trong cc phng trnh nhit ng hc ng thit lp m t tin trnh bin chuyn ca cc cu trc tiu tn. Ton t T tng ng vi thi gian lch s (historical time), tc l ni ti thi gian hay tui th ca mt h thng, biu th s lu chuyn mt chiu ca thi gian. Mi cu trc tiu tn l mt hu th lu xut t cc lung dao ng nng lng/vt cht, l mt trt t thi gian trin khai t php gii tnh trng trng duyn khi vi mt tc ring, khng bt buc phi ging nh trt t thi gian trin khai t mt ng h. Mi cu trc tiu tn c tui th T ring ca n. So snh tui th ca mt con mui vi ca mt con ngi l mt iu lm ln. l hai cuc i khc nhau, mi cuc i trin khai trong mt trt t thi gian ring bit, c mt tui th T khc bit. Prigogine cho rng thi gian thun nghch (t) m cc vt l gia s dng trong cc phng trnh c hc c in v c hc lng t ch l mt tham s lin can n s chuyn ng ca cc ht. ng phn bit thi gian lch s tc tui th (T) ca mt hu th (cu trc tiu tn) v tham s (t) lin hp vi chuyn ng tru tng ca cc kh nng. Tham s (t) trong cc phng trnh c hc lng t din t s chuyn vn ca hm sng khi r trn ra khi ht nhn, khc hn vi thi gian khng th o nghch (T) ph gy i xng khi thc hin th nghim o lng. i vi Prigogine, tt c cc lut tc v cu trc tiu tn u quan trng nh bt c nh lut no v thin nhin. Cc lut tc ny chuyn dch v tr t ng l n tr thnh (from being to becoming). Hay c th ni: i vi cu trc tiu tn (hu th), ng l l tr thnh. Mt hu th khng hin thnh trong thi gian m hu th chnh l thi gian.

Lc thc chuyn sau y trnh by s pht hin th gii hu-thi trong st na nhi kim t thc a li da. Chiu mi tn thi gian l Tnh khi, tc thun dng v minh (lu chuyn; bt gic) sanh ra cc php tp nhim. Chiu ngc Duyn khi l y ni php tp nhim lu chuyn m tu tp tr li thanh tnh (hon tnh; gic). (Hnh 4: Lc Thc chuyn)

---o0o--O L HU-THI

Mt ngi Ta thin mt thi.


Mun hiu quan im ca o Nguyn v khng gian v thi gian thi cn bit t tng ca ng v Pht tnh v hnh tr. Mt mt, ng cn c trn hai yu quyt Tt hu l Pht tnh v V-thng-Pht-tnh xin dng o l Hu-thi. Mt khc, ng lp cc trn quan im tu chng nht ng v hnh tr o hon (gyji-dkan; qu trnh tu hnh lun chuyn khng ngng) bin minh thuyt hin ti tuyt i (nikon; nhi kim). Nhng t tng v Pht tnh v hnh tr nu trn pht xut t kinh nghim t thn chng ng s quan h gia tnh v thng v Pht tnh trong thi gian ng tu hc vi Thin s Nh Tnh Trung Hoa. Sau khi t ng, ng tr v nc, khai thit tng phong To ng Nht bn v truyn ging gio l theo kinh nghim chng ng ca bn thn. Mt trong nhng ng gp quan trng nht ca ng l php Ta thin (Zazen) c gii thch rt ngn gn trong Ph khuyn Ta thin nghi (Fukanzazengi). Ngi vng vng trong chnh nh (samdhi; tam mui) v nim v nim. Nh th no l nim v nim? L v nim. y chnh l ngh thut Ta thin vy. Ta thin hon ton khng phi l tp trung t tng. Ta thin l ca php ca nim vui ln, ca an nhin t ti. Ta thin chnh l tu chng o l Thanh Tnh, ngay khi ngi xung Thanh Tnh Php thn hin thnh. Ngay khi ngi xung l Pht, mt pht Ta thin l mt pht lm Pht. Pht tnh h m tng giy pht mt, trong tng nim mt. Chng ng v tu hnh, hin chng Pht tnh v c qu B h tng tc ng theo l nhn

duyn. o Nguyn gi l tu chng nht ng v hnh tr o hon. ng kh hp gio thuyt vi thc hnh, th tnh vi hin tng, trit l vi tn gio, bn gic vi th gic. Kin-t-k (Kenzeiki) c thut li cu chuyn ng t Ng. Trong mt bui tu tp thin nh, ang khi tp trung tt c tm lc, ng cht nghe Tn s Nh Tnh qu trch mt thin sinh ng gt sau qu nhiu gi Ta thin: Khi Ta thin, cn kp nht l tan r thn tm! Sao ngi c th ng qun trong giy pht nguy c nh vy? o Nguyn ht nhin khai ng. ng trnh by ln Tn s c s thc chng thn tm tan r v kinh nghim chng ng ca ng c n kh trn vn. ng vit trong Ph khuyn Ta thin nghi: Hy nh ch mi hot ng tm t chp trc vn t v ngn thuyt. Hy quay nh sng tr li soi sng chnh mnh (hi quang phn chiu). Thn tm s t tan r v bn lai din mc s t hin. Nu mun t ng thi phi tu hnh tc thi, ch c nn n. Tu hnh y l Ta thin. Ta thin l tan r thn tm, bung b t ng. T ng l ci ng th ca thc v sinh mnh ca chnh mnh. N to ng ranh phn chia t v tha, vnh cu v tc thi, nit bn v sinh t. Bung b t ng tc thy v tr l chnh mnh. o Nguyn nhc li ny trong Cng n hin thnh (Genjkan): Hc Pht tc l hc t ng. Hc t ng tc l qun t ng. Qun t ng tc l ng nhp mun vn php. Ng nhp mun vn php tc l gii thot thn tm ca mnh v ca ngi. Qun t ng tc khng cn kinh nghim ch quan gn lin vi ci Ti, vi bi cnh v tri kin ca ci Ti. Tc tr v vi kinh nghim ni ti khng cn ti i tng, vt khi gii hn ca t v tha, ca ch v khch, ca khng gian v thi gian. y l cnh gii vi n thm su ca bc thnh, chng phi cnh gii do thc phn bit suy lng c. Vy qun t ng l tr v vi Chn Ng, l tr v vi bn gic minh diu tc Pht tnh. Cho nn bc ch nhn thng t tm thn diu ni v cng. S v cng y khng vt no lm chng ngi c. s nghe thy cng tt ca tai mt, chng phi sc mnh ca thanh sc c th hn ch c. Bi v tnh th ca vn vt t khng nn vn vt chng th lm lao nhc ci tm thn diu quang minh c. Cho nn bc thnh dng chn tm thun theo chnh l thi khng c s chng ngi no m chng thng; dng tht tr qun st vn php nn gp cnh no cng u t do t ti. Khng c s chng ngi no m chng

thng, nn ln ln trong mun loi m bn th vn thun chn; gp cnh no cng t do t ti nn tip xc vn vt cng nh mt. Nh th thi vn tng d cho khc nhau m chng th t thnh cch bit. Chng th t thnh cch bit nn bit tng phi chn tng. V tng phi chn tng nn tng chng phi tng. Vy thi vt v ng ng mt gc, th (chn ) v phi (tc ) chng phi hai. (Triu lun lc gii. Hm Sn i s. Thch Duy Lc dch) Bi th nn o Nguyn ni: Qun t ng tc l ng nhp mun vn php. Ng nhp mun vn php tc l gii thot thn tm ca mnh v ca ngi. l ngha ca yu quyt Tt hu l Pht tnh. Ngha l, s chng ng Chn Ng, v pha Pht tnh, c din t l Ngay by gi, ti y, khng c ngi th hai! (Bussh; Phm Pht tnh), thnh t ng thi vi s chng ng ton v tr chnh l mnh; v pha hu, c din t l Ton v tr l Php thn ca mnh. (Yuibutsu yobutsu; Phm Duy Pht d Pht) Ni cch khc, Tt hu l Pht tnh khng c ngha l c (hu) Pht tnh, m ngc li ch vo V-Pht-tnh [ch hiu lm l khng c (v) Pht tnh] t c do s thc tnh gic quan ni ti vn l Bt nh hay Nht thit tr. Theo ci nhn ca tm v phn bit dung hi thng sut t ti, V-Pht-tnh khng b chi phi bi lng tnh ca c v khng nn khng lin quan n c hay khng c Pht tnh. o Nguyn truyn bo Hy gc b tnh rng khng ca c v khng v hi Th no l Pht tnh? (Bussh; Phm Pht tnh). Trong Phm Pht tnh, ng nhc li li ca T Hu Nng: Ngi nh c Nam Bc, tnh Pht h vy sao?, cho cu ni c th gy hiu lm rng v ngi c thc cht, nn c Nam Bc; cn Pht tnh thi chu bin cng khp, khng thc cht, nn khng th ni c Nam Bc. ng khng ng vi ch trng ca ngoi o m t Pht tnh l mt hu bt bin hay mt phi hu trng rng ngoi th gii v thng. ng ta vo T Hu Nng xc quyt v thng l Pht tnh: Lc T dy t Hnh Xng: V thng t n l Pht tnh. Thng t n l tm phn bit thin php v bt thin php. V thng m T Hu Nng ni y khng th dng t duy tru tng hay lun gii thun l m thy bit c. Ch khi no ha thnh mt vi n thi mi ni l chng ng. Theo o Nguyn, v T cng v thng, nn li T thuyt v v thng l v thng thuyt v thng, vy tt c u v thng. V l Pht tnh. Ngha l, Pht tnh hin chng vo mi v mi thi im ca qu trnh ha dch bt on, hu ha phi hu,

phi hu ha hu. Chnh nhm vo qu trnh bt on y m o Nguyn theo T Hu Nng khng quyt v thng l Pht tnh. Do kinh nghim tu chng, o Nguyn khm ph bn cht ca v thng l nn tng sinh khi cu trc cc tng gi hp ca tt hu. Bi th, ng vit: Tnh v thng ca c v cy, bi v rng, chnh l Pht tnh. Tnh v thng ca ngi v vn vt, ca thn v tm, chnh l Pht tnh. Quc v lnh th, ni v sng, u v thng bi v chng l Pht tnh. Trng thi gic ng trn y v l Pht tnh, nn v thng. i Bt Nit bn v v thng, nn l Pht tnh. Do thc chng Tt hu l Pht tnh, o Nguyn kh hi c V thng tc th Pht tnh, Pht tnh tc th V thng. Yu quyt Tt hu l Pht tnh v V-thng-Pht-tnh l s y ca quan im o Nguyn v khng gian v thi gian. Quan im y nh th no? Phm Bin o thoi (Bendowa) c on: V vy, khi ch mt ngi Ta thin (zazen) ch mt thi, ngi y ngm nhp vi mi v tt c mun vn s vt v hon ton thng thu ht thy mi thi. Nh th, trong v tr v bin, xuyn sut qu kh, v lai, v hin ti, ngi y ang thc hnh cng vic mun i khng ngng ngh l gio ha chng sinh hnh thnh cu cnh gic ng. Ta thin mt thi l ng ng vi tu hnh vin mn, ng ng vi chng ng cng tn. on vn trn c th xem nh trnh by quan im ca o Nguyn v khng gian v thi gian. Mc du ch c mt ngi thc hnh php Ta thin ch mt thi, ngha l Ta thin ti y, by gi, v nu ng l Ta thin tu chng nht ng, Ta thin bn chng diu tu, hay Ta thin thn tm tan r, thi ngi y ng nhp tt c php s tri v hon ton kinh qu mi v mi thi. L do: Trong Ta thin tu chng nht ng, hay Ta thin thn tm tan r, ci cu trc ng h khng tht do v minh phin no v vng tng phn bit hnh thnh b trit h. Do Chn Ng, ch th nhn thc t gic st, c gii phng khi vng km ta ca nm lp mn ng m tc khc t hin tin. Ci ng Ta thin by gi v ti y ang hnh tr o hon, t gii thot v hin thc gic ng. Do s tng quan v ngi gia cc hu vi nhau v vi ton b c cu ca chng, ht thy mi hu khp mi phng u d phn vo s lu chuyn ca hnh tr o hon, mi mi t gii thot v gic ng trong php v c bit. ng thi, v mt v thng bin chuyn trong tng st na, cc tin trnh sinh dit theo dng thi gian bt tn cng t gii thot v gic ng, mi mi trong thi v ring bit.

Tuy ni cc hu gic ng nhng k tht khng c ch th no tnh thc gic ng mt ci g, bi v y l Chn Ng t chng t gii thot trong qu trnh hnh tr o hon gii thot t ng. V khng ch th gic ng nn cng khng i tng gic ng. Do , o Nguyn nhn nh: Ton th gii khng mt my may khch trn. (Bussh; Phm Pht tnh) Gic ng tc l hi nhp Pht tnh, vi Php gii khng sai bit. V gic ng l tr hu thu trit mi hnh tng ca th gii hin tng m khng ri vo vng phn bit nh nguyn, cho nn ci ng Ta thin tan r thn tm t gii thot, vn hnh theo qu trnh hnh tr o hon, ngm nhp vi mi v tt c mun vn s vt v hon ton thng thu ht thy mi thi. Ht thy mi hu trong khng gian v tr v ht thy mi thi trong thi gian v tr mi mi u t gic c th ring bit ca mnh. Tuy th, chng ngm thng thu hon ton vo trong Ta thin t gii thot ca mt ngi ti mt thi. Do , ton cnh gii tam mui hin thnh, khng phi cnh gii ca hu Pht tnh hay ca v Pht tnh, m ca v-thng-Pht-tnh. Phm vi v kh nng hot ng ca tam mui l ton th v tr, ton th php gii, t ci phm phu lc o lun hi ti ci thin nh thm o ca bc thnh. Tam mui tc l Php gii. Ngay ti y, by gi, cnh gii ca v-thng-Pht-tnh dn pht ra, trong ht thy hu v thng v tt c thi v thng tng dung tng nhip, mi mi va l mt cho ring n v va l tt c trong n. l php gii Hoa nghim, khng tch ngoi Th gian gii vn l th gii ca sai bit. chnh l th gii ca mt ngi Ta thin mt thi. V th m ni, ngi y ang thc hnh cng vic mun i khng ngng ngh l gio ha chng sinh hnh thnh cu cnh gic ng. Ta thin mt thi l ng ng vi tu hnh vin mn, ng ng vi chng ng cng tn. Khi bo rng: Thi gian chng nghim nh th, chnh n l hu, v tt hu l thi gian (Uji; Phm Hu-thi), o Nguyn khng pht biu nh mt trit gia m pht biu do thy, bit, chng kin trong tam mui ca mt ngi Ta thin mt thi hay ca t ng Ta thin ti y, ngay lc ny. Hu thi (Uji) dch nguyn vn l c khi (Nht: aru toki): C khi ng trn nh ni cao cao; c khi i di y bin su su (hu thi cao cao phong nh lp; hu thi thm thm hi hnh), ngha l, lc no , c ng trn nh ni cao nht, v lc no , c i di y bin su nht, vt ngoi i i lc trc v lc sau, v khng lin tc. Nhng tht ra hu thi cn c th hiu Hu l thi v Thi l tt c mi hu, ngha l, tuy hai thi khc nhau, lc ng trn nh ni cao nht, v lc i di y bin su

nht, c hai thi hon ton ha nhp mt ngi Ta thin mt thi. Nh th l khng c ngn ngi no gia ngi Ta thin v thi gian. Ngoi ra, mt ngi Ta thin mt thi khng nhng thng thu ht thy mi thi, m cn ngm nhp vi mi v mi hu. Bi vy, hu trn nh ni cao nht v hu i di y bin su nht, mc du l hai hu khc nhau, nhng ng u ngm nhp Ta thin ca t ng ngay lc ny. Nh vy, chng tng quan v ngi. o Nguyn din t iu y nh sau: Phi thy mi v mi s vt c bit ca ton v tr nh mi v mi thi. S tng quan v ngi gia mi v mi s vt cng ging nh s tng quan v ngi gia mi v mi thi. (Uji; Phm Hu-thi) Ni theo thut ng Hoa nghim, pha khng gian, thi l s s v ngi; pha thi gian, thi l thi thi v ngi. Tuy th, khng c hai m duy ch c mt ngha v ngi. Trong cnh gii tam mui ca mt ngi Ta thin mt thi, tnh v ngi ca mi v mi s vt cng l tnh v ngi ca mi v mi thi. Nhn thc phi thun theo o l Hu-thi. Do , tuy mt thi l mt thi, mt thi l hu-thi (uji): thi l mi hu. Mt khc, tuy mt hu l mt hu, mt hu l hu-thi: hu l mi thi. Ch trong trng thi t ti tng tc tng nhp ca tam mui thi mi thy bit nh vy. L Hu-thi ch thc chng do bi t ng Ta thin t gii thot ngay lc ny ti y, hay bi t ng tu chng nht nh. Ti y, t ng l hu, t ng l thi, t ng l Chn ng. Nhn t Chn ng, tt c mi s vt l hin thnh ca t ng. Bi th, khi nhn vo th gii, nhng g hin ang thy vo giy pht ny u l tng trng ca t ng dn ra. Trong Phm Hu-thi, o Nguyn vit: T ng t dn ra v to nn hnh tng ca ton th v tr. Nh vy c ngha t ng l hu. ng li vit: T ng t dn ra, v t ng thy bit iu . y l nguyn l t ng l thi gian. Ch t ng ang t gii thot, hay t ng tan r thn tm v thn tm tan r, thi mi th ng ngha ca o l Hu-thi (Uji). Nh vy c ngha l, quan im hu-thi khng dn iu kin cn thit tht hiu hu-thi l hu-thi. Phi ng trn quan im v-thi (Nht: muji) thi mi o c (ngha l vt qua c ph nhn v khng nhn) y ngha ca o l Hu-thi. ---o0o---

L Hu-Thi. Nh trnh by trn, l Hu-thi ca o Nguyn, thi gian chng nghim nh th, chnh n l hu, v tt hu l thi gian, pht khi trong tam mui ca t ng Ta thin t gii thot. Vy c t nht ba im cn lm sng t khi cp quan nim ca o Nguyn v khng gian v thi gian. im th nht. Mi v mi hu cng nh mi v mi thi u y tnh duyn khi, hin thnh trn t th bn v l tnh Khng. Mi v mi hu tr php v, hu no tr php v ca hu y; mi v mi thi tr nht thi v, thi no tr ni mt thi ca thi y. Khi nim php v v nht thi v c din t nh sau trong Hin thnh cng n (Genjkan). Qu v phi thng hiu mc du ci php v ci bao hm y v lai v qu kh, ci siu qu v lai v qu kh. Tro php v tro bao hm y v lai v qu kh. ... ... ... Sinh l nht thi v, t l nht thi v, ging nh ng v Xun. Mt khc, mi v mi hu thc nghim nh th chng hin tt c hu khc, v mi v mi thi thc nghim nh th chng hin tt c thi khc. V ngay lc ny, nu thy c sinh l nht thi v, t l nht thi v, thi ng thi sinh l ton c hin, t l ton c hin. Ngha l, khng nhng ch thy sinh v t m ngoi ra thy tt c hu v tt c thi hin thnh trong sinh v t. Ci php v ci, ng thi biu hin ton c ca vn php. Tro php v tro, ng thi biu hin ton c ca vn php. Ngy qua tr ni nht thi v ca ngy qua, ng thi biu hin ton c ca vn php. Trong khi tr php v hay nht thi v, mi v mi hu cng nh mi v mi thi ng u biu hin ton c ca vn php. Do , (1) tt c hu tng quan v ngi; (2) tt c thi tng quan v ngi; v (3) tt c hu v tt c thi tng dung v ngi. Ngoi ra, s tng quan v ngi y ng lc gia hu v thi khng th ng hin ngoi ci ng t gii thot, ci t ng Ta thin tan r thn tm. Ni cch khc, hu v thi l hai mt ca quan h gia v thng, dng bin chuyn khng ngng ca thi gian, v v ng, s khng c ng no thng cn trong hay c lp vi dng thi gian. o Nguyn vit: Nh t v tha u l thi, tu v chng l thi. (Uji; Phm Hu-thi) im th hai. Mi v mi hu khng bin ha tr thnh mt hu khc, v cng vy, mi v mi thi khng lin tc i mt (Nht: keika; chung qu)

vo trong mt thi khc. Mi v mi hu biu hin tt c mi hu m vn tr php v ring bit, v cng vy, mi v mi thi tng tc lu ch m vn tr nht thi v ring bit ngay lc ny. Khng phi do mt qu trnh tr thnh (Nht: seisei) m chnh do hin thnh (Nht: genj), hu ny vi hu khc tng quan lin h theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity). Ngha l chng quy hp v cng chung cn bn hu php l tnh Khng. o Nguyn vit trong Phm Sn thy kinh (Sansuiky): Qu v phi thng hiu chn l v s sinh ra mt a b. ... ... ... Qu v khng nhng phi bit a b n t cha m m cn phi bit cha m n t a b. Qu v phi tm cu thu trit thi cha m n t a b chnh l lc tu chng s hin thnh ca a b. Hin thnh khng th hiu nh mt bin c trong tuyn lu chuyn ca thi gian. y, a b l hin thnh ca t ng Ta thin t gii thot, v cha m l hin thnh ca t ng Ta thin t gii thot, ging nh ci v tro. o Nguyn xc quyt trong Phm Pht gio (Bukky): Tu tp lun lun c kh nng chng nghim s hin thnh ton th v tr. Nh vy, giy pht no tinh tn Ta thin thi ton th v tr hin chng ngay trong giy pht y. Cng vy, mi v mi thi v ng thi va biu hin ton c ca tt c thi, va tr nht thi v c bit, nn quan h gia thi ny vi thi khc l tnh tng tc lu ch (Nht: kyryaku; kinh lch) ch khng phi l tnh bay qua. Bo thi ny lin tc i mt (keika) vo trong thi kia chng khc no hiu thi gian nh ch c tnh bay qua m thi. o Nguyn vit: Cc ngi ch c ngh rng thi gian ch bay qua. ng c cho rng bay qua l tc dng duy nht ca thi gian. Nu thi gian ch bay qua thi n s lu li nhng khong trng. L do khng kinh nghim tnh tng tc ca hu-thi v khng thng hiu o l Hu-thi l v cc ngi khi ngh n thi gian thi ch ngh n s bay qua m thi. (Uji; Phm Hu-thi) Vy thng hiu hu-thi c ngha l bit hu-thi c tnh tng tc. Tt c php, hu cng nh thi, l hin thnh ca Chn nh. Ring thi gian, biu tng s hin thnh l tnh tng tc. Tnh ny c o Nguyn din t nh sau. Hu-thi c tnh tng tc: tng tc t hm nay n ngy mai, t hm nay n ngy qua, t ngy qua n hm nay, t hm nay n hm nay, t ngy mai n ngy mai. (Uji; Phm Hu-thi)

on vn ny cho thy tnh tng tc ph hin khp mi chiu tng ng vi nhiu cch nhn thi gian khc nhau. Tng tc t hm nay n ngy mai, t hm nay n ngy qua tng ng vi cch nhn theo li thng thng. Nhn ti trc v nhn li sau thi thi gian tng tc t hin ti n tng lai, do m hin ti i qua lui vo qu kh. Tng tc t ngy qua n hm nay cng ging nh tng tc t hm nay n ngy mai, ch khc im l nhn v tng lai ca qu kh ch khng phi tng lai ca hin ti. T hm nay n hm nay l ni hin ti ca hin ti, mi ngy qua l hm nay tc l nhn t quan im ca ngy hm nay. T ngy mai n ngy mai l ni tng lai ca tng lai, ngy mai xem nh ngy k tip khng bao gi tr thnh hm nay, m tng tc l ngy mai. Tnh tng tc m t chuyn ng hin chng nh l s hin thnh ca tt c hu trong c ba thi, qu kh, hin ti, v v lai, h tc h nhp ngay lc ny, trong khonh khc hin ti (Nht: nikon; nhi kim). Tnh tng tc khng nht thit ph nhn s bay qua hay i mt, cng khng n thun ph nh tnh khng i chiu ca thi gian. Tnh tng tc bao hm c s bay qua ln s i chiu tr li gc. Tng tc t hm nay n hm nay, t ngy mai n ngy mai hm thi gian lu ch tun hi su kn ngay trong chnh n. Nng lc tc dng v ngi ca tnh tng tc sut ngy qua, hm nay, v ngy mai, cng nh sut qu kh, hin ti, v v lai tht ra l s hin thnh ca t ng t gii thot do Ta thin tu chng nht nh. Do tnh tng tc v theo nguyn l h tc h nhp, cc i sng ca ch t v trc khng nht thit phi sp xp ni tip thnh hng theo th t thi gian lch s, m c th quan nim l tt c nhng iu kin thi tit hin thnh v truyn tha lin tc ca hu-thi tng dung tng nhip trong khonh khc hin ti. V khng thng sut ngha ca hu-thi nn mi hiu chn l ca Thin tng nh mt mt ch c trao truyn t mt x v thi lch s ny n mt x v thi lch s khc. o Nguyn vit: Nu ni tng tc ti mt ni ngoi gii v o php lu truyn sang ng vt qua trm ngn th gii v trm ngn kip, thi l v khng dc ht tm lc chuyn nht cng phu tu o. Bi vy, ngay khi t ng tr v nc, ng tuyn b hon hng tay khng (kshu-genky) v khng c g thnh t ngoi tm nhu nhuyn (nynan-shin). Nh th c ngha chnh ngay s truyn v t ng Chnh php l tnh tng tc ca hu-thi. Tt c nhng khonh khc chng ng trong qu kh t i ny n i khc u lin tc hin thc ngay by gi, trong hin ti. Mi mt giy pht hnh tr l thi tit duy nht sao mai hin n, Nh Lai hin n, mt hin n, tay hoa hin n. (Uji; Phm Hu-thi)

Trong s hin thnh ca duy ch mt hu, ton v tr hin chng cng tn. Cng vy, trong s tng tc ca duy ch mt thi, ht thy mi thi hin chng trn vn. Mi v mi hu hin l hin thnh chnh ngay ti y, v mi v mi thi chnh l khonh khc hin ti (nhi kim) ca hin ti tuyt i. im th ba: Thc chng chn l hu-thi l do Ta thin thn tm tan r, hi nhp Pht tnh, tc Php gii tnh trng trng duyn khi. Tnh ny bnh ng, khng tht c sinh, c dit, c t, c tha, c tm, c cnh, c khng gian, c thi gian. Tnh ny duyn khi ra tt c s vt, khng c ngn ngi, ng thi cng tc l bn tnh ca tt c s vt. Trong Php gii, ht thy mi s vt c bit giao thip nhau, nhng mi s vt vn duy tr trn vn c bit tnh trong t thn. Tt c v ngi h tng nhip nhp mc d chng vn phn lp v i u ln nhau. Chn l hu-thi lun lun chng nghim ngay by gi v ti y. Tuy nhin khng phi v th m ngn ngi s hin thnh ca cc s vt c bit khp ni trong khng gian v tr v bin. Cng khng phi v th m ngn ngi khonh khc hin ti (nhi kim) bao hm tt c mi thi ca thi gian v tr v tn. o Nguyn din ny trong Phm Pht tnh: Chng bao gi c s vt g b che du trong ton v tr (henkaifusz; thin gii bt tng tng) v trong Phm Hu-thi: V khng c g ngoi khonh khc hin ti (nhi kim) nn hu-thi l tt c mi thi. Theo o Nguyn, xa la ni y khng th c tu chng nht nh, v ngoi giy pht by gi khng th thy v thng l Pht tnh. V th ng thut li chuyn T Hu Nng hi Nam Nhc, Ci g n nh vy?, c th hiu l Ci g hin thnh y vy? v ng bo: Ch c nghi ng chn l gii thot ngay ni y. (Koky; Phm C knh) V cng v th ng ni nu tu hc ng theo Chnh php, thi Pht o th hin tc thi ngay lc ny (Phm Muchsetsumu). Tuy ni n ti ch ny v ngay by gi, nhng khng ch r ch ny l ch no trong khng gian v by gi l thi no trong thi gian. Tht ra, ti ch ny v ngay by gi, khng gian v thi gian tiu gii. Tt c hu v tt c thi gii thot khi gii hn ca khng thi gian u hin thnh ring bit. Nu bo rng t ng t gii thot, trong lc ni, sng, v i a cha c gii thot, thi cha phi l chn tht gii thot. Khi t ng c gii thot, ni, sng, v i a ng thi cng c gii thot. V th o Nguyn bo rng: Ton v tr khp mi phng c bao trm trong

ho quang ca Chn ng. (Phm Shohjiss) Cng v th ng ni: Php tu hnh ca Pht khng khc php tu hnh ca ton v tr v ca tt c chng sinh. Nu khng tu hnh vi tt c s vt khc thi cha phi l php tu hnh ca Pht. (Yuibutsu yobutsu; Phm Duy Pht d Pht) Ngay khi t ng pht khi ch nguyn mong cu gic ng, ch nguyn mong cu gic ng pht khi cng khp ton v tr. (Shinjingakud; Phm Thn tm hc o) Ngay khi lp ch nguyn mong cu gic ng, t ng chia x ch nguyn y vi tt c hu ca ton v tr. ng li ni: Tt c chng sinh mi thi qu kh, hin ti, v v lai trong ton v tr cng khp mi phng u l tt c Pht qu kh, hin ti, v v lai trong ton v tr cng khp mi phng. (Sangai yuishin; Phm Tam gii duy tm) Tt c chng sinh mi thi trong qu kh, hin ti, v v lai u xem nh t ng ng thi vi s t ng ca t ng. Trn quan im ca hin ti tuyt i, Ta thin mt thi l ng ng vi tu hnh vin mn, ng ng vi chng ng cng tn. Do , ngha ca s ng thi tu v chng c th nghim vin mn c hai mt, khng gian v thi gian. V nhng l do nh trnh by trn, trong Phm Pht tnh, o Nguyn thay i cch c hiu on kinh i Bt Nit bn nguyn l: Dc tri Pht tnh ngha ng quan thi tit nhn duyn Thi tit nhc ch Pht tnh hin tin. Dch: gian. Nu mun bit ngha Pht tnh, thi phi qun iu kin thi

Nu thi n, Pht tnh s t hin. ng vit: Ni nu thi n c ngha l thi ti y ri v khng cn ch no phi nghi ng iu ny. ng gii thch Ni nu thi n cng nh ni thi n ri. Trn quan dim ca hin ti tuyt i, ng phn bc lun iu ca phi t nhin ngoi o cho rng Pht tnh ty iu kin thi gian m hin chng ch khng do cng phu hnh tr Chnh php. i vi ng, tt c mi thi u l thi tit Pht tnh hin chng. Nu c thi no khng phi vy thi thi khng hin hu ti bt c im no trong dng thi gian v tr v tn. iu kin thi gian nh th thi khng th thc ti hay chn mui bi th lc bn ngoi: Phi qun iu kin thi gian xuyn qua iu kin thi gian.

V tt c thi u l thi tit Pht tnh hin chng, nn tt c hu u l Pht tnh. Khi o Nguyn bo Tt hu l Pht tnh, Pht tnh khng ch l hu m thi, ng thi Pht tnh khng th tch ring thi v thi l iu kin thi gian Pht tnh hin chng. Bi vy, ng c on kinh trn l Nu mun bit ngha Pht tnh thi phi thc chng chnh ngay Pht tnh l iu kin thi gian, ch khng g khc. (Bussh; Phm Pht tnh) Nh th, Tt hu l Pht tnh v ng thi, Pht tnh l thi, theo ngha Pht tnh l iu kin thi gian. Hu v thi ng nht v cng c ngha Pht tnh. Ni ng hn, hu v thi ng nht v c hai l hin thnh ca Pht tnh. l chn l Hu-thi. Pht tnh chung cnh khng phi l hu Pht tnh hay v Pht tnh, m l V-thng-Pht-tnh. Do , chng ng v thng l Pht tnh v Pht tnh l v thng tc th nghim chn l Hu-thi, hu v thi khng mt khng khc. ---o0o--NG THI TNG NG Carl Jung v Wolfgang Pauli. Khi nim synchronicity, xin tm dch, l ng thi tng ng, do nh tm l hc Carl Jung, ngi Thy S, thi thit l din t phng cch nhn thc c bit ca ngi phng ng. ng ni: ng thi tng ng lun l thin kin ca ngi phng ng, nhn qu quan h lun l thin kin ca ngi phng Ty, Khoa hc Kinh Dch chc chn l cn c khng phi trn nguyn l quan h nhn qu, m trn mt nguyn l cho n nay cha c tn v khng ng hp vi chng ta, do ti tm gi l nguyn l ng thi tng ng, hay o c th bt c l th g, ti dng mt ch khc gi tuy khng hn ng ngha. Ti gi o l l ng thi tng ng (synchronicity). Ni mt cch ngn gn, ng thi tng ng theo ng l s tng ph c ngha (meaningful coincidence). y l trng hp hai bin c xy ra ng thi, nhng bin c ny khng sinh xut t bin c kia v chng khng cng chung mt nhn. Khng quan h nhn qu no gia hai bin c ng thi tng ng tuy chng ni kt nhau, mt ni kt v nhn (acausal connection). Hn na, s tng ph y khng phi l tnh c, ngu nhin. y l trng hp tng ph c ngha gia mt trng thi tm thc (psychic event) v mt bin c ngoi gii (external event).

Thng rt kh phn bit tng ph tnh c v tng ph c ngha. Thm na, Jung p dng l ng thi tng ng nhiu cch khc nhau ti nhng a im khc nhau, nn khng bit ng c p dng l y cho cng mt s c trong nhng tnh hung khc nhau hay khng. Bi vy mun thng t l y cn phi nng vo nhng th d. Mt trong nhng th d ng thch k l trng hp rt kh tin hnh cng vic cha tr cho mt b b bnh tm thn, nhng mc phi tnh hay l lun, lun lun nhn s vt qua l tnh ca chng. Ngy n, trong mt bui cha bnh, khi b ang k li vai tr ni bt ca mt n trang bng vng hnh con b hung trong mt gic chim bao, Jung nghe ting va chm ni ca knh. ng nhn li thy mt con ong ln mu vng lc hnh dng ging nh con b hung bng vng b bnh nhn ang t. ng m ca cho con ong bay vo, chp ly n, ri a cho b, v ni: Con b hung ca b y n. S c xy ra ht sc bt ng v khng hp l khin b bnh nhn on tuyt hn thi chp cht vo thnh kin duy l ca mnh. Sau s cha bnh cho b tin hnh kh quan v t kt qu tt p. Jung xem l mt tng ph c ngha. Mt s c nh th phn nh hai bin c ni gii v ngoi gii, qu tht kh tin c th xy ra, cho nn khng th bo l do tnh c, ngu nhin. Ngoi ra, cng chng phi do quan h nhn qu. Con ong khng lm pht sinh gic mng v ngc li gic mng khng l nguyn nhn con ong bay n. Thm na, c gic mng v con ong khng khi hin do iu kin ging nhau. Kho st khoa hc v nhn thc ng thi tng ng l hai li nhn khng mu thun m k tht b tc cho nhau. Trong thin nhin, mi s vt u trng thi bin thin, chuyn ng, v thay i. Tuy vy, vi li nhn khoa hc, r rng khng c g n thun hin khi t khng, khng t nhng ci hin hu trc . Cng khng c g bin mt chng lu li du tch no, tuyt i khng xut sinh g v sau. l c tnh khoa hc ca th gii hin tng c tm lc trong mt nguyn ly cn bn, ni rng mi s vt u xut x t s vt khc v sinh xut cc s vt khc. Nguyn l cn bn ny khng phi l m tht ra bao qut lut nhn qu. Khi kho st cc tin trnh din tin trong nhiu trng hung khc nhau, bn trong ci bin thin v thng v cng phc tp s vt ny xut khi t s vt kia, nhiu mi quan h tn ti bn lu c khm ph. Tnh bn lu em li cho cc mi quan h mt ngha cn thit, tt nhin, nht nh phi nh th. Nhng quan h d thi tt nhin gia s vt, bin c, iu kin, .... vo mt lc v s vt, bin c, iu kin, .... vo thi sau c gi l lut

nhn qu. Lut nhn qu khoa hc lun lun gn lin vi khung khng thi gian dng pht biu chng. Tri li, khi ni n cc hin tng ng thi tng ng trong mt trng thi tm thc v mt bin c ngoi gii c kt hp qua ngha ch khng qua tng quan nhn qu, thi ch ng thi hm s khng l thuc thi gian, nn cn hiu l phi thi. Thm na, ngha l do nhn bit, cho nn c th ni theo Duy thc ng thi tng ng l nhn duyn bin, mt cch y thc bin. Jung tm cch ph din trc gic ca ng v l ng thi tng ng theo khung khi nim vt l hc. Vi s gp ca nh vt l hc Wolfgang Pauli (1900-1958), ngi o, ot gii Nobel Vt l nm 1945, ng v ra mt dng biu tng mu hnh bn yu t ca thin nhin sp xp theo li nh nguyn: nng lng bt kh hy dit (indestructible energy) v mi trng lin tc khng thi gian (space-time continuum), tng quan nhn qu, ni kt thng xuyn qua kt qu (causality, constant connection through effect) v ni kt bt thng qua c duyn, tng ng v ngha theo ci ng gi l l ng thi tng ng (synchronicity, inconstant connection through contingence, equivalence and meaning). Nng lng bt kh hy dit Ni kt thng xuyn qua kt qu (tng quan nhn qu) Ni kt bt thng qua c duyn, tng ng v ngha (ng thi tng ng) Mi trng lin tc Khng Thi gian em ngha (meaning) vo trong dng ca thin nhin, Jung mun xng mt ng li hp chnh phng php kho st khch quan ca vt l hc (kt hp tt yu: tng quan nhn qu) vi nhng tnh trng yu ch quan (tng ph c ngha: ng thi tng ng). Khc vi nhng mu hnh ca cc bin c ngu pht, mu hnh ca cc bin c ng thi tng ng lun lun m mt ngha hay trng yu tnh i vi c nhn kinh nghim chng. Trong khi nh lut vt l khng ng dc i ca con ngi v nhu cu ca ngha, thi nguyn l ng thi tng ng tc dng nh tm gng phn nh cc tin trnh bin dch ni tm, v biu hin thnh s tng bn ngoi. Jung tin rng l ng thi tng ng l mt cuc i

thoi gia tm l hc v vt l hc, dn nhp mn hc ny vo mn hc kia. chnh l phng cch hu hiu tm hiu thin nhin trn hai kha cnh b sung, ch th v khch th, thy c tng sai bit ca nhng hin hu cng chung mt cn bn y. T tng ng thi tng ng xut hin v trin khai t nhng mm mng c sn trong cuc i v s nghip ca Jung v Pauli. Tng cng nn bit qua v nguyn nhn mang li s tng ph c ngha gia kinh nghim hon ton khc nhau ca hai nh tm l hc v vt l hc ni danh ny. Carl Jung sinh ti Thy S nm 1875. Thu nh, ng hay au yu, c tnh ni khuynh, thch chuyn mng m, cung huyn, nhng ln ln li l mt sinh vin y khoa trng kin, ghin ru, c tnh ngoi hng, chuyn ngnh bnh tm thn. Sau cuc gp g vi Sigmund Freud nm 1907, ng c Freud xem nh con. Trong mt th gi cho ng, Freud vit: Ti c quyn hy vng rng khng ai ti gii hn ng tip tc v hon tt s nghip ca ti. Nhng vo khong u nm 1909, ny sinh s bt ng kin gia hai ngi v khi nim v thc. Theo quan im ca Freud, v thc ct yu l trung tm ca phi l tnh, phn ln gm nhng ci b dn p, nhng dc vng bn nng nh nhng ng lc lon lun, ham mun v xc tht. l mt ci hm phn ln cha nhng thi xu ca con ngi. Trong t tng ca Jung, v thc ct yu l trung tm ca nhng cn ngun thm trm nht ca tr hu, ca nhng tim nng sng to. Khc vi Freud kho cu cn c trn tr nng v khoa hc truyn thng, Jung thin v tm thn lun, ch trng kha cnh tm linh, huyn o, v quan tm n ngha hm cha trong cc hnh nh k l do bnh nhn ca ng phc ha v mng tng. Trong t truyn K c, Mng huyn, v Cm tng, ng thut li cuc hnh trnh dn ng cng lc cng su vo nhng vng n tng ca tm thc. Trong mt gic mng, ng hnh dung tm thc nh mt ngi nh c hm kn. Ti , mt cnh ca sp m ng n tn mt ci hang thi tin s. ng bt u pht hin vng su thm nht ca tm thc l c mt th gii bao la sau ny ng gi l v thc tp th (collective unconscious) hay v thc khch quan (objective unconscious). Th gii ny l chung cho ton nhn loi, trong ng tm thy v s hnh thi c bit t tn l mn-a-la (mandala).

Trong sch By bi ging o cho ngi cht (VII Sermones ad Mortuos) vit theo th ti d ngn, ng m t cu trc v ng chuyn ca ton v tr, bao gm th gii vt cht v tm thc. ng cho rng the creatura tc th gii ca cc s vt c sng to xut hin t mt nn tng khng sai bit, m ng gi l the pleroma. Ngay quyn sch ng vit c v nh s xut hin ca thc (consciousness) t v thc tp th (collective unconscious), cu cnh l t ci bn nguyn m ng mnh danh the psychoid, tm dch l tm th. Tm th psychoid c th hiu nh l trt t ci ngun t pht xut ng ny l nhng trt t nhiu mc khc nhau ca thc, v ng kia l trt t phng khai ca th gii vt cht. Jung v tm th psychoid vi mt quang ph gm chn ng tn s khc nhau, hai u mt ng vi tm v vt. Va gia va siu qu tm v vt l mt vng phn b v s kh nng n tng. Theo ng, ng thi tng ng l do s ng chuyn (movement) ca quang ph y biu hin hai u mt thnh nhng mu hnh trong th gii tm v vt. Jung tm cch gii thch ngun gc ca tm thc rp theo ch trng vt l hc cho rng vt cht c to ra t mt rng khng v sai bit. Vt qu v thc c nhn, trong nhng tng su thm nht, tm th psychoid hm cha cu trc honh ph ca cc mu hnh i xng v trung tm nng lng. l ni kt thai tri thc, cm gic, khoa hc, v ngh thut, tc tm v vt. Ni tng ph c ngha, ch ngha y khng hn ch c tnh cch ch quan, ty thuc c nhn. Trong s cc tc dng tm l Jung thng cp l suy t (thinking), th cm (feeling), xc cm (sensation), v trc cm (intuition), Jung cho rng th cm lin quan trc tip vi s lng nh ngha hay gi tr. Snh i vi s thng hiu nguyn nhn, th cm l tc dng ca tnh . Suy t v th cm, tr tnh v tnh c iu ha v cn bng ch khi no s phi hp t duy v logic bao hm s phn on c v s tht v ngha hay gi tr ca th gii tm v vt. Nh vy mi so snh i chiu c ngha hay gi tr ca th gii vi l tng cuc sng hu phn nh mt cch chnh xc ri tm ra nguyn tc thc hin l tng. Do , theo Jung, ngha hay gi tr cng xc ng v khch quan khng km nhng i tng khi nim do tc dng suy l phn on thi thit. ngha hay gi tr hiu theo ngha khch quan cho ta nhn bit s hin thnh cc s c ng thi tng ng hay s kt hp c ngha gia bn trong vi bn ngoi, gia t ng vi thin nhin. Nu ngha l thun ty ch quan hay c hiu theo c im tm l c nhn thi bin c ng thi tng ng ch l nhng giai thoi dng ng. ng thi tng ng chn thc m th mt thc ti im, mt chn nh tuy khng l thuc s phn

bit, khng sc tng sai khc, bt kh c, nhng vn xut hin nh l nhng thc ti, c th c nh danh, c nh ngha, c phn bit, mc d nh th n khng cn l chn nh na. m t nhng thc ti ny, Carl Jung khi khi nim nguyn hnh (archetypes). Chng l nhng mu hnh v cu trc ph qut nm su trong tm th psychoid ca nhn loi, l chng t ca s nhn bit tc thc, t hin pht nhng mu hnh tm v vt. Hai hin tng hay s c ng thi tng ng khng tng sanh tng thuc, khng tng quan gia ci ny vi ci kia theo lut nhn qu d thi ca khoa hc m theo lut bin chuyn ty duyn, sinh dit ng thi: lut chuyn bin nhn qu hin ti ng thi. C th ni theo Duy thc, l s hin pht nguyn hnh bi thc gm hai chuyn bin ng thi v ngc chiu, chng t <==> hin tng, krana <==> krya, theo ng ci ngha nhn duyn m ngi V Trc ni trong Nhip i tha lun. Mi th g tng tr tng mc su thm ca ni tm trc tin c phng chiu ra ngoi, biu hin thnh nhng mu hnh vt l ngoi gii, sau mi c nhip th v ni chuyn vo trung khu tri gic, hin ln hnh thi ca i tng. Cc hnh thi ny c gi l tri gic biu tng, tng tng biu tng, hay k c biu tng, nh k hiu, mu hnh, v php tc ngn ng. Trong bn cht, cc hnh thi ng thi tng ng vt thot gii hn khng gian v thi gian. L ng thi tng ng l mt tnh cht vn c ca th gii vt cht cng nh ca tm. V th khng phi tnh c m nh vt l hc Wolfgang Pauli b li cun vo vn ng thi tng ng ca nh tm l hc Carl Jung. Thuyt lng t thuyt phc cc nh vt l hc cng nhn khng c mt v tr khch quan tch bit vi ngi lm vic quan st, khng c ngi ng ring nh mt ch th quan st i tng. Vt l gia John Wheeler bo danh t ngi quan st xa nay dng trong cc sch phi xa b v thay th bng danh t mi l ngi tham gia. Nh th, ta mi nhn thy v tr l mt tham gia v tr (participatory universe). Ngoi ra, cng trnh nghin cu ca Pauli cho thy cc nguyn hnh (archetypes) hay mu hnh siu phm ca Jung lan rng t th gii tm thc vo th gii vt cht v nng lng. Tng ng vi s pht hin v thc tp th (collective unconscious) ca Jung nh l kha cnh khch quan ca tm, Pauli lun chng rng vt l hc cn phi nhn nh kha cnh ch quan ca vt cht m ng gi l the irrational, dch l kha cnh phi l.

ng theo ch trng , qu tht c s ng thi tng ng, mt s kt hp tng mc v cng su thm ca thc ti gia tm l hc Jung v mt nguyn l cn bn v kh hiu nht ca thuyt lng t, nguyn l Tr kh (The Pauli Exclusion Principle), do Pauli khm ph (1925) v c gii Nobel Vt l (1945). Tng cng nn bit thm chi tit v s kt hp ny hiu ti sao l ng thi tng ng nng tr trong c tm ln vt. Ht thy cc h thng lng t u c m t di dng mt hm sng. Theo ngha ton hc, l mt hm s din bin trong mt khng gian tru tng, gi l khng gian Hilbert. Pauli khm ph ra rng dng hm sng biu hin hoc nguyn l i xng hoc nguyn l phn i xng. p dng vo cc ht c bn, ni nh th c ngha l trn phng din thng k, cc ht xp thnh hai lp ty theo s vn chuyn hay trng thi lng t ca chng b chi phi bi nguyn l i xng hay nguyn l phn i xng. Cc ht trong mi lp u bnh ng, bt kh khu bit (indistinguishable). Mi trng thi lng t c xc nh bi bn lng: v tr, xung lng, khi, v spin. Spin l o xung lng gc (angular momentum) ca ht. Stephen Hawking gii thch spin mt cch rt d hiu. Ht c spin 0, ging nh im chm cu, nhn t pha no n vn nh vy, khng i dng. Ht c spin 1, ging nh mi tn mt chiu, i dng khi c nhn t nhng pha khc nhau, nhng vn l n nu quay mt vng (360 ). Ht c spin 2, ging nh mi tn hai chiu, vn l n khi quay na vng (180 ). Theo cch gii thch , thi ht c spin (1/2) phi quay hai vng mi c nhn thy vn l n. Lp ht gi l boson (theo tn ca nh bc hc S. N. Bose) c spin 0, hay l mt s nguyn, 1, 2, 3, v..v... Th d: Quang t photon hay ht hp dn graviton c spin 1. Chng c m t nh nhng hm sng i xng. Lp ht do nguyn l phn i xng chi phi c gi l fermion (theo tn ca nh bc hc Enrico Fermi) c spin 1/2, hay 3(1/2), hay 5(1/2), ... Th d: Ba ht c bn ca vt cht, proton, neutron, v electron, l fermion, c spin 1/2. Ch c cc ht fermion mi b chi phi bi nguyn l phn i xng, nguyn l Tr kh Pauli: Hai electron, hay tng qut hn, hai fermion khng th c chung mt trng thi lng t. Trong mt h thng kn, chng hn mt nguyn t i vi electron hay mt nhn i vi proton v neutron, cc fermion phn b theo cch l mi lc ch c mt fermion vo mt trng thi no m thi. Thuyt nguyn t ch trng khng gian ln cn nhn ca nguyn t gm nhng vng qu o (orbital), mi vng ch c hai trng thi ring bit m

thi. Theo nguyn l Pauli, nu mt electron vi spin 1/2 vo mt trong hai trng thi , thi trng thi kia c th l ca mt electron khc c spin i nghch, hay spin (1/2). Vng qu o chp cha hai electron i nghch nh vy c coi l s: khng mt electron no khc c th chui vo nu mt trong hai electron i nghch khng ri khi vng. Chnh do nguyn l phn i xng m cc electron khng th c chung mt trng thi lng t bt buc phi c trng nhiu mu hnh nng lng khc bit chung quanh nhn nguyn t. Cng do nguyn l Pauli m nguyn t tng ng vi cc nguyn t c ha tnh ring khc, vt cht hin thnh sai bit, v v tr tr nn sm la vn tng. Pauli c mt li nhn thc khc hn vi cc nh vt l hc vo thi by gi. ng cho rng cc electron cng nh cc ht khc ly cch nhau hay to nn nhng mu hnh ring bit khng phi l do nhng lc tng tc gia chng nh mi ngi tng, m l h qu xut hin t nguyn l phn i xng. Tt c u l kt qu hin thnh ca nhng dng nguyn hnh thin nhin. Hay dng hai ch ton c ca Vin Ng m ni: y l ton c ton hin, ton c hin, ton c hin tin. Cng mt quan im, Carl Jung cho rng nhng nguyn hnh cng vn hnh nhng tng mc su thm trong v thc tp th ca nhn loi. Nh vy, nguyn l Tr kh Pauli c th gi l mt nguyn hnh ca vt cht. V cc nh lut vt l pht biu nhng tng quan nhn qu, nhng tc dng ca lc v nng lng u xut sinh t nhng nguyn hnh ca vt cht, tc nhng nguyn l v mu hnh v tng dng i xng v phn i xng n su trong thin nhin v v tr bao la. Nh ton hc John Bell bng vo tnh phn i xng ca cc hm sng chng minh rng cc cp electron vn tip tc h tng giao thip ngay c khi tch nhau ra rt xa. Nhng h tng giao thip ny khng lin can dnh dng g n lc, trng, hay kt hp nhn qu. l nhng tng giao phi cc b, c tnh cch tc thi, phi khng gian, phi thi gian. cng l th hin dng ca l ng thi tng ng, mt th d lm sng t gio l Hoa nghim v s s v ngi php gii. Tm li, ng thi tng ng biu dng hai mt th nghim v tng trng ca cc nguyn hnh tm v vt, cho thy quan h gia tc dng tm thc (mt trng thi tm thc) v tc dng ca vt cht (mt bin c ngoi gii) mt mt l quan h theo lut chuyn bin nhn qu hin ti ng thi v mt khc l quan h h tc h nhp.

---o0o--Gii thch hay ngha? Ch bi ti hay ti v thng c dng hng ngy trong ba trng hp gii thch. Th nht, gii thch cu hi lm th no? (how?), lm th no pht sinh hin tng ny? v th hai, gii thch cu hi ti sao? (why?), bi u?, bi u ra th s ny? Lm th no? lin quan qu trnh kt ni nhn qu hay phng tin, cn ti sao? thi lin h n mc ch hay nguyn nhn. Trong trng hp th nht, vai tr ca khoa hc l gii p cu hi cn bn Th gii vn hnh nh th no? Cc cu tr li u chung i l th gii vn hnh theo cch ca chng hin nay ti v mt s vt lm nhn sinh xut mt s vt khc. Vi li nhn nh th, th gii bao gm cc bin c kt ni vo nhau bi nhn v qu. Ti v y c ngha bin c kt ni bi nhn v qu. l Ti v quan h nhn qu (causality), mt th quan h nhn qu ring bit cn c tn gi l my mc (mechanism; gii thch trong on sau). Trng hp th hai lin can n trit hc. tr li nhng cu hi nh Ti sao chng ta hin hu?, Ti sao th gii lm vo tnh trng nh th ny (ch khng phi th kia)?, l do hay nguyn nhn c nu ra bng chng c lun l: S vt c th, tt phi, hay khng th xut hin ti v c kh nng, tt yu, hay khng c kh nng. y l Bi ti nhiu l do trong bt c tnh hung no. Trng hp th ba khc thng, ch ti v dn n nhng li gii thch k l, b n ca nhng nh huyn hc hay o s. Cng tr li nhng cu hi ti sao?, nhng khi tr li, tung nh h c khuynh hng lm tiu bin cu hi nu ra. Th d: p cu hi Ti sao tnh trng th gii nh th ny? hay Ti sao ti khng c gic ng?, h bo Ti v nh vy l th y (Thats just the way it is). Tr li l th y c gii thch g u! y l trng hp khng ti v. Khng nu l do, nguyn nhn, khng my mc. Tuy nhin, nu ngi thc mc ang tht s tm ti v bt an trong tm tr, thi cu tr li c tnh cch ch thng v ch ring, ni ln s bt lc ca tr nng v ca s phn tch tru tng, khin phi hng vo trong nhng tng n su thm ca tm thc tm kim ngha ca iu mnh ang thc mc.

Cng trnh ng thi tng ng ca Carl Jung hnh nh bao gm mi bin c dng bc cu kt ni ba trng hp gii thch ti v ni trn. Theo thuyt ng thi tng ng, cc bin c khng kt ni theo lut nhn qu vn c th xem nh kt ni qua ngha. Bin c ng thi tng ng khng phi my mc khoa hc thng thng c th gii thch, cng khng phi thun ty l th y bt phi thc nghim t tri t ng. Chng vo ni giao tip gia th gii nhn qu v th gii tm thc. Ni gn theo Duy thc, chng l thc bin. Chng nhc nh ta ngoi li nhn theo lut nhn qu ca khoa hc, cn c mt li nhn khc mt tng cao hn kin thc tng i thng, pht xut t mt nng khiu bao gm c tr v tm, chp nhn nhng iu khng th xc nh bng tr nng, khng th gii thch mt cch mch lc v hp l, v nhng iu ny xut pht t ci V thc vt ngoi i i. Gn bn th k nay khoa hc Ty phng thnh cng ln trong vic trin khai mt phng php nhn thc hiu nghim, gii thch tng tn cch thc vn hnh ca th gii (vt l). Cn c trn nhng khm ph v l thuyt ca Galileo v Newton, kin thc khoa hc gii thch bin c l my mc (mechanisms), ngha l m t nh tc ng ca cc vt th chuyn ng. T y, cc nh lut Newton v chuyn ng tr thnh nn tng ca c hc c in. n thi k h phng trnh Maxwell v in t trng thnh hnh, trng tm trc t ni vt th rn chuyn ng nay chuyn sang trng (fields; trng l mt vng khng gian c trng bi mt tnh cht vt l nh lc hp dn, lc in t, hay p lc cht lng, c tr s xc nh ti bt c im no ca vng), nhng tng tc gia trng v ht vn cn m t nh my mc. M thc (the paradigm) bt u thay i sau khi thuyt lng t c pht minh. y l ln u tin th nghim khoa hc cho thy nhiu bng chng v bin c khng nhn, ngha l khng xut pht t mt nhn hu hiu [mt trong bn nhn theo thuyt nguyn nhn ca Aristotle: nhn hu hiu (efficient cause), nhn cht th (material cause), nhn hnh th (formal cause), v nhn cu cnh (final cause). Nhn hu hiu l mt hin tng c t tnh, t n hay cng vi cc php khc c nng lc dn sanh qu. Ngi Long Th khng chp nhn loi nhn ny]. Chng hn, nhng bin c nh hin tng phng x hay s nhy electron bn trong nguyn t t nhin hin ra, hon ton khng c nguyn nhn. Hoc thun ty c hi, hoc thun ty sng to, ty theo quan im c nhn. Tuy m thc thay i, nhng thuyt lng t cn gi l c hc lng t, v vn tm cch khm ph nhng phng cch m t bng ton hc, nh phng trnh v xc sut, c hc ma

trn hay hm sng, gii thch mt s hin tng k l, phn trc gic thng xy n trong th gii lng t. T c hc c in v vt l hc Maxwell cho n thuyt tng i Einstein v c hc lng t, vt l hc hin i ni ring v khoa hc hin i ni chung, tt c u quyt tm khm ph v gii thch lm th no th gii c th vn hnh nh hin nay. Mi thuyt u ta vo c hc, vt th (ht) hay trng (sng) chuyn ng v tng tc bng s trao i lc, lc y hay lc ko do vt th ny tc dng trn vt th kia. V sau, vin vo phng trnh E = mc2 biu hin s tng ng gia vt cht v nng lng do Einstein pht minh, s trao i lc c thay th bng s trao i nng lng. Do , hai ch my mc c dng m ch cch gii thch: Th gii vn hnh duy ch v lun lun do trao i nng lng. Ngha l mi khi gp phi mt li gii thch my mc, ta bit ngay c s trao i nng lng xy ra. Nh vy, ton th ta kin trc kin thc khoa hc c xy dng trn tin v my mc hay nguyn nhn c hc, rng ht thy bin c lun lun v duy ch lin can cc s trao i nng lng. Khoa hc khng chp nhn mt bin c xy ra m khng c mt s truyn chuyn nng lng. Ngay c nhng nhy lng t t pht cng c m t l s pht lng t tc nhng b nng lng hay tc ng, bi th mi c tn l c hc lng t. Theo thuyt tng i hay thuyt lng t, bin c c nh ngha l mt s truyn chuyn nng lng trong khng thi gian. Mt cu hi c nu ra: Phi x on th no i vi nhng bin c khng hon ton do truyn chuyn nng lng? Nu ng trc nhng bin c khng nu vn th gii vn hnh ra lm sao? m t cu hi l ti sao th gii vn hnh theo cch ca chng nh vy?, thi phi tr li nh th no? Cu hi lm sao? i hi phi tr li bng cch nu ra nhng nguyn nhn c hc. Tr li cu hi ti sao? i hi phi trng by mc ch hay l do, tc tm hiu ngha. chnh l s khm ph ln lao ca Jung tht s thch thc li gii thch ti v quan h nhn qu ca khoa hc hin i. ng nhn xt trong i ng cng nh trong i cc bnh nhn ca ng, c nhiu bin c khng th tm ra nguyn nhn c hc, ngha l nhng trao i nng lng gii thch, m ch ta vo nhng kt hp hin thnh qua ngha. ng gi nhng kt hp l ng thi tng ng. Jung nh ngha ng thi tng ng l mt s tng ph trong thi gian ca hai hay nhiu bin c khng quan h nhn qu v c ngha ging nhau

hay tng t (a coincidence in time of two or more causally unrelated events which have the same or similar meaning). iu ng lu y l ngha ca hai cm t khng quan h nhn qu v ngha ging nhau hay tng t. Cn phi hiu khng quan h nhn qu c ngha l hai bin c ng thi xut hin khng cch g tm ra c mt quan h nhn qu (my mc) gia chng th m chng vn ni kt nhau. Bi v ni kt m khng quan h nhn qu nn s kt ni l v nhn (acausal connection). Vn y l tm hiu lm th no (how?) vng mt quan h nhn qu m hai bin c c th ni kt nhau. Jung ngh nhng bin c nh vy kt ni qua ngha. Nhng ni kt c ngha khng phi l chia x ngha. Th d: Gi th ti moi trong bc o ra nm dng ho ng vo lc nm chic xe chy qua trc nh ti. Hai bin c ny xy ra ng thi, khng quan h nhn qu, v c mt ngha ging nhau (i lng nm), nhng kh m bo chng l ng thi tng ng theo ngha ca Jung. Gi th thm na khi cc ho ly ra khi bc, chng ng nhau ri tung te trn nn nh, v ng thi khi y, ngoi kia nm chic xe chy ng vo nhau. Trng hp ny cng vn cha phi hai bin c ni kt c ngha mc du chng cng chia x chung mt ngha (i lng nm v ng chm). Trong trng hp xt thy cc s c ng thi tng ng theo ngha ca Jung, cn phi lu n mt yu t lm sng t s khc bit gia chia x ngha v ni kt c ngha. l trc gic v mt ci g thn k, mt nng lc siu c th hon khi mt hin tng kh tin c th xy ra, khng do tnh c, ngu nhin, khng do quan h nhn qu, th m vn xy ra. Nh th, ngha vt ngoi khung kh c bit v l mt thnh phn ca trng hung khch quan. ngha c hiu l sn c c trong tm thc ln ngoi gii. Vt v tm hnh nh cng tc, kt b phng khai cc bin c, do c thuyt phc bi nhng mu hnh rng ln, su thm t lu xut trt t v cu trc ca ton v tr k c cc thnh phn c bit ca chng ta trong . Thuyt ng thi tng ng ca Jung nhm thuyt minh quan h gia tm v vt khng nhng l quan h theo lut ng quy nht (tnh khi) m cn l quan h theo trt t thu nhip (h tng nhip nhp) ch khng phi quan h gia hai hu ring bit m tng quan tc dng. ngha lun lun pht xut t tri kin trc tip v mt ci g siu phm. y l s nhn bit v mt quyn nng siu c th khng c suy l no c

dng n. Tuy nhin, nhng thnh phn ca c th tng quan ni ti v tham gia vi quyn nng y hnh thnh mt ton th hot ng nhp nhng. Nu mt bin c no c ngha i vi ti, l ti v hoc tm thc ti thu nhip n hoc n thu nhip tm thc ti. Khi mt vt c ngha l mt vt khc, t nht mt phn ca n tng quan ni ti vi vt y. Do , ngha hm ni kt tm thc c nhn vi s vt bn ngoi qua nhn thc hay kin thc trc tip. Ni theo thut ng Pht gio, c nhn v s vt h tng nhip nhp v ngha l thnh qu ca thc bin. tin lun chng, hy tm inh ngha ngha l v quan h trng yu (significant relationship) gia t ng ang th nghim v bin c hay vt c th nghim. Ngha ny bao hm mt s tm hiu su xa v t ng v quan h gia n vi ngoi gii. y l v vn truyn thng (communication) v lu lng thng tin (information flow). L s ti ca hu hay th nghim, thn tm ca t ng thng xuyn truyn thng vi mi trng chung quanh, thng xuyn trao i nng lng v thng tin c tnh cch a dng: thc n, khng kh, nc, nh sng, m thanh, mi v, bc x, tng, cm xc, khi nim, v..v... Chng ta thng xuyn phn th nhng thng ip vi th gii quanh ta, nhip th chng vo thn tm, x l hay chuyn ha chng, v hon li lng d ph bi theo mt tin trnh m ta gi l cuc sng. Trong trng hp t ng khng thch nghi mi trng, ngha l thn tm ca t ng khng th thu nhn, x l, hay hi tip thng tin hoc nng lng vi mi trng, thi n khng th pht trin, sinh trng, v tt nhin i n hoi dit. Do , ngha ca cc thng ip cui cng l v vn sinh trng hay tn ti trong mt ton th ha iu nhp nhng. ngha l s thch nghi c th nghim bi t ng vi mi trng, cho nn ngha mang tnh cch c th, ch quan. Khi t ng ph b cc ngn ngi giao thip v thch nghi ton din vi mi trng m rng, thi c th c bao hm trong mt th gii rng ln hn v th gii ny li thy tham d trong c th. Hn th na, mi hu c bit bao hm trong chnh n tt c nhng hu khc, v nhng hu khc cng nh vy. Ton v tr khi y vang ln ngha. c im ca bin c ng thi tng ng l v nhn (acausal connection). Nh vy, lut nhn qu cn c trn cc nh khoa hc by lu gii thch s vn hnh ca v tr chng nhng khng cn chim u th lnh o m cn b t thnh vn . Cc hin tng v bin c lng t i hi mt li gii thch khc bit vi my mc, nhn qu. Jung lp lun rng mt m hnh thc

ti chnh xc v hp cch phi l mt m hnh trong hi hai mt tm l v vt l ca mi trng lin tc tm th psychoid, ni sinh xut ht thy hin tng v bin c trong v tr. Khp mi ni trong mi trng, tm v vt h tng nhip nhp mc khc nhau. u ny, vt tri hn tm, thi lut nhn qu v my mc p dng; u kia, tm tri hn vt, thi my mc nhn qu c thay th bng ni kt v nhn qua ngha, hay ng thi tng ng. Trong khong trung gian, thi s dng hn hp lut nhn qu v ni kt v nhn, my mc v ngha. Theo quan im ca s ln cc nh khoa hc hin i, v tr cn bn l vt cht, hin hu, v tin ha hng t nm nay chng bao gi c s hin din ca tm thc trong n. H cho rng tm thc l mt khi nim mi thm sau ny, sn phm ph ca cc tin trnh ha hc phc tp hon khi cc sinh vt. V th cn t cu hi: lm th no tm thc hin thnh? L do: Khoa hc m t th gii thun ty l nhng phn b tim nng ng lc chim c v nh hng nhng vng khng gian, khng h ni n mu sc, m thanh, cm gic, d k, ngha, v t tng, nhng tc dng ni tm k diu bao hm trong tm thc. Hn na, nhng phm tnh th nghim (qualia; experential qualities) do nhn bit ch quan (subjective awareness) hon ton khc loi so vi nhng cu trc khng-thi gian ca khoa hc vt l khng mu sc, khng m thanh, khng thc. Thm vo , cng trnh nghin cu ca Jung lm ni bt s khc bit gia ngha ca bin c do th nghim v bn cht my mc ca nhng h thng vt l. Nh th, lm sao cc phm tnh hay ngha th nghim y c th sinh xut t nhng h thng vt l tng quan tc ng nhau? Lm th no bt k h thng vt l no, phc tp v t chc hon b n u i na, cng khi dy th nghim (conscious experience), s nhn bit do tm thc? Ti sao ht thy nhng tin trnh vt l khng m thm din tin trong bng ti m c trng by ra nhng phm tnh ch quan? Chnh nhng s kin nh th lm cho khi nim tm thc tr nn cc k b n. Cng ngy cng ng khoa hc gia khng cn tin v tr c th hin hu v tin ha mt cch c lp v khng tng quan giao thip vi tm thc. Trong mt v tr hon ton vt cht, lm sao bit c tm thc pht khi nh th no? C mt iu cc nh vt l duy vt khng th chi ci: ton hc l phng tin duy nht rt cng hiu lp cng thc biu th cc thuyt v d on hu qu. i s v cng thc ton r rng khng phi l thc th vt cht. Chng thun ty l tc dng ca tm v khng th qun st chng mt cch khch quan. Ton hc hon ton khng vt cht. i tng ca ton hc c tnh cch ph qut (universal), nghch li vi tnh c th (particular) ca tt

c mi vt th c vt l hc th nghim v quan st. Ton c khm ph bi t duy ch khng tm thy trong th gii vt l. Tnh chn tht ca nh l ton hc hon ton do tc dng ni tm kim chng, ch khng phi do phng php khoa hc khch quan. V vt l hc cng ngy cng tng gia s p dng ton biu th, cho nn i tng ca vt l cng ngy cng thuc gii vc cc tc dng ca tm hn l thuc phm vi nhng hin tng vt cht. Bi th cng ngy cng nhiu cng trnh kho cu nhm tm hiu bn tnh v vai tr ca tm thc trong cc h thng vt l. Nu song song vi lut nhn qu mt khoa hc v tm thc c pht minh, thi mt th gii vn minh c kh nh hin nay s c b sung bng tnh trng yu ca ngha, tr thnh mt th gii c li ch v y ngha. ---o0o--HT

You might also like