VIN CAO NG PHT HC HI C Hng Dng Nguyn Vn Hai LUN GII TRUNG LUN TNH KHI V DUYN KHI

PL.2547 - DL.2003 - Ban tu th Pht hc

---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 18-7-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Li u sch I. Nhn v Duyn 1. Qun Nhn duyn Tng quan nhn qu. 2. Bt bt v Duyn khi Tnh i xng ca tng quan nhn qu. 3. Nhn duyn v T c Nhn duyn v T c Trung qun. II. Php gii duyn khi 4. Vin dung v ngai Hoa nghim cnh gii. 5. Nhn duyn Php gii V ng tc i Bi. 6. Bn Php gii Tm chng sanh l Nh Lai tng, l Nht php gii. 7.Tnh khi v Duyn khi Li nhn phn toi. III. V thng v Pht tnh 8. Pht tnh l Chuyn y Pht tnh l Tu hnh Pht o. 9. V thng tc thi Pht tnh Bn gic v Th gic. 10. Pht tnh tc thi V thng Gii thot i ng.

IV. Hu tnh 11. i tm Ng C Ng hay khng c Ng. 12. Hu tnh Hu tnh. 13. Hu tnh: Tr, tnh, Bin dch sinh t. 14. Hu tnh: Tm, Tm s Phn loi tm s. 15. Hu tnh: Xc ng v l tr Xc ng tnh cm. V. Lun giai 16. Nhn v Duyn trong Phm I 17. V thng v Bin chuyn trong Phm II 18. iu kin nhn thc trong Phm III 19. Nng tao v s tao trong Phm IV 20. Nng tng v s tng trong Phm V 21. Hu v s hu trong Phm VI 22. Tm thc, Ton hoc, v Th gii

---o0o---

Li u sch
Tip theo tp Tm Hiu Trung Lun - Nhn Thc v Khng Tnh sch Lun gii Trung lun: Tnh khi v Duyn khi ln ny thu gp cc bi hc Pht bt ngun t su Phm u ca Trung lun. Bn Trung lun ngi La Thp dch ra Hn vn gm 27 phm, 446 bi tng, chia thnh 4 quyn. Quyn th nht c su Phm: Qun Nhn Duyn, Qun Kh Lai, Qun Lc Tnh, Qun Ng m, Qun Lc Chng, Qun Nhim Nhim gi. Mun c hiu ton b mt cch nht qun, thi cn phi thng t yu ch Tnh Khng ca Khng hay Khng Khng ca Trung lun. Yu ch ny xem nh c pht biu trong bi tng Trung lun XXIV.18: Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o. Ni mt s vt do duyn sinh tc ni n l Khng, ngha l khng c t tnh, khng c quyt nh tnh. Ni mt s vt l Khng tc ni n sinh khi hay hnh thnh do nhn duyn. Ngoi ra, duyn khi c tn m khng thc cho nn duyn khi l gi danh, ch c trn danh ngn ch khng c trong thc t. Do , cn tnh ca bt k duyn khi no cng ty thuc ngn thuyt theo quy c cng ng. Ni mt s vt l duyn khi tc l ni n ngn

ch ca mt danh t, ci c danh t ch vo. Ni mt s vt l gi danh tc ni n l Khng. Tnh Khng c nhn thc nh vy l c nhin khng phi l mt thc th, khng phi l phi hu, m l mt hu theo quy c. Hn na, tnh Khng l gi danh. Ngn ch ca danh t Khng l tnh Khng, do , tnh Khng c xc nhn l c theo quy c nhng cu cnh l khng. l ngha Trung o i vi tnh Khng. Th gii duyn khi cng vy, c trn phng din quy c nhng cu cnh l khng. l Trung o i vi duyn khi. Ngn thuyt v tc c c xem nh c s ca th gii duyn khi nn c trn phng din quy c nhng cu cnh l khng. l Trung o i vi quy c thng tc. Cui cng, v duyn khi v tnh Khng l gi danh, cho nn quan h gia th gii duyn khi theo quy c thng tc v tnh Khng l Khng. y chnh l tnh Khng ca Khng, yu ch ca Trung lun, v cn c s y ca lp trng khng c lp trng ca B tt Long Th. thu t ngha cu ni tnh Khng l Khng, ta th t cu hi Th no l tnh Khng phi khng? Ni mt hin tng l Khng tc l ni rng khi tm cch xc nh t tnh ca n thi khng tm thy t tnh y u c. Khi tm xem c thc cht no nm bn di cc phm tnh v cc thnh phn thi khng khm ph ra thc cht no c. Khi thc mc v ci g quy nh s hu ca cc hin tng thi khng th lun c trn cc s kin bn th hc m ch c th bng c vo quy c thng tc. Nh vy mt s vt l phi khng ch khi no n c t tnh v t tnh ny c th do qun st phn tch m xt tm ra c, hoc n l mt thc cht nm bn di nhng c lp i vi cc phm tnh v cc thnh phn ca n, hoc n t hu c lp ring bit. Vy tnh Khng l phi khng ch khi no n l mt thc th c t tnh l v t tnh, t hu c lp ring bit, khng l thuc quy c thng tc. Theo quan im Trung qun mi hin tng u Khng, cho nn tnh Khng ph bin, thng hng, v c lp i vi mi quy c. l ch trng ca mt s trng phi Pht gio, tnh Khng hon ton cch bit vi nhng hin tng c nh ch c trn danh t gi tng. Tnh Khng tr thnh i tng ca tu qun v hin tng c nh l i tng ca vng tng phn bit. Nh , th tc v nht ngha , hon ton khng lin h nhau.

Theo ngi Nguyt Xng, B tt Long Th khng ng vi quan im tnh Khng l phi khng. Ly mt th d c th hiu v sao tnh Khng l Khng, th d c xe ca i c Na Tin chng hn. Khi qun st v phn tch c xe tm t tnh ca n, thi ngoi cc b phn ca c xe, khng c g l t tnh ca ci xe. Ci tm ra c l tnh Khng ca c xe. C xe hin hu theo quy c cng ng. By gi hy qun st v phn tch tm tnh Khng ca c xe. Ln ny, khng tm thy g ht ngoi tr tnh v t tnh ca c xe. Nh th, tnh Khng ty thuc c xe. Khng c xe c theo quy c, thi tnh Khng ca c xe cng khng c. Theo ngi Long Th, thy c xe l Khng khng phi l thy mt thc th no khc siu qu hnh tng vng tng ca c xe. Chnh l thy c xe nh mt hu do ngn thuyt, do c nh. C xe m tnh Khng ca n tm thy c v c xe thy c theo tc c v ngn thuyt tht ra ch l mt. Do , tnh Khng khng sai khc thc ti c nh. Vy tnh Khng l duyn khi v n ty thuc cc hin tng v t tnh. Rt cuc, tnh Khng l Khng. Trong i sng hng ngy, ngi thng cm tri cc hin tng c nh nh hu c t tnh. Nhng cm gic v khi nim nh hin tng ngoi gii v ni gii, nng lc nhn duyn, chn l o c, v.v... u tng nh hin hu c lp ring bit, c t tnh kh d nhn bit c, v tt c u c thc cht. Tuy l cch nhn th gii duyn khi theo thi thng ca a s qun chng m mui, nhng theo Pht gio, khng phi l hnh thi nhn thc theo th tc . Thy vy m khng phi vy! Theo Trung qun, ht thy cm gic v khi nim u ch c trn ngn thuyt v tc c, nhng tt c cu cnh l khng. l c trn phng din chn l tng i ca th tc v khng trn phng din chn l tuyt i ca thc ti cu cnh. Tuy nhin, theo yu ch Khng Khng ca Trung lun, s phi hu cu cnh v s hu c nh tu trung ch l mt. Tnh tng ly tng tc ny biu trng mi quan h ng nht tng mc su thm gia hai , th tc v nht ngha . Qu vy, v tnh Khng v duyn khi tng ly tng tc, nn tnh Khng l Khng v l nguyn nhn hai tng ly tng tc. Phi i n Phm XXIV: Qun T B tt Long Th mi trnh by lun thc thuyt minh tnh Khng ca Khng. Nhng v kt lun ca lun thc ny rt cn thit c hiu tt c cc Phm khc ca Trung lun, cho nn ngay Phm u, B tt Long Th a ra phng thc bin lun thuyt minh tnh Khng ca Duyn khi. Phng thc bin lun trong Phm u khng nhng c dng lm c s m cn gi trc lun thc trong Phm XXIV. Bi vy, thuyt tnh Khng ca Duyn khi trnh by trong Phm I: Qun Nhn duyn v Phm I tr nn rt thit yu trong mi cng trnh tm hiu Trung lun v ton b h thng trit hc ca ngi Long Th.

Phm I c lun gii trong bi Nhn v Duyn trong Phm I Trung lun. Ngi Long Th khng chp nhn ch nhn vi ngha l mt hin tng c t tnh, t n hay cng vi cc php khc m c nng lc dn sanh qu. Ch duyn Ngi dng c hai ngha. Mt, duyn l php lm duyn, l hin tng v t tnh trng ra nhm ct ngha iu kin lin h n s sinh khi qu t duyn (duyn d sinh) gi l php duyn khi, hay ngn gn hn, l duyn khi. Hai, duyn l mi quan h gia php lm duyn v duyn d sinh. Mi quan h ny c m t l khng mt khng khc, tc l Khng. S sinh khi t duyn l khng tht c. y l tnh Khng ca Duyn khi, ca s sinh khi t duyn. Mt khc, hiu qua bi tng XXIV.18, Khng l Duyn khi. Do , tnh Khng ca Duyn khi thuyt minh trong Phm I chnh l yu ch ca Trung qun: Tnh Khng ca Khng. Do qun st bn th ca Duyn khi v do nhn thc c tnh Khng ca Duyn khi, ta thu t bn th ca tnh Khng v y bin chng php Trung qun n kt lun: Ht thy mi php u Khng, ngay c tnh Khng cng Khng. Thu t bn th ca cc mi quan h nhn duyn l cha kha thu t bn th ca thc ti v ca s tng quan lin h gia ta vi thc ti. l l do v sao Phm m u Trung lun cp qun tng nhn duyn. c hiu Trung lun cn c trn quan im n gin Khng l v t tnh tc l nhn thc hin tng theo li phn hai, c t tnh v khng c t tnh. Do , c th hiu lm hin tng v t tnh v l Khng nn khng hin hu. Ngc li, nu hiu ty thun yu ch tnh Khng ca Khng thi mi khi lun chng cp hin tng l Khng, v Khng l duyn khi nn hin tng khng phi l khng hin hu. Hy ly cch c Phm II: Qun Kh Lai lm th d. Phm ny c lun gii trong bi V thng v Bin chuyn trong Phm II Trung lun. i tng b ph trong Phm II l chuyn ng c xem nh mt thc hu hay mt c tnh ca vt chuyn ng nhng hin hu c lp ring bit. Nu quan nim n gin Khng l v t tnh v ph nh chuyn ng v chuyn ng c nhn thc nh c t tnh, thi c th hiu lm xem chuyn ng nh khng hin hu. Quan nim mt th gii tnh ch nh vy khng thun hp vi nguyn l ch hnh v thng ca Pht gio. Ngc li, nu gii thch lun chng mt cch tch cc theo quan im Khng l Duyn khi, thi kt lun chuyn ng l Khng c ngha chuyn ng l c trong tng quan v theo tc c. Vt chuyn ng cng

vy, c trong tng quan v theo tc c. C y l nh khng c t tnh m c, nh Khng m c. Chuyn ng hin hu nh mi tng quan lin h gia nhng v tr ca vt ti nhng thi im ring bit, do m tng quan lin h vi vt v nhng v tr y. Vy tnh Khng ca chuyn ng l s c chuyn ng trong tng quan v theo tc c. Cc Phm k tip, t Phm III n Phm VI, cng c c hiu cn c trn yu ch Tnh Khng ca Khng. Phm III: Qun Lc tnh c lun gii trong bi iu kin nhn thc. Phm ny qu quyt cn, cnh, v thc khng th em ra phn tch mt cch tha ng nh nhng t th c lp ring bit c yu tnh quyt nh. Chng ng thi hin khi, nng ta v nh hng ln nhau, ci ny c thi ci kia c, ci ny khng thi ci kia khng, ci ny sinh thi ci kia sinh, ci ny dit thi ci kia dit. Phm IV: Qun Ng m chn Sc lm th d lun chng v c lun gii trong bi Nng to v S to. Phm ny kt lun rng khng c phn loi no c th chia ch con ngi thnh nhng yu t hin hu c lp ring bit v c sn nh tnh ni t tnh ca chng. Hai bi tng cui Phm, IV.8 v IV.9, dn d rng khi gii p hay khi t cu hi, thi phi y c trn tnh Khng, nu khng thi mc li ly gi nh lm lun c gio bin. Phm V: Qun Lc chng chn khng gii lm th d lun chng v c lun gii trong bi Nng tng v S tng. Theo Phm ny, c v khng c u l danh tng ca s gii. Chng i i nhau m thnh nn khng phi l nhng t th ring bit c yu tnh quyt nh. Ngoi ra, s gii v danh tng khng th em phn tch nh nhng hu c lp ring bit v c t tnh. Trn phng din tu hnh, Phm ny kt lun rng hnh gi no nhn lm mi hin tng u c t tnh v chp th tng c hay tng khng ca chng, thi hnh gi khng th thy v hiu r tht tng ca vn php. Phm VI: Qun Nhim Nhim gi c lun gii trong bi Hu v S hu, tip tc lun v s phn hai s gii v danh tng cp trong Phm trc. Nhng c khc l c bit ch trng v quan h tm l gia ch th v thuc tnh, gia ngi b nhum (rakta; nhim gi) v cht nhum (rga; nhim). Trng hp quan h gia ngi c phin no v phin no c chn lm th d lun chng. Phm kt lun rng nu ch th v thuc tnh c phn tch thnh nhng t th c lp ring bit v c yu tnh quyt nh thi khng th no rp hp chng li vi nhau mt cch tha ng trn phng din thi tnh, lun l, v bn th hc.

Khi c cc Phm va k, tm hiu phng thc bin lun ph h lun, thng hay gp mt s t tng trng yu ca Pht gio thy cn phi lun cu su rng thm thu t chnh xc yu ch Tnh Khng ca Khng. Do ngoi nhng bi lun gii, cn c nhng bi vit v Nhn v Duyn, v Php gii duyn khi, v V thng v Pht tnh, v v Hu tnh. Trong phn Nhn v Duyn, bi Qun nhn duyn a ra nhn xt mi mnh pht biu tng quan nhn qu u thuc loi gi nh, c li ch thc tin, khng kim chng bng lun l c m ch kim chng bng tc dng ca kinh nghim. Chng hn, trong trng hp tng quan nhn qu loi tc ng, kim chng cu A l nhn ca B c ngha l hy tc ng gy s pht hin ca A thi s thy B pht hin, hay l hy ngn chn khng cho A pht hin thi s thy B khng xut hin. Kim chng tng quan nhn qu bng cch tc ng cc bin c l nn tng ca khoa hc thc nghim hin i. T xa c Pht trng dn nhng tng quan nhn qu loi tc ng gia mi hai chi trong php qun mi hai nhn duyn theo hai chiu lu chuyn v hon dit. Tng quan nhn qu loi tng i tng thnh c bn n trong bi Bt bt v duyn khi. Tng i tng thnh c ngha l hin hu trong s h tng l thuc v ng thi cu khi. Hin hu nh th c gi l duyn khi. B tt Long Th s dng bn song th ph nh (bt bt) biu dng o l Duyn khi ca c Th Tn. Ni hin thc sinh dit hay khng sinh dit, thng on hay khng thng on, nht d hay khng nht d, lai xut hay khng lai xut, d ni cch no i na, thc ti vn l thc ti, n nh vy l nh vy, khng l g c. l li nh ngha c o ca tnh Khng bng bt bt. Hnh tng tch cc ca tnh Khng l mng li nhn duyn sinh v i, tt c khi ln ng thi, h tng nhip nhp. Mng li y c gi l Php gii, bn tnh ca hin khi nu xt v ton th tin trnh duyn khi ca v tr. Bi Nhn duyn v t c nu r s khc bit gia ch trng vn php u sanh do nhn v duyn ca Hoa nghim v ch trng nhn khng sanh qu v khng c nhn t n c nng lc dn sanh qu ca Trung qun. S khc bit y dn n kt qu l trong h thng lun l Trung qun ht thy mi ngn thuyt ng thi tr nn sai lm cn phi on tn chng t ci chn khng diu hu. Pha Hoa nghim, tri li, qu trnh on hoc chng chn dn n kt qu l mt khi la hn vng tng h lun thi thy ngay trong t thn sn c tr hu rng ln l Pht tnh, cng

Pht khng khc. Ci nhn ca t thn l ci cn li sau mt tin trnh tu on phin no. Nhng bi lun cu trong phn Php gii duyn khi gm c: Vin dung v ngi, Nhn duyn Php gii, Bn php gii, Tnh khi v Duyn khi. K li chuyn c Pht ct ngha cho B tt Tm Vng hiu s rng ln ca Php gii, bi Vin dung v ngi c chp ra mt on kinh Hoa Nghim t r ti nng ton hc ca c Pht khi em th gian nhp vo ngha s lng. Bi ny cng gii thch ti sao Php gii c th m t mt cch ngn gn l Vin Dung v V ngi. Hai nguyn l, nguyn l h tc v nguyn l h nhp, c s thnh lp Php gii c cp trong bi Nhn duyn Php gii. Bi ny gii p hai cu hi thng c t ra khi tm hiu gio l Hoa nghim. Mt, Vin gio kin ca Hoa nghim c tri nghch vi nhng quy lut c bn ca logic hay khng? Hai, lm th no mt th trit l v ton th tnh ca tt c hin hu nh l Vin dung c th dn n s thnh tu mt trt t, x hi, o c, tm linh,...? Bi Bn Php gii phn tch bn cch nhn Php gii. Bi ny lit k mi php qun l s v ngi ca Thun, khai t chnh thc ca Hoa nghim tng v l ngi khi sng thuyt Bn Php gii. Hai danh t L v S c cht Trung hoa c dng ph din mi php qun y. c bit trong bi ny, nhiu on kinh Hoa nghim dng s hc minh gii nguyn l Php gii duyn khi c trnh by li theo ngn ng ton hc hin i. Th d S t vng nh m n hong V Tc Thin thng t ngha Vin dung v mi huyn mn dng qung din nguyn l ng thi v ngi, nn tng trit l Hoa nghim, cng c tng thut li trong bi ny. Bi Tnh khi v Duyn khi a ra nhng l do v sao i vi Khu Phong Tng Mt, Php gii l L s v ngi php gii, khc vi Php Tng quan nim Php gii l S s v ngi php gii. Tng Mt gii thch ch Php gii hon ton theo ngha Nh Lai tng v php gii duyn khi l Nh Lai tng duyn khi tc tnh khi. Theo Tng Mt, tnh khi v duyn khi l hai th nhn duyn sanh khi. Tnh khi ch vo hai mt bt bin v ty duyn ca vn php, duyn khi ch vo hai ca nhp o n ng v tim tu. Bi ny c on tm lc nm th lp xut sanh v bin chuyn ca vn hu c Tng Mt trnh by nh tin trnh tnh khi trong Hoa nghim nguyn nhn lun.

Trong phn V thng v Pht tnh, bi Pht tnh l chuyn y ni n t tng Pht tnh ca ngi Th Thn. Trong tc phm Pht tnh lun ca Ngi, Pht tnh c trnh by nh l c s ca trit l hnh ng ca B tt o ta trn ba thuyt, Tam nhn Pht tnh, Tam tnh tam v tnh, v Nh Lai tng. K tip l hai bi V thng tc th Pht tnh v Pht tnh tc th V thng. Hai bi ny trnh by t tng V-thng-Pht-tnh ca o Nguyn, t khai sng Thin To ng Nht bn. Vi cng dng trin khai diu hu quan ca Bt nh, ging nh lp trng Phin no tc B ca Thin tng, hay t tng Php gii v tn duyn khi trong kinh Hoa nghim, V-thng-Pht-tnh ca o Nguyn din t cng mt ngha vi cu Sc tc th Khng, Khng tc th Sc trong Tm kinh, cng nh tiu ng Thng cu B , h ha chng sinh ca B tt o. Ngay c nim Pht cu vng sanh Tnh , theo t tng V-thng-Pht-tnh, thi trong tng vng tr v Cc Lc, cn phi c tng hon, tc hi chuyn Ta B. Trong phn Hu tnh, bi i tm Ng gii thch ti sao t tng v ng ca Pht gio li c din t nh l h qu t thc t kh. Ngoi ra, php thin T nim x c gii thiu i chiu vi php Tch Khng qun. K tip l bn bi Hu tnh. Bi Hu tnh th nht cp phng php cc k tinh t v cht ch ca c Pht ng trn nhiu lp trng khc nhau phn tch v qun st cc yu t cu to hu tnh nhm chun b cho mc ch tu dng. Sau y l cc phn loi thng hay c ni n v c cp trong bi: Lc i, T thc, Thp nh x, Thp bt gii, v Ng un. Bi Hu tnh: Tr, tnh, m t nhng t tng Pht gio, bin dch sinh t, tnh sc cn, tr, tnh, , theo ngn ng sinh hc hin i. Bi Hu tnh: Tm, Tm s tm lc hai cch phn loi cc php theo Cu x v theo Duy thc. Phng php qun st Nh c nhc nh tm hiu ngha ch Tm. Cc tc dng tm m Cu x v Duy thc phn loi u thuc v Tm hiu theo ngha tc . Theo ngha chn , thi Tm tc Chn tm chnh l V tm, l Tm bt kh c. Bi Hu tnh: Xc ng v L tr ni n cc cng trnh quan st v phn tch ca cc nh thn kinh hc hin nay c tc dng qun chiu ci ngun cc php, c t nhiu tnh cch ca thin qun.

Cui cng kt thc tp Tnh khi v Duyn khi ny, bi Tm thc, Ton hc, v Th gii trnh by vn Tm thc v Th gii di nhn quan ca hai nh vt l ton hc ni ting, Roger Penrose v David Bohm. y l mt ti khoa hc nng bng ang li cun s ch ca cng ngy cng ng chuyn gia khoa hc mi ngnh. Ni theo thut ng Pht gio, Tm thc v Th gii l vn lin h n hai thuyt duyn khi, a li da duyn khi v tnh khi. Tp Lun gii Trung lun: Tnh khi v Duyn khi c hnh thnh l nh c s n cn khuyn khch, hng dn, v ch gio ca Thy Tu S qua in th. Trang u sch trnh by mt bn th php ca Thy vi khu quyt lng danh ca B tt Long Th: D hu khng ngha c, Nht thit php c thnh. Thnh knh mong Thy nhn ni y tt c tm lng ngng m v bit n su xa ca ti. Chn thnh cm t Nhm Pht Hc Louisville, Kentucky thng xuyn khch l v yu cu ti ghi li nhng kinh nghim hc Pht v ph bin nhng bi ti vit trn Nguyt san Pht Hc v Trang nh www.phathoc.org. Chn thnh cm t v t lng bit n qu v xa gn b thi gi c v ph phn nhng bi ti vit by lu. C ha s Bu Ch trc khi qua i c nh gi tng tc phm Sc sc Khng khng gip trnh by trang ba ca tp sch ny. Tc phm rt ph hp yu ch Khng Khng ca Trung lun, t tng cn bn thng hiu thuyt Tnh khi v Duyn khi. Nguyn cu hng linh C Ha s vng sanh Tnh . Hng Dng Nguyn Vn Hai Thng ging 2003 ---o0o--I. Nhn v Duyn 1. Qun Nhn duyn Tng quan nhn qu. Kinh Thy sm, Ha thng Thch Tr Quang dch, c on: t chng con trong gi pht ny, thn tm an tnh, khng cn hoa dng, khng cn vng mc, ch th l lc sinh thin dit c, nn cng pht thm bn th qun st lm phng tin dit tr ti c: qun st nhn duyn, qun st

qu bo, qun st bn thn, qun st thn Pht. Nh vy, qun st nhn duyn l mt trong bn phng tin hiu qu hn c trong vic hy dit mi th ti li, chnh yu bc nht trong s loi tr mi th chng ngi. Kinh gii thch: Qun st nhn duyn l xt ti li ca chng con y xut t v minh, t nhng t tng khng phi hin lnh, t ci l do khng c sc mnh ca s chnh qun. Nn khng thy ti li ca mnh, khng gn thin hu l Pht B tt, chy theo ng ma, i vo ci ng cong m li him. Nh c cn cu khng bit tai ha, nh tm lm kn t qun t buc, nh con thiu thn nho vo la ngn t thiu t t. V l do khng th siu thot. Nhng th no l ti li? Theo kinh, sc thi ti li tuy tht v lng, i th m ni, khng ngoi ba th, mt l phin no, hai l c nghip, ba l kh bo. C ba th ny c th tr ngi tu gic gii thot ca cc thnh gi, li cn tr ngi qu bo tt p ca c nhn thin, nn trong kh kinh mnh danh ba chng... Dit c ba chng th su gic quan, mi th c nghip, cho n tm vn bn ngn trn lao, u sch tt c. Nh vy, qun nhn duyn l mt trong cc php mn c hiu nng chuyn ha nhng hon cnh khng may y chng ngi thnh con ng thnh thang a n gic ng. Ni v nhn duyn, thng ngi ta hay phn bit mt cch n gin vai tr ca khoa hc l m t cch thc lm th no? (how?) cc hin tng hin ra v vai tr ca trit hc hay tn gio l tm cch tr li cu hi ti sao? (why?). Lm th no lin quan n qu trnh nhn qu hay phng tin, cn ti sao? thi lin h n mc ch, nguyn nhn. Tht ra, trong lnh vc khoa hc cng c nhng tiu chun ring xc nh nhn duyn ca bin c hay hin tng X, hu tr li thch ng cu hi Ti sao X? nhm trnh mu thun gia cch gii thch lm th no v lp lun tr li ti sao vy?. Cu hi Ti sao X? hnh nh pht xut t nhu cu thit lp mt trt t cho cc iu tai nghe mt thy nhm lm chng n khp thch hp vi nhau. Nhng chng n khp thch hp vi nhau hay khng l cn ty theo chng c sp xp trong ci khung nim no. Nh th, khi bc b mt cu tr li thi c th ti v cch gii thch i nghch vi cc khi nim c sn trong khung hoc trong khung khng c khi nim no kh d dng gii thch bin c hay hin tng cp trong cu hi.

Trong trng hp n gin nht, s n khp thch hp l s lin hp hai hin tng ni tip theo nhau. Kinh nghim cho thy mi ln mt tri ln thi cnh vt mt m hn. Mi ln ma h kh ro thi ma mng khng tt p. Mi ln c nn i thi bnh tt pht sinh. m t s ni tip hai hin tng nh vy, ngi ta thng ni: Tri mt l do mt tri ln. Ma mng mt l v khng ma. Bnh tt pht l ti thiu n. Ri t hin tng no khi hin trc thi gi l nhn v khi hin sau thi gi l qu. Tm hiu nhn duyn t nhin a n thnh lp tng quan nhn qu. Lin h nhn qu l thi quen lin hp hai hin tng no thng xut hin u n ni ui nhau. Trit v s gia David Hume ch trng cc oan rng trt t nhn qu ch l s phn chiu ca nhng tp qun thy bit m thi. Nu qu tht nh vy thi s hiu bit ca con ngi khng my khc iu kin phn x (conditioned reflex) ca con ch m Pavlov iu khin bit sp c cho n khi nghe chung ging. Trong trng hp ny, s p t iu kin khng cn hu hiu nu kch thch v phn ng cch nhau mt khong thi gian ng k. Do , nu ch th ng vin vo thi quen m lin hp cc hin tng hay bin c thnh nhn vi qu thi chc chn khng bao gi thu hiu c bnh st rt l do mui gy ra hay nguyn nhn bn ma l do trc quay ca qu t c mt nghing. Trong thc t c qu nhiu i tng thy bit v v s cch ghp chng thnh tng i nhn qu. Th nghim Pavlov mt rt nhiu thi gi lp i lp li kch thch sinh l dy con ch nh di khi nghe ting chung lin ngh n thc n. Tri li, con ngi thng ch cn mt ln kinh nghim lin hp hai bin c ni ui nhau l vi kt lun ngay rng l trt t nhn qu, nht l khi tm no c hng tra tm nguyn nhn ca mt s kin chnh mnh ang chng nghim. Chng hn sau khi va n xong mt t da chua ta cm thy au xt trong bng. Ta lin suy ngay nguyn nhn bng au l do da chua, khng cn bit trc ta n da chua ln no hay cha. Hn na, tng rng tm ra nguyn nhn ca au bng vi ch mt ln kinh nghim thi sau ta thy khng cn kinh nghim n da chua v au bng thm ln no khc na tin chc hn v ci lut nhn qu ta mi ngh ra. Thm vo , ci tr nh tt ca ta lun lun nhc ta khng nn n da chua, ng thi gy ni ta nim tin da chua l nguyn nhn ca au bng. Th ri ta truyn li nim tin y cho con chu v cho ngi khc. Do , mt truyn thng khng n da chua c th pht sinh trong ton th mt quc gia sut vi th k. Nh vy, trt t theo ci no nhn ci no qu tr nn khng do kinh nghim bn thn thy bit m do s tin tng vo kinh nghim ca ngi khc hay do tp qun truyn thng p t.

Cn mt phng cch khc rt thng dng thit lp tng quan nhn qu. l dng ngn ng thay kinh nghim. Cch ny cho ta cm tng l ta ang lin hp kinh nghim vi nhau, nhng k tht ta ang lin hp danh t vi nhau. Trong mi cu gii thch, hai ch bi v ng l phi ng trc mt kinh nghim nguyn nhn. Nhng thng thng hai ch y c xem nh l gii thch nguyn nhn khng cn bit n kinh nghim no c pht biu sau hai ch y. Sau y l mt vi th d. Hi: Ti sao thng Ba ght lm vic? Tr li: Bi v n li. Gii thch nh vy khng nu ra mt th t nhn qu m ch lin hp cc t ng, ght lm vic v li. Nhng v li c ngha l ght lm vic nn cui cng chng khc no ni: Thng Ba ght lm vic bi v n ght lm vic. Nhng th d tng t khc: Thuc phin lm ta ng bi v nhng phm tnh gy ng ca n. Cha Tri khng th phm ti bi v Cha Tri l ng ton ho. Nhng pht biu nh vy khng nu ra s lin hp hai kinh nghim m ch l s lin hp nhng danh t nn khng ng l nhng li gii thch. Nhng th d va k tuy h trong s nhn xt tng quan nhn qu nhng vn c kha cnh tch cc ng cp. Suy on trt t nhn qu t c nht mt kinh nghim bn thn c th gip ta hc hi nhanh chng hn so vi s hc hi ca cc ng vt khc. Tin tng vo kinh nghim tha nhn chp nhn mt tng quan nhn qu cng l thi tt, thi sn sng hp tc vi k khc nhm thc hin nhng li ch chung. S dng ngn ng thay th thc nghim mu cu hiu bit l kh nng c bit duy ch loi ngi trn qu t ny s c. L do: tc ng ngn ng l mt phng cch thc hnh th nghim bng tng tng v tc ng trong u c chc chn l nhanh chng v an ton hn l th gii bn ngoi. Chnh do kh nng thc hnh th nghim bng t tng m s hc hi ca con ngi c m rng khp mi lnh vc quan h vi i sng. Tm li, s nhn nhn qu trnh hc hi ca con ngi nh dao hai li tt nhin c tc dng trn quan im gii thch v t trn quan nim nhn qu. Ni nh vy c ngha l mi mnh pht biu tng quan nhn qu u thuc loi nh (postulate) tc l loi gi thit c li ch thc tin khng kim chng bng lun l c m ch bng tc dng ca kinh nghim. Ch nhng tc ng kim chng mi mang li ngha cho mnh

xc quyt bin c A l nhn ca bin c B. Bng vo nhng tc ng kim chng, tng quan nhn qu c th phn thnh ba loi: loi quan st, loi gi nh, v loi tc ng. ---o0o--Tng quan nhn qu loi quan st. Khi bo A l nhn (quan st) ca B l c mun ni rng: Hy chc xem A pht hin thi s thy B pht hin. Trong trng hp ny khng th c tc dng no trn A hay trn B, ch ngi yn m quan st s xut hin ca chng. Nu c s din tin u n A lun lun xy ra trc B, thi ta bo A l nhn (quan st) ca B. V ting st lun lun pht sinh lin sau tia chp nn ta c th bo tia chp l nhn (quan st) ca ting st. Trong trng hp A v B pht sinh ng thi hay trnh t pht sinh A v B thay i, c khi A trc B sau, c khi B trc A sau thi bt c A hay B ci ny c th gi l nhn ca ci kia. Th d: V tr thng ng ca kim ng h nh ga Hu lun lun pht hin hoc ngay trc khi hoc ngay sau khi chuyn tu s 456 n ga. Ta c th ni: v tr thng ng ca kim ng h l nhn ca s tu n hay ngc li. i vi ngi rnh i tu la v quen thuc vi cc thi khc biu thi ni nh vy nghe rt chng tai. ng l thun l phi ni: Chuyn tu s 456 n ga vo lc 5 gi 55 pht, v gi tu n x xch t 5:55 n 6:05. Tuy nhin, nn t nhin nhn xt s tng quan nhn qu mt cch cht phc, ng lun lun buc mnh gii thch bng l tr. C nhin, v lu v di phng cch l on vn cn thit hn l nhn thc cht phc ngy th. Nhng phi nh rng l gii thng bt ngun t nhng thin kin c sn v nhng thin kin ny lm tr ngi s khm ph nhng kin thc mi m hay s hiu bit thm su. S nhn xt ngy th v tng quan nhn qu gia v tr kim ng h v s tu n tuy sai lm nhng hm cha mt nim rt quan trng: ty theo li quan st, nhn v qu c th thay th ln nhau. Mt thi cc oan ca hnh thi nhn thc cht phc v tng quan nhn qu l khng tin c nhn c qu v quan nim tt c hin tng u sinh khi mt cch tnh c. l ch trng ca hc thuyt ngu nhin, cn gi l v nhn v duyn lun, khng tha nhn c bt c mt quy lut hay l php no. i vi phi ny, thin c v ha phc u ngu nhin ch khng do mt hnh vi hay ch no ca con ngi. Trn phng din o c, thuyt ny ph nhn trch nhim c nhn, v vy khng ch li cho nhn

sinh. ---o0o--Tng quan nhn qu loi gi nh. Mt bin c A c xem nh nhn (gi nh) ca bin c B nu vo tnh th sau y: B hin khi v gy ngc nhin khi cha bit A hin khi, v khi bit A xy ra thi khng cn ngc nhin ti sao B xy ra. Ni cch khc, A c xem l nhn (gi nh) ca B nu khi nghe gii thch B hin khi l v A xy ra ta lin tht ln: L th !. Nh vy s thit lp tng quan nhn qu gia A v B loi gi nh hon ton ch quan, bi v nguyn nhn gii thch mt bin c bt thng l mt bin c quen thuc i vi c nhn. Th d hi: Ti sao nhiu ngi chy v mt hng vy n? Tr li: Pha y c m chy. Cu hi hm cha ngh v mt iu g bt thng xy ra. Thng ngy khng c cnh nhiu ngi chy dn v mt hng. Nhng nu c ln nhn thy rt nhiu ngi cng chy v pha mt m chy, thi iu to nn mt s quen thuc: m chy l nhn ca s chy dn v mt pha. Bi vy cho nn mt bin c bt thng (chy v mt hng) do gii thch m tr thnh mt bin c quen thuc (ng ngi chy v pha mt m chy). Chng ta hi lng vi cu tr li ch khi no iu m ta cho l bt thng (do mi hi: Ti sao?) tr thnh iu ta quen thuc (iu m ta tng vng). Nh vy ch quan m xt cu tr li c thch ng hay khng, ci ty thuc nhng g c nhn quan nim l thng hay bt thng. Hy lu rng phng php quan st khng th p dng kim chng tng quan nhn qu loi gi nh. Ta khng nhn ra pha ngoi tm cch xc nh A l nhn ca B. Tri li, ta vin vo nhng tng vng bn trong v thng hay suy lun phn tch nhng iu pht biu v s lin h nhn qu l ng (valid) hay sai, l chn (true) hay gi. Mnh pht biu c cng nhn l ng ch khi no n c suy din t nhng mnh ng khc hp theo nhng qui tc lun l c nh. Mnh c cng nhn l chn tht ch khi no hi ba iu kin sau y.

1. Mnh phi hm ng nhng d on (predictions) c th th nghim bng nhiu cch tc ng suy ra t chnh nhng d on y. 2. Cc cch tc ng c thc hin th nghim cc d on ca mnh . 3. Cc d on ca mnh c th nghim bng cc cch tc ng. Trong trng hp iu kin th 3 khng thnh cng, ngha l cc cch tc ng em ra p dng u khng mang li kt qu nh d on thi mnh c cng nhn l gi (false), khng chn tht. Nu iu kin th 2 khng tha mn, ngha l tuy c ngh ra nhiu cch tc ng nhng khng thc hin bt c cch no, thi mnh c cng nhn l bt nh (indeterminate). Cui cng nu iu kin 1 khng c tha mn, ngha l mnh khng hm ng mt d on no hoc nu c m khng gi ra bt k mt cch tc ng no th nghim thi mnh xem nh v ngha. Nh vy khoa hc cng nhn bn loi mnh : chn, gi, bt nh (va chn va gi?), v v ngha (khng chn khng gi?) khc hn vi logic ca Aristotle ch chp nhn hai loi mnh chn v gi m thi. Theo nh va trnh by v tnh ng v tnh chn ca mnh thi mi pht biu tng quan nhn qu theo loi gi nh ch c th ng m thi ch khng th chn tht, v thng lm ln tnh ng vi tnh chn nn t ngi gia cng th nghim phn bit mnh l chn hay gi. V li, thng khi pht biu, mnh khng hm cha mt d on no c th gi ln mt phng cch kim chng. Chng hn ni: Ma bt mt hn, ng Ti Cao to ra vn vt Theo Nhn minh lun, i tng nhn thc ch c hai th: t tng (svalaksana) do cm gic trc nhn v tng tng (smnyalaksana) do suy lun m thng t. T tng c ngha l ci khng th vin vo ci khc nh ngha n tr ra chnh n. N c th thc nghim c trong mt khonh khc. Ngay trong st na c thc chng, n khng c phm tnh, danh tnh, thuc tnh,... ngha l thot ra ngoi mi thi thit din t. Tng tng l s hu trong mt khonh khc st na nhng li biu l nh l tt c mi thi: thy s hu by gi v y nh l thy n trong mi lc v mi ni. Ngoi tnh cht tng qut, tng tng cn c th pht biu qua ngn ng, c th nh ngha, v em chia x gia nhiu c th. Trn nguyn tc, tng tng tuy do vng tng phn bit nhng khng h o nh hoa m gia tri.

Mi nhn thc thc ti u c tc dng l thnh lp tng quan nhn qu loi gi nh gii thch s quan h gia t tng do cm gic n thun nhn bit (hin lng) v tng tng l nhng khi nim c thi thit ngay sau st na u tin ca qu trnh nhn thc (t lng). Thm vo , bm tnh con ngi l mun dng ngn ng v lun l din t v truyn t nhng tng quan nhn qu pht hin theo tr phn bit ca mnh. Chnh v th m ngn ng v lun l tr nn rt cn thit trong i sng x hi, nhng cng rt nguy hi nu khng bit phn bit tnh ng v tnh chn ca cc mnh pht biu. ---o0o--Tng quan nhn qu loi tc ng. Cu A l nhn ca B c ngha l Hy tc ng gy A pht hin thi s thy B pht hin. Ni khc, A l nhn (iu kin) B xut hin. Hay cng c ngha l: Ngn chn khng cho A pht hin, v B s khng xut hin. Ni khc, A l nhn (iu kin) cn B xut hin. Trong trng hp tng quan nhn qu loi tc ng, ta khng ngi yn m i chng xy n. Tri li, ta phi tm cch gy cho A pht hin hoc ngn chn khng cho A pht hin. Theo Phm Pht , Tng ng b, ii.1, thi hn 2500 nm v trc, c Pht bng vo ni thc ti ca chng sinh tm nguyn nhn ca kh au v khm ph ra rng sinh mnh ch l mt gi hp ca mi hai nhn duyn ch khng c thc ng. Do qun thp nh nhn duyn theo hai chiu, lu chuyn v hon dit, Ngi trng dn nhng tng quan nhn qu loi tc ng gia mi hai chi, mi chi va l php lm duyn (duyn khi) va l php do cc duyn sinh (duyn d sinh). Nu T thuyt minh nhn qu gii thot v lun hi thi Mi hai Nhn duyn cho thy do thun qun m lun hi, do nghch qun m gii thot. Theo chiu hon dit, chiu on dit sinh khi ca th gii lun hi, sinh t kh au,... v a n gic ng gii thot, c Pht nh hng con ng dn n thot ly sinh t nh sau, bt u t s tn dit V minh, ci ngun ca tham i. Do ly tham, on dit v minh mt cch hon ton nn hnh dit. Do hnh dit nn thc dit. Do thc dit nn danh sc dit. Do danh sc dit nn su x dit. Do su x dit nn xc dit. Do xc dit nn th dit. Do th dit nn i dit. Do i dit nn th dit. Do th dit nn hu dit. Do hu dit nn sinh dit. Do sinh dit nn gi, cht, su, bi, kh, u, no dit. Nh vy l ton b kh un ny on dit.

Theo chiu hon dit, khoen xch i l chi quan trng nht trong Mi hai Nhn duyn. Phn trc chi l do duyn t qu kh m khi cho nn hnh gi khng th tc ng on dit. Khi n chi i thi hnh gi c th la chn hoc tip tc i duyn Th m tip tc lu chuyn trong vng sinh t lun hi, hoc cng quyt on dit i Th mi hai khoen xch nhn duyn ca th gii sinh t lun hi tan r. ---o0o--Kim chng tng quan nhn qu bng cch tc ng cc bin c l nn tng ca khoa hc thc nghim. Trong mt s a ht s tc ng th nghim gp nhiu kh khn hay c khi khng th thc hin. Chng hn c nhiu trng hp khng th th nghim trn c th con ngi hay khng th tc ng dn xut mt s trng hung x hi theo d nh. Trong nhng hon cnh bt lc nh vy khoa hc gia ch cn cch duy nht l ngi bn v nhng tng quan nhn qu loi quan st. Trn y ta thy gi thit nhn qu loi quan st khng ng tin cy so vi gi thit nhn qu loi tc ng. Bi vy tng quan nhn qu loi quan st thng c gi l tng quan gi (spurious correlation). S kim chng tng quan nhn qu loi tc ng cng cho thy nhiu trng hp trong nhn v qu c th thay th ln nhau. Ci c gi l nhn ty thuc cch ta tc ng th nghim. Chng hn, khi tc ng mt my pht in quay tay, chuyn ng ca cun dy quay l nhn v dng in l qu. Ngc li, em ni hai u dy ca my y vo mt ngun in xoay chiu my s tc ng nh mt ng c. Trong trng hp ny, dng in l nhn v chuyn ng l qu. Nh vy, quyt nh ci no l nhn v ci no l qu ty thuc nhng th nghim m ta tc ng kim chng s tng quan. Trong i sng hng ngy, ta thng quen vi nhng hin tng khng o chiu. Nh trng hp nh ri mt ci chn lm v tan thnh mnh. C khi no trong tng lai cc mnh vn tp hp tr thnh ci chn nguyn thy ri nm li vo ch c trn bn hay khng? Chnh v nhng kinh nghim nh vy m lu ngy sinh ra hai khi nim sai bit l qu kh v v lai. K c ch ghi qu kh ch khng nh tng lai. Cch tri lng nhng bin c c th xy ra cng khng ging hnh thi nhn thc nhng g c th xy n. Ta thng tin rng khng th lm g c thay i qu kh nhng c th hnh ng mt cch no nh hng tng lai. Qua nhng danh t

thng dng nh hi hn, nui tic, hy vng,... ta thy ngay mt s cch bit qu r rng gia qu kh v v lai. Ngc li, cho n nay trong vt l hc, mi nh lut c bn v sc ht vn vt, in t trng, v phn ng ht nhn, ht thy u thun nghch, ngha l khng phn bit qu kh v v lai. Lm thi nu tt c cc phn t ca mt h thng phc hp mi mi u i hng vn tc thi nhng g thu nhip v trc s phng khai tr li. Theo thut ng Pht gio, mi hin tng u do s hin hnh ca nhng chng t c hun trng. gii thch tnh khng o chiu trong th gii hin tng l nh huyn, khng bt ngun t cc nh lut c bn, cc nh vt l hc phi thi thit thm nhiu khi nim phc tp nh h thng kn, h thng h, bo ton nng lng, entropy,... v phi tn nhiu cng phu suy din ta trn nhng d kin th nghim. iu ny cho thy cc nh lut vt l c bn khng kh nng m t ton vn thc ti nh tht. Tuy nhin chng vn c li ch cho thy khng c g c nh trong mi pht biu v l nhn duyn ci no l nhn v ci no l qu. T thu s khai con ngi bit to la bng cch c xt hai phin vi nhau. l p dng tng quan nhn qu mt chiu, cng sinh nhit, cng l nhn v nhit l qu [Vt l hc nh ngha cng l lc tc dng nhn vi qung ng vt x dch]. n khi hiu c ngc li nhit c th chuyn ha thnh cng, nhit sinh cng, nhit l nhn v cng l qu, tc l n khi khm ph tng quan nhn qu ng hin hai chiu nhn = qu, khng c sai bit gia nhn v qu thi cc my chy hi nc v ng c n c ch to, khi u cuc Cch mng K ngh (Industrial Revolution) nc Anh vo cui th k 18 thay i ton din i sng trn mt t. i vi vt l hc, lut nhn qu khng my li ch. Ngoi tr nhng lc cn tr li vn tt nhng cu hi thc mc v nhn qu hay pht biu kt qu mt cch bnh dn khng chn tht nh: Sc ht vn vt l nguyn nhn chuyn ng ca hnh tinh quanh mt tri, Ma st l nguyn nhn ca nhit, khoa hc gia s dng hon ton ton ng, bin chuyn cc phng trnh ton hc theo nhng quy tc nht nh, c th tnh chuyn ng ca cc hnh tinh ty thuc sc ht vn vt hay ngc li tnh sc ht vn vt bng vo chuyn ng ca cc hnh tinh. Bi th cho nn khng cn phi phn bit u l nhn v u l qu.

Hin nay, m phng phng php kho st phn tch v s dng ton ng ca vt l hc, cc b mn nh kinh t hc, x hi hc, tm l hc,... cng nghin cu tng quan nhn qu loi tc ng tm hiu cc vn lin quan sinh hot con ngi. Th d hi: Gia tng tin cng c phi l nguyn nhn ca s gia tng vt gi? Chin tranh gn k c phi l do chy ua sn xut v kh? Ni n chn khng tt c lm suy gim tham vng v sc sn xut hay khng? Tt nhin mi pht biu v gi thit nhn qu phi c kim chng cht ch bng mi phng php khoa hc thi mi mong dn n nhng hnh ng c li ch x hi. Thng khi thi thit tng quan nhn qu loi tc ng ngi ta c khuynh hng t trng tm vo nhng yu t d tc ng. Chng hn, gia hai yu t, ci cch cu trc kinh t ca x hi v thay i i sng vt cht v tm linh ca dn chng, mt s ngi tin rng ci cch cu trc kinh t ca x hi d tc ng hn l thay i i sng vt cht v tm linh ca dn chng. Do mi pht sinh ch thuyt chn ci cch c cu kinh t lm nhn xy dng mt i sng vt cht v tm linh tin b. Him ha y l chp ly mt gi thit v bin n thnh mt chn l. Lm ln hai tnh ng v chn ca mnh pht biu dn n s lm tng tng quan nhn qu loi gi nh l tng quan nhn qu loi tc ng. Chng hn trong ngnh ng y, cch nh bnh ch ng ch khng chn tht. L do: tm ra nguyn nhn ca bnh, thy thuc thng y vo tng vng v suy din ng theo mt m hnh l lun. Cha tr l thc hin mt s tc ng nh bt mch, th mu, nh thuc tr bnh,... Nhng ngi thy thuc khng h thc hin cc tc ng y nh l th nghim th xem nhng nguyn nhn ng chn on c chn tht hay khng. Phn bit nhn qu loi tc ng v loi gi nh rt cn thit trnh nhng tranh lun v b gia nhng trng phi c ch trng khc nhau. Chng hn, c cc nh x hi hc tin vo nhng tng quan nhn qu loi tc ng v ch trng khm ph nhng nh lut khch quan chi phi tp qun x hi ca con ngi, gii thch qu trnh tin ha ca cc x hi,... Bt chc cc nh vt l hc kim chng nhng nh lut vt l h tm cch th nghim cc nh lut x hi hc bng mi phng php khoa hc. Nhng cng c cc nh x hi hc khc ch bng vo nhng tng quan nhn qu loi gi nh ty thun nhng tiu chun ch quan thch hp vi khung nim ring bit ca h. L c nhin, nhng trit gia nh Plato, Rousseau, Hegel,... thnh lp nhng h thng t tng x hi rt hon ho trong mi hin tng u lin h thun hp nhau theo ng nhng lun chng c php tc minh bch. Nhng v khng xut mt d on no hm phng

cch th nghim, nn cc h thng t tng y khng chn tht m ch ng i vi nhng ngi ng ch trng m thi. Khi thy r s khc bit gia nhng loi tng quan nhn qu mi hc phi chn lm cn bn cho h thng t tng ca mnh thi khng cn ph phm thi gi tranh bin bit pha no pht biu ng, pha no pht biu chn tht. ---o0o--2. Bt bt v Duyn khi Tnh i xng ca tng quan nhn qu. Trong c hc lng t vn tng quan nhn qu lin h vi nguyn l i xng dng gii thch s quan h gia tm (phng cch th nghim) v vt (lng t hin hu). Theo cc nh lng t hc, vo bt c lc no, ta khng th bit ht thy mi iu kin (nhn) mt bin c lng t hin khi. Ni tng qut, nu mt thc th gi nh nh lng t vt ngoi tri gic ca con ngi thi khng c cn bn ch trng s hin hu ca n, bi v thi thit s hin hu ty thuc kh nng th nghim. Khng th thit lp s hin hu ca thc th nu khng c phng cch kim chng s hin hu y. Cng vy, khng th xc quyt s hin hu ca phng cch kim nghim c lp vi thc th m s hin hu c th nghim. Do , ta thy ngay c s i xng gia hin hu v phng cch kim nghim. Sau y l mt th d khc v tnh i xng ca nhn v qu c th ng dng chng nhng trong vt l hc m c trong tm l hc. Gi A l tp hp gm tt c iu kin (nhn) pht hin mt hin tng B. Tp hp A ch xut hin st ngay trc lc B hin khi. Do , tt phi c mt khong thi gian rt ngn, khng cn bit ngn bao lu, min l trong khong thi gian y khng hin ra bt c nh hng no ngn cn B xut hin. Ch vo lc st ngay trc khi B hin khi ta mi chc chn hon ton l B s xut hin. Cho n giy pht y mi iu d on u thu tm vo s bin thin ca mt hm s xc sut m thi. Nu cui cng B khng xy ra, thi cc nhn ca B chng bao gi hin hu. L do: khng th thi thit s hin hu cc nhn ca B khi hin tng B khng c. S hin hu cc nhn ca B c xc nh mt cch chc chn ch vo lc B sp hin khi, ngha l bng cch nghch suy tr v ngay trc lc B hin khi. Do , tp hp A gm cc nhn ca B khng th hin hu m ch l xc sut B hin khi cho n khi B thc s xy ra. Cng vy, B c xem l qu ca A n khi ton th tp hp A xut hin. Ni n gin hn, nu A l tp hp gm mt hay nhiu bin c xut hin trc bin c B

v B khng hin khi khi A khng xut hin trc, thi A c cng nhn l nhn ca B. Trong tp Nhp Trung o (Madhyamakvatra), ngi Nguyt Xng cng nh ngha tng quan nhn qu mt cch tng t: Nu nhn sinh qu cn thit ca n, thi v l do m gi n l nhn. Nu khng qu no c sinh, thi v vng (qu) nn nhn khng c. Quan nim tng quan nhn qu nh vy tc l nhn nhn tnh i xng ca tng quan nhn qu: hin thc ny c xc nh trong tng quan i i vi hin thc kia. Tng quan nhn qu y l tng i hay tng thnh. Tt c mi tng m ta gi l hin hu u l hin hu gia cc mi quan h, gia cc duyn, ch khng tht c. Theo Duy thc, l do thc bin. Thc l mt trong ht thy php, nhng c bit, thc l ch lc ngay trong mi mi chng sanh, c nng lc phn bit bit c ci khc, v t bit c mnh. Th d thc bin: Vn vt hin hu l do thc phn bit danh tng, sc, tm, hun tp vo Tng thc nhiu i nhiu kip thnh chng t (tp kh, thi quen) c hu, nn khi thc mng khi thi lin hin ra cc tng ng nh khi c hun tp vo Tng thc, v t phn bit ra Kin phn c nng lc nhn bit v Tng phn l i tng ca nhn bit. Ch th (Kin phn) v i tng (Tng phn) nhn thc nng vo nhau m hin hu v xut hin ng thi nh l i tng chuyn hin ca thc. Kin, Tng phn nh vy gi l nhn duyn bin. Kin phn (bit) v Tng phn (b bit) khng phi l ng v php, l ngi v vt. Nhng nu tng ng php ny c hun tp mi vo Tng thc thnh chng t c sn, thi khi mng khi ln lin thy ng v php l nhng hin hu c t thn c lp ring bit. Chnh do thc bin theo cch ny (gi l phn bit bin) m cc php trong ng nht tnh duyn khi, v danh v tng, v th v chung, v trung v bin (khng trong khng ngoi) ni ln thin hnh vn trng, ri m mui chy theo gi tng thin hnh vn trng m m trc, tri buc theo n, gy nn kh au. iu ny cho thy i tng nhn thc v ch th nhn thc khng ri nhau m c, i tng nhn thc v ch th nhn thc u l nhn thc. y l cn bn v l khi im ca hc thuyt Duy thc. c Pht c ln nu r ci gi l th gii chng qua ch thnh lp trn quan h tng i v tng thnh gia su cn v su cnh:

V nh hai b lau da vo nhau m ng. Cng vy, ny Hin gi, do duyn danh sc, thc sanh khi. Do duyn thc, danh sc sanh khi.... Ny Hin gi, nu mt b lau c ko qua (mt bn), b lau kia lin ri xung. Nu b lau kia c ko qua (mt bn), b lau ny c ri xung. Cng vy, ny Hin gi, do danh sc dit nn thc dit. Do thc dit nn danh sc dit... (Kinh B lau, Tng ng b, ii.112). Khng c ch quan thi khng c khch quan v ngc li. Ngoi quan h tng i v tng thnh, khng c ci gi l th gii. Ht thy u c thnh lp trn quan h h tng sinh tn. Cng thc y tha khi c ghi li nh sau trong kinh Pht t thuyt, Tiu b I: Ci ny c thi ci kia c Ci ny khng thi ci kia khng Ci ny sinh thi ci kia sinh Ci ny dit thi ci kia dit. Vt l hc cng c nhng th d tng t: thi gian v khng gian, vt cht v nng lng, tim nng (potentiality) v hin hnh (actuality). ---o0o--Bt bt v Duyn khi. Trong 21 ngy ngi ti ci B , c Pht chng nghim nh l y tnh duyn khi php (Prattyasamutpda; l Duyn khi) v v nhng ngi cha ng t php ny thi lm cho ng t, bng mi cch thuyt minh, ging gii, ch by, xc lp, ni rng ra, v phn bit r rng cho h c th thy nn sut 45 nm truyn b chnh php, Ngi phn bin thuyt ging lm cho nhng ngi nghe php cng c gii thot nh chnh Ngi. B tt Long Th tn thn cng c cao dy v su rng trong bi tng khi u Trung qun lun nh sau. Bt sinh dic bt dit Bt thng dic bt on Bt nht dic bt d

Bt lai dic bt xut Nng thuyt th nhn duyn Thin dit ch h lun Ng kh th l Pht Ch thuyt trung nht. Ting Vit dch ch Prattyasamutpda l l Duyn khi, ting Anh l dependent co-origination, dependent co-arising. Theo ngi Nguyt Xng, cn i c ngha chuyn ng; tin tr t prati c ngha l t c. Nu thm mt tin tr t vo cn thi ngha ca cn s thay i. Vy ch prattya khi c xem nh mt ng t bin hnh cch thi t c c ngha l ty thuc hay tng i. Cng th, cn pad c ngha i hay ng xung, nhng khi thm tin tr t samut c ngha t m ra thi samutpda ngha l hin khi, sinh khi. Vy duyn khi (Prattyasamutpda) c th hiu l hin khi trong s h tng l thuc hay do cc duyn phi hp m php sinh khi. Nh vy, phn u ca tn (prattya) loi b t kin chp thng, v php c l do cc duyn phi hp cho nn khng thng hng. Phn sau (samutpda) ngn chn t kin chp on, v c s sinh khi cc php khi duyn hi . C hai phn gp li biu th Trung o, ngha l khng chp thng khng chp on. Thanh Tnh o, s c Tr Hi dch, gii thch: Danh t duyn sinh khi c dng ch ton th cc php sinh khi do duyn tnh, cn c hiu nh sau. Ton th cc php y cn c thu t (paticca). Khi ton th c thu r, n a n an lc hnh phc siu th, nn ngi tr xem ton b duyn sinh l ng c thu r hay t n (paccetum). V khi n sinh (uppajjati), n sinh cng vi (saha), v mt cch chn chnh (samm) ch khng phi sinh n c v v nhn, nn n l s ng sinh khi (samuppdo). Vy v n l s ng sinh khi, v do cc duyn, nn gi duyn sinh, v v ton b cc nhn l mt duyn cho cc php duyn sanh, nn ton th nhn y cng c gi l Duyn sanh, vn dng ch qu ca n. Cng nh ta ni S xut hin ca ch Pht l iu phc lc, chnh v s xut hin y l iu kin (duyn) em li phc lc. Hoc v tng th cc nhn a n qu k tip, cho nn c th ni l chng cng sinh khi vi nhau.

Tng hp cc nhn khi t v minh, dn n s th hin mt qu v d hnh, thc, v.v... tng hp y c gi paticco ngha l hng ti qu ca n do s h tng l thuc ca cc chi phn, ngha l chng pht sinh cng mt qu, v khng th thiu mt chi phn no. V n c gi l samuppdo, cng sanh khi, v n khin cho cc php c sanh phi sanh trong s h tng l thuc. Do vy, v n do duyn (paticco) v cng sanh (samuppda) nn gi l Duyn khi, samuppda. Mt cch gii thch khc: Ton b y duyn tnh ny tc ng h tng l thuc, khi ln nhng php ng ng vi nhau. y l l do bc i thnh, bc kin gi, cho t ng ny hnh thc ngn gn. Nh vy, s vt trong v tr sinh khi khng do mt quyn nng siu nhin nh Thin cha. V tr khng phi l hi th, l mt gic mng ca ng Phm thin (Brahman), ngha l vn vt khng pht sinh t mt Nguyn nhn Ti s, mt Bn th tuyt i c tnh cht thng tch, v sinh, v v tr, ng nht vi t th (tman) tc cn bt dit ca hin tng con ngi. Tt c khng pht xut t mt nguyn nhn cho nn vn hu nht nh xut hin do nhiu nhn. Ni khc, tt c u l sn phm do h tng l thuc, hin hu quan h trong tin trnh nhn duyn. Khi nim Duyn khi l mt khi nim v Khng, ti v khng c mt ci g vt ra ngoi (siu nhin), nm bn trong (bn th), hay khong gia (i thin trung) cc h tng l thuc. Khng y khng phi khi nim khng i i vi khi nim c. Khng y l thc ti ca vn hu vt thot mi khi nim ca nhn thc thng thng, l mt tm vi trn duyn sinh t v nhng bc ha v cng sc s. Nh th, Khng n trc nhng khng phi trc trong thi gian v thi gian gi nh mt chui duyn sinh. Ci n trc c ngha l ci cn bn. Khi ngi ta c th ngh n duyn sinh hay tng i tnh c, l v chng sn trong Khng. (D. T. Suzuki, Thin lun. Tp H) Cu cui din t cng mt ngha vi khu quyt lng danh ca B tt Long Th: D hu Khng ngha c/ Nht thit php c thnh/ (trong bi tng Trung lun XXIV.14). Dch thot: Mi php do Khng m c hay Cc php phi Khng (v t tnh) thi mi c th hin hu. V do duyn sinh s hu ca vn vt l thuc nhn duyn, ngha l s hu khng c yu tnh quyt nh nn ton l gi hu. i vi nhng s vt ca th gii thng nghim, s gi hu ca chng ty thuc vo nhn duyn nn khng th c t tnh m hin hu c. iu ny cho thy cu ni ca ngi Long Th, Phi Khng mi c, khng c g ng gi l nghch l.

 biu dng o l Duyn khi ca c Th Tn B tt Long Th s dng bn song th ph nh (bt bt). Dng song th ph nh bt..., bt... l mun tr vo hai i cc mu thun nhau, sinh v dit, thng v on, nht v d, lai v xut, ng thi bc b lun c hai cc, tc l ph nh hai ln k tip. Kt qu l chuyn ha hon ton mt ph nh tuyt i (ph nh c hai c v khng, tc Khng) thnh mt khng nh tuyt i (khng nh c hai c v khng, tc Bt Khng). C nhng im ng lu sau y do s dng php Bt bt. 1. Hai i cc tuy mu thun nhau nhng cng chung mt bnh din. Trn mt lng nguyn , hai cc khng hp v cc ny ph nh cc kia. Chng khng ly v chng c thnh lp trn quan h h tng sinh tn. Song th ph nh l mt bc nhy vt xuyn qua ci mt lng nguyn y. 2. Song th ph nh khng nhng l mt qu trnh lun l m trn phng din tu dng cn l mt li din t s phn u ni tm gii quyt mu thun gia hai kin chp i nghch, hu v v, khng nh v ph nh, thng xuyn gn b vi tm thc v l t thn ca au kh. Qu vy, trong Tn tm minh, Tam t Tng Xn ni: Khi no mnh cn thy c thun c nghch, i i thi lc l tm bnh. Tt c s bt mn v mt t do hin ti u c to ra bi ch sinh hot khng nh ca c th bt ngun t v minh, dc, i, ng chp, ng dc, v.v... Nhng khi khm ph c sinh, lo, bnh, t hin thc tc thi bit ngay c ci bt sinh bt dit, do m quyt tm thc hin thanh tnh, vt thng phin no, tiu dit kh u, t ti chnh o. Gii thot tc l nhn thng vo hin thc, da vo ci sinh mnh hu hn m qun st nhn duyn. S bc bch hin thc thc y ci b mi tri buc, siu vit hin thc, th hin sinh mnh tuyt i v hn tc Khng, t ti mt cnh gii k diu bt t, ci m Pht gi l gii thot, l nit bn. Hy nghe Pht thut li kinh nghim ca Ngi sau khi thnh o: Nh th, Ta l sanh php, trong sanh php, sau khi bit r s nguy hi ca ci b sanh, tm cu ci khng sanh, v thng an n khi ci kh ch, nit bn, v chng c ci khng sanh, v thng an n khi ci kh ch, nit bn. Ta t lo php, trong lo php, sau khi bit r s nguy hi ca ci b gi, tm cu ci khng gi, v thng an n khi ci kh ch, nit bn, v chng c ci khng gi, v thng an n khi ci kh ch, nit bn cho n bnh, t, u, bi, kh no cng th. V tr v kin khi ln ni Ta. S gii

thot ca Ta khng b dao ng. Nay l i sng cui cng ca Ta, khng cn s ti sanh na. (Kinh Thnh cu. Trung b, s 26) 3. Do thc hnh php qun Bt bt, cn chp ng chuyn ha t ci ng khng tng thnh ci gi ng v t tnh, tc Khng. Hnh gi thc hin c trng thi tuyt i mu thun t k ng nht (self-identity of absolute contradiction), tc l ng c l ng th tc Khng. ng th l ci th trong ng thi, trong hin ti. Ci th chnh n ang hin tin, ch khng phi ngoi ci , khng phi qu kh, v lai, khng phi vt khc, m ngay chnh n gi l ng th. ng th tc khng c ngha l ng ngay ni th tnh y l khng, ch khng phi ng tng tc khng. Khng y l Khng ca bn tnh (prakriti-snyat). 4. Ta khng th em ci nhn thc thng thng ca ta m hiu tnh Khng. L do: tnh Khng l t thn thc ti, khng c tng sinh tng dit, m tri kin ca ta l cc khung nim, cc khun kh ca vng tng nh sinh v dit, c v khng, mt v nhiu,... nn khng nm bt c t thn thc ti. Nh li Pht dy trong kinh Php n, phi i thng vo thc ti m chim nghim trc tip ch khng phi ng bn ngoi v qun st tnh Khng nh mt i tng khch quan. L t thn thc ti, tnh Khng khng nhng l cn su thm nht ca c th hu tnh m cn l cn su thm nht ca ton th v tr. Tr v vi tng quan nhn qu c tnh i xng tc quan h tng i v tng thnh, tnh Khng c xem nh va l i tng va l ch th ca nhn thc. Kinh Php n gii thch: V thot ly c mi nm bt cho nn n (tnh Khng) bao hm c tt c cc php v an tr ni ci thy bnh ng khng phn bit: ci thy y l ci thy chn thc. Trn phng din vn php, hai ng t bao hm v an tr u c cng mt ch t l n (tnh Khng). Nhng ng t bao hm ch v i tng nhn thc v ng t an tr ch v ch th nhn thc. Lp trng Bt nh xut pht t vng tm duyn sinh quan, ch trng qun st t bn cht ca ht thy cc php thu sut tnh Khng to thnh mt sc sinh hot hot ng t do, khng b tr ngi hay tri buc. S thu sut gi l Bt nh, tc tr tu. Cho nn gi l tr tu hay l Khng tht ra cng ch l mt. Cng mt s tht m ng v phng din ch quan thi gi l tr tu (Bt nh) nhng nu ng v phng din khch quan thi gi l tnh Khng.

Cng vy, Pht tnh ch ring cc loi hu tnh hay Php tnh ch chung cho vn hu c xem nh va l nhn va l qu ca s tu dng. Ni theo nhn thi l kh nng s gic ng, ni theo qu thi l trng thi ca gic ng. T ng Php thn cng c hai ngha: Bn thn gio php v Bn thn l th. Bn thn gio php ch cho gio in tn ti lm biu tng cho bn thn ca Pht sau khi khut bng. Bn thn l th ch cho Gic ng nh l bn thn v tng. Ch Chn Nh cng c hai mt ngha: (1) Tht Khng (nh tht khng), tc l ci th tnh rt ro chn tht ca Chn nh khng c cc vng nim, khng c cc php nhim . (2) Tht C (nh tht bt khng), tc l v phng din tng dng thi y v lng hng sa cng c. Nhng cnh gii Tht C ny khng c hnh tng g nm bt. V la cc vng nim phn bit nn ch c ngi chng ng mi bit c m thi. Tm li, trong Pht gio, cn c trn vn t li ni m lun thi hu nh mi trng thi no c th biu th cho mt ci g nh l tuyt i hay cn thm su nht u lun lun phi c nhn vo theo hai mt ngha i xng nh vy. Li nhn vn hu theo cch , c gi l bit v thy thc ti nh th l nh th. B tt Long Th ch trch li quan st phn bit nhng yu t ch quan, khch quan, v quan h nhn duyn i lp vi nhau. Theo Ngi, ngoi yu t khch quan khng c yu t ch quan; ngoi yu t ch quan khng c yu t khch quan; ngoi khch quan thi quan h khng c, m quan h khng c thi nhn thc cng khng th c c. Bi vy, phng cch nhn thc ng v chn tht nht l phng thc Nh . Bng thuyt Nh ta c th minh gii cng thc duyn khi v o l nhn qu nh sau. (1) nht ngha hay Chn : Ci g nng nhn duyn sinh u khng th t hu t tn, c lp vi mi ci khc. Ngha l, s hin thc ca chng l gi lp, ch c trn mt th tc, khng th hin hu bn ngoi th gii thng nghim. (2) Th tc hay Tc : Tiu chun duy nht hin hu trong th gii thng nghim l hin hu nng nhn duyn sinh. Tng quan nhn qu gia hin thc v cc duyn yu t c nhn thc ty thun khung nim xy dng trn cn bn kinh nghim x hi, ngn ng, v lun l thu tp trong qu kh v hin ti v s c trong tng lai.

S hin hu theo th tc l mt hin hu gi danh bi v ngn t gi tn n l tc dng kt hp cc thuc tnh biu th n ty theo khung nim c nhn v theo quy c cng ng. Nh th, hin hu l Khng, khng c t th. Tn gi khng ch vo mt thc ti no tng ng vi hin hu. Do , gi tr chn thc ca mt cm t hay ca mt khi nim ty thuc cch s dng chng c thun hp hay khng vi tnh c nhn v l lut do cng ng quy nh. Ngoi ra ngha ca cm t hay khi nim dn xut t cch chng c ng dng trong nhng trng hung ring bit. l l do ti sao Trung lun phn bc mi hnh thc s dng ngn t m t Thc ti tuyt i. Chn bt kh thuyt, khng phi v ngn ng khng din t c thc ti siu th gi l tnh Khng, m ti v ngha cc ngn t ty thuc tnh ca ngi ni v do cng c cng ng quy nh nn v cn , khng th quy chiu bt c mt thc ti no. Vy mi hin hu theo tc c bt buc phi l mt qu ni theo nhn ca n, v n l mt nhn, ni theo qu ca n. Khng mt s th no thot khi tng quan nhn qu theo kiu y. C nhn tc c qu, v ngc li c qu tt phi c nhn. Khi nim nhn v qu c ngha c v bn tnh ln hnh tng ch khi no c xt trn quan h gia chng m thi. ---o0o--Tng quan nhn qu loi nht a tng tc. Ni rng s vt khng c t tnh khng c ngha chng khng c bn tnh hay Tht tng. Tht tng ca chng l Khng, l Thc ti cu cnh. Tht tng ca cc php thi on bt, ct t c tm hnh ln ngn ng (t duy v ni nng), khng sanh cng khng dit, tch dit nh Nit bn (Bi tng Trung lun XVIII.7). Tht tng hay bn tnh tuy phn bit vi gi tng nhng khng phi l mt t th, khng phi l i tng xc nh ca tri gic. Bn tnh ca s vt l phi bn tnh; chnh ci phi bn tnh l bn tnh ca chng. Ti v chng duy nht c mt bn tnh, chnh l phi bn tnh. [prakrtyaiva na te dharmh kimcit. y ca prakrtih sprakrtih, y cprakrtih s prakrtih sarvadharmnm ekalaksanatvd yad utlaksanatvt] (Astashasrik Prajnpramit; Kinh Bt nh Ba la mt Bt thin tng). Tnh Khng bng bc khp ni, ngha l tnh Khng an lp trong mi s vt. Cu ch hnh v thng cng c ngha nh vy. Tnh Khng ca mt php ng nht vi tnh Khng ca tt c mi php. Bi tnh Khng an lp trong mi php nn do tng ng m tnh Khng v hn, khng c bin gii, do bao hm c vn php. Vn hu tc v tr khng t hin hu,

ch hin hu khi duyn, ch hin hu bng vo quan h, lp ny lp khc trng trng v tn, mt lm duyn cho tt c, tt c lm duyn cho mt, tt c y ni mt, mt y ni tt c. V th v tr v nh mt mng li nhn duyn sinh v i, tt c khi ln ng thi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, mi hu khng chng ngi hin hu v hot ng ca hu khc. Mng li y cn gi l Php gii (dharmadhtu), l hnh tng tch cc ca tnh Khng, l biu l ng ca Chn nh. Php gii va ch th gii hin tng tc th gian gii, chi phi bi nh l y tnh duyn khi php, va ch cnh gii Chn nh ca ch Pht, v vi tch dit, i tn nit bn. Nu xt v ton th tin trnh duyn khi ca v tr, thi bn tnh ca hin khi l v tr ni theo nhn, l tnh Khng, l Php gii. Php gii duyn khi l l thuyt cho rng v tr ni theo qu l cng ng to tc ca tt c mi loi, tng quan lin h trn i th, v hin khi trong h tng giao thip. Ht thy mi s vt c bit giao thip nhau, nhng mi s vt duy tr trn vn c bit tnh trong t thn. Stephen Hawking, nh bc hc tr danh v vt l l thuyt, xng mt v tr tng t Php gii Hoa nghim. Vo nm 1970, cng vi vt l gia Roger Penrose, ng s dng thuyt tng i ca Einstein, v khm ph mt nh l ton hc theo v tr hin khi t mt d im ton hc (singularity) gi l im nguyn thy ca v tr. Thuyt ny thng c gi l thuyt Bng n (Big Bang). Nhng thuyt ny mi gii quyt vn hin khi ca v tr c mt na m thi, v thuyt tng i khng kh nng m t im nguyn thy ca v tr. Bi vy, vo nm 1981, Stephen Hawking tm cch phi hp thuyt tng i vi c hc lng t, dng o s biu tng thi gian, v thnh cng chng minh bng ton hc rng vn hu hin khi khng phi t mt d im m t mt thc ti nht th, ng nht v i xng, khng d im, khng sai bit, khng sinh khng dit. din t thc ti y, Stephen Hawking vit: The universe is really completely self-contained, having no boundary or edge. It would have neither beginning nor end: It would simply BE. What place, then, for a creator? (A Brief History of Time). Dch: V tr tht s hon ton mn tc, khng c bin gii hay b mp, v th v chung. N hin hu n gin l th. Nh vy cn ch no dnh cho mt ng Sng to? L th, danh t Pht hc l nh th, l yathbhta. L th tc l khng th miu t c.

Theo nguyn l bt nh ca Heisenberg, s vt hin khi l do Thc ti t tnh sai bit, bt bin ty duyn, m thng ging nng lng pht khi, ph hy tnh i xng nguyn thy ca Thc ti. Bt u tin trnh bin chuyn l s sinh khi tng thnh (pair production) c tnh cch i xng, ngha l nhng cp i i ht v phn ht pht hin ng thi, ng biu hin mt nng lng ging nhau nhng khc im ht l nng lng dng v phn ht l nng lng m. S d cn bng m dng nh th ti v sinh khi ca ht v phn ht pht xut t mt v tr m tng s nng lng l khng. Ni theo thut ng Pht gio, v tr l Chn Khng v sinh khi tng thnh nhng cp i i ht v phn ht l Diu hu. Trong trng hp phn ht v ht va chm nhau thi chng tng hy theo ngha l chng h tng nhip nhp hon chuyn nng lng tr li. V sau c mi ln nhit ca v tr gim n mt mc no thi li thm mt ln tnh i xng mc b ph hy. S ht v s phn ht bt u chnh lch, s ht tr nn nhiu hn s phn ht. Do , vi thi gian pht hin nhng ht sai bit, trc l ht nng nh dng in t, trung ha t, sau l ht nh nh m in t. Sau do lc hp dn cc ht tp hp li to thnh nguyn t, nguyn t thnh phn t,... Ri n lt thin h thnh hnh, t khi sinh sao v cc h thng hnh tinh, v.v... Sinh mnh cui cng thnh lp do hi cc yu t cn thit. V mt php tng, mi mt s vt c bit t gi c tnh ring, lm i tng cho s nhn thc bit n l n. V mt php tnh, Tht tng ca vn hu l Khng, khng c gii hn, khng c phn v sai bit. Do mi mt s vt chu bin v bao dung v tr. y l nhn quan Vin dung ca Hoa nghim: Chn Nh vn thanh tnh, mn tc, v vin minh, nhng cng c diu dng nng sanh to ra th gii sum la vn tng. C th ni th gii ny l mt th gii trng trng duyn khi nm gn trong lng mt vi trn m khng b thu nh li. Vi trn l thut ng dng ch mi mt s vt c bit. Ni th gii trng trng duyn khi nm gn trong tc l ni tnh Khng an tr trong. Ni khng thu nh li tc l ng trn phng din php tng ca th gii m ni. C bn trng hp tng dung. Mt, ci mt trong ci mt. Mt hin hu c bit duy tr trn vn c bit tnh v phng din php tng, ng thi v mt php tnh bao hm mt c th khc l do c hai c th cng c Tht tng l Khng. Hai, ci mt trong tt c, c ngha l tt c khng mt c bit tnh ca chng ng thi dung cha mi mi c th m php tnh ng nht vi php tnh ca tt c. Ba, tt c trong ci mt, c ngha l ci mt vn gi c c bit tnh, ng thi bao hm tt c l do tt c ng

nht mt tnh Khng. Bn, tt c trong tt c, c ngha l tt c duy tr c bit tnh ca chng v mt php tng, ng thi mi mi c th bao dung tt c v mt php tnh. Tm li, Thc ti c bit c bao hm trong mt Thc ti bao la, v Thc ti bao la ny li thy tham d trong tng mi Thc ti c bit. Thm na, mi mi hin hu c bit bao hm trong chnh n tt c nhng hin hu khc. Nh th c th ni c mt s h tng giao thip ton din trong Php gii. Thuyt h tng giao thip c th din t theo thut ng ca tng quan nhn qu. Nhng t ng phi c hiu theo mt ngha cao su hn, v Php gii l th gii vt ra ngoi lng cc c v khng v khng cht lin h vi nim v tng quan nhn qu theo ngha th tc. Giao thip nhn qu trong Php gii c trc nhn khng qua trung gian ca khi nim no c, khng phi nh l kt qu ca tr nng suy lun. Th gii ca nhng quan h loi nht a tng tc cn c gi l Khng (Snya), l V sinh (anutpda), v V t tnh (asvabhva). Ngi Php Tng nhn xt rng mun hiu duyn sinh quan ca Hoa nghim cn phi thc hnh su php qun sau y: (1) nhn vo bn tnh trong sng ca Chn tm, ni tr v ca vn hu; (2) nhn vo t th ca th gii sai bit vn l do Chn tm m c; (3) qun st v b mt vin dung ca tm v cnh; (4) qun st rng tt c ch l Chn Nh, m tt c nh hin tn ti u phn chiu trong ; (5) qun st rng i gng nht th thu np nh tng ca mi vt, mi mi vt khng ngn ngi nhau; v (6) qun st rng ch v khch cng quan h tn ti ton trit khp tt c th gii, nu ko ra mt vt c bit thi ton th tt c vt khc cng c ko ra theo cng lc. (D. T. Suzuki. Thin lun. Tp H) Tm li, duyn sinh quan Hoa nghim c thuyt minh qua mt giai on Khng lp nn ci th tm thanh tnh, ri ng trn lp trng tnh tm trit khong trng thnh th gii quan, ch trng mt tc ht thy, ht thy tc mt (nht a tng tc). l im khc bit vi lp trng Vng tm duyn sinh ca Bt nh tuy cng ch trng mi php duy tm nh Hoa nghim. ---o0o---

3. Nhn duyn v T c Nhn duyn v T c Trung qun. Trng tm ca Phm I: Qun nhn duyn l phn bit gia nhn (hetu) v duyn (pratyaya). Ch nhn (hetu) trong Trung lun l ch mt hin tng (bin c, trng thi, hay qu trnh) t tnh n c nng lc dn sanh qu. Ch duyn (pratyaya; condition) c ngha l php lm duyn. l mt hin tng c th trng ra nhm ct ngha iu kin hin hu ca mt hin tng khc gi l php duyn d sinh hay duyn khi. Quan h gia cc php hi lm duyn cho mt qu sanh v s hu qu khng mang mt tnh cht huyn b no v khng cn thi thit bt k mt khi nim siu hnh no din t s quan h y. Bi th ngi Long Th mt mt phn bc mi s hin hu ca nhn, mt mt xc quyt duyn ch c bn th m thi. Ngay bi tng u Phm I, Ngi a ra mt phng php qun st v phn tch s sanh bng vo t c. Lun thc dn n kt lun l mi php u v sinh, ngha l khng c s sanh c t tnh tc l s sanh do nng lc dn sanh qu t t tnh ca nhn. Sau y l bi tng I.1. Bn ch Hn: HI.1. Ch php bt t sinh/ Dic bt tng tha sinh/ Bt cng bt v nhn/ Th c tri v sinh// Bn ch Phn: PI.1. na svato npi parato na dvbhym npy ahetuta/ utpann jtu vidyante bhvh kva cana ke cana// Dch PI.1. Khng c bt c s hu no bt c ni no sanh t chnh n, t cc ci khc n, t c hai cng li, hay khng c nguyn nhn. Theo kinh Thp a, i B tt ng a mun vo lc Hin tin a phi qun st mi php bnh ng: v tng, v th, v sinh, v dit, bn lai thanh tnh, khng h lun, khng th x, tch tnh, v t tnh (nh huyn, nh mng, nh bng, nh vang, nh trng trong nc, nh tng trong gng, nh dng dim), hu v bt nh.

Trong Phm I, ngi Long Th chn gii thch php qun st tt c php v sinh v do php qun ny m thin sinh thng hiu d dng chn php bnh ng kia. Trong bi tng ny, mnh tn biu tng quan h nhn qu gia hai tn y l s hu (bhva) v sanh (utpann vidyante). Theo phng php t c, tn y sanh c chia lm bn cch: t chnh n, t ci khc, t c hai cng li, v khng do nhn no c. Do , bi tng ny c th vit li di dng lin hp bn kin gii: P1. na svato bhv utpann vidyante [s hu khng sanh t chnh n] P2. na parato bhv utpann vidyante [s hu khng sanh t ci khc n] P3. na dvbhym bhv utpann vidyante [s hu khng sanh t c hai cng li] P4. na ahetuto bhv utpann vidyante [s hu khng sanh khng c nguyn nhn]. Hai kin gii P1 v P2 c tm quan trng c bit. Chng khc nhau ch kin gii P1 ni n t chnh n (svato), kin gii P2 ni n t ci khc n (parato). N v ci khc n trit loi tr h tng, ngha l c n thi khng c ci khc n v ngc li, ngoi ra khng c ci th ba no khc. V vy, tp hp ng phm vi n v tp hp ng phm vi ci khc n b sung nhau. Hi ca chng to thnh v tr ngn thuyt (universe of discourse) tc l tp hp nhn ca tt c mi s hu. Giao ca chng l tp hp rng, tng ng vi cc hu sanh chng phi t chnh n chng phi t ci khc n. Theo li thnh lp t c nh vy, thi tt c ch c bn cch sanh m thi, khng c cch th nm no khc. Sau y l hnh v tng trng bn kin gii: tp hp ng phm vi n (I), tp hp ng phm vi ci khc n (II), tp hp v tr ngn thuyt hi hai tp hp y (III), v tp hp giao rng ca hai tp hp y (IV). I II III IV

Trng hp kin gii th t thc ra c hin nghim ngay sau khi hai kin gii u ph nh s hin khi t chnh n cng nh t ci khc n. Cng th, trng hp kin gii th ba l mt s xc nhn nhng g ph nh trong hai kin gii u. Nh vy ch cn chng minh hai kin gii u m thi. Php qun st tt c php v sinh gm nhng giai on sau y: 1. Xc nh ci g phi bc b y theo l v ng, tc l xc nh ci phi bc b l mt php duyn khi. 2. Qun st v phn tch pht hin tt c mi ci g sanh c t tnh u phi sanh theo mt trong bn kin gii ca t c v tt c ch c bn kin gii y m thi. 3. Ln lt qun st nguyn nhn ca tng mi kin gii: ti sao t th khng sanh t chnh n, t ci khc, t c hai cng li, khng do nguyn nhn no. Ht giai on ny, thin sinh thy r s hu khng sanh do nng lc dn sanh qu ca bt c nhn no. Bi s hu l do duyn sinh v khng do nng lc dn sanh qu ca nhn m sanh, nn tt nhin s hu khng c t tnh. Do , thin sinh kt lun s hu khng c t tnh. Pht H (Buddhaplita) lun gii kin gii P1 theo php h qu phi l (reductio ad absurdum; php phn chng) nh sau: (a1) Nu s hu sanh t chnh n, s hu hin nhin nn s sanh mt ln na khng cn thit. (b1) Gi thit s hu sanh t chnh n. Do s sanh mt ln na khng cn thit nn dn n h lun phi l l s sanh ko di lin min bt tn, khng giy pht no l khng sanh. (c1) Kt lun: S hu khng sanh t chnh n. i vi kin gii P2 cng l lun tng t theo php h qu phi l: (a2) Nu s hu sanh t ci khc n, thi n sanh t bt c ci g khc n.

(b2) Gi thit s hu sanh t ci khc n. Do n sanh t bt c ci no khc nn dn n h lun phi l l bt c ci g u sanh t bt c ci g. (c2) Kt lun: S hu khng sanh t ci khc n. Pht H p dng php phn chng cho mi mt kin gii v cui cng tng hp kt qu ca bn t c thi thy rng vn hu khng sanh t chnh n, t ci khc n, t c hai cng li, v v nhn, tt nhin vn hu v sinh. Bn ch Hn bi tng I.1 nu r trong cu cui li kt lun ny: Th c tri v sinh m bn ch Phn khng c. V sau, Thanh Bin (Bhvaviveka) ch trng phm lp mt thuyt g thi cn lp lun theo qui tc Nhn minh, ngha l phi ba phn tn, nhn v d. Ngi ch trch Pht H khng a ra mt ch trng, mt mnh tn no lm tiu ch tranh lun m ch dng lun php tn cng bng php phn chng. Nh vy, lun chng khng kh nng gii thch v thuyt phc i phng v thiu chnh xc v c th dn n kt lun sai lm. Chng hn trong trng hp chng minh kin gii P1, l lun c th xoay ra nh sau: (a1) Nu s hu sanh t chnh n, thi s sanh mt ln na khng cn thit. Nhng v c th o v (a1) thnh mt mnh tng ng: (a1') Nu s sanh mt ln na cn thit thi s hu sanh khng t chnh n, cho nn Thanh Bin ni rng ngi ta c th hiu l Pht H xc nhn: Nu s hu sanh t chnh n, thi s sanh mt ln na khng cn thit v nu s sanh mt ln na cn thit thi s hu sanh khng t chnh n. Nh th, qu tht Pht H xc quyt s hu sanh khng t chnh n tc l c th sanh hoc t ci khc n, hoc t c n v ci khc n, hoc khng c nguyn nhn. Xt cho k, rc ri gy ra l do ch na trong pht biu kin gii P1 bng ting Phn: P1. na svato bhvh utpann vidyante [s hu khng sanh t chnh n] Ch na c th ph nh ng t vidyante trong utpann vidyante (sanh) v cng c th ph nh danh t svato (t chnh n). Nu ph nh ng t

trong mt cm ng t (verb phrase) thi c ngha l ph nh ton th mnh tc l mt ph nh tuyt i (prasajyapratiedha), khng hm mt khng nh ng sau. Tri li nu ph nh mt danh t trong mt cm danh t (noun phrase) thi l mt ph nh khng qu quyt (paryudsa) hm mt khng nh ng sau. Do , p dng php phn chng phn bc mt mnh tri nghch vi mnh tn l mt lun php nguy him. N c th dn n mt ph nh khng qu quyt hm mt khng nh ng sau, v cui cng a n kt qu ngc li dng ca ngi Long Th nh trong th d kin gii P1 nu trn. V sau, bnh vc lp trng ca Pht H, ngi Nguyt Xng gii thch dng ph nh ca ngi Long Th trong bn kin gii l ph nh tuyt i (prasajyapratiedha). Phn bc kin gii khng sanh t chnh n khng c ngha l cng nhn kin gii i nghch sanh t ci khc n. Mt khc, mnh i nghch ny cng b ph nh trong kin gii th hai. Bi vy Thanh Bin ch trch sai lm. Ngoi ra, Pht H khng cn phi bo v hay i trnh v ch trng ca mnh. V mc ch ca cuc tranh lun l ch cho i phng thy hc thuyt ca h sai lm nn khng cn t chc lun thc phi ba phn tn, nhn v d. Dng t ng, s kin i phng cng nhn ph lp lun ca h l ri. V li, php phn chng thc ra l mt hnh thc thu gn ca ph lun theo quy tc Nhn minh. Nn lu y khng mt thc ti no b ph nh. Ci b ph nh l ngn ng v lun l nhp th trong cc mnh tn S hu khng sanh t chnh n, t ci khc n, v.v... Mc ch ca t c Trung qun l ch by cch thc phn bc ngn ng v lun l thng tc khi c s dng m t thc ti cu cnh. S ph nh thnh cng l v kt cu vn php ca mnh pht biu t trn nh thc duyn khi nn khng quy chiu mt thc ti no c. Phng cch t duy v pht biu thng tc l qung din v bin d li gii thch nh nguyn v hin hu: khng nh v ph nh, tch cc v tiu cc, mt v nhiu,... Ngay trong mt mnh phn on n gin nh t giy ny trng bt buc phi c hai ngn t l ch t t giy ny v thuc t trng. Thm na, khi nim trng cn c khi nim i nghch khng trng mi nh ngha c: trng l khin tr khng-trng. Bt c pht biu no cng phi nng vo t nht l hai khi nim mi c ngha. Tht ra, suy lun v m t lun lun cn c trn kin gii phn hai v hin hu. Nu khng th thi khng lm sao ni nng bn lun v quan h gia tc nghip v nghip, thy v i tng b thy, bit v ci b bit,... Mi qung din v bin d kin gii phn hai v hin hu to nn ci c gi l

h lun [prapanca; nguyn ngha ca prapanca l qung din (expansion) hay bin d (diversity)]. Kin gii phn hai tht ra v hi nhng khi i i vi chp trc v c chp thi sinh ra h lun gy nguy hi rt ln. H lun cn ph din mt ngha sai lm rng s hu c t tnh, ci khng c m vng tng chp l chn tht. Theo ngi Long Th, mun nh ht gc r mi kh au v v minh vi t nht ra khi tm tr gii thot ht kh, chng ta phi on dit h lun. Trung lun khng ngt ph nh ngn ng v lun l mc du vi c tnh qung din v bin d ngn ng v lun l l cng c ti cn v hu ch nht trong i sng thc tin ca chng ta. Mt phng php xc nh tnh ng ca lun thc t c Trung qun l qun st v phn tch cn c vo din thi gian ca v tr ngn thuyt. Chng hn, hai mnh x sanh t ci khc n v x khng sanh t ci khc n mu thun nhau. C hai nu ng thi thi khng th ng. Tuy nhin, nu xt mi mnh vo mt thi im khc nhau thi c hai c th ng. S kin x sanh t ci khc n thi im a v s kin x khng sanh t ci khc n thi im b khc a thuc hai h thng lun l khc nhau. Bi vy mun hiu r cu trc lun l ca t c v xc nh tnh ng ca n, cn phn bit nhng h thng t c trn phng din dch chuyn thi gian. T c Hoa nghim cp sau y l mt th d khc vi t c Trung qun trn phng din . ---o0o--Su ngha ca nhn v T c Hoa nghim Ng gio Chng Ngi Php Tng, v t th ba nhng thng c xem nh sng t ch thc ca Hoa nghim tng, c cng h thng ha ton vn nn trit hc Hoa nghim. Trong s rt nhiu tc phm ca Ngi, Hoa nghim Nht tha Gio ngha Phn t Chng, cn gi vn tt l Hoa nghim Ng gio Chng, l b lun cn bn c dng lm sch gio khoa khng nhng v gio l Hoa nghim m cn v t tng Pht gio na. Chng hai: Duyn khi mn lc nhn ngha ca b lun ny c dnh ging gii v su ngha ca nhn. Su ngha ca nhn l su c tnh ca ci c quan nim l nhn. Su ngha ny do ngi Php Tng ng trn phng din th v dng gii thch li su ngha ca php chng t [st na dit, qu cu hu, hng ty chuyn, tnh quyt nh, i chng duyn, v dn t qu] thuyt ging trong Nhip i tha lun ca V Trc. Xt mt th, nhn c hai: Khng v Hu. Nhn Khng l cn c vo s kin mi hin tng do duyn sinh u v t tnh. Nhn hu l cn c vo s

kin mi hin tng do duyn sinh u l danh t gi tng. Hu mn danh m c cho nn gi hu. Xt mt dng, nhn c hai: hu lc v v lc. Nhn hu lc l cn c vo s kin nhn t n n c hay chung hp vi duyn m c nng lc dn sanh qu. Nhn v lc l cn c vo s kin nhn khng c nng lc dn sanh qu. Ngoi ra, xt v mt l thuc duyn sanh qu, nhn c hai: nhn i duyn (i duyn tc i duyn) l nhn l thuc duyn v nhn bt i duyn l nhn khng l thuc duyn m sanh qu. ng trn su quan im: Khng v hu, hu lc v v lc, i duyn v bt i duyn, ngi Php Tng sp t su c tnh ca nhn theo th t sau y. Hoa nghim Ng gio Chng gi su c tnh ny l su ngha ca nhn: N1. Khng, hu lc, v bt i duyn. N2. Khng, hu lc, v i duyn. N3. Khng, v lc, v i duyn. N4. Hu, hu lc, v bt i duyn. N5. Hu, hu lc, v i duyn. N6. Hu, v lc, v i duyn. iu ng lu l trong s su ngha c bn l hu lc (N1, N2, N4, N5) v hai v lc (N3, N6). l v hai c tnh sau y b gt b: N7. Khng, v lc, v bt i duyn. N8. Hu, v lc, v bt i duyn. L do: Ngi Php Tng cho rng khi v lc v mt dng v bt i duyn v mt l thuc duyn thi khng cn l do g quan nim ci l nhn na. Ngi Php Tng dng tn su c tnh ca chng t nh danh su ngha ca nhn v gii thch nh sau.

Ngha 1: Khng, hu lc, v bt i duyn. y l ngha st na dit. Ti sao? Do st na dit m hin l v t tnh. l Khng. Do dit ny m qu php c sanh. l hu lc. Nhng s tn t dit vong ny khng phi do lc ca duyn, nn ni l bt i duyn (khng l thuc duyn). Ngha 2: Khng, hu lc, v i duyn. y l ngha qu cu hu. Do cu hu, ngha l cng ng hin hu, nn mi c th (hin) hu, nh th l bt hu tc Khng. Do cu tc tng tc cho nn c th thnh hu. l hu lc. Do cu nn khng phi l n c, cho nn i duyn (l thuc duyn). Ngha 3: Khng, v lc, v i duyn. y l ngha i chng duyn. Ti v loi nhn ny cn s h tr ca nhiu iu kin khc na mi c th dn n qu. Do khng c t tnh nn Khng. Nhn khng sanh nhng do duyn sinh, nn nhn v lc. Do ngha ny m ni i duyn. Ngha 4: Hu, hu lc, v bt i duyn. y l ngha tnh quyt nh. Do nhn khng thay i chng loi ca t thn dn n qu, cho nn c ngha l hu. T thn khng thay i nhng c kh nng sanh qu, cho nn hu lc. Nhng s khng thay i ny khng phi do lc ca duyn, nn bt i duyn. Ngha 5: Hu, hu lc, v i duyn. y l ngha dn t qu. Do dn xut kt qu t thn nn c ngha l hu. Tuy nhn cn s h tr ca i duyn mi sanh qu nhng khng phi l sanh qu ca duyn, nn c ngha l hu lc. Chnh do iu ny m ni l i duyn. Ngha 6: Hu, v lc, v i duyn. y l ngha hng ty chuyn. V ty thuc ci khc cho nn khng th l v. V tng tc chuyn bin khng th tri nghch vi duyn nn khng c tc dng ca lc (v lc). Chnh do iu ny m c ngha l i duyn. Sau khi gii thch, ngi Php Tng lin kt su ngha ca nhn vi hai dng t c dn t Thp a kinh lun v i tha A t t ma tp lun. Dng t c th nht dn t Thp a kinh lun (Dasabhmi-sstra) ca Th Thn, B lu chi dch: Thm qun (v 12 chi duyn khi) c bn:

L1. Hu phn khng phi l tha tc, v sanh ra t nhn ca t thn [s hu khng sanh t ci khc n], L2. Khng phi t tc v sanh do duyn [s hu khng sanh t chnh n], L3. Phi c hai tc, v sanh do ty thun, v khng c tri gi, v thi gian to tc khng nh tr. [s hu khng sanh t c hai cng li], L4. Khng phi v nhn tc, v ty thun m hin hu [s hu khng sanh khng c nguyn nhn]. Dng t c th hai dn t i tha A t t ma tp lun (Abhidharmasamuccaya), V Trc to, c din t nh sau: TL1. V chng t t thn hin hu nn khng sanh ra t ci khc [s hu khng sanh t ci khc n]. TL2. V hi cc duyn mi sanh, nn khng phi t sanh [s hu khng sanh t chnh n]. TL3. V khng c tc dng nn khng cng sanh [s hu khng sanh t c hai cng li]. TL4. V c cng nng nn khng phi l v nhn [s hu khng sanh khng c nguyn nhn]. Hai dng t c ni trn cng c mt cu trc lun l ging nhau: LTL1. V sanh do nhn ca t thn, nn khng sanh t mt duyn [s hu khng sanh t ci khc n]. LTL2. V sanh t mt duyn, nn khng sanh t mt nhn [s hu khng sanh t chnh n]. LTL3. Khng sanh t c hai nhn v duyn v khng c tri gi v v thi gian tc dng khng nh tr [s hu khng sanh t c hai cng li]. LTL4. Khng phi v nhn m sanh, v do ty thun m hin hu [s hu khng sanh khng c nguyn nhn]. Trong kin gii u LTL1 l do khng sanh t ci khc n c gii thch l v do nhn ca t thn m sanh. Trong kin gii th hai LTL2,

l do khng sanh t chnh n c gii thch l v do duyn (ci khc n) m sanh. Nh vy l khng nh mnh ny gii thch l do ph nh mnh kia v ngc li. So snh vi t c Trung qun, thi hai kin gii u trong t c Trung qun khng cng mt th t trc sau v c bit l ngi Long Th khng gii thch l do ph nh mnh ny bng cch khng nh mnh kia nh trong LTL1 v LTL2. Kin gii th ba trong t c Trung qun khng khc vi kin gii th ba LTL3. Kin gii th t Trung qun c s d bit v ch ni vn vn rng khng c s hu no sanh khng c nguyn nhn. Tri li, kin gii th t LTL4 nu r l do v ty thun m hin hu, nn khng th ni l khng c nhn. Ni cch khc, LTL4 xc nhn nhn hin hu. S d bit l do quan nim v dch chuyn thi gian trong hai h thng lun l khc nhau. Mt bn, ngi Long Th pht biu bn kin gii ca t c cng trn mt bnh din thi gian. Bi th bn kin gii Trung qun trit loi tr ln nhau. Kin gii no cng b ba kin gii kia phn bc. Kt qu ca t c v th m khng c xc chng. Bn kia, tri li, phi xt bn kin gii LTL theo cc din thi gian khc nhau. L do l ti hai mnh u, LTL1 v LTL2, khng th ng thi ng c. lin kt su ngha ca nhn vi t c a lun hay Tp lun, Hoa nghim Ng gio Chng u tin khng dng n hai quan im nhn Khng v nhn Hu. Bn quan im: hu lc v v lc, i duyn v bt i duyn c s dng thnh lp mt h thng bn cu HN1, HN2, HN3, HN4 tng ng vi t c a lun hay Tp lun. Sau ghp thm vo mi cu quan im nhn Khng hay nhn Hu, Ng gio Chng c hai h t c: mt vi nhn Khng, mt vi nhn Hu. Nhng d nhn Khng hay nhn Hu, iu ny khng nh hng g n s tng ng gia bn cu HN1, HN2, HN3, HN4 vi t c a lun hay Tp lun. HN1. Nhn hu lc v bt i duyn, tng ng vi kin gii LTL1. HN2. Nhn v lc v i duyn, tng ng vi kin gii LTL2. HN3. Nhn v lc v bt i duyn, tng ng vi kin gii LTL3. HN4. Nhn hu lc v i duyn, tng ng vi kin gii LTL4.

Cu HN1 l kin gii u ca t c Hoa nghim, cn gi l Bt tha sanh. Hu lc c ngha l sanh t chnh n v bt i duyn c ngha l khng sanh t ci khc n. Vy kin gii Bt tha sanh c th pht biu l: V sanh t chnh n nn khng sanh t ci khc n. Khi pht biu c nu l do v sao khng sanh t ci khc n: l v sanh t chnh n. Cu HN2 l kin gii th hai ca t c Hoa nghim, cn gi l Bt t sanh. V lc c ngha l khng sanh t chnh n, v i duyn c ngha l sanh t ci khc n. Vy kin gii Bt t sanh c th pht biu l: V sanh t ci khc n nn khng sanh t chnh n. Khi pht biu c nu l do v sao khng sanh t chnh n: l v sanh t ci khc n. Cch pht biu hai kin gii u trong Ng gio Chng phn bit hai l do sanh qu, t chnh n tc l do nhn ca t thn v t ci khc n tc l do duyn, cn c trn quan im sanh, khc hn vi cch Trung qun pht biu hai kin gii u: khng sanh t ci khc n v khng sanh t chnh n, ch ph nh s sanh ch khng gii thch l do ph nh. Trung qun ch trng quan im khng sanh. Trng hp cu HN3 l trng hp va v lc va bt i duyn nn nh ni trn khng c c tnh ca ci c quan nim l nhn. Cu HN3 c th pht biu l: khng sanh t chnh n v khng sanh t ci khc n. Cu ny tuy c tn gi Bt cng sanh, nhng v khng c g l c tnh ca nhn, nn khng c chnh thc cng nhn l kin gii th ba ca t c Hoa nghim. So vi Trung qun, kin gii th ba Trung qun c th pht biu l: khng sanh t chnh n v ci khc n. Trung qun bc b s sanh t hi ca hai tp hp b sung, tp hp ng phm vi n v tp hp ng phm vi ci khc n, tc l tp hp gm nhn ca tt c mi s hu. Ni cch khc, kin gii th ba Trung qun bc b s sanh t mi nhn. Cu HN4 (nhn hu lc v i duyn) l kin gii th t (tht ra l kin gii th ba) ca t c Hoa nghim, cn gi l bt v nhn sanh, c th pht biu l: Sanh t chnh n v sanh t ci khc n. R rng kin gii th t Hoa nghim l mt mnh khng nh s sanh. Hoa nghim Ng gio Chng gii thch hai ch bt v l mt ph nh kp nn bt v nhn c ngha l c nhn. Ch nhn y c ngha rng bao hm c duyn na. V th, trong Ng gio Chng, danh t Bt v nhn sanh khng ch dnh ring cho kin gii th t m thi. N c dng ch chung cho tt c bn

kin gii, k c kin gii th ba xem nh khng c ci c gi l nhn (tht ra ch c ba kin gii). So vi Trung qun, kin gii th t Trung qun c th pht biu: khng sanh t ci chng phi chnh n chng phi ci khc n. Nh vy c ngha l v sinh, ch khng hm : sanh t chnh n v sanh t ci khc n. Nh trnh by trn y, s phn loi su ngha ca nhn c ngi Php Tng cn c trn quan nim l nhn thi phi c tc dng, hu lc hay v lc m i duyn. Do , Ngi gt b mi ci khng c tc dng, cho rng chng khng tng ng vi bt c kin gii no ca t c, v ch trng vn php u sanh do nhn v duyn. y l ngun gc ca s khc bit vi t c Trung qun. V theo Trung qun, nhn khng sanh qu v khng c nhn t n c nng lc dn sanh qu. Tt c lin h gia su ngha ca nhn (Hoa nghim Ng gio Chng), su c tnh ca chng t (Nhip lun), v ba loi t c a lun, Tp lun, Hoa nghim c trnh by trong Bng I. T c Ng gio Chng y c vo tin sanh t chnh n hay sanh t ci khc n, ngha l hoc mnh sanh t chnh n, hoc mnh sanh t ci khc n, hoc c hai mnh u phi chn tht (true). Bi vy, hai mnh pht biu hai kin gii u khng th ng thi ng. Cng v l do m kin gii th ba khng bao gi ng. Ngc li, t c Trung qun khng y c vo mt tin nh vy. i vi t c Hoa nghim, nhn Khng hay nhn Hu chng c nh hng no n ni dung ca bn kin gii. Ngc li, trong t c Trung qun, nhn Khng tng ng vi loi t c ph nh: bt t sanh, bt tha sanh, bt cng sanh, bt v nhn sanh. Nhn hu tng ng vi loi t c khng nh: hu, v, hu v, phi hu phi v. Loi t c ph nh l nhm on dit h lun. Loi t c khng nh l nhm ni ln s hu l gi danh gi hu v k tht ch l duyn khi c phc hot t tnh Khng sau khi tri qua mt ln b ph nh. Theo Trung qun, trong t c ph nh, mi lp lun lin h cc kin gii u thnh lp cng trn mt bnh din thi gian v dn n kt qu l tt c bn kin gii u b bc b. Tri li trong t c khng nh lp lun lin h cc kin gii khng cng ng chung trn cng mt bnh din. Trong Ng gio Chng cng th lun chng t c c thnh lp trn nhiu bnh din thi gian khc nhau.

C B tt Long Th ln ngi Php Tng u ch trng on dit h lun a n thc chng tnh Khng. Pha Trung qun, t c ph nh l phng php s dng bao hm ton th v tr ngn thuyt. thc hin qu trnh ph nh khp ton th v tr ngn thuyt, t c Trung qun cn c thnh lp trn duy nht mt bnh din thi gian. Do , trong h thng lun l Trung qun ht thy mi ngn thuyt (ngn ng v lun l) ng thi tr nn sai lm cn phi trit on tn chng t ci chn khng diu hu. Pha Hoa nghim Ng gio Chng, c im d bit l qu trnh on hoc chng chn dn n kt qu l mt khi la hn vng tng h lun thi thy ngay trong t thn sn c tr hu rng ln l Pht tnh, cng Pht khng khc. Nh vy, ci nhn ca t thn l ci cn li sau mt tin trnh tu on phin no. Tht ra, khi Trung qun ni tt c u khng l cha ni r n ci tnh chn thc bt khng tc l ci nhn ca t thn cp trong Ng gio Chng. Cng nh ch bit mng tng cng mng cnh u khng m chng ni n ngi ng m (v d ci chn tnh) thi cha ht l. Li c ngi hi: Nu tt c u khng c php tht thi nng vo u hin ra cc php gi di? Theo Tht gio, php th gian v php xut th gian u nng tm bt khng bn gic thc hin. Hoa nghim Nguyn nhn lun, Tng Mt lun ch, Ha thng Thch Khnh Anh dch, dn kinh Php C v kinh i phm Bt nh lm chng rng l lun ca Trung qun cha rt ro, khng y ngha, v php khng l ca ban s ca i tha. ng nh kinh Gii thm mt ni, gio php thuyt ging trong thi k chuyn php lun ln th hai khng liu ngha (Neyartha): c Th tn ch v nhng v xu hng i tha, cn c o l cc php ton khng, khng sinh khng dit, bn lai vng bt, t tnh nit bn, dng s n mt m chuyn php lun, tuy cng rt l, cng rt him, nhng php lun c chuyn trong thi k ny vn cn c ci trn na, vn cn chu ng ph, vn l ngha l cha hon ho, vn l ni t chn ca s tranh lun. (Kinh Gii thm mt, Thch Tr Quang dch). Gio l Hoa nghim c tuyn thuyt trong khi c Pht th nhp Hi n Tam mui. Gio l ny biu hin s gic ng ca Pht mi tht rt ro, liu ngha, v c Ngi chng thc v chng ng khng ng vi nhng kinh gio khc c tuyn thuyt ty theo c hi. L Vin dung ca Hoa nghim v mt Ton th h tng dung nhip cn c trn thuyt v ng, trn nh thc duyn khi, v trn nim xc tn vo hin hu ca ci bn gic chn tm tc Pht tnh trong tt c chng sinh. Tnh l ci nhn hin thi, Pht l qu s n. Bn gic, tnh Pht sn c, l nhn i vi th gic, ngha

l mi gic ng. Chn tm l ci nhn chnh thc thnh Pht. Ngi Thanh Lng quc s gii thch rng i vi ch Pht, chng nhng chng sinh ng nhn m thi, m cng ng qu na, nu tm khng m. Cu y c ngha l v nhn thi d chng sinh ang trong trin, vn sn qu php ra khi trin, nn kinh mi ni rng: Khng mt chng sinh no m chng c tr hu (Pht tnh) ca Nh Lai, nhng chng chng chng ng thit hin ra, l v bi chng cn vng tng chp trc. Li na, qu tr ni nhn ca phm phu chnh l qu tr thnh ca ch Pht khc. Nh vy, trong nhn ca t thn tc bt khng bn gic, nhn qu, t tha u khng hai th. Bng I: Lin kt su ngha ca nhn, ca chng t vi cc loi t c: a lun, Tp lun, Hoa Nghim Ng gio chng.
---o0o---

II. Php gii duyn khi 4. Vin dung v ngai Hoa nghim cnh gii. Trong kinh Thng Thin Vng Bt Nh c on: Ly tm knh trng tu tp hnh Khng; tu tp hnh Khng nn xa la mi ch thy, xa la mi kin hoc, nn tu hnh chnh o; tu hnh chnh o nn thy c Php gii. Nhng th no l Php gii? Hi hay tr li u l tc dng truyn thng qua ngn ng v lun l. Tr li tc l tm cch chia x kinh nghim c nhn vi ngi hi. Nhng khi ngi hi khng cng chung kinh nghim c san s thi cu tr li khng mang mt ngha no i vi h. Trng hp tr li cu hi Th no l Php gii? cng vy. ng trn lp trng tu dng thi v phng din qu v chng ng cu cnh tuyt i, Php gii l cnh gii t thn ca c Pht. Bit r chng sinh khng chia x c kinh nghim ca Ngi, nn Ngi thng xuyn nhc nh cc v B tt ty cn thc chng sanh rng ni kinh php, chng nn mc ni ngn thuyt. Ni ra l khin h la ci h ngy t v thy, chuyn tm, , thc, t bit t chng. Nhng quyt khng c ni ch by ch t gic thnh tr. Bi v t gic thnh tr la tng ngn thuyt, la tng tm duyn, t chng c bn trong, chng phi ch hin by ca vng tng ngn thuyt.

Theo Hoa nghim thm huyn k, Php gii l s nhp. Php y c ba ngha. Mt, duy tr t tnh tc tt c nhng g c c tnh ca n, khng khin ta lm ln vi ci khc. Hai, qu tc, tc c nhng khun kh ring ca n c th lm pht sinh ni ta mt khi nim v n. Ba, i tng ca . Gii cng c ba ngha. Mt, ngha l nhn, v Thnh o y trn y m sinh trng. Bin Trung bin lun gii thch: Do ngha l nhn ca Thnh php nn gi l Php gii, v ht thy Thnh php duyn vo y m pht sinh. Trong y, gii c ngha l nhn, c ngha l v ng. Hai, ngha l tnh, ngha l tnh s y ca tt c cc php. Ba, ngha l phn t (gii hn thc t), bi v tng ca cc duyn khi khng hn tp. Kinh Hoa nghim, mt trong cc kinh ln ca i tha, miu t Php gii v cng k diu di hnh thc lu cc T L Gi Na trang nghim tng vi nhng nh sng siu nhin v tt c nhng trng l thin ng rc r. Hoa nghim Php gii c nhng c im sau y: (1) Php gii bao trm v lng v bin cnh gii cc ci. Mt ci trong Php gii c th v cng ln hay v cng b ty theo nc thang o lng hay v tr thc hin s o lng. (2) Bt k ci no cng bao hm nhng ci b hn, v c cha trong mt ci ln hn. Chng hn nh qu t bao hm nhng nguyn t, v l mt thnh phn ca h mt tri. Tnh cch cc ci ca Php gii lp lp chng cha nhau v cng tn trong c hai chiu v cng ln v v cng b nh vy c gi l trng trng duyn khi. (3) Mt ci b, nh mt nguyn t chng hn, chng nhng cha v lng ci nh b hn, m cng cn cha v lng ci rng ln hn, nh h mt tri, v nh th to Php gii thnh mt ton th v tn vin dung v ngi. (4) Trong Php gii, tt c ba thi u nhip nhp mt ci hin ti min trng nn khi nim thi gian khng cn cn thit m t s lu chuyn theo dng qu kh, hin ti, v v lai na. (5) V lng v bin cnh gii cc ci trong Php gii l ni hin by nhng thn thng bin ha, nhng lu xut nng lc, s qung b nhng nguyn v tr, nim hoan h tnh lc, nhng cng hnh v gii thot bt kh t ngh ca ht thy B tt, v s trang nghim ci Pht, nhng th nguyn v thng ca cc Nh Lai.

Tht ra, Hoa nghim Php gii cng l Th gian gii. Duy ch nhng B tt sinh ra t hnh nguyn Ph Hin mi c th chim nghim cnh gii trang nghim trng l Hoa nghim vi v s hin tng mu nhim k b, vt ra ngoi kh nng t duy v din t ca ngn ng thng tc. Sinh ra t hnh nguyn Ph Hin c ngha l sing tu mi php: tm chng xa b tt c chng sanh, xem ch B tt nh Pht, chng hy bng Pht php, bit cc quc u v cng tn, tin mn hnh B tt, gi tm bnh ng h khng php gii b , qun st Chn tm nhp tr lc Pht, sing tu bin ti v ngi, gio ha chng sanh khng nhm mi, tr ni tt c th gii m tm khng nhim trc. An tr ni mi php ny ri thi B tt c y mi th thanh tnh (chng hn, thng t thm thm php thanh tnh, hay thn cn thin tri thc thanh tnh, hay tu hnh tt c Pht php thanh tnh), v mi th tr rng ln (chng hn, tr bit tt c tm hnh v nghip bo ca chng sanh, hay l tr bit tt c vn t bin ti, hay tr hin thn mnh khp trong tt c th gii). Tr trong mi tr ny ri thi c mi th ph nhp (chng hn, tt c thn chng sanh vo mt thn, mt thn vo tt c thn chng sanh, hay tt c Pht php vo mt php, mt php vo tt c Pht php, hay tt c tam th vo mt th, mt th vo tt c th). Qun st nh vy ri thi an tr mi tm thng diu (chng hn, tm thng diu tng nim ca tt c chng sanh khng ch y ch, hay tm thng diu php gii v bin, hay tm thng diu tt c th gii bnh ng v sai bit). Cui cng, an tr mi tm thng diu ri thi thnh tu mi tr thin xo v Pht php (chng hn, tr liu t Pht php thm thm qung i, hay tr kho thuyt ging Pht php, hay tr kho dng t tm t lc khng thi chuyn khi tu tp Pht php). Nhng v i Thanh vn nh ngi X Li Pht, khng c phc qu, khng c tu nhn, khng c tam mui, khng c gii thot, khng c thn lc bin ha, khng c uy lc, khng c tm nguyn ln lao nh cc B tt vn cha c th chng kin mi din bin nhim mu trong lu cc T L. c kinh Hoa nghim, Phm 30 - A tng k, khng th khng c cm tng l c Pht ang dng ngn ng s lng Thin vn hc hin i gii thch s rng ln ca Php gii, khi B tt Tm Vng hi th no l v lng, v bin, v ng, bt kh s, bt kh xng, bt kh t, bt kh lng,

bt kh thuyt, bt kh thuyt bt kh thuyt. on kinh sau y t r ti nng ton hc ca c Pht khi em th gian nhp vo ngha s lng m c Pht bit. [Ti nng ton hc ca Ngi cng c Ph diu kinh (Lalitavistara) k li trong mt cuc thi m s lng m Ngi thng gii, n v gim kho phi qu xung bi phc] Pht ni: Mi ly tha mi nhn mi ly tha mi bng mi ly tha hai mi; mi ly tha hai mi nhn mi ly tha hai mi bng mi ly tha bn mi; mi ly tha bn mi nhn mi ly tha bn mi bng mi ly tha tm mi; mi ly tha tm mi nhn mi ly tha tm mi bng mi ly tha 160; mi ly tha 160 bnh phng bng mi ly tha 320; ... ... ... ; s bnh phng bng mi ly tha 101 493 292 610 318 652 755 325 638 410 240; s bnh phng lm thnh mt a tng k (incalculable); a tng k ly tha bn lm thnh mt v lng (measureless); v lng ly tha bn lm thnh mt v bin (boundless); v bin ly tha bn lm thnh mt v ng (incomparable); v ng ly tha bn lm thnh mt bt kh s (innumerable); bt kh s ly tha bn lm thnh mt bt kh xng (unaccountable); bt kh xng ly tha bn lm thnh mt bt kh t (unthinkable); bt kh t ly tha bn lm thnh mt bt kh lng (immeasurable); bt kh lng ly tha bn lm thnh mt bt kh thuyt (unspeakable); bt kh thuyt ly tha bn lm thnh mt bt kh thuyt bt kh thuyt (untold); bt kh thuyt bt kh thuyt bnh phng lm thnh bt kh thuyt bt kh thuyt chuyn (a square untold). iu ng lu trong on kinh ny l Ngi dng cm t bt kh thuyt bt kh thuyt chuyn thay v gi tn bng mt con s xc nh biu tng s lng v cng ln tt bc. Tht ra, cm t ny m t mt kinh nghim qun tng. Nhng ti sao Ngi li lm nh vy? Mt s lng v cng ln hay v cng b u c th dng tr c suy on v dng k hiu biu din d dng, nhng nu mun trc nhn n bng cm gic thi qu tht rt kh khn. c Pht hng ti chnh nh nn thy ch khng suy l hay suy lun. V vy khi mun truyn t li iu Ngi th nghim thi ngoi cm t bt kh thuyt bt kh thuyt chuyn tht khng cn c ngn t no ng hn ch vo mt s lng v cng ln tt bc. Tng cng nn bit cch m s ca Hoa nghim l ta trn h tng lin h gia phn t v tp hp. Th d tch bit mt c th ra khi mt nhm gm 100 c th thi c th tch ring vn cn xem nh tng duyn vi 99 c th kia. S 99 c th ny k nh mt n v cng vo 99 to thnh

nhm mt trm mi quan h. Nh vy, khi nhn tp hp c 100 hin hu nh l nhng phn t bit lp thi ch c 100 hin hu m thi. Nhng nu nhn chng theo h tng quan h thi mi hin hu m thnh 100. Do c n mt trm ln mt trm, tc 10 000 hin hu. Trong trng hp cc mi quan h tr nn phc tp hn thi s lng m c tr nn bt kh thuyt bt kh thuyt. Bi vy, trong Hoa nghim hu nh cu kinh no cng gn lin vi s lng bt kh thuyt bt kh thuyt. Sau y xin trch mt s li chnh c ca c Th tn v tnh cch trng trng v tn ca Php gii. Trch Phm 30 - A tng k: Bt kh ngn thuyt bt kh thuyt Sung mn tt c bt kh thuyt Trong nhng kip bt kh ngn thuyt Ni bt kh thuyt chng ht c. Nu bt kh thuyt cc ci Pht Thy u nghin nt lm vi trn Trong mt trn, bt kh thuyt ci Nh mt, tt c u nh vy. ... ... ... trn bt kh thuyt u tc u c ci tnh bt kh thuyt Nhiu th trang nghim bt kh thuyt Nhiu th k diu bt kh thuyt.

Hy tip tc c nhng on kinh di y miu t Php gii vi y k tch. Trch Phm 30 - A tng k: Ch mt u tc ci ln nh Tp nhim thanh tnh ci th t Tt c nh vy bt kh thuyt Mi mi r rng phn bit c. em mt ci nc nghin lm bi Bi v lng bt kh thuyt Trn s v bin ci nh vy u n ng nhm u mt tc. Nhng ci nc ny bt kh thuyt ng nhm u tc khng cht hp Chng khin u tc c thm ln M nhng ci kia chung n nhm. Trn tc tt c nhng ci nc Hnh tng nh c khng tp lon Nh mt ci chng lon cc ci Tt c ci nc u nh vy. ---o0o--Trch Phm 36 - Hnh Ph Hin: Ch Pht t! i B tt tr trong mi tr ny ri thi c mi th ph nhp:

Mt l tt c th gii nhp vo mt im, mt im nhp vo tt c th gii. Hai l tt c thn chng sanh nhp vo mt thn, mt thn nhp vo tt c thn chng sanh. Ba l tt c kip nhp vo mt nim, mt nim nhp vo tt c kip. Bn l tt c Pht php nhp vo mt php, mt php nhp vo tt c Pht php. Nm l bt kh thuyt x nhp vo mt x, mt x nhp vo bt kh thuyt x. Su l bt kh thuyt cn nhp vo mt cn, mt cn nhp vo bt kh thuyt cn. By l tt c cn nhp vo phi cn, phi cn nhp vo tt c cn. Tm l tt c tng nhp vo mt tng, mt tng nhp vo tt c tng. Chn l tt c ngn m nhp vo mt ngn m, mt ngn m nhp vo tt c ngn m. Mi l tt c tam th nhp vo mt th, mt th nhp vo tt c th. ---o0o--Trch Phm 27 - Thp nh: i B tt ni tam mui ny,... mt nim nhp c kip khi, c kip nhp mt nim khi; ng nim nhp bit thi khi, bit thi nhp ng nim khi; v lai nhp qu kh khi, qu kh nhp v lai khi; tam th nhp st na khi, st na nhp tam th khi;... Theo li kinh va trch, khng gian v thi gian b tiu gii mt ht ngha v nng lc. Php gii khng nhng ch trng trng v tn m cn hon ton c gii thot khi ht thy mi chng ngi khng gian v thi gian. Mi hu va bao hm trong chnh n tt c nhng hu khc, v nhng hu khc cng vy. Nhng thc ti c bit c bao hm trong mt thc ti bao la, v thc ti bao la ny li thy tham d trong tng mi thc ti c bit. Vn hu ng thi n khi v h dung, h tng giao thip ton din trong Php gii. S dung nhip bao la ca vn hu lm cho Php gii tr nn mt cnh gii trong sut v ngi sng, khng hnh tch, khng bng ti. Trn nguyn tc, hot cnh chu bin hm dung sinh khi v xut hin l do mi php duyn sinh u v t tnh tc Khng. ng theo khu quyt lng danh ca B tt Long Th, Mi php do Khng m c, chnh do tnh Khng m ht thy mi cnh gii h tng nhip nhp, nht a tng dung thnh tu. ---o0o--Nht a tng dung. Vn kh hiu nht y l l thuyt nht a tng dung. Mt vi trn cha ng c v vn th gii m khng trng bng ra, hay mt th gii c th thu vo trong ht ct m khng thay i nh li. Ci mt trong tt c

thi cn d hiu. Nhng lm th no tt c c th nhip nhp ci mt? Mt mn sinh t by s hoang mang ca mnh vi Thin s: Tuy bit rng nhng iu k l ni n trong kinh vt ngoi kh nng hiu bit ca con ngi, nhng du sao con vn c thc mc mun bit c th no xy ra nhng hin tng k l nh vy chng. Xc nhn nhng thnh qu qun tng bt kh t ngh ca cc bc i Gic tt phi ta trn mt cn bn l tr. Mong Thy dn chng bng th d hay ng ngn lm sng t nhng iu c xc quyt l khng hoang ng. Thin s khin mn sinh nhm mt li v bo: Hy tng tng mt bt cm hin ra trong tr con. Sau mt vi giy, Thin s li bo: By gi hy gi ln trong tr hnh nh mt con tru ang n c ngoi ng... Xa m tn chn tri, con tng hnh mt ngn ni cao vi nhiu my trng ang bay ph trn trn nh. Ri sau khi c mn sinh cho bit thc hin d dng mi iu ng theo ng bo, Thin s kt lun: Ci u c ca con tuy nh b nhng vn c th cha no l hnh nh chn cm, hnh nh con tru ngoi ng rng, v ngn ni xa vi my trn nh cao cht vt. u c con khng phi v th m bng n v mi vt con thy khng thu hnh nh li cht no. l mt th d v tnh v ngi ca khng gian. hiu v tnh v ngi ca thi gian, con hy m tng thy mt ngi quen thuc no qu c nay c con dn i xem mt cn nh m con ang thu xp trong u c s xy ct nay mai. l con ang nhip nhp qu kh v v lai thong chc vo giy pht hin ti. Nh vy i vi ngi thng nh con cn b nhiu hoc nghip tri buc m cn bt b c nhng chng ngi khng gian v thi gian thi i vi cc v B tt nh ci c ca Thin nh tm tu c gii thot m tr nn t ti thy mi chuyn nh kinh ni, qu khng c g l huyn b hay hoang ng c. Mn sinh suy gm hi lu xin php trnh by li vn : Nhng iu Thy bo con thc hin ch l nhng tng tng m thi, ch tht ra lm sao nht c mt ngn ni tht vo mt ci u c tht, hay lm th no trong giy pht ng thi con c th lm sng li mt k khut bng dn i xem mt ci nh con cha xy ct. Thin s gii thch: Lc con hi v cn bn l tr ta vo m xc quyt cc hin tng ni n trong kinh l khng hoang ng, khng huyn b, thy a ra th d thuc cnh gii l tr. Thy cha bao gi ni l ci trn ny chng ta c th nht mt ngn ni ln vo trong ci u c nh b hin c ca chng ta. Nn nh rng chng no chng ta gii hn vn bn lun trong ci trn thi trit l Hoa nghim khng h tri nghch vi nhng tc l

ca th gii l tr v th gii thng nghim. Nhng nu chng ta ng trn cnh gii ca Pht tr m qun st phn tch theo Chn , thi vn thay i khng cn nh trc na. Hy c li on kinh trch t Phm 30 - A tng k: Nhng ci nc ny bt kh thuyt ng nhm u tc khng cht hp Chng khin u tc c thm ln M nhng ci kia chung n nhm. Trn tc tt c nhng ci nc Hnh tng nh c khng tp lon Nh mt ci chng lon cc ci Tt c ci nc u nh vy. V on kinh sau y trch t Phm 33 - Php bt t ngh ca Pht. Tt c ch Pht hay lm cho tn h khng gii v lng v s cc th trang nghim, tt c th gii chn ng su cch. Lm cho th gii hoc ct ln, hoc h xung, hoc ln, hoc nh, hoc hip, hoc tan, cha tng no hi mt chng sanh. Chng sanh trong th gii chng hay chng bit, khng cho l l. Suy ngh k v hai on kinh trn, ta thy khng c iu g k l c. V trc tin, kinh ni, mt th nghim thc hin trong mt cnh gii khng ngn ngi mt th nghim cng chung phm tr c thc hin trong mt cnh gii khc, mc du hai cnh gii ny chng nhng tng quan lin h vi nhau, m hn th na chng tng ti v tng th, cnh gii ny phn chiu nm trong cnh gii kia v ngc li. Th n, mt nguyn l hay mt th nghim c cng nhn chn tht trong mt cnh gii khng cn phi c cng nhn l chn tht trong mt cnh gii khc. Du chn gi tri nghch nhau i na thi s tri nghch khng ph nh hay bc b gi tr hay hiu nng ca nguyn l hay th nghim no trong chng. Chng cng hin thc tng ng, h tng dung nhip, h tng giao thip ton din.

Khi bo mt hin tng l c hay khng, iu ty thuc cnh gii m ta chn lm khung nim tin khi. Chnh s ng khung trong mt cnh gii ring bit quyt on ngha ca s vt to thnh s khc bit cn bn gia ci nhn qu hn hp, qu th kch ca chng ta v ci nhn ton th v tn vin dung v ngi ca Hoa nghim. Tm li, mi minh chng v xc nhn ngha Hoa nghim ta trn s thng t v thc chng cnh gii cc ci, bi v vin dung l bao hm ton th ht thy cnh gii cc ci v v ngi l kh nng tng dung nhip nhp v tn ca cnh gii cc ci. ---o0o--Vin dung v ngi. Ni n cnh gii cc ci l hm nhng khu vc c bin gii. Ly mt cc nc lm th d. Nhn nc trong cc, ngi thng cho l gii kht; ha hc gia ngh l hp cht hydro v oxy; nh vt l thy l trng thi lng do chn ng ca cc phn t to thnh. i vi mt trit gia, nc biu hin cc tng quan nhn qu; i vi mt bc i Gic thi l hin tng ca Chn nh... ng ghi nhn y l iu nc c th s dng gii kht khng lm ngn tr nc l mt ha hp ca hydro v oxy, nc l thnh qu phc tp ca chn ng phn t, nc l biu hin cc tng quan nhn qu, hay l hin tng ca Chn nh. Trn mt bnh din, trong cnh gii ci lng, nc l phng tin dp tt la. Trn bnh din khc, trong cnh gii ci ha cht, nhin liu hydro c th tch ring t thnh la. Cng l mt s vt, nhng ty theo khung nim qui chiu, hay ty theo gc ca nhn quan, ngha v gi tr gn cho s vt y hon ton sai khc v c khi i nghch. Nh vy, cc nc bao hm nhiu ci, mi ci c cnh gii ring bit. Cnh gii cc ci y ng thi hin khi v cng ng hin hu, trong quan h c khng gian ln thi gian. Thut ng Hoa nghim gi l l ng thi cu khi. Ci no hot dng trong cnh gii ca ci y v ng thi tng quan giao thip ha iu vi cc ci khc. Nht th v phc th bao hm v dung np ln nhau m khng h xy ra s ngn ngi hay hy dit ln nhau. Thut ng Hoa nghim gi l l ng thi v ngi. By gi, hy lu rng trong giy pht ta ngh n nc l gii kht, thi ng thi trong giy pht y ta khng th ngh c nc l ha cht H2O,

nc l do cc chn ng phn t, v.v... Mi ln nhn ta ch c th thy mt ci m thi v phi dch chuyn t cnh gii ny qua cnh gii khc theo trnh t thi mi c th thay i ci thy. l phng cch con ngi nhn thy s vt, hon ton tri nghch vi nguyn l ng thi cu khi ca Hoa nghim. Phi c Nht thit chng tr tc Bt nh ca c Pht thi mi c th thy ton th cnh gii cc ci ca s vt cng trong mt lc, ngha l thy chng trong hot cnh chu bin hm dung, h tng nhip nhp, tt c ng thi hin khi trong mt ton th v cng ln v cng tn. Ni cch khc, nu tm tr khng chng c l v ngi thi khng th no nm c ci nhn cn bn ca tm linh, li nhn nhm thng vo th gii v tm linh, vn t v s php l v mu nhim, hay bt kh t ngh, tip ni nhau ht sc k diu, trong mt phong thi m tt c c th xut hin cng lc rt k o, vt xa ngoi nhng gii hn ca tc thc. Nhng mt khi chng ta nm c s kin then cht ca kinh nghim tm linh trong qu trnh trn vn ca cc v B tt nh c k trong kinh (Hoa nghim), tt c nhng g cn li trong cc hon cnh c miu t y s gi ln bn tnh t nhin k cng v s khng cn nhng nghch l trong cc hot cnh . (Thin lun, D. T. Suzuki, Tp H) Hoa nghim gi nhn quan cn bn y l nguyn l Vin dung. Vin dung l nhn hnh tng ton th cc bit th hp thnh tng th, v ngi hm tng quan giao thip gia cc bit th bn trong cnh gii cc ci c nhn t quan im vin dung. Trn phng din bn th lun, nguyn l ng thi v ngi c xem nh nn tng trit l Hoa nghim, bi v khng chng nghim l v ngi thi khng th no thy c h thng ca quan h ton din, cng mt lc, tn ti gia nhng hin hu c bit cng nh gia nhng c th v ph bin, gia nhng s vt ring r v nhng tng tng qut. Th no l chng ngi? Chng ngi thng c ngha l che lp, ngn bt. Trong Hoa nghim, chng ngi l nim v nhng tng thnh tng tng ro ly phn cch cnh gii cc ci. Th d nh trng hp cc nc. i vi mt ngi khng c khi nim khoa hc v nc, thi du ung hng ngn cc nc hay ln su tn y bin vn khng th no thu hiu cu trc ha hc hay vt l ca nc. Ngi y v nh b giam hm trong ci ngu dt khoa hc. Mun thot khi nhng tng thnh giam cm, ng s khng th tip tc hnh ng theo tp qun, m phi tinh tn n lc tu tp ch qun khng nhng ph tng thnh vy hm by lu, m cn m rng cnh gii c h nhp cnh gii mi. Do qu trnh thc tnh hay chuyn y nh vy m

hnh gi chng nghim c cnh gii v ngi, mc tiu v ct li ca Hoa nghim. V s ci l bt kh thuyt bt kh thuyt nn tng thnh ngn bt cc ci cng bt kh thuyt bt kh thuyt. Nh vy, lm th no c th trit h ton th bt kh thuyt bt kh thuyt chng ngi? Cu tr li l, tuy s lng chng ngi v cng ln, nhng tt c u pht xut t mt cn nguyn: mc du vn hu u l nhng hin tng o ha khi ln t tm, tt c u do duyn sinh nn v t tnh, th m m lm vng chp l c t tnh. B tm lun ni r: Ci php ca ng m l t ni vng tng m sanh ra, n ln lt ny n ra cho n thnh v lng, v bin cc phin no. Kinh Hoa nghim chp li Pht dy: Pht t! Khng mt chng sanh no m chng c tr tu (Pht tnh) ca Nh Lai. Nhng chng chng chng ng tht hin ra l v bi chng cn vng tng chp trc. Do mun ph v bc b mi chng ngi che lp ngn bt con ng n gii thot v gic ng, hnh gi phi thc hin mt qu trnh chuyn bin tm thc tr nn thy bit nh tht, thy r ci (t tnh) khng c l khng c. Khi tm thc c chuyn bin tt p thi ng nhin hnh gi bit ngay c tht tng ca cc php l Khng. K tn thn Pht, kinh Lng gi, c on: Bit nhn php v ng, phin no v s tri thng thanh tnh khng tng. Kinh Hoa nghim cng c cu tng t: Nu ri vng tng thi nht thit tr, t nhin tr, v ngi tr lin hin tin (Phm 37: Nh Lai xut hin). V php mn ly huyn nhm dt tr vng chp, c ng tng hi Triu Chu: Vn php qui v mt, mt qui v u? Mt y c th hiu l ci nhn ca phn bit s thc, tc l nhng vng tng chp trc hun tp trong tm t v thy, nhng cm nhim thm cn c kt thnh tp qun v minh trong sinh hot nhn thc sai lm ca hnh gi. Khng th nm vng ci nhn quan Vin dung nu cha tn dit ci Mt y. V khi cha la in o, cha ra khi trin phc thy nht thit php Khng, thi khng th no chng c V ngi tr. Bi v ch c tnh Khng, v cng rng ln, bng bc khp ni, khng c bin gii, mi c th tiu gii ht thy mi chng ngi. Tnh Khng l trc chnh ca V ngi, v V ngi l trc chnh ca Vin dung. Nh vy, Php gii, hnh tng tch cc ca tnh Khng, biu hin ng ca Chn nh, c th m t mt cch ngn gn l Vin dung v V ngi. Vin dung hm tt c c tnh ca tm Chn nh, nh i tr, i bi, o hnh

(gii), th nguyn rng ln, nng lc thn thng, khng mc ch, khng mong cu, phng tin thin xo pht sinh t tr tu siu vit. V ngi hm gii thot khi mi tri buc ca chp trc v nghip chng. Trn phng din bn th hc, thi Vin dung l nhn, V ngi l qu. Nhng i vi hnh gi, V ngi l nhn, Vin dung l qu, ngha l phi la b chp trc v dt on nghip chng thi mi chng c Pht qu. ---o0o--5. Nhn duyn Php gii V ng tc i Bi. Do nhn duyn no cc php ng thi hin khi, tng y tng quan ton din, h tng nhip nhp, nhn v qu kt dt ln nhau khp mi ni, to thnh mt ton th ton vn khng c mt s th n c c lp no c? Trng Qun, mt t ni ting ca Php Tng v c truy tng l t th t ca Hoa nghim tng, nu ra mi nhn minh chng Php gii v ngi mt cch tng qut: (1) V vn php do tm sanh. (2) V tt c php u v t tnh. (3) V l duyn khi ch cho s tng y tng quan. (4) V tt c u c chung Php tnh hay Pht tnh. (5) V th gii hin tng l nh huyn mng. (6) V cc php hin hnh trong v tr c coi nh nh tng. (7) V s gic ng ca Pht l do tch cc tu tp v hn cn nhn ca hin khi. (8) V s gic ng ca Pht l ti thng v tuyt i. (9) V tc dng thin nh thm o ca Pht nn th gii chuyn ha nh mun ca Ngi.

(10) Do thn lc siu nhin v gii thot bt kh t ngh ca Nh Lai nn s chuyn ha th gii l t ti. Trn phng din trit hc, su nhn u gii thch ti sao Php gii l th, cn v mt tu dng thi bn nhn sau m t lm th no chng nghim th gii tu gic ca Pht. V nhn duyn to lp Php gii, kinh Hoa nghim ni rt r: Ch Pht t! Lc ni do mi th nhn duyn m tt c th gii hi thnh, hin thnh, v s thnh [Th gii hi c ngha l V tr hay Php gii]. Chnh l do v thn lc ca Nh Lai, v duyn khi php l php t nhin nh vy, v hnh nghip ca tt c chng sanh, v ch s c ca tt c B tt thnh nht thit tr, v cc chng sanh v ch B tt ng cha nhm thin cn, v nguyn lc nghim tnh Pht ca ch B tt, v hnh nguyn thnh tu bt thi ca ch B tt, v thng gii t ti thanh tnh ca ch B tt, v ch lu xut do thin cn ca ch Nh Lai v th lc t ti lc ch Pht thnh o, v nguyn lc t ti ca Ph Hin B tt. Ch Pht t! l lc ni mi th nhn duyn. Nu rng ni thi lng s nhn duyn nhiu nh s vi trn trong mt th gii hi. (Phm 4: Th gii thnh tu). Vy Php gii ch c th chng c bng cng nng tp nh ch khng qua trung gian khi nim do kt qu ca tr nng suy lun hay do tr tng tng by v. V cng hnh tu tp nh th no mi chim ngng c c Th tn v thy hiu c cnh gii trng l Hoa nghim, Phm 1: Th ch diu nghim, c cu: C nhng chng hi ny u ri tt c tm cu nhim phin no v nhng tp kh tha, x ng ta ni trng chng, c thy Pht khng b tr ngi. Trong s cc trng chng lm pht sinh phin no, m vng, au kh, lm hi thin tm, v ngn bt Thnh o, ng hng u l ng chp. Chp ly ng thng tm c khng, suy xt bt chnh, khi vng hnh, lm o t, nghip ti, nghip phc, nghip bt ng tch tp thm ln. trong cc nghip hnh trng ht ging tm hu lu hu th, li khi hu hu: sanh v lo t. Chnh l: nghip lm ng rung, thc lm ht ging, v minh che rp, nc i thm nhun, ng mn ti bn, li chp kin thm ln, mc mm danh sc, danh sc thm ln ny chi ng cn, cc cn i nhau sanh ra xc, xc i sanh c th, sau khi th ri mong cu sanh c i, i tng thm sanh ra th, thm ln th sanh ra hu, sanh hu thi trong cc loi khi thn ng un gi l sanh, suy bin gi l lo, cht mt gi l t. ... ... ... Lc t ly bit, ngu m tham luyn trong lng phin mun l su. Ri l than th l thn. Ti nm cn l kh. Ti tng l u. u kh cng nhiu l no.

Nh th thi ch c cy kh tng trng, trn khng ng khng ng s, khng tc gi, khng th gi. ... ... ... i B tt dng mi tng qun cc duyn khi bit l v ng, v nhn, v th mng, t tnh khng, chng c tc gi, khng c th gi, lin c mn Khng gii thot hin tin. (Phm 26: Thp a) gii thch ng chp, Ha thng Thch Thin Siu vit trong bi L duyn khi: Khng hiu c nh l duyn khi thi t thy rng ta c mt bn ng, mt bn ng c bit, mt bn ng ng tn trng, mt bn ng ng qu bu, mt bn ng hn tt c ng khc. ... C o tng bn ng, c ngha l t thy mnh khc vi ci khc, t thy mnh khc vi ngi khc. Khi thy mnh khc vi ngi khc, khc vi ci khc, mi khi ln tham, sn, si. Nu thy tt c vn php cng vi mnh, mnh cng vi tt c vn php, trng trng trong mt php gii tnh bnh ng duyn khi, thi lm g c tham, sn, si, v chng c nng m cng chng c s. Ch do t thy mnh khc vi s vt, mnh khc vi ci khc, mi mong em ci khc v cho mnh; ch khi t thy mnh vi ci khc ha ng nht th trong mt nhp nhng tng quan chng cht ln nhau, thi t nhin tnh tri kin h vng thy rng mnh c bn ng ring bit b tiu dit. Trn phng din tch cc, v ng chnh l i bi. Bi v khi chp ng ht thi i bi tm hin l khng b bn. Thin nh v tm Bi l nhm thc hin tnh cch bnh ng gia mnh v ngi khc v cng t mnh trong k khc. Gii thot trong lng tay, Pabongka Rinpoche, Thch N Tr Hi dch, trong phn ni v php luyn tm b bng cch trao i a v mnh vi ngi, cp nm php qun: qun mnh ngi bnh ng, qun nhng li lm pht xut t ng i, qun nhng li ch do s thng mn ngi khc, qun thc s v trao i a v mnh vi ngi, v cui cng, qun v Cho xy dng i t, v Nhn xy dng i bi. Trong khi thc hnh nh vy hnh gi mt dn nim v ci ta v khng cn thy s khc bit gia mnh v ngi khc. Ngi thc hin tm Bi n mc cng tt thy mnh ng ha vi tt c chng sinh, khng cn s khc bit gia mnh v ngi. Ci tm v tha t nhin trn y v hn, m rng lan trn cng khp cn khn vn vt. Mi s chia r u tiu tan. Vn vt tr thnh mt, ng th, ng nht. Vt l gia David Bohm, ng s ca Einstein v bn thn ca Krishnamurti v ng nh nguyn t (atom). ng hn, Bohm v nguyn t nh ngi suy tng (thinker). Nn bit rng nguyn t khng phi l mt thc th. l danh xng ca mt xut hin tnh khi hi mt s iu kin. S dnh

kt cc ht m in t, dng in t, v trung ha t li vi nhau to thnh nguyn t cn n mt s nng lng lin kt (binding energy) rt ln. Ngi suy tng ging nh nguyn t ang s dng nng lng lin kt ra cng sc dnh kt cc ht li vi nhau. Chnh s nng lng lin kt rt ln y pht sinh v bo tn ngi suy tng (tc nguyn t) v duy tr ni ngi suy tng ci o tng rng mnh l mt hin thc bn vng, ti gin, v c lp ring bit. Ci dng ca nng lng lin kt nh vy l b kim ch hn nh trong s chp tr mt o tng v ch tr mt kin thc h tng. N nui dng phin no tng l chng hoc do v minh tp kh, tp qun, v tp tc ung c hp thnh. T tng ca ngi suy tng v nh ci nhn b vt cht ngn bt t hm trong mt khung tm ba th nguyn (3-dimensional mind). Khi nguyn t phn tn v nt trong my gia tc ht nhn (atomic accelerator), thi v s nng lng lin kt b kim ch by lu c gii ta. Cng vy, nh pht tm rng ln nh h khng gii, khi tm v ngi, b tt c ci, ri tt c chp, tm v ngi i trong tt c php v ngi, tm v ngi vo khp tt c thp phng, tm thanh tnh vo cnh gii ca nht thit tr, ngi suy tng b tiu dit, ng chp hon ton tan v. Nng lng c gii ta chnh l lc i t bi, vin dung v ngi, c v hn th nguyn (infinite dimensionality), l cn nhn ca hin khi trong s gic ng ca Pht c cp trong nhn th by trn y. l mt th nng lc in quang khai hin tr hu ca c Nh Lai, v lng v ngi, c th li ch khp tt c chng sanh, y trong thn chng sanh. Ch v hng phm phu vng tng chp trc nn chng bit chng hay, chng c li ch. Bohm v Krishnamurti gi th nghim nghin nt nguyn t l tnh thc (awareness). Qu trnh ph nt ng chp dn thc trc tip cm gic nng lc in quang c gii ta v thc chng bn tnh ca v tr (Php gii) l bin i bi, mt bin rng ln v bin trn y v lng nng lc tnh thng. Theo thut ng Hoa nghim, tm bnh ng ni tt c thn chng sanh v ni tt c php c gi l mm ging ca h nhp v l bn tnh h tc ca Php gii. ---o0o--H tc h nhp. Xt v ton th tin trnh duyn khi ca vn hu, thi Php gii c thnh lp ta trn hai nguyn l, nguyn l h tc (mutual identity), v nguyn l

h nhp (mutual penetration). H tc ph din ngha ca cu Sc tc th Khng, Khng tc th Sc trong Tm kinh. H nhp tng ng vi nguyn l duyn khi theo khng c s vt no hin hu c lp, c sn nh tnh ni bn th ca n, v mi vt ng thi hin khi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, ci ny khng chng ngi s hin hu v hot ng ca nhng ci kia. H nhp v ra ba cng thc: ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung thuyt minh l duyn khi. Theo trit gia Alfred North Whitehead, cc nh khoa hc thng phn chia hin thc thnh loi ring bit thit lp nhng bng phn hng khoa hc. Chng hn, phn hng vn vt pht sinh thnh nhiu loi: ngi, ng vt, thc vt, t bo sng, v c th, v lng t vi t. l mt vic lm rt cn thit i vi phng php khoa hc, nhng rt nguy him i vi trit hc, bi v s phn hng nh vy ngn cn khng cho thy trn thc t cc hin thc c phn thnh loi khc nhau khng hn hon ton khc bit nhau. Mi loi u c bng dng ca n d phn trong cc loi hin thc khc. Cc nh khoa hc qu tm cch phn chia mt ton th v phn ha, ci thc ti khng th phn chia, nhm thc hin nhng mc ch ring t v hn nh. Nguy him l v phn chia ra nhiu din nh vy thi mi khi din ny c hin by, din khc tt b che khut. Con ngi thng ng trn quan im c bit m nhn vo s vt, do lun lun thin v v c on, khng th no c c ci nhn quan vin dung khi nhn vo thc ti. Nu thng t l ng thi cu khi thi mt mt bt thin v v hp hi, v mt khc tm tr nn qung i khng cn b ng chp tri buc v cm gic v s hu hn ch ng. V li, mt khi ch nhn thy s vt theo quan im hp hi c nhn thi khng th no hay bit n v s khuynh hng, kh nng, v tim lc hin khi hm cha trong s vt. Mt s vt hin hu l hin hu cng vi v h tng giao thip vi mi mi s vt khc. C bao nhiu s vt trong v tr thi s vt y c by nhiu mi quan h. Mi quan h biu hin mt hnh tng, hay mt phm tnh. Tuy nhin, trong i sng hng ngy, ngha v s hin hu ca mt s vt b gii hn trong khung nim v phng cch din t ring bit ca c nhn hay cng ng lin h. V vy nh ngha v danh xng ca s vt khng thot khi gii hn ca thi gian v khng gian, khng bao hm ht thy mi quan h ca s vt m ch ni ln mt s hn nh hnh tng hay phm tnh ca s vt ti mt ni nht nh vo mt thi nht nh. Nh th, s vt hay hin tng c ni n thng ngy khng phi thc ti m l

nhng khi nim do vng tng phn bit thi thit. Theo thut ng Bt nh, l danh t gi tng. Trong mi nhn khi Php gii v ngi trng trng v tn nu ra trn, nhn th su: V cc php hin hnh trong v tr c coi nh nh tng lm sng t l ng thi cu khi v l ng thi h dung. Truyn k li khi n hong V Tc Thin by t s mun hiu bit mt cch c th th no l ci nhn vin dung v ngi, ngi Php Tng thc hin th nghim vt l sau y gii thch hin tng h tc h nhp. Ngi cho t mt knh khp ni trong mt cn phng, trn trn v sn nh, trn bn vch tng bao quanh, v c bn gc phng. Ngay chnh gia phng, Ngi t mt ngn nn st bn cnh mt tng Pht. N hong kinh ngc khng t xit nhn ra ngay rng hnh nh ca ht thy mi mt knh cng vi hnh nh ca tng Pht phn chiu trong tt c v mi mt mt knh. V trong tt c v mi mt hnh nh phn chiu trong bt c mt knh no cng tm thy c ht thy mi hnh nh phn chiu trong tt c mt knh khc cng vi hnh phn chiu ca tng Pht. Th nghim ny chng minh l h nhip v h dung v lm sng t l mu nhim v th gii trng trng v tn. L ng thi cu khi tht qu hin nhin nn khng cn phi gii thch. Ngi Php Tng ly trong tay o ra mt qu cu thy tinh nh, t trn lng tay, ri ni: Trong qu cu nh b ny, hin ra tt c mt knh cng vi ht thy phn chiu. y l mt th d v ci nh cha ci ln v ci ln cha ci nh. Th d ny chng minh tnh v ngi ca kch thc ln nh hay l ca khng gian. N khng chng minh c tnh v ngi ca thi gian, qu kh dung nhip tng lai v tng lai dung nhip qu kh, v y l mt th nghim tnh, thiu tnh cch ng ca thi gian. Khng th no vi phng tin thng thng ta c th trng dn bng chng c th v thi gian v ngi, hay thi gian v khng gian v ngi. Mun chng nghim mt hin tng nh th phi c mt mc nhn thc khc. nh phn chiu trn gng c dng trnh by ba l do v Php gii v ngi. Mt, v mi s vt u l nh tng nn khng tht c. Chng khng t hu nn ty thuc vt th khc. Bi th m ni tnh Khng bng bc khp ni. Khng y l Nh huyn Khng. Hai, v lng s nh tng ng lot pht khi do mt gng ng thi phn chiu. iu ny lm sng t l ng thi n khi. Ba, mi mi s vt ng thi va l gng phn chiu v n

phn chiu tt c s vt, va l nh tng v ng thi n c tt c s vt khc phn chiu. Do m l ng thi h nhip c minh chng. Hai l ng thi n khi v ng thi h nhip cng c minh gii bng n d gi l Hi n tam mui hay Hi knh tam mui. Thut ng Hoa nghim Hi n hay Hi knh biu tng Pht tm, bin tm thanh tnh. Do gi cnh thi nn sng thc ni dy. Ngi t c ngoi cnh vn khng thi bin tm t vng lng. Tm cnh u lng thi vic g cng sng t, v nh bin c lng gi thi mt tri mt trng v vn vt hin hnh r rng. l ci gng pha l tn l nng chiu, gng ny trong sch sng sut, ln v lng v bin bng mi th gii. Trong cc quc , tt c hnh tng ca ni sng, ca mi loi, nhn n ng qu, sc sanh, a ngc u hin trong gng (Phm 35: Nh Lai ty ho). Pht tm, cn gi l tm Chn nh, ch cho bn th chn tm la cc vng nim. Tm ny sn c trong tt c chng sanh. Tm chng sanh v tm Pht h tc h nhp, phn chiu ln nhau mt cch k diu. iu ny c ngi Trng Qun gii thch bng th d sau y. Mt o s ging php cho t trong mt cn phng c treo mt tm knh. Tm knh, o s, v ngi t biu tng theo th t, tm Chn nh, c Pht, v con ngi. Tm knh phn chiu hnh nh hai nhn vt i din, mt ang thuyt php, v mt ang lng tai nghe. m t cc mi quan h gia cc thnh phn tham d ta c th ni hoc l v o s trong tm knh ca ngi t ang thuyt php cho ngi t trong tm knh ca o s, hoc l ngi t trong tm knh ca v o s ang lng tai nghe Php do o s trong tm knh ca ngi t thuyt ging. Nh vy, khi c Pht thuyt php cho thnh chng, khng phi l mt mi lin h hai chiu gia ngi ni v ngi nghe. l mt mi lin h bn chiu, c Pht trong tm ngi nghe ging php cho ngi trong tm Pht v ngi trong tm Pht nghe li thuyt ging ca c Pht trong tm ngi nghe. ---o0o--Vin gio kin. ng trn quan im vin dung, h nhp hay ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung miu t tnh cch tng quan v tn v v ngi. H tc miu t tnh cch khng phn bit, khng sai khc ca vn hu. Hoa nghim ng gio ch quan ca Thun ging dy php tu Ch

Qun theo l Vin Dung gip ta hiu r thm hai nguyn l h nhp v h tc ny. Trong c on cp ba phng php chng nhp Chn nh, thy r Chn nh l ly danh t tng (khng c danh t gi), ly ngn thuyt tng (khng c li ni lun bn), v ly tm duyn tng (khng th dng tm suy ngh c). Phng php th ba nhm chng minh cc php vt ngoi ht thy ngn thuyt v t duy thng tc. Hai cch thc hin: on hoc v chng chn. Cch u, on hoc, c p dng nh sau. Hi: Cc php duyn khi l c? Tr li: Khng, cc php duyn khi khng c. Chng ng nht vi tnh Khng; ht thy mi php duyn khi u v t tnh nn Khng. Hi: Vy cc php duyn khi l khng? Tr li: Khng, chng c. Bi v cc php do quan h pht sinh c t v th. Nu khng thi cu hi va ri khng th t ra. Hi: Nh th, chng l c hai, c v khng? Tr li: Khng, bi v Khng v c h tng nhip nhp thnh mt. Trong cnh gii Khng v c h tng nhip nhp tt c cc php duyn khi u khng sai khc. Khng my may du vt phn hai. iu ny c th minh chng bng n d trang sc bng vng v vng dng lm cht liu cho trang sc. Hi: Vy chng chng phi khng chng phi c? Tr li: Khng, bi v c hai, c v Khng, cng c mt lc, mt ch (cu hu) m khng tr ngi ln nhau. l do s h tng nhip nhp m cc php duyn khi ng thi cu khi. Hi: Nh th, rt cuc tt c chng r rng l khng? Tr li: Khng, do c v Khng h tng nhip nhp nn c hai u bin mt. Cc php u Khng khi nhn t quan im Tnh Khng ph nh s hin hu; chng hin hu khi nhn t quan im C ph nh tnh Khng. Nhn t hai quan im ng thi ph nh thi c hai din, c v Khng, u

bin mt. Nhn t hai quan im h tng cu khi thi c hai din, c v Khng, u hin c. iu ng lu y l khng cn bit n s thay i lp trng v cch t cu hi, Hoa nghim vn mt mc gi lp trng on hoc, nht thit ph nh trong mi cu tr li! L do: Mi quan im u l kin t hoc hay phin din, l by mt ny nhng che lp mt khc. By gi hy c on k tip ni v cch thc hin chng nhp Chn nh bng chng chn. Cc cu hi vn nh trc, khng thay i, nhng cc cu tr li ln ny hon ton tri nghch vi ln trc, lun lun xc quyt khng nh. Hi: Cc php duyn khi l c? Tr li: Phi, bi v gi hu l khng phi phi hu. Hi: Vy cc php duyn khi l khng? Tr li: Phi, bi v chng v t tnh nn Khng. Hi: Nh th, chng l c hai, c v khng? Tr li: Phi, bi v c v khng khng tr ngi ln nhau, ci ny khng che lp ci kia. Hi: Vy chng chng phi khng chng phi c? Tr li: Phi, bi v c v khng h tng ph nh nn c hai u b loi tr. Tm li, chnh do duyn khi m vn php hin hu; chnh do duyn khi m vn php khng hin hu; chnh do duyn khi vn php chng nhng hin hu m cn l khng hin hu; v chnh do duyn khi m vn php chng phi hu chng phi phi hu. Cng mt li din t nh vy, mt l mt, mt l khng mt, mt l c hai, mt v khng mt, v mt chng phi mt chng phi khng mt; nhiu l nhiu, nhiu l khng nhiu, v l c hai, nhiu v khng nhiu, v chng phi nhiu chng phi khng nhiu. Nh th, vn php l nhiu; vn php l mt; vn php l c hai, nhiu v mt; v vn php chng phi nhiu chng phi mt. T c v ng nht v d bit cng theo mu hnh l lun tng t. on v chng h tng nhip nhp vin dung v ngi, c nh vy l do t th ca duyn khi hon ton gii thot khi mi tri buc.

Theo on vn va k, tinh thn v ct li ca gio l Hoa nghim tm thy ngay trong nhng cch tr li khc nhau i vi nhng cu hi ging nhau, phi, khng phi, c phi v khng phi, v chng phi phi chng phi khng phi. R rng mi khi cu hi qui chiu phm tr A, thi cu tr li qui chiu phm tr B. Khung nim chuyn i khi cn phi tr li cng mt cu hi hay mt cu hi ng loi. Nh th c hp l hay khng? Nu ngi tr li b tri buc trong mt cnh gii nht nh, thi tr li nh vy l sai lc. Nhng nu ngi t ti v ngi, khng b rng buc vo bt c cnh gii no, thi cc cch tr li du i nghch nhau vn xem nh khng phm li. Tht vy, bo rng li lm, tc l li lm i vi quan im pht xut t mt khung nim no c sn. Thot khi mi khung nim do ng kin thi mi c th thng t Vin gio, gio l cn c trn hai nguyn l h tc v h nhp. Nu n ngay ni Vin gio ni thi mt chng tc l tt c chng, on mt tc l on tt c. Chnh v h mt ch nim m thi c php gii u m, m h trong lc mt hoc on bng cch ng tnh, thi tt c hoc u on ro. Bi v s mt vi s tt c ln nhau lm duyn sanh khi; h mt php xng tnh, thi lan khp tt c php, v tng n chng hoi, nn chng ngi on ring dng ci ring trm ci chung. (Hoa nghim nguyn nhn lun. Tng Mt. Thch Khnh Anh dch) Cu chuyn Thin sau y c ngha tng t: M T trc nghim i Mai, trch t Thng tay vo ch ca Tu S. M T nghe i Mai ln ni , bn sai mt ngi n thm d, tng n hi i Mai: Ha thng gp M T c ci g m v ni ny? S p: M T ni vi ti Tc tm tc Pht ti bn ni ny. V tng tha: Gn y M T ni Phi tm phi Pht. i Mai ni: ng gi m hoc ngi cha lc no ngh. Mc ng phi tm phi Pht, ti ch bit tc tm tc Pht. V tng tr v tha li M T nhng li s ni. M T bo vi i chng: Tri Mai (me) chn ri. im ng ghi trong cu chuyn ny l i vi ngi c tr vin dung v ngi thi d ni ngc ni xui, ni phi ni quy, khng c g l sai tri chng ngi. Mi chuyn u l nhng th hin nhim mu dung nhip ca

cuc sng. i Mai th hin trong cuc sng t ti thong dong ca chnh mnh khi c M T trc nghim. Vo lc u i tm hiu gio l Hoa nghim hai cu hi sau y thng c t ra. Mt, Vin gio kin ca Hoa nghim c tri nghch vi nhng qui lut c bn ca logic hay khng? Hai, lm th no mt th trit l v ton th tnh ca tt c hin hu nh l Vin dung c th dn n s thnh tu mt trt t, x hi, o c, tm linh,...? gii p thc mc th nht, tng nn bit rng theo lun l hnh thc, nu mt mnh v mnh ph nh n c ng thi chp nhn lm tin ca lun php thi suy din bt c mnh no thnh on n cng ng c. Vin gio kin l h lun t nhin ca quan h h tc gia C v Khng, gia Hu v Phi hu, bi vy cho nn theo lun l hnh thc, Vin gio kin ng trn phng din din dch. Mt khc, bng vo nhng kinh nghim tu chng thi Vin gio kin chn tht. Mi s bt nht bt ng trong cnh gii ny c th tr thnh nht qun ha ng trong cnh gii khc. Thc mc th hai l theo Vin gio mi pht biu u c th ng thi c chp nhn v khng c chp nhn, th hi lm th no mt pht biu nh vy c th thi thit mt nguyn l hay trt t? Cu tr li l vn chp nhn hay khng chp nhn mt pht biu ty thuc trng hung hay cnh gii. Mt nguyn l hay trt t ch ng v c hiu nng trong mt cnh gii no m thi. i vi cnh gii khc, n c th khng cn ng v mt ht hiu nng tc dng.Thng trt t thit lp trong nhng cnh gii mc phc tp thp khng ng nghim i vi nhng cnh gii mc phc tp cao, cho nn mi pht sinh nhng trt t mi tuy c cng nng thch hp vi nhng cnh gii phc tp nhiu hn th m vn cn hm dung ch khng khin tr trt t c trc. l s tht hin nhin trong mi ngnh khoa hc, x hi hc, o c hc, v..v... Chng hn, trong vt l hc, thuyt tng i, c hc lng t, v c hc c in ng thi cu khi, ng thi h nhip, ng thi h dung. Chng khng ngn ngi nhau. Trt t no vn dng li ch trong cnh gii tng hp vi trt t . Thuyt tng i rt cn thit m t nhng chuyn ng c tc ln gn bng tc nh sng. C hc c in c s dng m t nhng chuyn ng thy trong i sng hng ngy. C hc lng t ng v hiu nghim trong th gii hin tng vi m m thi. Vin gio kin khng loi b hay gy tr ngi bt k mt trt t no trong bt c cnh gii no. Nhn trn quan im vin

dung, mi bt nht v bt ng tr thnh v ngi v nht qun. l hnh tng ca hai nguyn l, h nhp v h tc. Mt nguyn l cn bn ca khoa hc l ch hnh v thng. Tnh cch v thng ca th gii hin tng l do vn hu h tng tc dng. Khoa hc khng xt tng quan nhn qu gia vn hu theo phng din t th, ngha l khng ni s th ny sinh s th kia ra th no, m ch xt theo phng din tc ng, ngha l s tng tc gia cc s th. Tng tc cn gi l lc c phn chia thnh bn loi: trng lc tc tng tc gia cc trng khi, in t lc tc tng tc gia cc in tch (charges), lc ht nhn yu tc nguyn nhn phn r neutron thnh proton v electron bn trong ht nhn, v lc ht nhn mnh tc nguyn nhn dnh cht neutron v proton bn trong ht nhn. Mt nguyn l cn bn khc ca khoa hc l nguyn l Thc ti nht th. Trong trng hp s dng thuyt tng i ca Einstein, thi theo mt nh l ton ca Roger Penrose v Stephen Hawking, v tr hin khi t mt d im (singularity). Thuyt ny thng c gi l thuyt Bng n (Big Bang). Nhng thuyt ny mi gii quyt vn c mt na m thi, v thuyt tng i khng kh nng m t ci im nguyn thy ca v tr. Bi vy, Stephen Hawking tm cch phi hp thuyt tng i vi c hc lng t v thnh cng chng minh bng ton hc rng vn hu hin khi khng phi t mt d im m t mt thc ti nht th, v th v chung, khng bin gii, ng nht, khng c d im, khng sai bit, ngha l khng c ht c bn no phn bit. Ci thc ti nht th ny khng sai khc Php gii Hoa nghim, nn c th gi l Php gii Khoa hc. Nguyn l Thc ti nht th hng mi n lc nghin cu v thc nghim vt l vo nhng cng trnh tng hp bn loi lc tng tc ni trn thnh mt lc duy nht. Steven Weinberg (1967) v Abdus Salam (1968) thnh cng tng hp in t lc v lc ht nhn yu. Trn l thuyt, l hai mt tc dng ca lc tng hp gi l lc in yu (electroweak interaction). n nm 1970, cc iu d on ca l thuyt c th nghim ng nn hai nh vt l hc ny c gii Nobel Vt l nm 1979. V tr bng dn l nguyn nhn lm nhit gim bt v n mt mc no ( chng "10 ly tha 15" K, "10 ly tha -10" giy sau khi im nguyn thy bng dn) hai lc y khi xut sai bit t mt tng tc gi l lc in yu. Lc ny hin khi sai bit vi lc ht nhn mnh vo nhit cao hn, chng "10 ly tha 18" K, "10 ly tha -35" giy sau bng dn. n nay s tng hp hai lc in yu v lc ht nhn mnh cha t c kt qu no ng k, ti v trong thc t khng th thc hin cc cuc th nghim vo nhit qu ln, ln hn

"10 ly tha 18" K. Tuy vy mi n lc vn c tip tc nhm khm ph nhng l thuyt thu nhip tt c ba lc: lc in yu, lc ht nhn mnh, v trng lc thnh Mt hu tm hiu nhng nhn duyn hin khi ca th gii hin tng. Nh vy, theo thut ng Pht gio, mc ch ca v tr hc l nhm tm hiu l chn khng v ngi v l hu ha duyn sanh ca vn php. ---o0o--6. Bn Php gii Tm chng sanh l Nh Lai tng, l Nht php gii. Trong li ni u ca tp Lun gii Lun i tha khi tn, Php Tng c kin phn loi bnh ngh v Pht hc thnh bn gio: (1) Tiu tha (Hinayna); (2) Trung qun (Madhyamika); (3) Du gi (Yogacara); v (4) Nh Lai tng (Tathgata-garbha). Trong s kinh lun ch yu ca gio l Nh Lai Tng, Ngi k n kinh Lng gi, Cu cnh nht tha bo tnh lun, v lun i tha khi tn. Theo Ngi, gio l Nh Lai tng l gio l v L S dung thng v ngi. Theo s ng hc gi, Lun i tha khi tn c th xem nh tiu biu cc im trong qu trnh khai trin khi nim Nh Lai tng. T tng ch o ca lun ny ta vo nim tin mt Thc ti cu cnh chu bin hm dung bao trm tt c php th gian v xut th gian. Ni theo ngn ng th tc thi l Nht Tm, cn gi l Tm chng sanh, Tm tng hay Tm tnh tc t tnh ca Tm,... ng nh Kh kinh chp: V bt tng th php gii lu, mc bt hon qui th php gii (Dch: Khng c mt php no chng t Tm ny m lu xut, v cng khng c mt php no chng tr v Tm ny). Theo Lun i tha khi tn, Nht Tm c hai tng: (1) tng Chn nh, ch ring v phn th tnh chn tm thanh tnh; d nh tnh trong sch ca nc; v (2) tng nhn duyn sanh dit, ch chung cho th, tng, v dng ca Chn Vng ha hp; d nh tnh trong sch v tng nh c ln ln ca nc. Tng v Dng khng ri Th, Th khng ri Tng v Dng; cng nh nc khng ri sng, sng khng ri nc. Nh th, th, tng, v dng tng tc. Bi vy nu ng v phn Chn nh m lun, thi tuy thanh tnh bt bin m vn ty duyn sanh dit; cn ng v phn sanh dit m nhn thi tuy ty duyn sai bit m vn nh nh bt bin.

Chn nh l tng th ca Nht Tm, ci tm tnh khng sanh khng dit v bao trm tt c nhn qu, thnh phm, y bo chnh bo, v.v... Bi th nn nguyn vn ch Hn gi l Nht php gii i tng tng php mn th. Ngha l, Chn nh l th ca Nht php gii. Nht ch cho s bnh ng bt nh; Chn nh l nhn, l ging, l bn nng sanh ra tt c cc php, nn gi l Nht php gii [Mt ngha ca gii l nhn; Bin Trung bin lun gii thch: Do ngha l nhn ca Thnh php nn gi l Php gii, v ht thy Thnh php duyn vo y m pht sinh]. Nht php gii l ton tnh ca v tr. ni Nht php gii ny, c th phn ra tng tng (th) v bit tng (mun php sai khc). Tm Chn nh l tng tng (tng chung) ca tt c php; th tnh n bnh ng, song cng tm thu tt c tng, nn gi l i. Ch php ngha l gi gn t tnh v lm cho ngi hiu bit. Ch mn ngha l ra vo thng sut. Tt c chng sanh c th do php mn ny tu hnh, n c mc ch cu cnh tc thnh Pht. Nh Lai tng l tng tng ca Nht Tm. Nh Lai tng tuy cng thanh tnh nh Chn nh, nhng cn b phin no che ph, lm nhn cho ng, nn Lun ni Do Nh Lai tng m c Tm sanh dit; ngha l Chn (khng sanh dit) Vng (sanh dit) ha hip, khng phi mt, khng phi khc, gi l thc A li da (tng nhn duyn sanh dit ca Nht Tm). Thc ny tm thu tt c cc php v xut sanh tt c cc php. Thc A li da ch cho ci Th, Tng, v Dng v nhim v tnh ha hip ca Nht Tm. Nu d Chn nh nh tnh t ca nc, thi Nh Lai tng d nh nc (hnh tng ca nc), v A li da nh sng (dng ca nc). Trong sng gm c tnh t v nc. Th l thc A li da (Tm sanh dit) gm c th, tng, v dng v nhim v tnh h tc ca Tm. Qua ba khi nim Chn nh, Nh Lai tng, v thc A li da, ch yu ca Lun i tha khi tn l gii thch tng tn v ci tng ty duyn ca Chn nh bt bin ca Bt nh. Bt nh ng trn lp trng l th hoc l nim bt bin bt ng m gii thch rng th gii hin tng l do chp trc v biu tng h tng kt hp m xut sanh. l m my v minh che lp Chn nh, v m my li do kt qu ca mt hnh thi nht nh no nm sn ngay trong Chn nh m pht sinh. Nu da vo bn th ca vn hu kin thit mt th gii l nim gi l Chn nh c tnh cch bt bin nh vy thi th hi trong th gii l nim vn hu sinh khi nh th no? Theo Lun i tha khi tn, l do ca Chn nh ty duyn l do ht nhin mt nim v minh sinh khi.

Theo trn, Thc ti c xem nh giao tuyn ca hai mt trt t: trt t Tuyt i tc Chn nh v trt t hin tng tc nhn duyn sanh dit. Do , Thc ti ng thi hm dung c hai trt t y. Trt t Tuyt i tuy quan nim nh siu vit nhng vn xem nh khng ngoi tm trt t hin tng. V trt t hin tng quan nim theo th tc nhng vn xem nh khng ngoi tm trt t Tuyt i. Ni cch khc, trn phng din bn th lun c hai trt t ng nht v trn phng din nhn thc lun thi chng sai bit. Bi tng Trung lun XXV.19 m t rt chnh xc quan h gia hai trt t : Nit bn d th gian V hu thiu phn bit Th gian d nit bn Dic v thiu phn bit. Dch l: Gia nit bn (Tuyt i) v th gian (Hin tng) khng c my may sai bit. Gia th gian v nit bn cng khng c cht g sai bit. Con ngi cng th, chim v tr tn ti trn giao tuyn ca hai trt t, Tuyt i v hin tng. Mt mt, ng th con ngi l Chn nh nhng mt khc vn b chi phi bi trt t hin tng, hu hn, v phm tc. Ta c th gi tn ci trng thi tn ti nh th l Nh Lai tng. ng nh Php Tng nh ngha, Nht tm l Nh Lai tng. Trong kinh in i tha thuc h t tng Nh Lai tng c bn dch Pht thuyt Bt tng bt gim kinh ca B Lu Chi. Kinh m u vi cu hi ca X Li Pht v s lng tng hay gim ca chng sinh trong dng sinh t. Pht gii thch, trong Nht php gii, khng c s tng gim. T ngha Nht php gii, cc khi nim tng t c gii thiu: Thm thm ngha l nht ngha ,... l chng sinh gii,... l Nh Lai tng,... l Php thn. (Thng Man ging lun. Tu S) Tm li, Nht php gii hay Php gii l Php thn thng tr, l s y thng hng bt bin lm ni nng ta chn tht cho chng sinh, l nguyn l duy tr v xut sinh mi hin tng. nim v bn Php gii khi sng vi Thun, khai t chnh thc ca Hoa nghim tng, v sau c qung din bi Tr Nghim v Php Tng, nhng v t k tip, nhng chnh do s thit nh cui cng ca Trng Qun, v t th t, m trit l Hoa nghim

c ng nht vi thuyt bn Php gii. Theo thuyt ny, c bn cch nhn Php gii: (1) S php gii; (2) L php gii; (3) L s v ngi php gii; v (4) S s v ngi php gii. ---o0o--S, L, v L S v ngi php gii. S php gii l th gii ca nhng vt th hay bin c c bit, trong ch gii (dhtu) c ngha l ci phn bit. V s, Php gii bao gm tt c php trong th gian, mi s vt trong v tr v cng v tn, tri qua thi gian v khng gian. l th gii hin thc, thc tin. N biu hin gio l duy thc. L php gii l s hin hin ca Nht tm tc l ci Thc ti cu cnh chu bin hm dung bao hm tt c php th gian v xut th gian. L php gii cng l th gii ca l tc. Thng thng, ni n l tc tc l ni n nhng trt t, nhng nguyn l tru tng, nhng nh lut chi phi s hin khi v vn hnh ca s vt v bin c. Chng hn nh nm mt vt g ra ngoi ca s, vt y s ri xung t ti mt ch nht nh. Ta c th d on v tr ch ny nu bit phi hp nhng l (nh lut vt l) cn thit vi nhng iu kin lin h. Cng vy, s tun hon ca bn ma hay ca ngy m khng phi do ngu nhin m chnh do nhiu l tng hp iu hnh. Nh vy, l l gim c v hnh ca tt c hin tng. c bit i vi cc nh trit hc Hoa nghim, thi L (vi ch L hoa) ch vo Nht Tm. L l Nht Tm hay tnh Khng, l chn l tht tnh, l th tnh chn tht ca tt c php. L cng cn gi l Php tnh, hay Php gii tnh, Chn nh tnh. Tt c php trong v tr u ng mt th tnh chn tht y, hay ni khc, th tnh y dung thng v ngi. Tam lun tng v Php tng tng ch xng L S tch ri nhau. L s v ngi php gii l th gii trong tt c hin hu c bit (vastu) c th ng nht vi Nht tm l s y. L l th tnh ca tt c php tc ca S. S l hin tng ca l tnh. S lun lun l biu tng ca mt l no v ngc li, l lun lun l l tnh ca mt s no . L v S hp nht, chng nhng bt tng ly v h nhp, m cn h tc, ngha l hon ton ng nht hay bt nh (advaya). gi l l s v ngi. y cng l gio l ca i tha Chung gio, s l nht th. Nh Lai tng duyn khi l c im ca gio l ny.

L s v ngi l mt cch ni khc cu Sc tc th Khng, Khng tc th sc ca Bt nh. Theo l duyn khi, l s v ngi c ngha l s hin hu cc php do duyn sinh khng mu thun vi tnh Khng ca chng. Chnh do tnh Khng, tnh v t tnh, cc php mi c th ng thi hin khi v cng ng hin hu thnh mt Nht th v h tng giao thip. Thng ngy ta th nghim nguyn l tng dung v ngi gia s tn ti gi hu ca s vt vi tnh cch v thng ca chng. V thng tng ng vi l tnh Khng ca s vt. Php gii qun ca Thun nu ra mi php qun l s v ngi. Qun st: (1) L dung thng S. L tc tnh Khng l v cng, khng bin gii. Tri li, S tc s vt thi hu hn, c bin gii. Tnh Khng th hin trn y ni mi v khp tt c s hoc php, bi v tnh Khng l bt kh phn, khng phn chia ring khc. Do , trong mi mt vi trn th hin vin mn tnh Khng rng ln v cng v tn. Th d: nh lut vt l hc v sc ht vn vt hiu nghim bt c khi no v bt c u trong v tr. Theo ngha , L c xem nh bt kh phn, khng c bin gii hay gii hn. Tri li vn vt trong v tr tc S u b gii hn v c bin gii. V L khng th chia ct nn ton th ch khng phi nhng mnh phn ca L dung thng S. V li, lm th no mt phn ca nh lut sc ht vn vt m c tc dng c? Qun st: (2) S dung thng L. Tnh Khng ca mt s ring bit ng nht vi tnh Khng ca mi s khc. Do tng ng m tnh Khng ca mt s ha hp vi tnh Khng ca tt c s, bng bc ton th v tr. Ni nh vy khng khc g ni rng khong khng trong mt nguyn t l mt vi ton th khong khng ca h khng. Hoc l ni rng tnh v thng ca mt s vt l mt vi tnh v thng ca tt c s vt. S c bin gii v hu hn, cn L thi v cng v khng bin gii. Tuy th, ci hu hn S hon ton ng nht vi ci L v hn. Ti sao? Ti v bn cht nguyn s ca S l Khng, l L. y chnh l Sc Khng tng tc hay ng th tc Khng. Bi th cho nn mt vi trn c th dung thng ton th v tr m khng my may trng dn. Mt vi trn c th dung thng ton th v tr thi ht thy mi php cng th. iu ng lu y l do quy thu S vo L nh vy m sanh xut S s v ngi php gii.

Ngi Thun ni: Tr c ca ngi thng khng th no hiu c nguyn l L S v ngi. Khng mt n d no c th din t chnh xc nguyn l . Tuy nhin v bt buc phi lm sng t vn nn mi vin ra th d sau y. D nh ton th i dng th hin trong mt sng m khng h thu hp li. Mt sng nh dung thng i dng bao la m khng phng ln thm cht no. Tuy ng thi hin khi khp tt c sng, i dng vn khng v vy m phn tn thnh nhiu. Tuy trong tt c sng u ng thi th hin i dng nhng chng khng l mt. Khi i dng dung thng mt sng, khng c g ngn ngi i dng dung thng tt c sng khc. Khi mt sng dung thng i dng thi tt c sng khc cng dung thng ton th i dng nh n, khng c bt k chng ngi no gia chng. Ngi Trng Qun ch gii d y nh sau. i dng l biu tng L v sng l biu tng S... Lm th no c i dng cha trong mt sng? Cha c l v i dng bt kh phn. Lm th no L bao la cha trong mt S? Cha c l v L khng th b chia ct. Mt sng dung thng ton th i dng bi ti n ng nht vi i dng. Mt vi trn dung thng ton L bi ti vi trn v L l mt. ... Phn tch: Cu Ton th i dng th hin trong mt sng m khng h thu hp li c th hiu rng vi hc thc, t nhng d kin cht liu tm ra trong mt sng ta c th suy on cht liu trong ton i dng. Bi th m i dng khng cn thu hp li c dung cha trong mt t sng nh. Cu Mt sng nh dung thng i dng bao la m khng phng ln thm cht no tht l kh hiu i vi kinh nghim thng thng. Ti v nhn thc th tc b hn cuc trn mi phng din do bi nhng khung nim thin kin v trong vng kim ta ca khng thi gian. Cn phi c nhn quan Vin dung ca Hoa nghim, soi thy mun vt trong mt nim (nht tm kin chiu), khng b hn nh trong bt c gii hn khng thi gian no, mi c th nhn thy l th ca Chn Khng trong mi mt vi trn v mi mt vi trn bao hm ton th v tr m khng thay i kch thc. C ngi nu cu hi: Nu L bao trm mt nguyn t vi ton th ca n, thi ti sao n khng thu nh li? Nu L khng thu nh li va bng kch thc ca nguyn t, lm th no ni c rng ton th ca L an tr trong

nguyn t? Ngoi ra, khi mt nguyn t bao trm th ln ca L, thi ti sao n khng trng bng rng ln? Nu nguyn t khng bnh ng vi L v khng tr thnh rng ln thi lm sao n bao trm th ln ca L? Lp lun nh vy tht l mu thun v khng hp l cht no. ng l c th tr li mt cch n gin ngn gn rng vn m cu hi nu ra l do kin chp vn vt c t tnh (Svabhva). Ch c nhn quan vin dung Hoa nghim vt thot hon ton ht thy mi khung nim t tnh mi thy r vn vt h nhp h tc, bnh ng bt nh, trong h thng quan h ton din, ng thi sinh khi v hoi dit, hp tc v i chi, ha hp v phn cch gia L v S. Nhng ngi Thun khng lm nh th m tri li sau y Ngi kin nhn trnh by thng sut nhiu kha cnh ca cch ph bnh theo thuyt tnh Khng tr li cu hi trn. Qun st: t L v S mt i mt, chng khng phi mt khng phi khc; do chng h dung h nhip. Tuy vy trt t v v tr tng i ca chng khng h b ph hoi. Trc tin, nhn S t L pht hin bn nguyn l: (a) Bi ti L khng sai khc S, ton th L an tr trong mi S. (b) Bi ti L v S khng ng nht cho nn ton th L tri rng v cng tn. (c) Bi ti phi nht l phi d, nn L th v bin hon ton an tr trong mt nguyn t. (d) Bi ti phi d l phi nht, nn L th ca mt nguyn t l v bin v khng phn ha. Th n nhn L t S, cng thy xut hin bn nguyn l: (a) Bi ti L v S khng sai khc, nn mt nguyn t bao trm ton th L. (b) Bi ti L v S khng ng nht nn c th nguyn t khng b tn hi. (c) Bi ti phi nht l phi d, nn mt nguyn t nh b bao trm ton th v hn ca L. (d) Bi ti phi d l phi nht, nn nguyn t khng trng dn khi bao trm L v hn. Phn tch: Pht biu trn l mt cch ph bnh theo thuyt tnh Khng. Nguyn l (a) cp vn hp, tc tng hp hay hp nht. Nguyn l (b) cp vn ly, tc phn ly hay ly tn. Nh th c ngha l quan nim vin dung khng hon ton quy thu mi sai khc v mt ton th khng sai khc, m ngoi ra

cn bao hm c s phn ly hay ly tn. Khng k l tng hp hay phn tn, min gii tr hon ton t kin chp ng, qun cc v t tnh thi nm vng chc nhn quan vin dung ca Hoa nghim. Theo thut ng Trung qun, nguyn l (a) l Chn v nguyn l (b) l tc . Hai nguyn l (c) v (d) pht biu tnh phi nht phi d ca vn hu, khng phi l ci y, cng khng phi l ci khc, ngha l mun ni ln rng ci th gii thin sai vn bit ca nhng gi tng chnh l cnh gii ca tnh Khng. Theo lun l hnh thc ta c th vit Phi nht l ~(P = P) v Phi d l ~(~(P = P)). Nh th c th vit Phi nht tc Phi d l ~(P = P) = ~(~(P = P)) hay gn hn A = ~A. l phng trnh A = phi A biu din tnh Khng. n y, i phng hi: Khi L v bin bao trm mt nguyn t, thi L th c ng thi an tr trong cc nguyn t khc hay khng? Nu c, thi nh vy ngha l L hin hu pha ngoi nguyn t; do L khng tht s hon ton bao trm mt nguyn t. Mt khc, nu khng, thi khng th bo rng L bao trm ht thy mi vt (S). Qu c mu thun trong l lun. Ngi Thun tr li: Ti v L c tnh dung (ngha l bng bc khp ni, iu ha, v hp nht) v ti v vn vt h tng giao thip ton din khng ngn ngi nn chn l Vin dung hin hu c trong ln ngoi (L v S) m khng b chng ngi ngn tr. gii thch tng tn im ny, bn l do c nu ra ty theo quan im trong v ngoi ca L v S. Phn tch: Yu ch ca lun chng trn l bi ti L v S hon ton nhip nhp trong mt ton th vin dung, nn c hai u c trong ln ngoi; do , khng c g l mu thun trong l lun. Cu ti v vn vt h tng giao thip ton din khng ngn ngi nn chn l Vin dung hin hu c trong ln ngoi (L v S) m khng b chng ngi ngn tr hm Php gii th t tc s s v ngi php gii, v do cho thy khng th no ni n L s v ngi m khng ni n S s v ngi. Hai vn khng th tch bit ring nhau. Qun st: Trn quan im L, c bn l do:

(a) iu L bao trm ht thy mi s vt vi ton th ca n khng ngn tr s hin hu ca ton th y trong mt nguyn t. Do , ngoi tc trong. (b) iu ton th L hin hu trong mt nguyn t khng ngn tr s hin hu ca ton th y trong cc s vt khc. Do , trong tc ngoi. (c) Tnh bt nh bng bc khp ni; do , tnh y ngoi v cng trong. (d) Tnh bt nh l siu tc; do , tnh y chng ngoi m cng chng trong. Ba l do u gii thch L S phi d v l do cui gii thch L S phi nht. Chnh v L S phi nht phi d nn ngoi hay trong u thy khng chng ngi. Phn tch: iu ng lu trong t tng Pht gio l mi khi dng vn t li ni lun bn v Thc ti tuyt i hay s chng bng tm nhng s kin hoc chn l siu kinh nghim gic quan thi lun lun lp cc trn gii tuyn gia hai cnh gii tng i, khng nh v ph nh, nhn v qu, Khng v Bt khng, nht th v a th, b v phin no, Tr v Bi, Pht v chng sanh, gic ng v v minh, nh v Nghip, nit bn v th gian. Cch thc suy ngh nh vy ng dng vo mi trng hp n tn cng tt dn n quan im Vin dung ca Hoa nghim. iu ny thy c pht biu trong on vn trn ca ngi Thun. L hin bt c u v khng thy L u c; do , L va c trong ln ngoi ca s vt. L ng nht v cng sai khc vi S, khng phi do lut tng i, m tht ra l mt h lun ng nhin c suy ra t nguyn l Vin dung v ngi. L Vin dung v ngi c th gii thch cch khc. Khi ta ni n ton th dn chng ca mt phng qun hay mt thnh ph, thi danh t ton th y tht ra ch c tnh cch tng i. ng trn quan im kch thc rng ln hn, chng hn nh mt quc gia hay ton cu, nhng ci ton th y ch l nhng mng hay thnh phn. Nhng ton th nh vy c tnh cch tng i v rng buc vo vi nhng cnh gii hn nh. Ngc li, ton th vin dung hay L (Ton L) ca Hoa nghim bao gm ht mi quan h tng dung tng nhip ca vn hu nh huyn, khng c t th, khng c chng ngi nn c tnh cch chu bin hm dung. nhn mnh v chn th v ngi ca L nn mi ni trong tc ngoi, ngoi tc trong.

Qun st: Trn quan im S, c bn l do: (a) iu mt vt cha L vi ton th ca n khng ngn tr ht thy cc vt khc cng cha L ton vn. (b) iu tt c mi vt bao trm L khng ngn tr mt nguyn t bao trm ton vn L. Do , hin hu ngoi l hin hu trong. (c) Bi ti ht thy mi vt ng thi bao trm L bng mi cch v mi cch, nn ht thy mi vt u hon ton trong L v ng thi ngoi L khng chng ngi. (d) Bi ti tt c cc vt sai khc khng tn hi nhau bng cch i chi ln nhau, nn chng trong chng ngoi. Phn tch: Trong l do (c), trong L c ngha l mi mt v ht thy c th S bao trm L ton th; ngoi L c ngha l cp S/L ny khng hn l cp S/L y. Cu chng trong chng ngoi trong l do (d) tung nh nhc li thuyt Nh : Theo tc , c th A khng th ni l cha trong c th B; bi v nu A cha c trong B thi trt t trong th gian gii s b tn hi hay ph hy. Mt khc, theo Chn thi c th A khng ngoi B bi v chng h tc trong L. Qun st: (3) S y c vo L m hin khi. S vt hin hu l do khng c yu tnh quyt nh. Theo nh ngha, bt c ci g t hu v tuyt i tt khng th nng vo bt c ci g khc n. Do , s vt no nng vo iu kin nhn duyn sinh khi nu c t tnh thi khng th tn ti. ng nh khu quyt lng danh ca B tt Long Th: Do tnh Khng m tt c php c thnh tu v hp l. (4) Do S m L c hin by. Khi S nhip nhp L thi S ha Khng v L hin by. Cng nh tnh v thng c nhn thy trong s tn ti gi hu ca vn php. cng l ngha ca cu kinh: Tt c php u l Pht php.

(5) Do L m la b S. Nh tr qun Khng, cng bit r ht thy s vt l v thng, hu vi, do nhn duyn sinh khi, chu s on tn, chu s hoi dit, chu s ly tham, chu s on dit. Do thng tri nh vy m hng n ym ly, ly tham, on dit, v gii thot. (6) L c th b S che ph. ngha ny c cha trong cu kinh: Ly nht thit ch tng tc danh ch Pht (Dch: La tt c tng, l Pht; Kinh Kim Cang). Kinh Hoa nghim cng c cu: Pht t! Khng mt chng sanh no m chng c tr tu (Pht tnh) ca Nh Lai. Nhng chng chng chng ng tht hin ra l v bi chng cn vng tng chp trc. (7) L ng nht S. L khng nm ngoi S; L l v t tnh. Ni khc, tnh Khng t n khng c yu tnh quyt nh. Ngoi ra, S ty thuc L; bn tnh ca S trng rng nh h khng, do tng quan m tr thnh hin hu. Do , L S ng nht. D nh nc v sng. Bi sng chnh l nc, nn khng sng no l khng c tnh t. V vy m ni rng nc l sng. (8) S ng nht L. S do nhn duyn sinh khi tt v t tnh nn vi tnh Khng l mt. Cc lun s Pht gio thng quan nim hin hu l s lu chuyn lin tc cc st na c kh nng tc ng, bi th cho nn cui cng s sanh khi ng nht vi s hoi dit ca s vt. Cng c th ly nc v sng lm d. Khi sng chuyn ng thi sng v nc l mt. (9) L khng phi l S. Ci tnh Khng ng nht vi S tht ra khng phi l S theo ng ngha ca S. L do: Chn tnh khc vi vng tng hay gi tng. Php duyn sinh khng ging php lm duyn. Cng nh nc tuy l sng nhng khng phi l sng tht v chuyn ng v tnh t khng ging nhau. (10) S khng phi l L. S tng khng phi l bn th. Nh sng tuy hon ton l nc nhng v sng l chuyn ng v chuyn ng khng c tnh t nn sng v nc khc nhau. Mi phng din l s v ngi va trnh by trn l nhng hnh thc tc dng khc nhau ca l duyn khi. Nhn S t L, thi thy thnh v hoi, hp v ly. Nhn L t S, thi thy hin by v che ph, mt v nhiu. l nhng php qun m ngi Thun ch by nhm th nghim nguyn l vn php ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung hu

chng t l s v ngi php gii, mt ton th nhp nhng trong ng v d tr thnh ha hp, L v S h tc h nhp. L v S h tc h nhp c th biu th bng hai dng phng trnh din t cc php ton n gin (cng, tr, nhn, chia) ca S hc. l: (1) 1 + 2 = 3 v (2) (1 + 2) - 3 = 0 Dng th nht [1 + 2 = 3] l mt th d v trc qun tng hp phn on (intuitive synthetic judgment). Phng trnh cho thy bt k php ton s hc no (cng, tr, nhn, chia) cng chuyn hp hai hay nhiu s nguyn thnh mt s nguyn v do din t s tng quan nhip nhp gia mt v nhiu. Dng th hai [(1 + 2) - 3 = 0] phn nh ngha nht a tng tc (mutuality of one and many) ca dng th nht. Hai v ca phng trnh c dng ny quy chiu v cng chung mt thc ti im, mt cn bn hu php theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity). S zero l biu tng ca cn bn hu php y. Nu mt v nhiu, c th v tng th khng bao hm v dung np ln nhau tt nhin s zero khng hin ra trong v sau! Nh vy, hai dng phng trnh ni trn xem nh biu hin nguyn l L S v ngi. Ni theo Lun i tha khi tn, thi hai dng phng trnh ny ph din cu trc Nht Tm (chng sanh tm), nh Mn (tm Chn nh v tm sai bit), v tam i (th ln, tng ln, dng ln) ca Php i tha. Qun tng s h tng l thuc v s ng thi cu khi ca tnh Khng v hin hu, ca L v S, B tt t chi ng nht mnh vi Tuyt i, bi v ng nht nh th l chn ng nhng rung ng ca con tim ang rung cm trc th gii sai bit v bt n. Ni cch khc, vi con mt ca Thanh tnh tuyt i, B tt trc nhn Nh tnh (Tathat) ca vn hu, v l tnh Khng (Snyat), nhng con mt kia vn m, nhn vo thin sai vn bit, ngha l nhn vo th gii ca v minh v kh ly. Ni theo chuyn mn, ci gi l Qun Khng bt chng (Na bhtakotim skstkaroti; Khng th chng Thc t ). Ti sao, v bng cch no, B tt li c th thnh tu c cng trnh k diu ny: trong nhng khng l trong? Mu thun ny nm ngay trong t th ca Bt nh, v Bt nh khng ch l ci nhn tr nng soi vo tnh Khng ca vn hu; n l mt ci phng mnh ca xc cm phng vo nhng thc ti ang m rng cho tm nguyn. Bt nh nh th ch thc l thng nht

trong n ci thy bit v ci cm thy. Kha cnh tnh cm c gi l Phng tin thin xo (Upyakausalya). Bt nh ngay trong t th n tc ng Phng tin thc hin mt k hoch cu ton din cho ht thy chng sanh. Ci lun l mu thun ny c th coi nh l bin chng php ca Bt nh. (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H. Tu S dch). ---o0o--S s v ngi php gii. S php gii, l php gii, v l s v ngi php gii ch l nhng phng tin thuyt ging nhm dn n s s v ngi php gii. Tht vy, trong l s v ngi php gii, em tt c s (S) quy thu vo L chng nhng thit lp mt ton th khng sai bit m hn na to thnh mt th gii vin ton nhp nhng ha iu, nng ng v v ngi, kt dt li hay ng nht ha tt c thc ti d bit hay i nghch. Thc ra, s quy thu S vo L l mt lun chng nhm khai th cho ngi d hiu, ch s s v ngi php gii t n hin hu khng cn n lun l thng tc hay mang mt bn sc i i, tng i no c. Php gii duy nht hin hu l s s v ngi php gii. Trong th gii mi mt vt th c bit ng nht vi mi vt th c bit khc m tt c nhng gii hn phn cch gia chng thy u b bi b. Chng h tng giao thip ton din trong nhng tng quan v tn v v ngi. S h tng giao thip ca hin hu trong s s v ngi php gii khng th thu t bng suy l hay tng tng. N l kinh nghim tm linh c trc tip cm nghim khng cn nh n biu tng hay tr nng. Suy lun v ni nng ch lu tm n ci nhn mt ny m thi. Mt ny, c nhin l th gii ca chng ta, ni honh hnh ca nhng sai bit. ... ... ... Chng no chng ta cn 'bn ny', thi cha d g chp nhn ni hai tng i chi thng nhau v chi b ln nhau. C, khng th chi l khng c; lm, khng th bo l khng lm; c v khng c, lm v khng lm, th v bt th l nhng th chng chi nhau. Phi thay i v tr, i sang b bn kia, b ca tnh Khng v Nht thit tr, o mt nhn vn hu t v tr mi m ny thi mi c c ci nhn quan Vin dung. Cui cng ri s thy, bt k nhng mu thun, nhng ti tm, nhng tru tng, huyn hoc, s thy s th trong sut l lng vn m 'mt kia' cng vi 'mt ny' (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H. Tu S dch gii). Khi nim v tp hp v hn cc s nguyn t nhin 1, 2, 3,..., n, n+1,... c th gip lm sng t mt phn no cu trc h tng giao thip ton din ca hin hu trong s s v ngi php gii. Trc ht, hy dng k hiu {n}

 biu tng dy s v hn cc hng t ca tp hp cc s nguyn t nhin: {n} = 1, 2, 3,..., n, n+1,... ... ... Ch n trong {n} c tn gi l to sinh t ca dy s v hn cc s nguyn t nhin v do n m ta khai trin c dy s v tn ny bng cch ln lt theo th t thay n = 1, n = 2, n = 3,... ... ... Theo Php Tng, mi hng t n, c th c coi l c tng quan vi nhng hng t khc trn hai phng din: tn ti v tc dng. Qu vy, hng t n c th hiu theo hai ngha khc nhau nh th. Trn phng din tng quan tn ti hay tnh, mi tng quan gi l tng tc, ngha l ng nht. Theo ngha ny, mt mt to sinh t n ng nht vi bt c hng t no ca dy s. Nu n = 1, th ta c hng t 1. Nu n = 2, thi ta c hng t 2, v..v... Mt khc, to sinh t n cng ng nht vi ton th dy s. Ni cch khc, ton th dy s v hn thu nhip li trong mt hng t m ta gi l to sinh t n. Nh vy, mi hng t c ngha l do bi ton th dy s v hn v ton th dy s v hn c ngha l do bi to sinh t ng nht vi bt c hng t no ca dy s. Trn kha cnh tng quan tc dng hay ng, mi hng t ng gp cho th cch tng qut ca dy s. Nu gt mt hng t no ra khi dy s thi dy s khng cn tc dng nh l mt dy s na. Khi tch ra khi dy s, hng t khng c ngha g c; do , hng t khng tn ti bi v n c gi l hng t ch khi no n nm trong dy s m thi. Khi n ng nht vi mi mt hng t ca dy s, th n hu cng; khi n ng nht vi ton th dy s th n v cng. Tm li, mi hng t n c coi nh bao dung trong n ton th dy s v n khng phi l mt phn t c lp v tch bit khi nm trong dy s. chnh l c tnh ca s s v ngi php gii. Ton hc phn bit hai th v hn: ng th v hn (actual infinity) v tim th v hn (potential infinity). ng th v hn l v hn ton nguyn, ht thy mi phn t u ng thi cu khi v hin hu. Th d trong trng hp tp hp s nguyn t nhin, mun nhn thc ng th v hn thi cn c kh nng thy c tt c mi hng t ca dy s nguyn t nhin ng thi hin ra cng mt lc. Trong Ton hc, mi khi tm cch din t ng th v hn bng ngn ng hnh thc thi lun lun nghch l xut hin. Ngn ng ton hc khng kh nng m t ng th v hn, cho nn mi nu ln s hin hu ca ng th v hn thnh mt tin (axiom), ngha l mt s tht chp nhn khng chng minh ta vo m thnh lp mi lun chng. Nh vy c ngha l tin v ng th v hn s chn tht trong mt s cnh gii no

 v khng chn tht (gi) trong cc cnh gii khc. Ring trong ci th gii lun hi ny, cc nh Ton hc qu tht khng bit r tin y l chn hay gi! i vi Pht gio, ng th v hn ch c th trc nhn bng cm gic nh l mt kinh nghim qun tng. Trong kinh Hoa nghim, ng th v hn thng c pht biu bng cm t bt kh thuyt chuyn. Tim th v hn l v hn thu t bng tr c, bng suy lun. Hy tr li th d lit s v hn s nguyn t nhin {n} = 1, 2, 3,..., n, n+1,... ... .... Tim th v hn ca tp hp {n} l kh nng tip din v cng tn php m bng cch cng thm 1 vo bt c hng t cui no ca dy s thu t hng t k tip. y l v hn ca mt th gii m trt t (order) v lng (measure) c th gii thch theo thuyt Php gii duyn khi. T thn ca Php gii c biu tng bng k hiu {n}, hm l phi khng gian, phi thi gian, bnh ng, v tng, khng sc, nhng c cng nng sanh ra v lng s nguyn. m v ci b m u nng vo s chuyn bin ca thc (A li da thc) m hin ra, v nh gi thc lm ni dy lp lp sng thc l cc s duyn khi trn bin tng thc thng tr {n}. Php m, m ln hay m xung, to nn dy s nguyn t nhin v hn. Du m tng hay m gim v s v lng ln, dy s nguyn t nhin vn duy tr tim th v hn ca n. Trong tc phm Hoa nghim nht tha thp huyn mn, ngi Tr Nghim, k t ca Hoa nghim tng, dng php m t mt n mi lm th d minh gii nguyn l Php gii duyn khi. Bi k ca Tinh Tn Lm B tt, kinh Hoa nghim, Phm 20 - D Ma cung k tn cng ni n php m nh sau: Nh nng vt b m/ M c ci hay m/ Tnh kia vn khng c/ Nn r php nh vy.// V nh php ton s/ Thm mt n v lng/ Php m khng th tnh/ V tr nn sai khc.// Theo Ton hc, nn hiu s mi trong th d m ca Tr Nghim c th l bt c s nguyn no trong dy s v hn cc s nguyn t nhin. S mi s dng trong sut ton b kinh Hoa nghim c xem l s hin th tnh huyn diu v ton ho. Cc s mt, hai,..., mi l php duyn khi (duyn d sinh). Ht thy chng u xut sanh t mt cn bn hu php {n}, v quan h vi nhau. Mt do m m c khng khc hai, hay ba,..., hay mi do m m c, v ht thy chng u do duyn sinh, nhng li khc vi ting

mt thng c s dng trong ngn ng thng tc: mt thng tc biu hin mt vt t hu, c t tnh. Tr Nghim ct ngha: Th d v m s n mi cho thy hai pha, pha d v pha ng. Pha d cng c hai mt. (1) Nhiu trong mt, mt trong nhiu. Kinh (Hoa nghim) ni: 'Trong mt: hiu v lng/ Trong v lng: hiu mt/ R kia sanh ln nhau/ S thnh v s y.//' (Li k ca B tt Vn Th S Li, Phm 9 - Quang minh gic). y l ni theo S. (2) Mt ng nht nhiu, nhiu ng nht mt, nh c ni trong on B tt bt thi tr (ch tr bc th by), Phm 15 - Thp tr: 'Mt tc l nhiu, nhiu l mt/... Nh vy tt c xoay vn thnh/ Bc bt thi nn v chng ni.//' y l ni theo L. gii thch theo Ton hc, trc ht cn nh rng tp hp v hn s nguyn t nhin {n} c c tnh l ta c th thit lp mt s tng ng mti-mt (one-to-one correspondence) gia ton th tp hp {n} v mt phn v hn no ca n. Thng thng ta gi s tng ng mt-i-mt l s bng nhau v c hai pha u phi c mt s phn t bng nhau thi mi c th tng ng mt-i-mt. ng hn nn gi l s tng t hay ng dng (similarity). Th d: tp hp ton th cc s nguyn t nhin {n} tng t tp hp cc s nguyn chn {2n}. em ton th v hn cho tng ng mt-i-mt vi mt phn v hn tng t ca n cn gi l chiu ton th vo mt phn ca n. Chiu c ngha l thit lp s tng ng mti-mt gia hai tp hp v hn tng t. Ton hc chng minh rng mt khi ta c th chiu mt ton th A vo mt phn A1 ca n, thi ci phn tng t A1 y c th em chiu vo mt phn tng t A2 ca A1. Th d: Chiu tp hp {2n} vo tp hp {4n}, ri chiu tp hp {4n} vo tp hp {8n}, v..v.... Tip din nh th mi to thnh mt s hun tp nhiu vo trong mt, tc l nhiu trong mt. Chiu ngc li t phn tng t ca ton th vo trong ton th tt nhin to ra s hin hnh mt vo trong nhiu, ngha l, mt trong nhiu. l nhn php chiu trn phng din S. Trn phng din L thi ni theo Ton hc, v ton th v hn v phn tng t v hn ca ton th l hai ng th (equipotent sets; tp hp c s phn t bng nhau), cho nn php chiu em mt ng nht nhiu, nhiu ng nht mt.

Tng cng cn ni n s tng t gia php m tng ln v gim xung trn tp hp s nguyn t nhin vi trt t phng khai v thu nhip trong v tr ton k (holographic universe) do nh vt l hc David Bohm xng. Trong v tr ton k, nguyn l h nhp h tc c tng hnh nh s giao thoa cc lung sng in t, sng m thanh, sng m in t, sng dng in t, v..v... ng nh quan nim Php gii l mt th gii ca nh sng khng mang theo bt c hnh dng bng m no. Bn tnh ct yu ca nh sng l hn giao m khng xy ra s ngn ngi hay hy dit ln nhau. Mi nh sng c nht phn chiu trong chnh n tt c nhng nh sng khc, va ton th, va c bit. (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H. Tu S dch gii) Bng vo s kin hnh tng v cu trc ca ton th s vt c thu nhip trong mi mt vng ca nh ton k qua mu hnh nh sng giao thoa, ta c th suy ra rng trt t ca nh sng chuyn ng bao hm mi th trt t v nhn duyn to nn ton th cu trc vt th c chiu sng. Chng hn nhng ln ngc mt nhn tri ban m, ta c th nhn ra hnh nh ca nhng cu trc ko cng khp nhng vng khng gian rng ln truyn dn n mt ta qua nhng khong thi gian di hng chc t nm. Th m tt c thu nhip gn li va lt qua con ngi nh b ca mt ta! David Bohm gi l trt t thu nhip (implicate order) v phn bit th trt t ny vi trt t phng khai (explicate order). Trong vt l hc, trt t phng khai, v nh m tng ln theo chiu cc hin tng xut sinh, c ngha l mi mi s vt chim c mt vng khng thi ring bit ca n v nm ngoi nhng vng cc s vt khc chim c. l li nhn c in qua thu knh (lens) ch trng vo s phn tch chia ch ra thnh phn ring bit. Tri li, trt t thu nhip, v nh m gim xung, nm trong chuyn ng truyn dn ca cc sng. Sng truyn dn khp ni v trn nguyn tc, s truyn dn thu nhip ton th khng thi gian ca v tr vo trong mi mi vng. y, danh t sng ch vo loi sng tun theo nhng nh lut ca c hc lng t. Ngha l c tnh gin on khng tng quan nhn qu v phi cc b tc ng thi n khi. Ton b chuyn ng thu nhip v phng khai ca cc sng khng th no nm trong tm mc thy bit ca chng ta, ngha l bt kh t ngh v bt kh thuyt. Bohm gi ton b chuyn ng sng y l ton lu (holomovement), cn gi l v tr ton k. V tr ton k ca Bohm c th xem nh tng ng vi s s v ngi php gii ca Hoa nghim.

Trong Kim S t Chng, Php Tng dng con s t bng vng lm n d gii thch mi iu cn thng t hiu bit th gii l tng S s v ngi php gii. 1. Thng hiu l duyn khi (Minh duyn khi). Vn tng bn khng, gi duyn phng hu. Vng khng c bn tnh c nh. Do ti ngh ca tay th kho m thnh hnh mt con s t bng vng. Nh th gi l nhn duyn sinh. 2. Phn bit sc tng vi tnh Khng (Bin sc Khng). Huyn php phn nhin, chn khng bt ng. Hnh tng s t l nh huyn, phi thc. Vng rng tc tnh Khng mi c tht tnh. V s t l phi hu v thn vng l khng phi hu, cho nn mi ni l sc Khng bt tng ly. La Khng thi sc khng thnh. Khng m la sc thi Khng cng khng hin c. Do c sc thi Khng mi hin l. Tnh Khng khng ngn tr s hin hin nh huyn ca sc. 3. Ni vn tt ba tnh ca cc php (c tam tnh). M chi danh tng, ng chi tc chn. Tam tnh l ba hnh thi hot ng ca tm trong tng quan vi bn tnh ca hin hu. Mt l bin k: phn bit s vt sai khc bng danh v tng; hai l y tha: mi tc dng sinh khi u nng ta vo nhau; ba l vin thnh tht: bn tnh tn ti chn tht ca hin hu. Do tnh bin k s chp m tng con s t c mt bn ng thc hu. Con s t tung nh c tht nhng k tht l gi hu do y tha khi tnh, ngha l nng ta vo ci khc nh danh v tng m hin hu. Cht vng rng sau khi thnh hnh s t vn khng c g bin ci. gi l Vin thnh tht tnh. 4. Hin by s la tng mo, hnh dng (Hin v tng). Tng tc v tng, phi tng tc tng.

S t bng vng. Nu ni l vng thi tt c chng l vng rng, khng thy hnh dng con s t u trong c. Bi v vng l vng, khng phi l g ht, s t li cng khng phi. Trong L php gii khng mt sc tng no hin hu. 5. Gii thch chn l V sanh (Thuyt V sanh). V sanh tc chi sanh, sanh tc v sanh. Ngay giy pht thy s t hin ra thi chnh l vng hin ra. Khng c g khc ngoi vng. S t hin n hay bin i, th cht vng ca n khng thm khng bt. l thuyt V sanh, mt cch miu t gin lc L php gii. 6. Lun bn s phn chia gio l ca Pht thnh nm gio (Lun ng gio). Cn kh bt ng, thit gio hu d. V cn c, trnh khc nhau, nn chia thnh nm gio php. (a) Gio php th nht: Thanh vn, cn c vo l duyn khi thy rng khng c bn ng tht hu nhng thy tht s c cc yu t to nn bn ng bt thc y. D nh s t xut hin do duyn khi, nn thnh hoi trong mi mt v mi khonh khc. (b) Gio php th hai: Th gio, hng i tha s c, do l duyn khi, hiu r mi l v tnh Khng. D nh bn tnh ca s t l Chn Khng. Mi s vt do nhn duyn sinh u v t tnh, nn rt ro l Khng. (c) Gio php th ba c trnh cao nht ca i tha: Chung gio, thng t tnh Khng, li cn bit rng v Khng cho nn c. Tc l tnh Khng khng ngn ngi s xut hin hnh tng nh huyn ca gi hu. D nh s t khng c tht, ch l vng rng. Nhng chnh t vng rng m c s t. (d) Gio php th t: n gio, vt ngoi ngn ng, tc l trn c i tha. y l cnh gii trong khng cn hu v phi hu. Tm bung x khng cn chp trc. D nh khng cn n ngn ng hay suy tng, ch nhn l bit ngay khng phi s t khng phi vng. Bi v ci gi l s t thi khng phi, gi l vng cng khng phi. (e) Gio php th nm: Vin gio, t ti ci v ngn, nhng t c th ni ln ci v ngn m khng tri ngc, v l ch cng ch ca phng

tin v tht hu. Dt hoc chng L, m thc vng tng ht, tm chn thi Php gii tnh vi tm l mt, vn php ng nht th. Do , tt c s, tng u c th nhip tr ly nhau. V tr c th nm gn trong mt vi trn. Mt vi trn c th thu nhip tt c v tr. Tt c l mt, mt l tt c. Chng c bn th Chn nh nn t nhin c hng sa diu dng v v lng thn thng. D nh bit r rng vng l g v s t l g, chng tng quan hin khi nh th no, v bit c phng tin lm chng thnh khng, thnh c, ty s nguyn. 7. Thng hiu mi huyn mn (Lc thp huyn). Duyn khi gio nh, php gii trng trng. Nu nhn theo nhng h tng quan h gia c th v ton th thi tt c mi s th ng thi phn chiu ln nhau to thnh th gii trng trng v tn. Mi huyn mn l mi l thuyt ra qung din nguyn l ng thi v ngi, nn tng trit l Hoa nghim. Theo nguyn l ny, ci no hot dng trong cnh gii ca ci y v ng thi tng quan giao thip ha iu vi cc ci khc. Nht th v phc th bao hm dung np ln nhau m khng h xy ra s ngn ngi hay hy dit ln nhau. Php Tng phn bit mi php mn v ngi: (a) Bn th v sc tng v ngi. (b) Vi tiu v v lng v ngi. (c) Mt v nhiu v ngi. (d) H nhp v ngi. (e) H tc v ngi. (f) Hin l v n kn v ngi. (g) Vi t v ngi. (h) Li Thin v ngi. (i) Mi thi v ngi. (j) Khch v ch v ngi.

Mi php mn v ngi c sa i thnh mi l huyn diu v xem nh ng ngha vi s s v ngi php gii. Huyn mn th nht: ng thi c tc tng ng mn. Th d: Vng v s t xut hin cng mt lc trn vn y . y l php mn cn bn ca mi huyn mn. Chn huyn mn kia u do suy din t php mn ny m ra. Nu xem l nguyn l L S v ngi, thi vng l L hay bn th v s t l S hay hin tng. L v S, bn th v sc tng, h nhp h tc, khng ng khng khc. Nu xem l nguyn l S S v ngi, thi trong Php gii trng trng v tn, mi v mi s th ng thi bao dung ton din L v tt c s th khc mt cch ton vn v khp mi thi. Do , nhn vo mt s th tt thy ht thy mi s th v ngc li. cng l ngha khng gian v thi gian dung thng v ngi ca nhng li k sau y trong kinh Hoa nghim ca B tt Ph Hin trong Phm 40 - Ph Hin Hnh: Khp ht mi phng cc ci nc/ Mi u lng c ba i/ Pht cng quc s v lng/ Ti khp tu hnh tri trn kip.// Nh vy, do khng gian v thi gian dung thng v ngi nhau nn qu trong v lai khng ng khng khc vi nhn trong qu kh. Nhn v qu v th phi ng thi hin khi khng ngn ngi v khng thiu st, kt dt ln nhau khp mi ni. Theo Php Tng, ng thi c tc tng ng mn c ngha l tt c mi huyn mn nng nhau kt hp thnh nim tng ng, to thnh mt php gii duyn khi khng phn bit gia qu kh v v lai, khi thy v chung cnh. Trong chiu hng , vn vt cng ng hin hu v ng thi hin khi t ti v v ngi. Do tc dng ca nh lut thp huyn duyn khi m mi s th v mi l tc h tng nhip nhp, chng nhng khng chng ngi nhau m li cn cng tc hnh thnh mt ton th nhp nhng. Huyn mn th hai: Ch tng thun tp c c mn. Th d: Nhn vo cp mt bit l cp mt ca s t, tc l nhn ra ton thn s t. Nhn vo cp tai bit l cp tai ca s t, tc l nhn ra ton thn s t. Nhn vo tt c cc b phn bit l b phn ca s t, tc l nhn ra ton thn s t. Nh th, tng mi mt b phn s t va thun v gi tnh cch c bit ca n, va tp v lin h cc b phn khc.

Huyn mn th hai Ch tng thun tp c c mn (Mi kho tng thun hay tp u cha nhm y cng c) c Tr Nghim cp trong tp Hoa nghim nht tha thp huyn mn. V sau Php Tng i huyn mn th hai l Qung hip t ti v ngi mn (Ln rng v nh hp tng giao t do khng ngn ngi). Do c s thay i nh vy v s ci cch v li trnh by nn Mi huyn mn phn bit thnh C huyn mn v Tn huyn mn, tng ng vi thi trc v thi sau i ngi Php Tng. Theo Tr Nghim, nu hnh gi khi ln mt hot ng tu tp hng v mt Ba la mt, nh Th ba la mt chng hn, thi tt c cc hot ng tu tp khc cng c iu ng hng chung v Th ba la mt. Nh vy gi l Thun. Tuy nhin, B tt tr trong mt Ba la mt nhip th nm Ba la mt kia nn v th m gi l Tp. Huyn mn th ba: Nht a tng dung bt ng mn. Th d: Vng v s t bao dung ha hp ln nhau thnh ra va mt va nhiu. Khng c chng ngi gia mt v nhiu. Tuy nhin, trong s h tng nhip nhp ton vn , L v S vn duy tr v tr tn ti c bit, vn gi nguyn tnh cch mt hay nhiu khng h tn hay ri lon. L l mt, S l nhiu, mi v mi S l hin hin ca L. V vy, mt l nhiu, nhiu l mt. Mc du mt v nhiu tng dung ha hp hay h tc ng nht, nh th khng c ngha l ci mt hay ci nhiu b hy dit. Tri li, do tnh v t tnh m mt v nhiu hin khi v hin hu v ngi. Hy tr li vi th d m n mi ca Tr Nghim trong Hoa nghim nht tha thp huyn mn. Ngi ni: By gi gii thch 'nhiu trong mt, mt trong nhiu' theo php m n mi. Nu m ti t mt n mi thi l i ln; nu m lui t mi n mt thi l i xung. V mt, n tng i hin hu, cho nn trong mt c mi. l l do v sao mt c th hin hu. Khng c mi thi khng th c mt, bi ti mt khng c t tnh v khng c lp. Do c mi trong mt m mt thnh lp, nn hai, ba, bn, v.. v... cng u thnh lp nh vy. Nu mt c t tnh thi mi khng th thi thit; v nu mi khng thi thit c thi mt cng khng nt. ... Th n gii thch cu 'Mt ng nht nhiu, nhiu ng nht mt'. Ni nh cu ny thi chng khc no m i ln v m i xung nh ni trong on trn. Ging trng hp mt ng nht mi v mt v mi

nng nhau hin khi v nu mt khng phi l mi thi mi khng th hin hu, nh th m t cao xung thp cng vy: mi ng nht mt v chng nng nhau hin khi, nn nu mi khng phi l mt thi mt khng th thnh lp. ... ... ... Hi: Nu mt l mi v khng c mt thi khng c mi, th hi lm th no ni n mt v mi v ng thi bo rng chng c th thnh lp bi ti chng ng nht? Tr li: Mt ng l mi thi khng phi l mt. Mt y khng c ngha l mt theo thng tc. y, mt c ngha l do duyn sinh. Chnh v mt do duyn sinh khng phi l mt theo ngha thng tc, cho nn kinh ni: 'Mt m cng chng phi l mt' (Theo li k ca V Thng Hu B tt, Phm 14 - Tu Di nh k tn: 'Trong y khng c hai/ Cng li khng c mt/... // Trong Khng, khng c hai/ Khng hai cng nh vy/ Tam gii tt c Khng/ L ch thy ch Pht.//'). dng s ph chp trc v ph t kin thy 'mt' tng l mt hu c t tnh. m i ln, m i xung n d tc dng g? y l mt li miu t hai cch qun chiu, lu chuyn v hon dit, do m c Pht gic ng php Duyn khi. m i ln c ngha l m t mt cch phn tch ton th cc mi quan h ca mt cu trc, t mt ha ra nhiu, t nh cch qun chiu lu chuyn v Kh v Tp, hay nh kh nng pht hin chng t thnh hin hnh, hay nh cng nng Php gii xut sanh vn php. Ngc li, m i xung c ngha l qun st s vt theo li nhn vin dung, em nhiu tr li mt, t nh cch qun chiu hon dit v Dit v o, hay nh kh nng hun tp vn php thnh chng t, hay nh cng phu on hoc tp chng ng chn tm. Huyn mn th t: Ch php tng tc t ti mn. Th d: Mi b phn cho n im tn cng u ca mi v ht thy mi si lng ca s t u l vng v vng c khp trong tng chi tit ca ton thn s t. Cc php h nhp h tc khng ngn ngi nhau. Nh mt php t tiu hy ng ha vi cc php khc, thi ton th to thnh mt ng nht ha tng hp. Nu mt php thu nhip cc php kia ng v mnh thi ht thy cc php kia ha ng ni php thu nhip. H tng ng nht l l thuyt

hay thc hnh c bit ca i tha. Hai l thuyt i nghch hay nhng s kin kh dung hp thng c kt li thnh mt. Do kt qu ca s h tng nhip nhp v h tng ha hp, pht sinh khi nim Mt trong Tt c, Tt c trong Mt. Tt c vi Mt, ln v nh, cao hay thp, cng vn chuyn nhp nhng vi nhau. Huyn mn th nm: n mt hin liu cu thnh mn. Th d: Thy l s t thi ch c s t v khng c vng. Vy s t hin liu v vng n mt. Thy l vng thi ch c vng v khng c s t. Vy vng hin liu v s t n mt. Hin liu hay n mt, c hai h tr ln nhau to thnh mt nht th l con s t vng. Mt php c nhiu phng din. Khi phng din ny hin thi phng din kia n, v ngc li. Trong n c hin, trong hin c n, n hin p i nhau m tu thnh. S n hin khng c sau trc, khng ngn ngi, chng i nhau. Huyn mn th su: Vi t tng dung an lp mn. Th d: Vng v s t c phn bit bng cch bao dung ln nhau trong tng chi tit nh nht. y l ni v s h nhp h tc ca nhng vt vi tiu v n o. Tuy vi tiu v n o kh m nhn ra, nhng cng phi th hin l thuyt v mt trong nhiu v nhiu trong mt nh huyn mn th ba. Trong cnh gii cc vt vi tiu v n o, hin liu hay n mt, mt hay nhiu, thun hay tp, hu lc hay v lc, ci ny cng l ci kia. C hai tng dung tng hp, s hin hu ca ci ny khng tr ngi s hin hu ca ci kia. Huyn mn th by: Nhn la vng cnh gii mn. Th d: S t v vng l mt. Mi si lng ca s t u bng vng, nn phn nh ton thn s t. Trong mt, tai, v..v..., cho n mi v ht thy mi si lng, u c mt con s t vng. Tt c cc s t bao trm trong mi v ht thy mi si lng ng thi n khi trong mt si lng. Nh th trong mi v ht thy mi si lng c v s s t vng. S h tng phn nh nh vy lan rng khp ni v cng tn, ging nh ci li Thin (Nhn la vng) bng bu chu chi hin n mun trng, ht ny ht n phn chiu nhau, chi sng nhau, lp lp khng cng tn. Trong mi php c nhiu

php khc, trong nhiu php khc li trng trng ip ip v s php khc na. Huyn mn th tm: Thc s hin php sinh gii mn. Th d: S t biu hiu cho v minh, v khi thy s t thi cht vng rng b che y mt. Nhng cng t ni s t m ch ra cho thy ci th cht chn tht ca n l vng rng. y l thuyt minh chn l bng nhng in hnh thc s, bc l L tnh t S. Nh S m hiu c L; khi L r thi L lan rng gip hiu su xa thm nhiu s khc. Tr hiu bit lan rng dung thng v ngi qua s vt, nh vt du lan trn mt nc. Chn l c biu l trong s vt v s vt l ngun gc ca gic ng. Huyn mn th chn: Thp th cch php d thnh mn. Th d: S t l phn c hin ra v bin mt, b phn chia bi cc gii hn ca thi gian: qu kh ca qu kh, hin ti ca qu kh, v lai ca qu kh, qu kh ca hin ti, hin ti ca hin ti, v lai ca hin ti, qu kh ca v lai, hin ti ca v lai, v lai ca v lai, v ng thi. y l ni v s thnh tu t a th ca mi thi gian to thnh mt thc th. Qu kh, hin ti, v v lai, mi thi u cha ng ba thi, nh th to thnh chn thi; cng thm thi do chn thi y chung hp li thnh tt c l mi thi. Mi thi tuy khc bit nhng nhip nhp ln nhau hon thnh ci l tc mt trong tt c theo quan h hng dc hay quan h thi gian. Ngha l mi php u b phn tch dc theo mi thi, mi thi t y cui cng tt c h tng nhip nhp trong mt thi c nht. Nh vy, mt thi c nht c hnh thnh bng tt c mi thi. Huyn mn th mi: Duy tm hi chuyn thin thnh mn. Th d: Vng v s t, hoc mt hoc nhiu, hoc n hoc hin, vn vn,... khng c bn tnh c nh. S thnh tu cu cnh ca chng ty theo cc tc dng ca tm. Ni n vng hay s t, L hay S, lun lun l cn c trn Tm ni mi php L v S lu xut v hon qui. 8. Bao qut su tng (Qut lc tng). Php v nh tng, c nht t a. Php khng c yu tnh quyt nh. Khi t duy v nht th, ng thi cng t duy lun v a th. Tt c cc

php u c su tng (lc tng) vin dung, ngha l vin mn, dung thng v ngi. (a) Tng tng l tng bao trm ton th ca nhng b phn sai bit. D nh ton thn s t, bao gm mi b phn chi tit. (b) Bit tng l tng ring bit ca nhng b phn sai bit to thnh mt ton th. D nh mi chi tit tai, mt, mi, li, ... ca ton thn s t. (c) ng tng l tng ng u ca nhng b phn ring bit lm duyn pht sinh mt ton th. D nh cht vng ca nhng b phn ring bit ca s t. (d) D tng l tng ring bit, hnh tng khng ging nhau, du cng nhau lm duyn pht sinh mt ton th. D nh nhng b phn chi tit ca ton thn s t c v tr ring bit, c hnh dng ring khc. (e) Thnh tng l tng thnh tu. D nh cc b phn tp hp li to thnh hnh dng con s t. (f) Hoi tng l tng c lp ca bit tng, khng nh mt sc thi c bit ring mc du kt hp to thnh mt tng tng. D nh mi b phn c th v tr ring bit ca chng, nn mi ci khng phi l s t. 9. Chng qu b (Thnh b ). Vn hnh k vin, bn gic l hin. D nh lnh hi c tng quan hin khi nhng bt ng gia s t v vng rng, tc l hiu r tt c nhng tng quan chn v vng ca s t v vng rng. 10. Chng ng nit bn (Nhp nit bn). Tr th tc nh, sanh i nit bn. D nh nhn vo s t v vng, khng thy tng khng, khng thy tng c; chm dt tt c tc dng phn bit ca tm tr. Vng Nh s t v s t Nh vng. l vnh cu bt sinh bt dit.

Truyn k li chnh do ngi Php Tng gii thch bng th d S t vng m n hong V Tc Thin thng t ngha Vin dung ca Hoa nghim tng. ---o0o--7.Tnh khi v Duyn khi Li nhn phn toi. Trong Ta Nhn thc v tnh Khng, thy Tu S vit: Phc Hy pht hin khi nim nh phn bng hai ho. ng chng ba bit-ho thnh mt qu; thu hoch c tm qu. Ri chng na, ng c b nh 6 bit-ho, nhn c 64 k t-qu, ni ghi tt c mi hin tng, t thin nhin, x hi, con ngi. Ghi bt c ci g m con ngi c th suy ngh v tng tng. Nhng pht hin ca Phc Hy c thy l hu ch cho vic bi ton hn l h tr b c ca con ngi, nh vi tnh ngy nay. Ti sao? Ngi hc Pht ch c th ni: cn, cnh, thc; ba s ha hip xc. Duyn xc pht sinh th. Xc d bit nn cm th d bit. Khng cng mi trng thc n th khng th nhn ging nhau c. Hai b sng Ngn c hai chm sao. T ng hay Ty, nhn ln u thy. bn ny Thi bnh dng nhn ln, l Ngu lang, ngi chn b, v Chc n, c gi dt la. V mt thin tnh s no lng. Cn bn kia i ty dng nhn ln, l con thin ng v cy n by dy. Khng c du hiu g chng t con chim ang c vt sng Ngn sang b bn kia nghe n, m c thy l ang i tm tri tim ca v thn n cp la. Cch nhn khc nhau vch ra nh hng lch s khc nhau, v to dng nhng nn vn minh khc nhau. Qu vy, cch nhn thc thc ti nh hng rt mnh m n hnh ng ca con ngi, ng nh ngi Php Xng ni ngay u sch Chnh l nht trch lun (Nyya-bindu): Mi hnh ng thnh cng l nh trc nhn thc ng. T trc n nay cch nhn y nh th no m hin nay pht sinh v s vn nguy hi hon cu phi ng u cn gii quyt cp bch mi mong cu nguy kp thi sinh quyn v i sng nhn loi. Trn th gii hin nay, ngh thut, khoa hc, k thut, v mi cng trnh nhn loi ni chung u b phn chia thnh nhiu lnh vc chuyn khoa ring bit khc nhau v bn cht. n lc thy s phn chia nh vy em n lm tr ngi, thi mi ngh cch thit lp thm nhng b mn tng hp, nhng tu trung ch lm s phn tn cng thm phn tn. X hi b chia ct thnh nhng quc gia bit lp, thnh nhiu nhm sai bit v mt tn gio, chnh tr, kinh t, chng tc,... cnh tranh knh chng ln nhau. Mi trng

sng ca con ngi cng b khu bit thnh nhiu gii vc d b chia chc gia nhng nhm quyn li khc nhau. Cng vy, con ngi chu chung mt li nhn. Chng nhng con ngi b ly cch ra khi chnh n, khi ng loi, v khi thin nhin, m t tng ca n c coi l hu l cng b tch khi tnh cm, t bn tnh, vn xem nh phi l. Ci con ngi ti b ch ra thnh mt tr nng, cu thnh ci ng ca ti, v n phi kim sot ti cng nh n phi kim sot thin nhin. Mc tiu ti thng ca i sng l s dng tr nng kim sot thin nhin v s sn xut cng ngy cng nhiu phm vt tiu th. Vi mt li nhn nh vy, con ngi lm nhim mi sinh n mc tai hi dit ph i sng trn mt t v t bin mnh thnh mt b my sn xut, i sng b l thuc vo ti sn, b chi phi bi c. Ba c tham, sn, si honh hnh, gy u lo, chn nn, v tuyt vng, dn dn ph hy hon ton i sng con ngi m n khng h hay bit. Cuc sng trong s hi h, lo u, tm thn mt mi, v thn kinh lun lun b kch thch cng thng, nguyn nhn ca nhng chng bnh him ngho nh au tim, ung th, thn kinh, mt ng, tt c l do li nhn phn toi gy ra. l mt li nhn in o, dn n xung t v sai lm, v tm cch phn chia mt ton th v phn ha, ci thc ti khng th phn chia, nhm thc hin nhng mc ch ring t v hn nh. Hn na, iu tai hi l cho rng cc mnh phn chia ch c bn ng chn thc v t tnh thng hng. Thc ra, nhng lc gii quyt mt vn , u c suy lun cng cn chia ct s vt ra tng phn nh tin b xt on. Trong chiu hng no s to ra nhng mn kho st ring bit v s phn cng thc hin l mt tin b ng k. Ngay thu s khai khi con ngi nhn ra mnh khng ng nht vi thin nhin thi thc khc bit lm ny sinh mt t tng t do c lp. T , trc tin do tr tng tng v cui cng do hot ng thc hnh con ngi vt hn ra khi mt s gii hn rng buc tc th ca thin nhin. Tuy nhin, kh nng ca con ngi t x mnh ra bit lp vi mi trng sng v kh nng suy t chia ct s vt thnh mnh nh dn n nhng kt qu rt nguy hi, ti v mi tin trnh phn toi ch hu hiu trong mt gii hn no m thi. Tht vy, tin trnh phn toi l mt li nhn, mt phng thc suy t v s vt rt tin li, thng c thc hin trong nhng cnh gii hot ng c tnh cch thc dng v chuyn mn. Chng hn nh trng hp chia mt din tch t thnh vng, mi vng trng mt th cy tri. Nhng nu p dng phng thc suy t y nhn thc v mnh v ton th th gii thi con ngi rt d qun mi phn toi u l phng tin

do vng suy, m tri li, li inh ninh lm tng chnh mnh v ton th th gii gm ton nhng thnh phn vn vt ring bit. T quan nim phn toi nh vy, con ngi hnh ng tm cch chia ct mnh v th gii thnh mnh nh, t gy ra ci thc mi chuyn xy n ph hp vi ng li suy t phn toi ca mnh, ri hiu lm quan im phn toi c nhn c cng nhn l ng. Thc ra, n hnh ng theo cch t duy ca n v u m khng nhn ra chnh n l tc gi ca s phn toi m c tng s phn toi y hin khi v tn ti c lp ngoi mun v mong cu ca n. Ngi Ty phng t xa thy r s cn thit phi c mt li nhn ton din thi i sng mi ng sng. Nh ch health h dng ni sc khe chng hn. Cn ca n l ch hale ngha l ton th (hale meaning whole). Nh vy, ngi Ty phng xa quan nim khe mnh quan h mt thit vi nim ton th. Ch holy (thn thnh) cng cng mt cn nh th. Th m tri qua hng chc th k ngi Ty phng vn duy tr mt li suy t v s vt trn quan im phn toi! Vy do u m xut sinh li nhn phn toi? Ti sao li nhn phn toi c th v hiu ha mi hi thc tr v vi ci nhn ton din c t thi xa? Ni mt cch tng qut, quan im phn toi c chp nhn l do thi quen tng lm ni dung t tng l mt s miu t th gii ng nh th cch hin hu nh th ca n. Hay ni cch khc, l do lm tng tr nng ca chng ta trc tip tng ng vi thc ti khch quan. Tr nng thng xuyn phn bit c sai khc cho nn v thi quen m tng lm nhng sai d bit l c tht v do m nhn thy th gii phn tn y sc tng sai khc, b phn chia thnh mnh vn. Tht ra, quan h gia t tng v thc ti m t tng suy din khng n gin ch l mt s tng ng. Khoa hc tm cch din t s quan h y bng nhng l thuyt (theory) hay m hnh (model). L thuyt hay m hnh khng phi l gi thuyt, cng khng phi ph din kin thc v th gii, m l mt php qun chiu, mt phng cch qun st th gii. l mt hnh thi nhn thc, mt li suy t v thc ti. Th d thi xa, c thuyt phn bit chuyn ng ca nhng vt th trn tri khc vi chuyn ng ca nhng vt th di t. Vt th di t thi ri rng, cn vt th trn tri nh mt trng thi mi mi l lng trong khng trung. n thi i khoa hc, khng cn s phn bit hai loi chuyn ng nh th na. Ngha l ngi ta nhn nhn vt th trn tri cng ri rng nh vt th di t. Newton trong mt chp qun chiu thy qu to m ri thi mt trng, v tt c vt th khc cng ri nh vy. Do , ng xng thuyt hp dn vn vt (theory of universal gravitation) theo mi vt th

u thy nh ri v hng cc tm im khc nhau. Th d, mt trng ri v hng qu t, qu t v hng mt tri,... Li nhn mi ny cho thy c th din t mi chuyn ng ca vt th trn tri hay di t ging nhau bng gia tc ri hng v nhng tm im ring ca chng. Nhiu th k sau, vo khong nm 1900, thuyt Newton khng cn cng dng gii thch r rng cc chuyn ng khi em p dng vo nhng cnh gii mi nn nhiu li nhn khc c khai trin, dn n thuyt tng i v thuyt lng t. Theo thuyt tng i, th gii khng th chia ch tn cng thnh nhng khi kin trc (building blocks) bt kh phn v nhng cu phn cn bn nh vy bt buc phi l vt th cng rn (rigid body). Nhng v vt th cng rn c nh ngha l vt th c tnh cht tn hiu giao thng gia hai im bt k ca n truyn dn tc thi, ngha l nhanh hn vn tc truyn dn ca nh sng, nn vt th cng rn khng th hin hu. Thuyt lng t xc nh khng th phn chia ch th quan st gm c ngi v dng c o lng cch bit vi i tng c quan st v o lng. Tt c tng quan nhip nhp trong mt ton th v phn ha khng th dng suy lun m phn tch c. C hai thuyt m ch s cn thit nhn thc ht thy mi phn t ca v tr h tc h nhp theo mt lu ng v tr (universal flux). Lu ng v tr ny c th xem nh c cp trong Kh kinh: V bt tng th php gii lu, mc bt hon qui th php gii (Dch: Khng c mt php no chng t Php gii ny m lu xut, v cng khng c mt php no chng tr v Php gii ny). Nu hiu mi l thuyt khoa hc u l nhng php qun chiu thi vn sai ng ca mt l thuyt khng cn c ngha na. Ta ch c th bo thuyt ny chiu soi r rng trong nhng cnh gii ny, v khng chiu soi r rng khi em qung din ra ngoi nhng cnh gii y. L thuyt quyt nh cch t chc cc d kin do tr nng v hnh ng mang li. Qu vy, do cch ta suy t v s vt m pht sinh nhng phm tr khng gian, thi gian, vt cht, thc th, duyn khi, cng hu, c th,... l nhng hnh thc cn bn ca lng on (Judgment). Mun tr nng v t tng c sng sa, thi phi thng hiu s qun chiu tc phng cch nhn thc thc ti tc dng nh th no un nn kinh nghim thy bit theo khun kh cc phm tr do ng li suy t

thit nh. Cn lu cm t kinh nghim thy bit c s dng ni ln kinh nghim v tr nng l hai mt ca cng mt tin trnh h tng giao thip gia thc ti vi tr gic v cm gic. Thy bit khng phi l thy bit v mt th kinh nghim no . Kinh nghim thy bit ni y l nhng h tng tc dng gia ngi vi thin nhin v gia ngi vi tha nhn ng hu. Theo lut tc dng v phn tc dng (law of action and reaction) thi thin nhin hay tha nhn lun lun phn ng ty thun l thuyt v h tng giao thip. Ngha l khi tip xc vi mt ngi m thnh kin cho l th nghch thi mi hnh ng ca ta u hng v phng ng v pha kia, ngi m ta tip xc cng c phn ng tng t. Thin nhin cng th, phn tn thnh mnh phn ring bit phn ng ty thun li nhn phn toi ca con ngi. Nh Heisenberg ni: Ci ta quan st khng phi l thc ti m l ci thc ti biu l ng vi cch ta t vn . Ta lm tng nh th l kinh nghim xc chng l thuyt tc cch nhn thc ca ta. S d chp gi khng chu i thay cch nhn thc phn toi l v inh ninh li nhn nh vy nhn thc ng thc ti nh tht. V thc ti nh tht y bt bin cho nn cch nhn khng cn phi thay i. Trn thc t, mi cch qun chiu u soi thy r nhng khc bit v phn bit thu nhip trong cnh gii ring ca n. Chng hn, trong li nhn s vt chuyn ng ngy xa, c s phn bit vt th trn tri v vt th di t. Trong thuyt Newton, thi c s phn bit nhng tm im khc nhau ni hng n ca mi cht ri. Nhng khc bit v phn bit y ch l mt li nhn, mt cch suy t nhm hng dn tr gic v cm gic nhn thc thc ti. Nhng nu cho rng cc l thuyt xng l trc tip miu t ci ng th ca s vt, thi d nhin, quan im xc nhn cc khc bit v phn bit l nhng phn chia tht s, tc l xc quyt nhng mnh phn sai bit cn bn cp trong l thuyt qu tht hin hu. l nguyn nhn gy s nhn lm th gii l tp hp cc mnh phn tch ly v cch nhn sai lc li cun theo nhng hnh ng nhm bin minh cho quan im phn toi m lm y. Phn toi tht ra l ci nhn m h lm ln khng phn bit c hai tng ng v d ca cc php: phn chia sai bit ci v sai bit v thng hp nhng ci khng th kt hp. Nhn thc ng vn ng d l ti cn thit gii tr mi phin no sut qu trnh cuc sng. Khng nhn nh v xc nh c ci g sai khc hay khng sai khc thi tt nhin nhn thc in o sai lm ht thy mi s vt. Tt c nhng cuc khng hong trm trng hin ang xy ra cho c nhn v x hi bt ngun t m pht sinh.

Thc ti l mt ton th v phn ha khng th chia ct. Th m v mc ch ring t hp hi n b em chia ch thnh nhng sai bit, ri sau c nhng c gng lin hp li nhng thnh phn bt kh kt. Hy ly trng hp chia on phn nhm theo nhng tiu chun tn gio, kinh t, chnh tr, ... ra lm th d. Hnh ng thnh lp on nhm to nn t tng phn toi phn cch theo tn ch khc bit v tch ly cc nhm on vin ra khi th gii cng ng. Nhng trn thc t u c th phn cch v tch ly c. Bi ti bt c on vin no cng tng quan lin h ton th th gii cng ng v s lin h y sai khc ty theo tng mi c nhn, cho nn khng chng thi chy, mi on vin t thy mnh d bit i vi nhng on vin khc trong cng mt nhm. Do pht sinh nhng quan im bt ng gia nhng ngi cng nhm gy nn s tan v tt nhin ca nhm. iu ny cng xy n cho bt c ai v l do chuyn nghip tm cch tch ly mnh vi tha nhn hay ra khi mt phng din no ca thin nhin. T thn c nhn y s gp phi nhng trng hung phn tn y mu thun, tng bit, ng d, thnh hoi, rt kh nhn nh v xc nh. Vy c cch g on tn li nhn phn toi? l cu hi rt kh tr li bi v trc tin phi thng hiu tin trnh suy t v ni dung t tng m tin trnh y to ra tng quan lin h nh th no? Mt nguyn nhn ca phn toi l lm tng rng tin trnh suy t v ni dung t tng xut hin trong s phn ly ch th khch th. L do l hiu lm rng c ring bit v c lp i vi nhau thi qu trnh suy lun mi din tin mt cch c ng li, c trt t, v hp l, nh mi c th thm nh tnh cch sai ng, hp l hay phi l, phn toi hay ton din,... ca ni dung t tng. Quan nim phn toi v chnh mnh v thin nhin biu l khng nhng trong ni dung t tng, m cn trong mi hnh ng ca con ngi ang t tng, v nh vng tng suy lun chng hn. Tht ra, thnh qu suy t v tin trnh suy t lun lun xut hin ng thi trong cng mt dng hin tng tm l lin tc chuyn bin. Bi th cho nn mun on tn li nhn phn toi thi cn phi cng mt lc on tn c ni dung t tng phn toi ln tin trnh suy t phn toi. Nh vy, dt tr li nhn phn toi, trc ht phi hiu ng l nh khng (ng khng, php khng), theo khng mt khch th ni dung t tng no li khng c ch th suy t v ngc li, khng c mt ch th suy t no li khng c khch th ni dung t tng. C hai ng thi xut pht t thc, mt s hu ton din, mt hu trng tim n. Ni theo thut ng Duy thc, hu trng y l a li da thc, l tm sanh dit, ngha l

chn (khng sanh dit) vng (sanh dit) ha hip, khng phi mt, khng phi khc. Thc ny tm thu tt c cc php v xut sanh tt c cc php. Ngoi ra, phi thng xuyn tnh thc thy bit r rng hot dng ca suy t l mt hnh thi nhn thc, mt php qun chiu, ch khng nhm sao lc trung thc thc ti nh th. Trong thc t, mi li nhn u l nhng ci nhn phng din (profile). Vn y khng phi l tm cch thng hp ht thy mi ci nhn phng din to ra mt ci nhn ton din, v nht th tnh (unity) to ra nh vy cng ch l mt mnh phn mi khc p t thm vo tp hp cc ci nhn phng din. Mi ci nhn phng din chiu soi r rng v y mt cnh gii no . C th xem l mt quan im ring v mt s vt. Mi quan im ring cho thy sc tng ca s vt di mt gc no . ngha ton din ca s vt tuy khng th nm bt c vi bt c quan im ring no nhng c hm cha trong ht thy mi ci nhn phng din v s vt y. Hiu nh th thi tt nhin khng cn hiu lm l thuyt l trc tip miu t thc ti ng nh th cch hin hu nh th ca n v khng sa vo ci thi quen suy t v hnh ng mt cch phn toi i vi thin nhin v tha nhn. ---o0o--Li nhn vin dung. Theo Php Tng, c Pht thuyt ging kinh Hoa nghim di gc cy B trong trng thi hi n nh vo tun l th hai sau khi thnh o. Hi n nh cn c ngn danh l Hoa nghim tam mui. l mt minh d v li nhn vin dung, nhn quan cn bn ca Hoa nghim. Theo li nhn vin dung, h tng giao thip gia mi hin tng ng thi hin khi to thnh mt ton th nhp nhng ging nh l ton th v tr phn chiu trn mt i dng. Trong Hoa nghim Du tm Php gii k, Php Tng gii thch ngha danh t Hoa nghim tam mui v hi n nh nh sau. Ni Hoa nghim Tam mui; gii rng: Hoa, l mun hnh ca B tt. V sao? V hoa c tc dng sinh ra ht (tht), c kh nng dn n s kt tri (cm qu). Tuy trong v ngoi khc nhau, nhng s pht sinh nng lc cm ng th tng t. Tc l, ly php m k thc s, cho nn ni l hoa. Nghim, l s thnh tu ca hnh, vin mn ca qu; kh hp tng ng; trn cu v chng ngi hon ton dt sch; chng l trn y trong sng. Ty dng m tn thn phm c, nn ni l nghim.

Tam mui, l l v tr khng hai, trit tng giao, h tng dung nhip; y v kia u mt; nng v s vng bt. Cho nn ni l tam mui. Cng c th ni, hoa tc l nghim, v l v tr khng chng ngi nhau. Hoa nghim tc tam mui, v hnh th dung ha (hay dung gii), xa la tri kin (ch kin chp). Cng c th ni hoa tc nghim, v khi mt hnh c tu trong khonh khc th tt c hnh u ng lot c tu. Cho nn, Hoa nghim tc tam mui. V mt hnh tc l nhiu m khng chng ngi gia ci nht th v a th. Cng c th ni, Hoa nghim tc l tam mui; v nh v lon, c hai u tiu dung. Cng c th ni tam mui tc Hoa nghim. V l tr vn nh nh. Nh vy t ti, khng c chng ngi. Hoc nh hoc lon; hoc tc hoc nhp; hoc tr hoc l; hoc nhn hoc qu; hoc nht hoc d; phm c chn tht ca bin tnh, vn nh vy l nh vy, vn trn sng; hy nh l m t duy, dt tuyt tri kin... Gii hnh ny (nhn thc v hnh ng), theo ngn danh, l Hoa nghim tam mui. Cn c trn kt qu, cng gi l Hi n tam mui. y l tn gi ch ngha trc sau ng thi; m ni hm th ch cho s ng lot hin hin, h tng dung nhip. Cng nh i dng, trong hin hin nh tng bn binh chng. Tng loi nh tng khc nhau, ci trc v ci sau cng lc t nhin hin hin. Nhng, nh tng v hnh th khng phi l mt. Nc th rt ro vn khng phi a dng. nh tng tc l nc, m vn trong ngi. Nc tc nh tng m thnh phn tp. Trc v sau rch ri. Khi thy v chung cuc kh d cn nguyn. Mt cch minh nhin xut hin phn a. Nhng li tch nhin, vng v khng tng. ng lot bng u nhau m cng lc hin hin; n v hin kh bit; h tng nhip nhp m khng b vng mc; tiu tan dung gii, dt tuyt t l... Li na, bin tc l ci trng trng v tn ca cc nh tng; gii hn bin t kh d cn nguyn. Tn cng l nht th, m vn khng th tn cng. Ty theo tng c bit m ng lot hin hin rnh rnh. gi l bin. n, l cc nh tng ng thi khng phi trc sau, phm loi mun vn sai bit m tng tc, tng nhp v ngi; nht th v a th, c hai cng

hin; ci ny v ci kia khng mu thun nhau; tng trng bt ng, d bit nhng khng phi d bit. gi l n. nh, l chng loi tuy a th sai bit nhng l duy nht th, khng sai khc. Mun vn nh tng tranh nhau xut hin, nhng vn rnh mch. Do , Hi n tc tam mui; tc tc bt tc. Cng c th phn tch thnh bn phm tr: 1. Duy ch l hi m khng l n, v khng hoi nh tng m nc vn l nc. 2. Duy ch l n m khng l hi, v nc khng n m nh tng vn l nh tng. 3.Va hi va n v nh tng v bin dung nhip nhau ton din, nht th m vn d bit. 4. Khng l hi cng khng l n v bin v nh tng tiu tan, dung gii, hnh thnh cho nhau v xm ot ln nhau. Cng c th ni hi tc l n, v t ti v ngi. Cho n, va tng tc, va khng phi tng tc; khng phi va tng tc va khng tng tc. V khng c hai tnh. Hy chun theo m t duy. (Hoa nghim Du tm Php gii k, ng Php Tng son. Tu S trch dch). Hnh thi nhn thc thc ti t hi n tam mui trc d ci nhn cn bn ca tm linh, mt li nhn ring ca Hoa nghim nhm thng vo th gii v tm linh. Trong Ng gio chng, Php Tng nu ra quan im thp thp php mn ca kinh Hoa nghim l xng php bn gio, biu hin s gic ng ca Pht v c Pht chng thc v chng ng. Cc kinh gio khc l trc c mt gio c ging dy ty theo c hi. Hn na, Php Tng ta vo mt v d nu ra trong Phm 37: Nh Lai xut hin: V nh mt nht lc xut hin/ Trc chiu ni cao k cc ni/ Sau chiu cao nguyn v i a/ M mt nht vn khng phn bit.// v s tuyn thuyt gio l Hoa nghim vi nhng tia sng mt tri u tin ch chiu vo nhng nh ni cao nht. Ngha l theo Php Tng, Vin gio ca Hoa nghim tng l chn tht, hon ton khc bit v cao hn ba tha kia c coi nh l quyn bin (Tam quyn nht tht; Ba tha kia l: Tiu tha, i tha Tim gio gm Th gio v Chung gio, v i tha n gio, nh Thin ca i tha). Tng cng nn bit phn gio ca Php Tng ra trong Hoa nghim Ng gio chng gm c nm gio. l: (1) Gio l Tiu tha (Hinayna): ph nhn mt bn ng c bit nhng tha nhn s thc hu ca tt c php sai bit. V duyn khi lun, gio l ny thuc v nghip cm duyn khi.

(2) i tha Th gio (Mahyna): c hai trnh . Mt, gi l Tng Th gio, gio l nhp mn y c trn sai bit tng ca tt c cc php. Th d: Php tng tng. Hai, gi l Khng Th gio, gio l nhp mn y c trn s ph nh tt c cc php. Th d: Tam lun tng. Php tng tng cho rng tnh v tng cc php hon ton khc nhau. Do l khc vi s. Tng ny nu ln thuyt A li da duyn khi trn nn tng php tng v ch trng s sai bit cn ca nm hng ngi (Thanh vn, Duyn gic, B tt, Bt nh, Ngoi o) trong hng ngoi o nht xin (icchantika) khng bao gi c th tr thnh Pht. Tam lun tng, tri li, thin chp v Khng, cn c trn tnh v tng (svabhva-alaksana) hay khng c bn cht tn ti. Tng ny tha nhn nht th ca hu nn xc nhn mi ngi u c th t Pht qu. (3) i tha Chung gio tc gio l v Chn nh: tha nhn tt c chng sanh u c Pht tnh v u c th t Pht qu. V gio l Chn nh xng hp vi thc ti nn cng gi l Thc gio. Nh Lai tng duyn khi l c im ca gio l ny. Trong Chung gio, l v s, c hai l mt. (4) i tha n gio: ch trng tu tp khng cn ngn ng hay lut nghi, m gi thng vo trc kin t n gic ng vin mn tc khc. L tnh t biu l trong thun ty ca n, v hnh ng lun lun ty thun tr tu v tri kin. Hnh gi thnh Pht khi t tng khng cn mng khi trong tm v thnh t nh vy c th gt hi qua s im lng nh trng hp c s Duy Ma Ct hay qua thin nh, nh trng hp t B t ma. Gio l ny khng ging v l duyn khi c bit no bi v khng t c ring phng php gio ha no c. (5) i tha Vin gio: c hai trnh . Mt, ng gio Nht tha trong Nht tha ca Hoa nghim tng bao gm tt c ba tha kia. Nht tha c ging thuyt bng phng php ng nht hay tng t vi c ba tha. Hai, Bit gio Nht tha tc l trng hp gio l Hoa nghim c Php Tng nu ln nh khc bit v cao hn i vi cc kinh gio khc. Gio l ny ly l s gic ng vin mn ca Pht lm tm im nhm thit lp mt th gii h tng dung nhip. Hoa nghim Ng gio chng xc nh rng php gii duyn khi l c im ca Vin gio. Php gii duyn khi c ngha l, v ht thy mi hin tng u khng c t tnh, cng ng hin hu, v ng thi hin khi, nn mi hin tng l mt c quan trong ton b, v ton b l h tng giao thip nhp nhng

gia ht thy mi c quan thuc n. Nh vy tnh cht ca mi hin tng thnh phn trong ton b l do ton b xc nh, v tnh cht ca ton b l do mi v mi hin tng thnh phn ca n xc nh. V ton b khng g khc l h tng giao thip gia cc thnh phn, nn mi hin tng c th xem nh tc dng nh ot tnh cht ca tt c cc hin tng khc, ng thi tnh cht ca chnh n cng do tt c cc hin tng khc tc dng nh ot. Php Tng s dng mi huyn mn qung din l thuyt php gii duyn khi. Huyn mn th by, Nhn la vng cnh gii mn, l mt minh d v hai nguyn l h tc v h nhp. Tm li rng ln bao la ca tri Indra (Hn m: Nhn la) biu tng ton th v tr v cc ht ngc ng nh cc mt li biu tng loi hin tng trong v tr. Mi ht ngc va phn chiu va b phn chiu bi mi v mi ht ngc kia. Nh vy mi ht ngc phn chiu ton din tm li v trong mi tm li phn chiu ny, li c v s ht ngc v mi ht ngc li cng phn chiu ton din tm li. Qu trnh phn chiu ln nhau tng gia trng trng v tn, biu tng ton th ht thy mi tng quan giao thip h tc h nhp dung thng v ngi ca tt c hin tng trong v tr. ---o0o--S s v ngi hay l s v ngi? Trong Hoa nghim Ng gio chng, ngoi thuyt php gii duyn khi dng nh danh ngha Vin gio, l php tnh khi cng c cp. Tuy danh t tnh khi pht xut t tn Phm 32: Bo vng Nh Lai tnh khi chng, theo bn dch Hoa nghim 60 quyn ca Pht bt la (Buddhabhadra), ngha danh t tnh khi c gii thch nng theo lun i tha khi tn l b lun Php Tng y c thuyt ging v i tha Chung gio. Tnh khi hay Nh Lai tng duyn khi l c im ca gio l ny. Php Tng cho rng gio l Nh Lai tng l gio l v l s dung thng v ngi v thuyt tnh khi lm sng t ci nhn l s dung thng v ngi cng ging nh thuyt php gii duyn khi lm sng t ci nhn s s v ngi. V Php gii, Php Tng gii thch rng trong danh t kp php gii (dharmadhtu), php cng nh gii mi ch c ba ngha. Ba ngha ca php l: mt, duy tr t tnh; hai, qu tc; ba, i tng ca . Ba ngha ca gii l: mt, ngha l nhn, v Thnh o y trn y m sinh trng; hai,

ngha l tnh, tnh s y ca tt c cc php; ba, phn t, gii hn phn bit thc t. Theo ngha th ba ca gii thi php tng ng vi gii, v php gii bao gm mi hin tng sai bit. Trong trng hp ny, Php Tng quy hp php gii duyn khi vi s s v ngi, l cch nhn c sc nht ca Nht tha Bit gio, khc hn vi cc tng phi Pht gio khc. Theo ngha u v nh ca gii, php gii biu tng hoc l nhn ca s thnh tu Thnh o hoc l ni nng ta, l ch thng tr quy y ca ht thy php th gian. Vi hai ngha y, Php gii ng ngha vi Nh Lai tng. Trong trng hp ng nht php gii vi Nh Lai tng thi php gii duyn khi c th hiu theo ngha tnh khi. Theo ngha tnh khi, Php Tng ng nht L v S theo th t vi tm Chn nh v tm sanh dit l hai tng ca Tm chng sanh cp trong lun i tha khi tn. Thc A li da biu hin s tng tc khng ngn ngi gia hai tng ny v c gii thch l do Chn (khng sanh dit) Vng (sanh dit) ha hip, khng phi mt khng phi khc. Xt trn phng din ty duyn, A li da thc chnh l Nh Lai tng b phin no che ph, lm nhn cho ng. Thc ny c hai trng thi, ty nhim duyn thi trng thi Bt gic hin, ty tnh duyn thi trng thi Gic hin. Cng th, Nh Lai tng l s y ca c lun hi ln nit bn. Nh Lai tng tuy b phin no tri buc nhng khng phi v vy m hp nht vi phin no. Xt trn phng din bt bin, Nh Lai tng v Nh Lai php thn bn cht thanh tnh ging nhau. La phin no tri buc thi gi l Nh Lai php thn, Nh Lai php thn chng la phin no tng gi l Nh Lai tng. Php Tng ng nht hai mt ty duyn v bt bin ca Nh Lai tng vi hai kha cnh ca Tm chng sanh, mt nhn theo tc v mt, theo Chn . Php Tng hiu tnh khi theo ngha 'l s v ngi': Tnh khi ch vo tc dng ca Tm (L) lm sinh khi th gii hin tng (S). Nh th, th gii hin tng l biu tng ca Tm, v v bn tnh ca Tm l thanh tnh, t tnh thng tr, nn do m ton th th gii hin tng xut sanh t Khng ng theo quan nim l s v ngi. Chnh do tnh Khng m cc php mi c th ng thi hin khi, cng ng hin hu, v h tng giao thip to thnh mt Nht th nhp nhng ha iu. Do , l s v ngi ng ra l bn th cu trc ca s s v ngi. Nhng trong Phm cui ca Ng gio chng, Php Tng khng xem ngha ca l s v ngi l quan trng v cn thit trong s gii thch ngha ca s s v ngi.

V sau, Trng Qun, t k tha Php Tng, vn ch trng s s v ngi php gii tiu biu gio l Nht tha. Nhng khi thuyt ging gio l Hoa nghim, Ngi nhn mnh vo im l s v ngi l cn bn cn thit thi thit s s v ngi: S s v ngi php gii l yu ch ca Kinh [Hoa nghim]... L do mi s sai bit mi mi s khc m khng b cc s khc ngn ngi l v L (tnh Khng) chu bin hm dung khp mi s. ... Bi v S xut sanh t L, nn mt v nhiu hin khi nng ta ty thuc nhau. ... S s v ngi thnh tu ch v l kt qu ca l s v ngi. ... Gi nh S khng tc L, thi S khng xut sanh t L v s ny ngn ngi s kia. Tuy nhin, bi S tc L, nn s s v ngi. ... V S xut sanh t L nn s s h tng nhip nhp v ngi. (Taisho T36.9a28-b7) n thi Khu Phong Tng Mt, gio l ca Pht c phn chia t cn n su theo mt h thng khc vi phn gio ca Php tng. Trong Hoa nghim nguyn nhn lun, Tng Mt phn phn ra thnh nm bc: (1) Nhn thin gio; (2) Tiu tha gio; (3) i tha php tng gio; (4) i tha ph tng gio; v (5) Nht tha hin tnh gio. iu ng ngc nhin y l Tng Mt tuy c truy tng l ng t Hoa nghim tng, m khng cp Vin gio trong phn gio mc du theo truyn thng, Vin gio ca Hoa nghim tng c xem nh gio l chn tht biu hin s gic ng ca Pht v nn tng ca tt c kinh gio khc. Tng Mt cng khc bit vi Trng Qun khi lun gii v mi php qun trong phn Chu bin hm dung qun cui sch Php gii qun mn ca Thun. Tng Mt khng s dng v i vo chi tit mi huyn mn nh Trng Qun. Ngi cng trnh dng hai ch L v S v nhng danh t lin h m Trng Qun dng thi thit bn php gii. Tng Mt gii thch ch php gii hon ton theo ngha Nh Lai tng. Nhng lc cn ch th v bn php gii, Tng Mt quy chiu mt on vn trong Hoa nghim kinh hnh nguyn phm s ca Trng Qun m t Nht chn php gii l bn th thc ti xut sanh bn php gii. on vn ny c ngha i vi Tng Mt l v ng nht Nht chn php gii vi Nht Tm, bao qut vn hu. Da theo , Tng Mt ng nht Nht chn php gii vi Tm chng sanh tc Php i tha ca lun i tha khi tn. ---o0o--Nht tha hin tnh gio.

Theo Tng Mt, gio l Nh Lai tng l Nht tha hin tnh gio, l gio gc nng m theo th lp gom bn gio ngn: i tha Ph tng gio, Php tng gio, Tiu tha gio, v Nhn thin gio. Ngha l, bt u t gio php Nh Lai tng, lin ch ngay ni nht chn tm th. Vi tm th thng sut thi t bit ngoi tm y ra tt c u l h vng. Ch v m lm, nn h vng g ni chn tm m sanh khi. b vng v chn, phi ly ci Tr ng tm on c tu thin. H vng ht, chn tm trn, thi gi l Php thn Pht. Trong Hoa nghim nguyn nhn lun, Tng Mt gii thch gio l Nht tha Hin tnh gio l gio l trc hin chn nguyn, tc chn tm bn gic: Nht tha ni: tt c chng sinh u c ci chn tm bn gic. T v th li nay, ci chn tm y thng cn trong sch, r r chng ti, lu lu thng bit. Cng tn Pht tnh, cng tn Nh Lai tng. T kip v th, b vng tng che i, nn chng t xt bit, v ch nhn lm xc phm, m mc kt nghip, chu kh sanh t! c i gic l Pht, Ngi thng xt thuyt php rng: tt c bn i, su trn u khng; li m ch ra cho ci chn tm rt sng sut thanh tnh, v ton th n vn ng ch Pht. (Hoa nghim nguyn nhn lun. HT Thch Khnh Anh dch) gio chng quan im gio l Hoa nghim l gio l Nh Lai tng, Tng Mt vin dn on kinh Hoa nghim sau y, Phm 37: Nh Lai xut hin: Ch Pht t! Tr hu ca c Nh Lai khng ch no l chng n. V khng mt chng sinh no m chng c Nh Lai tr hu, ch do vng tng in o chp trc nn khng chng c. Nu ri vng tng thi nht thit tr, t nhin tr, v ngi tr, lin hin tin By gi c Nh Lai do tr nhn thanh tnh v ngi xem khp php gii tt c chng sinh m ni rng: L thay, l thay! Ti sao cc chng sinh ny c tr hu Nh Lai, m ngu si m lm chng hay chng thy. Ta nn em thnh o dy cho h la hn vng tng chp trc. T trong thn, h thy c tr hu Nh Lai qung i, nh Pht khng khc. (Kinh Hoa nghim. HT Thch Tr Tnh dch) Tng Mt trch dn nh trn ct yu l xc chng gic ng ca Pht a n s thy bit tt c chng sinh u c tr hu Nh Lai, tc Pht tnh v do tt c chng sinh nh Pht khng khc. Tnh Pht ni chng sinh thi gi l Nh Lai tng, cn ni Pht thi gi l Php thn thanh tnh. Php thn ny, tt c chng sinh u sn c, nn gi l bn gic. Chng qua chng sinh b my v minh che ph, nn trng Pht tnh chng hin c.

Khi la xa vng nim thi tnh Pht sng soi khp gip tt c, rng ln nh thi h. Lc by gi ch cn c tnh Pht thun chn, gi l Php thn bnh ng ca Nh Lai. Theo Thin s Huyn Gic ni trong Chng o ca: Php thn gic liu v nht vt. Bn nguyn t tnh thin chn Pht. Dch l: i vi ngi gic ng ri thi thy Php thn khng c mt vt, ngha l khng tng sinh dit, khng tng mo. Php thn mang nhng tn l bn nguyn, l t tnh, l thin chn Pht. Bn nguyn l ci gc, ci ngun, gi l t tnh. T tnh l tnh tht ca chnh mnh, l thin chn Pht, tc l c Pht chn tht sn c t mun i ch khng phi c Pht mi tu thnh. cng l ngha ca cu on hoc chng chn m Tng Mt gii thch l: Tn chi hu tn, d ch v vi [Dch: Bt i, li bt na, bt mi cho n khng lm]. Ngi mn ch o c kinh ni do on hoc tp m dy chng; nng on s on mt hn thi mi thy ci o l v vi, v vi y c ngha l tnh Chn nh hay tnh Khng. Nh vy, thy o hay chng o l thy c tht tng ca Php thn, khng cn thy c nhn v php, ng v ng s, khng cn thy hai i i. Tng Mt tng lc gio l Nht tha Hin tnh trong Ta Thin nguyn ch thuyn tp v thm rng gio l ny c tuyn thuyt trong cc kinh v lun ging dy thuyt Nh Lai tng. Nh cc kinh Hoa nghim, Nhp php gii (Ghanavyha), Vin gic, Th lng nghim, Thng Man, Nh Lai tng, Php Hoa, Nit Bn, v cc lun Khi tn, Pht tnh, v Cu cnh Nht tha Bo tnh. Trong s cc kinh va k, Tng Mt thin trng kinh Vin gic l kinh m ng khai li cho Tng Mt chng ng Chn tm thy c bn tnh. Theo li k li ca Bi Hu, mt ca Tng Mt, Tng Mt ln u tin bit n kinh Vin gic l ti t tht ca c s Nhm Quyn trong thi gian hc Thin vi Thin s o Vin (vo khong nm 804). Ch mi c hai ba trang u m Tng Mt ht nhin khai ng, khng kim ch ni nhy nht vui mng. Nghe Tng Mt k li chuyn ny, Thin s o Vin lin xc nhn ngay kinh nghim chng ng v ni: ng s truyn b rng ln i tha Vin gio v i tha n gio. Ch Pht tuyn thuyt kinh (Vin gic) ny duy ch ring ng. (Ta Vin gic kinh lc s) Tng Mt xt thy kinh Vin gic l mt b kinh tng i ngn ch c hai mi tm trang m bao gm tt c gio php n tim ca thng cn v h cn. Kinh ni n th phng tin m Pht dng thuyt ging cc php tu chng v thin bnh. Gio l v Nh khng ca i tha Th gio,

tnh Khng ca Tng tng v Khng tng, t tng Nh Lai tng ca i tha Chung gio, cng phn dy v nht chn php gii ca Hoa nghim tng c gii thch r rng v y . Tuy nhin, thiu phn gio l v h tc h nhp. Ni cch khc, kinh Vin gic ging dy l s v ngi m khng cp s s v ngi. V n gio, Tng Mt phn bit hai loi. Loi u ch ring vo kinh Hoa nghim nh mt gio php (phng php thuyt minh), gi l ha nghi n gio c c Pht thuyt ging ngay sau khi thnh o. Loi th hai ch vo cc kinh thuyt minh gio l, nh Nhp php gii (Ghanavyha), Thng Man, Kim Cang tam mui, Nh Lai tng, v Vin gic, gi l trc c n gio, ch dnh ring cho bc thng cn. Ngoi ra, Tng Mt nhn thy ni dung ca n gio khng khc ni dung ca Chung gio. Tm li, Nht tha Hin tnh gio bao hm yu lnh ca i tha Chung gio v n gio l gio th ba v th t trong phn gio ca Php Tng, nhng i vi gio th nm, i tha Vin gio, l gio l m Php Tng coi nh c trnh cao nht, thi ch gm phn thuyt minh v Nht chn php gii m thi. Ti sao phn gio ca Tng Mt khng coi trng phn kia ca Vin gio l phn ging dy gio ngha ca s s v ngi? Trc ht, s phn chia bnh ngh gio l ca Pht thnh nm gio trong tp Hoa nghim nguyn nhn lun ct yu l gii thch lm th no thn tng sanh khi t chn tnh. Lun y c ni thuyt Nht chn php gii ca kinh Hoa nghim bn xt cho r l php tnh khi, do m thy c s lin h gia hai phng din ca Chn nh php tnh, mt bn l tnh ty duyn sai bit, mt bn l tnh bt bin bnh ng; do m hiu c lm th no ci tng trng ca th gii lun hi xut sanh t ci Chn tnh thanh tnh v thng tr ca th gii gii thot. Trn bc ng tu dng, php tc tnh khi c dng chinh phc hin thc gii v pht kin gii thot gii. Do , cn n gio php v qun tng l s v ngi ch khng cn n gio l v s s v ngi. Nh vy, Vin gio khng c cp trong s phn loi bnh ngh gio l ca Pht trong Hoa nghim nguyn nhn lun l bi ti ci li nhn hiu ca Tng Mt v tin trnh t duy dn n Gic ng. Cng c th l do Tng Mt n vi Hoa nghim qua nhng tc phm ca Trng Qun sau su nm kinh nghim hc Thin (t nm 804 n 810) vi thin s o Vin. Sau ny, Ngi khng nhng c truy tng l ng t ca Hoa nghim tng, m cn c sc phong l nh Hu thin s, t i th 5 dng thin H Trch do Thn Hi sng lp. Theo Ngi, kinh Hoa

nghim c th cung cp mt cn bn hp thi v thch ng da vo m gii thch mt cch trit l v kinh nghim Thin. i tha gio xc nh rng tt c chng sinh, hu tnh hoc v tnh, u c Pht tnh, rng tm ta l Pht tm, thn ta l Pht thn. Ch cn nhn thng vo tm a l c th a ta n gic ng vin mn. Nh chp trong Thiu Tht lc mn: Trc tip thy tnh, tc l Thin. Bng chng thy tnh th chng phi Thin vy. Du c gii ni c ngn kinh mun lun, nu chng thy tnh th vn l phm phu, chng phi l Php Pht. o ln cao thm, u huyn, khng th ni cho hiu c. Kinh in khng da vo u vi ti c. Ch nn th thy tnh, du ch mt ln, th thng sut ht, c n nhng ngi ch ngha dt c. Thy tnh tc l Pht. (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp thng. Trc Thin dch) Nhng bng cch no? Ch chung ca Pht php l hnh gi t thy ng (Kin o) v i ng (Tu o). Theo Tng Mt, khi n Trung Hoa vo u th k th 6, T B t Ma thy y hu ht cc ngi hc Pht u sa trong nhng cuc tranh lun siu hnh v gio php v thng, hoc ch phng tr gii hnh, hay sut ngy m say trong php qun v thng. Nhn thy th o bi t, hiu theo danh s, hnh theo s tng, nn phn ng li T mi ch trng o truyn ring ngoi kinh in, trc tip, khng qua vn t, nhm thng vo ni tm, kin chiu vo t tnh thnh Pht. T , Thin c khuynh hng l l vic hc hi kinh in v cc th siu hnh trong kinh. Thi c bit ca Thin i vi vn t c l bt u vi nhng mn trc tip ca Lc t Hu Nng. V ch ch trng thc hnh, tc i nh th no, nhng li sao lng vic gio ha nhng hot ng tr thc xc nh con ng sp i c ng hay khng nn ngi ta thng i m khng thy. Thin ln hi chuyn hng sang phn danh lun v s phng ng tr thnh ln ln vi phong tro t do ca tm linh. Dng Thin b Tng Mt ch trch nhiu nht l phi Bo ng do Thin s V Tr (714-774) sng lp. Tng ch Bo ng qung din gio l V nim ca Thn Hi n thch mn s tng, nht thit bt hnh, ngha l tt c s tng ca Thch mn u b ht. Khng tng kinh, khng l bi, khng th tng Pht, khng lm cc Pht s, ch ct v tm, cho l im cc diu. Tng Mt gi phng cch thc hnh thin ca h phi ny l mt th php dit thc. Tng Mt cng bi bc php hnh thin ca Hng Chu tng, h phi Thin ca M T o Nht. Tng ch ca o Nht tng qut trong tm ch: xc

loi th chn, nhim tm vi tu. Ngha l, ng chm n bt c s loi g, thy u l Chn. C t nhin theo tm m tu. C th din rng ra l nhng g c lm u l Pht tnh. Tham sn phin no cng u l Pht tnh. Nhng my, nhy mt, ci, ngp, ho hen, thy u l Pht s! Theo Tng Mt, php hnh thin theo li ny rt nguy him, v c th lm ny sanh tham dc luyn i s vt v thng v m ng cho nhng vng ng v ng. Phng php thc hnh thin ca dng ny ch quan tm n mt ty duyn dng ca Chn tnh m tng l ton dng ca Pht tnh. Nh th l b qun mt t tnh dng cn c vo mi c hot dng ty duyn. Tng Mt v trng hp ny vi s b qun tnh sng ca gng m ch bit n nhng phn nh, khng hiu rng chnh tnh sng ca gng mi l nguyn nhn ca s phn chiu. Xt s ch trch nh trnh by trn, ta khng th khng ngh rng i vi Tng Mt, php tu thin ca dng Hng Chu hin nhin tht bi l v khng thu sut chn nguyn ca s tng, l v thy bit phin din duy ch tnh ty duyn sai bit m ngu mui khng thy c bn tnh bt bin thanh tnh v thng tr ca Chn nh l ngun pht xut tt c php th gian v xut th gian. Tht chng khc trng hp ch mt mc quan tm n s s v ngi m khng nhn chn c rng ci nhn s s v ngi bt ngun t ci nhn l s dung thng v ngi. Tng Mt tin tng rng thuyt Nh Lai tng soi sng bn cht ca s thc hnh gio php ca Nh Lai. Theo thuyt kin tnh ca Thin tng ly l Nh Lai tng duyn khi tc l tnh khi, hay Chn nh duyn khi lm cn bn, cho rng v tr vn php u l ton th chn tm ca ta hin hin, khng c mt php no ngoi tm, m chn tm cng duy vn php, cho nn ch cu cnh l xc mc th o (mi i tng tip xc u l o), tc s nhi chn (ngay ni s tng h huyn m thy tht tng cc php), nht thit hin thnh (tt c u sn sng hin l bn th php thn). Khi khng nhn ra c ci chn tm thi ci chn tm y b phin no che lp gi l Nh Lai tng, tc l Nh Lai b che khut. D chn tm trn lao nhng trn lao khng nhim n c l v n u c hnh tng m nhim. Nhng lm th no nhn ra c chn tm? Trc ht l cn c vo chnh tn nh kinh Hoa nghim ni: Tn l cn nguyn ca o, l m ca cng c, nui ln ht thy thin php, on tr li nghi, a chng sinh vt qua dng nc i dc, khai th con ng ti thng dn n Nit bn. Trong kinh Thng Man, c Pht bo Thng Man Phu nhn: Nu t ca Ta l hng ty tn tng thng, sau khi y vo minh

tn, bng ty thun php tr m t n cu cnh. Tn l tin t mnh xa nay l Pht, t tnh thin chn ngi ngi u y . Diu th ca Nit bn mi mi u vin thnh, chng nh cu ni ngi khc, t xa n nay n t y . (Chn tm trc thuyt. Thin s Ph Chiu. Thch Thanh T ging gii). Chnh tn sanh, cn phi thm hiu bit, v theo ngi Vnh Minh: Tin m chng hiu bit thi thm ln v minh. Hiu bit m chng tin thi thm ln t kin. Nhng th no gi l hiu bit chn tm? Chn tm l g? Trong kinh Th Lng Nghim l mt kinh i tha, vin ni thy nghe thng thng ca chng sinh m ch ra tm tnh, Pht dy ng A Nan: Tt c s s vt vt c danh c tng l u do tm tnh bin hin; s vt du nh n u cng c th tnh thi lm sao tm li khng c th tnh? Nhng nu chp ci phn bit suy xt l tm thi khi ri cnh vt hin tin, ci tm hiu bit phn bit y cng vn cn, th mi phi l tm ca ng. Nu ri cnh vt hin tin m tm hiu bit phn bit y mt i, thi khng phi l chn tm ca ng. Du cho b tt c cc s thy, nghe, hay, bit bn ngoi m ch cn lu li ci 'thm thm phn bit' bn trong (thc th su), thi cng l ci vng tng phn bit ( thc th su) bng dng php trn, khng phi l chn tm ca ng. Pht li dy rng Pht khng buc ng A Nan chp ci suy xt phn bit khng phi l tm, nhng khuyn ng chnh ni tm, phi suy xt chn chn, nu tm ri tin cnh m c t tnh thi mi l tm chn tht. Cn nu tm nng vi tin cnh m c thi khi tin cnh bin dit, tm y hnh nh cng bin dit theo, cn ly g m tu chng o qu. Kinh Php Bo n k li khi nghe Ng T Hong Nhn ni kinh Kim Cang n cu ng v s tr nhi sanh k tm [Gii thch: Khng c ch tr mi ng l ci tm thanh tnh chn tht], Lc T Hu Nng lin rt t sng, bit tt c mun php chng la tnh mnh, mi bch vi T s: No d tnh mnh vn sn thanh tnh; No d tnh mnh vn khng sanh dit; No d tnh mnh cha y (mun php); No d tnh mnh vn khng lay ng; No d tnh mnh c cng nng sanh ra mun php.

Chn tm cn c c tnh chiu soi ngoi cc c tnh thng hng, thanh tnh, nng sanh. Kinh Tng chi b,1.10, thut li li Pht dy: Ny cc T kheo, tm ny l sng chi. V tm ny b nhim bi cc cu u t ngoi vo. K phm phu t nghe, khng nh tht r bit tm y. Do vy, Ta ni rng tm k phm phu t nghe, khng c tu tp. Ny cc T kheo, tm ny l sng chi. V tm ny c gt sch cc cu u t ngoi vo. Bc Thnh t nghe nhiu, nh tht r bit tm y. Do vy, Ta ni rng tm bc Thnh t nghe nhiu c c tu tp. Thin s Ph Chiu cng nhc n c tnh chiu soi ca tm: La vng gi l chn. Linh gim gi l tm. Trong kinh Lng Nghim ni r tm ny. Linh gim tc l soi xt, chiu soi, khng vng m c chiu soi, nn gi l tm. V bn th chn tm, ngi Tng Mt ni: Tm y rng rang m thun diu, rc r m mu sng, chng n chng i, thng sut c ba m, chng phi trong ngoi, sut khp mi phng. Chng sanh chng dit, bn ni [Bn ni l sanh, lo, bnh, t] no c th hi. La tnh la tng, no b nm sc [Nm sc l ng un] lm m. Trong Tu tm quyt, Thin s Ph Chiu gii thch thm v ci tm th khng tch, h tr, thanh tnh ny: Tm khng tch ny l ci 'thng tnh minh tm' ca ba i ch Pht, cng l ci 'gic tnh bn nguyn' ca chng sinh. Ng n v gi n thi ngi trn ta gii thot nht nh chng ng. M n v tri n thi trng kip lun hi trong su th. Cho nn ni: M nht tm n su th, y l i, l ng. Ng php gii tr v nht tm, y l n, l tnh. Tuy m ng c sai khc, nhng bn nguyn thi ch c mt. Cho nn ni: Php y l tm ca chng sinh, ci tm khng tch ny ni thnh khng tng ni phm khng gim. Li ni: Ni thnh tr chng sng, n phm tm chng m. Chng tng ni thnh, chng gim ni phm, Pht T sao li khc ni ngi? S d khc hn ngi, y l hay t gi tm nim vy. V cc tn ring khc ca Chn tm, thi theo Thin s Ph Chiu: Pht dy trong B tt gii gi l Tm a, v hay pht sanh mun vic thin. Kinh Bt nh gi l B , v ly gic lm th. Kinh Hoa nghim gi l Php gii, v giao trit v dung nhip. Kinh Kim Cang gi l Nh Lai, v khng t u n. Kinh Bt nh gi l Nit bn, v l ch quy hng ca ch Thnh. Kinh Kim Quang Minh gi l Nh Nh, v chn thng bt bin. Kinh Tnh Danh gi l Php thn, v l ch nng ca bo thn v ha thn. Lun Khi tn gi l Chn nh, v chng sanh chng dit. Kinh Nit bn gi l Pht tnh, v l bn th ca ba thn. Kinh Vin gic gi l Tng tr, v mi cng c t

m lu xut. Kinh Thng Man gi l Nh Lai tng, v n ph v hm nhip. Kinh Liu ngha gi l Vin gic, v hay chiu ph m ti. Nu nhn ra c ci chn tm ri thi lm sao dt vng chn tm hin, lm sao thot vng thnh Thnh? Thin s Thch Thanh T ging: Vng tm khng ch ni tc l B , Nit bn v sanh t vn bnh ng. Cho nn y l mt phng php tu m thng hi xa cc Ngi dy: Nu mnh cha thy c tm thi ngi Thin phi qun. Th d va khi ngh tng ci g , thi mnh lin hi ci tng ci ngh ny u m c? Xt cho k, n khng phi trong (t i, ng un), cng khng phi ngoi (su trn), khng phi chng gia, cui cng bit n l khng. Bit ci vng l Khng, lc lin l B , lin l Nit bn. Nit bn sanh t u l bnh ng. Chng c Chn nh thi ngoi tm khng c php, ngoi php khng c tm, ty vn dng php gii tnh, nhn bit theo mi nghip chng sinh m khng b nghip no rng buc c. ng thi, ph c ranh gii gia tm v cnh, gia ngi v mnh, pht lng t bi rng ln, phc v chng sinh trong v lng v s kip, khng h mt mi. Xt cho k thi ci tm duyn khi ra s vt (Tm Chn nh; L) v ci tm phn bit cc s vt (Tm sanh dit; S) vn khng hai khng khc, nhng ch nhn ci tm phn bit cc s vt m b ci tm duyn khi ra s vt thi ci tm phn bit cc s vt s theo s vt m di i, du c thy, c bit cc s vt hay khng thy, khng bit, cng vn b tin trn chi phi khng c t tnh. Thuyt tnh khi m t mi quan h gia hai ci tm y c xem nh thuyt dng gii thch ngha ca l s v ngi. Tng Mt ng nht s vi tng, do s s v ngi c v nh ton th cc h tng giao thip gia cc s tng to thnh mt mng li nhn duyn v cng phc tp v v tn. Cc h tng giao thip ny chng qua ch l nhng nh tng v thng phn chiu trn tm v biu tng ci tm phn bit cc s vt trn phng din ty duyn dng ca Chn nh. l l do v sao phn gio ra trong Hoa nghim nguyn nhn lun em Hin tnh gio, gio l v tnh khi, thay th Vin gio, gio l v php gii duyn khi. ---o0o--Tnh khi.

Khc vi Trng Qun dng thuyt bn php gii lm khung nim gii thch t tng Hoa nghim, Tng Mt ch trng rng gio l Hoa nghim l gio l Nh Lai tng v Nht chn php gii m Trng Qun m t l bn th thc ti xut sanh bn php gii mi tht l yu ch ca kinh Hoa nghim. Trong Hoa nghim nguyn nhn lun, Tng Mt ng nht Nht chn php gii vi Tm chng sinh tc Php i tha trong lun Khi tn bng vo hai on vn sau y. Mt trong phn nh danh ngha ca lun Khi tn: Php i tha tc l tm chng sinh. Tm ny tm thu ht thy cc php th gian, xut th gian, v ni ln c ngha i tha. on vn th hai thut li cu ni ca Trng Qun trong Hoa nghim kinh hnh nguyn phm s: Tuy trong kinh Hoa nghim c bn php gii, nhng tu trung ch c mt l Nht chn php gii m thi. N bao qut ht thy hin hu a th v ng nht vi Nht tm. Ngi nhc n on kinh Vin gic: Ht thy chng sinh v ci huyn v minh t v th u t ni tm Vin gic ca cc Nh Lai gy dng ra, v ni rng: Nhng li trn u ni r ci chn tm n ty duyn hin thnh ra cc vic ch chng nhng ch khng tch (trng vng) m thi. V li, hin tin y, ngi ta u thy bit rng gia ci i, nhng vt gi di, cha c mt vt no chng nng ni php chc tht m t n c th sanh khi ra c . Nh nu khng c nc l th tht c tnh t chng bin i thi lm g c sng l th gi hin ra ci tng lung di. Nu khng c gng l th tht c ci tng sng sch chng bin i, thi lm g c ci bng l th gi hin ra mi mi h vng. Dn hai li d trn t rng ci gi t phi nng ni ci tht. Ngi ni thm rng chn tnh mc d lm gc cho thn tng, nhng v s sanh khi ra thn tng t c nhn do, ch chng phi khng mi manh g ht, thot nhin thnh thn tng u. Ngi trnh by s lu xut v bin chuyn ca th gii huyn tng qua nm th lp. (1) Bt u xt ni n Nht tm l bn nguyn, nh kinh Hoa nghim ni nht php gii tm. Bn nguyn l Tm chng sinh ca lun Khi tn, l Vin gic ca kinh Vin gic, l tm tnh theo ngn ng th tc. Tt c nhng danh xng y u ng mt ngha v l nhng pht biu khc nhau v Nh Lai tng. (2) K nng ni Nht tm phn ra hai ca: Chn nh v Sanh dit, ging y ni mt tm php m c tm chn nh mn v tm sanh dit mn. Tnh gio gc l nht chn linh tnh, chng sanh chng dit, khng thm khng bt, ch i ch di, ng ngha vi tm chn nh mn ca Khi

tn lun. Chng sinh nh ng m t v th nn chng sng bit. V chn linh tnh b che ph nn tn l Nh Lai tng. Do Nh Lai tng nn c tm tng sanh dit, ng vi ngha tm sanh dit mn ca lun Khi tn. Ci chn tm bt sanh bt dit cng ln hp vi ci vng tng sanh dit bng cch chng ng chng khc to thnh ci gi l thc A li da. Chng ng chng khc, chnh l ni r ngha Chn Vng bt tc bt ly. L do: Mt mt, trn Chn thi ty duyn, trn Vng thi th Khng, nn Chn chng khc Vng. Mt khc, trn Chn thi bt bin, trn Vng thi thnh S nn Vng chng ng vi Chn. Php Tng theo ch kinh Lng gi ly Nh Lai tng lm bt sanh bt dit, ly by thc trc lm sanh dit, hai ci y ha ln nhau thnh ra thc A li da. Do , thc ny c sanh dit v chng sanh dit. Trong cu thng ni Chn vng ha hip, cc thc theo duyn dy, c bn : (1) Ch chng sanh dit bo l Nh Lai tng, t nh nc. (2) Ch sanh dit ngha l by thc trc, t nh sng dn. (3) Cng sanh dit, cng chng sanh dit gi l thc A li da, v nh bin bao hm c hai hin tng, ng v tnh. (4) Chng phi sanh dit chng phi chng sanh dit tc l V minh, d nh nhn gi ni sng. (3) Y ni sanh dit mn m ra hai din, gic v bt gic, ng theo lun Khi tn gii thch l thc A li da c hai ngha Gic v Bt gic. Gic ch cho bn th chn tm la cc vng nim, khp gip tt c, rng ln nh h khng. Do ni chn tm bt sanh dit nn c din gic, l chng m. Do ni vng thc sanh dit nn lp ra din Bt gic, l m. Gic l tnh Pht sn c ni chng sinh nn gi l Bn gic, m v m mui khng hay bit nn gi l Bt gic. n khi ri vng nim ri thi mi gic ng c tnh Pht khi y gi l Th gic. V i vi Th gic nn gi l Bn gic; song Th gic chnh l Bn gic. Ngha l t Bn gic m c Bt gic; do Bt gic nn c Th gic. Vy theo mi kha cnh m Gic c nhng tn khc nhau. B tt Long Th ni: Ngha gic y l ci kh phn ca Chn nh; ngha bt gic y l ci kh phn ca V minh. (4) Y ni din Bt gic sanh ra ba th tng vi t (Tam t tng), cng vi Bt gic chng ri b nhau: (a) V v minh (bt gic) cho nn tm nng ng sinh ra vng ng; ng tc l nghip. l tng vi t th nht, gi l tng nng ng, cng gi l nghip tng.

(b) V nghip tng nn mi c phn bit, ngha l vng ng chuyn thnh nhn thc. l tng vi t th hai, gi l tng nng kin, cng gi l chuyn tng. (c) V c tm nng phn bit nn nhn thc hnh thnh i cnh. l tng vi t th ba, gi l tng nng hin, cng gi l hin tng. Theo Duy thc, l ba phn, T chng phn, Kin phn, v Tng phn, ca thc A li da, v trong cc kinh thng gi l Hoc, Nghip, v Kh. (5) Nng ni ba T tng, tm tip tc sanh ra su th tng (Lc th): Tr tng, Tng tc tng, Chp th tng, K danh t tng, Khi nghip tng, v Nghip h kh tng. Tr tng l y ni cnh gii (hin tng), chng bit l do ni t tm s hin, nn mi sanh tm phn bit tt xu, ri sanh ra thng (tham), ght (sn),... Tng tc tng l do tm bit phn bit nn cc nim thng ght, mng gin, kh vui, v..v... tip tc sanh khi khng gin on. Do cc nim thng ght, mng gin, kh vui, v..v...nn sanh tm chp ly, gi l tng chp th. Do sanh tm chp cnh nn gi t ra nhng danh t ku tn, gi l tng k danh t. Do c nhng danh t ku gi p xu v..v... nn sanh ra loi hnh vi, v v th m to ra nghip, gi l tng khi nghip. Do to cc nghip nn buc phi nhn ly hu qu, b nghip ko dn sanh t lun hi trong ba ci th qu bo, khng cn t do, gi l tng nghip h kh. on vn sau y trong Hoa nghim nguyn nhn lun c th tm lc th lp xut sanh v bin chuyn ca vn hu nh va trnh by trn: Tm k tng t ch th, trin chuyn vng k, ni ch to nghip; cnh dic tng vi ch ch tr, trin chuyn bin khi, ni ch thin a. Ha thng Thch Khnh Anh dch: Ci tm n t ch rt nh (tam t) n ch rt th (lc th), ln la k chp by b, nhn n to ra nghip c nghip thin; cnh cng t ni kn nhim n ni r rt ln hi bin i dy ln, cho n ni hin ra tri cao t thp. Tht ra, trong li m u Hoa nghim kinh hnh nguyn phm s, Trng Qun gi cho Tng Mt ci nim s dng Nht chn php gii lm cn c thuyt minh s tu thnh th gii sum la vn tng v tt c tc dng vin minh, t ti, thc hnh cc hnh nguyn ba la mt. Trng Qun mn li thch ngha qu Kin trong kinh Dch (i tai Kin nguyn, vn vt t thy) vit: i tai chn gii! Vn php t thy. Dch l: Ln thay chn php gii! Vn php nh khi u. Khai trin tng cu ny Tng

Mt nh ngha chn gii l Chn nh php gii. Ngi ni: Mc du php gii c th loi, nhng khi tht tng ca n c hin by, thi duy nht ch c mt l Nht chn php gii, l thanh tnh chn tm, l cn ngun pht sanh ca ch Pht v tt c chng sinh. Chn php gii l ch th tnh, cn vn php xut sanh t l ch th tng ca nht php gii tm. Ngi ni tip: Khng mt php no l khng biu tng ca bn tm. Khng mt php no l khng nhn duyn sanh khi t chn php gii. Theo nh mn sanh dit c hai phn, mt phn thun dng v minh (lu chuyn; bt gic) sanh ra cc php sanh t tp nhim, phn kia y ni php tp nhim lu chuyn m tu tp tr li thanh tnh (hon tnh; gic), Tng Mt phn bit hai th nhn duyn sanh khi: tnh khi v duyn khi. Tnh khi ch vo hai mt, bt bin v ty duyn, ca vn php. Tnh tng ng vi Chn gii, khi tng ng vi vn php. Tnh tc tnh th ca Php gii thi thanh tnh bt bin bt kh thuyt. Nu c thuyt, tc l khi. Theo duyn m ni l khi. Khi, khng khi t u khc m khi ngay t tnh. Do m ni tnh khi. Cng c th gii thch l: Khi tuy ty thuc duyn, nhng duyn thi vn v tnh. L v tnh hin hin ni duyn. Do , cn c ni s hin hin m ni l tnh khi. Hay l: Ci c hin khi ny tng t vi tng ca duyn, tc l n thuc duyn khi. Nay thuyt minh ci hin khi ny duy y theo mt tnh ca dng m thun chng chn tnh, bi vy cho nn thuc tnh khi. Ngi vit: V tt c php th gian v xut th gian u cu khi t tnh, nn ngoi tnh hn khng cn php g ring. Bi vy ch Pht v chng sinh quan h mt thit su sc, th gii Tnh v th gii tp nhim h tng giao thip khng tr ngi nhau. Duyn khi ch vo hai ca nhp o: n ng v tim tu. n ng tim tu, l n ng ci bn tnh cng ch Pht khng khc. Tp kh t v thy kh tr ht lin, nn phi y ng m tu, ln ln hun tp mi thnh cng. Thin s Ph Chiu gii thch: K phm phu t v thy khong kip cho n ngy hm nay, tri ln trong nm ng sanh t qua li. Chp cng tng ng cng vng tng in o. Ht ging v minh tp lu thnh tnh. Tuy n nay n ng t tnh xa nay khng tch cng Pht khng khc, nhng ci cu tp ny rt kh dt tr. Cho nn gp cnh thun nghch c gin c vui, chuyn th phi lng ly khi dit. Khch trn phin no cng trc khng khc. Nu chng dng sc mnh ca tr Bt nh thi lm sao i tr c v minh n c ch thi ht dt ht? Nh ni: 'n ng tuy ng vi Pht, nhng nhiu i tp kh su. Gi dng nhng sng cn dy, l hin nhng nim cn xm'. Ngi ly chn tru lm th d: Ngi hc o khi c chn tm hin tin, nhng tp kh cha tr, nu gp cnh quen thuc c lc

tht nim. Nh chn tru, tuy iu phc n, dn dt n n ch nh ri, m cn chng dm bung dm v roi. i n tm n iu phc, bc i n tha, d chy vo la m cng khng hi n la m, lc y mi dm bung tay. n lc ny ch mc ng khng cn dng dm v roi na. T nhin con tru khng hi n la m. Theo trn, duyn khi c Tng Mt gii thch l qu trnh tu tp hai mn n tim. Ngi nhn xt: n ng tnh ny nguyn khng phin no, v lu tr tnh vn t y cng Pht khng khc. Y y tu tp gi l ti thng tha Thin, cng gi l Nh Lai thanh tnh Thin. Nu hay mi nim tu tp, t nhin ln ln c mun ngn tam mui. Mn h ngi t Ma ln lt truyn nhau l Thin ny. l im hon ton khc bit vi lp trng ch trng php gii duyn khi xc nhn rng ngi chng c s s v ngi php gii l bc php thn B tt thnh tu nht thit chng tr. V vin mn tr ny chnh l ng V thng gic tc Pht Th tn. Mt khc, trn phng din bn th lun, thuyt tnh khi minh chng Nh Lai tng l cn bn hp l v thch ng ta vo m gii thch trit l v Thin. Nh vy l thay v s s v ngi, l s v ngi c s dng tuyn gii ng li tu hnh ca ch t Thin tng. ---o0o--III. V thng v Pht tnh 8. Pht tnh l Chuyn y Pht tnh l Tu hnh Pht o. Ht thy u c Pht tnh, tt c u thnh Pht. l t tng ch o do Th Thn ra trong tc phm Pht tnh lun ca Ngi, Chn dch, cn c vo cc kinh Thng Man, Nh Lai tng, V thng y, Bt tng bt gim, i bt Nit bn, Lng gi, v..v... Ngay u sch, vi mc ch hng dn s tra tm phn tch ngha ca khi nim Pht tnh trn phng din ngn thuyt m thi, Ngi t cu hi: V l do g c Pht tuyn thuyt Pht tnh? Ngi trnh khng t cu hi Th no l Pht tnh? V hi nh th thi th no cng c ngi do hiu sai lm Pht tnh v phng din bn cht v siu hnh m cho rng Ngi mc nhin chp nhn Pht tnh l ci g ri. Theo Ngi, c Pht tuyn thuyt Pht tnh l nhm tr nm th qu tht (khuyt im, li lm): tr tm h lit, tc t coi r mnh, tr cao mn (t cao), tr h vng chp, tr ph bng php chn tht, v tr chp ng, v pht

sinh nm c tnh: tinh tn, tn knh, tr tu (prajn), tr (jnna), v bi. Vy c Pht tuyn thuyt Pht tnh l nhm li ch chng sinh, ch ng tu tp on dit v minh, v hin thc gic ng. Tuy nhin, Pht tnh khng phi l ci g t n c thc hu nh tnh. C nh tnh, thi mt l thng cn, hai l on dit. Nu thng tr, vnh vin khng bin mt, thi Pht tnh dt khot khng cn l thuc vo cc duyn m hin hu. Nh vy chng sinh l Pht ri, u cn phi kh cng tu tp lm Pht na. Mt khc, cng khng th bo rng Pht tnh khng c. Nu Pht tnh khng c thi nhng n lc hnh tr Pht php c mc ch g? Hn na, Pht tnh thng cn hay on dit u khng th lm nhn th hin ci tng v thng ca cc php. Bi vy khng th ni Pht tnh l c hay khng c. Hy n cch thc dng ngn ng trong lun chng trn. Khi ph nh c hai cc oan trit loi tr h tng, c v khng c, thi nhng quy lut c bn ca logic Aristotle: lut ng nht (A l A), lut phi mu thun (A khng th va l A va l phi A), v lut trit tam (hoc A, hoc phi A, ch khng th ci no khc), khng cn ch li v ng tin cy na. y l lc cn dng n mt nh thc t duy v pht biu mi. l bin chng php Trung qun ca B tt Long Th. Tuy nhin, y c im khc bit vi bin chng Trung qun. Bin chng Trung qun dn n tnh Khng, c b tiu cc, cn Pht tnh lun thi dn n mt kt lun tch cc hn: Theo o l, tt c chng sinh trong v tr v t nguyn th u c Pht tnh thanh tnh. Khng c hng ngi vnh vin thiu kh nng c Bt Nit bn. Bi th cho nn Pht tnh cn bn vn c (bn hu), v vy m khng lin quan g n c (hu) hay khng c (v). (i 31. Tr. 788c) My ch Theo o l bt u on vn khng nhng ch xut x t kinh in ( y l kinh Nh Lai tng), m cn mun nu r ci tm ca chng sinh tuy b mi phin no tri buc, che lp, nhng trong vn c y c tnh ca Nh Lai, ci tm tnh l php t nhin nh th (php nh nh th). D Pht c ra i hay khng, n vn y nhin nh th ch khng i khc. Hai t thng dng c (hu) v khng c (v) ch vo trng thi c hay khng c ca cc s vt, nh cy, , v.v..., l nhng php sinh dit hn nh trong khng gian v thi gian. Bi v Pht tnh khng phi l php sinh dit hn nh trong khng gian v thi gian nh cy, ,..., cho nn cm t cn bn vn c (bn hu) mi dnh ni n s hu khc bit ca Pht tnh. Pht tnh lun hiu tnh Khng l Khng v Bt khng (Khng hu bt hu). Pht tnh l Bt khng, l pht biu tch cc

ca tnh Khng t quan im tn gio v nhn cch. l ngha ca mt on vn khc: Chp trc khng tht, v vy mi bo chp trc l rng khng. Nu chp trc sinh khi, thi chn tr khng sinh khi. Khi la b chp trc l lc ni n Pht tnh. Pht tnh l Chn nh hin l bi hai Khng (ng khng v php khng) Nu khng ni n Pht tnh, tc l khng hiu tnh Khng. (i 31. Tr. 787b) Cng c th gii thch Pht tnh l diu hu ca Chn khng, nh khi Thin s Thch Thanh T dch v ging cu Khng nhi bt v, tin thnh diu hu trong Hin tng k, Thin s Thn Hi son: Khng m chng khng lin thnh diu hu. Tuy Chn khng l khng, khng m c diu hu. Ci diu hu ny c hai , diu hu trong v diu hu ngoi, hay diu hu ca Thin s v diu hu ca Bt nh. Ci diu hu ca Bt nh l khi nhn c th tnh cc php n l Khng. t th tnh l khng, bi duyn sanh m n thnh c. V nhn duyn ha hp nn n khng c tht tnh. Khng c tht tnh nn ni l Khng, cng gi l Chn khng. t c l th tnh Khng ca cc php cng gi l t c l Chn khng hay Tht tng ca cc php. T tnh Khng ca cc php, nhn duyn hi hp thnh v vn gi tng ca cc php, gi l diu hu. l diu hu bn ngoi, cn Chn khng ca cc Thin s l diu hu bn trong. Chn khng tc l v nim, v nim l Chn nh. Chn khng, v trong khng cn cha nhng vng tng in o, nhng nim sanh dit, cng l Chn nh. Ngha l khi t c Chn nh ri thi Chn khng tr v tnh Gic m tnh Gic l diu hu. Ni rng hn, Chn khng l khng c vng tng; khng vng tng, nn v chn. Vng tng thuc v thc, ht vng tng, tc tr v chn nh tr, l tr v vi Pht tnh. Tr v vi Pht tnh gi l diu hu. Vy ci diu hu ny ch cho Pht tnh hay Bn tr (Thnh s tc tr, Diu quan st tr, Bnh ng tnh tr, v i vin cnh tr) hay Chn nh tr. Pht tnh lun ch trng nh c Pht tnh m tm B ny n, ch tu hnh pht sinh, v qu bo ca ch tu hnh mi c thc hin. Lun ni n tc dng ca Pht tnh trn ba phng din, gi l ba nhn. Do , Pht tnh c hiu l ba loi nhn tu thnh Pht. Thuyt Tam nhn Pht tnh c trnh by nh sau.

ng c nhn (nhn cn c chng c) l Chn nh c hin l bi hai Khng (ng khng, php khng). Do Khng ny m c th chng c B tm, v gia hnh, v.v..., cho n o hu Php thn (Php thn xut hin sau khi chng o). Gia hnh nhn tc B tm. Bi v, do tm ny m t c ba mi by phm (tr gic hay b ), mi a, mi ba-la-mt, v cc php tr o (h tr Thnh o, khng phi b ), cho n o hu Php thn. Vin mn nhn tc l gia hnh (prayoga). Do gia hnh ny m c th t c s vin mn ca nhn v vin mn ca qu. Vin mn nhn l phc hnh v hu hnh. Vin mn qu l tr c (V phn bit tr; tu gic cu cnh), on c (V tr nit bn; gii thot cu cnh), v n c (i tm; ha tt c). Trong ba nhn ny, nhn u ly Nh l V vi lm th. Th ca hai nhn sau l php hu vi hnh nguyn. Trong ng c nhn, c ba tnh: tr t tnh tnh, l [Pht tnh] phm phu trc giai on thy o (o tin); dn xut tnh, l [Pht tnh] trong thi k t sau pht tm tr ln cho n tn cng a v Thnh gi hu hc; ch c tnh, l [Pht tnh] trong thi k t c Thnh v v hc. (i 31. Tr. 794a. Tu S dch) Tm li, Pht tnh l nhn, l ci nguyn ng lc chn ght sanh t, cu mong Nit bn thc y mi hot ng. Do thu trit l ng php u khng m Chn nh hin l. Chn nh c ly lm bi cnh pht B tm, thnh tu Php thn (ng c nhn), ri do B tm m hng n vic tu hnh (gia hnh nhn), ri tu hnh m cui cng thnh tu Php thn, c V phn bit tr, V tr nit bn, v i tm (vin mn nhn). on vn trn ni kt B tm v gia hnh thnh mt ng thc theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity): B tm = gia hnh. B tm v gia hnh ng th, c hai u quy hp v cng chung mt cn bn hu php (dharm; substratum) l Chn nh. B tm l tm cu V thng B . Tm y l th nguyn, tc dc tm s, mt trong nm tm s bit cnh: dc, thng gii, nim, nh, v tu. B tm cng c ngha l tm c B , tc l c tu gic thanh tnh t nguyn s, v thng tr tu, ci chn tr gic ng bn th siu vit mt cch chnh xc. Theo ngha th hai ny, B tm ch cho tt c tm vng tm s ca Bn tr v tt c tm ny u c ci tu gic B . Ngoi ra, phn tch ring, thi B ch cho tu tm s, v tm ch cho tt c tm vng

tm s ca Bn tr. V h thng tm vng tm s ca tr no cng c tu tm s, cho nn h thng no cng gi l B tm. Gia hnh l tu hnh Pht o lm thanh tnh trong sch cc php. Gia hnh l qu trnh hot ng tu tp tri qua cc a v tu chng, tu tp thin nh v ba mi by phm tr B , mi a, mi ba-la-mt, v cc php h tr Thnh o, v..v... . H on chng chng chn bao nhiu thi chn nh tht tng hin hnh, ngha l B pht hin by nhiu. T S a khi s on chng pht, cc a pht trin cho n Pht a thi vin mn c Php thn, tc l bn gic hay tm th chn nh. Vi ng thc B tm = gia hnh ly Chn nh lm nn tng, Pht tnh lun ng nht hot ng tm l (dc tm s; tu tm s; tm vng tm s ca Bn tr) v hot ng tn gio (tu tp v thin nh) vi dng thuyt minh ci diu l tu tnh bt nh mn. Tnh l ci bn tnh t nhin khng bin i ca chng sinh tc Pht tnh. Tu l sa tr, to tc. Do s tu m ha hp vi tnh, m tr v Chn nh, m thy Pht tnh, cho nn gi l bt nh. Ni cch khc, Pht tnh l tu hnh Pht o. Ty theo giai on tu tp, Pht tnh c ba. Mt, tr t tnh tnh hay tnh Pht t tnh tr, tc l Chn nh, t tnh thng tr m khng bin i; ht thy chng sinh vn c tnh . Hai, dn xut tnh, hay tnh Pht dn ra: Chng sinh nh n lc tu tp tr tu thin nh mi dn pht ra c ci tnh Pht vn c. Ba, ch dc tnh hay tnh Pht ti khi c qu: Nhn duyn tu hnh y , ti khi c qu v, thi ci tnh Pht hin hin r rng. ---o0o--Pht tnh l Chn tht tnh. Ngoi thuyt Tam nhn Pht tnh, Pht tnh lun cn dng thuyt Tam tnh Tam v tnh ca Du gi thuyt minh bn th ca Pht tnh. Trong Lun, danh t dng ch tam tnh v tam v tnh c khc vi danh t thng dng trong Duy thc, v Nh Lai tnh c ngha l Pht tnh (s bn n trong phn Pht tnh l Nh Lai tng) Trc ht, Lun bn n ba v tnh ca Pht tnh xc quyt ngay bn th v vi ca Pht tnh l tnh Khng. Di y l on vn gii thch ba v tnh. Ba v tnh l V tng tnh, V sinh tnh, v V chn tnh. Ba tnh ny thu nhip ht Nh Lai tnh. V sao? V ba tnh ny thng lm th.

V tng tnh l s kin tt c cc php ch l nhng ci c hin l bi danh ngn, m t tnh vn khng c tng mo. V sinh tnh c ngha l tt c cc php do nhn duyn m sinh, ch khng do t n m sinh, t v tha [sinh] u khng thnh tu. V chn tnh l v tt c cc php la tng chn; khng c tht tnh no khc na c th c nhn thc. (i 31. Tr. 794a-b. Tu S dch) Sau khi phng chiu ci nhn nh tht (Yathabhtam) vo bn th v vi ca Pht tnh trn quan im phi hu, by gi Lun bn n Pht tnh trn quan im hu. C ba tnh: phn bit, y tha v chn tht. Phn bit tnh l ty gi thuyt ca danh ngn m lp lm phn bit tnh. Nu khng c danh ngn ny, th tnh phn bit khng thnh. Do , nn bit tnh ny ch l ci c hin th bi danh ngn, tht khng c th tng. Y tha tnh l o l c hin th bi mi hai nhn duyn. V n lm y ch cho tnh phn bit, nn lp lm y tha tnh. Chn tht tnh l Chn nh ca ht thy cc php, cnh ca tr v phn bit ca Thnh nhn; v thanh tnh hai tnh (phn bit v y tha), gii thot th ba (chn tht), hoc dn xut ht thy cc c, nn lp lm chn tht tnh. (i 31. Tr. 794b. Tu S dch) Tnh c ngha l g? Ba tnh l ba tnh cch c, do quan st mi mt ca mi php hu vi m ni ch khng phi c ring ngoi mi php y. Gii thm mt kinh, Thch Tr Quang dch, cho thy Pht ni c thi ci c y l th no: Tnh ca cc php i lc c ba mt: mt l bin k chp tnh, hai l y tha khi tnh, ba l vin thnh tht tnh. Bin k chp tnh l th no, l t tnh v sai bit ca cc php (ngha l c tnh v cng tng), c gi thit bi danh t, cho n lm cho theo m pht sinh ngn ng. Y tha khi tnh l th no, l c tnh duyn sinh ca cc php, ci ny c thi ci kia c, ci ny sinh thi ci kia sinh, khi t 'v minh duyn sinh hnh', cho n 'Nh vy l ton b kh un tp khi'. Vin thnh tht tnh l th no, l Chn nh nht qun ca cc php, Chn nh m B tt phi do cc duyn t tinh tin dng mnh, tc ng l v t duy khng ngc mi thng t, bng

vo s thng t ny m tun t tu tp, cho n v thng chnh bin gic mi chng ng vin mn. Nh vy, bin k (Phn bit tnh) l vng hu, tc c mt cch sai lm. Y tha (Y tha tnh) l gi hu, tc c mt cch tng i, v vin thnh (Chn tht tnh) l tht hu, tc c mt cch ch thc. Nhng ba tnh y l sc thi ca tm gii hay ca vt gii? Nhip lun ni ba tnh l sc thi ca cc php s tri. HT Thch Tr Quang gii thch: S tri ngha l c bit n. Php ngha l khi nim, mt php l mt khi nim. Cy bt l mt php, m cy bt di hay ngn, trng hay en, c hay mi, tt hay xu, cng ton l mt php. Mt tng l mt php, m tng y thin hay c, ng hay sai, li hay hi, m hay ng, cng ton l mt php. Th nn php bao gm tt c c khng, tm vt, nhim tnh, thin c, m ng, thnh phm. Cc php y l nhng i tng c bit, v lun ny (Nhip lun) ni l ba tnh, gi l cc php s tri. Nay hy ni n gin nht thi ba tnh l ni tnh cch khng gian ca cc php. Mi php u cng lc c ba tnh, v c v d nh sau. Nh si dy gai phi do ch gai mi c, l y tha (y tha tnh; do yu t mi c); si dy gai y, trong m ti hay t ng xa, mt nhn khng r th thy l con rn, l bin k (phn bit tnh; i tng ch tng tng); si dy gai y nu ban ngy v mt nhn r th thy l ch gai, l vin thnh (chn tht tnh; i cnh rt chnh xc). Nhip lun ni si dy gai y nu c bit r l sc hng v xc, l vin thnh. By gi t cu hi ngc li nh trong on vn sau y trong Pht tnh lun. Hi: Nu khng c Chn tht tnh, th c li g? p: Nu khng c Chn tht tnh, th ht thy mt cch ton din cnh thanh tnh khng th thnh tu c. (i 31. Tr. 795b. Tu S dch) Chn tht tnh c th nhn chn nh ch th hay khch th, nn cu tr li bao gm hai ngha. Mt, nu khng c ch th Chn tht tnh, thi khng bao gi thnh tu s chng nghim sc thi thanh tnh ca tm thc. Hai, nu khng c khch th Chn tht tnh, thi sc thi thanh tnh ca th gii l phi hu. Tr li nh vy l khng phn bit thc ti khch quan v tm thc ch quan. l mt th d in hnh v cch pht biu kinh nghim

qun tng v s khng khc gia thc v danh sc, gia tm trong nh v n tng c thy trong nh. Trong kinh Gii thm mt, c on ni v s khng khc gia kinh nghim tm linh vi kinh nghim gic quan. i b tt T th tha Pht: Bch c Th tn, n tng chnh nh ca qun cng vi tm thc chnh nh y nn ni c khc hay nn ni khng khc? c Th tn dy: Thin nam t, nn ni khng khc. Bch c Th tn, v sao khng khc? Thin nam t, v n tng y ch l tm thc. Nh Lai ni ci g thc bit th ci y ch do thc hin. Bch c Th tn, nu n tng tm thc khng khc tm thc th lm sao tm thc tr li nhn thy tm thc? Thin nam t, y khng c cht php no nhn thy cht php no, nhng chnh tm thc khi sinh ra th no th hnh thnh i tng th y. Nh c k nh mt gng trong sng ri chnh thn mnh lm duyn t m thy thn mnh, nhng bo mnh thy hnh nh, li bo hnh nh bit lp vi thn mnh. Tng t nh vy, khi tm thc sinh ra th thy nh c n tng chnh nh bit lp hnh thnh. Bch c Th tn, nh vy th chng sinh trong c cht ca mnh (ch khng phi trong chnh nh) m nhn thc sc thanh hng v xc php, n tng y vi nhn thc y cng khng khc nhau chng? Thin nam t, cng khng khc nhau. Nhng k ngu ng th v o gic thc lon, khng nhn thc n tng mt cch ng nh s tht ca chng ch l tm thc, nn sinh ra ng nhn. Ba tnh ch cho thy nhng cch thc s vt biu hin ty theo hnh thi nhn thc. Tht ra, s vt trong thc ti l th (nh th), ngha l hin hu theo cch thc ca chng. Nhng khi c nhn vo, chng thng biu hin ng vi cch ta lng bit chng. Vt l gia Heisenberg cng cng nhn nh vy. ng vit: Ci ta quan st khng phi l thc ti m l ci thc ti biu l ng vi cch ta t vn . Trong mi tnh, u c c nhn thc ln i tng ha hip nhau. Trong mt on ch thch kinh Gii thm mt, HT Thch Tr Quang ni n s biu hin ca i tng nhn thc nh sau. Thng ni cc php thi chnh ch php ngha l khi nim; mi php l mt khi nim, v khi nim ny phn tch m ni thi l nhn thc ca i tng v i tng ca nhn thc, nhng tht ra hai phn ny l nhn thc ha i tng v i tng ha nhn thc, hnh thnh ln nhau v ton l nhn thc. Trong i tng ca nhn thc gm c i tng (tng) v s biu th ca n (danh), cng vi nhn thc ca i tng na (phn bit).

Nh vy, phn bit tnh ch cho thy mt ch th vng tng phn bit v mt thc ti b ct thnh tng mnh vn, mi mnh c ch nh mt v tr trong khng gian v thi gian, khun vo mt khi nim, v gn cho mt tn gi. i tng ch tng tng, khng tht, m biu hin nh tht c. Ch th lm ln thi i tng cng sai lc. Y tha tnh ch cho thy mt ch th bit nhn thc ti da trn nguyn tc v thng v v ng v mt th gii duyn sinh, do yu t mi c, trong khng c g c th tn ti mt mnh. Tt c mi php u nng vo nhau m tn ti. Vn vt khng c t ng ring bit. Chn tht tnh ch cho thy ch th l tu gic v nim v v phn bit v thc ti l thc ti, khng th din t bng khi nim v ngn t. Thc ti khng phi bin k chp cng khng phi khng bin k chp, khng phi y tha khi cng khng phi khng y tha khi, khng phi vin thnh tht cng khng phi khng vin thnh tht. Thc ti vin mn khng th phn bit v bi v n khng vin thnh tht nn n mi thc s l vin thnh tht, n l n. Bn n bn th ca ba tnh, Pht tnh lun ni: Trong ba tnh, mi tnh u c tht ngha ca n. Tht ngha y l g? Th ca phn bit tnh hng khng tn ti (v s hu). Nhng ngha ny trong phn bit tnh khng phi l khng c coi l thc. V sao? V danh ngn khng in o (tc l khng mu thun vi s vt). Th ca y tha tnh c m khng tht, nhng do thc, cn v cnh b (nhiu) lon m c. V khng phi l Chn nh nn khng tht. V sao? Ngha nhn duyn khng b in o, do , i vi phn bit tnh th ni l c; nhng i vi chn tht tnh th khng tht c (phi tht hu; hu bt chn tht). Th ca Chn tht tnh, l c v khng u chn tht, v th ca Nh nh khng phi c cng khng phi khng (phi hu phi v). (i 31. Tr. 794c. Tu S dch) Theo trn, mi tnh u c lin quan n thc ti chng nghim. Trong trng hp phn bit tnh, thc ti chng nghim ch l ci c hin th bi danh t gi tng, khng tht. Th gii sai bit ny c , trc mt k tr cng nh ngi ngu. K tr khng ph nhn th gii ca nhng gi tng nhng khc vi ngi ngu ch l bc b tnh cht kh th kh c ca n (v s hu).

Ni v y tha tnh, Pht tnh lun c on: Y tha tnh c hai mt: tnh v nhim. Mt nhim l do duyn h vng phn bit m sanh ra. Mt tnh thi hnh thnh y vo th tnh Chn nh (Tr. 794c) Ni cch khc, y tha l cc php do nhn duyn m c, du l c mt cch tng i. Ni y tha m thy ng thy php thi l phn bit, c m ch c vi vng chp, gi l tnh c l khng. Ni y tha m ng php vng chp khng cn thi l chn tht, c m l c vi tu gic, gi l tnh khng l c. Tu trung trong ba tnh, y tha l chnh. Cui cng, Chn tht tnh l Chn nh, l tnh Khng ca ht thy cc php. Tnh Khng l phi hu phi v, l Khng v Bt khng. Chn tht tnh khng tng ng vi nhim php, m ch tng ng vi tnh php. Bi vy, ng v c tnh xa la tt c nhim php m ni thi gi l Khng. Nhng ng v t tnh thanh tnh m ni thi tht th l C tc Bt khng. Do , khng v c u tht. y l nh tht khng v nh tht bt khng c cp trong Lun i tha khi tn. Theo Lun ny gii thch thi ng trn phng din l tnh tuyt i, Chn nh khng th ku gi l g c (ly danh t tng), khng th dng li ni lun bn (ly ngn thuyt tng), v cng khng th dng tm suy ngh c (ly tm duyn tng). Song, nu cn c trn vn t li ni m lun, thi Chn nh c hai ngha. Mt, tht khng, tc l ch ni ci th tnh rt ro chn tht ca Chn nh. Ngha l, t hi no n gi, Chn nh khng c cc tm nim h vng, khng c tt c cc tng sai bit, ni chung l tht khng c cc php tp nhim. Hai, tht c, t th Chn nh tht c cng c v lu (tc nht th php). Bi Chn nh khng c cc vng, nn tc l Chn tm. Ci Chn tm ny thng cn khng bin i v y cc php thanh tnh, nn ni l tht c (bt khng). Nhng ci cnh gii tht c ny cng khng c hnh tng g nm ly c, v n la cc vng nim, nn ch c ngi tu chng mi bit c thi. (Lun i tha khi tn. Thch Thin Hoa dch gii) Nh vy chn tht tnh v y tha tnh chng phi khc chng phi mt. V sao? V khc thi ha ra Chn nh khng phi l tht tnh ca y tha, cn khng khc thi tht tnh Chn nh ha ra l v thng nh y tha. Chn nh thi thun tnh, cn y tha thi thng c tnh v phi tnh, bi th cho nn Cn bn tr duyn cnh Chn nh khc vi Hu c tr duyn cnh y tha. Nu

Chn nh v y tha u l cnh tnh c hoc phi tnh c, thi ha ra Tr cn bn v Tr hu c c cng dng ging nhau! Ging nh th d tnh v thng vi cc php v thng khng khc khng mt, v nu l khc thi cc php kia chng phi v thng, v nu l mt thi tnh v thng khng phi l cng tng ca cc php kia. Php v php tnh, l phi nh th. Thng ngha v th tc i i vi nhau mi c c. Nu khng chng thy tnh Chn tht thi khng th thy tnh Y tha, v nu cha t n tnh Phn bit l Khng thi khng th nh tht bit c tnh Y tha l c. Tr V phn bit chng Chn tht tnh xong, Hu c tr mi c th liu t tnh Y tha nh l huyn s. l nhng giai on tin tu B tt o m Trung qun lun m t mt cch ngn gn nhng rt y trong bi tng XXIV.18: Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o. cng l qu trnh tu chng c ni n trong thuyt Tam nhn Pht tnh. Theo thuyt Tam tnh Tam v tnh, Pht tnh l Chn tht tnh, l Vin thnh tht tnh, l Chn nh nht qun ca cc php, Chn nh m B tt phi do cc duyn t tinh tin dng mnh, tc ng l v t duy khng ngc mi thng t, bng vo s thng t ny m tun t tu tp, cho n v thng chnh bin gic mi chng ng vin mn. ---o0o--Pht tnh l Nh Lai tng. Trn phng din t nguyn, ch Hn Pht tnh khng dch t ch Phn, bi th cho nn mi c vn chn ch Phn ng ngha. Lc u cc hc gi tng rng ch l buddhat hay buddhatva, thng thng ting Anh dch l Buddhahood hay Buddhaness. Nhng sau khi so snh cc bn vn ch Hn c ch Pht tnh vi cc bn vn tng ng bng ch Phn v ch Ty tng thi bit hai ch buddhat v buddhatva khng cn xng vi ch Pht tnh. Ogawa Ichij em so snh hai bn vn ch Hn v ch Phn ca Cu cnh Nht tha Bo tnh lun (Ratnagotravibhga) v thy ch Pht tnh thng c dng dch nhng t ng ghp vi mt trong ba ch m ng xem nh ng ngha, l ch dhtu (gii), nh Buddha-dhtu, Tathgata-dhtu, ch gotra (dng di), v ch garbha (tng). ng ngh nn chn duy nht ch Tathgatagarbha (Nh Lai tng) xem nh tng i c ngha tng ng vi ch Pht tnh. Shinoda thi tri li cho rng ch buddhadhtu thch hp hn v theo ng, dhtu c ngha tng ng vi

dharmakya, dharmat, v tathat, l nhng ch hm ngha c nhn ln qu. Hin nay s ng chp nhn kin ca Shinoda v ng ch Buddhadhtu tng ng vi ch Pht tnh, bao gm ngha c nhn ln qu ca s tu hnh Pht o. Tuy th, ch Tathgatagarbha thng vn c dch sang ting Anh l Buddha Nature tc Pht tnh. thuyn gii y nim Pht tnh, Pht tnh lun s dng thm thuyt Nh Lai tng ngoi thuyt Tam nhn Pht tnh v thuyt Tam tnh Tam v tnh. iu ny khng th trnh c v ch Phn Tathgatagarbha (Nh Lai tng) c ngha gn ging ch Hn Pht tnh. Theo Pht tnh lun, Nh Lai tng c ba ngha: s nhip tng, n ph tng, v nng nhip tng. ngha th nht l tng tc s nhip. Tng tc s nhip: Tng c gi l s nhip. Pht ni, cn c trn s an tr ni t tnh Nh Nh th ht thy chng sinh u l Nh lai tng. Nh y c hai ngha: tr Nh Nh v cnh Nh Nh. C hai u khng in o nn ni l Nh Nh. Ni l lai, l mun ni rng n t t tnh. i n s ch c, gi l Nh lai. Do , Nh lai tnh tuy c gi tn theo nhn, nhng cn c hiu tn theo qu. (i 31. Tr. 795c. Tu S dch) Trong ngha s nhip tng, tng hay tng tc s nhip, l ci c nm gi, c duy tr. Pht gi ci c nm gi l tr t tnh Nh Nh. im ny nhc nh li trong thuyt Tam nhn Pht tnh, Chn nh l ng c nhn, nhn cn c chng c, l ci nguyn ng lc cu mong Nit bn thc y mi hnh ng. Trong nhn ny, tr t tnh tnh l Pht tnh vn c sn trong mi chng sinh. on vn trn cng ni nh vy: Ht thy chng sinh u l Nh Lai tng. Tm li, Chn nh l bn tnh ca mi chng sinh, l t th ca Pht tnh, l s y cn bn ca Nh Lai tng. nim Chn nh c th qung din gm hai phn khng la nhau, phn ch th Nh Nh tr v phn khch th Nh Nh cnh. Tr Nh Nh hay Php tr, l ci tr tu la khi cc phin no nhim, thong dong, t ti, nhn thc trc tip cc cnh gii hin tin. Theo Thng Man phu nhn, tr ca Nh Lai tng l Khng tr ca Nh Lai, tc l tr nhn thc Khng tnh ca Nh Lai. Cnh Nh Nh l cnh gii ca Nh Lai. Kinh Lng gi c on: Cnh gii ca Nh Lai chnh l cnh gii ca Nh Lai tng c gi tn l thc a li da. Gii c ngha l nhn. Theo Pht tnh lun, nhn, l ngha ca tng. C th hiu cnh Nh Nh l Php gii tng, v l ni cu mang

tt c Nh Lai, v v Nh Lai l ngun ca tt c Chnh php, ca ht thy Ba tha. Tt c Php gii xut sinh t , v cng tn ti trong . Nhng Php gii tng cng c ngha l kho tng Php gii, kho cha tt c chng loi php, tt c thnh t v mm ging ca ht thy cc php. Thm mt ngha na, Php gii tng l t th ca Php gii ang b bc kn trong v cng phin no. Do qung din Chn nh gm hai phn ch-khch tr-cnh b tc nhau m khng ri nhau nn Chn nh cn c gi l Nh Nh. l ngha ca ch Nh trong Nh Lai tng, ni ln tnh bt nh ca tr v cnh trong qu trnh tu chng ca B tt. Cng c th ni, tr Nh Nh l s hnh ca B tt; cnh Nh Nh l s chng ca B tt. Bn n ch Lai trong Nh Lai tng tc l cp vn lc no Nh Lai tng, v theo Pht tnh, c hiu l nhn hay qu B . Lai l n t t tnh (Chn nh). n tc i n ni, v cng c ngha l t n mc ch. Bi th ch no c n, ch c s chng c rt ro (ch c), ch no c nhn, ch c qu. Nh lai tnh tuy c gi tn theo nhn, nhng cn c hiu tn theo qu. Vy Nh Lai tng l ng thi Pht nhn v Pht qu. iu ny gii thch cu ni ht thy chng sinh, k c phm phu, u l Nh Lai tng. Pht tnh lun lun bt nh v bt bin, ni thnh khng thm, ni phm khng bt, trc sau thng cn, khng sanh khng dit, y mun cng c. Tuy nhin, i vi hnh gi, Pht tnh pht hin t c qua trong chuyn bin theo a v tu chng t S a n Thp a. l ngha ca on vn sau y trong Pht tnh lun. Ch c (Nh Lai tng giai on chng c), th ca n l khng hai. Nhng khc nhau do bi trong v c. Trong giai on nhn, do tri vi hai khng m khi ln v minh, b tp nhim bi phin no, nn ni l nhim c. Tuy cha c hin l ngay nhng chc chn s c th xut hin, nn ni l ng c (c th chng c). Khi t n qu, n hp vi hai khng, khng cn ly bi m hoc, phin no khng lm nhim, nn ni l lng trong. V qu c hin hin nn ni l ch c Hai th Pht tnh ny cng nh vy. Cng ng mt Chn nh, khng c th d bit (d th). Nhng do tri vi l khng m khi ln nhim trc m hoc, b nhim tp lon bi phin no, nn ni l c. Nu khng tri vi hai khng, cng mt tng vi Nh, th khng khi v minh, phin no m

hoc khng nhim, do m gi danh l trong. (i 31. Tr. 795c-796a. Tu S dch) Pht tnh v nh tnh nc. Tnh nc thi khng trong m cng khng c. S d ni nc trong hay c l ni n s vng mt hay s c mt ca bn cn trong nc m thi. Cng vy, ni n Pht tnh trong hay c l ni n s la xa hay s hin hu cc nhim tp lon gy ra bi chp chng, ng chp phin no chng v php chp s tri chng. Pht tnh trong l do la b chp trc thng nhp l hai khng. Pht tnh c l do vng tng m khi ln chp trc. Pht tnh c hay trong u ng th tnh Chn nh cho nn khng sai khc. V mt ngha tng tc s nhip, tng v nh ht nhn, nh ci phi thai, ci mm ging ny sinh Nh Lai sau ny. Pht tnh lun gii thch: V ch tng, ht thy chng sinh u c cha ng bn trong tr tu ca Nh Lai (ti Nh Lai tr ni), v th gi tr tu ca Nh Lai l tng. Bi tr Nh Nh tng ng vi cnh Nh Nh, nn chc chn khng mt chng sinh no b xut b. Cnh Nh Nh cng l s nhip tr ca Nh Lai, do gi l s tng. Chng sinh l (ch Hn: vi) Nh Lai tng. (i 31. Tr. 796a) Trong on vn trn, tng c v vi tr tu ca Nh Lai. Bo rng tt c chng sinh u c cha ng bn trong tr tu ca Nh Lai l mun ni tt c chng sinh u c Nh Lai tng, tt c u c tr tu Nh Lai. Bi cnh v tr Nh Nh tng ng nhau v v Nh Lai cng nhip tr lun c cnh Nh Nh, do khng th c mt chng sinh no lt ra ngoi s nhip tr ph cp y. Nh vy, chng sinh l ci c duy tr, ci c nm gi trong tng v ng thi cng chnh l ci tng : Chng sinh l Nh Lai tng. Pht tnh lun cn nu ra ba ngha ca tng. Mt, chnh cnh v t, ti thng v cnh gii, v ngoi cnh gii Nh Nh, khng tn ti cnh gii no khc. Hai, chnh hnh v t, ti thng v hnh, v ngoi tr ny ra khng cn tr no cao hn na. Ba, chnh qu v t, ti thng v qu chng, v khng c qu no vt qua qu ny. V qu y nhip tng ht thy chng sinh, nn mi ni chng sinh l Nh Lai tng. (Tr. 796a) Vy ngha Nh Lai tng bao gm cnh Nh Nh, s tu hnh Pht o, v qu chng c. Trc nht, v mt thnh phn l cnh Nh Nh cho nn Nh Lai tng khng xa la thc ti chng nghim thun ty tr thnh mt

nguyn l v t ng ni trong cc h thng trit hc hay ng vi ci ng ca ngoi o. Th n, s tu hnh Pht o c ng ng ha vi tr tu trong cu chnh hnh v t, ti thng v hnh, v ngoi tr ny ra khng cn tr no cao hn na. Nh th, tr tu khng th l c s ch quan tch tnh hay c thc cht. Ch tr tu y c dng biu hin mt th ch th c cng nng tc dng tin trnh tu tp. Ni cch khc, tu hnh l mt phng cch hnh ng v tr tu l mt li tu hnh ring bit, gi l chnh hnh. Theo kinh Thng Man, chnh hnh c th hiu l tu hnh y ni minh tn, bng ty thun php tr m t n cu cnh. Cu cnh y l ci ci gic tnh bn nguyn tc Pht tnh b phin no nhim. Cui cng, thnh phn th ba ca Nh Lai tng l qu chng c, l thy c Pht tnh vi v bin cng c. Qu ny nhip tng tt c chng sinh; tt c chng sinh u l Nh Lai tng, ngha l xa nay chng sinh ai cng c sn Pht tnh, ai cng l Pht. ---o0o-- ngha th hai ca Nh Lai tng l tng tc n ph. Tng tc n ph: Nh Lai t n, khng hin, nn ni l tng hay tng. Ni Nh Lai, c hai ngha: (1) C ngha l hin Nh m khng in o. Nhng do vng tng m ni l in o; khng vng tng ni l Nh. (2) C ngha l hin thng tr. Nh tnh ny t tnh tr t tnh m i n ch c. Th ca Nh khng h i khc, l thng. Nh lai tnh tr trc giai on kin o th b phin no che lp (n ph), chng sinh khng nhn thy, do ni l tng. (Tr. 796a. Tu S dch) n ph l b che du, ngha l Nh Lai hay Chn nh, vn thng hng hin hu theo ngha cha tng n v cng cha tng b i. Nhng phm phu hon ton khng c cht n tng g v s hin din y. Hng Nh tha thi khng hay bit, v cng khng tin l c. Hng B tt ty theo trnh tu chng m tin nhiu hay tin t. Hng a thng B tt mi hon ton tin l c. Tin ch khng thy. Tin l v nghe theo li Pht ni, v bng vo s qun st ca mnh m tin. Pht tnh lun ni, chnh Nh Lai t n, khng hin, nn ni l tng. Ch Nh v mt nhn thc, c ngha l khng in o [Phm phu c bn th in o: v thng, kh, v ng, v bt tnh m tng l thng, lc, ng,

tnh. Tiu tha c bn th in o: Nit bn vn l thng, lc, ng, tnh nhng li thy ngc l v thng, kh, v ng, v bt tnh]. V mt t th, Nh l tn ti hin tin thng hng bt bin. Thy Tu S vit trong Thng Man ging lun: Tng hp m ni, Nh Lai tng y tc l l tnh duyn khi, l Khng tnh, quy lut m t cc php tn ti v c nhn thc, ty theo trnh nhn thc. V l l tnh, cho nn lun lun tng n. V v l l tnh ca tn ti nn n thng hng tn ti. Tm li, Nh Lai tnh thng hng hin hu ngay hin tin, trong mi tn ti, nhng Nh Lai tnh y b mng phin no che khut nn chng sinh khng thy. ngha th ba ca Nh Lai tng l tng tc nng nhip. Tng tc nng nhip: l ht thy cng c nhiu hn ct sng Hng a v qu chng, m khi tr ni ng c tnh ca Nh lai, th c thu nhip ht hon ton. Nu, cho n khi c qu (ch qu) mi ni l c tnh (tnh do chng c), th tnh ny l v thng. V sao? V khng phi l thy c (chng c v sau) cho nn bit rng n l bn hu. Do , ni l thng. (Tr. 796a. Tu S dch) ngha ny ch a v qu chng tc V thng B hay Pht. Cc c Nh Lai, ch Pht Th Tn cu mang trong i bi tm v lng ca cc Ngi tt c phm tnh siu vit, khng phi ch ring l nhng phm tnh siu vit ca Nh Lai, m ca tt c mi chng sinh. Khng nn lm tng rng nhng cng c ca Nh Lai phi i n thnh Pht mi sanh, nu th thi ha ra mang tnh cht v thng! Ni cch khc, khi pht tm B thi trng dng cng c, ngha l cng c thng hng tng trng t khi mi pht tm. D cn cng v chng sinh, ngi pht tm B cng c nn tng nhip tr v bin cng c tnh. Nh Lai tng xng tnh cng c vn c y mi chng sinh. By gi hy tm lc nhng im trng yu v Nh Lai tng c nu ra trong Pht tnh lun. Trc ht, Nh Lai tng l Chn nh. Gii thch: (1) ngha ca ch Nh trong t Nh Lai tng c gii thch l Nh Nh, tn gi khc ca Chn nh. (2) ngha th nht ca Nh Lai tng l tng tc s nhip. Pht gi ci c duy tr l tr t tnh Nh Nh. Chn nh bao gm hai ngha, tr Nh Nh v cnh Nh Nh. (3) Nh Lai tng c ng nht ha vi Pht tnh tc l vi Chn nh, v du trong hay c, Pht tnh vn l

Chn nh. S ng nht ha Nh Lai tng vi Chn nh rt c ngha i vi thuyt Nh Lai tng. V Nh Lai tng l Chn nh nn Nh Lai tng khng th l mt nguyn l v t ng trong mt ci ng bit lp vi th gii. L do: Chn nh l tr cnh Nh Nh bt nh, nn ch th v khch th h tc h nhp. Thm na, ng nht Nh Lai tng v Chn nh c ngha l th tnh ca Nh Lai tng l i tng trong sng do tu gic trong sng nhn thc. Do , Chn nh v Nh Lai tng u l nguyn l ca gic ng v ca thc ti cu cnh. Th n, em so snh ba thnh phn ca Nh Lai tng l cnh Nh Nh, s tu hnh Pht o, v qu chng c, vi ba nhn Pht tnh l ng c nhn tc Chn nh, gia hnh nhn tc B tm, v vin mn nhn tc gia hnh, thi thy ngay Chn nh l t th ca Pht tnh hay Nh Lai tng. Nh vy, Chn nh l nn tng cho s tu hnh chuyn y ca Nh Lai tng, t nhim tr thnh thanh tnh. Chng sinh l Nh Lai tng, nn ba loi tng: chnh cnh v t, chnh hnh v t, v chnh qu v t, l ba giai on trong qu trnh tu hnh chuyn y y. l chng sinh, B tt, v Pht. on vn ni v Pht tnh trong v c nhc li sau y hm vn chuyn y. Hai th Pht tnh ny cng nh vy. Cng ng mt Chn nh, khng c th d bit (d th). Nhng do tri vi l khng m khi ln nhim trc m hoc, b nhim tp lon bi phin no, nn ni l c. Nu khng tri vi hai khng, cng mt tng vi Nh, th khng khi v minh, phin no m hoc khng nhim, do m gi danh l trong. (Tr. 796a) Hy so snh vi on vn ni v y tha tnh dng thuyt minh t th ca Pht tnh theo thuyt Tam tnh Tam v tnh: Y tha tnh c hai mt: tnh v nhim. Mt nhim l do duyn h vng phn bit m sanh ra. Mt tnh thi hnh thnh y vo th tnh Chn nh (Tr. 794c) C hai on vn ging nhau ch u cp cp mu thun i nghch, c v trong ca Pht tnh hay Nh Lai tng, nhim v tnh ca y tha tnh. Tu dng l chuyn c thnh trong, chuyn bt tnh thnh thanh tnh. iu ng lu l Pht tnh hay Nh Lai tng, cng nh y tha tnh ch c th c nhn thc, c xc tn l hin hu, bng vo tr Nh Nh, l tr tu qun chiu Chn nh hay Khng tnh ni ht thy cc php. Bng tr tu qun chiu ny, tuy ni Pht tnh b nhim tp lon bi phin no, hay ni ni y tha tnh m c bin k chp, nhng phin no vn khng c t tnh,

khng thc hu, bin k chp tnh lun lun v vnh vin khng tht c v khng c tnh. Nhn thc v s hin hu ca Pht tnh v ca Chn tht tnh tc s vng mt vnh vin ca bin k chp ni y tha tnh trong trng hp ny c gi l nhn thc v Khng tnh ni t th Pht tnh hay ni bn th y tha tnh. Cui cng, im trng yu c bit nht v Nh Lai tng l Pht tnh lun ng nht chng sinh v Nh Lai tng: Ht thy chng sinh l Nh Lai tng. Pht biu nh vy c ngha l trc nht ng nht ha chng sinh vi Chn nh hiu theo ngha tr cnh Nh Nh bt nh, ri sau mi c th ng nht ha chng sinh vi Nh Lai tng hiu theo ngha tng tc s nhip. Pht tnh lun k ra sau y nm c tnh ca Pht tnh tm lc nhng nhn nh v Pht tnh ta trn ba thuyt, Tam nhn Pht tnh, Tam tnh Tam v tnh, v Nh Lai tng. 1. Chn tht hu. 2. Y phng tin th c th c thy. 3. c thy ri th cng c khng cng. 4. L v (trng) tng ng ca khng tng ng vn khng c ban u. Gii thch: Khng c ban u, v phin no, nghip, bo thy u v thy. Ni l khng tng ng, v do ba ci ny m tri nghch vi Php thn. Ni l tng ng, v do y php thn m ba ci ny c khi. Ni l v (trng) v ba ci ny hay tng cha Php thn. 5. Thin tnh tng ng vn khng c ban u l Php. Gii thch: Khng c ban u, v tnh c (t c do t tnh) Bt nh, i Bi, Thin nh, Php thn thy u l bn hu. Th v dng cha tng ri nhau nn ni l tng ng. T tnh ca Php thn khng bin ci, v do Bt nh. Tnh c oai c, v do Thin nh. Tnh c kh nng lm nhun nhuyn v trn lng (nhun hot), v do i bi. Do gi thin tnh l Php. (Tr. 811b-c. Tu S dch) c tnh 1. Pht tnh c khng nh l c mt cch chn tht, l ni nng ta, l ch thng tr quy y ca ht thy th gian. Nhn thc v s tn ti bn hu ca Pht tnh l ng lc chnh cho mi n lc mong cu gii thot. Thng hng hin hu, Pht tnh l ch im khi u ca B tt o, v cng l ni im cui cng m B tt nhm n. l ci ch cho

nhng ai pht tm B lun lun tin tng hng v tri qua nhng giai on gian nan trn Con ng n gic ng. c tnh 2. Y phng tin thi c th c thy. Phng tin y l tu hnh Pht o. c tnh 3. Trong qu trnh tu tp, sau khi c nhn bit, Pht tnh hin chng trong sng, thun tnh, y trn vn v bin cng c, pht hin nh l mt t th mi, gi l thy hu. K tht, khng phi l mi, v vn tng n trong t tnh t tin t. Theo kinh Thng Man, Nh Lai tng mt mt l Khng, v mt khc l Bt Khng. Khng Nh Lai tng hay Pht tnh tr t tnh l cn c vo c tnh ca Nh Lai tng tuy b phin no u tri buc nhng khng phi v vy m hp nht vi phin no. Bt Khng Nh Lai tng c tt c php bt t ngh cng c v bin v phm tnh siu vit ca Pht. chnh l Php thn Pht hay ch c Pht tnh. c tnh 4. Nh Lai tc Php thn l Pht tnh c sn trong mi chng sinh. T tnh bn lai thanh tnh y b bao bc trong v v minh phin no t v th. Nu phn tch tm th, thi tm th sinh dit trong tng st na, dng tng tc ca tm ch tn ti do vng tng phn bit. Ch c dng tng tc ca tm c nhn thc l c b nhim bi v minh phin no, ch t th ca tm l tnh Khng khng h chu nh hng tc ng g ca v minh phin no nhim. Bi th mi ni tm vn khng tng ng vi v minh phin no. C theo c tnh ny, hnh gi phi gia cng tu tp pht sinh loi tu qun c bit phn tch tnh Khng qun chiu v minh phin no vn khng c t tnh, khng thc hu. c tnh 5. Pht tnh sn c trong mi chng sinh l bn th ca chn tm, t lu xut tt c cc php diu dng, Bt nh, i Bi, v Thin nh. ng v mt tnh thi th dng bt tng ly nn chng phi khc. Do , chnh nhng tc ng tc dng Bt nh, i Bi, v Thin nh l t th tng ca Pht tnh v tt c nhng tc ng tc dng u nhm mc ch duy nht l t gic, gic tha. Ta trn ba thuyt, Tam nhn Pht tnh, Tam tnh Tam v tnh, v Nh Lai tng, Pht tnh lun trnh by t tng Pht tnh nh l c s ca trit l hnh ng ca B tt o. Nh vy, ta hiu r hn ti sao ngay u sch cu hi V l do g c Pht tuyn thuyt Pht tnh? c t ra. Trc ht, Pht tnh lun gii thch Pht tnh l Nh Lai tng v tt c chng sinh l Nh Lai tng. Nh vy, Pht tnh bnh ng trong tt c chng

sinh, ngay n Nht xin l hng ngi chp trc trong ba ci, ph bng i tha, cng c Pht tnh. Khng nhng ht thy chng sinh u c Pht tnh, m hn na, ht thy chng sinh hin l Pht. Pht l th hin cho tht tng, php tnh ca tt c php, th nn Pht xut th hay chng xut th ging nhau. Tht tng, php tnh, hay Pht tnh, tuy tt c chng sinh bnh ng, nhng ch Pht mi hay vin mn chng gic. Ti sao? Kinh Hoa nghim ni: Tt c chng sinh u c y Nh Lai tr tu c tng, nhng v vng tng chp trc m khng chng c. Vy mun chng nghim Pht tnh, cn phi tri qua mt qu trnh chuyn ha t thc nhim thnh tr thanh tnh. Kt qu ca s chuyn ha gi l chuyn y. Do , trn phng din tu dng, Pht tnh, Nh Lai tng, v chuyn y c th hiu nh gn ng ngha. Bn c tnh sau y ca chuyn y c cp trong Pht tnh lun c th p dng cho Pht tnh: (1) Sinh y. L iu kin cho s sinh khi, lm pht sinh dng tng tc ca Nh Lai qua sut v tn thi gian. (2) Dit y. L iu kin cho s dit tn ca tt c phin no cn bn. (3) Thin thc lng qu. L qu s tri c t duy thnh thc; s tri tc i tng nhn thc, y l php Chn nh. (4) Php gii thanh tnh tng. L t th ca php gii v cng thanh tnh. Vi bn c tnh k trn, Pht tnh biu hin qu trnh tu tp t khi khi tm tu hnh n lc chng qu. Nhn nh ny bin minh cho s thnh lp phng trnh: Pht tnh = Tu hnh Pht o Phng trnh dn ra hai h qu quan trng. Mt, Pht tnh l hot ng ch khng phi l ch th tm l thng nghim, khng lin h g vi s tn ti ca mt t ng nh l tc gi, m cc trit gia ngoi o thng tin tng. Hai, phng trnh l mt chng l gii p thc mc ca mt s ng thin sinh: Tt c chng sinh sn c tnh Pht tc l nguyn s gic ng Chn tm. Vy chng sinh xa nay l Pht, ti sao cn phi kh cng tu hnh? Thc mc ny to nn mt mi nghi tnh ln i vi ci ch ca tt c mi s tu hnh theo i tha v ci bn th ca cc s tu hnh y. Chnh mi nghi tnh ny mnh lit thc dc thin sinh tr tui o Nguyn, sau ny l sng t tng To ng Nht bn, bt thip him nguy tm n Thin s hng dn Nh Tnh Trung Hoa, tu tp cho n khi chng ng con ng tu hnh chn chnh theo Trung o nht ngha .

---o0o--9. V thng tc thi Pht tnh Bn gic v Th gic. Trong kinh V thng y, c ba t c hiu nh gn ng ngha: B , Nh Lai tng, v chuyn y. Pht tnh lun li gii thch Pht tnh chnh l Nh Lai tng, dn n quan nim Pht tnh l chuyn y vi bn c tnh c cp trong Pht tnh lun. l (1) sinh y, nguyn nhn ca Pht o, (2) dit y, iu kin cho s dit tn tt c phin no cn bn, (3) thin thc lng qu, biu l thnh thin hnh, tn knh, v tr Nh Nh, v (4) Php gii thanh tnh tng, t th ca Php gii chng ng l v cng thanh tnh. Nh th, Pht tnh c nhn thc mt mt l t tnh thanh tnh ca Php gii, v mt khc l qu trnh hot ng tu tp t khi pht khi tm B n lc chng t qu v. Sau ny, thuyt tu chng nht ng ca o Nguyn c th xem nh bt ngun t . o Nguyn l ngi truyn nhp tng To ng (St) t Trung Hoa vo Nht bn nm 1127 v nh nhng n lc ng ghi nhn ca ng trong vic khai sng v dn o nn ng c tn dng nh mt sng t xut sc ca Thin Nht trong thi i Kim thng (Kamakura). ng bc b ht thy mi hnh thc sinh hot Pht gio ng thi ti Nht bn m ng cho l khng ch tht ng nh li Pht dy. Thay vo , ng truyn ging gio l theo kinh nghim chng ng ca bn thn trong thi gian tu hc vi Nh Tnh, mt thin s Trung Hoa i Tng (1163-1228). Theo ng, gio php m ng th nghim v truyn b l chnh php c c Pht v ch T trc ch tm truyn. V phng php Thin, ng ch trng ta thin (zazen) l con ng chn chnh a n chng ng trn vn l tnh ca php Pht. Ta thin c tha nhn nh mt php mn chn truyn t s t Thin Trung Hoa l B t Ma v bt ngun t gio l Gic ng ca c Pht Thch Ca. Tri ngc vi quan im ca a s ng thi inh ninh ang sng vo thi mt php, ng tin tng thi i ca ng vn l thi chnh php, c ngha l gio l Pht vn cn c truyn ging, vn c hnh gi tinh tn tu tp, t c tr tu ln, v chng c Nit bn. Tuy ngh c hi qu ng, nhng ta khng th khng ngh rng trong s quyt tm to dng mt dng Thin hp vi i sng tm linh ca Nht bn, Thin s o Nguyn qu mun noi gng T B t Ma, sng t ca tng Thin ng Trung Hoa.

 bit r quan im ca o Nguyn v Pht tnh, tng nn tm hiu nhng kinh nghim t thn tu chng ca ng t khi mi xut gia tu hc theo Thin thai tng (Tendai) ni T Du (Hiei). Trong thi gian mi tu hc, o Nguyn lc y cn tr, pht hin mt mi nghi tnh ln i vi ci ch ca tt c mi s tu hnh theo i tha v ci bn th ca cc s tu hnh y. Tng cng nn gii thch ngha ca nhng danh t gic, bt gic, bn gic, v th gic lin h n nghi tnh ca o Nguyn. Theo lun i tha khi tn, tm sinh dit l mt chuyn bin ca Tm chng sinh. Ni chng sinh, mt chuyn bin (sinh dit) l Nh Lai tng chuyn danh a li da thc, ch thc lm cn bn y ca cc php. A li da thc c hai mt: tu gic v bt gic. Tu gic l tm th tch ri phn bit, ch cho bn th Chn tm la cc vng nim. Chnh l tnh Pht thun chn, gi l Php thn bnh ng ca Nh Lai. Php thn ny l tu gic tt c chng sinh vn c, nn gi l Bn gic. Gic l tu gic chnh xc. Bt gic l tu gic sai lm hay khng phi tu gic tc v minh. Th gic l tu gic mi c, hay tu gic phn gic, hay t gic, bi v gic ng ci bt gic. Nh vy gic l gic ng tm th siu vit phn bit. Ni cch khc, gic l chnh tm th y. Bt gic l chnh phn bit, l gic m khng gic tm th, gic m gic sai. Th gic c bn trng thi m cng l bn giai on tu hnh. Mt l gi danh gic, ci gic cha tht l tu gic, ch mi l ci bit bit s ngh xu m nh ch s ngh y i. Hai l tng t gic, ci gic bit cc phm tr i khng nhau l khng phi tm th, nn ch phn bit tm th m thi. Ba l ty phn gic, ci gic bit phn bit tm th l i tng ha tm th, nn hy c s i tng ha y. Bn l cu cnh gic, tch ri phn bit m hi nhp tm th. Gi danh gic l ci gic ca chng ta. Tng t gic l ca Nh tha v B tt mi pht tm. Ty phn gic l ca B tt trong mi a. Cu cnh gic l Pht a. Tm li, do i i nhau nn gi lp ra c nhiu tn: bn gic (tu gic vn c) l i vi th gic (tu gic mi c) m lp, th gic nhn bt gic m c, bt gic li nhn bn gic m sinh. Tu trung ch c tnh gic m thi. Gio l ca tng dy rng t ban s, tm chng sinh vn khng bt gic nn gi l bn gic. Pht ngha l gic, tnh ngha l tm. Do ci th ca tm ny khng phi l bt gic nn gi l gic tm hay Pht tnh. o Nguyn thc mc: Tt c chng sinh sn c tnh Pht tc l nguyn s gic ng Chn tm. Vy chng sinh xa nay l Pht, ti sao cn phi kh cng tu hnh? C th hiu ng mun ni: Pht tnh l php tnh ng nht, l tht th bt

nh, nh vy ti sao khng ch ngh nh Pht tnh m cn cn phi tu hc thin hnh? Lt ngc vn , ng li t cu hi: Nu ch v tu tp qu tht cn thit dit vng duyn chng ng Chn tm thi ti sao li bo chng sinh sn c Pht tnh? Ti sao li ging dy Pht tnh l bn gic, l t tnh thanh tnh tm ca ht thy chng sinh vn khng bt gic? Cu hi c nu ra nh vy c th l do nhn thc Pht tnh hay Chn tm nh mt tht th t hu khng nng nh tu tp. C th l do lm tng rng bn gic l mt tht th siu vit thi gian v khng gian, mt ci g nm bt c m khng cn dng v s phng tin dp tr phin no v tu cc php lnh. Trn quan im nhn thc mi hu u c t tnh, ngay c ch mong cu v n lc tu tp gic ng cng b i tng ha thnh nhng tht th c lp, n c, t hu. Do mi kt lun l cc php u tht cho nn ci tr bit cc php cng tht, cn g phi tu dng. Li lm i tng ha tu v chng thnh nhng tht th c yu tnh quyt nh cng l do mun tm hiu v phn tch cnh gii thc chng bng ngn thuyt (lun l v ngn ng) ca th gii phn bit chp trc, thuc vo h thng nhn qu i i nh nguyn. Th gii thc chng ny l th gii v phn bit, ch c nhn bit phn no qua h thng duyn khi m thi. Tu v chng khng theo con ng nhn qu, nhn tu sanh chng, nhn chng pht tu. Cn hiu rng chng c th hin qua nh thc duyn khi, ci ny c thi ci kia c, ci ny khng thi ci kia khng, ci ny sanh thi ci kia sanh, ci ny dit thi ci kia dit. y l con ng ca hin khi ty duyn. Thi tit no c tu hnh gii-nh thi thi tit c chng ng Chn tm. Thi tit no Pht tnh hin th thi thi tit c tu hnh giinh. S hin hu ca chng lun lun ty thuc tt yu vo nhau, khng c ci no trc, ci no sau c. Li na, li lm sinh ra l v khng phn bit r rng gia hai khi nim, cn bn y hay nguyn nhn ca sinh mnh v iu kin hay thi tit thnh Pht. Theo i tha Pht gio, c Pht tnh ln s pht tm B v tinh tn tu hnh u ti cn thit trong tin trnh tu tp dn n chng ng. Tuy nhin, cn thit theo hai ngha khc nhau. Pht tnh thi cn thit nh l ci ngun hay nguyn nhn, cn pht tm B v tinh tn tu hnh thi cn thit nh l iu kin hay thi tit ca s chng ng. V quen thi th c theo nh bin cho nn thng ch ch trng n ng dng ca ngha ny m

khng quan tm n ng dng ca ngha kia, hoc hiu lm ngha ny l ngha kia hay ngc li. Chng hn nh mi nghi tnh ca o Nguyn pht xut t s chp trc Pht tnh l Thc ti siu vit thi gian v khng gian v cn bn y ca s chng ng. o Nguyn khng tin rng s cn thit quyt tm tu tp v tinh tn hnh tr b rng buc trong gii hn thi gian v khng gian l iu kin tt yu chng nghim Pht tnh. i vi o Nguyn, Pht tnh l ng th hin thnh ca bn gic, tin thin chuyn cu thnh Pht, thi u cn phi qua trung gian ca s quyt tm v hnh tr mi gic ng c. i lp vi thin kin bn gic ca o Nguyn l thin kin th gic cho rng s quyt tm tu tp v tinh tn hnh tr trong khng gian v thi gian mi l nguyn nhn ca s chng ng. Pht tnh tr thnh ch n ca mt qu trnh tin tu y th thch, l mc ch mu cu ca s quyt tm v hnh tr. Pht tnh tuy c chng ng ni bin t ca khng thi gian nhng vn khng c xem l vt ra ngoi gii hn ca khng thi gian. Mi nghi tnh v quan h gia quyt tm hnh tr v Pht tnh, gia tu tp v chng ng theo yu ch Thin thai tng mnh lit thc dc o Nguyn bt thip him nguy tm n Thin s hng dn Nh Tnh Trung Hoa, tu tp cho n khi chng ng con ng tu hnh chn chnh theo Trung o nht ngha . Trong tp k s Hkyki ghi li nhng ln i thoi vi tn s Nh Tnh, o Nguyn vit: Tm mong cu gic ng dy khi ni ti rt sm. Trn ng tm thy hc o ti n gp nhiu v thin s trong nc ti v hc hi bit thm c phn no bn tnh nhn duyn sinh ca th gii. Nhng n nay mc ch trung thc ca tam bo i vi ti vn cha sng t. Ti ung cng chp vo ch danh v tng m thi. Ni nh th c ngha l o Nguyn t nhn b cm xch trong khun kh nhn thc v ngn ng vn t ca cc gio thuyt nn khng lm sao chng t c Chn tm v cm thy cch bit xa vi vi ci thc th ca chnh mnh m ng hng tm nguyn th nghim, t chng. ---o0o--Tu chng nht ng. ng dt c nghi tnh khi bn thn thc chng trng thi thn tm thot lc (shinjin-datsuraku; thn tm tan r). hiu trng thi tm chng ny, hy c on vn ting Phn trong kinh Hoa nghim din t tm trng ca

Thin Ti ng t thy lu cc T L Gi Na Trang Nghim Tng c bt t ngh cnh gii t ti v c Tu S dch: Thin Ti ng t tng chng nh thn v tm ca mnh hon ton tiu gii; thy rng ht thy mi tm nim ri khi tm thc ca mnh; tm khng cht vng mc, v tt c nhng ngy ngt tan bin ht (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H). Cm gic ny c ni n trong on kinh Hoa nghim sau y, bn ch Hn, Phm 39: Nhp Php gii, Thch Tr Tnh dch: Thin Ti ng t thy lu cc T L Gi Na Trang Nghim Tng c bt t ngh cnh gii t ti nh vy, lng rt vui mng, hn h v lng, thn tm nhu nhuyn, ri tt c tng, tr tt c chng, dit tt c hoc, ch thy chng qun, ch nghe u nh, ch ngh chng tp, chng nhp mn v ngi gii thot, vn dng tm cng khp, thy cng khp, knh l cng khp. Nh hin trit Lit T hnh dung tm trng y mt cch bng by hn: Ti tm tr ti mc tnh mun ngh g th ngh, ming ti mc tnh mun ni g th ni; lc y ti khng cn nh ci ny hay ci kia l ca ti hay ca ngi, khng cn bit hn thit th phi g na; thm ch ti khng bit nt thy ti l ai, bn ti l ai. Trong v ngoi, ti hon ton i khc ht; lc y t nhin mt bin thnh tai, tai bin thnh mi, mi bin thnh ming, tt c u ging nhau ht. Tm tr ti ngng t li, cn hnh th th tiu tan, tht xng ha sng khi; ti khng cn bit thn hnh ti da vo u, chn ti ng ch no; ti ci gi m i, khp chn, ng ty, nh chic l la cnh; ti khng bit ti ci gi, hay gi ci ti. (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp thng. Trc Thin dch) Mun hiu trng thi thn tm thot lc mt cch hin thc, hy c mt on bi 'Php dy ngi ca Thng s Tu Trung', trong Tu S gii thiu Thng s Tu Trung l ngi hng dn chng ta qut sch cc th lc v minh ang bao ph v th tiu mi kin gii c c v khi nim, v nh nguyn, v nhn qu, v..v... trong cuc sng trn gian ny ca mi chng ta. Tu S vit: Vn sai lm ca chng ta l t b th gii hin thc ang sng i tm mt th gii vnh cu no bn ngoi th gii ny. T chng ta dng ln mt th gii ngn cch gia phin no v B , gia m v ng, gia phin no tri buc v gii thot, gia Pht v chng sinh, gia sanh t v nit bn, gia sc thn v php thn, gia phm phu v Thnh, cho nn ra quan nim nh nguyn, v chp nhn chng nh l mt thc ti cn phi vn ti, m khng bit l gi danh do con ngi phn bit t ra. y Thng s mi ngi i thoi i thng vo th gii hin thc ang sng thc chng bng cch tho g mi bc tng phn bit chp trc ang vy quanh. ng bo ranh gii phn bit l ngun gc ca

mi s rng buc sai lm, n l si dy rng buc chng ta trong sanh t lun hi au kh. Hy ph tung mi ranh gii chp trc phn bit, v sng vi ci ang-l hin hu, ngha l phi sng theo Ty duyn php hp, xng vt dng thnh; ty duyn php bin, theo vt dng thng. ng ni tip: T khng hin c, c-khng thng, C c, khng khng cu cnh ng; Phin no B vn khng khc, Chn nh vng nim thy u khng. Thn nh knh huyn, nghip nh nh, Tm nh gi mt, tnh ging bng; ng hi t sanh, ma ging Pht, Mun sao hng Bc, thy triu ng. Khi cn hc Thin Trung Hoa, o Nguyn thng c tn s bo cho rng: Thn tm thot lc, thot lc thn tm (shinjin-datsuraku, datsurakushinjin; thn tm tan r, tan r thn tm). ng lp li tng ny trong cc bi thuyt php ca ng: Tan r! Tan r! Ht thy cc ngi phi mt ln kinh nghim qua tnh trng ny; n nh dn tri cy vo mt ci gi lng y; hay rt nc vo mt ci bt thng l. D cc ngi c dn hay rt bao nhiu, cng chng th y c. Khi nhn ra th, chng ta c th ni, ci y thng b b ri. Bao lu cn c mt du vt tm thc khin cc ngi ni rng: 'Ti lnh hi nh th ny hay ti nhn thc nh th kia', th cc ngi vn cn a vi nhng ci bt thc. (Thin lun. D. T. Suzuki. Tp H. Tu S dch gii) o Nguyn gii quyt c vn quan h gia quyt tm hnh tr v Pht tnh ngay trong giy pht thc chng thn tm tan r, tan r thn tm. Hai mt i nghch: chng ng v tu hnh, Pht tnh v Hin thnh Pht, u cn yu nh nhau, v h tng tc ng theo l nhn duyn. Bi vy, m t theo nh thc duyn khi nhng quan h tc ng gia nhng trng thi i nghch v cn yu y, o Nguyn thng ni tu chng nht ng, ng thi chng ng Pht tnh v s c B , s lun chuyn khng

ngng ca qu trnh tu hnh lin tc. Tm li, Hin thnh Pht thi mi thn chng c Pht tnh, v ng thi, do vn sn c Pht tnh nn mi c th Hin thnh Pht. Thy c nh th thi chn v tu chng nht ng mi hin l. din t mt cch c th hn, ta c th tng tng mt con ng ngang no chy di v tn trn mt t hnh dung cn bn y ca th gic. N biu tng s din tin lin tc trong khng thi gian ca qu trnh tu tp khi u t s pht tm, tri qua giai on hnh gii, v cui cng l chng ng. Mt khc, ta c th xem mt t v b su bn di tng hnh chiu su ca bn gic siu vit khng thi gian. Hot ng tu hnh v nh bnh xe ln trn o l. Vo bt k lc no, ti bt c on no trn ng tu tp, bnh xe ch tip xc o l ti mt im v mt m thi. l im gp g gia hai chiu ngang v dc, tu v chng, biu hin ngha ca hai cu: ly nim cnh gii, duy chng tng ng. Tnh Pht dn ra ty theo s nhit thnh, chnh nim tnh gic, v nhip phc tham u i ca mi c nhn. Ni theo phm tc, n lc tu tp tr tu thin nh n mc no thi chng ng dn xut Pht tnh n mc . o Nguyn thi cn tr, mi xut gia, nhn thc bn gic l thc ti cn bn y ca t thn v nghi ng s cn thit phi tu hnh chng t. Ni cch khc, lc by gi, o Nguyn khng quan tm n con ng ngang chy di trn mt t m ch ch trng nhn theo chiu dc xuyn thu qua mt t m thi. Tht ra, c hai chiu ngang dc tng hnh ni trn u cn thit thng hiu v c s ca mi s tu tp. Tuy nhin chiu dc c xem cn bn i vi chiu ngang. Ngha l, chng ng l cn bn y ca qu trnh tu tp, ngun gc m t ht thy mi php tu tp c bao qut v pht sinh v bt c im no trong qu trnh tu tp cng qun thng n. Sau ny, khi bn thn thc chng tnh trng thn tm thot lc thi o Nguyn mi thng sut rng s pht hin tnh Pht ca mnh l do nhn duyn hi , bn trong nh tnh Pht lm chnh nhn hun tp, v bn ngoi nh tu thin hnh thun thc lm duyn t h tr. Du c nhn t chnh yu l sc mnh hun tp ca Chn tm, nhng nu khng quyt tm cu o v tinh tn tu hnh thi khng th chng ng. Ngc li, du c duyn t cn yu lm sc mnh ngoi, nhng nu cha sc mnh trong l s hun tp ca Chn tm thi khng th thng n tu gic vn c. Nh vy, tu hnh v chng ng tht ra l hai mt ca mt ton th hot lc m trng tm l im gp ca chiu ngang (tu hnh) vi chiu dc (chng

ng). im y biu tng st na tu gic, tu v chng tuy ng thi nhng phi thi. V qu trnh tu tp din tin trn mt ng ngang nn khng c khi im, khng c chung im. Bt c im no ca qu trnh tu tp cng c th l giao im vi chiu dc chng ng. C th nhn vn tu chng theo hai phng din. Trc ht ng trn mt tng m nhn thi chng (gic ng, hay Pht tnh) v tu (hnh gii, hay Hin thnh Pht) u cn yu. Tuy nhin, chng ng cn yu nh mt nguyn nhn, cn tu tp cn yu nh iu kin hay thi tit. Do , chng ng l ngun gc ca tu tp, v mi quan h ny l quan h mt chiu, khng o ngc c. Chnh v hnh gi tr tui o Nguyn nhn thc Pht tnh l nguyn nhn ca sinh mnh con ngi nn ng mi khng tin tu tp l iu kin cn thnh Pht. l v ng nhn tu tp v chng ng cng trong mt chiu, khng phn bit nguyn nhn v iu kin hay thi tit. Du ng phn bit c chng theo hai chiu khc nhau, mt chiu siu vit, mt chiu gii hn bi khng thi gian, ngha l du ng thy qu trnh tu thnh Pht ging nh s chng ng l t hu, thi ng cng phi nh rng chng lin quan nhau theo quan h mt chiu khng th o ngc: i vi Hin thnh Pht thi Pht tnh l cn bn. Bi vy, khi chng t thn tm thot lc, ng mi ni: Php tnh ph bin vn sn ni mi ngi, nhng ch hin th khi c tu hnh, ch chng t khi c chng ng. Nu lt ngc vn li thi cu hi t ra l ti sao trong khi cng nhn pht tm B v tinh tn tu hnh l nguyn nhn ca s chng t Pht qu m vn c ch trng ch dy Pht tnh nh l i tng cn bn ca mi s tu tp? Do tm chng trng thi thn tm thot lc, o Nguyn thy r s sai lc ca quan nim ly tu tp lm nguyn nhn v Pht tnh lm mc tiu. cng ch l mt thin kin sai lm, i nghch vi thin kin xem bn gic nh cn bn y v tu hnh nh iu kin khng quan trng. By gi ng trn phng din tnh (bn th) m nhn thi Pht tnh l nht ngha Khng, ngha l Pht tnh tc thc ti cu cnh l Khng. Khng y l Chn khng, tn khc ca Chn nh. Trong , khng tt c hnh tng, khng tt c vng tng, nhng khng phi l khng hn (khng ng). N ty duyn m khi ra v vn diu dng. Th no l diu dng ca Chn khng?

Cu chuyn b gi hin thn thng sau y gii thch trn chn th diu dng hin tin, chng ngi mi trng hp u c diu, ngha l trong tt c thi, ng dng thi vi, i ng i ty, n cm mc o, v..v... u l diu dng hin tin (Chn tm trc thuyt ging gii. Thin s Thch Thanh T) Ba v Thin s v qun ung tr. B ni: Nu qu v hin thn thng cho ti thy thi ti em tr cho ung. Ba v Thin s ngi ng nhau khng p. B lin chm mt bnh tr ra, b ni: gi ny hin thn thng cho xem. B lin cm chung, nghing bnh tr chm v tng chung. l hin thn thng ca b gi. B gi qu ng nn mi bit mi hnh ng u l thn thng, u l diu dng. Cng nn nh rng khi sng thi mi hnh ng u l diu dng. Khi m thi mi hnh ng u l nghip chng, ch khng c diu dng. Ti sao? Bi v tt c nhng hnh ng gc t Tm m ra. Nu Tm y khng lon, khng ngh tng, khng b vng dy ln thi hnh ng no cng l diu dng ht. Cn nu hnh ng m chy theo vng tng,... thi khng phi l diu dng na, m l nghip! T Khng khi ln hai diu dng. Nhng diu dng dy ln gi l diu hu. Mt, do Khng m c th gii sum la vn tng. Hai, t Khng m khi ln tt c tc dng vin minh, t ti, thc hnh cc hnh nguyn ba la mt. Vy chng ng (Pht tnh), ngun gc ca tu tp, l Khng (Chn khng), v tu tp, iu kin thnh Pht, l diu hu. Do , quan h gia chng ng (Pht tnh) v tu tp (Hin thnh Pht) l quan h gia th v dng. Ni v dng thi ty duyn m ng ha. Khi ng ha ra ri thi hnh nh c hnh tng. V dng c tng trng m th thi khng c, cho nn th v dng chng phi mt. Mt khc, dng t th pht ra, dng khng la th. Th hay pht dng, th chng la dng. Nhm vo ci l bt tng ly ny nn th v dng chng phi khc. Nh th, ng v mt tng, chng ng v tu tp khng phi l mt. Quan h gia cn bn y v iu kin l quan h mt chiu khng o ngc c. Nhng ng v mt tnh, chng khng phi l hai. Khng cn c s phn bit gia hu tng v v tng, gia chng ng v tu tp, gia cn bn y v iu kin hay thi tit. Ci g trc kia c xem nh l iu kin nay c chng nghim nh cn bn y v tnh bt kh o ca quan h gia chng c siu qu. Bi hu tng l v thng, ch cho diu dng hin ra nhng hnh tng h di bin chuyn ty duyn v v tng l ch cho diu th Pht tnh bt bin, cho nn o Nguyn mi ni Tnh v thng ca vn hu l Pht tnh.

Ni cch khc, do thc chng m bit rng tnh v thng gii hn trong thi khng gian chnh l tnh Pht siu vit thi khng gian. Nh vy, th gic trong din trnh t s pht tm B n gic ng khng nhng l iu kin hay thi tit hi nhp Pht tnh m cn ng ngha vi bn gic, ngun gc ca chng ng. Kinh Hoa nghim c bit ch trng n ngha trng i ca s pht tm B . Mi kha trnh tu tp tht ra u c xc nh trn vn v chc chn ngay khi pht khi B tm. Cho nn trn phng din bn th, quan h gia tu v chng, hay ng hn, gia kht vng gic ng v k khc v gic ng, tr thnh mt quan h hai chiu. Hy c on vn Thin s D. T. Suzuki vit v quan h ny (Thin lun, Tp H. Tu S dch): Khi kho st v qu trnh hin thc ca gic ng, i tha thy ra rng n gm c hai bc quyt nh. Khi u cn phi to nn mt kht vng gic ng v k khc, th mc ch ti hu mi c th thnh tu c. Kht vng cng quan trng v rt c ngha nh s thnh tu, v khng th c thnh tu nu khng c kht vng kia; qu thc, s thnh tu lun lun c xc nh bi kht vng; tc l thi gian, n lc, hiu qu, v..v... ca gic ng hon ton da trn phm cht ca nguyn ban s c pht khi cho s thnh tu ch ch ti hu. ng lc xc nh din trnh, c tnh, v nng lc ca hnh ng. Mong cu gii thot c thc bch kch lit c ngha rng, qu vy, ci phn ln v kh khn ca s nghip c lm xong. Ngi ta cng ni, khi s tc l hon tt. D vy, cc nh i tha thc r gi tr ca tm nguyn ban s, kht vng chng thnh gic ng. Sau cuc pht tm ln u ny, vn cn nhiu cuc tu tp; nhng kha trnh m B tt by gi phi h th c xc nh trn vn v chc chn. Cng trnh qu l tn kh, nhng cc ngi khng cn trong bng ti ca nghi ng v ngu dt. V vy, trong cc kinh in i tha, s tri dy ban s ca kht vng gic ng c coi l mt bin c trng i trong i sng ca mt Pht t, v c nhc nh mt cch c bit. Trong kinh i bt Nit bn, Phm 23: B tt S t hng, c on Pht dy v Pht tnh: Tt c chng sinh c Pht tnh, v sao li phi tu tp v lng cng c? Ngi i thng s dng ba cch p, mt l chuyn p nh p cu hi ti sao gi gii m ni v c i Nit bn, hai l nn thinh, ba l nghi p. Nay Ta chuyn p rng: c chng sinh, c Pht tnh v l Pht tnh s c thy, ging nh Ta ni c sa, l c cht m sa, c t st l c ci bnh.

Pht tnh ca chng sinh cha gi l Pht. Phi do tu tp nhiu cng c mi thy c Pht tnh, sau mi thnh Pht. S d chng sinh, d sn c Pht tnh, cha thy Pht tnh l v cc duyn cng c cha c y . Do ta mi ni c chnh nhn v duyn nhn. Chnh nhn gi l Pht tnh, duyn nhn l pht tm B . C hai nhn duyn ny mi c v thng B . Chng t Pht tnh l siu vit quan h hai chiu gia tu v chng nn o Nguyn ni: Trong php Pht, tu tp v chng ng ng nht. Bi ti tu tp trong hin ti l tu tp ni s chng [Chng l ci bit m chnh mnh t lm chng ly, ch khng phi ci bit nghe thy, suy lun. S chng thng c v nh m thy lnh non t tri, ngha l khi ung nc lnh hay m thi ch t mnh bit ly m thi, v thng nh ngha l kh hp: tu gic vi chn l n khp vi nhau; cn gi l tnh kh chng], cho nn s pht tm B (Th gic) t n l ton gic, l tu gic vn c (Bn gic). Do , ngay c trong khi c hng dn tu tp, hnh gi c nhc nh ng d k hnh chng ring bit, ti v tu hnh l trc chng bn gic. V l chng trong khi tu tp nn chng ng l v chung; v l tu tp ni s chng nn tu tp l v th. Cng l do trn, o Nguyn xc quyt: Trong o ln ca ch Pht v ch T, lin tc tu hnh lun lun l ti thng. Ngay mt khong trng cc nh cng khng chen vo gia s pht tm, tu tp, gic ng, v nit bn. Con ng tu hnh lin tc lun chuyn khng bao gi ngng. Vy tu l tu ni s chng, gi l bn chng diu tu (honsh myshu). o Nguyn gii thch nh sau: Khng thy c Pht tnh trc khi chng t Pht qu; thy Pht tnh ngay khi chng t Pht qu. Pht tnh hin th ng thi vi chng qu. Chn l ny phi thin qun thng nhp mt cch thm su. Phi tri qua mt qu trnh tinh tn hnh Thin di hai mi hay c th ba mi nm. o Nguyn gi l chn l v Pht tnh. Tm li, chnh do thc chng tnh v thng l Pht tnh nn mi kh hi c l tu chng nht ng. chng nghim tnh v thng l Pht tnh, cn phi qun qu trnh tu chng trn hai phng din tng v tnh. Mt, qun st rng chng ng (Pht tnh) l cn bn y v tu tp (Hin thnh Pht) l iu kin, c hai u cn yu v sai khc nhau. Hai, qun st rng chng qu l kh chng c tnh v thng l Pht tnh. Sau hnh gi mi thy c trong qu trnh tu dng lin tc lun chuyn khng ngng, chng v tu, Pht tnh v Hin thnh Pht, chng phi mt, chng phi khc. Hnh gi lun lun sng tng st na tu gic k tc khng ngng, ta h

nh bnh xe ang ln trn con ng Trung o, chy theo giao im chuyn ng ca chiu ngang thi khng gian biu tng cn bn y ca tu gic mi c (th gic) v chiu dc siu thi khng gian biu tng cn bn y ca tu gic vn c (bn gic). ---o0o--10. Pht tnh tc thi V thng Gii thot i ng. Trong tc phm Chnh Php nhn tng (Shbgenz) ca Thin s o Nguyn (Dgen. 1200-1253), phn m u Phm Pht tnh (Bussh) c trch mt on rt quen thuc trong kinh i Bt Nit Bn, Phm B tt S t Hng: Nht thit chng sinh tt hu Pht tnh. Nh Lai thng tnh v hu bin dch". Nhng thay v hiu theo mi ngi l Tt c chng sinh u c Pht tnh. Nh Lai tnh thng hng khng c thay i (Issai no shuj wa kotogotoku bussh o ysu; Nyorai wa jjnishite henyaku arukoto nashi), o Nguyn li c hiu l Issai wa shuj nari, shitsuu wa bussh nari; Nyorai wa jjnishite mu nari, u nari, henyaku nari. Chuyn sang ting Vit, Tt c l chng sinh, ht thy mi hu l Pht tnh; Nh Lai l thng hng, phi hu (v), hu, v bin d. ng lu y l ng khng chu hiu bn ch cui cu u, tt hu Pht tnh nh l ht thy (chng sinh) u c Pht tnh, ng li c Ht thy mi hu l Pht tnh. Nh vy theo ng, ch tt hu c ngha ht thy hu tnh v v tnh, bao gm ht thy mi s vt trong hu tnh th gian v kh th gian. Nguyn nhn no thc y o Nguyn khng chu c hiu nh mi ngi, m tri li c hiu mt cch khc thng nh vy? Thng thng khi ni Tt c chng sinh u c Pht tnh thi chng sinh ngha l g? Trong Cu x Quang k Quyn 1, chng sinh (Nht: shuj; Phn: sattva) c nh ngha l: Th chng a sinh t c vit chng sinh. Th rt nhiu sinh t nn gi l chng sinh. Th mi sinh t i ny qua i khc nn gi l chng sinh. Trong kinh i tha ng tnh ni rng: Do ly nm un lm duyn gi hp sinh ra nn gi l chng sinh. Kinh Bt tng bt gim gii thch s khc bit gia chng sinh v Php thn: Php thn b phin no rng buc m sinh t qua li trong ba ci nn gi l chng sinh. Php thn tc l ci th tnh thanh tnh bnh ng. Bnh ng l v th tnh thanh tnh y Pht v chng sinh y nh nhau. Nhng Php thn khng b phin no rng buc, khng vng lai sinh t, thi l Pht. Cn th tnh y b phin no rng buc, vng lai sinh t thi l chng sinh. Tm li, chng sinh du ni theo ngha hp l nhn loi, hay ni theo ngha rng l

hu tnh, tt c vn cn lun qun trong vng sinh dit, cha gii thot khi lun hi nghip bo. Nh vy, theo cu Nht thit chng sinh tt hu Pht tnh, khng ch con ngi mi c Pht tnh. Trong phm vi rng ln hn, ht thy hu tnh u c Pht tnh, tt c u c kh nng tnh cn bn thnh Pht. Cu k tip Nh Lai thng tnh v hu bin dch pht biu chn l thng hng, bt bin m c Pht chng ng. i khi m ni, ci tm ca chng sinh tuy b mi phin no tri buc, che lp, nhng trong vn c y c tnh ca Nh Lai, m ci tm tnh d Pht c ra i hay khng, n cng khng thm khng bt, cho nn gi n l php t nhin nh th (php nh nh th). Ci chng t thnh Pht bn lai vn nm sn trong tm chng sinh. Ch v phin no che lp, nn tm khng th hin hin ra c, v chnh v mun lm cho n sng t tr li nguyn th ca n nn Pht mi ra i. Nu nhn loi v nhng hu tnh khc u ging nhau ch u c Pht tnh v kh nng chng ng thi tt nhin nhn loi ln nhng hu tnh khc qui chiu cng chung mt chiu kch cn bn. Chiu kch ny c gi l sinh dit tnh (Phn: utpdanirodha. Nht: shmetsusei). Do , sinh dit tnh ca ht thy hu tnh bao gm trong n tnh sinh t ca loi ngi. Mc du sinh t c xem nh vn cn bn trng yu nht trong mi kho st v sinh mnh con ngi, Pht gio khng tm cch gii quyt n trong chiu kch nhn loi, m thy l thuc vn sinh dit trong chiu kch hu tnh rng ln hn. Ni cch khc, nu khng c gii thot khi kt s ca tnh sinh dit ph bin khp ht thy hu tnh, thi con ngi khng th no gii thot khi lun hi sinh t. Trong trng hp vn sinh dit c qui nh mt cch n gin tr thnh hnh thc lun hi thi nu ly bn ng c bit tc sinh mnh con ngi lm trung tm, ta c th thu vo ba im chnh l: Hoc, Nghip, v Kh. Do phin no m c nhng hnh vi thin c, v do hnh vi thin c m c qu bo. em nhng hnh vi phi hp vi qu kh, hin ti, v lai, thuyt duyn sinh chia thnh mi hai nhn duyn thuyt minh hnh thc lun hi. C sinh, lo, bnh, t l do mi hai nhn duyn. V minh (Hoc), Hnh (Nghip) thay cho tt c phin no v nghip tp qu kh. Thc l tinh thn ch th i u thai sau khi cht v trc khi sinh. Danh sc, lc nhp, xc, th, l nhng c quan sinh l v tm l, hot ng pht trin m thnh mt hu tnh c lp, l qu bo hin ti. Do i dc v th (chp trc) m duy tr i sng hin ti, ng thi gieo nhn cho s sng trong tng lai, v qui nh r rt kip sng tng lai. Li tin ln bc na l

Hu. T y, sau khi cht, sinh vo mt cnh gii nht nh, mt mt hng th vui, hay chu ng kh, mt khc chu nh lut gi, m (au), v cht. l s sng tng lai. Nu ta c theo trng thi tr i tr li nh k trn m kho st, ta s thy ht thy s tn ti tuy v thng bin thin, nhng khng bao gi hon ton on dit c. Ngha l nu nhn duyn tc quan h ca sinh mnh cn tn ti thi s bin ha ca n s lun hi v cng. l php tc sinh mnh k tc, tc l ci ch mun sng ly v minh hay kht i (dc) lm ng c cn bn, sinh mnh t n li tch t nhng kinh nghim to thnh tnh cch ca chnh n, ri thch ng vi tnh cch y m ra vn mnh, cnh gii, v tnh cch mai sau. S tch t ca kinh nghim c gi l nghip, tuy v thc nhng l cn ca tnh cch ngi ta, v l ng lc qui nh nhng hnh vi tng lai. Do bo rng nghip tng tc thi chng qua cng ch l s lin tc ca kinh nghim, v d nhin, ch l y vo kt qu ca kinh nghim v s lu chuyn ca tnh cch. Phng hng ca sinh mnh do nghip qui nh, ng thi nghip li y vo ni dung hot ng ca sinh mnh, lun lun gy nghip mi in su vo t th v bo tn nhng nghip c c. Trong s bin ha bt tuyt, sinh mnh hp th nhng kinh nghim qu kh ri ly lm nguyn ng lc m bin ha tnh cch, lu ng lin tc mt cch tun hon. Trong chiu kch sinh dit ca hu tnh, chu k sinh t ca mt i sng c th ghi nhn qua bn giai on, sanh, lo, bnh, t, hoc thnh, tr, d, dit ca mi mt chng sinh. i vi sinh mnh con ngi, sinh v cht l s t tp v tan r ca cc th un, ca nhng vt cht nhim v dng sinh mnh tip ni nng vo m hot ng. Vi thc trng sinh t ny, phin no chng t tn ti trong a li da thc pht hin thnh hin hnh, v nhng phin no hin hnh tc ng khng mt st na no tch ri cc hot ng tm l. Mi mt tc ng ca chng hun tp tr li tp kh phin no (vsanbhmi-klesa), lm bn cht thm gc r ca cc phin no chng t. Chnh cc phin no chng t ny dn n thc trng sinh t phn on. Nh vy, cn c vo hnh thc trn, cc loi hu tnh l do nghip tp m c, v bt c loi no, chnh ci ng th ca s bin ha l lun hi ch khng c linh hn lun qun trong khng gian i u thai chu cc thn phn. Sinh mnh l ci ng th bin ha th sinh trong ba ci Dc, Sc, v V sc, thnh sc sinh, thnh qu i, thnh a tu la, sa a ngc, sinh ci

ngi, hay ln ci tri, tt c u khng ngoi ci c mnh danh l nghip, tt c u t bin ha thnh lun hi. Trong vng lun hi, ci ngi quan h su xa vi nhiu ci khc cho nn vn sinh t v gii thot sinh t khng cn n gin l vn ca ring nhn loi, m tr thnh vn sinh dit ca hu tnh th gian. Ta khng th nht quyt ly chnh mnh lm trung tm im cho ton th qu trnh lun hi m cho rng mi s lun chuyn u bt u t ci ngi vo ci cc loi ng vt, v ri t ng vt th sinh vo nhng no ng khc. Bi v theo cch hiu nh vy, tt nhin khng thy c cn bn no chung gia ci ngi v cc ci khc, th hi lm th no chng sinh cnh gii ngi c th u thai qua cnh gii khc trong lc o? Do , nhn loi khng th l im trung tm ca qu trnh lun hi, v lun hi thc s din ra trong chiu kch sinh dit ca hu tnh, su rng hn chiu kch sinh t ca loi ngi. Tuy nhin, gii thot khi cc kh ca phn on sinh t cha phi l hon ton c gii thot. Cn mt ni kh khc vi t v cng cn c nhn thc trong chiu kch rng ln hn, chiu kch v thng c khng ca vn hu. l bt t ngh bin dch sinh t. Ht thy hin tng, bt lun l tm hay vt, u sinh dit bin chuyn trong tng st na, chng khng bao gi ng yn cng mt trng thi. Tuy trc sau lin tc khng c hnh tng sinh dit, nhng tng st na tng st na sinh dit bin ha, nh nhim, su kn, kh thy, kh bit. Trong thc trng bin dch sinh t, cc th lc iu ng nhng kht vng sinh tn ca c th l nhng tn d ca tp qun hay di truyn qu kh, t lu i xng p trong a li da thc, lun lun ch tn ti nh l chng t, khng ty thuc vo hot ng trn c s ch quan ca cc chc nng tm l. V cc chng t c hun tp bi c tp h ngy t v thy tc ng nh l bc mn bao ph mt c th trong bng ti, ngn cch c th y vi i sng bao la v tn trong th gii ca nhng quan h ph bin, ngha l php gii trng trng duyn khi, cho nn chng c gi l v minh tr a. V minh v nghip l hai yu t tc ng ng thi to ra thc trng sinh t bin dch. Mun chng nghim Pht tnh l chn l ton din, ph qut, l s thc khng ch lin h n bn thn c bit, tt phi on tr v minh tr a. Cng nn bit rng tr a l mnh t tm thc c xng p. Ngoi mnh t tm y, khng c t th tm thc no khc. Khi m gi l thc. Khi ng gi l tr. Chuyn m thnh ng, chuyn thc thnh tr,

l cng phu tu tp cho qu trnh chuyn y nhm hin thc s gic ng ngay trong cuc sng. Trong chiu kch v thng c khng ca vn hu, s lun chuyn bt tuyt trong cc no lun hi tng ng vi thc trng bin dch sinh t. Tnh cch v cng tn ca lun hi c xem nh thi gian tnh ca lun hi. Mt khc, lc o khng phi gm cc cnh gii ring bit ng thi hin hu bn cnh nhau, m tt c cng trong mt th gii. Ci th gii ny thng gi l th gian (loka). Cng nn bit c Pht vn khng phn bit th gii v ngi nn cng gi l th gian, v th gian tht ra chnh l kt hp thc v danh sc, tc ch quan v khch quan lm mt m gi l hu. Nu ng v phng din hu m quan st thi thc l t thn, m danh sc cng l t thn, trong khng c s ph thuc t hay tha. Nhng ti sao c gi l th gian? Pht bo Tam di li : 'Nguy khn, h hoi, gi l th gian. Th no l nguy khn, h hoi? Ny Tam di li , mt l php nguy khn, h hoi. Nu sc, mt, v thc, ba s ha hp thnh nhn xc, nhn xc lm nhn duyn sinh ra cm th bn trong bit hoc kh, hoc vui, hoc khng kh khng vui; tt c th y cng l nguy khn, h hoi. Tai, mi, li, thn, cng li nh th. l nhng php nguy khn, h hoi, nn gi l th gian.' (Tp A hm, kinh s 231. i tng kinh Vit Nam) Mi lun chuyn trong lc o cng din tin trong th gian. i vi ngi thi l th gian ca ngi, trong ng vt v cc hu tnh khc ang chung sng. Tuy nhin, i vi ng vt thi l th gian ca ng vt, trong ngi v cc hu tnh khc ang chung sng. Vy nn hiu th gian l chn tri v bin ca chiu kch sinh dit m rng dung thng cc cch th sinh vn mnh khc nhau. y l tnh cch v bin c trng khng gian tnh ca lun hi. V nh vy, lun hi trong nhn loi khng l trung tm im c tnh cch v bin v v cng tn trong khng gian v thi gian. Lun hi chnh l chiu kch v bin v v cng tn ca sinh dit, trong nhn loi v cc loi hu tnh khc u bnh ng trn phng din bn th v cu . Tuy nhin, con ngi vn c mt ngha c bit so vi cc sinh vt khc trong th gian hu tnh. L v duy ch ngi mi c tm chng t s bnh ng gia ngi v cc hu tnh khc. Cc hu tnh khc tuy lun chuyn trong cc no lun hi, nhng khng h hay bit l lun hi nghip bo. Ch c ngi mi bit s hi v sng v cht. Nh c tm , con ngi c th thy bit bn cht ca sinh t, t thnh vn gii thot ra khi vng lun hi sinh t, thc v kh tnh ca gic ng, v bit mu cu

mt cuc sng t do chn chnh vnh vin. Ch c ngi mi c kh nng nhn bit tnh cch v thng ca sc thn, mi c kht vng mong thot khi hu hn tnh ca hin hu, v nhit tnh n lc c pht khi Pht tnh, pht B tm, tu tp luyn tm trin khai tu qun c bit nhn thng vo bn cht hin hu ca mnh. Ch c ngi mi nhn bit vn sinh t ca mnh l mt thnh phn trng yu ca vn sinh dit su rng ca tt c chng sinh. Nh vy, tm hiu v lun hi l trch nhim ca c nhn. Khng c s chng nghim ca bn ng c bit v lun hi thi khng c vn sinh v cht, sinh v dit. T mnh phi bit phn quan t k, bng vo tri gic ni ti m nhn nh thc cht ca i sng, hiu kh, on tp, chng dit, v tu o mi c th gii quyt vn lun hi sinh dit t n tnh lc tuyt i, nh c ni n trong on kinh Php C sau y: T mnh lm iu c T mnh sanh nhim T mnh khng lm c T mnh thanh tnh mnh Thanh tnh, khng thanh tnh u do t chnh mnh Ai thanh tnh cho ai? (Dhammapda, 165. Thch Minh Chu dch) Nhng c th lin h mt thit vi nhau, khng nhng ch trong i sng cng ng m c trong ton th hin hu. C bit tnh ch l mt phng din ca hin hu. Tht ra, c bit tnh l mt h cu, v khng th qui nh nhng gii hn ca n, khng th bit chc tm rng v b m ca n. C th ch l c th bao lu ngi ta ngh n chng trong tng quan vi nhau v vi ton b c cu m chng hp thnh. Mt ln sng mt khi b khuy ng khng th khng gy nh hng ton phn ca nc. Nhn xt ny ph hp vi tnh pha bt tng ly trong thuyt lng t vt l hc. David Bohm, nh vt l tng cng tc vi thin ti Albert Enstein, ta vo tnh tng

quan v tn v v ngi ny khai trin mt trit l v ton th tnh ca tt c hin hu, mt hnh thi ca thuyt Php gii Hoa Nghim. Theo i tha, k lut o c v thnh tu tm linh ca c Pht khng nm yn ni Ngi nh mt bin c c lp trong i sng cng ng m Ngi tham d. Khi Ngi gic ng, ton th v tr u d phn vo tr tu v c l ca Ngi. Lc by gi, theo kinh Hoa Nghim, gic ng ca Ngi a n s thy bit tt c chng sinh u c tr hu ca Nh Lai, tc Pht tnh, v do tt c chng sinh nh Pht khng khc: Pht t! Tr hu ca Nh Lai khng ch no l chng n. V khng mt chng sinh no m chng c tr hu ca Nh Lai, nhng chng chng chng ng tht hin ra, l v bi chng cn vng tng chp trc. (Kinh Hoa Nghim. Phm 37: Nh Lai xut hin) Thin s D. T. Suzuki vit trong Thin lun, Tp Trung, Tu S dch: Vi quan nim Pht tnh, c Pht lch s tr thnh mt c Pht siu vit. Ngi ht cn l n s ca dng h skyas, gi y Ngi l s biu l ca c Pht vnh cu, mt ha thn ca Pht tnh, v nh th Ngi khng cn l mt nhn cch c bit gii hn trong khng gian v thi gian. Bn th tm linh ca Ngi vt ra khi Ngi, v mi nng lc ca n u nh hng n ng loi ca Ngi trong s tin b hay tin trin ca chng hng ti Pht qu. nh hng ny s xy ra cn xng vi cng kht vng v thnh tn n lc m chng thc y t ti mc ch. Mc ch l ty sch ti li, v ti li l do tin c thc ti bn ng (svabhva), do chp nhn nhng i hi ca n l cng ch, v khng thc v s tim n ca Pht tnh trong chnh mnh. Do , ty sch ti li, trn kha cnh tr nng, l nhn vo ci chn l rng trong ci m ngi ta cho l bn ng cn c ci hn th na; v trn kha cnh thc hnh l mun v thc hin ch ca ci siu vit bn ng nhng tc ng qua ci bn ng y. Tm li, trong lun hi, ngoi ci mnh danh l bn ng c bit, cn c mt nng lc gia tr h tr tng quan ni ti vi bn ng, nhng siu vit nhng hn cuc ca bn ng, khng b rng buc vo nhng gii hn ca c bit tnh. l Pht tnh, l kh tnh ca gic ng, l tinh th ca Pht qu. Khng c Pht tnh thi Pht qu khng bao gi t c trong th gian. Pht tnh l mt thc ti siu bn ng nhng nm trong bn ng ca ht thy mi chng sinh. Chng ng l tri kin v bn ng c bit v ng thi, v thc ti siu bn ng Pht tnh. i vi nhng ai ch mi chng t s gii

thot cho chnh mnh ra khi vng lun hi sinh dit m khng thy k khc ng thi gic ng v gii thot nh mnh, thi cha phi l gii thot trn vn. Theo i tha, gic ng khng phi l mt cng vic ring t chng can d g n khi ln cng ng. im ta ca n c t ngay trong lng v tr. Khi m ti gic ng thi trn c Php gii (Dharmadhtu) cng gic ng. Thc s ci l gic ng ca ti l ci l ca Php gii, c hai buc tri ln nhau rt st sao. (D. T. Suzuki. Thin lun. Tp H) Khi mt ngi chng t vin mn Pht tnh, ngi y ng ha mnh vi Pht tnh trong sinh mnh ca chnh mnh tc l vi ton th hin hu. Do , thy bit ht thy chng sinh mi mi ng thi chng t Pht tnh nh mnh. Bi v lc by gi vt ln trn chiu kch sinh dit ca th gian hu tnh, thc ti siu bn ng Pht tnh hin th ph bin cng khp. l ngha ca cu kinh Nht thit chng sinh tt hu Pht tnh. ---o0o--Tt Hu l Pht tnh. Theo truyn thng, cu Tt hu Pht tnh c ngha l Pht tnh hin hu trong mi mi chng sinh nh l kh tnh thnh Pht. Hm rng ngay by gi tuy ang b m chm trong b sinh t lun hi, v phin no m b tri buc, mt t do, nhng trong tng lai, vo mt lc no , chng sinh c th gic ng v gii thot, chnh v c sn chng t thnh Pht. Nh th, Pht tnh c hiu nh mt i tng vn c v l mc ch nhm n ca mi n lc tu tp. Theo o Nguyn, cch hiu nh vy b dnh mc vo t tng phn hai ch th v i tng, tim ti v tht ti, trong v ngoi, hin ti v v lai, v..v... l sn phm ca phn bit, chp trc, v phn bit, chp trc l nguyn nhn ca sinh t lun hi, l hnh trng thun dng ca th gian (ch cho sinh t) tri buc, khng theo ng li Pht dy: Mun bc vo con ng ca cc bc Thnh thi phi li nghch dng sinh t. Bi th, mc du tri nghch qui tc vn phm, o Nguyn nht quyt lm sng t ngha ca Pht tnh ng theo cch ng hiu Chnh Php. Theo ng, Tt Hu l ht thy mi hu, hu tnh v v tnh, v tt hu Pht tnh l Ht thy mi hu l Pht tnh. o Nguyn c hiu Tt Hu l Pht tnh lm o ngc ton din s tng quan lin h gia Pht tnh v chng sinh. Pht tnh khng l mt tim nng, ging nh ht ging nm sn trong tm ca ht thy chng sinh ny mm trong tng lai. Trong Chnh Php nhn tng (Shbgenz), Phm Pht tnh (Bussho), ng phn bc t tng sai lm cho rng: Pht tnh l nh ht ging ca c cy; nh ma Php (t d gi o l ca Pht) tm nhun v nui dng, nn m chi,

ny mm, khi sinh cnh, l, hoa, v qu, v qu y c ht ging bn trong. y ch l quan im Pht tnh theo mc ch lun (teleology). Theo ng, Pht tnh l chn th tnh ca vn hu. Hu tnh v v tnh, bn nguyn l Pht tnh. C bn c im ng cp tm hiu lp trng ca o Nguyn v Pht tnh: ngha v tr ca Pht tnh, Pht tnh khng thc cht, Tt Hu v Pht tnh khng hai, v t tng y ng lc V-thngPht-tnh. ---o0o-- ngha v tr ca Pht tnh. Nh trnh by trn, chnh trong chiu kch hu tnh m khi nim lun hi v gii thot khi lun hi tc nit bn c thi thit. Nhng o Nguyn cn mun vt ln trn chiu kch hu tnh, khng nh Tt Hu l Pht tnh, xc quyt mt chiu kch rng ln hn na. l chiu kch Hu bao gm vn hu trong hu tnh th gian v kh th gian. Chiu kch Hu vt ln trn chiu kch sinh dit v c gi l chiu kch khi dit (kimetsu) hay chiu kch c khng (umu). y, sinh dit c ngha sinh ra v bin mt trn phng din sinh hc; cn khi dit thi ni n s thnh v hoi, s c v khng, i vi to vt hu tnh v v tnh. Nh vy, theo o Nguyn, vn sinh t ca con ngi tht s c hon ton gii quyt ch khi no vt ln trn chiu kch sinh dit ca hu tnh m t n vo trong chiu kch khi dit hay c khng chung cho ton th vn vt trong v tr. o Nguyn t c s gii thot con ngi trong chiu kch v tr bao la. Gii thot khng hn cuc ring loi hu tnh, m ba rng ln khp mi loi to vt. Nhn n sc sinh, cy, , sng, ni, u c bao gm trong cng trnh gii thot, ngha l trong s thnh t Pht qu. ng nhn mnh thin gii bt tng tng (henkaifusz), ngha l chng bao gi c s vt g b che du trong ton v tr. Tc c mun ni n s hin l ton din ca Tt Hu, bao hm ngi, hu tnh, v v tnh m cn bn s y cu cnh l ton v tr v bin v v cng tn. ---o0o--Pht tnh khng thc cht. Theo o Nguyn, chng ng thc ti cu cnh bao la tc Pht tnh l chng ng bn cht nguyn s ca chiu kch Hu trong ht thy mi thc ti c bit tn ti vi tnh cch nh th, n l n. Trong Phm Pht tnh, o Nguyn gii thch: c Th Tn dy 'Nht thit chng sinh tt

hu Pht tnh', ct yu l mun ni ln iu g? l li ch gio v 'Ci g n nh vy?' (Thp ma vt nhm ma lai) Cu hi Ci g n nh vy? c ghi li trong Truyn ng lc khi Nam Nhc Hoi Nhng n tm v ln u tin gp Lc t Hu Nng. T hi: Nh ngi t u n? Tr li: T Tung sn n. T hi thm: Ci g n nh vy?. Nam Nhc lc y khng bit tr li nh th no. ng b tm nm trng vt ln vi cu hi v cui cng i n gii quyt bng cu p: Ni t nh vt g u chng ng (Thuyt t nht vt tc bt trng). Cu hi Ci g n nh vy? m Nam Nhc mt tm nm tm cch tr li l mt nghi vn v t tnh (svabhva) ca thc ti, cn c trn mi c th u c l tnh tuyt i ca mnh. Trong trng hp o Nguyn, n ch vo ngha trng yu ca li ng oan quyt Tt Hu l Pht tnh. Ngay cu hi lc khi u, T u n?, cng khng phi l mt cu hi tm thng khch so. Cc Thin s thng hi tng chng ci g?, t u n?, l ct d bit s ng ca h v chn l cu cnh ca Pht php. S dng nhng nghi vn t ci g?, t u n?, hay nhng cch ngn ph nh, hay nhng xc nhn phn l l phng cch Thin pht biu nhm nh thc gic quan ni ti trc qun bn tnh thc ti, soi thy yu tnh ca s vt nh th l nh th (yathbhtam). Nhng nghi vn t ci g?, t u? mang bn tng ca nh tht tnh (yathbhtat), hay ni n gin, l pht biu ca Chn nh (Tathat). Chng thay th nhng t ng nh: Bt kh c, Bt kh t ngh, Nan gii, Vin ly (la xa mi nhn thc), Bt kh liu tri (hon ton khng th hiu thu), v..v... thng gp trong kinh Bt nh ba la mt xut pht t ci tnh Khng, v dng din t th gii ni ti ca vn hu, mt th gii vt ra ngoi mi trng ca tri thc tng i, i i. Nh vy, ci g hay t u khng th lnh hi bng tr c, khng th gi tn, khng l vt i tng, khng th nm gi, v v th m v bin v v hn. Pht tnh cng th, v bin v v hn, khng c phm tnh, danh tnh, thuc tnh, hay sc tng, bi vy cho nn c th dng nhng nghi vn t trn m pht biu. l l do khin o Nguyn nhn thy cu hi Ci g n nh vy? ng l yu ch ca li ng xc quyt Tt Hu l Pht tnh. Vi o Nguyn, Pht tnh khng phi l ci g bt kh danh v bt kh c, ci g v bin v v hn. Nu Pht tnh l ci g khng th gi tn thi n qu l s vt c tn l bt kh danh. Nu Pht tnh l ci g khng c bin gii, thi trong thc t n khng phi hon ton v bin, m tht ra

 b gii hn bi hay phn bit vi ci khc c bin gii. Nh vy, Pht tnh khng phi l ci bt kh danh, m Pht tnh l bt kh danh. ng thi, bt kh danh l Pht tnh. Pht tnh khng phi l ci v bin, m l v bin. ng thi, v bin l Pht tnh. Ni cch khc, Pht tnh khng thc cht (non-substantial), v t tnh, v nht vt (Khng c vt, y mun ni: Khng c sinh dit). Do , nghi vn t ci g hay t u khng biu tng Pht tnh. V nu n biu tng Pht tnh thi ng sau t ci g tt cn c mt s vt c ci g biu tng. Bi Pht tnh khng thc cht, cho nn chnh ngay ci g l Pht tnh, v ng thi, chnh ngay Pht tnh l ci g. Hiu nh vy thi cu ci g n nh vy khng duy ch mt cu hi m cn l mt s chng t Pht tnh. Nh th, th hi i vi Pht tnh, cc vt th c th hay phm tnh ring bit c ngha nh th no? V Pht tnh khng thc cht, cho nn khng c vt th c th hay phm tnh ring bit no trong v tr tng ng vi hay biu tng bi Pht tnh. Ta c th bo mt vt th c th l mt tc php (mode) ca ci g; mt phm tnh ring bit l mt thuc tnh (attribute) ca ci g. V nh ni n mt cy tng l ni n tc php ca ci g, tc l mt tc php nhng khng tc gi. Cy tng l n nh vy t ci g trong cu hi Ci g n nh vy?. Vy cy tng l ng th cy tng, khng hn khng km. Ni n t tng l ni n thuc tnh ca ci g, tc l mt tnh cht khng tng thuc bt c s vt no. Vy t tng l vt t thn t tng, khng hn khng km. Chnh l n nh vy ca t tng trong cu hi Ci g n nh vy?. Khi Lc t Hu Nng hi Nam Nhc, Ci g n nh vy?, cu hi ch thng vo nhn cch c bit ca Nam Nhc. Nhn cch ny l tc php ca ci g, tc php nhng khng tc gi. Nu Nam Nhc thng chng ci nhn cch y l n nh vy t ci g, tt nhin Nam Nhc chng t Pht tnh ca mnh. Nhng Nam Nhc mt tm nm cng phu v cui cng tht ln Ni t nh vt g u chng ng! Vt t thn Hu Nng l Ci g n nh vy. C anh v ti cng chnh l Ci g n nh vy. Thn v tm, cy v c, tri v t cng vy, u l Ci g n nh vy. Ht thy mi s vt trong v tr u l Ci g n nh vy. chnh l ngha ca cu Tt Hu l Pht tnh. Hn na, o Nguyn nhn mnh rng trong ton v tr chng bao gi c s vt g b che du. V Pht tnh khng thc cht, m l ci g, cho nn t tnh ca mi mi s vt c th trong v tr hin l di sc thi Chn nh ca

chng. Vy theo o Nguyn, chng ng Pht tnh l mt khng nhn bao la hin hu. ---o0o--Tt hu v Pht tnh khng hai. Theo ch trng Tt Hu l Pht tnh ca o Nguyn, mun hon ton gii quyt vn sinh t mt cch chnh ng v chng t Pht tnh mt cch vin mn thi trc ht phi kh nng t ph mi ngn che phn ly c th vi ton th vn vt vt ln trn chiu kch sinh dit ca hu tnh t c th vo trong chiu kch Hu, chiu kch v thng c khng ca v tr. Sau l n lc vt b c im tng i tnh c dng ln trn lng nguyn, siu thot ra khi chiu kch Hu y. Nhng mong cu gic ng l v li ch khng ch ring c th m v li ch ca tt c, cho nn khng nhng ch l siu thot ra khi m ng thi chi t s vt ra khi . Nh vy, s vt ln trn chiu kch Hu ng thi l s tr v li chiu kch y, thnh tu s thc chng Tt Hu nh Tt Hu. Ni mt cch c th hn, hin thc s gic ng v gii thot l bng nhng tm linh c bit ca mi ngi. Mun chng t Pht tnh, con ngi phi ph b ng chp, la xa t tng con ngi v cc loi hu tnh khc l trung tm ca lun hi, v ng ha mnh vi ton th hin hu, tc l t sinh mnh ca mnh trong chiu kch v thng c khng ca Tt Hu. Thy bit tnh cch v thng c khng ca Tt Hu l iu kin cn thit v quan trng nht chng t Pht tnh. Khi lu chng ta n quan im ng thi thnh o (dji jd) ca ng, o Nguyn mun thuyt minh rng nu ng c Pht tnh trong bn ng bng cch t c th hu hn vo trong chiu kch Hu v hn v tu tnh t gii thot mnh ra khi tnh v thng c khng ca vn hu, thi lc y mi s vt trong v tr u cng chng t Pht tnh nh mnh. l do c th nhn ni kh ca bn thn trong mi quan h rng buc cht ch vi c th gii, cho nn chn l c chng nghim y l chn l ton din, ph qut, l s tht khng ch lin h n bn thn c bit, m n ht thy mi hu trong v tr. Ni cch khc, s gic ng khng mang tnh cht c bit, m l s gic ng ton din, i ng, ngha l s gii thot v gic ng lun lun nm trong quan h mt thit gia c th v ton th vn vt. Bin c i ng gii thot m tung chn tri bao la vn tng ca Pht tnh cng khp mi phng v quyt nh c Gic ng mi ngi do gii hoc

nghip thot ra ngoi qu kh Tam gii (Dc gii, Sc gii, v V sc gii). Cch o Nguyn hiu Tt Hu l Pht tnh din t ng ci cm gic siu thot thnh cng b gy gii hn phn bit c th, vt ngoi i i, nhn thc c nh c mun ci chng nh khng trc thuc bn ng, v thnh tu mt tnh cht bt kh. Trong chng nghim Tt Hu l Pht tnh ca o Nguyn, Pht tnh l ni quy hng ca chiu kch c khng ca Tt Hu, chiu kch ny v bin v v cng tn. Mt khc, do c th t gii thot mnh ra khi lun hi c khng ca vn vt, Pht tnh chng c khng thc cht, v nhim, v tng, khng c php i i, lun lun c mt. Bi th cho nn, mnh Tt Hu l Pht tnh khng trc tip ng nht ha vn hu v Pht tnh. S ng nht gia Tt Hu v Pht tnh hin thc ch khi no thnh tu chng ng ci g, ngha l ch khi no chng c tnh khng thc cht ca Pht tnh v ng thi chng c tnh v bin v v hn ca chiu kch Hu. Vy do thin qun gic nghim v chng thc, Tt Hu v Pht tnh khng hai. Trong Phm Pht tnh, o Nguyn khng nh: Pht tnh lun lun l Tt Hu, ti v Tt Hu l Pht tnh. lm sng t tnh khng thc cht ca Pht tnh, o Nguyn hay nhc n t ng v-Pht-tnh (mubussh) [Xin lu hai ngang ni, gia v v Pht, gia Pht v tnh] trong nhng ln k li v gii thch theo cch ring ca ng nhng li ni v cu chuyn trao i gia cc Thin s i trc. Trong mt trng hp nh vy, ng thut li cu ni ca Qui Sn Linh Hu (771-853): Tt c chng sinh khng c Pht tnh v ni: c Pht Thch Ca dy rng 'Nht thit chng sinh tt hu Pht tnh.' Qui Sn ni rng 'Nht thit chng sinh v Pht tnh.' Trn nguyn tc, hai ting hu v v hon ton khc bit. Ny sinh nghi ng khng bit cu no ng thi l iu d hiu. Tuy nhin, trong Pht o, duy cu 'Nht thit chng sinh v Pht tnh' l u vit. o Nguyn c hiu cm t v Pht tnh ca Qui Sn l v-Pht-tnh (mubussh). ng gii by: Chn l nh th ca 'v-Pht-tnh' c truyn th lu, vang ng ra khi thnh ng ca T T. N c thy v nghe ti Hong Mai, truyn t n Triu Chu, v xng tng Qui Sn. Cc ngi phi khng ngt chuyn tm vo chn l ca 'v-Pht-tnh', ch bao gi xao lng. Cc on vn trn gy bt ng rt ln nu em so vi nhng ln o Nguyn oan quyt Tt Hu l Pht tnh. Cng ngc nhin hn na khi

nghe ng bnh lun v cu ni ca Qui Sn nh sau: Chn l ca ngn t Qui Sn l chn l ca cu 'Nht thit chng sinh v Pht tnh'. Ni nh vy khng phi mun ni 'v Pht tnh' ca Qui Sn l v bin v v nh. Chn l y Qui Sn thu nhn c t cc kinh in ng ta thm nghim. Cc ngi phi tm cn vn su xa hn na. Lm th no ht thy chng sinh l Pht tnh? Lm th no ht thy chng sinh u c Pht tnh? Gi th mt chng sinh no bt buc phi c mt Pht tnh, thi chng sinh y thuc bn t gio ma qu. Nh th em mt yu qui n ri tm cch ph n ln u ca mt chng sinh. Mi nghe thong qua, nhng li pht biu nh vy qu l mt s chi b hon ton quan nim truyn thng cho rng trong mi mi chng sinh u c Pht tnh. Nhng nu suy ngh k cng hn, ta hiu ngay o Nguyn dng cm t v-Pht-tnh khng phi i lp Pht tnh, m ch vo ci v Pht tnh t c do s thc tnh ca gic quan ni ti vn l Bt nh hay Nht thit tr. Vy theo ci nhn ca tm v phn bit dung hi thng sut t ti, v-Pht-tnh khng b chi phi bi lng tnh ca c v khng, v th chng lin quan n Pht tnh hay v Pht tnh. Cu chuyn sau y cho thy mt ln na cch c hiu vn t kinh in khc thng ca o Nguyn. o Nguyn k li bui Hu Nng n tham bi Ng t Hong Nhn xin hc Thin. T s hi: ng t u n? Hu Nng p: Lnh Nam T hi: ng mun cu g? p: Ch cu lm Pht. T ni: Ngi Lnh Nam khng c tnh Pht (v Pht tnh), sao lm Pht c? Hu Nng i li: Ngi c Nam Bc, nhng Pht tnh u c phn bit Bc Nam? o Nguyn bnh lun: Cu T ni 'Ngi Lnh Nam v Pht tnh' khng c ngha l ngi Lnh Nam khng c Pht tnh hay c Pht tnh. T mun ni 'ngi Lnh Nam, v-Pht-tnh.' Cu 'sao lm Pht c?' c ngha l 'Pht no nh ngi mong thnh?'

 y, o Nguyn khng quan tm n c hay khng c Pht tnh. ng ch trng duy ch Pht tnh, Pht tnh khng thc cht, Pht tnh v t tnh. Chng ta hay bn tm v vn c hay khng c Pht tnh. Nh th, mt cch v thc chng ta tch cc hay tiu cc bin Pht tnh thnh mt i tng ca tri thc. V Pht tnh l ci g v th trc, bt kh c, v bt kh t ngh, nn ni c hay khng c Pht tnh l v ngha. Theo o Nguyn, Hong Nhn ni v Pht tnh, ti v Pht tnh l Khng tnh. ng nhn mnh thm: y l chn l v Pht tnh: Khng thy c Pht tnh trc khi chng t Pht qu; thy Pht tnh ngay khi chng t Pht qu. Pht tnh hin th ng thi vi chng qu. Chn l ny phi thin qun thng nhp mt cch thm su. Phi tri qua mt qu trnh tinh tn hnh Thin di hai mi hay c th ba mi nm. Ni mt cch ngn gn, khng hnh Thin khng c Ng. Khng Ng chng phi Thin. Ng l thy tnh (Kin tnh). Tnh l Pht tnh. Trong tc phm Su ca Thin tht, Trc Thin dch, ghi li nhng gio l cn bn ca Thin t Ma, bi Huyt mch lun lun v kin tnh c on pht biu ngha tng t: Nu thy tnh tc l Pht. Khng thy tnh tc l chng sinh. Nu la tnh chng sinh thi khng c tnh Pht no khc chng c. Pht nay ti ni u? Tnh chng sinh tc l tnh Pht vy. Ngoi tnh khng Pht. Pht tc l tnh. Tr tnh y ra, khng Pht no c c. Ngoi Pht, khng tnh no c c. Nu chng c bn nguyn chng sinh l Pht tnh, thi khng cn phi ni l c Pht tnh. Ni n gin chng sinh l chng sinh cng . Ni chng sinh c Pht tnh chng khc no v rn thm chn. V th, o Nguyn mi nhn xt: Lm th no ht thy chng sinh l Pht tnh? Lm th no ht thy chng sinh u c Pht tnh? Gi th mt chng sinh no bt buc phi c mt Pht tnh, thi chng sinh y thuc bn t gio ma qu. Nh th em mt yu qui n ri tm cch ph n ln u ca mt chng sinh. Nhc n nim v-Pht-tnh ca ng, o Nguyn tip tc: V Pht tnh ch l Pht tnh, cho nn chng sinh ch l chng sinh. Khi nhn thy chung cng Pht tnh l Pht tnh v chng sinh l chng sinh, thi chng c Pht tnh v chng sinh l hai mt ca cng mt thc ti y ng lc. Trn phng din tu dng, thy c Pht tnh tc l trc nghim Pht tnh v chng sinh khng hai. Nhng ch c hng khng chng qu B m thy c Pht tnh. l l do v sao o Nguyn c hiu cu 'Ngi Lnh Nam v Pht tnh' ca T l 'ngi Lnh Nam, v-Pht-tnh.' ng mun ni ci nhn nh tht chnh n ca nhng ngi Lnh Nam khng b rng

buc vo t tng phn hai l h c hay khng c Pht tnh. V-Pht-tnh t thn l t do, l gii thot, l chn tht chng ng. Bi th, i vi o Nguyn, truyn ging c Pht tnh hay khng c Pht tnh l ph bng Pht php. Quan im v-Pht-tnh ca ng lm sng t tnh khng thc cht ca Pht tnh, bc b c hai bin kin xem Pht tnh l thc cht, mt ng thng kin khng nh Pht tnh, v ng kia, on kin ph nh Pht tnh. Ging nh Pht tnh khng thc cht, Tt Hu (shitsuu) c th v nh thng sn lng y, ngha l v th trc, bt kh c, v v bin. Vi cch c hiu cu Nht thit chng sinh tt hu Pht tnh l Tt c l chng sinh, Tt Hu (ht thy mi hu) l Pht tnh, o Nguyn mun qung din ngha ca hai ch Pht tnh (bussh) v chng sinh (shuj) theo mt chiu kch rng ln hn. Trong Phm Pht tnh, ngay sau khi bo Tt Hu l Pht tnh, ng tip tc vit: Ti gi ton b Tt Hu l shuj (chng sinh). Ch khi no s vt l nh vy thi c trong ln ngoi, shuj t n l Tt Hu ca Pht tnh. iu ny c ngha l tt c chng sinh (shuj), hu tnh hoc v tnh, ng th l Pht tnh. ng gii thch: Ging nh trng hp hu tnh, trong Pht o, mi s vt c tm u gi l chng sinh (shuj). l do bi tm t n l chng sinh. Nhng s vt khng c tm cng l chng sinh, ti v ht thy chng sinh ng th l Pht tnh. C v cy, quc v lnh th, u l tm. V chng l tm nn chng l chng sinh. Bi ti chng l chng sinh nn ng th chng l Pht tnh. Mt tri, mt trng, v tinh t l tm. Bi chng l tm nn chng l chng sinh. Bi ti chng l chng sinh nn ng th chng l Pht tnh. Nh vy, i vi o Nguyn, chng sinh(shuj), Tt Hu (shitsuu), tm, v Pht tnh chung cng u ng mt ngha. Tuy nhin, o Nguyn nhn mnh nhiu nht n quan im Tt Hu l Pht tnh. Tt Hu khng i lp vi phi hu. Tt Hu vt ngoi phn bit, chp trc, v khng c t tnh, nh c o Nguyn ct ngha trong on vn sau y. Cc ngi phi hiu rng, ht thy mi hu (Tt Hu), mt v tt c, pht sanh t Pht tnh khng phi l ci hu ca c v khng. .... Ch Tt Hu (shitsuu) khng ch vo th hu (shiu), hay bn hu (honnu), hay diu hu (myu), hay bt c s vt g tng t. V Tt Hu cng khng phi l duyn hu (en-u) hay vng hu (mu). Ch y khng lin quan n tm v vt, thc cht v sc tng, v..v...

C iu ng thc mc y l ti sao Tt Hu hay ht thy mi hu mt ng ch s nhiu, m ng khc li ng nht vi Pht tnh? gii p vn , hy tr li vi cu T Hu Nng hi Nam Nhc: Ci g n nh vy? (Hn: Thp ma vt nhm ma lai. Nht: kore shimobutsu immorai) o Nguyn cho rng ch nh vy (nhm ma; immo ni) l t ng thch ng m t Pht tnh. Trong Phm Immo (nhm ma), ng vin vo li Nam Nhc lu chng ta rng nh vy (immo) l bt kh c, khng nh vy l bt kh c, c nh vy v khng nh vy u bt kh c. iu ny chng t ch nh vy trong cu Ci g n nh vy? khng hn n gin l khng nh. Tht ra, nh vy khng khng nh, khng ph nh, khng b rng buc vo s chp c, chp khng. S th hin ht thy mi hu n nh vy t ci g chnh l ci biu hin ca tm v phn bit. Bi th cho nn cu Ci g n nh vy? c xem nh biu trng yu ch ca cu Tt Hu l Pht tnh. Do , Tt Hu ng nhin ng mt ngha vi nh vy. Din t ci nhn nh tht chnh n, ci nhn ca tm v phn bit, vn hc Thin c nhng cu: Tri xanh, my trng, liu lc, bng hng, hay ni ch l ni, nc ch l nc. Nht l hai cu th ni ting ca thi ho T ng Pha, mt i phu i nh Tng trong bi th L sn yn ta Trit giang triu: n ri ch tht khng g khc, Khi ta L sn sng Trit giang. (o c hon lai v th s, L sn yn ta Trit giang triu) Cng vy, qua ci nhn ca tm v phn bit khi mt c m ra (gic ng), chng ta ni: Anh ch l anh, ti ch l ti. V ngay by gi, ht thy mi hu ng l Pht tnh. ---o0o--V-thng-Pht-tnh: mt t tng y ng lc. o Nguyn c hiu Tt Hu l Pht tnh v v-Pht-tnh nh ni trong phn trn l nhm mc ch ph quan nim thng thng nhn thc Pht tnh v chng sinh nh nhng i tng c thc cht. Vi nim vPht-tnh, ng t c mc tiu l ph nhn c hai bin kin, thng kin v on kin, nhn lm Pht tnh l thc cht. Tin xa hn na, lm sng t hin tng bn th v tr v bn th v tr l mt, Tt Hu v Pht tnh khng hai, ng xng V thng (muj) tc Pht tnh. V thng cng vi kh, khng, v v ng l bn c tnh ca mi hin hu, l nhng yu t cn bn thng c gi l Bn php n ca ton b gio l c Pht. Theo nguyn l Ch hnh v thng, tt c hin hu u thong chc v gi tm, khng c g gi nguyn dng trong hai khonh khc k tip nhau. S d thy cc php i thay v thng l v ta nhn chng qua tng

trng biu hin bn ngoi. l ng v mt biu dng, cc php hin hu theo gi hp v hin tng qua gi danh. V chng hin hu qua tng gi hp nn c coi nh l tng Gi, khng tht, khng c t tnh c lp ngoi cc duyn, nn v mt th, chng l Khng. Mt khc, v tng Gi lun lun th hin tnh cht v thng bt nh ca cc php, nn gi tng lun lun ha dch i mi khng ngng qua lut tc Duyn khi m hin hu. Vy ng v mt gi nh tng i, V thng chnh l tng gi hp (Tng) v Duyn khi l tng ha dch ca cc php (Dng). Theo ngi Thin Thai, chnh ngay ni dng v tng l th, chnh ni th l tng l dng bt tng ly. Ngha l, Gi v Khng khng tch bit ring, ngoi Gi c Khng, ngoi Khng c Gi, m chnh Gi l Khng, Khng l Gi. l Trung o , ng theo li pht biu ca B tt Long Th trong bi tng Trung lun, XXIV.18: Cc php do duyn khi, nn ta ni l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o. Ngoi ra, ni n tnh v thng tc l thi gian ha cc php, ngha l ng khung chng vo trong mt thi gian no , bin chng thnh biu tng, v gn chng nhng tn gi. Mt khi trn thc t cc php b thi gian chi phi, thi chng mt i tnh vin dung ha dch, tr thnh s vt khng cn sng ng bin dch trong tng st na nh chng ang hin hu hay chng ang l. Trong trng hp ny, chng ta khng nhn thy c Trung o l v chng ta ch nhn c mt kha cnh, kha cnh v thng i lp vi kha cnh thng, ch khng thy c v thng trong thng v thng trong v thng. nim v-thng-Pht-tnh ca o Nguyn siu vit tng hp hai khi nim Pht tnh v Tt Hu l mt phng tin biu hin tnh vin dung ha dch ca th-tng-dng ca cc php, ng theo chn l Trung o. Bi k tm cu sau y trch t Phm Phng tin, kinh Php Hoa, HT Thch Thin Siu dch gii, c th gip hiu phn no nim V-thngPht-tnh ca o Nguyn. Ch Pht lng tc tn, Tri php thng v tnh, Pht chng tng duyn khi, Th c thuyt nht tha. Th php tr php v, Th gian tng thng tr, o trng tr d, o s phng tin thuyt. Dch: Cc c Pht lng tc tn, bit php thng v tnh, ging Pht theo duyn m hin khi, cho nn mi ni php nht tha l php tr php v, tng th gian thng tr, c Pht ni o trng chng bit ri, ng o s phng tin ni ra.

Ch Pht lng tc tn: Phc c v tr tu, hay i Bi v i Tr, hai c tnh tn qu Pht thnh tu, nn Ngi c tn xng l Lng Tc Tn. Tri php thng v tnh: c Pht bit r cc php thng v t tnh, c ngha rng chng sinh ch bit cc php trn mt gi tng. Bt c mt php no, t n cng chn l ba mt l Khng, Gi, v Trung. Chng sinh khng bit c ngha tht tng ca cc php l Khng, l Gi, l Trung o. Bit cc php thng v tnh tc l bit cc php trn vn trong ba tht tng, Khng, Gi, v Trung, ca cc php. Pht chng tng duyn khi, Th c thuyt nht tha.: c Pht bit ging Pht phi theo c duyn m hin khi. Ging Pht, chng t Pht, Pht tnh, nu khng gp duyn pht khi thi vn nm yn di lp bn d phin trc. Pht khi y l pht khi tng ch khng pht khi tnh. Ngi Thin Thai do chia Pht tnh ra lm ba th: Chnh nhn Pht tnh, duyn nhn Pht tnh, v liu nhn Pht tnh. Chnh nhn Pht tnh tc l l tc Pht, ngha l Pht trn l. D rng chng sinh khng bit g ti Pht cng u l chnh nhn Pht tnh, bi v t bn tnh ca chng sinh vn c tr gic ng thnh Pht. Li phi c duyn nhn Pht tnh, nh gp Pht, nghe c gio l nht tha thi chnh nhn Pht tnh mi thnh tu c. Khi duyn nhn Pht tnh thnh tu y thi chnh nhn Pht tnh hin l mt cch trn vn, cho nn gi l liu nhn Pht tnh. Ci duyn lm pht khi Pht chng l nht tha gio, cho nn c Pht ni l nht tha. Th php tr php v: Php nht tha l Chn nh, php tr php v, ng ngha vi Chn nh tht tng, ch tnh bnh ng nht nh, tnh thng hng trong tt c cc php. Th php l ch cho ch php thng v t tnh, tc tht tng. Chnh V t tnh l ci tng thng cn khng bin dch, khng thay i, vn lun lun trong l tht tng, trong bn v ca n, mc du hin hu m trong bn v l tnh. Tng la ch hin ln trong tnh nng, ch khng th hin ln trong tnh t. Sng ch hin ln trn nc, ch khng hin ln trn t. Php tr php v c ngha l tt c mi hin tng u hin ln trong l th, l tnh ca chng. Nh vy, tt c nhng tng th gian u tr php v, hin ln trn t th bn v ca chng, u y tnh duyn khi. Th gian tng thng tr: Bi L tc S, S tc L, cho nn quy tng v tnh, quy sng v nc thi sng tc nc, nc tc sng. Nc l thng, sng trong nc sng l thng. l th gian tng thng tr.

y l theo ngha ca Hin gio. Theo Mt gio, thi tc tng tc tnh, tng tnh bt ly, nh mt tri v nh sng. Mt tri l tnh l th, m nh sng l tng l dng. Th, tng, dng bt tng ly. Do , mt tri l thng thi nh sng mt tri l thng. Cng vy, nhng hin tng ca th gian vn trong t th bn v ca th gian, bt tng ly, cho nn gi th gian tng thng tr. o trng tr d, o s phng tin thuyt.: c Pht ni o trng, chng ng c l tht tng , nhng t gic thnh tr la tng ngn thuyt, la tng tm duyn, t chng c bn trong, chng phi ch hin by ca vng tng ngn thuyt, cho nn Ngi phi phng tin ging thuyt. Trong bi k trn, cu Th gian tng thng tr c th gip ta thng t ngha kin gii V-thng-Pht-tnh ca o Nguyn. Thng thng ai cng hiu rng c tnh v thng i nghch vi c thng ba la mt ca Php thn tc Nh Lai tng, hay Pht tnh. Nhng o Nguyn khng ngh nh th v ch trng v thng tc Pht tnh. Trong Phm Pht tnh, ng ta vo Lc t Hu Nng vit: Lc t dy t Hnh Xng: 'V thng t n l Pht tnh. Thng t n l tm phn bit thin php v bt thin php.' Mt ln na, o Nguyn khng chu theo truyn thng hiu rng tu theo o Pht l ct gii thot mnh ra khi v thng, hay lun hi, v ng Pht tnh hu chng c nit bn. Theo ng, nu nit bn chng c siu vit th gii v thng thi cha phi l nit bn chn tht, bi v nh vy thi nit bn i lp vi v thng, do vn cn tng quan lin h v gii hn bi v thng. Chng c nit bn chn tht l khi no thot ra khi ci nit bn siu vit v thng y. Ngha l, khng tr nit bn chng c m quay tr v trong th gii v thng sau khi gii thot mnh ra khi hai tng v thng v thng, ci gi l lun hi v ci gi l nit bn. y l v tr x nit bn c nh ngha trong Thnh duy thc lun l Chn nh xut khi s tri chng, lun lun vn chuyn vi hai cnh i Bi v i Tr cho nn khng chm trong sinh t cng khng an tr Nit bn Nh th, nit bn chn tht l tuy ly Chn nh bnh ng gii lm l tng ti hu, nhng khng tr bnh ng gii, m tri li tr sai bit gii cng vi ht thy chng sinh cng tin ti mc ch cui cng l t n gii

thot. y l giai on Thp a B tt khi hon thnh c ngi th tm bnh ng gii, cnh gii v sinh php nhn, nu khng chun b thch ng vi ngi th chn sai bit gii tc sinh hot hin thc, thi khng th no thnh tu c qu v Pht. Nh vy, tuy trong th gii lun hi, nhng iu khng phi l kt qu ca nghip lc tri buc, m ngc li, mt mt thng trong lun hi, tc l hin thc gii, mt khc li hot ng mt cch t do, t ti, v tch cc cu chng sinh. Nit bn chn tht l ci ng th m mt mt l vnh vin lun hi, mt khc li l vnh vin gii thot. Li ca t Hu Nng c o Nguyn nhc li trn l mt phng thc ngn ng Thin pht biu nim khng tr sinh t, khng tr nit bn. Trong Nhip lun, HT Thch Tr Quang dch gii, c on ni v nit bn v tr ca B tt nh sau: on c l nit bn v tr ca B tt. Th tng ca nit bn y l x b tp nhim m khng x b sinh t, chuyn y ch da ca hai phn (sinh t v nit bn). y, sinh t l phn tp nhim ni y tha, nit bn l phn thanh tnh ni y tha, ch da ca hai phn l y tha thng c hai phn. Chuyn y l chnh y tha khi ni ln s i tr thi chuyn b phn tp nhim m chuyn c phn thanh tnh. i ni nit bn l chnh ni y tha m chuyn b bin k tp nhim, chuyn c vin thnh thanh tnh. Nit bn v tr l b tp nhim (phin no) m khng b sinh t, nn khng tr ni sinh t m cng khng tr ni nit bn. Do vy, nit bn l chuyn y. ng lc dn n s chng t quan h h tc h nhp gia Tt Hu v Pht tnh, gia Pht tnh v V thng, cng vi ch quay ngc tr li th gii v thng ngay khi chng c nit bn, bt ngun t v tr tn ti ca con ngi trn giao tuyn ca hai trt t, Chn nh v Hin tng. Mt mt, ng th con ngi l Chn nh, nhng mt kia, Hin tng, b chi phi bi lut tc V-thng-Duyn-khi. Theo o Nguyn, khi no tu tnh vt thot ra khi m ng thi tr li chiu kch v thng c khng ca Hin tng, thy c tt c mi hin tng chng qua cng ch l nhng biu tng khc nhau ca Chn nh m thi, thi ch khi y mi c th ng thi thc chng v thng tc th Pht tnh v Pht tnh tc th v thng. Chnh do kinh nghim tu chng nh vy m o Nguyn pht sinh kin gii V-thng-Pht-tnh.

Thy V-thng-Pht-tnh l thy bng tu nhn, con mt Bt nh nh m cc bc gic ng trc nhn thc ti nh tht. Hy nghe Thin s D. T. Suzuki ni v tu nhn trong Thin lun, Tp H, Tu S dch: Tu nhn khi lp cc trn gii tuyn gia Nht th v a th, gia Khng v Bt khng, gia B v Phin no, gia Tr v Bi, gia Pht v Chng sinh, gia Gic ng v V minh, gia nh v Nghip, ri thng vo hai th gii coi nh mt Thc ti duy nht. 'Tr Bt nh khng bn ny hay bn kia, cng khng qung gia; khi l thuc phn bit, Bt nh b xa la, Bt nh khng cn na.' [Cu ny Suzuki trch t Tiu bn, 58b] Tr nng tung hnh Bt nh nh ang ci nga trn hai lnh vc ca hin hu, nhng nu Bt nh thc th c xt n, n khng lu tm v li phn chia nh th, n dong rui theo kinh nghim ring ca chnh n. Tnh Khng khng hnh dung nh l tch bit vi Lun hi, v Lun hi khng khc vi tnh Khng. Khi Bt nh l din, tnh Khng v Lun hi cng c ko ln trong mt ng dy. o Nguyn gii by quan im y bng cch qung din li ca Lc t nh sau: Do , tnh v thng ca c v cy, bi v rng, t n l Pht tnh. Tnh v thng ca ngi v vn vt, ca thn v tm, t n l Pht tnh. Quc v lnh th, ni v sng, u v thng bi v chng l Pht tnh. Trng thi gic ng trn y v l Pht tnh, nn v thng. i Bt Nit bn v v thng, nn l Pht tnh. ngha V-thng-Pht-tnh c th tm thy trong phm i Nh, i Phm Bt nh, lun i tr , Quyn 72, HT Thch Thin Siu dch, on ngi Long Th gii thch: Trong Bt nh ba la mt hoc c khi phn bit cc php khng, y l cn; hoc c khi ni th gian php tc ng Nit bn, y l su. Cc php sc, v..v... tc l Pht php. Vi cng dng trin khai diu hu quan ca Bt nh, ging nh lp trng Phin no tc B ca Thin tng, hay t tng Php gii v tn duyn khi trong kinh Hoa nghim, V-thng-Pht-tnh ca o Nguyn din t cng mt ngha vi cu Sc tc th Khng, Khng tc th Sc trong Tm kinh, cng nh vi tiu ng Thng cu B , h ha chng sinh ca B tt o. Ngay vic nim Pht cu Vng sinh Tnh , theo t tng Vthng-Pht-tnh, thi trong tng vng tr v Cc Lc, cn phi c tng hon, tc hi chuyn Ta B. Trong quan nim , ngi c vng sinh tr v, ly chn tng Cc Lc lm m hnh, n lc cc lc ha Ta B, mi l ngha vng sinh chn chnh.

Tht l thiu st ln nu tm hiu quan im ca o Nguyn v Tt Hu v Pht tnh ch trn phng din trit hc v bn th lun. Bi v o Nguyn trc ht l mt o s sut i x thn hnh tr v thc chng, ly ch qun ta (shikantaza) lm php mn tu tp duy nht chng ng trn vn l tnh ca php Pht. Chnh do thc chng Tt Hu l Pht tnh o Nguyn mi kh hi c l tu chng nht ng v thnh tu nim V-thngPht-tnh. Nu chnh do vn khng bt gic m gi l Pht thi phm phu tc l Pht ri, cn cn phi tu lm g?, l cu hi to nn mi nghi tnh ln thc dc o Nguyn bt thip him nguy vt bin qua Trung Hoa cu hc Thin vi tn s Nh Tnh. Khi bn thn thc chng trng thi thn tm thot lc, ng thc tnh, dt ht nghi tnh v s chn la gia hai thin kin i lp, th gic v bn gic, gia tu v chng. Vi lp trng tu chng nht ng v Tt Hu l Pht tnh, o Nguyn ph b ci nhn phn hai gia ch th v i tng, gia tim ti v tht ti, gia phng tin v cu cnh. Trc nht, trong cch c hiu Tt Hu l Pht tnh tri ngc vi cch c hiu theo truyn thng l Tt c chng sinh u c Pht tnh, o Nguyn dng ch l bo rng Tt Hu v Pht tnh khng hai. Pht tnh khng phi l mt vt s hu m tt c chng sinh mi mi u c v cn c nhn thc bi ch th Tt Hu. Tt Hu l Hin tng ca Pht tnh, n nh vy t ci g, cho nn Tt Hu l tc php ca ci g, tc l mt tc php nhng khng c tc gi. Th n, theo cch c hiu ca o Nguyn, Pht tnh khng phi l mt tim ti cn cng phu tu dng hin thnh tht ti. V Pht tnh l bn cht nguyn s ca mi s vt c bit, nn bt k khi no, mi pht mi giy, trong tin trnh ha dch, t thn nh thc ca vn hu lun lun hin l Pht tnh. Bi th, o Nguyn mi ni v chn l ca Pht tnh nh sau: Khng thy c Pht tnh trc khi chng t Pht qu; thy Pht tnh ngay khi chng t Pht qu. Pht tnh hin th ng thi vi chng qu. Vy Pht tnh v chng qu th nghim c ng thi ch ngay by gi v y, vo mi v mi lc. Cui cng, v chng t Pht tnh l siu vit quan h hai chiu gia tu v chng nn trong Phm Pht tnh, o Nguyn vit: Trong php Pht, tu tp v chng ng ng nht. Bi ti tu tp trong hin ti l tu tp ni s chng, cho nn s pht tm B (Th gic) t n l ton gic, l tu gic vn c (Bn gic). Do , ngay c trong khi c hng dn tu tp, hnh gi c

nhc nh ng d k hnh chng ring bit, ti v tu hnh l trc chng bn gic. V l chng trong khi tu tp nn chng ng l v chung; v l tu tp ni s chng nn tu tp l v th. Mt on khc: Trong o ln ca ch Pht v ch T, lin tc tu hnh lun lun l ti thng. Ngay mt khong trng cc nh cng khng chen vo gia s pht tm, tu tp, gic ng, v nit bn. Con ng tu hnh lin tc lun chuyn khng bao gi ngng. Vy tu l tu ni s chng, gi l bn chng diu tu (honsh myshu). Phng tin v cu cnh nh vy l khng hai. ---o0o--IV. Hu tnh 11. i tm Ng C Ng hay khng c Ng. c Th Tn thng ni: Ci g v thng l kh. Ci g kh l v ng. Ci g v ng cn phi nh tht qun vi chnh tr tu l 'Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti.' Mt cu hi c t ra: Ti sao t tng v ng li c din t nh l h qu t thc t kh? L do gii thch c th rt ra t Tiu kinh Saccaka (Clasaccaka Sutta), Trung B kinh. Kinh ny ghi li cuc tranh lun ni ting gia c Pht v du s ngoi o Saccaka v gio l v ng ca Pht gio. C s l lun ca Saccaka c t trn tin l ging nh cc ht ging, cc cy c c ln ln, c trng thnh, c hng thnh l v tt c chng y c vo t, nng ta vo t. Nh vy, cc cng nghip nng nhc ny c to tc. Cng vy, nh ngi ny m t ng l sc, nh nng ta sc lm thin s hay c s; nh ngi ny m t ng l th, v.v...; nh ngi ny m t ng l thc, nh nng ta thc lm thin s hay c s. Ngha l bt c hnh ng g d thin hay bt thin u hon ton ty thuc vo nm un. Do , Saccaka kt lun nm un cu thnh t ng ca con ngi. phn bc quan im sai lm y, c Pht hi Saccaka: ng ngh th no? Mt v vua St l lm l qun nh, nh vua Pasenadi nc Kosala, vua Ajatasattu con b Vedehi nc Magadha, vua ny c quyn hnh hay khng trong quc gia ca mnh, mun git nhng ai ng b git, mun tc ot nhng ai ng b tc ot, mun trc xut nhng ai ng b

trc xut? Khi Saccaka chp nhn cc vua y c v xng ng c quyn hnh nh vy, c Pht tip tc hi: ng ngh th no? Nh ng ni 'Sc l t ng ca ta', thi ng c quyn hnh g i vi sc y v c ni c rng 'Sc ca ti phi nh th ny, sc ca ti khng phi nh th ny' khng? Cu hi ny c lp li vi th, tng, hnh, thc, v ch cho Saccaka thy r rng mc du ng khng nh nm un chnh l ng, m tht ra ng u c thm quyn i vi chng, ng u c th kim sot chng bo chng phi nh th ny, khng phi nh th ny. Saccaka nh chp nhn rng nu c bt c ci g c gi l t ng ca con ngi thi con ngi phi c trn quyn iu ng v sai khin n. Qua cuc tranh lun thut li trn, nu c t ng thi t ng c th hiu nh mt vt s hu ca con ngi v con ngi trn quyn iu ng v sai khin vt s hu y. Chnh v trong thc t chng ta khng c trn quyn kim sot cc vt s hu ca mnh nn chng ta thng xuyn b chng m nh v v vy mi au kh. c Pht cp quyn lm ch ny trong bi kinh rt quan trng, kinh Nm v hay V ng tng (Anatta Lakkhana Sutta), trong Ngi ni n nm un ln u tin v s dng chng ging l V ng cho nm v T kheo sau khi thuyt l T ti Vn Nai. Tt c l V ng din dch v sau u bt ngun t bi kinh ny. Ny cc T kheo, Sc l v ng. Nu Sc l ng, thi Sc khng th dn n kh no v c th mong rng Sc ca ti l nh th ny, Sc ca ti khng phi nh th ny. Ny cc T kheo, v Sc l v ng, nn Sc dn n kh no v khng th mong rng Sc ca ti l nh th ny, mong rng Sc ca ti khng phi nh th ny. Sc nh vy, th, tng, hnh, thc, cng u v ng nh vy. Ny cc T kheo, cc Thy ngh th no, Sc l thng hay v thng? - Bch Th Tn, l v thng. - Ci g v thng l kh hay vui? - Bch Th Tn, l kh. - Ci g v thng, kh, chu s bin hoi, c hp l chng khi qun ci y l 'Ci ny l ca ti, ci ny l ti, ci ny l t ng ca ti?' - Bch Th Tn, khng.

- Th, tng, hnh, thc l thng hay v thng? ... - Do vy, ny cc T kheo, phm Sc g qu kh, v lai, hin ti, hoc trong hay ngoi, th hay t, lit hay thng, xa hay gn, cn phi c nh tht qun vi chnh tr tu l 'Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti.' - Phm th g, tng g, hnh g, thc g..., cn phi c nh tht qun vi chnh tr tu l 'Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti.' Cn lu rng v thng t n khng kh khng vui, cho nn phi hiu quan h gia v thng v kh trong cu Pht hi l Ci g v thng, ci a n kh hay vui? v trong cu cc T kheo tr li l Bch Th Tn, ci g v thng, ci a n au kh. Nhng ti sao v thng dn n au kh? Nu hiu ch kh dch t ting Phn Duhkha ch c vn vn mt ngha l au kh thi o Pht l bi quan ym th. Phi hiu ch kh (Duhkha) qua bn hnh tng: v thng, kh, khng, v ng. S tip xc vi ngoi trn pht sinh ba cm gic: kh th, lc th, v bt kh bt lc th tc x th, do mi c ba ci kh tng ng: kh kh, hoi kh, v hnh kh. Vi kh th thi l kh kh, tc ci kh thng thng. Vi lc th thi l hoi kh, v by gi tuy vui nhng lt na khng cn vui. Vi x th thi l hnh kh. l mt bin chuyn ngm ngm trong tng st na cho nn c vui i na thi chnh ngay trong ci vui ngm ngm c ci khng vui. V n bao trm c tnh v thng bn trong cho nn gi l hnh kh. Ting kh l ting ch chung va th cht va tinh thn, nhng iu nghch , tri khng thun lng u gi l kh. au cng lm mnh kh, i cng lm mnh kh,... s ngm ngm bin chuyn, v thng, trng rng, khng c thc ng, khng c thc th cng lm mnh kh. C th ni mt cch khc, bt c g v m lm m chp l s hu ca ta u l i tng ca s bin dch khng ngng. Chng khng vn hnh theo cch ta mun chng vn hnh. Do , chng u l ngun gc kh au. Bi th, bt c ci g m ta chp trc mt cch sai lm l t ng u b lut tc v thng chi phi, khng vn hnh theo cch ta mun, do hm cha kh au. Kt lun: Kh au l v c tm ng i nn mi chp ci ny l ca ti, l v c tm ng mn nn mi chp ci ny l ti, l v c tm ng kin nn

chp ci ny l t ng ca ti. Nh vy, mun c gii thot thi cn phi la b li nhn in o Ci ny l ca ti, ci ny l ti, ci ny l t ng ca ti m nh tht qun vi chnh tr tu l Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti. Trong kinh V ng tng, c Pht ph nhn mi un l mt thc th c ng, ngha l khng c nhm no trong nm un cu thnh con ngi thc nghim c th c ng ha nh l ci t ng ca con ngi. Nhng nu mi mt nhm khng th c ng ha nh th thi th hi s phi hp ca chng theo lut duyn khi c cung cp nn tng no cho mt s ng ha tng t hay khng? Cu tr li dt khot l: V ng lun Pht gio tuy ch trng sinh mnh hay tm l ca ngi ta l tng th ca nm un, nhng khng quyt khng c t ng c nh hin hu trong tng th y. Tng th ca nm un cn c gi l pudgala, dch l nhn cch. V do duyn sinh nn nhn cch l gi hu. Vn tng th ca nm un c cp trong kinh Khemaka, Kinh Tng ng b, III, 126. Mt tu s Pht gio tn Khemaka pht trin tu qun thy r khng h c ng hay bt c g thuc v ng trong bt c nhm no ca nm un. Tuy nhin, Khemaka tin rng ci khng c trong mi un c th tm thy trong s ha hp do nhn duyn ca nm un. ng ni: V nh, ny ch Hin, hng thm ca hoa sen xanh, hay hoa sen hng, hay hoa trng, nu c ngi ni: 'Hng thuc v l, hay thuc v sc, hay thuc v nhy hoa', ni nh vy c ni ng khng? - Tha khng. - Vy ch Hin, tr li nh th no l tr li mt cch ng n? Ri ng tip: Ch Hin, hng l ca hoa. Tr li nh vy l tr li mt cch ng n. Theo thuyt h thng, y l trng hp xut hin mt phm tnh c bit, gi l xut hin tnh (emergent property), khi h thng hi mt s thnh t cn thit lm cn c s y cho phm tnh y. Phm tnh ny ch xut hin khi h thng vo mt mc phc tp xc nh v khng tm thy trong cc thnh t ca h thng. iu ng lu y l c Pht khng ph nh ci tng th gi hu ca nm un. Nhng chng sinh khng hiu r nm un kt hp thnh mt ci gi tng nn lm tng m chp l T ng, ri sinh tham i, chp th,

v c th, i, th, hu,..., nh vy m tip tc mi trong vng sinh t lun hi. Bi vy, c Pht thuyt ging php mn Ng un v ng l dy chng sinh ph tr gc r chp ng hu c gii thot khi lun hi. Trong Pht tnh lun, c on c Pht gii thch v sao ngang qua chnh tin trnh ph nhn Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti m ngi ta siu vit nm un v khm ph ra ci Chn ng ca mnh. Bi v, ht thy ngoi o ni nm un gm sc, v.v vn khng c ng tnh m suy din chp l ng. Nhng, cc php, sc, v.v mu thun vi ci m cc ngi chp l ng tng. Chng hng thng v ng. Ch Pht, B tt, do Chn nh tr, m t c ba la mt v ng ca tt c php. Bi v, ba-la-mt v ng ny khng mu thun vi tng v ng m cc ngi nhn thy, cho nn Nh lai ni l thng hng v ng. V l chn th tnh ca tt c php, cho nn ni ba la mt v ng l Ng. Nh bi k c ni trong kinh: Hai Khng thanh tnh c v ng thng ng (tc Ng th thng ca V ng) V Pht c tnh tnh V ng chuyn thnh Ng. Cc ngoi o chp thy c ng trong nm th un. tr s h vng do chp ng ny nn tu tp Bt nh ba la mt, cho n t c V ng ti thng, tc Ng ba la mt. l qu ca n, nn bit. (Pht tnh lun, trang 798c, Tu S dch) Thy Tu S ni c hai cch gii thch on vn trn v V ng v Chn ng. 1. Pht khng hon ton bc b Ng. Do phm phu, ngoi o chp ng trn nhng c s sai lm, nn Pht dy Thanh vn dit tr ng chp (ni nm th un). Thanh vn sau khi chng v ng, cn phi qun Nit bn l Chn ng. Gii thch ny b ch trch l a Pht php tr v vi ngoi o (i Ng ca Upanishad).

2. Nit bn c bn c: Chn thng, chn lc, chn ng, chn tnh. Phm phu, i vi php v thng m cho l thng,... i vi php bt tnh m cho l tnh, thnh bn th in o. Cn Thanh vn, thi t tnh Chn nh vn thng hng m khng bit, chp php tng, m cho rng chng php v thng, v ng l chng Nit bn. l bn th in o ni Thanh vn. Nh vy c tm th in o ni Phm phu v Thanh vn. on vn trn ni, Chn ng l Ng ti thng, siu vit, ca V ng. Thanh vn do tu qun bn Thnh (m Thng Man gi l Thnh hu tc) nn chng c V ng. B tt qun Chn nh (Thng Man gi l qun V bin Thnh ) thy c Nh tnh ca cc php, nn chng Chn ng. Thuyt Chn ng ny c ni trong cc kinh Nit-bn, Thng Man, v cc kinh lin h nh c bit. Lng Gi cn nh hng thuyt ny, nhng trnh nhm ln vi Ng ngoi o nn khng qung din. Duy thc v sau cng trnh khng cp minh nhin. i vi cc nh khoa hc Tnh bit, ng l mt li nhn, mt quan im nht tr v thng hp, mt v tr thun li vng chc v thng hng, cn c dn xut t duy, cm gic, v hnh ng. T lu i ci vng tng v mt ci ng nh vy hin hu ni mi mt chng ta tr thnh mt xc tn, nn ta c thi chng i mnh lit i vi nhng ai nghi ng v chi b s hin hu ca ci ng khng tht c . Tuy nhin, nu lm vo tnh th phi qun st s tht hu ca ci ng huyn hoc y, thi khng cch g tm thy c n. Daniel Dennett, mt nh khoa hc Tnh bit, m t kt qu qun st mt cch nh nhm nh sau: Bn i vo no qua con mt, ngc ln dy thn kinh th gic, quanh qun chung quanh ci v, qun st tng t bo, v trc khi hay bit thi bn xut hin di nh sng mt tri trn u nhn ca mt xung ng thn kinh c vn, gi u, v ngc nhin khng bit ci ng n phng no. (Elbow Room. Trang 74-75) Ti c tht hay khng? Ai cng thy rng mnh ang hin hu v ang sng rt c th trn mt t, c sao li t ra cu hi v vn nh vy? Ti cm thy ti c tht v mi giy pht sng l mt kinh nghim ti ang tri qua. Thy, nghe, ngi, nm, s, tng. Yu ng, th hn, s hi, dt d, lo lng, v nht l lc tri qua tm cn gi i, c v thua, danh thm v ting xu, ca tng v khin trch, hnh phc v au kh [Pli: Attha loka dhamma: lbha, albha; yasa, ayasa; pasams, nind; sukha, duhkha. Tm php th gian. Hn: Bt phong: Hng thnh v suy sp, danh d v hy bng, xng dng v c bi, an lc v phin no].

Bo rng ti c tht, c th ch l mt ngh v ti do ti tng ngh v ti, hoc do k khc tng ngh v ti, hoc ch khi no ti cn ngh rng ti c tht. Cng c th mt ngh hay cm gic ca ti c th hin v thc hin qua ngn ng v khi nim to ra ci ti c tht y chng? Ci t ng ca con ngi nh th no m khi hin khi bin, tng nh thng hng m tht ra tn ti mong manh, thy rt quen thuc m sao kh bt gp? Trong tng giy pht sng, chng ta phi i u vi vn nhn thc mu thun, c v khng c t ng. Mt mt, du ch thong qua cng thy ngay kinh nghim ca ta lun lun bin i v hn na, lun lun ty thuc vo mt cnh hung ring bit. Sng l lun lun ang trong mt cnh ng, trong mt tnh trng. Khng mt ai c kinh nghim v mt s vt thng ti v c lp i vi nhng trng hung . Th m mt khc, hu ht chng ta u tin vo s tn ti v mt ci ng bt bin. Ta nhm mt chp nhn rng chnh ci ng lu chuyn trong vng sinh t, l ch th nhn thc, ghi nh hay nhn thc li nhng s vic kinh nghim, tr tc ci tnh cch ca con ngi, to nghip, v chu bo. Trong thc t, t trc n nay, sut lch trnh tin trin ca t tng nhn loi, khp mi ngnh, trit hc, khoa hc, phn tm hc, tn gio, thin nh, cha bao gi c mt ngnh no pht hin mt t ng bt bin, c lp, n nguyn trong th gii thng nghim. Trit gia David Hume ni ln s tht nh sau: V phn ti, khi i vo gn gi mt thit nht ci m ti gi l t ng ca ti thi ti lun lun tri nhn mt c th cm gic ny hay n v nng hay lnh, nh sng hay bng ti, yu thng hay on ght, au kh hay khoi lc. Ti khng bao gi khng mt cm gic m c th nm bt c ci t ng ca ti vo bt c khi no v khng bao gi qun st c iu g ngoi cm gic. Nh vy ci thy do trc cm tri ngc hn vi ci tri gic hin c v t ng. phng Ty, vn mu thun c ng nu cn c vo kinh nghim thng thng v khng c ng khi tm n bng t duy v lun l c gii quyt hoc bng cch tng l xem nh khng c vn , hoc chp nhn con ngi sinh ra b kt n phi tin vo t ng. Cng c thuyt ch trng mt siu ng tri thc thng nghim khng th thy bit c. Theo Pht gio, s d khng gii quyt mt cch tha ng vn mu thun c l v khng thu hiu v tnh cch v thng, v ng, v duyn sinh ca ng un. Phng php thc nghim m c Pht khuyn khch p dng thy v hiu tng tn tnh cch v thng, v ng, v duyn sinh ca tt c cc hin tng, vt l, sinh l, cng nh tm l, l php qun nim.

---o0o--Php qun nim. Chng ta thng cho rng thn th ny l ti, l ca ti, rng cc cm th sng hay kh l c lin quan vi ci ti, rng ci tm ang qun st chnh l linh hn ca ti, rng cc i tng ca tm nh l ngh v hnh thc l T ng, l ti, l ca ti. Mc ch ca php qun nim l ra khi v minh, khng cn m h trong o tng, thy c ci gi, chm dt si m. Nh qun nim, ta khm ph ra ci o tng c ngy trang kho lo ca ci gi l T ng, v t thy c iu m c Pht chng ng: Chn l Tnh Khng. Kinh Nim, Tng ng b, V.180, ghi li li c Pht ging v tr chnh nim v tnh gic nh sau. - Ny cc T kheo, T kheo hy tr chnh nim, tnh gic. y l li gio gii ca Ta cho cc ng. - V ny cc T kheo, th no l T kheo chnh nim? y, ny cc T kheo, T kheo tr, qun thn ni thn, nhit tm, tnh gic, chnh nim, nhip phc tham u i, Nh vy, ny cc T kheo, l T kheo chnh nim. - V ny cc T kheo, th no l T kheo tnh gic? y, ny cc T kheo, T kheo bit r rng cc cm th khi ln, bit r rng cc cm th an tr, bit r rng cc cm th i n hy dit; bit r rng cc tng khi ln, bit r rng cc tng an tr, bit r rng cc tng i n hy dit. Nh vy, ny cc T kheo, l T kheo tnh gic. Vy qun nim l tr chnh nim, l tnh gic, l thc s sng by gi v y. Kinh T nim x ni v bn php qun nim: v thn th, v cm gic, v tm , v v nhng i tng ca tm . Nim (Smrti), php ch th trong T nim x, c ngha l duy tr thc v mt i tng, l ghi nhn r rng v s hin hu ca i tng. Qun (Vipasyana) c ngha l suy xt v bn cht ca i tng, l i su vo lng i tng y m thm st. Qun nim nh vy c ngha l thc v qun chiu. Ch th qun chiu l chnh nim. Chnh nim l mt hin tng pht xut t tm nhng c tc dng soi sng v chuyn ha. Chnh nim l tm qun chiu. Tm qun chiu khng ng bn ngoi i tng qun chiu. N th nhp i tng qun chiu, ngha l i vo trong v ng nht ha vi i tng qun chiu. Tuy

vy, tm qun chiu khng t nh mt mnh trong i tng bi v n l chnh nim, ch khng phi l tht nim. Tm qun chiu khng nhng tham d vo m cn chuyn ha i tng n qun chiu, d ta mun hay khng. Cng nh trong th nghim chiu nh sng vo i tng lng t nghin cu, nh sng khng nhng soi sng m cn bin i i tng lng t y. Vi s c mt ca tm qun chiu, i tng qun chiu cng lc cng hin l ci ngun v tht tng ca n v t t c chuyn ha. C ngha l khng cn c tc dng rng buc na. i tng hin l ton vn thi tm qun chiu cng t ti mc sng t ton vn. Thy r php cng l thy r tm. Khi php tr thnh chn nh thi tm tr thnh tr. i tng v ch th nhn thc khng la nhau. iu cn nhn mnh y l ch c bao gi ng ha tm vi T ng. Li nhn in o Ci ny l ca ti, ci ny l ti, ci ny l t ng ca ti l c trng ca lon tm. Tht ng tic sau khi a ra nhn xt Ti suy ngh, Descartes qu vi vng kt lun Ti hin hu vi ngha l hin hu nh mt vt th ang suy ngh (res cogitans). Nu ng c chnh nim v tnh gic, thi ng nhn bit ngay suy ngh l mt hin tng tm l, khng phi l mt i tng bit lp c nhn thc bi mt ch th bt bin c tnh cch ng nht l ti. ng l ng phi qun chiu: l suy ngh, suy ngh l s tip ni ca nhng chui nhn duyn hin hnh v ch. Tu tp qun nim ch cn ch tm, tnh gic, nhn din, qun chiu thng trc bn nim x trong sinh hot hng ngy cng nh trong gi thin ta. Ch c mt nh kin no, mt t tng ph phn no, v mt thi no c i vi cc php ang qun chiu. Chnh nim nhn din nhng g xy ra trong thn tm, soi sng, v qun chiu nhng i tng y mt cch bnh thn, t nhin, khng thin v. Nhng thuc tnh v thng, v ng, bt tnh, c tc dng gy au kh, v..v... ca cc php t nhin hin l di nh sng qun chiu. C nh th ta mi t ti nhng ci thy mu nhim nh bt sinh, bt dit, bt cu, bt tnh, bt tng, bt gim, tng nhp v tng tc. Ni mt cch c th, khi i duyn xc cnh hay i din vi tm , chnh nim tnh gic l qun st v ghi nhn cc hin tng vt l v tm l mt cch khch quan, sng sut nh tnh, khng cho cc phin no nh tham, sn, si chi phi, xm chim, sai s. y chnh l tu theo bn ch Pht dy: Bt ty phn bit, i cnh khng khi phn bit. Tm khng khi phn bit, thi vng nim chng sanh, vng nim khng sanh, thi chn tm t

hin. C hai hin tng song song cn theo di v ghi nhn. Mt, ch tm qun st v ghi nhn i tng. Hai, theo di v ghi nhn din bin ca tm qun chiu i tng y. Nu ghi nhn kp thi ngay khi chng xut hin thi c tnh ring ca thn v tm, ca sc v danh s hin l. Tip , s hin l c tnh nhn duyn hay iu kin. Ngha l thy c ba giai on: khi ln, din bin hay ko di, v bin mt. Khi c tnh nhn duyn hin l thi s thy ba tng, v thng, kh, v ng. Qu vy, s hin hu ca hoi dit tip theo sinh khi l du hiu hoc c tnh ca tnh khng thng tn. Nu mun xc nh s vt g khng thng tn hay v thng, thi phi c gng qun nim xem s vt c phi l i tng ca mt tin trnh sinh khi ri hoi dit hay khng. Nu nh chnh nim tnh gic m thy c s sinh dit ca hin tng, thi lc mi c th quyt nh hin tng qun chiu l v thng. Chng hn, khi bc i, qun st c s hin hu ca chuyn ng d chn v nhn thc chuyn ng d chn, ri ghi nhn chuyn ng bin mt, nhng ch cho chuyn ng a chn ra trc, v nhn thc v chuyn ng a chn ra trc. S thy bit tin trnh sinh khi v hoi dit ca cc ng tc ny l do t mnh qun chiu thng hiu ch khng cn phi chp nhn hay tin tng qua mt quyn lc ngoi vi no hay da vo s thy bit ca mt tha nhn. S thy r v thng phi do qun st mt cch thun ty s bin mt ca cc hin tng trong hin ti m khng qua suy ngh hay l lun. Khi thy r v thng thi ta mt hn o tng v s thng cn. Lc by gi ng mn s vng mt. Ng mn cng gim thiu rt nhiu ngay trong lc hnh gi chnh nim ch tm qun st tnh v thng. Khi thng hiu danh v sc l v thng thi tip theo, s thy chng l nhng g bt toi bi v chng lun lun b trng thi sinh dit p bc v nn. Chng hn, c mt cm gic au nhc ni lng. Nu ch tm qun st thi s thy s nng bng ca ch au bin thnh sc p, ri bin thnh s p mnh thnh thch. S p mnh ny cng bin chuyn, thay i cng v tnh cht mt cch lin tc. Cui cng, khi s bin i ln n cc im thi tm qun chiu thy c s v vn, phn tn ca ci au. Lc by gi tm khng cn b s au nhc hnh h na. Bn cht au kh ca cc cm gic hin l r rng v s thy r c th ny ch l mt khi au kh v bt toi khng ngng bin i.

Tht vy, v tt c s vt u sinh v dit khng ngng t st na ny sang st na khc, nn chng ta khng th nm gi g c c, v phi sng trong mt hon cnh b nhiu p lc ln lao chi phi. Ta mun chng vng bn m chng khng vng bn nh ta mun. S vt sinh khi ri hoi dit theo lut thin nhin. Mi khi sinh xy ra thi khng cch g ngn cn s dit. Bi th mi sinh bt toi tc l kh. Thy bit tnh v thng v bt toi ca vn vt tc l nhn thc c rng khng th lm ch c chng. Ngha l trc nhn khng c mt bn ng hay linh hn no bn trong thn tm ra lnh chng phi thng tn. Ghi nhn s xut hin ca kh no v qun chiu s kh no cho thy r khng c mt s vt g ta c th bm vu nng ta, nh cy c. Kt qu l tc dng loi tr s hiu bit sai lm rng s vt l tt p, ng yu, bn vng. Khi cc o tng sai lm ny bin mt thi tham i cng khng hin khi. By gi, t nhin s thy c v ng, ngha l khng c ai ng sau mi tin trnh, khng c mt quyn lc, mt thc th, hay linh hn no c th lm ch c bn th ca vn vt. T st na ny sang st na khc, cc hin tng xut hin theo mt tin trnh t nhin. V ng lin quan n danh sc hay tt c nhng hin tng v thng khng c t ng. c tnh ca v ng l thy c s sinh v dit khng din ra theo mun ca ta. Mi hin tng tm vt l din ra trong ta, n ri i mt cch t ng, theo mt lut tc t nhin, ngoi s kim sot ca ta. Hy nhn vo i sng khi ta ng bnh, au kh, ri cht. Nhng tin trnh ny c vn hnh theo c mun ca ta chng? C quyn lc hay thc th no kim sot cc tin trnh ny hay khng? S thy bit r rng v ng pht sinh ngay t lc ta qun chiu s sinh dit ca cc hin tng, ch khng n t s suy ngh hay l lun, v khng h b nh hng hay b iu khin hoc b tc ng bi mt nguyn nhn no bn ngoi. Khi khng thy c s sinh dit ca mi hin tng thn v tm, thi rt d c t tng lm lc rng c mt ci ng, mt c nhn, hay mt ci ti trng tn vnh cu trong thn v tm ny. Cc quan kin sai lm nh vy s tm thi loi b bng php qun nim. Mc du bn lnh vc qun nim trong kinh T nim x u c lin quan n nm un c ni n trong Bt nh Tm kinh: qun nim thn th ni thn th lin quan n Sc un, qun nim cm th ni cm th lin quan n Th un, qun nim tm ni tm lin quan n Tng v Hnh un, qun nim i tng tm (php) ni i tng tm lin quan n Thc

un, phng php thc hnh c iu khc bit vi php mn Tch Khng qun ca Tm kinh. Tch Khng qun l dng qun st phn tch thy cc php khng t c m do nhn duyn ha hp mi c, c mt cch gi to, trng rng, khng c t tnh. Tm kinh m t php ny trong my cu: X li t! Sc bt d Khng, Khng bt d Sc. Sc tc th Khng, Khng tc th Sc. Th, tng, hnh, thc, dic phc nh th. Nh ni trong phn trn, c Pht ch cho thy mi un chng c g l ng v nm un kt hp cng chng c g l ng. Ngi ch r ng un l v ng, ngha l khng c T ng, hay nhn v ng, hay sanh v ng, vi mc ch l ph ci chp nhn ng. Ch nhn y ch hu tnh, bao gm con ngi trong . Bi th khi hiu lm nn ni sanh v ng hay hu tnh v ng. Xt v tng, ng un h huyn, gi di, khng tht, v thng, kh, khng, v ng, nh c Th Tn ni k (Tp A hm. I.265. Kinh Hoa nghim, Phm Ly th gian): Qun sc nh bt nc, Th nh bong bng nc, Tng y nh sng nng, Cc hnh nh cy chui, Cc thc l v ng. Nhng xt v tnh, thi Tm kinh ni: Ng un giai khng. Ni ng un v ng thi c ngha l trong ng un khng c mt ng no. By gi ni ng un giai khng thi chnh ngay ng un l Khng, l v t tnh. T thn ca php nm un khng th c c (bt kh c), bi v nm un do nhn duyn iu kin m tn ti. Cho nn khng th chp nm un l tht c nh ch trng ca mt s hc gi vo thi by gi. Ni v ng l ch trng v hu tnh. Ni Khng l ni tt c cc php, gm c hu tnh ln v tnh. Bi vy, thay v dng ch v ng hm c nhn v ng ln php v ng, c kinh ni r hn l v ng c hai th. Chng hn, l ch yu trong kinh Lng Gi c pht biu l: Ng php tam t tnh, bt thc nh v ng. Dch l: Nm php (danh, tng, vng tng, chnh tr, nh nh), Ba t tnh

(bin k s chp, y tha khi, vin thnh tht), Tm thc (Nm thc thn: thy, nghe, nm, ngi, v xc chm; thc, Mt na, A li da), Hai v ng (nhn v ng v php v ng; hay hu tnh v ng v php v ng). B i Bt nh 600 cun v Bt nh Tm kinh, bi kinh tm tt tinh yu ca 600 cun y, c th thu gn li trong cu ch yu ny: Qun T Ti B tt hnh thm Bt nh ba la mt a thi, chiu kin ng un giai khng, nht thit kh ch. Dch l: V B tt c sc qun t ti khi thc hnh ci Bt nh ba la mt a, chiu soi r nm un u khng, vt qua tt c kh ch. (Ng un V ng. HT. Thch Thin Siu) Qun T Ti B tt, danh hiu ca B tt Qun Th m, c th hiu theo hai ngha. Mt, qun th m l qun ting ku cu kh ca chng sinh, cu xin cu vt, gii thot cho h. Hai, qun t ti l qun nht thit khng, t ti v ngi, khng b vng mc. Qun t ti l t li, thuc v tr. Qun th m l li tha, thuc v bi. Danh hiu ny gm c t li, li tha, tr v bi. Qun t ti cn c mt ngha khc, ch chung cho tt c ch khng ring g cho Ngi Qun Th m. Theo ngha ny, qun t ti l qun cc php mt cch dung thng, v ngi, khng cn vng mc, khng cn chp ng. y l ngha ca dng ch Qun T Ti t ln u kinh. L do: V Bt nh Tm kinh c coi nh mt b kinh trch lc v li ca b kinh i Bt nh, ch khng phi l b kinh Pht thuyt trn vn, c phn ta, phn chnh tng, v phn lu thng y nh cc b kinh khc. Hnh, chiu kin, , ba ch y i vi nhau. Hnh tc thc hnh, tu tp nhng php mn no a ti nh sinh tu. Chiu kin tc l soi r v thy r. Kh ch pht sinh t s chp nm un l ng. By gi c hnh mi c kh nng soi r v thy r nm un l Khng, do kh ch khng ch nng ta pht sinh. Bi nm un u Khng cho nn kh ch khng cn na. Ti sao gi l Thm Bt nh? Tr tu nu mi chng c Sanh khng (nhn khng) m cha chng c Php khng thi gi l Thin Bt nh ba la mt a. Khi chng c l Php khng na, tr tu y gi l Thm Bt nh ba la mt a. Theo Pht gio, lm vic g m c tr Bt nh trong thi vic y t c mt cch trn vn, hon tt mt cch rt ro, tc l vt qua b bn kia, bc qua b gic, gi l . Tm li, thc hnh ci thm Bt nh ba la mt thi c kh nng chiu soi thy r nm un u khng v vt qua tt c kh ch mt cch trn vn.

Trong sch V ng, Thng ta Thch Tr Siu gii thiu v trnh by tuy ngn gn nhng rt y , k cng, v rnh mch hai phng php tu tp v V ng m chnh ng c hc v thc hnh. Mt phng php l php thin T nim x v phng php th hai dng l tr suy lun theo bin chng php Trung Qun. y l tp sch rt hu ch cho nhng ai ang hc hi v thc hnh php qun chiu v V ng. ---o0o--12. Hu tnh Hu tnh. Bn th hu tnh c cp trong hai bi kinh, s 1202 v s 1203, Tp A hm, i tng Vit Nam, qua cu chuyn ma Ba Tun ha thn thnh mt thanh nin dung mo oan chnh n quy nhiu hai T kheo ni, Vajir v Sel, ta Thin rng An . Trong kinh s 1202, Ma hi T kheo ni Vajir: "Chng sinh sanh th no?,/ Ai l ngi to tc?/ Chng sinh khi ch no?/ i u v n u?//" T kheo ni Vajir bit chc l c ma mun n nhiu lon, bn ni k: "Sao Ngi li ni hoi,/ n hai ch chng sinh?/ Phi chng, ny c ma,/ Ngi ri vo t kin? y quy t cc hnh,/ Chng sinh c hnh thnh.// Nh b phn quy t,/ Tn xe c ni ln./ Cng vy, un quy t,/ Thng tc gi chng sinh.// Ch c kh c sanh,/ Kh tn ti, kh dit./ Ngoi kh, khng g sanh,/ Ngoi kh khng g dit.//" Trong kinh s 1203, Ma hi T kheo ni Sel: "Ti sao c thn ny?/ Ai l ngi to tc?/ Thn ny c t u?/ Thn i n ch no?//" T kheo ni Sel p: "Thn ny khng t to,/ Cng chng phi tha to./ Nhn duyn ha hp sanh,/ Duyn tan thi hoi dit.// Ht ging gieo vo rung,/ c ny mm sinh lc,/ Khi nhim thm c hai,/ V t v kh t.//

Cng vy, un v gii,/ Cng vi su x ny,/ Do nhn duyn quy t,/ Chng s c hnh thnh./ Do nhn duyn tn ly,/ Chng b hoi, tiu dit.// Ta bit Ngi, c ma./ Hy t bin mt i.//" Sau ny, th d c xe ca i c Na Tin (Nagasena) ni v v ng lun cho vua Di Lan chnh pht xut t bi k c ting ca T kheo ni Vajir. Chng sinh ch do ch hnh tp hp li m thnh, trong khng c ci g c th c gi l hu tnh. Cng nh cc b phn tp hp li m gi l xe, cng th, ch da vo nm un m tm c ci tn chng sinh m thi. Tht ra, s kt hp ca cc yu t hu tnh khng th xem ging nh s kt hp c gii ca c xe. Cc b phn ca c xe c ch to trc, ri em sp rp vi nhau thnh mt cu trc c thnh phn nht nh, khng thay i. V hu tnh hu c thi trc l ton th ri sau mi l b phn. Theo Pht, hu tnh tuy l mt hp th gm nhiu thnh t t tp, ch khng phi l mt th thun nht, n c, v c nh, nhng bt c thnh t no cng u nim nim sinh dit. Nht l hin tng tm l lun lun lu chuyn bin i, trong khng c ci g c gi l ng th thng tr c. Sinh mnh ch l mt hin tng quan h. Khng d dng hp thnh v tiu hoi nh c xe, hu tnh c thnh lp do kt hp nhiu yu t hot ng li vi nhau thnh n v hu c, ri c th ha, c th ha, tch t tt c kinh nghim qu kh, v ly lm c s quy nh v sng to qu trnh cho nhng hot ng c th trong tng lai. Do , s kt hp cc thnh t c ni tip, khng gin on. Chnh nh s tng tc bt on, v thy v chung y m sinh mnh c lin tc. c Pht thng ng trn nhiu lp trng khc nhau phn tch v quan st cc yu t cu to hu tnh. Phng php phn tch ca Pht cc k tinh t v cht ch. Mc ch chia ch hu tnh thnh nhiu yu t khng nhng l bit r t chc tm l v tnh hnh hot ng ca n m ct yu l chuyn m khai ng, chun b n cho mc ch tu dng. Ni theo ngha hp, tu dng l nhm c ch tm c v bi dng tm thin. Ni rng ra thi c ngha l c ch phin no, pht huy tr tu cui cng t n gii thot. Thin, c, m, ng, rt ro khng ngoi nhng hot ng tm l. Bi vy, nu mun tin tu thi trc ht cn bit r nhng hot ng tm l mt cch nh thc. ---o0o--Lc i.

Chng hn, trong kinh Gii phn bit (Dhatuvibhangasuttam), Trung B 140, khi c Pht ch trng thuyt minh v t chc ca thn th tc v yu t vt cht thi Ngi ni n su i (gii): t, nc, la, gi, khng, v thc. Nm i u biu hin cc c quan ca thn th v tc dng ca chng. Thc gii (thc i) biu hin cc hot ng tinh thn. Ngi chia ch v thuyt minh v t chc thn th mt cch rt chi li tng tn. Sau y l nhng on kinh m t nm i u. "Ny T kheo, th no l a gii? C ni a gii v ngoi a gii. Th no l ni a gii? Ci g thuc ni thn, thuc c nhn, kin cng, th ph, b chp th, nh tc, lng, mng, rng, da, tht, gn, xng, ty, thn, tim, gan, honh cch m, l lch, phi, rut, mng rut, bao t, phn, v bt c vt g khc, thuc ni thn, thuc c nhn, kin cng, th ph, b chp th. Nh vy, ny T kheo, c gi l ni a gii. Nhng g thuc ni a gii v nhng g thuc ngoi a gii u thuc v a gii. Ny T kheo, th no l thy gii? C ni thy gii v ngoi thy gii. Th no l ni thy gii? Ci g thuc ni thn, thuc c nhn, thuc nc, thuc cht lng, b chp th nh mt, m (nim dch), m, mu, m hi, m, nc mt, m da, nc ming, nc mi, nc khp xng, nc tiu, v bt c vt g khc, thuc ni thn, thuc c nhn, thuc nc, thuc cht lng, b chp th. Nh vy, ny T kheo, c gi l ni thy gii. Nhng g thuc ni thy gii v nhng g thuc ngoi thy gii u thuc v thy gii. Ny T kheo, th no l ha gii? C ni ha gii v ngoi ha gii. Th no l ni ha gii? Ci g thuc ni thn, thuc c nhn, thuc la, thuc cht nng, b chp th. Nh ci g khin cho hm nng, khin cho hy hoi, khin cho thiu chy, ci g khin cho nhng vt c n, ung, nhai, nm, c th kho tiu ha, hay tt c nhng vt g khc, thuc ni thn, thuc c nhn, thuc la, thuc cht nng, b chp th. Nh vy, ny T kheo, c gi l ni ha gii. Nhng g thuc ni ha gii v nhng g thuc ngoi ha gii u thuc v ha gii. Ny T kheo, th no l phong gii? C ni phong gii v ngoi phong gii. Th no l ni phong gii? Ci g thuc ni thn, thuc c nhn, thuc gi, thuc tnh ng, b chp th. Nh gi thi ln, gi thi xung, gi trong rut, gi trong bng di, gi thi ngang cc t, cc khp, hi th v, hi th ra, v bt c vt g khc, thuc ni thn, thuc c nhn, thuc gi, thuc tnh ng, b chp th. Nh vy, ny T kheo, c gi l ni phong gii.

Nhng g thuc ni phong gii v nhng g thuc ngoi phong gii u thuc v phong gii. Ny T kheo, th no l h khng gii? C ni h khng gii v ngoi h khng gii. Th no l ni h khng gii? Ci g thuc ni thn, thuc c nhn, thuc h khng, thuc h khng tnh, b chp th. Nh l tai, l mi, ca ming, do ci g ngi ta nut, nhng g c nhai, c ung, c n, c nm, v ti ch m nhng g c nhai, c ung, c n, c nm, c gi li, v ngang qua ch m nhng g c nhai, c ung, c n, c nm, v c tng xut xung phn di ra ngoi, v bt c vt g khc, thuc ni thn, thuc c nhn, thuc h khng, thuc h khng tnh, b chp th. Nh vy, ny T kheo, c gi l ni h khng gii. Nhng g thuc ni h khng gii v nhng g thuc ngoi h khng gii u thuc v h khng gii. Sau mi ln m t mt gii, Ngi lun lun nhn mnh: Gii y phi c qun st nh thc vi chnh tr tu nh sau: 'Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti.' Sau khi nh thc qun st mi gii vi chnh tr tu nh vy, v y sanh ym ly i vi gii y, tm t b gii y. Tuy phn loi Su gii khng trng yu bng thuyt Ng un, nhng cch phn loi ny c nhiu nh hng trn ch trng Lc i duyn khi ca Chn Ngn tng. ---o0o--T thc. Mt cch phn loi khc: thuyt Bn loi thc n. Thuyt ny ng trn lp trng duy tr sinh mnh tc hu tnh th chia s thnh lp hu tnh lm bn yu t quan st. Ny cc T kheo, c bn loi n ny khin cho cc loi sinh vt hay cc loi chng sinh c tn ti hay khin cho cc loi sp sanh thnh c th sanh. Th no l bn? Mt l on thc hoc th hoc t, hai l xc thc, ba l t nim thc, bn l thc thc. (Moliya Phagguna. Tng ng B XII.12) on thc l yu t nhc th, b phn nh vo thc vt nui sng, tng ng vi ci gi l "nh n m sng". Xc thc l do su cn, mt, tai, mi, li, thn, v tip xc vi su trn, sc, thanh, hng, v, xc, v

php. T nim thc l nhng ni c ao ta mun thc hin cho i ta. hiu th no l thc thc, cn bit rng chng ta l s biu hin ca thc, gm c y bo v chnh bo. Chnh bo l con ngi gm nm un ca ta v y bo thuc hon cnh chung quanh ta. V hnh ng t nhiu kip xa nn by gi ta c chnh bo ny, vi y bo ny. Chnh bo v y bo u l s biu hin ca tm thc. Khi nhn thc, tm cng ging nh c th n nhn cc mn n. Mn n gi l thc thc. Nh vy, xc thc, t nim thc, v thc thc l nhng yu t tinh thn, t th n tinh. Chng sinh nh bn cch n ni trn m c cu thnh. Ngoi ra, cng nn nh rng cu kinh ni ht thy chng sinh nh n m sng rt tng ng vi cu ht thy chng sinh nh vo hnh m sng. Bi th, khng nn chp cht vo vn t mt cch thi qu. Tuy ni l n, nhng khng nn cho l trung tm ca mi v. c Pht dng thuyt T thc ni v t chc ca hu tnh nhng ct yu l gii thch t thc l do nhn duyn sinh. iu ny thy r trong on vn k tip. Tn gi Moliya Phagguna bch Th tn: - Bch Th tn, ai n thc thc? - Cu hi y khng thch hp, Th tn p. Ta khng ni: C ai n. Nu Ta ni: 'C k n', thi cu hi: C ai n l cu hi thch hp. Nhng Ta khng ni nh vy. V v Ta khng ni nh vy, nu c ai hi Ta: 'Bch Th tn, thc thc l duyn cho g?', thi cu hi y thch hp. y cu tr li thch hp l: 'Thc thc l duyn cho s sanh thnh, cho s ti sanh trong tng lai. Khi ci y hin hu, c mt, thi su x c mt. Do duyn su x, xc c mt.' - Bch Th tn, ai cm xc? - Cu hi y khng thch hp, Th tn p. Ta khng ni: 'C k cm xc'. Nu Ta ni: 'C k cm xc', thi cu hi: 'Ai cm xc?' l cu hi thch hp. Nhng Ta khng ni nh vy. V v Ta khng ni nh vy, nu c ai hi Ta: 'Bch Th tn, do duyn g xc sanh khi?', thi cu hi y thch hp. y cu tr li thch hp l: 'Do duyn su x, xc sanh khi. Do duyn xc, th sanh khi.' ... ... ...

- Bch Th tn, ai chp th? - Cu hi y khng thch hp, Th tn p. Ta khng ni: C k chp th. Nu Ta ni: 'C k chp th', thi cu hi: Ai chp th? l cu hi thch hp. Nhng Ta khng ni nh vy. V v Ta khng ni nh vy, nu c ai hi Ta: Bch Th tn, do duyn g th sanh khi?, thi cu hi y thch hp. y cu tr li thch hp l: 'Do duyn i, th sanh khi. Do duyn th, hu sanh khi.' ... Nh vy l ton b kh un ny tp khi. Nhng ny Phagguna, do ly tham, on dit mt cch hon ton su xc x nn xc dit. Do xc dit nn th dit. Do th dit nn i dit. Do i dit nn th dit. Do th dit nn hu dit. Do hu dit nn sanh dit. Do sanh dit nn gi cht, su, bi, kh, u, no dit. Nh vy l ton b kh un ny on dit." ---o0o--Thp nh x v Thp bt gii. ng trn cn bn nhn thc lun, A t t ma Pht gio p dng phn loi thp nh x v thp bt gii. Thp nh x bao gm su cn x: nhn, nh, t, thit, thn, v cn x, v su cnh x: sc, thanh, hng, v, xc, v php x. S phn loi ny cn c vo quan h gia su cn v i tng ca chng. Nm cn u u c ngha va tm l va sinh l. Cn khng phi l mt, tai, .. biu hin bn ngoi thng c gi l ph trn cn m c ngha ch vo tc dng tim n bn trong c gi l thng ngha cn hay tnh sc cn, tng ng vi h thn kinh ni theo ngn ng khoa hc. c Pht ging: "Ni nhp s (cn) l g? Mt l ni nhp s, l tnh sc do t i to thnh m khng th thy c, v c chng ngi (hu i). Ni nhp s ca tai, mi, li, thn cng th." (Tp A hm, 13) Nh vy, nm cn l do bn yu t: t, nc, la, gi to thnh. Tuy chng l nhng c quan nhn thc ngoi gii, nhng i tng ca chng u hn nh trong phm vi nht nh: nhn cn ch i vi sc cnh, khng th i thanh cnh, t cn vi hng cnh ch khng th thng sc cnh, v.v C quan thng nhip ton th nm cn v tip thu ht thy nhn thc l cn (mana). Trong i kinh Phng qung, Trung B 43, c on: "Ny Hin gi, nm cn ny, c cnh gii sai khc, c hnh gii sai khc, khng c lnh th cnh gii, hnh gii ln nhau, tc l mt, tai, mi, li, thn. Ny Hin gi, gia nm cn ny, c cnh gii sai khc, c hnh gii

sai khc, khng c ln ln cnh gii, hnh gii vi nhau. lm s y cho chng, v lnh th cnh gii v hnh gii ca chng." cn y ng ngha vi thc th su v c gi l cn, c xem nh mt c quan nhn thc i tng. Quan h gia cn th su v php cnh c gi l php, c ngha nh l ht thy php, bao qut tt c nhn thc do nm cn trc a n. ng thi, nu l vt i tng ca nhn thc ch quan thi bt c hin tng tm hay l v vi, thi cn ly lm hin tng khch quan lm sng t quan h nhn thc. Nh vy, php x khng phi l i tng ca nm cn u m ch l i tng ca thc m thi. V mt nhn thc lun, php x bao gm v vi php, bt tng ng hnh php, v nhng hin tng tinh thn khch quan, do c ngha l bao hm ht thy. Ngoi quan h tng i v tng thnh gia su cn v su cnh hu nh bao hm ht thy mi nhn thc, tt c u l v thc. Theo Pht, ci gi l th gii chng qua ch thnh lp trn quan h nhn thc gia su cn v su cnh. Hy nghe c Pht ging th no l ht thy: "Ht thy ngha l mi hai nhp x, mt i vi sc, tai i m thanh, mi i vi mi, li i vi v, thn i vi xc, i vi php, gi l ht thy." (Tp A hm. Kinh s 319) Trn hnh thc, do su cn i su cnh m sinh ra su thc. Nh vy, su thc chng qua ch l tn gi kt qu do quan h su cn v su cnh sn sinh trn phng din hnh thc m thi. Cc T kheo! Ht thy thc do nhn duyn sinh m c tn gi, tc ly nhn cn lm duyn m sinh sc thc thi gi l nhn thc; ly nh cn lm duyn m sinh thanh thc thi gi l nh thc; ly t cn lm duyn m sinh hng thc thi gi l t thc; ly thit cn lm duyn m sinh v thc thi gi l thit thc; ly thn cn lm duyn sinh ra xc thc thi gi l thn thc; ly cn lm duyn sinh ra php thc thi gi l thc; la nh cy lm duyn thi gi l la cy; la nh rm lm duyn thi gi l la rm (Tp A hm, 13) Thuyt Thp bt gii c thnh lp do cng su thc vi mi hai x. Mi tm gii bao qut ht thy (sabba), v gm nhn gii, sc gii, nhn thc gii, nh gii, thanh gii, nh thc gii, t gii, hng gii, t thc gii, thit gii, v gii, thit thc gii, thn gii, xc gii, thn thc gii, gii, php gii, v thc gii. C s sai khc gia gii v thc gii. gii chuyn ch tm phng din b ng, cn thc gii, thi phn on, suy l, v..v..., khng nhiu thi t, bao hm phung din ch ng ca tm. Nn

tng ca s phn loi ny thun l nhn thc lun. Nhng qu trnh m hnh thc nhn thc lun phi tri qua tr thnh nhng hin tng tm l phc tp thng c c Pht din t nh sau. "Mt v sc lm duyn sanh nhn thc, ba s ha hp sanh xc, xc cng sanh th, tng, t; ... Tai, mi, li, thn, lm duyn sanh thn thc, ba s ha hp sanh xc, xc cng sanh th, tng, t, ... Duyn v php sanh thc, ba s ha hp sanh xc, xc cng sanh th, tng, t. Nhng php ny gi l ngi. i vi nhng php ny, tng l ngi, chng sinh." (Tp A hm. Kinh s 306) "Th no l duyn cc th gii, sanh ra cc th xc ... ? Ngha l duyn nhn gii sanh nhn xc. Duyn nhn xc sanh nhn th. Duyn nhn th sanh nhn tng. Duyn nhn tng sanh nhn dc. Duyn nhn dc sanh nhn gic. Duyn nhn gic sanh nhn nhit. Duyn nhn nhit sanh nhn cu. Cng th, nh, t, thit, thn, gii lm duyn sanh xc. Duyn xc sanh th. Duyn th sanh tng. Duyn tng sanh gic. Duyn gic sanh nhit. Duyn nhit sanh cu. Ny T kheo, gi l duyn cc th gii nn sanh ra cc th xc ... duyn cc th nhit sanh ra cc th mong cu." (Tp A hm. Kinh s 454) Cc on kinh trn ni nhn cn duyn vi sc m sanh thc, tuy c v nh i cn m sanh thc, nhng tht ra, tc dng y vn c sn v pht ng t trong tm thc. Nu khng th thi tm l lun Pht gio s mang khuynh hng duy vt lun v khng ph hp vi sinh mnh quan Pht gio. l nhn xt rt c ngha ca Kimura Taiken, tc gi ba b sch Nguyn thy, Tiu tha, v i tha Pht gio t tng lun. S ha hp y chnh l hin lng, tc dng nng ng ca thc ln u tin, bt u s tri nhn ngay st na u tin ca qu trnh nhn thc, st na hin ti. Tht vt hu xut hin trong hn k rt ngn ny chnh l t tng (svalaksana), i tng ca hin lng. Trong mt st na hin ti c c ba hnh thc sinh dit l sinh, tr, v dit. Ht thy s vt u l nhng chui st na sinh dit, tc thi, ring bit. Tip ngay sau st na tri gic hin ti l st na tc , tc dng nng ng ca thc ln th hai, nhm thc tnh gic quan, lm cho cn chuyn ch vo cnh, tc l gy nn s ch . Qu trnh ny mi ch l s chun b cho tm pht sinh nhn thc cm gic, ch vn cha t n nhn thc cm gic ch thc. V c ba cn, cnh, v thc ha hp mi sanh xc tc cm gic, thi thc y phi l thc c trc nhn thc cm gic. Thc ny mt mt c

ngha th ng, mt khc pht huy ngha ch ng, do hot ng tm l c th mi tht s khi u. Ni cch khc, st na tc l im khi u ca phn bit (kalpan). Phn bit hm ng ngha so snh, suy tm, cn c vo n tng qu kh v hin ti. Tri gic phn bit sinh khi ng vo lc trc gic hon tt nhim v cm nhn i tng. Nh kt qu tc ca tc dng nng ng ca thc ln th hai ny m pht sinh nhn thc cm gic tc thc. Vo thi im nhn thc cm gic bt u, t tng phn ngay lm i. Mt bn l ch th cm th v bn kia l nh tng ca t tng, i tng v nguyn nhn ca s cm th. Tng (sanna) l ly nhng g cm th cu thnh hnh thc biu hin tri gic. Nhng g cm th ng thi lm duyn cho ch hnh ng (cetan; t) sinh khi. i tng nhn thc tr nn c tnh cch ng a thch hay khng ng a thch. C nh th nhng hot ng tm l ni b bt u tr nn phc tp. Vy tm ca ngi ta l do nhn duyn sinh. Sinh mnh c kh nng tnh trnh hin mi tc dng ca tm. Tuy nhin, hot ng tm l trong thc t c ch bt ng bi ti cnh ng v a v sai khc. ---o0o--Ng un. Ngoi hai thuyt Thp nh x v Thp bt gii, thuyt Ng un l phn loi php rt quen thuc v c u th t thi i Pht gio Nguyn thy. C ba thuyt tr thnh "tam khoa phn loi", l nhng phn loi c bn v tiu chun ca A t t ma. Thuyt Ng un bao hm mt yu t vt cht (sc un) v bn yu t tinh thn (th un, tng un, hnh un, thc un). c Pht ni n nm un ln u tin cho nm v T kheo ti Vn Nai tip sau thi php T . Bi thuyt ging c ghi li trong kinh Nm V hay V ng tng (Anatta Lakkhana Sutta). c Pht thng s dng thuyt Ng un ging su vo l V ng. Un l ch Hn do ngi Huyn Trang phin dch t ting Phn "skandha". Un c ngha l s t tp, tch tp theo tng loi, nhm hp theo tng loi, cng vi tnh cht ging nhau. Un thng mnh danh l "th un", bi v un lun lun gn lin vi chp Th, vi i th. Truyn k li rng c Pht dng nhng ng ht hnh dung cc un trong ln u tin ni n nm un.

Ngi Cu Ma La Thp dch ch skandha l "m". m c ngha l ngn che chn tnh, khng cho nhn thc c tnh ca php gii l v thng, v ng. l dch , v nm th c tnh cch ngn che lm cho ngi ta khng liu t thc tnh bnh ng ca vn php. Trong kinh, thnh thong gp ch "th m". Chng hn, trong Tp A hm Tp 1, kinh s 61 c on: "Th no l sc th m? Nhng g thuc v sc, tt c u l bn i v bn i to sc. gi l sc th m. Li na, sc l php v thng, kh, bin dch... Th no l th th m? Ngha l su th thn. Nhng g l su th thn? Ngha l th sinh ra bi nhn xc, th sinh ra bi nh, t, thit, thn, xc. gi l th th m Th m cng ngha vi "th un". Bn nhm th, tng, hnh, thc thuc v tm. Sc l vt cht. Theo A t t ma, sc hay vt cht, c nh ngha l "nhng ci bin ha hnh th v c cht ngi tnh". Sc l "bin ngi vi ngha", ly s bin ngi lm ngha. Bin l bin dch, thay i, khng ng yn mt ch, chuyn bin v thng. Ngi l i ngi. Ngn ngi gia ci ny vi ci khc, gia cn v trn, gia trn ny vi trn kia. Ch tm v ch sc dng y tng ng vi hai ch danh sc trong Mi hai nhn duyn. Khi phn tch thi gi l ng un, gom li thi gi l danh sc hay sc tm. Theo ngn ng thng thng, sc php v tm php ch vo hai phng din th cht v tm hn ca con ngi. Mc ch ca s phn chia theo loi l nhm qun thy rng nhng g chp l bn ng tht ra ch l nhng yu t sc php v danh php, "tt c u chng phi ng, chng phi ng s" . Theo l duyn khi, mi hin tng u do quan h h tng m thnh lp. V nhn duyn ch s quan h gia nhng yu t cu thnh v nguyn ng lc lm cht keo dnh nhng yu t y li vi nhau, nn t nhin a n cu hi: "Nguyn ng lc no kt hp nm un?" V vn ny, c Pht dng nhiu danh t biu hin, nh l nghip, v minh, dc, ... Ngi c bit hay gi t chc ca hu tnh l nm th un, tc l nm yu t do chp trc lm nhn m c kt hp. Trong Tp A hm, 13, c on ni n v minh lm nhn tch t cc un nh sau: "Cc nghip i ly v minh lm nhn m tch t cc m (un) ca i khc." Mt on khc trong kinh s 58 ni n dc lm gc, lm tp, kt

hp nm th m: "Nm th m ny ly dc lm gc, do dc tp, dc sanh, dc xc." i trc, dc, hay chp trc, tt c l phin no. Ngun gc ca phin no l v minh. Trong thuyt Mi hai nhn duyn, v minh c gi l hnh, tc cn ca ch. Thuyt T li gi ci nguyn l tng ng vi v minh l i, tc kht i. Nh vy, i dc hay chp trc chng qua ch l phin dch v minh thnh ch, cng mt tc dng nhng khc nhau v cch thc quan st m thi. Tm li, nguyn ng lc th nht kt hp nm un l v minh, l ch sinh tn. Da vo ch nguyn thy, tc nng lc v minh, hot ng thc pht khi. Nhng hot ng ny khng phi l vt ngoi t thn tc dng khin cho hin tng sinh mnh pht khi, m chnh t trong t th c quan trin khai ra, ri tm y theo ci c trng y m chia thnh nhng yu t quan st v phn tch. Ni cch khc, trong bn thn v minh c y kh nng tnh tng ng tr thnh nhng yu t nm un. Khi ci ng th ca trng thi nguyn thy cha c trin khai thi gi l v minh. Khi c trin khai ri thi gi l nm th un. Hot ng thc hnh thnh tnh cch ca t th hu tnh, to ra nhng mu hnh t chc c trng ca sinh vt, quy nh qu trnh m t th y tri qua trong v lai. tc l nghip. Bi th, bo rng y vo nghip m hu tnh tng tc lu chuyn, tc l y vo bn thc n, su i, v nm un m thnh lp n v hu tnh, c th ha n, chp cht ly tnh cch c th, tch t tt c kinh nghim qu kh ri da vo quy nh v sng to qu trnh tri qua trong v lai. l nguyn ng lc th hai. Bi v minh v nghip l nhn duyn cn bn ca nm un ni tip khng ngng, chng bao gi on tuyt, cho nn s kt hp ca nm un cng ni tip v thy v chung, tng tc bt on. Chnh do s bin ha bt tuyt y m hnh thc v vn mnh ca hot ng sinh mnh lu chuyn nh "dng thc". Cng mt chiu hng gii thch nh vy, theo thuyt tin ha hin i, nguyn ng lc ca s sng tin ha khng tm thy c trong cc bin c t bin ngu nhin (random mutations), m ngay trong xu hng to tc tn phm ca s sng, qua s xut hin t pht mu hnh t chc (pattern of organization) i mi ca sinh vt vi phc v trt t gia tng. Lch s ca s sng c nh du bng mt chui ci cch i mi. Mi ln i mi l mt ln phc v trt t ca cc cu trc sinh hc bin chuyn tng gia. V cc nh khoa hc c nhim v phi tm ra nhng nh lut vt l v ha hc thch hp gii thch. Xu hng to tc tn phm chnh l v

minh hay ch sinh tn ca s sng. Mu hnh t chc i mi ca sinh vt tng ng vi khi nim nghip ca Pht gio. Con ngi l sn phm giai on trong qu trnh tin ha ca s sng. Nhng sinh hc cu trc l du tch ca cc tin ha bin c xa xa. Chng l nhng hnh tng ca nghip. ---o0o--Sc un. Trong kinh in, dng ng ph thng nht gii thch sc un l "t i chng cp t i chng s to". Ngha l, sc un l t i chng v t i s to. T i l t, nc, la, gi. Chng l ht ging. Tt c s vt, tt c vt cht u do t i m c nn gi l chng. T i l ci gc, t sanh ra tt c s vt khc, vt cht khc, nn gi l t i chng, gi tt l t i. Cc lun s A t t ma ch trng bn cht ca t i: c (cng), dch (lng), nhit (nng), v ng, l nhng yu t thc th, ch khng phi l do tnh cht ca t, nc, la, gi m ra, nn xem chng l t i tht, cn t, nc, la, gi hin thc l t i gi. Gi l "i" bi v bn yu t thc th y c cng dng ln lao nh m ht thy mi vt mi c to thnh. Nghip dng ca t i l nm gi (t), thu nhip (nc), thnh thc (la), trng dng (gi). Tt c mi hin tng vt cht u ly c cht cng, lng, nng, ng, tr, nhip, thc, trng lm kh nng tnh, duy ch cn c vo nhng c cht hin tr y m tr thnh nhng hin tng c th. T i s to bao gm nm cn, nm cnh. Thc cht ca nm cn v nm cnh l do bn i to ra nn nm cn, nm cnh c gi l sc s to. Vn c nu ln l ti sao cng l t i m li phn ha thnh nm cn? Theo i t b sa lun, s cu thnh nm cn l do s bt ng v cch phi tr cng nh hnh trng ca cc t bo cc vi. Song nm cn v nm cnh ng thi cng li l c quan cm gic (nm cn) v i tng ca chng (nm cnh). Do , cn va l tc dng sinh l cho nn cn c c trng ca vt cht, va l c quan tm l cho nn cn c cng dng siu vt cht. Tm li, nm cn l nhng c quan thuc c hai lnh vc sinh l v tm l. Chng l ci ca chu s kch thch t ngoi gii, nhng ng thi, chng cng c tc dng nhn thc i tng. Theo Pht gio Nguyn thy, nm cn l s tn ti vt cht, tc dng ca chng d c vi diu n u chng na thi cng l vt hu thin v c th hy hoi. V li, c th dng s dinh dng sinh l tc thnh, bi vy nm cn l mt trong nhng b phn ca nhc th, cng chung vi th mnh

trong mt k hn, l nng lc ca chnh bn cht sinh mnh. Do , X li pht gii thch rt ng khi ng ni vi i Cu hy la: "nm cn do duyn tui th m chng an tr" (Trung b kinh 43. i kinh Phng qung). Ni mt cch thng thng, sc un l thn th v mi trng sng bao quanh. Theo Duy thc hc, A li da thc l bn cht hin hu ca sinh mnh v ca mi trng trong sinh mnh tn ti. V vy, sinh mnh v mi trng sinh hot ca sinh mnh l nhng pht hin ca A li da thc ty thuc theo bn cht v gi tr ca nghip. Nghip l hnh ng. Hnh ng tc l nhn. C nhn thi c qu. Nghip qu hay nghip bo l s pht hin. Trc ht l cn thn (chnh bo), ngha l thn th c gic quan t nm thc u v thc c th pht hin. Nhng thn cn cha phi l tng th ca nghip bo. Th gii trong thn cn sinh hot (y bo) cng l mt phn ca nghip bo y. y l th gii hu cht tnh cnh, tng phn ca A li da, l s duyn, ngha l i tng cho kin phn. Sinh mnh v th gii l do hai loi pht hin tu thnh: pht hin c nhn, t bin, v pht hin tp th, cng bin. Trong th gii hu cht tnh cnh, hin tng tn ti hoc trn cn bn t bin, hoc trn cn bn cng bin. C nhng hin tng thun t bin, khng c nh hng g n tha nhn, nh tnh sc cn chng hn. Nhng php nh mt, tai, mi, li, c, v..v... thi va t bin va cng bin. Ngi khc c th trng thy chng v chng c th nh hng ti h. Cn nhng hin tng tri, my, sng, ni, thi gian, khng gian, mt trng, sao, ... thi c xem hon ton cng bin. Khi c nhn cht i, th gii tnh cnh vn cn tn ti nh l s pht hin cng ng ca tt c A li da thc khc. Sinh mnh ca ngi cht cng nh phn tham d ca ngi y trong th gii tnh cnh by gi tr v trng thi chng t, tc l trng thi ht ging ti A li da. Thn th, nm cn, nm trn u tr v A li da thnh chng t. Nm thc cm gic v thc cng u tr v thnh chng t ti A li da. Tt c nhng nghip c nhn to by gi u hin hu trong A li da trong th tim tng. Tuy nhin, nhng chng t vn tip tc bin chuyn, ngha l tip tc sinh hot di nh lut nghip bo. A li da l tng th ca tt c cc th v y, c nhn nh l bn thn ca nghip. Tt c nghip nhn u trong A li da, ngm chuyn tc ng trong A li da. Khi cc nghip nhn y chn ti, mt giai on pht hin mi s c bt u. Thun theo tng th v gi tr ca mi nghip nhn, tt c cc chng t pht hin thnh mt hnh thi i sng gm c mt thn mng mi v mt s tham d hoc pht hin mi vo thc ti cng nghip.

Theo ngn ng khoa hc, sc un c th m t nh l cu trc (structure) ca sinh vt, hnh th vt l ha thn ca mu hnh t chc (pattern of organization) ca sinh vt gm nhng giao lin tng tc gia cc b phn to nn sinh vt. M t cu trc ca sinh vt tc l m t cu trc ca cc b phn vt l to nn sinh vt, hnh th, thnh phn ha hc, ... ca nhng b phn y, cng vi quan h gia cc b phn v chc nng ca chng. Mu hnh t chc sinh vt cn c gi l mng li sng (living network), l cu hnh cc mi quan h xc nh nhng tnh cht c th ca sinh vt. C th p dng nh ngha c in ca ch "php" vo trng hp mu hnh t chc sinh vt: "nhm tr t tnh qu sinh vt gii", ngha l: tt c nhng g c c tnh ca n, khng khin ngi ta lm ln vi ci khc, c nhng khun kh ring ca n c th lm pht sinh trong c ta mt khi nim v n. c im ca mng li sng l n lin tc t to t sanh (autopoiesis; self-making). Ngha l lun lun t duy tr, t thay th i mi. Chng hn, d dy chng ta c nm ngy l i mi lp lt. C hai thng, ta c mt l gan mi. Mi su tun qua l lp da c c thay bi lp da mi. Sau mi nm, 98% cc nguyn t trong thn th chng ta c thay th. Thc hin c s t duy tr, t thay th i mi l nh hin tng chuyn ha (metabolism) trao i cht qua cc phn ng ha hc pht sinh trong c th sinh vt. Mt c th t to t sanh lun lun chuyn ha, do , tiu th nng lng, trao i vt cht, v tng xut ph thi. Hin tng chuyn ha mt mt bo ton tnh ng nht ca sinh vt, v mt khc, lin tc hay gin on b tr li, hy dit v ti to, ph v v sa cha cc thnh phn ca sinh vt. Theo nh lut th hai ca nhit ng hc, s lin tc t to t sanh nh vy bo ton hay gia tng trt t ni gii nhng phi tr gi t l lm tng gia s ri lon ngoi gii, do tng xut ph thi v nhit v dng. Mt h qu quan trng ca quan im sinh mnh lin tc t to t sanh l sinh vt v mi trng sinh hot ca sinh vt kt dt vo nhau rt cht ch, h tng giao tip rt mt thit, khng th c lp ring bit. iu ny cho thy mng li sng ca sinh vt l mt h thng t tr, kn v phng din t chc, ngha l n t phi tr t t chc ly n, trt t v tp tnh khng do mi trng p t m do chnh n dng ln. Tuy th, mu hnh t chc khng c lp vi mi trng. N cn trao i vt cht v nng lng vi mi trng tn ti. S trao i y khng xc phm n tnh t tr ca sinh

vt. Sinh vt bo dng mnh v i mi nh vo nng lng v vt cht trao i. Ngoi ra, kh nng c bit lin tc t sanh ca sinh vt cn c th to nn nhiu cu trc mi, nhiu mu hnh tp tnh mi. Nh vy, sinh vt mi pht trin v tin ha. Cu trc ca mt c th lin tc t to t sanh tt nhin phi l mt cu trc tiu tn (dissipative structure). Danh t cu trc tiu tn l do Ilya Prigogine, nh khoa hc gc Nga, gio s ti i hc Free B, gii Nobel 1977, t tn cho mt loi h thng h, tuy khng cn bng (non equilibrium) nhng vn tm thi tn ti, gi c trng thi bn vng (stability) trong mt thi gian do thu nhn nhng dng nng lng hu ch t ngoi vo v phng x hay tiu tn nhng dng nng lng xung cp, nhiu nht l nhit. Do , cc cu trc tiu tn khng c tui th lu di. Thc trng sinh dit ca cu trc tiu tn theo thut ng Pht gio c th gi l phn on sinh t. Thuyt cu trc tiu tn c p dng gii thch tp tnh khng nhng ca sinh mnh m cn ca nhng hin tng v tri nh xoy nc, cn lc, ngn la.

---o0o--13. Hu tnh: Tr, tnh, Bin dch sinh t. T bo l n v cu trc c s ca mi sinh vt. Ch c t bo, c th t bo cu to, v sinh quyn do c th hp thnh l c c tnh ca s sng: lin tc t to t sanh (autopoiesis) v c kh nng chuyn ha (metabolism). Nu mt t bo ngng t to t sanh, t bo y khng th tn ti. i vi c th a bo nh c th con ngi, nu qu nhiu t bo thnh t cht, phn c th bao gm chng s khng kh nng chuyn ha v s cht theo. Bt k t bo hay c th no cn kh nng t duy tr thi sinh trng, v bt buc phi sinh sn. Bn trong cc t bo ca tt c mi sinh vt do t bo hp thnh, phn ng ha hc lin tc pht sinh v trao i cht, chuyn hon nng lng, to ra cc axit nucleic DNA v RNA, v cc protein. Thnh phn ha hc ca t bo trong c th con ngi gm ht nhn, ion, nguyn t, hay phn t, n t khp ni trong v tr. Nhit nng ca t bo l do chuyn ng ngu nhin ca cc thnh phn y, do tc dng ca cu trc tiu tn, v do cc phn ng thi nhit ca t bo. Su nguyn t c bn, cacbon, hydro, nit, oxy, photpho, v lu hunh, c xem nh nn tng t sinh khi v s hp cht ca t bo hin ra di mi trng thi, cng,

lng, v kh. T 60% n 80% th tch ca cc t bo l nc. Nc l do oxy v hydro to thnh. S ht nhn ca hydro chim 90% tng s ht nhn trong v tr. Chnh s tng hp cc ht nhn hydro trung tm mt tri to nn cc ht nhn heli v pht sinh nng lng nh sng mt tri. Mt phn khng ng k nhng ti cn thit ca nng lng ny c t bo tng tr v bin i trong tc dng chuyn ha, gia tr s tng trng, v dc pht s sinh sn. Cng vy, cc cht liu ha hc cn bn khc ca t bo nh oxy, cacbon, nit, v nhng nguyn t nng khc, u do s tng hp ht nhn to ra trung tm cc v sao c khi lng ln. Nhng v sao ny v gi n bng khi hoi dit (supernova) v phn tn cc nguyn t nng y trong khng gian, gp phn to nn nhng yu t cn thit cho s sng. Ni mt cch trit l, mi mt con ngi ngoi tnh cch n l n, cn phn chiu trong n tt c v tr, v ng thi, n chnh l n v c nhng c th khc n. T bo c hai th: t bo nhn s (prokaryotes) trong vt liu nhn khng c mng tch bit khi cht t bo v t bo nhn chun (eukaryotes) trong vt liu nhn c bao bc bng mng nhn. Vi khun l sinh vt nhn s. Mi ng vt v thc vt bc cao l sinh vt nhn chun. S sng hnh nh bt u t ni nhng vt g c coi l t tin ca cc vi khun hin i. l nhng h thng ha hc bin thnh nhng h thng sinh hc. Nhng h thng sinh hc u tin bit chuyn ha, thu nhip nng lng, cc cht dinh dng, nc, v cc cht mui sinh trng. DNA, hay RNA t ring n khng th to ra s sng. Theo nh sinh vt l hc Harold Morowitz, tt c nhng phng thc chuyn ha v s tng hp cc protein v cc axit nucleic tin ha ch sau khi cc tin th ca cc t bo c lp mng bc li. Hy xem l s hin thc c th bt r t trong v tr. Chc chn l mng t bo xut hin trc tin, trc protein hay axit nucleic trong tin trnh hnh thnh s sng. T bo pht sinh t v s sng bt u ngay khi t bo c thnh lp. Thng ni n vi khun lm ta ngh n nhiu bnh him ngho do vi khun gy ra nh dch hch, th t, lao phi, bnh hi, v..v... Tht ra, s vi khun gy bnh khng ng k so vi s vi khun v hi hay hu ch hin trn lan khp ni, t rut ngi, n nc mui ca nhng bin kh cn, v trong nc si ni la phun ra. Ngay t u, qu t l ni c tr v sinh si ny n cc th vi khun. t l ni nhiu vi khun nht ang phn hy cc thy cht, ti lp chu trnh hot dng ca nhng thnh t ca s sng. n nay, bt c mt sinh vt no, nu khng phi l mt vi khun

sng thi theo cch ny hay cch khc, u thuc dng di ca mt vi khun hay ca nhng kt hp vi khun thuc nhiu loi. Tuy l nhng dng sng b nh nht trn qu t, nhng vi khun thc hin nhng bc tin ha khng l. Chnh vi khun pht minh tt c nhng c s ha hc cn thit cho s sng: s quang hp (photosynthesis), s ln men (fermentation), s h hp dng kh, s gi cht nit ca kh quyn vo trong protein, v nht l s kt hp a bo, t sinh khi cc loi ng vt, thc vt, v nm. Nhiu dng di vi khun pht trin vo trong nhiu loi c th sinh vt khc, k c c th con ngi. Hin gi trong t bo ca chng ta ang sinh hot nhng vi khun thi trc, s dng oxy sn xut nng lng. Nhng vi khun thi trc y nay gi l ty th (mitochondrion) hot ng bn ngoi mng nhn, lin quan ch yu vi s h hp a kh. Ty th l ni sn xut ATP (adenosine triphosphate), ngun nng lng thit yu cho mi phn ng ha hc thu nhit bn trong t bo. Ty th c vt liu di truyn ring ca chng, c protein ca ty th tch tr trong DNA cha trong ty th, v nhng protein y c tng hp ngay trn ribosom bn trong ty th. Nh sinh hc Lynn Margulis cho rng ty th nguyn l nhng vi khun xm chim vo bn trong cc vi sinh vt khc, ri nh c vnh vin trong . Qu trnh tin ha chuyn bin hai sinh vt ha nhp sng chung lu ngy trong trng thi cng sinh (symbiosis) thnh mt dng sng mi, dng sng h hp dng kh. Hy ngh n trng hp nu khng c vi khun sng chung trong rut ca chng ta thi khng th no pht sinh s tng hp nhng vitamin B hay K trong c th. Hin tng cng sinh l mt bin c i mi trong qu trnh tin ha. S i mi y kt hp nhiu dng sng khc nhau, dng ny trong dng kia, v lu ngy bin thnh mt dng sng mi. Trit gia Arthur Koestler gi s hip tr chung sng cc vt th nh bn trong nhng vt th ln hn nh vy l "holarchy", dch l ton h. Ton h c ngha khc vi khi nim tng h (hierarchy). Trong ton h, khng c thnh t cp cao kim sot thnh t cp thp, khng c thnh t ln ch ng thnh t nh. Thnh t ca ton h c tn l "holons", l nhng ton b (wholes) ng thi tc dng nh nhng b phn (parts). T bo l mt ton b v gm trong n nhng vi khun, nhng hp cht ha hc. Nhng t bo cng l b phn ca c th con ngi. Cng vy, c th con ngi l mt ton h. L ton b, c th con ngi l mt sinh vt do t bo hp thnh. ng thi, c th con ngi l mt b phn ca ton b sinh quyn.

ng l mt cch qung din nguyn l Tng dung V ngi, nn tng trit l Hoa nghim. S hip tr sng chung qu l mt bng chng hin tr ca Mi huyn mn ca Hoa nghim tng. Ci no hot dng trong cnh gii ca ci y v ng thi tng quan giao thip ha iu vi cc ci khc. Nht th v phc th bao hm dung np ln nhau m khng h xy ra s ngn ngi hay hy dit ln nhau. Tt c vi mt, ln v nh, cao hay thp, cng vn chuyn nhp nhng vi nhau. Bi vy, xin ngh dch ch "holon" l "thun tp th" ng theo l huyn diu th hai: theo Tr Nghim, "Ch tng thun tp c c", ngha l, tng mi b phn va thun v gi tnh c bit ca n, va tp v lin h cc b phn khc, hoc theo Php Tng, "Qung hip t ti v ngi", ngha l, ln rng v nh hp t do tng giao khng ngn ngi. Mt iu khc ng nu ln v hin tng cng sinh. Do phn tch quan st s hin hu v tp tnh ca cc ty th trong cc t bo m nh sinh hc Lynn Margulis a ra ch trng hip tr sng chung l mt du chun ca xu hng to tc tn phm ca s sng. l du tch ca mt bin c i mi trong qu trnh tin ha. Ni cch khc, cu trc v mu hnh t chc ca sinh vt trong hin ti l nghip qu, kt qu ca tt c nghip nhn to ra trong qu kh. Chng mang n chng cc bin c i mi qua nhng giai on tin ha ca s sng. Mi c quan (organ) l mt vin bo tng sinh ha. Mi t bo l mt ng nghim trong nhng tc dng ha hc sinh khi t thi xa xa vn cn tip din. tht l mt iu rt may cho cc nh khoa hc i tm ngun gc ca s sng. Do kinh nghim h nhn thy rng cc sinh vt ang sng gip h hiu bit qu trnh tin ha ca s sng nhiu hn l cc sinh vt cht, ha thch (fossils). Hu ht lch s ca s sng c ghi li trong cc c th hin ang tn ti v cng vic ca h l tm cch c v gii thch nhng trang lch s . Lynn Margulis v Dorion Sagan vit trong What is Life? (Th no l s sng?): "Ngi v tinh tinh (chimpanzee) c cng chung hn 98% gen, m hi nhc nh nc bin thu trc, v ng ngt l nng lng t tin ta c cung cp ba t nm v trc, cho n ngy tin ha pht sinh trm v tr. Chng ta mang qu kh chng ta trong ngi ca chng ta." Nhng t bo mi cn thit cho s sinh trng v tu b cc m u do s phn bo (cell division) sinh ra. C th con ngi c hai th t bo: t bo thn (somatic cells) v t bo sinh dc (sex cells), cha s nhim sc th (chromosomes) khc nhau. Nhn t bo thn gi l th lng bi (diploid) gm 46 nhim sc th. Nhn t bo sinh dc gi l th n bi (haploid) ch c 23 nhim sc th, mt na s lng nhim sc th ca nhn t bo thn.

S 46 nhim sc th trong nhn t bo thn c t chc thnh 23 cp nhim sc th, gm 22 cp th thng nhim sc (autosomes) v mt cp nhim sc th gii tnh (sex chromosomes). Mi cp th thng nhim sc gm hai nhim sc th cng dng, c cu trc ging nhau. Mt n t cha, mt n t m. Ring cp nhim sc th gii tnh, thi l cp XX, nu l n gii. Ngha l, gm hai nhim sc th ging nhau, mi nhim sc th gi l nhim sc th X. Nu l nam gii, thi l cp XY, gm hai nhim sc th khc nhau. Mt l nhim sc th X, nhim sc th kia gi l nhim sc th Y nh hn. Ht thy cc t bo thn u do nguyn phn (mitosis) sanh ra. Nguyn phn l qu trnh nh nhn t bo v cht t bo c chia thnh hai phn. Cc nhim sc th nhn i trc khi c phn chia. Sau , tch nhau ra, mi nhn con c hng b my di truyn ging ht ca t bo nguyn thy, ngha l DNA trong mi nhn con c cng s lng v cng mu chun nh trong nhn nguyn thy. T bo sinh dc l do gim phn (meiosis) sanh ra. Khc vi nguyn phn, gim phn qun nhn i s nhim sc th trc khi c phn chia. V th s phn chia t bo dn n s to thnh nhng nhn t bo mi vi na s lng nhim sc th ca t bo nguyn thy m thi. Nhng t bo hnh thnh sau gim phn pht trin thnh cc giao t (gametes) cn thit cho s sinh sn. C hai loi giao t: tinh bo (sperm cells) ca nam gii v t bo trng (oocytes) ca n gii. Sau , s th tinh s phc hi li b nhim sc th chun. Gim phn khng nhng gim s lng nhim sc th t 46 xung 23, m cn l nguyn nhn gia tng s pht trin a dng ca s sng. Bi v trong qu trnh gim phn, do s phn phi ngu nhin cc nhim sc th v do s trao i cho (crossing over) cc phn on nhim sc th, s lng giao t c vt liu di truyn khc nhau tr nn v hn. Ni cch khc, kt qu ca s th tinh l khng hai c th no c vt liu di truyn ging nhau. Thc vt v ng vt sinh sn theo chiu thng ng, ngha l, ci v c, mi pha cho mt s gen cn nhau hp li thnh mt tn phm. Vi khun t bo khng bao gi ha ln vi nhau nh trng hp th tinh do tinh bo v t bo trng. Tri li, chng sinh sn theo chiu ngang, bng php tip hp (conjugation), tc l bng cch trao i gen. Cc vi khun t bo thng c nhng di DNA dnh, c th em trao i vi nhng vi khun t bo khc. Virut (virus; siu vi trng) l nhng gen trao i c mt lp protein

bao ngoi. Tip hp l qu trnh mt chiu khng bao gi o ngc t pha "vi khun cho" n pha "vi khun nhn". S trao i gen to ra nhng vi khun mi, do sp xp li cc vt liu di truyn n t nhiu vi khun cho. Vi li sinh sn theo chiu ngang nh vy, nu khng b nhit, cht mui, s sy kh, hay s i bc hi thi t bo thn vi khun sinh trng, phn chia, nhng khng gi, bnh, cht nh thn t bo thc vt v ng vt. c nhn nh qua tnh cch tn ti v hy dit ca t bo thn trong c th hu tnh, thc trng sinh dit ca t bo c th gi theo thut ng Pht gio l bin dch sinh t. Ni theo ngn ng my vi tnh hin i, thi s cht c lp (chng) trnh (programmed death) ngay trong s sng. S sai khc gia nhng phn ang cht v nhng phn c tim nng ti sinh ca c th l s sai khc gia t bo thn v t bo sinh dc. T bo sinh dc (tinh bo v t bo trng) l t bo duy nht sinh ra con truyn s sng qua th h k tip. Cn t bo thn thi sinh, gi, bnh, cht. Ti sao vy? T bo bt buc phi sinh sn; ngng sinh sn thi cht. Chng hn, khi cn trong t cung, no b pht trin s t bo thn kinh (neuron) cn thit cho i sng con ngi nm thng trc khi a b lt lng. Cc neuron pht trin thm khng th lm gia tng s nn phi ngng sinh sn v cht. S t bo ln n hng trm ngn mi ngy. Hn na, cc t bo tham gia cu to cc c quan v m thng gia tng bit ha (differentiation), ngha l thay i hnh thi v cch thc tc dng, tr thnh nhng t bo chuyn ha (specialized cells), thch ng vi hon cnh, thch nghi vi chc nng mi, v nh p ng s phn cng trong t chc mt c th a bo. Th d: tinh bo v t bo trng u l t bo n bi chuyn ha ha nhp th tinh thnh hp t lng bi (zygote). V s chuyn ha t bo khng ngng tip din trong cc c th m s tin ha gia tng kch thc, trt t, v phc , nn kh nng t tu b v t ti to ca cc t bo gim thiu rt mau chng. Cui cng, cc t bo chuyn ha khng cn phn chia c na. Thay v t ti to nay ch cn l nhng trng hp tu b thay mi cc m khi cn cha tr cc vt thng m thi. T bo mt kh nng t ti to tt nhin a n kt qu l c th gi yu v cui cng cht. Tuy nhin, sau mi chu k sinh, tr, dit, mt sinh mnh mi li hnh thnh t mt hp t duy nht, trng th tinh. S sinh sn hu tnh (sexual reproduction) l mt pht minh ca s sng nhm ni tip khng ngng hnh thc v vn mnh ca hot ng sinh mnh. T bo lng bi cui cng ly s cht truyn li cc giao t n bi hu ti tc s sng.

Nh vy, chnh ngay khi ang dit (mt kh nng t ti to v chuyn ha) c sinh (pht trin giao t phi hp pht sinh s sng) v khi sinh (trng th tinh pht trin thnh phi thnh thai thnh tr s sinh) c dit (t bo chuyn ha khng phn chia c na). ng theo t tng Pht gio i tha, ng th ca Sc bn tnh l Khng, ngha l chnh ngay trong khi sinh c dit, vy sinh y khng phi tht sinh, cho nn ng th l bt sinh. Trong khi dit, k tht trong dit y c sinh, vy dit y khng phi tht dit, nn ng th l bt dit. Vy ng th ca Sc, ci th ng thi, hin tin trong hin ti, l Khng, l bt sinh bt dit. ---o0o--Tnh sc cn. T bo chuyn ha ca no b ni ring v ca h thn kinh ni chung c tn gi l neuron (t bo thn kinh). Neuron cn bn l mt chic my thu pht tinh diu, nhn kch thch v truyn th tc ng (action potentials) n cc neuron khc hay n cc c quan phn ng [Th tc ng l tn hiu thay i in th do cc xung ng thn kinh gy ra khi xuyn qua mng neuron]. Mi neuron c mt thn (soma) vi chc nng "lo vic nh" cn thit cho s tn ti ca t bo. T thn ny dui tua ra nhng t nhnh (dendrites) thu nhn kch thch. S truyn th tc ng phi nh n si trc (axon) chy di t thn neuron n cc din tip hp (synapse), tc l ch tip ni vi neuron khc hay vi mt c quan phn ng nh c (muscle cell), hay tuyn (gland). Thn t bo thn kinh tp trung no, ty sng (spinal cord), v cc hch thn kinh (ganglion), cn cc t nhnh thi to thnh cc dy thn kinh (nerve). Khi t nhnh b quy nhiu, mng t bo b kh cc (depolarization) lin pht x (firing), to ra mt xung thn kinh. Xung ng c si trc truyn dn n din tip hp, nh ra nhng cht ha hc truyn tin, v gy phn ng ni c quan thu nhn. Phn ng c th l mt s co rt (contraction) nu c quan phn ng l c t bo, mt s phn tit (secretion) nu l tuyn t bo (gland cell), mt s kch thch hay c ch pht x nu l mt neuron khc. c im ca no b l mng li chng cht cc ng dy lin kt m neuron thit lp gia chng vi nhau. Hng triu t t nhnh v si trc tm n vi nhau, ni kt nhau, to nn nhng din tip hp tc ng c hiu qu. Trn i cng cch ni ng dy lin kt neuron trong cc no b ging nhau mt cch tng qut, nhng v chi tit thi hon ton khc nhau. Khng bao gi c s ging nhau gia mng li no ca hai c nhn, du l

mt cp sinh i. Cc ng dy lin kt bin i v pht trin khng ngng t khi cn trong thai cho n khi sanh ra v ln ln. Mc du ch c mt h thn kinh duy nht, nhng m t mt cch d hiu nn thng hay phn bit hai h, h thn kinh trung ng v h thn kinh ngoi bin, lm tng lm nh l hai h ring bit. H trung ng gm no b v ty sng nhn cc thng tin cm gic t tt c cc b phn ca c th v qua nhiu mi quan h ni tip hnh thnh nn cc xung ng thn kinh truyn n cc c v cc c quan khc. H ngoi bin gm cc dy thn kinh ty sng v dy thn kinh no b vi cc t nhnh ca chng. Chng chuyn cc xung ng t cc th quan v phn tch trong h trung ng v truyn cc xung ng vn ng ph hp ti cc c, cc tuyn, v..v... V i no hay v no (cerebral cortex) l lp v ca hai bn cu no cha hng t thn neuron v c gi l cht xm. V no c chc nng iu khin cm gic: nhn, nghe, ngi, nm, xc gic, v kch thch s co bp ca cc c vn (skeletal muscle) cng nh cc hot ng thn kinh cao cp nh ting ni v tr nh. Cc qu trnh truyn cm gic v no t cc b phn ca c th u chiu vo nhng vng chuyn bit ca v no gi l vng nhn cm s cp (primary sensory areas). Mi cm gic nh th gic, thnh gic, khu gic, v gic, v c th, chiu vo mt vng nhn cm ring bit. Nm vng nhn cm ny theo ngn ng Pht gio, c th xem nh tng ng vi nm cn. Mi vng x l i tng nhn cm ring ca n, nh li Pht dy: "Ny Hin gi, nm cn ny, c cnh gii sai khc, c hnh gii sai khc, khng c lnh th cnh gii, hnh gii ln nhau, tc l mt, tai, mi, li, thn." (i kinh Phng qung, Trung B 43) Chng hn, nh mt nhn thy c x l ti vng th gic, khng phi trong cch th ton b, m tri li, mi yu t ca nh nh mu sc, hnh dng, v chuyn ng, u c x l ring r. Mi cm gic tuy hp nht vi bn trong no nhng c tri nhn pht xut t nhng v tr biu hin bn ngoi nh mt, tai, mi, li, v da l ni tc nhn kch thch h tng tc dng vi th quan tc ph trn cn theo ngn ng Pht gio. S phi tr cc vng nhn cm trong v no ging nh trong mt bn a hnh ng nhin c quyt nh bi b gen, nht lut nh nhau i vi tt c mi ngi. Ni theo Pht gio thi l s phi tr do nghip bo nn c tnh cch quyt nh ca lut nhn qu. Th d, vng th gic s cp c chia thnh nhng phin m xen k thu nhn xung ng kch thch t mt con mt. Hy tng tng l m hnh cc sc trng en xen k nh trn thn

ca mt con nga vn, cc sc en ni kt vi mt phi v cc sc trng vi mt tri. Cng vy, v no ca mi ngi u c cc vng th gic b tr theo cng mt khun mu nh th. Nhng gii hn chnh xc ca cc vng th gic ca mt ny hay mt kia thi bin thin ty theo trng hung, b gen khng cht lin can. iu ny c hai nh sinh hc Hoa k, David Hubel v Torsten Wiesel, gii Nobel nm 1981, chng minh bng th nghim trn nhng vng th gic ca mo. Khi m mt con mt b khu kn li thi vng nhn cm ca mt y tiu bin, trong lc vng nhn cm ca mt kia m rng ln thm. Nh vy, s pht trin cc ng dy lin kt neuron, mt phn pht trin v hn ch ca no, c tnh cch va quyt nh va ty duyn. C nhng mch dy neuron hon thnh ngay khi mi sinh ra. Chng lin h n s bo dng sinh mnh v thc hnh cc chc nng c bn nh nut, th, iu tit huyt p, v..v... Ta bo l nhng mch chng cng (hard-wired) bi v chng phn nh bn tnh t nhin ca chng ta. Tri li, c nhng mch chng mm (soft-wired) d un, phn nh s sinh trng theo cch nui dng. Nu khng c nhng mch chng mm thi hot ng sinh mnh khng tin trin n hot ng tm l, ri pht t m thnh l tnh trong con ngi t sinh khi thc. Nu khng c nhng mch chng mm thi cc Thin s khng th tri qua nhng kinh nghim tm ti, sn ui, chn mm, v nt v. Vn thng c bn ci v mu thun gia t nhin v nui dng (nature / nurture), hay ni theo thut ng Pht gio, gia t nhin v nhn duyn, c vi sinh vt hc hin i gii quyt phn no n tha trn phng din khoa hc tc theo tc . Tt c nhng g ta c th lm u nh sn trong gen ca chng ta. Tuy nhin, nhng g ta lm vi kh nng cho php thi ty thuc tng nh hng ca mi trng. Nhng trn phng din chn , nu em nhng danh t nhn duyn, t nhin m tm hiu tm tnh, thi rt cuc cng ch lun qun trong vng vng tng m thi. Ti sao nh vy? Tht tnh ca vn php l trng trng duyn khi. Do duyn khi m s vt c sinh ra (sinh), dng li (tr), thay i (d), v tiu dit (dit). Khi ni sinh v dit thi hay ni n nhn duyn, khi ni n tr v d thi hay ni n ha hp, nhng ngha vn khng khc nhau. V sinh, tr, d, dit u l duyn khi nh huyn khng tht, nn Pht bc cc ngha nhn duyn, t nhin (Kinh Th lng nghim. Tm Minh L nh Thm dch gii. Quyn Hai. Mc IV). Tm tnh ca chng sinh thng tr, khng thay i, ch v

bnh bt gic lm nhn c sinh c dit, nn mi nhn c nhn duyn ha hp m sinh, c nhn duyn tan r m dit. Trt nhn ci sinh dit l nhn duyn, thi nhn ci khng sinh dit l t nhin. Do nhng nhn thc sai lm nh vy, mi sinh ra nhng danh t i i gi di nhn duyn v t nhin, khng c g l tht th. Tht ra, s vt duyn khi nh huyn nn khi sinh, khng c g ng gi l sinh, do m ni rng khng phi nhn duyn. S vt duyn khi khng tht c, nn khng c t tnh, do m ni rng khng phi t nhin. Nu trc nhn bn tnh bt sinh bt dit, thi chnh ni sinh, khng c g gi l sinh, chnh ni dit, khng c g ng gi l dit. Thit thc ra ngoi cc danh t i i gi di, ra ngoi nhng ci sinh dit v khng sinh dit, thi khng thy g ng gi l nhn duyn v t nhin c. Chng sinh quanh ln trong vng danh t i i, khng nhn c sinh thi nhn c dit, khng nhn c nhn duyn, thi nhn c t nhin. Ch khi no gic ng c dit ln sinh, c nhn duyn ln t nhin u nh huyn nh ha, khng c t tnh, thi mi tht chng php gii tnh tuyt i, ra ngoi vng danh tng. Cc neuron thng xuyn pht x thit lp s ni kt qua din tip hp vi cc neuron khc hay ng hn l duy tr nhng ni kt y. Nt c th ca s pht trin quan h gia cc neuron l lc khi u neuron to ra mt cch rt ngu nhin v s ng dy ni kt lng lo. Nhng sau ln hi ct b nhng ng dy khng cn thit v cng c cc ng dy thng hay c s dng. C nh sinh hc pht biu: "Thuyt tin ha Darwin v cc din tip hp thay th thuyt tin ha Darwin v gen". gii thch cu ni y, tng cng nn bit rng c cu chn lc t nhin theo thuyt tin ha Darwin gm ba giai on. Trong giai on u, do t bin ngu nhin c rt nhiu th bin d mi xut hin trong loi. Ri qua giai on hai, nhng phn t thch nghi vi ngoi cnh c chn lc. n giai on ba, cc th bin d c chn lc gia tng s lng nh sinh sn nhanh chng. p dng ba giai on y xt n s pht trin quan h neuron, thi giai on u tng ng vi s thnh lp v s ng dy ni kt mt cch ngu nhin. n giai on k tip s chn lc ta trn tiu chun hu dng c thc hin. Cui cng, trong giai on ba, c s i khc: thay v tng cng s lng nh trng hp cc gen, cc ni kt neuron nng dng c cng c thnh cc din tip hp thng trc. iu ng lu l c ba giai on u nhm thnh tu mt phn ng ty duyn thch nghi vi cnh hung tn ti v pht trin, khng ch tm, khng theo mt k hoch nh trc, v khng c s can thip hay ch th ca bt

c quyn lc no. y cng l quan im Pht gio cho rng v minh tc ch sinh tn v nghip l nhn duyn cn bn ca s bin ha bt tuyt. Tr li vi mc Sc un, hy nghe Pht khuyn: "Ci g khng phi ca cc ng, ny cc T kheo, hy t b n. T b n s a li hnh phc, an lc cho cc ng. - Ny cc T kheo, ci g khng phi ca cc ng? - Sc, ny cc T kheo, khng phi ca cc ng, hy t b n. T b n s a li hnh phc, an lc cho cc ng." (Kinh Tng ng b. Phm Khng phi ca cc ng) Theo nhng iu va trnh by v Sc un trn y, qu ng nh li Pht dy: "Nhng g thuc v sc hoc qu kh, hoc hin ti, hoc v lai, hoc th t, hoc trong ngoi, hoc p xu, hoc xa gn, tt c chng u chng phi ng, chng khc ng, chng trong nhau." Trong on kinh sau y, Tng ng 22.99, c Pht ging rng nhng ngi no cha thu hiu bn cht v ng ca nm un thi vn chu sinh t lun hi nh con ch b ct bi si dy thng v chy vng quanh cy ct . "V nh, ny cc T kheo, c con ch b dy thng tri cht vo mt cy ct hay ct tr vng chc, chy vng theo, chy trn xung quanh cy ct y hay ct tr y. Cng vy, ny cc T kheo, k v vn phm phu khng thy r cc bc Thnh, khng thun thc php cc bc Thnh, khng tu tp php cc bc Thnh, khng thy r cc bc Chn nhn, khng thun thc php cc bc Chn nhn, khng tu tp php cc bc Chn nhn, qun sc nh l t ng, hay t ng nh l c sc, hay sc trong t ng, hay t ng trong sc.... ... ... Ngi y chy vng theo, chy trn xung quanh sc, ...; ngi y khng gii thot khi sc, ..., khng gii thot khi sanh, gi cht, su, bi, kh, u, no. Ta tuyn b rng: 'V y khng gii thot khi kh au'. " Nhng li Pht thuyt ging v sc un trn y cng li nh vy i vi tm un gm bn un cn li l th, tng, hnh, thc. ---o0o--Tr, tnh, .

Trong v no, nm k cnh cc vng nhn cm l nhng vng lin hp (association areas), lin can n qu trnh nhn bit. Trong trng hp con mt chng hn, mt hnh cu, pha ngoi c mt mng cng (sclera) bo v mu trng vi gic mc (cornea) trong sut pha trc. Pha trong, l mng mch mm vi th mi (ciliary body) v lng en (iris) pha trc. Th mi bao quanh v gn vi thy tinh th (lens) bng cc dy chng cho. Cc c ca th mi rt quan trng trong vic thay i li lm ca th thy tinh iu tit s nhn xa hay gn ca mt. Gia lng en l con ngi (pupil), qua nh sng lt vo trong v hi t bi th thy tinh trn vng mc (retina). Lng en c th co gin nh mt mn chn lm thay i kch thc ca con ngi iu chnh lng nh sng i vo mt. Vng mc nm trong cng mt, cha nhng t bo nhy cm vi nh sng (cone; th nn, v rod; th que). Thy tinh th cng vi gic mc to nn hnh nh vng mc. Khi cc th tc ng hng tm pht xut t vng mc truyn n vng nhn cm th gic s cp l ni th nhn nh mt nhn thy, chng lin c chuyn qua vng lin hp th gic. Ti y, nhng thng tin hin ti c em so snh vi kinh nghim qu kh ("Vt ny trc kia c nhn thy cha?"). Ta trn s so snh , vng lin hp th gic quyt nh c nhn bit hay khng nhng tn hiu vo mt v xc nh ngha ca nhng tn hiu vo y. Th d: Mt ngi khng h quen bit trong mt m ng khng lm ta ch nhiu cho bng mt ngi ta quen bit t trc. Vng lin hp th gic ging nh mi vng lin hp khc u tng quan lin h vi nhiu b phn khc ca v no v chu nh hng ca cc b phn ny nhng khi quyt nh. Chng hn, nu tn hiu vo mt c truyn t thy trn (frontal lobe) thi tn hiu y gy xc ng khi tri nhn. V quan h vi nhiu b phn khc ca v no v v mi b phn gn mt ngha ring, nn mi thng tin mt chuyn n vng lin hp th gic tt nhin mang theo nhiu ngha. Do , ta c th hiu v sao hai ngi chng kin cng mt bin c m tri nhn v gii thch theo hai cch khc nhau v nhng s vic xy ra. Tri qua nhiu triu nm tin ha, no ngi l mt thun tp th (holon) pht trin t thp ln cao, nhng trung tm cao l ton b i vi cc trung tm thp. Qu trnh tin ha pht trin ca no c th suy ra bng cch qun st s sinh trng tng phn ca no theo thi gian khi cn trong phi. Theo nh thn kinh hc McLean, no con ngi tin ha hnh thnh t no loi b st (reptilian), pht trin thm chung quanh no nguyn thy mt h vin (limbic system) tr thnh no loi c th (paleomammalian), v sau ,

thnh hnh no loi th mi (neomammalian), do sinh khi thm mt b phn mi na t h vin vi nhiu np cun ln. No hin nay ca con ngi l no loi th mi, gm ba b phn ni trn, cn nng n 3 pao (gn mt kilgam ri) v kch thc ln hn ba ln so vi no ca loi linh th (primate) nh i i, anh ch h hng gn nht ca loi ngi. Tt c ba b phn u d phn cu to ci th gii khi nim (i cht cnh) m vng tng tin l th gii thc ti khch quan. No nguyn thy ch gm cung no (brain stem) l phn hin bao quanh pha u ty sng. l no ca loi b st: rn, thn ln, ..., ph bm mt h thn kinh ti thiu. Cung no iu ha mi chc nng cn bn ca s sng nh th, chuyn ha, thn nhit, cm au, i, dc tnh, v kim sot hu ht phn ng v chuyn ng thng thng. B phn no ny khng suy tng, khng hc hi. ch l mt tp hp cc cht iu ha c lp trnh nhm gip c th vn hnh tn ti v phn ng thch nghi vi ngoi cnh thot nn. Ngi m ch c no loi b st thi khi th nhn ci vui ch bit vui, th kh ch bit kh, th bun ch bit bun, ch khng so snh, phn bit g c. T vng vin quanh cung no ca loi c th (paleomammal) l loi ng vt mi xut hin trong qu trnh tin ha ca s sng, sinh khi nhng trung tm thn kinh xc ng to nn h vin (limbic system) hay no c th. No c th xut hin vo thi i khng long (dinosaur). Cc ng dy lin kt neuron ca no c th c phn phc tp hn i vi no b st. Do no c th c nhiu kh nng hn ng ph vi hon cnh thng xuyn bin i. Nh pht sinh nhng nng lc mi nh ghi nh v hc hi, loi c th bit so snh kinh nghim trong hin ti vi trong qu kh, do m trnh khng ti phm nhng hnh ng sai lc. Cch thc vn hnh v tc dng ca no c th tr thnh ci m ta gi l tm trng hay tc dng tm. Nh h vin, loi c th phn bit c nhng mc khc nhau ca s s hi hay phn ng ty c ng bin. Tuy sinh trng bn trn no loi b st l no ch bit lnh th, no c th tc l nhng trung tm thn kinh xc ng khng hon ton kim sot c no loi b st m tri li ch c th tc dng trong vng nh hng kim ta ca n. Ngha l, chnh do th kh hay th vui m ta a thch hay ght b, chp ci ny nh th ny, ci kia nh th kia. c Pht thng dy: "Danh sc duyn lc nhp, lc nhp duyn xc, xc duyn th, th duyn i, i duyn th, ...". Do lc th m sinh tham, do kh th m sinh sn, v do x th m sinh si. Mi loi tm tiu phin no: phn, ph, xan, tt, no, hi,

hn, sim, cung, v kiu, tt c u do duyn th (no loi b st) m sinh khi. No b tip din tin ha, trong s ca loi th mi xut hin, loi linh th (primate), nhiu lp neuron sinh khi thm bn trn no c th tc nhng trung tm thn kinh xc ng v to thnh mt b phn mi gi l v no mi (neocortex). V no mi l nhng trung tm thn kinh suy tng. R rng trong s tng quan lin h gia t tng v cm xc, no xc ng sinh khi trc khi c no suy tng. V no mi chng nhng pht trin kh nng ghi nh v hc hi, m cn gy ni linh th mt thc v mnh l mt c s hot ng c bit. ng ngc nhin nht l ch cch y my triu nm thi, khi loi ngi xut hin, v no mi bnh trng rt nhanh, sinh khi thm rt nhiu nhm t bo, nht l trong vng thy trn (frontal lobes). S bnh trng ca no b ln ny mang li cho con ngi mt li nhn v mt quan nim hnh ng mi, cch bit r rng ngi vi cc linh th khc. Do v no mi, con ngi bit s dng ngn ng pht biu v truyn thng, c kh nng lp k hoch lu di, thi thit khi nim, v cm nhn s hin hu ca mnh nh mt c th tch bit vi ngoi gii, thc kh nng i ph v khng ch ci th gii bn ngoi y tn ti v sinh trng. V no mi l tr s ca t tng, trong hot ng nhng trung tm thng gic c chc nng tp trung, lin kt, thng hp, v x l tt c d kin cm quan thu nhn. C th dng danh t "t" ca Pht gio biu th mi phng din hot ng ca nhng trung tm thng gic ny. Trong Cu x quyn 13, c a ra ba trng thi ca t: thm l, quyt nh, v ng pht. Mt cch tm tt, Pht gio gi l nghip, v phn lm thn nghip, khu nghip, v nghip. Kinh b ch trng hai nghip thn khu chng qua l s sai bit ca nghip. Thnh tht lun quyn 6, T phm 84, thi cho rng t ly tham i lm ng c (nhn) ri sinh nguyn cu m khi to tc. Bi vy, xt v mt biu din t l mt b phn ca thc, nhng mt khc do phng din hot ng thc m c, cho nn t v cu cnh ch l mt. Ni mt cch i th, i, dc, t, hnh, nghip, ... l nhng tc dng tm c lin quan mt thit vi nhau, i biu cho quan nim hot ng ch. Theo cc nh thn kinh hc, v no mi l c cu pht ng ca ch. Nhiu nhn xt tm l hc c a ra vin vo s sp t trn di ca ba b phn trong no: no loi b st di y, no loi c th bn trn, v trn chp cng l no loi th mi. C thuyt cho rng do v tr ca n, no trn chp c kh nng tit ch bn nng hnh trng ca loi c mu lnh v

loi c v. N c v nh ci np y phn v thc ca con ngi m Freud gi l Id (Di Ng), tc l phn con ngi gm nhng ng lc b dn p, nhng dc vng bn nng lun lun tm cch gii ta. Nhng cng c nhiu nh tm l hc nhn xt rng con ngi thng s dng b phn no chp bu bin minh cc hnh ng do hai b phn bn di gy ra. l v con ngi khng mun c ngh thuc loi b st hay c th nn thng rt bi ri nhng khi hnh ng ging chng. Vi nhn xt su sc v chnh xc ca mt trit gia khoa hc, Thy Tu S ni n qu trnh tin ha ca con ngi nh sau. Trong qu trnh tin ha, t mt vi sinh vt tn ti v phi hnh trong nh sng, xut hin vo mt thi im nht nh trong mt chu k thnh tr hoi khng ca th gii, con ngi cng ch l mt sinh vt trong cc sinh vt khc, nhng do tha hng kt qu qu kh m bm sinh vi mt hu th tn ti c pht trin dn thnh hai yu t va c lp va bt phn l danh v sc. Trn c s , thc c pht trin cng lc cng cao do va ly ngoi gii lm i tng va phn chiu trn chnh n nh l chui tn ti lin tc ca mt t ng. Cho n khi thc v s tn ti ca mt t ng uc hnh thnh, con ngi t tch mnh ra khi th gii quanh mnh, phn bit nhng g thuc v ta v nhng g khng thuc v ta. Cng nh tng ln th tch ca thn xc, con ngi, cng nh cc sinh vt khc, cn hp th cc dng cht t ngoi gii, cng vy, tng ln t ng, con ngi cn chinh phc v chim hu. T hnh thnh mt thc v s tch ly. Tch ly nh vy khng phi l mt khi nim tin thin, khng phi l thc tin nghim, m l mt hnh thi c bit ca thc xut hin vo mt thi im c ngha trong qu trnh tin ha. Tch ly tt nhin dn n xung t, cnh tranh. Mu thun x hi bt u, trt t c b o ln. Mt nh ch mi cn c thit lp iu ha nhng mu thun, xung t, do h qu ca cnh tranh. Chnh quyn u tin c gi theo ting Pali l Mahsammato, c bu ln bi i chng. Ngi ng u c cu mi ny c gi l Rj, m sau ny thng c hiu l vua, hay ngi cai tr. Nhng theo nh ngha ca Pali, rj c ngun gc t ng t rjati, n lm vui lng. Nh vy, chnh quyn hay vua l trng ti x hi, c bu ln v c y quyn iu ha nhng mu thun x hi. (Gii thiu Duy ma ct. Chng IV: Thc tin hnh o)

Nhiu nh thn kinh hc tin rng hin nay con ngi cha s dng trn vn kh nng ca no. Nu qu tht nh vy, thi hin nay con ngi l mt thun tp th ang trong thi k bin d. Qu trnh tin ha ang tip din s chuyn bin con ngi thnh mt thun tp th mi vi mt mc thc mi tng ng vi ci phn kh nng ca no cha tn dng. ---o0o--14. Hu tnh: Tm, Tm s Phn loi tm s. Cc lun s A t t ma gi ht thy tc dng ni tm mt cch tm thu l tm s. Vn c t ra l mi quan h gia tm v tm s nh th no. Trc ht cn phn bit ngha ca danh t v khi nim v tm v tm s trong Pht gio v trong khoa thn kinh hc. n nay, cc nh khoa hc cha t c mt s tha thun nht tr phi nh ngha nh th no nhng danh t v khi nim ch yu v tm v tm s, ngoi tr trong phm vi tri gic (tng un), nht l th gic, a s ng v mt s khm ph mi. i vi cc nh khoa hc nng c duy vt, tm ch l tc dng ca mt gung my khng c tm. By lu h gia cng thc hin nhng v hiu qu nhiu chng trnh rt tn km thit lp nhng b my tnh hot dng c thc gi l thng minh nhn to. Vi s hiu bit rt hn nh v tm, nhiu nh sinh hc thin hng ang t hi thc (consciousness) c tht cn yu cho c th sinh hot v tn ti hay khng. Mt s chp nhn thc ch do tng tng m c ch trong th gii vt cht h kho st khng hin hu mt vt th no l thc c. Ty phng xa kia c thi k tn gio v khoa hc snh i ha hp. Quan nim chung cho rng mi s vt trong v tr c cu to, tn ti, v bin ha u theo mt mc tiu nh trc (teleology; mc ch lun). Quan nim y phng theo cch gii thch ca b mn sinh hc cho rng chc nng ca cc b phn c th l ng gp vo s vn hnh ca sinh vt. Th d: cu to v tp tnh ca tim l do chc nng gp phn vo s tun hon mu. Ch trng nh vy rt thch hp vi ng li thuyt minh v s hin hu ca mt ng to ha c quyn nng to tc mi s vt v thng qun mi vn chuyn. n nay, kin gii theo mc ch lun b thuyt tin ha nh . Khoa hc cng tin trin thi cng tr thnh i lp vi nhiu o gio trong ng li m t cch thc vt th hin khi khng ph hp vi lun chp

gii thch l do ti sao. Khoa hc c in gio iu quan nim th gii v con ngi vn hnh nh my mc, mi hin tng u l hin tng vt l, tri ngc vi ch trng c mt quyn nng siu vt cht tc dng to tc, cu ri, v phn xt mi hnh tng sinh, thnh, hoi, dit trong v tr ny. Quan h gia tm v vt thng c lun gii theo ba quan im trit hc sau y. Mt, phn bit qu trnh vt l khch quan v qu trnh tm l ch quan. C hai qu trnh u c xem c yu tnh quyt nh, t hu, c lp. Thuyt ny khng gii thch ni lm th no hai t th c lp nh vy c th h tng tc dng. Hai, thuyt duy tm ch trng tm thc sn c nh tnh ni t tnh ca n v l nguyn nhn ca mi hin tng vt l. Thuyt ny khng gii thch ni lm th no cc hin tng vt l tc dng gy nh hng trn yu tnh quyt nh ca tm thc. Ba, thuyt duy vt ch trng vt cht c t tnh, khng cn l thuc cc duyn m hin hu v l nguyn nhn ca mi qu trnh tm l. Thuyt ny bt lc khng gii thch c lm th no cc hin tng tm l nh hng thn xc vt cht. C ba thuyt khng gii thch ni s h tng tc dng gia tm v vt bi ti mt khi tm v vt c bn ng chn thc v t tnh thng hng thi chng c lp nhau, khng cch no thit lp mt tng quan nhn qu i xng gia chng. C ba thuyt u a n s nhn nh mt v tr khng c ngha, khng c gc r. Pht gio khng vng vo duy tm, chng mc vo duy vt, nhng cng khng ch trng mt thuyt nh nguyn. Nm un tc l ton th nhng hin tng vt l, tm l, theo Duy thc, u l nhng th pht hin ca chng t tim ti trong A li da thc m thi. Chng u ng v th hin pht tc l hin hnh. Khi cha hin pht, trong th tim tng thi chng gi l chng t. Mi hin hnh sinh dit trong tng st na, nn hin hnh lun lun tr v chng t v chng t lun lun tr v hin hnh. Cc hin hnh sinh khi theo lut tng quan tng duyn. Chng hn, thc, l tr, tnh cm sinh khi nng nh vo cc hin tng sinh l vt l. Nng vo pht sinh m thi ch khng phi cc hin tng sinh l vt l sinh ra cc hin tng tm l. Ni cch khc, vt khng sinh tm, tm khng sinh vt. Chng nng vo nhau m cu sanh cu hu v do chng t A li da thc.

Chng t l mt th nng lc nguyn nhn hay ng hn l bn cht ca tt c hin tng tinh thn hay vt cht, ngha l ca mi hin hnh. Ton th chng l A li da thc. Vy A li da thc l cn bn cho mi hin tng tm v vt. Mt khc, ngay t thi k A t t ma, c danh v sc, hai thnh phn tm linh v vt cht cu to gung my phc tp ca con ngi u c phn tch rt t m. Tt c nhng trng thi tm hay tm s u c ghi r tng khon. Thnh phn cu to ca mi loi tm u c trnh by tng tn. Nhng tin trnh tm pht sinh qua su cn c m t vi y chi tit. Tuy nhin, s m t nhng tc dng tm l trong Pht gio khng c tnh cch my mc nh trong khoa hc. Chng hn, khoa hc m t s thy l s truyn dn xung ng thn kinh t cc t bo ca thy tinh th v gic mc n cc t bo ca vng mc. Sau hnh nh c chuyn n v no. y, thng tin truyn n c x l ngang qua rt nhiu vng nhn cm th gic v vng lin hp th gic. Mi vng v nh mt bn . C bn v mu sc, c bn v hnh dng, c bn v chuyn ng, hon ton ging nh nhng bn v thi tit, v dn s, v a cht ca cng mt quc gia. Cc bn c sp xp thnh tng lp, t thp ln cao. Cng cao thi bn biu hin cng phc tp hn. Trn cng l bn ca ton th vt b thy hin ra vi y khung cnh bao quanh. Nh vy, hnh nh nhn thy ni bn tng lp cao nht l do s thng hp cc bn cc tng lp di, v s thy l kt qu tc dng ca h thn kinh, ch khng do mt ch th thy. Khoa hc ta trn nhng xung ng in kch thch nhng t nhnh v c cc si trc truyn dn qua nhiu tng lp vng nhn cm th gic v vng lin hp th gic gii thch s thy do nh sng tc ng trn con mt. nh sng nhn vo t con ngi pht ng nhng chui phn ng ha hc trong h th gic v pht sinh nhiu ha cht c nhim v truyn tn hiu n cc t bo. Li gii thch theo kiu my mc tuy rt khoa hc, nhng tic thay khng kh nng pht t tn cng nm bt tm thc. Ni mt cch tng qut, khoa hc gii thch cc hin tng tm l mt cch my mc v nghin cu phng cch kim sot v ch ng chng. Tri li, s m t nhng tc dng tm l trong Pht gio ch yu l nhm mc ch gio ha. Hnh gi trc qun phn tch ph phn l nhn thc v th tnh ca v minh, th hn, v dc vng, bit r chng chnh l chn tnh ca gii thot, v cui cng gic ng bn php n, ch hnh v thng, ch php v ng, ch hnh kh, v nht thit php khng. Bi th hnh gi khng h bn tm n c cu vt cht ca s bin chuyn m ch ch tm

n hnh ng nh th no bin chuyn m thi. Nh vy, Pht gio c bit ch trng kt qu ca nhng hnh vi, khng phi nhng hnh vi bn ngoi m ch trng phng din tm cn, cn bn ca hnh vi o c. V quan h gia tm v tm s, i khi c hai quan im. Mt cho rng ngoi tm ra khng c tm s c lp. Tc dng ca tm tuy c nhiu th, nhng bt c th no cng ch l s sai bit ca cng mt tm. l ch trng ca phi nht th lun. Phi i lp ch trng bit th lun, tm v tm s khc nhau. Tm l tm vng, tm s l by ti ca vua. L do: Pht bo t chc tm l, sinh l ca ngi ta l nm un, sc, th, tng, hnh, v thc. Nh th, trong bn yu t tm, thc l tm vng, cn ba yu t kia, th, tng, hnh, l tm s. Nu tt c tc dng tm u l s sai bit ca tm, thi ti sao ngoi thc l tm cn kin lp thm nhng tm s l th, tng, hnh? V li, tc dng tm c nhiu tng bt ng. Tng ca thc l s bit, tng ca th l cm th lc, kh, tng ca tng l s nhn thc sai bit, tng ca hnh l s to tc. Tt c nhng ci khng th ch l s sai bit ca cng mt tm. a s b phi tha nhn tm, tm s khc bit. Tm vng l s hu ch ca tm s, tm s t tm vng m ra, l vt s thuc ca tm vng. Trn khi nim thng thng c th phn bit kho st. V phng din tc dng, theo Cu x lun, Mi mi liu bit cnh gii ca n, th tng cnh tng nn gi liu bit. Ngha l, tm vng tc dng thu nhn tng chung (th tng tng), cn tm s khng nhng th tng tng m cn thu nhn tng ring (bit tng) ca cc php. Mt khc, tm vng v tm s cng y ch vo cn, tc c s y, cng c i tng tc c s duyn, v v phng din kinh doanh hot ng thi cng ha hp tc tng ng. Tm vng v tm s khi kt hp vi nhau thi ng nht th, khng th tch ri. Nhng tm vng, nht l thc th su, thng l ch nhn ng ca nhng hin tng tm l, m tm s thi c loi tng ng, c loi khng tng ng vi tm vong. Cui cng, a s ng chp thun rng tm s tuy khc loi vi tm vng nhng vn c coi l vt s hu ca tm vng. Tm v tm s ni ring v tt c php ni chung c phn loi nh th no? Theo Cu x lun, tt c php trong v tr, c tm v vt, cng nh khng phi tm, khng phi vt, c th quy kt trong nm loi l sc, tm, tm s, tm bt tng ng hnh, v v vi. Tr v vi l php thng hng khng bin ha sinh dit, bn loi kia thuc php hu vi nn u cu sanh tc duyn sanh, ngha l khng th n c ring sanh, m phi c nhng

php khc ng thi nng nhau mi pht sanh. Php hu vi li c chia thnh bn loi. (1) Sc php: c 11, gm 5 cn (gic quan), 5 trn (nhng i tng ca tri gic), v v biu sc. Duy thc thm Php trn, v nhip v biu sc vo . Php trn l ci bng dng ca nm trn cn lu li trong thc. Ngha l khi mt khng cn thy sc, tai khng cn nghe ting, cho n thn khng cn bit xc, m trong thc vn nh li bng dng ca nm trn. Duy thc gi l lc t nh t, ci bng rt li. y l cnh b bit ca thc. Php trn c 5 loi: cc lc sc tc sc rt nh nh vi trn; cc hnh sc tc sc rt xa, nh thy tm tm m m; nh qu sc tc nhng sc tng do tu nh hin ra; v biu sc tc sc khng nu by ra c, cn gi l th s dn sc tc sc do th gii dn sanh; v bin k s chp sc tc sc do thc vng tng phn bit sanh, chng tht. (2) Tm php: c 1. D ch c mt nhng n hnh s qua 5 ng ng tng ng vi 5 cn. Duy thc ni c 8 mn: nhn thc, nh thc, t thc, thit thc, thn thc, thc, Mt na thc, v A li da thc. Tm php l php thuc v Tm. Ch Tm c nhiu ngha, nhng tm li c 6: (a) Tp khi: Cha nhm v pht khi. Ngha ny thuc thc th tm, A li da thc hay Tng thc. Thc ny c cng nng cha nhm chng t ca cc php ri pht khi ra hin hnh. (b) Tch tp: Cha nhm. Ngha ny thuc v by thc trc, v chng c cng nng cha nhm cc php hin hnh hun tp vo A li da thc. Tuy nhin, by thc trc cng c ngha tp khi v c cng nng cha nhm cc hin hnh hun vo A li da thc, khi thnh chng t. A li da thc cng c ngha tch tp v cha nhm chng t ca cc php. (c) Duyn l: Duyn cnh, khi phn bit. Tm thc u t duyn cnh tng phn ca mnh ri khi ra phn bit (l). (d) Thc: Hiu bit phn bit. C tm thc u hiu bit phn bit. (e) : Sinh dit tng tc khng gin on. C tm thc u nim nim sinh dit tng tc khng gin on. (f) Tm, , Thc: Y theo c tnh ca mi thc, thi thc th tm v ngha tp khi th thng nn gi l Tm. Thc th by v ngha sinh dit tng

tc th thng nn gi l . Su thc trc v ngha phn bit th thng nn gi l Thc. Tm mn Tm k trn c cng nng th thng hn ht nh ng Vua c oai quyn th lc, thng tr thin h, nn cng gi l Tm vng. Trong tm thc, thc cng vi th, ti vi khi, ngha l ni v cng suy ngh lm vic phi, thi thc ny hn ht, cn lun v ti tnh ton to tc vic c thi n cng ng u. V thc, bi th Bt thc c cu: c hu nht c ti linh ly, dch l: ring c mt ci thc ny rt lanh l. Ti sao thc th su v thc th by (Mt na thc) cng u gi l thc? Theo i tha b php minh mn lun chu ngn, thc th su nng cn m khi ra phn bit nn gi l thc. Trong trng hp ny, thc l nng y v l b y, hai phn khc nhau. V trng hp thc th by gi l thc, ch y c ngha l sinh dit tng tc khng gin on. V thc th by sinh dit tng tc khng gin on nn y thc tc l khng khc. (3) Tm s php: c 46, c chia thnh 6 cp, ly ba tnh thin, c, v v k lm tiu chun. Cp u tin l i a php. Ch Phn l mahbhmika, ngha l thuc v cn c ph qut. Cn c tc a y ch cho Tm. Th n, i thin a php bao gm nhng tc dng tm tng qut lm c s cho thin tm. Sau , i bt thin a php v phin no a php bao gm nhng tc dng tm kt hp c tm hay lm c s cho m vng. V cch phn loi phin no, ngoi i phin no cn c tiu phin no hay ty phin no l mun ni r cc tc dng tm b chinh phc. l c s ca lp trng chuyn m trong Pht gio. Cui cng l loi bt nh bao gm ht thy cc tc dng tm khng bit xp vo loi no va k. Sau y l chi tit v 6 cp tm s php. (a) i a php, l nhng nhim v tng qut, c 10 php. Bt c khi no tm hot ng thi nhng i a php lun lun cng xut hin. V sau, Duy thc chia 10 i a php thnh 5 tm s bin hnh: Xc, tc , th, tng, t, v 5 tm s bit cnh: Dc (s thm kht ham mun), thng gii (s quyt tm quyt nh), nim (s tng nh, hoi tng), nh (s nh tm nh thn), hu (tr tu; prajn). Bin hnh ngha l i khp, khp thi gian qu kh, hin ti, v lai, khp khng gian ba ci, chn a, khp tm thc tm vng, v khp ba tnh thin, c, v v k. Bit cnh l mi cnh ring khc, mi tm s bit cnh duyn mi cnh ring khc. iu ng nu ln y l khi ct i loi 10 i a

php ca Cu x thnh hai th l bin hnh v bit cnh, Duy thc tng b mati (hu) trong Cu x tng m thay th li bng prajn (tr tu). Mc du trong kinh Bt nh Pht mu Bo c tng (Ratnaguna-samcayagth), tin thn ca Bt nh Bt thin tng, c ni r: Khng th nm ly (na upalabdhi; bt kh c) Bt nh ti thng ba la mt, khng th nm c bng tm, cng khng th bng tr (sattvabodhi; hu tnh gic), nhng y qu l s c thin chp ca Duy thc do phn ng i vi ngha ca ch Bt nh (prajn) m em xp prajn vo loi tm s th yu ph thuc. Prajn ng l ra l php v vi th 100 trong i tha Bch php ca Duy thc tng, v prajn l tr Bt nh, l Chn nh. (b) i thin a php, l nhng tc v tng qut thuc thin, c 10 php hin hnh vi tt c tm s thin: Tn, tm, qu, v tham, v sn, tinh tn, khinh an, bt phng dt, hnh x, bt hi. Duy thc thm v si, v chi tt c l 11 thin php. Thin tm l tc dng tm x ly ng chp, ng dc khin cho tm c trong sng. Ba tc dng v tham, v sn, v si c gi l thin cn. K tht, nu xt k, thi tm v qu mi ch thc l cn nguyn ca ht thy thin tm. Tm c th ni l tm trng o c hay l tm t thy h vi mnh, qu l tm s ti c hay l tm thn vi ngi. Quan nim nh vy gn ging t tng lng tm, theo cch ni thng thng. (c) i phin no a php, c 6 php l nhng th b nhim tham dc: V minh, phng dt, gii i, bt tn, hn trm, tro c. Duy thc cng ni 6 php ging Cu x nhng ni dung hon ton khc hn v gi l Cn bn phin no: Tham, sn, si, mn, nghi, c kin. Tham c ngha l chp cht ly. Chp trc i vi Dc gii l dc tham, chp trc i vi Sc gii v V sc gii l hu tham. Sn l sn hn, c bn ca c hnh. Si l v tr, c ngha l tm ngu n. Mn l tm kiu mn. Nghi l sinh lng nghi ng i vi chn l T . c kin l thy bit sai lm, chia lm nm: thn kin, tc chp nm un l ta, l ca ta; bin kin tc chp thng chp on; t kin tc khng tin l nhn duyn; kin th kin tc l tin mt cch m qung khng chn chnh; gii cm th kin tc lm theo nhng php k qui m cho l tu o. Phin no ch ton b tc dng tm ly ng chp, ng dc lm c s, ly vic tha mn ng chp, ng dc lm mc ch mt cch thc hay v thc. Theo Pht, s tu dng ni mt cch tch cc thi s tng trng tr tu, nhng ni mt cch tiu cc, li s on tr phin no.

(d) i bt thin a php, c 2 php cng xut hin vi tt c nhng t tng xu xa: V tm v v qu. Duy thc loi b i bt thin a php, em hai php ny xp vo loi trung ty phin no, sp ni n trong on Tiu phin no a php sau y. (e) Tiu phin no a php, c 10 php, l nhng php thuc c cht tham dc thng thng: Phn, hn, no, hi, ph, sim, cung, kiu, tt, xan. Chng lun lun i theo tm xu xa cng nh vi tm v k chng ngi thnh o. Chng cn phi b loi tr dn dn trn ng tu tp, ch khng on tr ngay do con ng ca th kin tc kin o. Duy thc xp 10 php tiu phin no vo loi tiu ty phin no, thm vo 2 php trung ty l v tm v v qu, cng thm 8 php i ty na v em nhip tt c vo Ty phin no. Tm i ty gm c: Tro c, hn trm, bt tn, gii i, phng dt, tht nim, tn lon, bt chnh tri. Phn l gin, hn l p nim gin tc trong lng, no l sinh bun bc, hi l lm hi k khc. l nhng tng khc nhau ca sn. Ph (che du), sim (nnh ht), cung (di tr), c ngha l v t li m che du s tht, nnh ht v ha theo ngi. l tm l di tr do tham si m ra. Kiu l dng dng t c. Tt l ganh ght s thnh cng ca ngi khc. Xan l tnh bn xn keo kit. Tro c l tri vi x. Hn trm l tnh kh nng n, tri vi khinh an. Bt tn l tri vi tn. Gii i l li bing, tri vi sing nng. Phng dt l cn d, tri vi bt phng dt. Tht nim, tn lon, bt chnh tri l trng thi ca nhng tc dng nim, thng gii, nh trong i a php khng c hon thnh. Nu phn loi mt cch n gin thi tt c phin no khng ngoi hai loi. Mt, kin hoc, tc tr m chp, phn on s thc mt cch sai lm. Hai, t hoc hay tu hoc, tc tnh m chp. Ngha l, tuy hiu bit v mt tr thc, nhng khng th c ch c v mt tnh . (f) Bt nh a php, c 8: tc (truy hi, n nn), thy min (tm m mt, thn khng t ti), tm (s quan st th), t (s quan st t), tham, sn, mn, nghi, l nhng php khng th sp xp vo bt c u trong nm tc v ni trn. Duy thc loi b tham, sn, mn, nghi, vy ch cn 4: hi, min, tm, t. Trong thc t, cn rt nhiu tc dng tm loi ny khng th k ht. (4) Tm bt tng ng hnh php, trong ch hnh php c ngha l nhng php thuc hnh un, mt trong nm un. Hnh un gm c hai loi. Mt, tng ng hnh un tc l cc tm s php va d cp trn, tng

ng l ng thun vi Tm vng. Hai, bt tng ng hnh un l nhng php khng tng ng vi tm, ch y ba phn: Tm vng, tm s, v sc php m gi thnh lp. C th ni chng khng thuc Sc m cng khng thuc Tm. Theo Cu x, c 14 mn: c, phi c (Duy thc gi l d sanh tnh), chng ng phn, v tng qu, v tng nh, dit tn nh, mnh cn, sinh, tr, d, dit, danh thn, c thn, vn thn. c l nng lc rng buc mt vt th t c vi k t c n; phi c l nng lc lm phn ly mt vt th vi ch hu ca n; chng ng phn, l nng lc to ra nhng c loi hay mt b loi c nhng hnh thc tng t ca s sng. V tng qu, v tng nh, dit tn nh, tt c u l nhng kt qu khng t tng v khng iu kin, ch t c bng thin nh. Mnh cn hay sinh lc l nng lc ko di i sng. Sinh, tr, d, dit bao gm s sng v s cht ca sinh th, tc l nhng qu trnh sinh ha. Ba php cui cng, l nhng b phn ca danh, c, v vn, tt c u lin h vi ngn ng. Duy thc thm vo 10: lu chuyn, nh d, tng ng, th tc, th , phng, thi, s, ha hp tnh, bt ha hp tnh. Ngoi ra hai php lo, v thng c Duy thc em thay vo hai php d, dit ca Cu x. Nh vy, i vi Duy thc, tt c c 24 php bt tng ng hnh. Php v vi c 3: (a) H khng, l php khng chng ngi v thm nhp qua tt c mi chng ngi mt cch t do, v khng bin chuyn. (b) Trch dit php, l s tch dit t c bng nng lc tr tu nh Nit bn. (c) Phi trch dit php, l s tch dit c to ra do khuyt duyn. Duy thc thm 3: bt ng dit, tc l trng thi t thin la c ba nh di khng cn b mng, gin, thng, ght,... lm dao ng ni tm; th tng dit tc l c dit tn nh, dit tr ht th v tng tm s; v Chn nh tc tht tnh ca cc php hay Vin thnh tht. Tt c php ni trn, 75 theo Cu x, 100 theo Duy thc, mc du phn ly nhau trn phng din phn tch kho st, ht thy u lin kt nhau trong th gii hin thc. ---o0o--Tm bt kh c. Kinh Bt nh ni v Tm nh th no? Ch Tm (Citta) trong Kinh Bt Nh c th hiu theo hai bnh din, tc v chn .

Theo li nhn tc , Phm Cng Thin vit: Tm (citta) ch l ci tm c tc dng nim ha, ci tm kin thc nm, ci thc bit bin, ci l tr phn xt, ci trc gic nhn thc, s t tri nhn, ci thc v bn thn, s t thc tng t tng, suy tng xc cm, cm gic, t duy, tinh thn, tm linh, thn thc, linh thc, thng minh, thng tu, l lun, din dch, quy np, linh hn, tm hn, tm trng, tt c nhng g mnh c th ngh, c th nim, c th cm bit, c th nh ot, c th cm thng v thng cm, nhng g mnh c th suy t v trm t, c th lnh hi thu dt, tt c nhng g mnh c th hiu bit v thc, v chnh ci thc v v thc hay c h thc, tim thc, hin thc v thng thc, tt c nhng ci ny u thuc v Tm (citta) hiu theo ngha tc , ci citta ny khng c tc ng g n s pht sinh Tr hu Bt Nh, nh chng ta thy trong kinh Bt Nh Suvikrn-tavikrm- paripricch: Tr hu Bt Nh hon ton khng c tm; Con ng thc hnh Tr hu Bt Nh th khng th pht sinh t ci Tm; K no khng hiu c s tch ri ca tm v s tch ri ra khi i tng ca tm th mi b rng buc m nh bi ci tm (citta) nh vy: ti l citta, ci citta ca chnh ti, ci citta v ci ny, ci citta l ci ny. V b rng buc m nh nh th bi citta, h m nh bi ci m h cho l ci citta lnh thin, ci citta bt thin, ci citta d chu, ci citta kh chu, s tiu dit citta v s tn ti thng cn ca citta, v.v... . Chng ta thy on kinh ny ph nhn ci citta (tm) v nhng ci gi l caitasika (tm s) ca truyn thng Cu X tng; 1 tm vng v 49 tm s trong Thnh Tht tng; 8 mn tm vng v 5l mn tm s trong Duy Thc tng. Hin nhin, hu ht nhng trng phi Cu X (Abhidharma-Kosa) u xut hin c l khong sau k Kit Tp ca Aska (khong 240 trc Ty lch), v kinh Bt Nh lu i nht (kinh Astashasrik) v nhng kinh k tip ca Bt Nh u xut hin khong th k th nht trc Ty lch, cho nn on trch dn trn t kinh Bt Nh Suvikrn-tavikrm-paripricch c tnh cch ph nhn t tng v Tm vng v tm s ca Cu X. V s ph nhn ny cng c th p dng vo lun cho c nhng tng phi thnh lp sau , nh Thnh Tht tng (Satyasiddhi) v Duy Thc tng (Vijnapri-mtrat). (Trch t trang nh o Pht ngy nay: S chuyn ng ton din ca tm thc trong nh sng bt tn ca Pht A Di .) Theo ngha chn , Tm (Citta) tc Chn tm chnh l V tm. Kinh Bt nh Bt thin tng (Astashasrik; 8 ngn thnh tit) trong on ni v Tm V tm, v t tnh ca Tm V tm bng sng ln mt cch lng ly trong sut, c thut li khi X li pht t cu hi: Vy ci Tm y chnh l V tm, th thi ci V tm y c thc hay khng?, Tu b mi hi li: Ci Tm y c thc hay khng, hoc c th no hiu ci Tm V tm y l c

thc v khng c thc? X li pht lin tr li dt khot: Khng, khng th no hiu theo iu nh vy. Vy ci Tm V tm ca Bt nh khng hu th, khng v th, khng thc c, khng thc khng. t Ma T s cng ni V tm l Chn tm, Chn tm l V tm. Thay v V tm, Hu Nng v Thn Hi dng ch V nim. i chu Hu Hi, ca M T, coi c hai ng ngha v cn c theo gii thch B v gii thot: B ch l gi danh, v khng c (thc ti c bit tng ng lm i tng) chng t. Trong qu kh cha tng c ai chng t, trong v lai khng h c ngi chng t; v n l ci vt ngoi tnh cch chng t. Nh th khng c g nim, ngoi tr chnh V nim. y gi l nim chn chnh. B khng c ngha l c mt t tng g v mt vt no (ngha l, khng bn tm n ci chi ht). Khng bn tm n ci chi ht tc l v tm trong mi trng hp. ... Khi hiu nh vy, chng ta t c V nim, v khi chng t V nim, tc l gii thot. (Thin lun. Tp H. Tu S dch gii) Thc ti rt ro vt ln ht thy mi phm tr, v do , vt ngoi kh nng t duy v s c, do khng th din t, ngoi tr gi n l v tm vi hai ngha l hnh dung v danh t. Tm li, Tm bt kh c. Hu Kh thin s n cu php vi t Ma t s tng rng c tm kh c, m k tht ch l mi tm lo bun bt an khng c t ti. Th nn khi t Ma t s hi: Tm u, dem tm n y ta an cho, T s mun nh thc Hu Kh qun li t tm, cu tng ca tm. Sau mt pht lng l, Hu Kh th nhn: Ti tm n trong nhiu nm ri m vn cha bt c n. Ngha l, do cu hi ca T s m Hu Kh liu t Cu tm khng th c. i Hu gii rng: Hu Kh hiu r tnh cnh ca mnh sau khi hc ht kinh in v hay thay! Ngi tr li thch ng cho T s. Ngi bit r l ng i tm vt v mt mc ch hay khng mc ch, ng t n bng li cng khng bng suy ngh m thi; khng bt bng l, cng khng gii thch bng v l. N khng u c. ng suy ra t u ht. N khng ni nm un, ni mi tm gii. Ngi tr li kho lo bng cch y. y chnh l Bt nh php mn an tm gii thot. Trong kinh Bo tch, c Pht khuyn nh B tt chuyn cn gia cng tinh tn tu qun, qun tt c php khng m cu tm tng, tc l qun st tm cu t tnh ca tm: B tt nh th m cu tm. Nhng g l tm? C phi

tham dc, sn hn, ngu si l tm khng? Hay l qu kh, hin ti, v lai l tm? Nu tm qu kh thi tn dit ri; tm v lai thi cha sinh cha n; tm hin ti thi khng thng tr. Tm ny chng trong, chng ngoi, cng chng chng gia. Tm ny khng sc, khng hnh, khng i, khng thc, khng tri, khng tr, khng x. Nh th tm ny mi phng ba i tt c ch Pht chng thy, nay chng thy, v s chng thy. Nu tt c Pht qu kh, v lai, hin ti u khng thy, thi sao gi l c tm? y bi v vng tng in o vy. Tm sinh cc php sai bit. Tm ny nh huyn, do vng tng phn bit m khi cc th nghip ri chu ly cc th thn (hnh tng). (Kinh Bo tch. Thch c Nim dch ging) Th no l cu t tnh ca tm? Theo on kinh vn trn, c ba cch qun st cu tm: tam c cu, tam thi cu, v tam x cu. Trc ht, ba c l tham dc, sn hn, v si m. Nu nh tm l mt trong ba c thi hai c kia khng phi l tm. Gi s tham si hoc sn si c th tng ng nhau ng thi c m khng tr ngi, do tham v sn hoc si ng thi tn ti hin khi. Nhng nh vy thi khng trnh khi li lm tham v sn chng i nhau. V li, c hai u tng ng cng c thi l do cc duyn ha hp ch chng phi l t tnh ca tm. Nu t tnh ca tm thi t th khng hai. Vy nu t tam c m truy cu th tnh, thi bt c iu g cng khng th ni l tm. p dng vo ba tnh thin, c, v v k, ta thy ngay tm khng th hn cuc vo mt tnh, li cng khng th cng mt lc thng c ba tnh. V vy dng ba tnh truy cu tm thi tm bt kh c. Th n, y c vo thi gian qun tm, nu tm qu kh, thi qu kh qua, tm tn dit nn bt kh c. Nu v lai thi v lai cha sinh cha n chng khc no khng? Nu tm hin ti khng la qu kh v v lai, thi ch l gi danh. Hin ti khng c mt nim an tr bt ng. V th kinh ni: Tc sinh tc dit. Vy hin ti l tc sinh tc dit, sinh sinh dit dit khng c tng tr. Do , tam thi cu m qun st tm thi tm bt kh c. Kinh Kim Cang ni: Qu kh tm bt kh c, hin ti tm bt kh c, v lai tm bt kh c. Sau cng, nu nh tm khng c thc tnh thi tm ch no? Truy tm qun st cho cng trong ba x thi tm khng c trong thn v cng chng ch c tm mt ch no trong thn. V li, nu trong thn thi lm sao bit c ngoi cnh? ng nhin tm khng ngoi thn v nu ngoi thi thn v tm khng lin h nhau, nh vy lm sao bit c thn tm mnh? Nu chng gia, thi gia l ci gi danh ca s i i nn vn khng ch c ch xc ch no l gia.

Kt lun: c c vo ba c, ba thi, v ba x qun st thi khng c mt nh php no gi l tm, khng thy tm c t tnh, kh nhp c tm khng. Do qun tnh ca tm vn khng m th nhp hin chng v phn bit tnh. y phn lm by phn hin th tng ca tm bt kh c: Tm khng sc v chng c sc cn, khng c sc tng. Tm khng hnh v tm khng ging nm trn: sc, thanh, hng, v, xc. Khng c hnh tng nn khng c s i i. Tm khng thc v v thc khng phi l cn thc hay hiu bit phn bit. Tm khng tri v v tri khng phi l ci thc tp nhim hu lu hay bit. Tm khng tr v khng phi y tr ni cn mi c. M t thn ca tm vn l tm. Tm khng x v khng bt c ch no, cng chng nng ta vt no trong th gian. Nh th tm khng c ch s c, bn tnh ca tm nh nh v phn bit. Bi vy c Pht mi ni khng phi v tr lc yu km m qun st khng n nhng l bi chn tng ca tm bn lai vn nh th. Mi phng ba i ch Pht qun tm bt kh c, th thi ti sao chng sinh nht nh rng tm kh c? Trc kia c ngi c Sn Tuyn gim hc kinh Kim Cang c thy cu, tm qu kh, hin ti, v lai bt kh c, ri ngh rng chng c tm, nn mun em s hiu bit ca mnh xung min Nam Trung Hoa vn nn ph Thin tng phng Nam. i gia ng, c Sn gh vo qun hi mua thc n im tm. B ch qun hi: Kinh Kim Cang ni ba tm u bt kh c, vy thy mun im tm no? c Sn hoang mang chng bit p lm sao. V lm nhn khng c tm, nn chn tc chng hay v ngi, gii khng chng th thng t, nh phi cm ming khng li. i vi vn ny, c Pht gii p: Do vng tng in o nn tm sinh cc php sai bit. V Ngi ni tip mt cch r rng hn: Tm ny nh huyn, do v c tng phn bit nn tm v phin no ng sinh khi, theo cc nghip thin c sanh. trong h vng huyn ha m dt thnh ba gii su ng huyn ha, sinh t lun hi. Nu cho rng nht nh c tm kh c, l chn tht, thi vn t ra n cng l: Tm l ci g? Lm sao c? C t lc no? v..v... C nh th m truy cu qun st bt tn vn chng thy tm u. Mt khi thng t tm bt kh c, tc l hin chng chn chnh, gii thot t ti.

Trong on kinh k tip, c Pht a ra hai mi bn th d ni v tnh cht m hoc thp km ca vng tm. Li na, ny i Ca Dip! Tm thong i nh gi khng th bt c. Tm nh nc chy sinh dit khng ngng. Tm nh n chy do cc duyn m c. Tm nh in chp nim nim sinh dit. Tm nh h khng khch trn u. Tm nh loi d nhn vn kh tham trc lc dc. Tm nh nh ha s ti ba hay v ra nhng cnh vt hnh tng lm nn cc nghip nhn duyn. Tm khng nht nh, theo ui cc th phin no. Tm nh v i vng lm ch tng thng tt c cc php. Tm thng c hnh khng hai khng bn, khng c hai tm khi cng mt lc. Tm nh oan gia hay cng vi tt c kh no. Tm nh voi in dm p rung vn nh ca c th ph hoi tt c cn lnh. Tm nh nut li cu, vui trong kh ly. Tm ny nh mng trong v ng m tng c ng. Tm nh rui xanh trong bt tnh m tng l tnh. Tm nh gic c hay cng cc th kh cp ot. Tm nh c qu tm ph hoi ngi. Tm thng khng cao thp tham sn ph hoi. Tm nh trm cp, cp mt tt c cn lnh. Tm thng tham sc nh kin vo la, nh thiu thn vo n. Tm thng ham thch m thanh nh qun lnh ra trn thch nghe trng nhc chin thng. Tm thng tham m mi thm, nh heo thch nm trong phn bt tnh. Tm thng ham mi v, nh b gi thch p, thch n ngon. Tm thng thch chm xc nh rui thch u vo u. Gi, dng nc, n chy, in chp u d cho v thng, nn khng bn lu. Cn ring v h khng thi d cho chn tm thanh tnh do trn duyn m ha bt tnh. By d k tip, t d th 6, tm nh kh vn n d th 12, tm nh voi in, rng ni v tc dng ca tm. c bit d tm nh i vng, nh ha s, nh k c hnh l nhng d kinh in Pht gio thng hay cp. T d 13, tm nh c nut cu n d 15, tm nh rui xanh, ni r tm in o. Bn d t 16, tm nh gic c n 19, tm nh k trm cp, hnh dung s t c ca tm. Nm th d cui cng ch r v tm tham ng dc m phi ly thn. Tip thng ngha qun tm v tnh trong on vn trc, gi y c Pht ni v tnh tc tnh: Nh th Ca Dip! Tm cu ci tng ca tm nay khng c c. khng c c thi khng c qu kh, hin ti, v lai. Nu chng c qu kh, hin ti, v lai thi siu xut ra khi ba ci. Nu ra khi ba ci thi chng c chng khng. Nu chng c chng khng tc l khng khi. Nu l khng khi tc l khng tnh. Nu khng tnh tc l khng sinh. Nu khng sinh tc khng dit. Nu khng dit thi khng la.

Nu khng c la thi khng kh khng lai, khng thi khng sinh. Nu khng lai, khng kh, khng thi, khng sinh thi khng hnh nghip. Nu khng hnh nghip thi l v vi. Kinh Bt nh ging th no l t tnh cc php: Tt c php t tnh bt kh c, th gi l t tnh ca tt c php. Thng chng sinh i vi tt c php chp c t tnh, v vy php tnh khng hin by. Ch c thng t tt c khng t tnh, tt c bt kh c, ni ging nh mt vt thi khng trng mi khai hin t tnh ca tt c php. Theo on vn trn, nu rt cng tm bt kh c thi php khng c qu kh, hin ti, v lai. Nh th l vt ngoi ba gii, siu vit thi gian. Do , chng c chng khng. Ti sao? Bi v c l do nhn duyn ha hp m c. T nhn duyn m c tt phi c tng thi gian. Nu khng ri mc vo tng thi gian thi khng th bo l c. Nu chng c thi cng chng khng. Tin thm mt bc na, c Pht bo: Chng c chng khng thi khng pht khi. Khi l t khng c n c, t khng c s tri phn bit n s tri phn bit. C v khng u khng th ni, vy cn c ci g na m khi? Khng khi tc l v tnh. V tnh ngha l khng c t tnh, tc tnh Khng. Ngc li, nu c t tnh thi c sinh. Sinh l khng c m c. Rt ro khng sinh thi tuyt i v t tnh. Nu tnh v sinh tc l v dit. Khng dit thi lm g c ly? M khng c ly thi khng c ci tng n i sinh dit. khng c ci tng tn thi sinh dit thi khng th ni thin c. Thi ngha l c ri li mt i. Nh nh hu th gian thi mt, hoc nh nghip lc thin c c lc ht. y l ngha ca v lai, v kh, v thi, v sinh, ngha l v hnh nghip. V khng hnh nghip nn nghip phin no khng khi, nn sinh dit v vi u bt kh c. Tm li, Tm l ch ca s ca nghip chu qu bo. Nu khng c tm v tm s, thi khng c g ni v nghip v nghip bo. khng c nghip v nghip bo thi khng c qu bo kh vui. Khng c kh vui tc l Thnh tnh. Thnh tnh, Pht tnh, tnh Khng ch l tn gi khc ca Php tnh. Kinh Bo tch cng nh kinh A Hm t qun tm bt kh c m trin chuyn hin by hin chng tnh Khng, cn bn ca tt c thnh gi, ca tam tha thnh qu, ng vi bn ca c Th Tn l diu dng cc php hu vi m ch by tnh Khng ca vn php.

---o0o---

15. Hu tnh: Xc ng v l tr Xc ng tnh cm. n nay, cng ngy cng ng khoa hc gia s dng k thut tnh ton pht hin cc mi quan h gia nhng tm s v nhng vng c th ca no. Du c ghi thu xung ng ca cc neuron sut thng, o lng nng ca tng phn t, v quan st ht thy mi mu hnh cng hng ca mng li no phc tp, h cng phi nhn nhn khng th vin vo m gii thch khi nim tm thc r rng v ng nh tht. Du sao s pht minh mng li quan h gia hai h thng, h neuron v h tm s, khng phi l khng cn thit trong vic to dng mt th nn cho mt hc thuyt v tm. Nhng khm ph mi chng nhng gip sng ch nhiu liu php mi cha lon thn kinh m cn tit l gc r v s din bin tin ha ca nhng hot ng tm l khng th tch bit vi gc r v s din bin tin ha ca nhng hin tng sinh l vt l trong c th con ngi. H vin hay no c th tc l nhng trung tm thn kinh xc ng chim mt v tr rt quan trng trong cu trc ca no v cc trung tm suy tng ny chi pha trn v pht xut t chng, m rng tm hot dng ca chng. Nhng trung tm thn kinh xc ng kt lin, bn cht, v giao thip khng ngng vi v s mch ni ca v no mi. Do chng c v hn quyn nng chi phi s vn hnh ca v no, k c nhng trung tm thn kinh suy tng tc v no mi. Mt trong nhng thnh qu quan trng ca thn kinh hc hin i l xc nh c trong phn no loi c th ch n tr ca cc tm s s hi, sn hn, kht i, v dc vng. Bt k tm s no trong s cng lun lun sn sng nhy ngay ra khi hang np mi khi c c hi. Hang n tr chnh l amian (hch hnh; ch Hy Lp amygdala c ngha l hnh nhn), mt b phn nm di y su ca h vin, k cnh mt b phn khc c tn l i h m (hippocampus), ngay pha trn cung no. C i h m v amian l ch pht khi no loi c th v sau l v no mi. Chng l ni din ra cc hot ng hc hi v ghi nh. Ni ring amian thi n l chuyn vin v xc ng tnh cm, l ch th theo di v kim sot hu ht nhng cm gic v phn ng c bn ca no. N dn khi hnh ng i ng ty theo s nh li nhng kinh nghim qua ct gi trong n v trong i h m. c trng hp mt ngi trai tr b chng kinh gin tr thnh th , lnh lng, tm cch lnh xa mi ngi sau khi c gii phu ct b amian. Amian tham d mt phn ln lm chy nc mt kh au hay sung sng. Thiu mt amian, con ngi hnh nh mt i s hay bit v cm gic, khng cn cm thy nhng cm xc ca mnh na. Amian hot ng nh

kho tng tr c nim xc ng, do i sng thiu amian l mt i sng khng c ngha. Thng amian phi hp vi nhng vng ca no suy tng tc no loi th mi, trc khi gii thch hay bo hiu mt phn ng p tr li mt kch thch hay bin c. Nhng amian cng c kh nng tc dng c lp khng cn chia x quyt nh vi nhng c quan suy tng, nht l nhng lc sinh mnh lm nguy. Nh thn kinh hc Joseph LeDoux khm ph ra mi quan h cu trc gia amian v no suy tng tc v no mi. Mi quan h cu trc ny gii thch nguyn nhn v sao amian trong nhiu cnh hung cp ot quyn on nh ca no suy tng v n c ra lnh chng ta hnh ng. LeDoux l nh thn kinh hc u tin tm thy con ng pht kh nhng xung ng tnh cm thiu l tr. Theo s hiu bit c in, mi tn hiu truyn t ngoi vo qua cc gic quan nh mt, tai, mi,... u c truyn dn n khu no (thalamus), mt cn phng gia cung no v v no. [Ch thalamus gc C Hy lp c ngha l phng trc, thng l phng i] Khu no c chc nng ging nh mt ca kim sot, thu nhn, v sp xp mi tn hiu lin quan m th cm gic li thnh b chuyn ln v no n nhng vng nhn cm tng hp. Nhng vng nhn cm ny phi hp vi nhng vng lin hp ca v no x l cc thng tin truyn n, v ta vo nhng c nim, gn cho nhng tn hiu c chn lc phn loi mt ngha, to nn nhng ci gi l tri gic biu tng, tng tng biu tng, hay k c biu tng, hin ln hnh thi trong tm t. Nh vy, tc dng ca no suy tng c th m t bng danh t lc tng ca Pht gio. Lc tng ch cho tri gic pht sinh t mt, tai, mi, li, thn, v . Nm phn trc chnh l tng do s kch thch t bn ngo. Phn th su l thi chnh l k c hay tng tng pht sinh ngay t bn trong. Tnh cht ca tng rt tng t tc dng ca thc, mc du c s khu bit gia thc v tng: Ci bit tt c th ca cc cnh gii gi l thc, ci th ring danh tng gi l tng. (Thun chnh l lun quyn 11) Tri gic, i khi, l tc dng ca thc. Biu tng c th l ngha ca tng. Vy tng ch vo tc dng ca v no lin quan mt thit vi suy l, phn bit, v phn on. Theo thn kinh hc c in, sau khi nhn nh s xut hin v ngha ca biu tng, v no ra tn hiu cho h vin pht xut nhng phn ng thch nghi truyn qua no b v thn th. Thng thng nhng tn hiu vo c

x l theo l trnh ni trn, t gic quan chuyn n khu no, ri n v no tc l no suy tng, v cui cng n h vin l ni amian ta lc, kt qu a n tc dng p ng ca c th ty theo hon cnh. Nhng kch thch t bn ngoi vo khng phi lun lun c nhn thc theo l trnh xuyn qua no suy tng. LeDoux pht hin mt chm nh neuron chy di t khu no xung amian, ngoi nhiu chm neuron khc ln hn ni lin khu no vi v no. Chnh chm nh neuron to ra con ng khn cp cho php amian trc tip thu nhn cc tn hiu kch thch gic quan v t ng phn ng trc khi no suy tng c thi gi ghi nhn v phn on nhng thng tin lin h t khu no chuyn n. Do s pht hin ca LeDoux, cc nh thn kinh hc khng cn tin tng quan nim cho rng amian phi hon ton l thuc cc tn hiu do no suy tng chuyn n mi thnh dng c cc phn ng xc ng. Amian t n dn khi tc dng xc ng qua ng ng khn cp, di phn li song song vi con ng gia amian v v no. Ng ng khn cp y hnh nh bin amian thnh mt kho tng tr nhng c nim xc ng m chng ta khng bao gi c th hon ton thng sut hiu bit. Nhiu cng trnh nghin cu thn kinh hc theo chiu hng LeDoux cho thy chng ta bt u tri nhn t tng ca mt vt th ngay trong khonh khc u tin ca qu trnh nhn thc. Tuy v thc, ngha l thy vt th y mt cch n thun, khng c phm tnh, danh tnh, thuc tnh,... nhng chng ta quyt nh thch hay khng thch n. Nh th, cm gic (xc) chng nhng l hnh thi nhn thc t tng ca s vt, m hn na a tc dng tm n ch phc tp, bin thnh cn ca ton th tm, l cm tnh, tc th. Nhn th ni v th, tng cng nn bit n li xc quyt ca Kimura Taiken vit trong Nguyn thy Pht gio t tng lun rng: C theo ch ti bit, trong lch s t tng n , c Pht chnh l ngi u tin chia tnh cm con ngi thnh ba trng thi l kh, vui (lc), v khng kh khng vui (x). Theo trn, ht thy xc ng tnh cm u l tc dng ca no xc ng, chnh yu l ca amian. Amian lun lun th phng th. Cc tn hiu t ngoi khng ngt truyn vo. Nu mt hnh thy hay mt ting nghe nh thc cng mt loi cm gic kinh nghim trc kia khi gp nguy bin, amian lp tc pht ng mt phn ng xc ng. Nu l mt s e da, thi trong thi gian cha y nhy mt amian ra tn hiu ngng li mi chuyn ng khng lin can n trng hp khn cp, ng thi ra lnh cc

bp tht ni mt to ra nt mt s hi hay gin d. Mc du amian hnh ng kp thi trong mi trng hp nguy cp, nhng rt tic l v phng din on nh n thng khng nhn xt ng mt tn hiu vo tht c tnh cch bo nguy hay khng. Chng hn, c khi tn hiu vo ch na n ging ch khng thc s l mt s hm da, n vn quyt nh l mt trng hp khn cp cn bo ng. V amian thng bo ng sai lm cho nn nhiu xc ng phn ng ca chng ta tht ra khng cn thit. Ni mt cch khc, no xc ng c th v duyn c gy ra nhiu tc dng tm, nht l nhng tm s s hi, sn hn, hay am m. Nm bn cnh amian, i h m c chc nng ghi nh ging nh amian, nhng ch ghi nh nhng d kin kh khan t trng hung pht xut biu tng hay quan nim, cn phn xc ng tnh cm cu khi cng vi nhng d kin y thi do amian m trch. Khi i h m tm kim d liu thng tin, thi amian xc nh d liu thng tin y c gi tr tnh cm xc ng hay khng. Nh LeDoux ni: i h m rt cn thit anh nhn ra mt ci mt nh ci mt ca ng ch h chng hn. Nhng chnh amian nh thm rng anh khng a thch ci mt . Trn y s pht sinh nhng xc ng tnh cm c gii thch ta vo m hnh no vn hnh nh mt mng li dy in. Mng li ny chng cht cc ng dy ni kt neuron truyn dn cc th tc ng (action potentials) hay xung thn kinh do neuron pht x xuyn qua cc din tip hp. ng thi vi hot dng ca mng li dy in, cc nh thn kinh hc pht hin mt dng ha cht chy sng i tng ng vi tm tnh v tp tnh ca chng ta. Theo m hnh no ha cht ny, s phi hp mi hot ng ca cc c quan l do cc hp cht ha hc khuch tn cng khp cc dung dch ca c th. Khuch tn c ngha l tt c nguyn t, phn t, hay ion trong mt dung dch mc du lun lun chuyn ng ngu nhin nhng c khuynh hng t nhin di chuyn t vng nng cao n vng nng thp n khi nng khp dung dch khng cn sai bit na. M hnh no ha cht chuyn kho mt loi protein ca mng t bo gi l phn t nhn thu (receptor molecules). Chng l tai mt ca th gii ni tm, rt nhy cm i vi cc tn hiu pht ra t cc phn t khc, nhng phn t ny khuch tn cng khp cc dung dch ca c th. Cc phn t nhn thu cn c gi l l kha, v khi c mt ha cht tng ng c dung dch ngoi t bo chuyn n ni chng thi chng thay i hnh dng thnh nh mt l kha tip nhn ci cha kha l ha cht tng ng . Qu trnh thu nhn ha cht tng ng theo kiu y c ch danh l hin

tng lin kt (binding). Nh thn kinh hc Candice Pert nhn xt: l cch lm tnh tng mc phn t. Khi thu nhn c tn hiu ha cht tng ng, phn t nhn thu lin chuyn vo bn trong t bo, khi u mt chui bin c sinh ha do t bo ch to nhiu protein mi, hay ch tit mt ha cht c th. Cc ha cht tng ng, gi chung l ha cht lin kt (ligand), phn lm ba loi. Loi th nht gi l thn kinh dn truyn (neurotransmitter) nh dopamine, serotonin, v norepinephrine c giao ph nhim v di chuyn cc thng ip bng qua cc din tip hp. Loi th hai l cc th steroid nh cc homon dc tnh testosterone, progesterone, v estrogen. Cui cng, loi peptid chim phn ln trong s cc ha cht lin kt, c cng dng iu tit hu ht mi qu trnh sinh l cn bn ca s sng. Tt c phn t nhn thu v ha cht lin kt c xem nh l thng tin phn t (information molecules) v nh chng m ht thy mi t bo ca c th thng xuyn lin lc giao thip vi nhau. Mng li sinh ha ny c kh nng truyn thng qua khp cc h, h thn kinh suy tng, h tuyn ni tit, h min dch, h d dy-rut, nh vy c th mi c th phi hp v iu hnh ht thy mi sinh hot ca n. H thn kinh ha cht l mt phn di vt do qu trnh tin ha lu li n nay trong c th con ngi. Nhiu loi phn t nhn thu v ha cht lin kt trong c th con ngi c tm thy trong c th ca ht thy ng vt c xng sng khc v ca mt s cn trng. No b p dng phng thc no amian ghi nh cc xc ng tnh cm mt cch su m v lu di? M khi qu lo u hay mng qunh, nhng khi thn kinh b cng thng, mt dy thn kinh chy t no n cc tuyn trn thn xc khi s tit ra cc homon adrenaline v norepinephrine. Cc homon ny truyn tn hiu khn cp khp thn th v chun b mi c quan sn sng ng ph mt nguy bin sp xy n, hoc chy trn hoc chng tr (fight-orflight response). Chng kch ng nhng c quan nhn cm ca dy thn kinh X (vagus nerve) ni s. Amian l b phn tip nhn nhng tn hiu khn cp do dy X chuyn li. Nhng tn hiu ny c cc neuron ca amian bin ci thnh nhng hiu lnh truyn bo cc vng no ln cn ghi nh k lng v su m nhng xc ng cm gic kinh nghim. Nh vy, no b c hai h thng k c. Mt, v nhng bin c thng thng rt d qun. H th hai, v nhng bin c gy nhng xc ng mnh lit lu ngy vn cn nh. Vn y l s ghi nh xc ng tnh cm ca

amian khng c chnh xc v ng dy khn cp t khu no n amian l mt chm nh so vi nhng chm neuron c ln gp bi ni lin khu no vi no suy tng. Bi th cho nn ng dy khn cp khng chuyn ht mi thng tin cn thit. Mt khc, trong u c ca mt a b, i h m v no suy tng pht trin chm so vi s pht trin ca amian. Amian ca a b s sinh hu nh trng thi chn mui gn ton vn. N bt u thu nhn nhng xc ng tnh cm rt sm, ngay khi a b cha kh nng nhn bit, cha kh nng pht biu. Nhng xc ng in du su m trong amian ca a b vo thu ban u sau ny khi hin khi tr li thi khng bao gi c th dng tr nng v ngn t ca ngi ln m gii thch chng c. Gii thch c chng l cng nhn rng mi cm gic v cm tnh ca chng ta hin gi khng thot khi nh hng v s rng buc ca cc nghip tch t trong qu kh. Theo nh trnh by trn, k c ca amian thiu chnh xc v qu thi. Cc t bo ca amian tuy ht sc nhanh nhn trong cn nguy bin nhng thng rt m mt khng phn bit r rng lc no nn bo ng v lc no khng nn. Tnh cht ny i vi loi th nh chim, c, sc, rn tht ti cn thit, v d c lm ln v tnh hnh khn cp, hiu lnh pht ra t amian vn lun lun bo nguy v to nn nhng phn ng bo ton sinh mnh. Nhng i vi loi ngi thi s ghi nh khng chnh xc ca amian a n nhng tc dng rt tai hi. Nu amian t ng quyt nh khng phi hp vi no suy tng thi sinh hot tnh cm phng tng ca con ngi lun lun b ba c tham, sn, si thng ng. Ba c ny thch ng vi ba trng thi kh, lc, v x. i vi lc, sinh tham, i vi kh, sinh sn, v i vi bt kh bt lc, sinh si. S kch thch trn thn v v no gy ra bi mt xc ng mnh lit khng bin i ngay m tip tc ko di nh hng mt thi gian rt lu. Thn kinh h tip tc trong tnh trng bo ng, chc n nhn thm nhiu mi e da hay nhiu vn khc phi gii quyt, sinh ra mt tm trng thng xuyn xao xuyn bt an. Do , tp tnh xao xuyn bt an ca a s ang sng ti cc nc tn tin, nht l cc thnh th ln, c th gii thch l do v no ca h b amian hong s kip ot. ---o0o--L tr v xc ng. Dng tn hiu gic quan a vo khu no c chn lc, phn phi, mt phn chuyn n amian nhng phn ln n v no mi. V no mi hay no suy tng bn trn no xc ng gm hai bn cu, tri v phi. Mi bn cu c chia thnh nhiu vng gi l thy (lobe). Tin thy trn

(prefrontal lobes) ngay ng sau trn l mt vng lin hp lin can n dn khi ng c v iu ha tp tnh xc ng. Tin thy trn khng nhng c mch ni lin vi amian m cn qua mt mng li quan h rng ln n ni kt vi khp h vin tc no xc ng. Chnh qua cc mch v mng li ny, tin thy trn hot ng i u vi amidan mi khi xy ra s hi hay phn n, nn li hay ch ng xc cm i ph vi tnh hnh c hiu qu hn. Tin thy trn cng p ng rt nhanh chng nhng lc ta thy cn xt nh li cch ta phn ng. V no mi tc dng iu bin amian v nhng trung tm xc ng ca h vin. Trong v no mi c nhiu tng ni tip neuron m trch cng vic thu nhn, phn tch, v tm cch biu tng thng tin do khu no chuyn ti. Vi s tham gia ca tin thy trn, v no mi khi mt phn ng thch nghi. Mi thng tin c x l cng nh phn ng ca ta i v chng u do tin thy trn kim sot iu chnh. Tin thy trn l ni tr liu k hoch v t chc cc tc ng c mc tiu, k c nhng tc ng xc cm. Nu cn mt phn ng xc ng, tin thy trn lun lun phi hp vi amian v vi nhng trung tm xc ng khc ca h vin quyt nh phi phn ng nh th no. Ngoi tr nhng trng hp xc ng c tnh cch khn cp, v no mi thng hot ng theo mt qu trnh hp tc vi amian, v pht khi nhng phn ng n o cn nhc. Khi mt xc ng kch thch, tin thy trn trong khong thi gian rt ngn tnh ton s li hi ca v s phn ng nn c hay khng nn c v quyt nh bt mt trong chng nh l phn ng thch nghi nht. V phi vn dng nhiu mch dy thn kinh hn nn v no mi p ng chm thua c cu kip ot ca amian. Nhng phn ng n khi nng l tnh hn cm tnh. Mi khi bun ru v mt mt, hoc sung sng v c thng, hoc ni gin hay cm thy tn thng sau khi suy gm v mt li ni hay c ch ca ngi i thoi, chnh l do kt qu hot ng ca no suy tng. Nu tin thy trng hay cc dy thn kinh ni kt tin thy trn vi no xc ng b ct b, nh tng c thc hin cha bnh lon tr trc y, con ngi mt hn i sng tnh cm ca mnh. ch ng nhng xc ng thiu l tr, tin thy trn chn ng hay tt ln nhng tn hiu do amian v cc trung tm thn kinh xc ng khc pht ra. Khng phi ch c mt nhp cu neuron ni lin amian, cc trung tm thn kinh xc ng khc ca h vin, v tin thy trn. Ngoi ra cn c mt dng sinh ha ni kt chng. Qu vy, c tin thy trn ln no xc ng c mt nng rt cao v cc phn t nhn thu lin kt vi ha cht thn kinh dn

truyn tng ng l serotonin. Serotonin nh hng nhiu chc nng cn yu cho s sng, trong s ng k y l tp tnh hp tc v phn ng kim ch xc ng. Cc mch ni v no mi vi amian v nhng cu trc h vin lin h lu chuyn cc tn hiu xung t hay hp tc gia tim v c, gia cm tnh v t tng. Chng cho thy nu c kim sot thi xc ng tnh cm rt cn thit suy t xc ng, c hiu qu, v i n nhng quyt nh khn ngoan. Bc s Antonio Damasio, gio s Y khoa i hc Iowa, cho bit cc bnh nhn b h hoi cc mch ni y mt ht kh nng quyt nh v bt c vn g. L do l v cc mch ni y l con ng dn h n cc kho kinh nghim xc ng qu kh nay b ct t, nn trong hin ti h khng c cch no hc hi kinh nghim qu kh suy lng v chn ly mt quyt nh. H vn nhn ra mi s vt quen thuc, nhng nhng s vt ny khng cn gy ni h nhng phn ng xc ng nh trc. Trong cuc sng hng ngy ta thng phi i u vn phi la chn. Bn trm nm ca ta phi nh th no? Ta phi u t vo u chun b ngy hu tr? Thng nh vo kinh nghim tng tri, nh nh li au kh v mt mi tnh v hay mt ln b vn l l, ta tr nn khn ngoan hn trong s tnh ton suy lng. Do , trc khi p dng lun l kh khan ta cn xc ng tnh cm ch ng dn li. Mt khc, no suy tng thng gi vai tr thc hin v iu hnh cc mi xc cm, ngoi tr nhng khi bt lc khng kim ch chng ni v no xc ng git mt i vai tr tc dng. Tm li, h vin v v no mi, amian v tin thy trn hot dng b tc nhau. Theo Pht gio, tnh v tr tnh phi c iu ha v cn bng, nu khng thi rt kh m t n ch an tm lp mnh. L tnh m Pht gio ni n y khng phi l l lun l tnh, m l thc tin l tnh. Mi l lun khng ngoi tiu chun thc tu v th nghim. V th mun lm cho l lun v thc tin c nht tr, tuy l lun c tn trng, nhng cui cng phng din tnh vn chim phn quan trng. Thc vy, lp trng ca Pht gio l ly gii thot lm mc ch v ng sau d tng mt cuc sng t ch tuyt i, mt sinh mnh v hn. V yu cu gii thot v lng mong mun mt cuc sng v hn, tt c u pht sinh t ni tm nn s gii quyt ti hu tt nhin phi tm ngay trong t tm. l li dy cui cng ca c Pht: Hy t mnh thp uc ln. Hy t mnh nng ta ni mnh, nng ta Chnh php, ch ng nng ta vo mt ni no khc. Nh th, v hn sinh mnh ch c th nghim ni ti ch khng bin n thnh mt hnh thi nht nh biu tng ha.

Ngha l, tt c u quy v nht tm, do ni t tm tm cu s siu vit v ci cnh gii siu vit nht tr vi ni tm. Do , tt c l lun u nhm hp l ha tiu chun thc tu v th nghim, cn c vo yu cu kt hp gia t do v gii thot. Trong kinh Bo Tch, c Pht bo ngi i Ca Dip rng: Li na, ny i Ca Dip! Cc ng nn qun st chnh mnh, ch nn dong rui tm cu bn ngoi. Phi t k ni tm mi thy r phin no ca mnh hng phc chng. Phi hay ni qun mi c th tn nhp Pht php, mi c th tu Tam hc, Gii, nh, Hu, c chn gii thot. V vn tu luyn cm tnh, c Pht cc lc ch trng phi c ch tnh cm. Bi v tnh cm vn lin quan cht ch vi dc. dc c tha mn thi vui, khng tha mn thi kh, thnh th dc cng b nhng tnh cm vui kh rng buc bao nhiu thi cng tr nn ln mnh by nhiu. Trong nhng phin no cn bn l ba nc c tham, sn, si, tham v sn thuc phm vi tnh cm. n ci ti, ci ca ti, nu ng trn bnh din l tr m quan st thi l mt nhn thc sai lm, nhng chnh cng li l mt loi tnh cm. Tuy mt mt ht sc ch ng tnh cm, nhng ng thi, mt khc, li c gng bi p nhng cm tnh cao thng nh cm tnh tn gio (ch tm quy y Tam Bo), cm tnh o c (T v lng tm: T, Bi, H, X), cm tnh thm m (k thc tm hn vo cnh tri my non nc m tu luyn thin qun), v..v... Nhng tnh cm ny tuy cng ly kh vui lm bn v m thnh lp, nhng khi chng c tnh ha thi chng siu vit c kh vui, v c kh nng i ti ch siu vit c ng chp, ng dc. Theo cc nh thn kinh hc, kht i hay dc lin quan n h khu no (hypothalamus), mt b phn y no xc ng, pha di khu no. Do tip cn vi cung no tc no loi b st nn n thu nhip ht thy mi hot ng sinh mnh nh dc tnh, i, kht, s hi, phn n, v ln lt. Cc tp tnh t nhin ny hin thnh my triu nm v trc trong qu trnh tin ha ca s sng bo ton s tn ti ca c th v s tng tc ca ni ging. Nhng n khi pht sinh no loi c th tc no xc ng thi chng nh hng mi hot ng tm l ca no xc ng, lm duyn sinh mi th phin no. Tuy nhin, do s pht trin v no mi, cc tp tnh bn nng khng nhng c th ch c (conditioning) m ngoi ra cn pht sinh kh nng vong khc (unlearn) tc kh nng qun mt mi s c, bung b mi tp tnh tai hi do hot ng sinh mnh gy ra.

Phn hai bn ca h khu no c nhng mch dy phn cc cc phn ng. Ngha l, trong s cc mch y, c mch p ng lc th, c mch p ng kh th. Nhng phn ng phn cc ny tip chuyn ln no trn cui cng bm cht vo nhng khi nim thin hay c, tri hay phi, c hay mt, lm nguyn nhn bin i tp tnh. Ly th d mt ngi nghin thuc l mun b m khng c. Ti sao bnh ghin i vi ngi y kh b n th? Bi v khng ch ring h khu no m cn v s vng mch khc no trn, no di vng mc vi h khu no to thnh mt mng rng ln, tng cng v cng c cc phn ng phn cc. Mun dt b bnh nghin thi phi vong khc nhng mu hnh thi quen tr thnh c nh, nh qut la, chuyn ng mi v ming, ht khi thuc,... Do , phi bin i no theo ba cch. Mt, cch n nhn thc cc kch thch. Hai, cch n p ng kch thch tng mc c quan nh chy nc di, nhp tim p, hay huyt p. V ba, cch nhng tng lp no khc tng cng v cng c nhng h tng tc dng gia hai cch u. Cn lu rng khoa hc p dng phng php i tng ha quan st, tc l phn bit ch th vi i tng, do khc hn vi phng php thin qun. Tuy nhin, cng trnh quan st phn tch ca cc nh thn kinh hc nh trnh by trn vn c tc dng qun chiu ci ngun cc php. Tc dng ny c t nhiu tnh cch ca trch php, yu t gic ng trng yu ca Tht b phn. Su yu t kia ca s ng o l nim, tinh tn, h, khinh an, nh, v hnh x. Trch php l quyt trch v cc php, ngha l nghin cu tng tn v ci ngun v t tnh ca cc hin tng, sinh l cng nh tm l. Hiu c ci ngun v t tnh cc php tc l t n tm khng m mui. Phn lnh vc i tng tm thc, kinh Bn lnh vc qun nim, c ni n trch php. Trong lnh vc ny, hnh gi qun nim v nhng yu t ca sinh mnh l sc, th, tng, hnh, v thc, cc gic quan v i tng ca chng, cc yu t gy chng ngi cho tr tu v gii thot, cc yu t a n gic ng v bn s tht v kh au v gii thot. Phng php ca kinh Bn lnh vc qun nim l thc tp hi th thc nhn din nhng cm th, t tng, li ni v hnh ng ca mnh, nht l nhng cm th, t tng, li ni v hnh ng pht khi mt cch t nhin phn ng li nhng s vic ang xy ra. Thn kinh hc cho bit rng th ra v tng kinh gim thiu rt nhiu hot ng pht x (firing) ca t bo thn kinh trong khp h vin, nht l trong amian. V vy thn th ta nh thin ta v tng kinh m nh nhng v an lc. Mt khc, khi tm tnh lng, thi cc phn t nhn thu trong h thn kinh khng cn b kch thch quy ng qu mc. Theo cc nh thn kinh hc, kht i biu hin mt nhu cu

sinh l. Kht i xy ra khi ta ngng kch ng cc phn t nhn thu trc kia b kch thch qu mc bi ma ty chng hn. Chnh bn nng ng chp, ng dc l ngun gc pht xut cm gic c nhu cu v mt ci g. Bn cht ca thin qun l nhn v thy c t tnh duyn khi ca vn php. Mi hin tng trong v tr u cn c qun st nh th. Lc thin qun, tm va l ch th va l i tng qun st, nh vy qun st y khng phi qun st mt i tng c lp. Hy nh li cng n ca thin s Bch n: ting v ca mt bn tay. Tm thc nghim v tm ngay chnh trong bn thn ca tm. L c nhin, tm tnh khng th nm bt bng tr suy lun thng thng m c tnh l phn bit v chp ng, c cht l tn lon v u t. Ch th qun chiu l chnh nim. Chnh nim hay tm qun chiu tham d vo, soi sng, v chuyn ha i tng n qun chiu. Chnh nim l mt trong nhng tm hnh quan trng nht v duy nht n mi c kh nng can thip vo qu trnh nhn thc. iu ny ph hp vi c tnh t to t sanh ca no nh trnh by trong phn trn. No l mt h thng h, thch nghi vi s bin chuyn ca mi trng, hc hi, v thay i. No t t chc, ngha l t thay i chnh n. Nhng b phn no trong c th ch ng tin trnh din bin s thay i ca no? n nay khng mt nh sinh hc no tm ra khp cc c quan ni ng tr ca v cha t iu khin qu trnh nhn thc ca con ngi. Hy c cc on vn sau y trch t B tt hnh (Bodhicaryvatra), Thch Tr Siu dch, thut li li ca tn gi Santideva (Bnh Thin) thuyt ging v s khng c tht ca cm gic, ca su thc, ca tm v vt. Cm th c xem l kt qu ca mt s xc chm. Nhng gia cn v trn c mt khong cch, vy chng lm th no xc chm c nhau? V nu khng c khong cch th chng l mt, ni giao hi u cn ngha l? Khng th ni l mt s xuyn nhp gia cc nguyn t c, bi v nguyn t khng trng rng, cng khng c kha cnh nn khng c g xuyn nhp c. M khng c xuyn nhp th khng c ha hp, nu khng c ha hp th khng c cm th. Lm sao c c s xc chm gia hai vt khng kha cnh? ... Ni tm xc chm vt cng v l, v tm v hnh cht, khng th xc chm c vi vt hu cht.

S xc chm khng th c th ly u ra cm th? Cm th khng c tht th ti g nhc cu khoi lc? Ly u ra au kh, v ai au kh? Khng c ai l ngi cm th v cng khng c g l cm th. Trc s kin ny, i lng kht i, sao ngi cha tan bin i? Ta thy v s m c trn cnh nhng cm gic ch l nhng nim pht xut t tm, chng khc g o nh, gic m. N khng c tht! Ta c th nh li cm gic qu kh hoc thm mun cm gic tng lai, nhng khng phi l mt cm gic m l s nh tng. Cho nn khng c ngi cm th (th gi) no c tht, cng khng c mt cm th no tht c. Lm sao ci m un v ng ny li c th c c cm th khoi lc hay kh au? Thc khng nm trong cn, khng ni khc cng khng chnh gia. Tm cng th, khng nm trong thn, ngoi thn hay ni khc. Khng phi l thn cng khng phi khc; khng phi trn ln cng khng phi khc bit (vi thn) nn tm khng c tht. Do ni rng tt c chng sinh Nit Bn. thc c th khng c tht, nhng chng l nm thc kia (nhn, nh, t, thit, thn) cng khng c tht ? Mun bit th hy phn tch xem nm thc c trc, cng lc hay sau cnh vt? Nu bo c trc khi gp cnh vt th n nng u m khi? Nu thc v i tng ca n pht sinh cng lc th cng th, c hai nng u m khi? V nu cng mt lc th khng th ni ci ny nng ci kia khi. V nu thc pht sinh sau i tng th n nng u m khi? V khi n khi th i tng khng cn. Qua s phn tch trn, ta hiu l khng c php no thc s pht sinh. Nhng nh th lm sao c c Nh (Chn v Tc )? V lm sao chng sinh n c Nit Bn? Tht ra Nit Bn thng hng, nhng v khng hiu nn ngi ta lm ln (khi nim) cho rng n sinh khi v hoi dit. Chnh s khi nim ny l chn l bao ph (Tc ). Ngi vo c tnh Nit Bn vn hin hu qua s o tng ca k khc (nhng y khng cn o tng). Tm nng qun v vt s qun nng nhau hin hu, nu vt khng c tht th tm cng khng c tht. ...

Tht ra c tm v vt u khng c tht, nhng khng phi v th m s phn tch b coi l sai. Bi v tt c nhng tm phn tch c xem l thc tng i, da t trn nn tng lp lun chp nhn bi th gian. Khi vt s qun b phn tch v xc nhn l trng rng th ci tm nng qun (phn tch) kia tr nn mt i tng. Khng c i tng th tm nng qun ly u m khi? Trong trng thi yn lng, khng cn vt s qun v tm nng qun, gi l Nit Bn. K no cho tm v vt c tht th k lm vo tnh trng kh x. - Vt c tht v cn (l ni thc pht sinh) c tht. - Nhng sao mt vt li c xem l c tht nu n ty thuc vo thc? - Mt khc, c th ni thc c tht v n da trn vt. - Nu c hai nng nhau m c th c hai u khng c tht. Th d: mt ngi khng c con th khng th c xem l cha; nu khng c cha th lm g c con? Nh vy tm v vt khng th hin hu c lp, ring bit. Cng nh trong B tt hnh, trong Gio tp yu (Sikssamuccaya), ngi Santideva thng xuyn nhc nh chng ta cn trau di tr hu qun chiu tnh khng tht c ca cc php. Sau y l mt on vn gii thch th no l qun nim tm , Thin s Thch Nht Hnh trch dch. Ni dung ca tm l nhng hin tng tm l c gi l tm hnh hay tm s. Cm th cng l tm hnh nhng c xp ring ra mt loi, v phm vi ca cm th rt rng. Tt c nhng hin tng tm khc nh tng (tri gic), hnh (tm t), v thc (nhn thc) u l nhng tm hnh, i tng ca php qun nim tm trong tm . Hnh gi tm tm bn trong cng nh bn ngoi khng thy. Khng thy tm ni ng un, ni t i, ni lc nhp. Hnh gi khng thy tm nn tm du ca tm v qun nim: Tm do u m c? V thy rng: H khi no c vt l c tm. Vy vt v tm c phi l hai th khc bit? Khng, ci g l vt, ci cng l tm. Nu vt v tm l hai th th ha ra tm c hai tng. Cho nn vt chnh l tm. Vy th tm c th qun tm khng? Khng, tm khng th qun tm. Mt li gm khng th t ct mnh, ngn tay khng th t s mnh, tm khng th qun mnh. B dn p t pha, tm pht sinh, khng c kh nng an tr, nh con vn chuyn cnh, nh hi gi thong qua. Tm khng c t thn, chuyn bin rt chng, b cm gic lm dao ng, ly lc nhp lm mi trng, duyn th ny, tip th khc. Lm cho tm n nh, bt ng, tp trung, an tnh, khng lon ng, gi l qun nim tm .

Nh chnh nim soi sng, t tnh tc tnh Khng ca i tng qun chiu hin l. Ngi Santideva xc quyt: Khi luyn tp, qun chiu thnh thi quen thy c Tnh Khng ca cc php th s bm vu, cho rng chng thc c, s tan bin. Nh lp i lp li trong tm: cc php khng thc c, cui cng ngay c nim v tnh Khng cng tan bin. Khi ni mt vt khng thc c (hin hu) c ngha l khng th tm thy n sau cuc kho st ti hu. Khi khng cn tm ra c mt s hin hu no c th ph nhn, th ni chi n s khng-hin hu? Khi C v Khng khng cn khi ln trong tm th khng cn g khc c th khi ln c na l lc tm s hon ton vng lng. Khi l Tri kin Pht. V ni theo Thin s Thn Hi: Tri tc tri tm khng tch. Kin tc kin tnh v sanh. Tri kin phn minh, bt nht bt d. C nng ng tch, thng diu l s giai nh nh, tc x x nng thng t, tc l s v ngi. Lc cn bt nhim tc nh hu chi cng. Lc thc bt sanh tc nh nh chi lc. Tm nh cnh t, cnh dit tm khng. Tm cnh song vong, th dng bt nh. Chn nh tnh tch, Hu gim v cng. (Hin tng k. i tng Hn quyn 51 trang 459) Thin s Thch Thanh T ging: Khi mnh t c tri kin Pht l bit c tm lng l, thy c tnh v sanh. C ngha l tuy trong lng l m vn thy bit r rng, nn khng th ni l hai cng khng th ni l mt. Tuy c ng c tch m thng trong diu l, tuy c l c s m thng c nh nh. Mi mi u thng sut khng ngn ngi nhau. Do chng ta c tu nh, hu, nn su cn khng nhim theo su trn, v sng c vi sc yn lng. Tm th yn lng nn su thc khng sanh, khng dong rui theo su trn, nn hng sng vi bn th nh nh. m m nh thi bt cnh, cnh mt thi tm khng. Cnh v tm tng quan vi nhau. H tm chy theo cnh thi cnh thnh c. Nu tm khng chy theo cnh thi cnh thnh khng. y l hai li tu c bit. Mt l li tu hng vo tm, ch lm ch ni tm; tm lng l thi bao nhiu cnh tr thnh v ngha, tr thnh lng l. Hai l nhn thy cnh thy ngi, bit l do duyn sinh, t tnh l Khng. Ngi cnh u khng thi tm cn u m bm. Ngi cnh khng tht thi ht phn bit, ht phn bit thi tm tr thnh khng. Thy nghe hiu bit l ci dng ca tm th. Mt khi tr v tm th ri thi tuy cng thy, cng nghe, cng hiu, cng bit m thng vng lng khng c chp dnh vo no ng nh phm phu. Tc tm cnh vng lng thi th

dng chng khc. Tr tu soi sng v cng v tn, diu dng thy nghe hiu bit v lng v bin.
---o0o---

V. Lun giai
16. Nhn v Duyn trong Phm I A. Phm I: Qun Nhn Duyn (Dch Vit). I.1. Cc php chng sinh ra t t th/ Cng chng sinh ra t mt vt th khc/ Chng sinh ra t t th v vt th khc. Chng sinh ra khng nguyn nhn/ V th bit cc php vn khng sinh.// I.2. Nh t tnh cc php/ Khng ti trong duyn/ V t tnh khng c / Nn tha tnh cng khng.// I.3. Nhn duyn, th duyn/ s duyn duyn, v tng thng duyn/ l bn duyn sinh ra ch php/ Khng c duyn th nm.// I.4. Qu sinh ra t duyn/ Sinh ra t phi duyn/ Duyn y c qu/ Duyn y khng c qu.// I.5. Nhn l php sinh ra qu/ Php gi l duyn/ Vy nu qu cha sinh/ Sao khng gi l phi duyn?// I.6. Qu trc trong duyn/ C hay khng u khng th c/ Khng c trc thi duyn ci g?/ C trc thi u cn duyn?// I.7. Nu qu chng c sinh ra/ Cng chng khng sinh ra/ Cng chng c v khng sinh ra/ Thi sao bo l c nhn duyn?// I.8. Qu nu khi cha sinh/ Thi chng nn c dit/ Php dit thi u lm duyn?/ Cho nn khng c th duyn.// I.9. Nh ch Pht dy/ Php vi diu chn tht/ Ni y khng php duyn/ Lm sao c duyn duyn?// I.10. Cc php khng c t tnh/ Nn khng c tng Hu/ Cu ni C ci ny, cho nn/ Ci kia c khng hp l.//

I.11. Ni nhn duyn mi mi hay cng chung/ Khng tm thy qu c/ Nu qu khng ni nhn duyn/ Sao bo qu sinh ra t duyn?// I.12. Nu qu khng ni duyn/ M sinh ra t duyn/ Vy sao qu y khng t/ Trong phi duyn m sinh ra?// I.13. Nu qu sinh ra t duyn/ Duyn y khng c t tnh/ Sinh ra t ci khng c t tnh/ Thi lm sao sinh ra t duyn c?// I.14. Qu khng sinh ra t duyn/ Khng sinh ra t phi duyn/ V qu khng c cho nn/ Duyn v phi duyn cng khng.// ---o0o--B. Lun gii. Ngay trong Phm m u, Trung lun ph cc thuyt v nhn duyn. T nghn xa c rt nhiu lun thuyt gii thch th gii do u m c, tn ti nh th no, v lin tc ra lm sao. i vi c Pht, ht thy hin tng tuy l v thng bin thin, nhng ci thin bin v thng y khng phi ngu nhin m c. Nh t gic, Ngi qun trit c ci l php nht qun vnh vin bt dit chi phi v thng nht ht thy mi hin tng trong th gian. l l php nhn duyn: Ch php nhn duyn sinh. Ngha l, s thnh lp ca mi hin tng u do quan h tng i, ngoi mi quan h y ra khng mt vt g c thnh lp. Kinh i duyn, Trng b, Thch Minh Chu dch, thut li c Pht dng nhiu danh t: nhn, duyn (iu kin), tp,... gi tn mi quan h y, nh trong cc on: Do vy, ny Ananda, nh vy l nhn, nh vy l duyn, nh vy l tp khi, nh vy l nhn duyn ca danh sc, tc l thc. ... ... ... Do vy, ny Ananda, nh vy l nhn, nh vy l duyn, nh vy l tp khi, nh vy l nhn duyn ca thc, tc l danh sc. V tc dng ca nhn duyn, tc l duyn khi, thi c Pht thng nh ngha nh sau: Ci ny c thi ci kia c; ci ny khng thi ci kia khng; ci ny sinh thi ci kia sinh; ci ny dit thi ci kia dit. (Kinh Pht t thuyt. Tiu b I) Ci ny c thi ci kia c; ci ny khng thi ci kia khng l ch by quan h h tng tn ti. Ci ny sinh thi ci kia sinh; ci ny dit thi ci kia dit l ni ln quan h h tng nhn qu. Theo l duyn khi, ton th v tr l nhng lp quan h trng trng v tn, th gii hin tng l mt mng li nhn duyn sinh v i trong ht thy hin tng u l tng i, quan h chng cht vi nhau, nng vo nhau m tn ti. Khng mt s vt no trong c th tch ri mi quan h nhn

duyn m c th t tn. Chnh v cc mi quan h nhn duyn m khng c mt vt g thng hng tn ti, to nn mt th gii bin thin, v thng, khng mt giy pht ng yn. L duyn khi l mt phng tin c o c Pht gii thch bn cht ca s hu (bhava), ly nhn sinh quan lm nn tng, m khng sa vo hai cc bin thng kin v on kin. Hy nghe c Pht ging cho Trng lo Ca Chin Din v vn th gii v nhn m ch by r v l duyn khi thu gn trong mi hai nhn duyn dng lm nn tng lp cc cho php mn Trung o ca Ngi. Ny Ca Chin Din, th gii ny phn ln y ch vo hai cc oan ny: c v khng c. ... ... ... Tt c l c, ny Ca Chin Din, l mt cc oan. Tt c l khng c, l cc oan th hai. Xa la hai cc oan y, ny Ca Chin Din, Nh Lai thuyt php theo Trung o: V minh duyn hnh. Hnh duyn thc. Thc duyn danh sc. Danh sc duyn lc nhp. ... (Kinh Ca Chin Din Th (Kaccyanagotta), Tng ng B, Thch Minh Chu dch) Nh vy, i vi vn thc ti, c Pht hin nhin gi thi Trung o qua thuyt nhn duyn. Trung lun gn lin tnh Khng vi Duyn khi minh gii thuyt Trung o theo ng gio l ca c Th Tn, tc l phng php tu tp t b hai cc oan chp khng v chp c. Nn tng trit hc Trung qun ta trn kinh nghim thc t: Cha tng thy c bt c php no khng sinh t nhn duyn. Th nn tt c cc php u Khng. [V tng hu nht php/ Bt tng nhn duyn sinh./ Th c nht thit php/ V bt th khng gi.// (Bi tng Trung lun, XXIV.19)] Trong thc t, s hin hu ca mi s vt lun lun ty thuc vo nhn duyn. Do , chng khng c t tnh, ngha l khng c yu tnh quyt nh, khng c tnh, tng, v dng ch xc. Ngi Long Th ni: Cc php do Duyn khi, nn ta ni l Khng. Vy Khng y l v t tnh, l xa la v vt ra khi quan nim c-khng thng tc, nn c gi l Trung o. Nu php t n c tnh tng thi dt khot chng khng cn l thuc vo cc duyn m hin hu. Nhiu trng phi ch trng cc php sn c

thc hu nh tnh ni t tnh ca chng v tin tng lun thuyt ca h c cng nng lm hin l t tnh ca s vt bng ngn thuyt. Ngi Long Th khng tin vo kh nng m t thc ti ca ngn thuyt v ch trng ngc li. Vi bt c l thuyt no, ngn ng v lun l l phng tin tt yu trnh by s thnh lp l thuyt . V mi t tng cn phi pht biu qua ngn ng, cho nn quy tc vn phm v ngha ca ngn t c nh hng quyt nh n ng li cu to l thuyt. Nh vy, nu tm ra c t tnh ca s vt thi t tnh y tt nhin phi c pht biu theo ci khung ngn ng v lun l ca l thuyt lin h. Ngn t danh t dng ph din l thuyt tht ra ch gii thch mt li nhn s hu ch khng m t mt thc ti no tng ng vi s hu. Tc dng ca ngn thuyt l kt hp cc thuc tnh ca s hu ty theo tnh ca c nhn v c l ca cng ng. Bi th cho nn trong Phm th nht ny ph cc thuyt v nhn duyn l nhm bi bc ph nhn cch thc hiu bit nhn duyn ca cc h thng t tng khc nhau m thi, ch khng c mt thc ti no b ph c. Cn phn bit ngha ca hai ch nhn (hetu) v duyn (pratyaya) c ni n trong Trung lun. Ch nhn (hetu) trong Trung lun l ch mt hin tng (bin c, trng thi, hay qu trnh) c t tnh v hu lc, ngha l t n n c hay chung hp vi duyn m c nng lc dn sanh qu. Ngi Long Th khng chp nhn s vt c t tnh v khi nim nng lc dn sanh qu t t tnh nn phn bc mi s hin hu ca nhn (Bi tng I.1). Ch duyn (pratyaya) c th hiu l duyn php hay php lm duyn, l hin tng c th trng ra nhm ct ngha iu kin lin h n s hin khi ca mt hin tng khc gi l php duyn khi, cn c gi l qu do duyn sinh. S lin h gia hai php, php lm duyn v php duyn khi, cng c gi l duyn, v c t tn ty thuc theo c tnh ca duyn php. l ngha ca ch duyn trong bi tng I.3. Ngi Long Th ni n bn loi duyn theo thuyt Bn duyn l thuyt c tnh thng nht gia cc lun s Pht gio. Tng cng nn nhc li rng duyn cng nh mi php khc khng c t tnh, v khng mt khng khc (phi nht phi d) vi qu do duyn sinh. l iu ch yu m ngi Long Th thng xuyn nhc nh trong Phm I ny. Trong bi tng u, I.1, bin chng t c c p dng phn bc ht thy mi kin gii v s sinh khi ca cc php do tc dng ca nng lc dn sanh qu t t tnh ca cc nhn. Bi tng ny ng l phi t tn cng Phm I v ni ln kt lun ca Phm l cc php khng sinh khi do nng lc dn sanh qu t t th hay t ni t tnh ca vt th khc. Ngn ng v lun l khng c kh nng gii thch tnh phi nht phi d tc tnh Khng ca

s sinh khi. Ni mt cch d hiu, s sinh khi khng tht c gia hai vt th ng nht hay sai khc. T quan im Bt nh, sinh khi ch l danh t gi tng. Bn ch Hn: I.1. Ch php bt t sinh/ Dic bt tng tha sinh/ Bt cng bt v nhn/ Th c tri v sinh.// Dch: I.1. Cc php chng sinh ra t t th/ Cng chng sinh ra t mt vt th khc/ Chng sinh ra t t th v vt th khc. Chng sinh ra khng nguyn nhn/ V th bit cc php vn khng sinh.// S sinh khi c nguyn nhn c nu ra trong ba thin kin u. Thin kin th nht, sinh khi l sinh khi t t th, ch trng qu phi sn c trong nhn thi nhn mi tht l nhn ca qu . Nu khng, thi nhn hin hu m khng c sn qu bn trong tt nhin nhn khng bt buc c tc dng sinh qu, nh th u c tht l nhn. Khng cn thit ton th qu phi c sn trong nhn m ch cn khi nhn ca n hin hu, thi cha n di hnh thc mt tim nng hin khi l ri. Trong trng hp qu c sn trong nhn nh vy thi qu c th cch hin hu trc khi l pht. Chnh s hin hu ca qu trong cch th tim n nh vy gii thch qu t u m sinh khi. Ni cch khc, do s hin hu t trc m xut sinh ci qu trong ng thi, trong hin ti. Ni nh th l bo rng qu sinh ra t t th, hay nhn v qu l mt. S sinh khi t t th thng c v vi s tng quan nhn qu gia ht v mng. Theo thin kin th nht, v bn cht, ht v mng khng sai khc nhau. Mng n tr trong ht nh mt tim nng sinh khi. Chnh ci cch th hin hu ca mng nh vy nn mi ni ht l nhn ca mng v mng sinh khi l sinh khi t chnh n. Thin kin th hai, sinh khi t vt th khc, ch trng nhn v qu sai khc. Nhn c c tnh ca nhn, qu c c tnh ca qu. Chng c th hin hu c lp nhau. S d chng lin h vi nhau l v vt th ny c nng lc dn sanh vt th kia. V nh s tng quan gia cha m v con ci. Cha m sinh ra con ci nhng khng ng nht vi con ci. Thin kin th ba, sinh khi t t th v vt th khc, ch trng phi hp hai thin kin u. Hy tr li vi th d ht ging. K ch trng thin kin sinh khi t mt vt th khc c th bo rng nu ht khng c gieo trng, ti nc, bn phn, vn vn... thi du mng c sn trong ht mng vn khng th m chi. Mt khc, nu mng sn c trong ht cch th tim

nng sinh khi, thi s m mng c th khng cn n t, nc, phn,... l nhng vt th sai khc vi mng. V th, k ch trng thin kin sinh khi t t th c th phn bc li rng du c gieo trng, ti nc, bn phn bao nhiu i na, m mng khng c tim nng sinh khi thi u c chuyn g xy ra. Tt c duyn trong th gian khng lm sinh khi qu nu qu hon ton khng trong cch th tim nng dn sanh qu. Do , ch trng sinh khi t t th v vt th khc bng cch phi hp hai thin kin i nghch thi c th gii thch hp l do u m c s hin khi: Qu hin khi mt mt l do duyn ni ti c tim nng dn sanh qu v mt khc l do nhng iu kin ngoi ti cch th hin hu mi bin chuyn t tim th thnh ng th. Cui cng, thin kin th t, sinh khi khng nguyn nhn, ch trng khng c tng quan lin h g gia cc hin tng. L do: Tt c lun thuyt thnh lp ch trng ba thin kin va cp trn u cha mu thun nn khng hp l. Ngoi ra, nu quan nim s lin h gia hin tng nh mt s ng nht hay nh mt s sai khc, thi tt cnh i n kt lun l th gii hin tng sp thnh mt khi khng mu sc, khng sai bit hay ht thy mi s vt sinh khi khng c nguyn nhn! Bi tng I.2 ni r l s qun st mi tng quan lin h gia cc php lm duyn v qu xut sanh cho thy khng c du hiu g l qu ni cc duyn trong tim th mt nng lc dn sanh qu. Bn ch Hn: I.2. Nh ch php t tnh/ Bt ti duyn trung/ D v t tnh c/ Tha tnh dic phc v.// Dch: I.2. Nh t tnh cc php/ Khng ti trong duyn/ V t tnh khng c / Nn tha tnh cng khng.// Theo nh ngha, t tnh l yu tnh quyt nh ca mt vt th t hu, t lp, t tn, v d bit. N thng tn bt bin. Hin tng c t tnh thi c mt tnh cch c lp ring bit i vi cc php. Kinh nghim xc nhn trong duyn khng tm thy t tnh ca php. Ly trng hp bt n lm th d gii thch hai cu u. nh sng hin ln l do u? Php no lm duyn cho nh sng hin khi? (1) Ti v ci nt in c bm. (2) Ti v mng in gm dy, bng n, dng in vn hnh tt. (3) Ti v cc m in t chuyn bin mc nng lng khi cc nguyn t trong si tim n b kch thch. (4) L c th nhn thy c. Mi cu tr li nh vy trng ra

mt iu kin lm duyn cho nh sng hin khi. Khng mt cu no ni n tim lc hay cng nng dn sanh nh sng c. By gi do qun st, ta thy khng c nh sng trong ci nt bm, trong mng in, trong si tim n, hay trong mc ch thp sng. Vy nh sng xut hin v bin mt l ty theo duyn c hi hay khng. y l trng hp qun st thy (1) s sinh khi v tn ti ca cc hin tng l ty thuc cc duyn, (2) khng c mt ci g ng gi l t tnh ca ch php ti trong cc duyn, v (3) ngoi cc duyn khng cn ni no khc kh d xut sanh t tnh. S thy bit nh vy tt nhin dn n kt lun l ht thy mi hin tng do duyn sinh u khng c t tnh. Ni theo Php tng tng, thi Nht thit php v t tnh. Ni theo Php tnh Khng tng, thi Nht thit php Khng. Khng l v t tnh, cng c ngha l v ng, l v s c. Hai cu cui bi tng cp khi nim tha tnh. Tha tnh l mt nh tnh ca bn th m c tnh l tn ti ty thuc vo mt vt th khc. Nh ci bn chng hn, n c tha tnh l khi no bn th n c nh tnh tn ti l thuc vo cc b phn ca n, vo mt vi tm vn, vo i tay kho lo ca mt ng th mc, v..v... Ch trng mt s vt khng c t tnh m c tha tnh tc l quan nim s tn ti ca s vt y l thuc vo tht th c nh ca nhng s vt khc n. C th ni tha tnh l tnh l thuc vo t tnh ca s vt khc. Mi quan h l thuc ny thng c quan nim nh l nng lc dn sanh qu pht xut t t tnh ca s vt khc. Xc nh c n l ch khi no ta c th phn bit cc s vt sai khc nhau. Ngi Long Th bo: V t tnh khng c, nn tha tnh cng khng. Qu vy, phn bit hai s vt sai khc nhau, phi da trn t tnh ca chng. V tt c mi php u v t tnh nn khng phn bit c chng sai khc. Do khng c tha tnh. Phn bit php lm duyn v php duyn khi l ct tin thy r ci g l duyn php dng ct ngha ci g l qu do duyn sinh. Tht ra, thc ti l mt mng li cc tin trnh tng lin tng tc rng ln bao la v cng tn. Khi trng dn mt s hin tng lm duyn gii thch mt hin tng qu no , ta dng li ko t mng li y ra mt s hin tng thch ng vi nhu cu v ngn ng ca a phng v thi i. ng nh Heisenberg ni: Ci ta quan st khng phi l thc ti m l ci thc ti biu l ng vi cch ta t vn . t trng tm vo vn tm hiu quan h gia duyn v qu ngay trong Phm u tin ca Trung lun, ngi Long Th mun ta thng xuyn qun st v phn tch trn l trnh tu tp s lin

h gia hnh tc phng php lun v qu tc mc ch lun hp theo Trung o tc gio l Duyn khi ca c Th Tn. Bi tng I.3 ni n bn th duyn, v bn m thi, c th vin vo m gii thch v tin on cc hin tng. Bn ch Hn: I.3. Nhn duyn th duyn/ Duyn duyn tng thng duyn/ T duyn sinh ch php/ Cnh v ng duyn.// Dch: I.3. Nhn duyn, th duyn/ s duyn duyn, v tng thng duyn/ l bn duyn sinh ra ch php/ Khng c duyn th nm.// S thnh lp ca bt c hin tng no u khng ngoi ci kt qu ca nhng iu kin tt yu c quan st t nhiu lp trng khc nhau. Cho nn, tuy cng l mt s kin, nhng v phi thch ng vi nhng quan h tp a v v do cch nhn xt bt ng thnh ra mi c nhiu loi duyn. Ngi Long Th cp bn loi duyn c ni n trong thuyt Bn duyn v c a s lun s Pht gio ng : nhn duyn, th duyn cn gi l ng v gin duyn, s duyn duyn cn gi l cnh gii duyn, v tng thng duyn. Cng nn bit ngoi thuyt Bn duyn cn c thuyt Su nhn. Ch nhn dng trong thuyt Su nhn c ngha l duyn. Theo Cu X tng, im sai khc gia hai thuyt l ch Bn duyn ch ni v s hin khi ca nhn thc, cn Su nhn ch yu ch s hot ng ca sinh mnh, ngoi s ch chung c mun php. Nhn duyn vn l mt t ng tng qut ch nhng nguyn nhn, iu kin, hoc s tnh thnh lp hin tng. Bt c mt s vt no c thnh lp, khng trc tip thi gin tip, u bao hm ngha nhn duyn trong . Nhng nu khong i phm vi nhn duyn mt cch thi qu thi n tr thnh v ngha. Cu X tng hn nh ngha ca nhn duyn, duyn th nht, vo tc dng ca nm trong su nhn ca thuyt Su nhn: (1) Cu hu nhn, tc l nhng iu kin h tng t tr, nng nhau p i lm nhn lm qu thnh lp hin tng. Nh quan h gia ch quan v khch quan, c hai da vo nhau lm nhn cho nhau m thnh lp hin tng. (2) ng loi nhn hay t chng nhn l khi nhn v qu cng mt tnh cht thi nhn y c gi l ng loi nhn. Ht ging thin qu kh l nhn ca thin php trong i hin ti, v lai. Ht ging thin qu kh, hin ti l nhn ca thin php trong i v lai. Bt thin v k cng nh vy. Do , ht thy php u c ci nhn ht ging ca chnh mnh. (3) Tng ng nhn, c

ngha nh cu hu nhn, ch khc l cu hu nhn c phm vi qun thng c v tr vn hu sc tm, cn tng ng nhn thi ch gii hn tm vng v tm s. Hin tng tm vng, tm s khng th tch ri m phi tng ng thun hp t tr cho nhau pht sinh. Chnh s tng ng cng l nguyn nhn. (4) Bin hnh nhn, hay ci phin no mnh m nht do thy v tu Kh , Tp m c on tr l nhn ca ht thy php cu nhim. (5) D thc nhn hay bo nhn, l tn gi khc ca thin, c nghip, tc l ci nhn dn n kt qu sng hay kh trong tng lai. Ni mt cch tng qut, nghip tp sai bit l nguyn nhn dn n qu c tng trng bt ng vi nhn, nn gi l d thc nhn. Tm li, nm nhn y gi l nhn duyn. Duyn th hai, th duyn hay ng v gin duyn, din ra trong trt t, ci ny tip theo ci kia, nhng hu qu n trc tip, v bnh ng sau nhng tin nhn, nh nhng ln sng ny k tip theo nhng ln sng khc. N ch r s quan h trc, sau trong s tn ti lin tc ca cc php. Theo tm l hc Pht gio, tm ca chng ta lun lun sinh dit, khng mt pht no dng ngh, khng mt khc no trng thi ca cng mt tm. Chnh l duyn khi quy nh s tng tc ca tm gia khong tin nim v hu nim. Ni cch khc, khi ci tm tin nim chm dt v rt khi v tr ca mnh thi dn khi ci duyn cho hu nim xut khi chim c a v . Ci duyn ny gi l th duyn hay ng v gin duyn, v n l ci duyn tip ni bnh ng trc sau khng gin on. Tr tm tm s php qu kh, hin ti v ti hu ca A la hn, cc tm tm s php qu kh, hin ti khc u c th lm th duyn. Duyn th ba, s duyn duyn hay cnh gii duyn, ch yu ch ngha khch quan, tc l thu tm tt c nhng i tng ca tm. Theo tm l hc Pht gio, tm sinh khi tt phi nh vo cnh, nu khng c cnh thi tm khng sinh. Lun X li pht a t m gii thch s duyn duyn nh ci ch, nh nhm vo ci ch lm duyn m mi tn c bn i. Trong khi duyn th nht, Nhn duyn, ng nht vi nm nhn k trn thi duyn th t, Tng thng duyn, l mt vi nhn th su, Nng tc nhn. Nng tc nhn ch tt c cc php, tr t th v t th khng th lm nhn cho t th. N l yu t dn o trong s pht sinh mt qu, l nguyn nhn bao trm tt c, khng lun ng thi hay d thi. Ni tm, ngoi vt, hu vi, v vi u c th tr thnh nng tc nhn cho nhau c c. Bi vy, phm vi ca Tng thng duyn rt rng. ng v gin duyn v s duyn

duyn, tm lc m ni, u c lit vo tng thng duyn, v ng l php cn hi duyn thi qu mi xut sanh. Theo lun A t t ma php yu, tng thng duyn, ni cho cng, khng ngoi ngha ch ci tc dng tinh thn mnh m, ngha l do ci ng c trung tm nh dc, tinh tn, cho n tm, t duy, m chi phi mi hnh vi ca chng ta. Ni mt cch n gin, chng ta c lng dc sinh khi. Nhn xt trn lp trng duyn, thi lng dc gi l nhn duyn nu ng v phng din sinh khi cc h tng tc dng, hay phng din tm tm s ng khi m ni, l th duyn nu ng v phng din nim trc dit nhng ch cho nim sau sinh, l s duyn duyn nu ng v phng din tr thnh i tng m ni, l tng thng duyn nu ng v phng din ng c trung tm, hoc v phng din khng chng ngi, v khng c quan h trc tip vi s thnh lp mt hin tng no m ni. Theo Duy thc, ly nhn thc lm mu m ni, thi (1) nhn thc y do chng t ca n hin hnh m c, l nhn duyn, tc ci nhn lm duyn t; (2) nhng chng t nhn thc hin hnh c l phi c nhn cn, l tng thng duyn, tc d kin thm ln lm duyn t; (3) phi c sc cnh, l s duyn duyn, tc i cnh lm duyn t; v (4) phi do chnh bn thn nhn thc m giai on trc mt i ch cho giai on sau sinh ra, l ng v gin duyn, tc s mt i ca giai on trc lm duyn t. Nh vy, ch c chng t sinh hin hnh (chng t nhn thc sinh nhn thc) v hin hnh sinh chng t (nhn thc sinh chng t nhn thc) mi l nhn duyn, ba duyn kia khng phi nhn duyn. l ni theo ngi V Trc: A li da l nhn t cho cc php tp nhim, cc php tp nhim cng l nhn t cho a li da, ch s th ny mi lp ra ci ngha nhn duyn, cn nhn duyn no khc na thi khng th c c. (Nhip i tha lun. Thch Tr Quang dch gii) Khi ni nhn duyn mi tht ni duy thc. Tr li vi th d bt n. nh sng hin ln l do nhng duyn g? Ti v ci nt in c bm, l nhn duyn. Ti v cc m in t chuyn bin mc nng lng khi cc nguyn t trong si tim n b kch thch, l mt chui th duyn. Ti v mng in gm dy, bng n, dng in vn hnh tt, l s duyn duyn. L c th nhn thy c, l tng thng duyn. Bn duyn ni trn c th xem nh tng ng vi bn nguyn nhn ca Aristotle: Nhn duyn nh l nguyn nhn hu hiu (efficient cause); th duyn nh l nguyn nhn cht th (material cause); s duyn duyn nh l

nguyn nhn hnh th (formal cause); v tng thng duyn nh l nguyn nhn cu cnh (final cause). n y, mt cu hi c t ra v vn sinh khi i vi bn duyn. Ti sao mt ng ni l cc php xut sinh t bn duyn, ri ng khc bo ngc li rng cc php vn khng sinh? Cc bi tng k tip s gii p cu hi ny bng phng thc nh . i khi, Pht ni c bn duyn ch v phm phu thiu tr, chp trc ni bn duyn m sanh t lun. ph chp trc y, nn ni cc php tht khng, nh tm php do nhn duyn su cn su trn ha hp sinh, tm y nh huyn nh mng, h di khng c tnh nht nh. Trong Phm ny, Trung lun ph ci li nhn sai lm v ci chp trc m mui nhn duyn c t tnh, c tht th, nhm ch cho thy r l duyn khi, theo ht thy php u khng c t tnh, u khng c tht th. Bi tng I.4 phn bc quan nim biu hin s lin h gia hai php, duyn php v duyn khi php, nh l mt nng lc tc dng dn sanh qu. Bn ch Hn: I.4. Qu vi tng duyn sinh/ Vi tng phi duyn sinh/ Th duyn vi hu qu/ Th duyn vi v qu.// Bn ch Phn: Kriy na pratyayavat npratyayavat kriy, pratyay nkriyvantah kriyvants ca santy uta. Nu ra bn ch Phn l lu n ch qu trong bi tng I.4 ny tng ng vi Phn ng kriy. Kriy c ngha l mt nng lc, hay tim nng, hay tc dng c hiu qu. Vy ch qu trong bi tng I.4 phi hiu l nng lc tc dng dn sanh qu. Dch: I.4. Qu sinh ra t duyn/ Sinh ra t phi duyn/ Duyn y c qu/ Duyn y khng c qu.// Hai cu u cng nh hai cu cui ca I.4 c t chc theo lun thc lng phn bin chng y c vo quan h nhn qu gia hai tn y l qu v duyn. Trong hai cu u, tn y trc l qu, tn y sau l duyn c phn chia thnh hai thin kin i nghch l duyn v phi duyn. Trong hai cu cui,

tn y trc l duyn, tn y sau l qu c phn chia thnh hai thin kin i nghch l c qu v khng c qu. Nhng thin kin ni trn l nhng kin gii v mi quan h gia php lm duyn v qu xut sanh. phn bc nhng lun thuyt ch trng iu kin qu sinh khi l trong duyn c sn mt nng lc tc dng (kriy) c hiu qu, hai cu u bi tng I.4 t ra cu hi sau y: Nu c mt hin tng gi l nng lc tc dng dn sanh qu, thi nng lc y c cn duyn (iu kin) tc dng c hiu qu hay khng? Ch c hai cch tr li. Cch th nht: Nng lc tc dng dn sanh qu cn duyn tc dng c hiu qu. Nh vy s a n cu hi k tip l lm th no cc duyn sinh ra nng lc tc dng dn sanh qu. Ci g ha hp cc duyn ri rc y li to ra qu l nng lc dn sanh qu? Nguyn nhn v u cc duyn y cng tc dng chung v mt hng l to ra mt nng lc dn sanh qu? Gi th p li rng c cc php khc lm duyn em li s ha hp hay hng cc duyn y v mt qu. Tr li nh th tt nhin gy ra mt chui cu hi k tip nghch suy v cng tn khng gii quyt c vn . Cch th hai: Nng lc dn sanh qu khng cn n bt c iu kin no tc dng c hiu qu. Nu vy, thi nng lc dn sanh qu l mt hin tng khng c nguyn nhn. Rt cuc, khng ct ngha c nng lc ny sinh khi nh th no v ti sao c c mt nng lc tc dng sinh qu nh th. Nhm mc ch i tm nguyn nhn nn mi tm bit lm sao php hin khi l do nng lc dn sanh qu. Th m by gi bo rng nng lc y khng c nguyn nhn, thi r rng nng lc dn sanh qu l mt ngoi l i vi l duyn khi. Thm na, ht thy php do m ha ra sinh khi khng cn duyn! Hai cch tr li u khng minh chng c khi nim nng lc dn sanh qu c th gii thch s qu sinh khi. By gi gi s nng lc y l duyn sinh ra qu. Th hi n pht hin t lc no? Nu pht hin sau khi qu xut sanh, n ha ra v dng. Nu pht hin trc khi qu xut sanh, thi n phi nhip nhp trong mt s vt. S vt y khng th l ht ging, v ht ging xem nh khng cn c na khi nng lc dn sanh qu pht hin. S vt y khng th l mng, v mng cha thnh lc nng lc y pht hin. C th no n pht hin trong lc ht ging ang ha mng hay khng? Khng th c, v khng c giy pht no gia giy pht trc v giy pht sau.

Vy hy quan nim nng lc y nh l mt qu trnh gm nhiu bc tin, gm nhiu chuyn ha t nguyn nhn n lc qu hin thnh. Quan nim nh th rt thun hp vi thuyt st na sinh dit. Nhng th hi cc bc tin trung gian dn n thnh qu c thc hin ra lm sao? Trn nguyn tc, ta s lp i lp li mt m hnh gii thch nh sau. Ta c th tng tng ht ging trng ln ri nt ra, m chi, trc di v sau tri ln khi mt t. V c gia hai bc tin k tip ta li tng tng mt s bc tin trung gian, v..v... Nhng vi li gii p nh th thi u c th ct ngha c cch lm duyn ni kt hai bc tin k tip, mt bc xem nh nhn, bc kia xem nh qu. Lun lun gia chng vn cn c mt khong trng. Qu lun lun sai khc vi nhn. Khng c quan h no gia chng c! Hai cu trong phn cui bi tng I.4 ni n ngha ca nng lc tc dng c hiu qu cn c trn hai lp trng khc nhau. Theo tc , thi ta c th ni theo ngn ng thng thng Duyn y c qu. V thng thng ni n duyn t ca s sinh khi, ta quan nim duyn l iu kin dn n qu. Do , khi ni: duyn y c qu tc l mun bo rng iu kin tc dng hiu nghim hay c hiu qu. Ni cch khc, chnh lng dc sinh khi l duyn t ca s sinh khi, tuy nhin, khng c ngha l tm ta hm cha tim nng dn sanh qu hay c mt nng lc dn sanh qu no kt ni tm ta vi qu sinh khi. Ngc li, theo Chn , duyn y khng c qu. L do: L duyn khi khng chp nhn bt c khi nim nng lc no kh d sinh qu v tim n trong cc duyn, v theo l ny, vn vt ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung. Thay vo nng lc tc dng dn sanh qu, bi tng I.5 a ra mt khi nim khc v quan h duyn-qu nh ngha th no l duyn. Bn ch Hn: I.5. Nhn th php sinh qu/ Th php danh vi duyn/ Nhc th qu v sinh/ H bt danh phi duyn.// Dch: I.5. Nhn l php sinh ra qu/ Php gi l duyn/ Vy nu qu cha sinh/ Sao khng gi l phi duyn?// Nn hiu cu hi: Sao khng gi l phi duyn nh l mt cch ni rng: Php chnh l phi duyn. Vy theo bi tng I.5, duyn v qu ng thi cu sanh, nng vo nhau m hin khi: c qu thi c duyn, khng qu

thi khng duyn. Vy ta c th hiu rng chnh do qu c thi duyn mi thnh. Nhng qu do u m c? Sinh ra t t th hay t vt th khc? Bi tng I.6 ph hai thin kin u ca t c I.1: sinh ra t t th v sinh ra t vt th khc. Bn ch Hn: I.6. Qu tin duyn trung/ Hu v cu bt kh/ Tin v vi thy duyn/ Tin hu h dng duyn.// Dch: I.6. Qu trc trong duyn/ C hay khng u khng th c/ Khng c trc thi duyn ci g?/ C trc thi u cn duyn?// Trc tin, hy xt trng hp qu c trc trong duyn. Ni cch khc, qu v duyn ng nht. l thin kin th nht ca t c I.1: sinh ra t t th. Nu hin khi t t th thi s hin khi tip din lin min bt tn v t tnh hin nhin, nn s sinh khi mt ln na khng cn thit. Khng c g ngn tr ht ging lin min t sinh ra ht ging m khng ny mm, khng m chi, khng sinh l, khng tr hoa, khng kt tri, v..v... Do khng xut hin s vt no sai khc. bo cha, c th bin lun rng s vt sai khc vn c th xut hin. Ban u chng trong tim th sinh khi, v sau hin l trong trng thi ng th. Nh vy, ch c hnh tng hay trng thi sai khc ch bn cht vn bt bin ng nht. Nu l lun nh th thi vi s xut hin cc hnh tng hay trng thi sai khc theo cch , duyn v qu u c ng nht! V nh cc tng bng thch cao. Thch cao l duyn u c ng nht vi hnh tng l qu! V li nu duyn v qu ng nht thi ti sao mt ng tc dng nh duyn, v ng khc, tc dng nh qu? Bn cht ca chng tt phi khng ging nhau v nhng mnh hp l vi ci ny khng cn hp l vi ci kia. V li, nu chng ng nht thi lm sao c th phn bit u l duyn v u l qu? Vy mun gii thch l php nhn duyn, khng th ng nht duyn v qu. ng nht duyn v qu tc l ph nhn l php nhn duyn. Th n, hy xt trng hp qu khng c trc trong duyn. Ni cch khc, qu v duyn sai khc. l thin kin th hai ca t c I.1: sinh ra t vt th khc: duyn v qu l hai s hu c t tnh khc nhau. Gia

chng hoc c quan h hoc khng c quan h. Nu khng c quan h gia duyn v qu thi s vt ha ra c th sinh khi bt k u v t bt c s vt no. c th nh ht ging m chi mc thnh cy. Nhiu duyn khc nhau c th cng sinh mt loi qu. Nu c quan h gia chng, thi mi quan h gia hai s vt t hu c lp khng lm sao xc nh ni. Ngoi ra, trn phng din ngn thuyt, ni n nhn duyn sinh tc l ng thi vi s phn bit duyn v qu sai khc, phi tm cch ng nht ha duyn v qu ct ngha chng lin h nhau. Do , mi mnh tn thit lp quan h duyn-qu phi mt mt, xc nh duyn v qu thun hp nhau, ngha l c tnh ng nht. Mt khc, phi xc nh chng l hai vt th khc nhau cn kt ni li, ngha l c tnh sai khc. Nh vy, mnh tn khng th thnh lp nh l mt quan h ng nht, hay mt quan h sai khc. Mnh tn cng khng th l mt quan h va ng nht va sai khc v nh vy thi cu trc ca mnh phm li i vi lut phi mu thun: Hai tng tri nghch nhau khng ni mt php. Tm li, duyn v qu khng mt khng khc, cho nn quan h gia chng l Khng, ngha l v t tnh. Do , gia duyn v qu khng c mt mi quan h no tht hu, c t tnh. Trn y, bi tng I.6 c gii thch theo hai thin kin i nghch: sinh ra t t th hay duyn qu ng nht, v sinh ra t vt th khc hay duyn qu sai khc. Tuy nhin, c th gii thch theo cch khc. Hi rng: Qu c trc hay khng c trc trong duyn? tc l mun hi Duyn l duyn ca qu hu hay duyn ca qu phi hu? Cn phi hiu Trung lun mi ln ni n hu v phi hu l ni theo ngha ca i phng. Theo i phng, hu c ngha l t hu, tc hu c t tnh quyt nh, v phi hu l hon ton khng c, ngay c gi hu tc c mt cch tng i v vng hu tc c do bin k s chp cng u khng c. V vy, theo bi tng I.6, quan nim rng duyn dn n qu hu hay duyn dn n qu phi hu, c hai u khng ngha l. i vi phi hu hon ton khng c thi duyn ci g? i vi hu c t tnh thi u cn duyn! Tm li, gt b trng hp qu va c trc va khng c trc trong duyn v phm li i vi lut phi mu thun, thi trong c hai trng hp, qu c trc hay khng c trc trong duyn, khng c qu no hin khi. Theo nh ngha ch duyn trong bi tng I.5, thy nhn l php sinh ra qu, nn gi l duyn. Nu trc khng qu, lm sao gi l duyn? Bi tng I.6

xc quyt nu trc c qu, thi khng cn duyn; nu trc khng qu thi duyn ci g; nu trc khng qu m vn c, thi cng c th t khng duyn m sinh. Li na, nu qu t duyn sinh, qu tc thuc duyn; duyn khng t ti, li thuc duyn khc. Nu duyn khng t ti sao ni qu ch t duyn y sinh? Do cc vic nh vy, nn bit khng c nhn duyn. l ngha ph nhn nhn duyn ca bi tng I.7. Bn ch Hn: I.7. Nhc qu phi hu sinh/ Dic phc phi v sinh/ Dic phi hu v sinh/ H thi ngn hu duyn.// Dch: I.7. Nu qu chng c sinh ra/ Cng chng khng sinh ra/ Cng chng c v khng sinh ra/ Thi sao bo l c nhn duyn?// Nu qu khng sinh ra thi khng c duyn. Nu qu sinh ra thi c ba trng hp: qu c trc, hay khng c trc, hay c trc v khng c trc trong duyn. Nh ni trn, trong c ba trng hp u khng c nhn duyn. Bi tng I.8 ph nhn th duyn. Bn ch Hn: I.8. Qu nhc v sinh thi/ Tc bt ng hu dit/Dit php h nng duyn/ C v th duyn.// Dch: I.8. Qu nu khi cha sinh/ Thi chng nn c dit/ Php dit thi u lm duyn?/ Cho nn khng c th duyn.// Gi l th duyn khi ci tm nim trc chm dt v dn khi ci duyn cho nim sau sinh ra v chim ci a v ca n va rt khi. S vt khi cha sinh ra thi khng hoi dit. Dit m khng mt tc l thng cn, lm sao lm th duyn c. Dit m bin mt thi khi dit, lm sao c th lm th duyn? Nh tm tm s php qu kh u dit, khng to tc c g, thi lm sao lm th duyn? Hin ti c tm thi khng c th duyn. Nu tm hin ti lm th cho tm sp sinh trong i v lai, thi tm v lai cha c, lm sao cng lm th duyn c. Tm li, khng th duyn. Bi tng I.9 ph nhn s duyn duyn.

Bn ch Hn: I.9. Nh ch Pht s thuyt/ Chn thc vi diu php/ th v duyn php/ Vn h hu duyn duyn.// Dch: I.9. Nh ch Pht dy/ Php vi diu chn tht/ Ni y khng php duyn/ Lm sao c duyn duyn?// Nh ch Pht dy, ht thy php v tng, v duyn. Khng c duyn php thi khng c nng duyn v s duyn. Vy khng c s duyn duyn. Bi tng I.10 ph nhn tng thng duyn. Bn ch Hn: I.10. Ch php v t tnh/ C v hu hu tng/ Thuyt hu th s c/ Th s hu bt nhin.// Dch: I.10. Cc php khng c t tnh/ Nn khng c tng Hu/ Cu ni C ci ny, cho nn/ Ci kia c khng hp l.// Cu Ci ny c, ci kia c din ngha ch tng thng duyn. Ht thy php u khng c t tnh nn khng thuc g, khng nng g, tt c u bnh ng. Bi vy, khng c tng thng duyn. Trong chng 44: Gii thch ngha bn duyn, lun i tr , Thch Thin Siu dch, c on ni v ph bn duyn: B tt thc hnh Bt nh ba la mt qun bn duyn nh vy, tm khng vng mc. Tuy phn bit php y, m bit n khng, u nh huyn ha. Trong huyn ha tuy c cc sai bit, ngi tr qun n, bit khng c tht, ch di gt con mt. V phn bit bit php ngi phm phu u l in o h di m khng tht, nn c bn duyn. Nh vy th no l tht? Php hin thnh nhn t php phm phu sanh, nn cng khng tht, nh ni trong chng 18 khng. B tt trong Bt nh ba la mt khng c mt php c tnh nht nh kh th nn khng th ph. V chng sanh chp trc vo khng php do nhn duyn sanh nn gi l c th ph. V nh tr con thy trng trong nc, tm sanh a m, mun ly m khng th ly c, tm li u no. Ngi tr dy rng: tuy c th mt thy, m khng th tay ly, y ch ph ci c th ly, khng ph ci c th thy.

Ri tip tc ni rng mun bit bn duyn, thi nn thu trit tnh chn khng diu hu: B tt qun bit cc php t bn duyn sanh, m khng chp th tng nht nh trong bn duyn. Bn duyn ha hp sanh nh trng trong nc, tuy l h di khng c g, nhng phi t trng v nc lm nhn duyn sanh, ch khng t duyn khc c c. Cc php cng nh vy, mi mi t do nhn duyn sanh, khng c tht nht nh. V vy nn ni: B tt mun nh tht bit tng nhn duyn, th duyn, duyn duyn, tng thng duyn, nn hc Bt nh ba la mt. Hi: Nu mun bit rng ngha bn duyn, nn hc A t m, c sao trong y ni mun bit ngha bn duyn, nn hc Bt nh ba la mt? p: Ngha bn duyn trong A t m k s hc nh nm c ch tht ca n, li tm vo su hn m b ri trong t kin; nh trc ni trong on ngha ph bn duyn. Li na, s nhn ca cc php l nhn ni bn duyn, bn duyn li nhn ni ci g? Nu c nhn thi v cng, nu khng nhn thi v th, nu v th thi v nhn; nu vy thi ht thy php u nn phi v nhn! Nu c th, th thi khng c s nhn. Nu khng s nhn m c thi khng i nhn duyn. Nu vy thi ht thy php cng khng i nhn duyn m c. Li na, cc php t nhn duyn sanh c hai th: hoc trong nhn duyn trc c, thi khng i nhn duyn m sanh, thi chng phi nhn duyn; hoc trong nhn duyn trc khng c, thi khng c mi mi nhn duyn. V h lun bn duyn, nn c cc li nh vy, cn nh Bt nh ba la mt l khng, bt kh c, thi khng c cc li nh vy; nh ngi th gian mt, tai thy sanh, gi, bnh, cht, y thi l c, m tm k tng n thi khng th c c. V vy nn trong Bt nh ba la mt, ch tr t kin m khng ph bn duyn. Cho nn ni: Mun bit bn duyn, nn hc Bt nh ba la mt. Trong ba bi tng k tip, ngi Long Th d on cc cu hi ca i phng v s quan h gia duyn v qu. Nn nh rng trong Trung lun, khi ni n i phng tc l ni n ch trng mi hu u c t tnh v mi phi hu hon ton khng c, ngay c gi hu v vng hu cng khng c. Trc tin l bi tng I.11. Bn ch Hn:

I.11. Lc qung nhn duyn trung/ Cu qu bt kh c/ Nhn duyn trung nhc v/ Vn h tng duyn xut.// Dch: I.11. Ni nhn duyn mi mi hay cng chung/ Khng tm thy qu c/ Nu qu khng ni nhn duyn/ Sao bo qu sinh ra t duyn?// Trc ht hy lu n cu trc lng phn bin chng ca bi tng ny. Hai tn y l qu, tn y trc, v duyn, tn y sau. Duyn c phn hai thnh mi mi v cng chung. Trong bi tng ny cu hi nhm ch cho thy: (1) nu iu phi gii thch khng hm cha trong mi mt php c dng gii thch hay trong s cng chung tt c nhng duyn php y, thi khng lm sao c th ct ngha c iu phi gii thch hin khi do nhn duyn sinh; v (2) nu cu hi ny khng gii p c, thi lp trng ca ngi Long Th ch trng ph nng lc dn sanh qu tt nhin mu thun vi l duyn khi. C hai cu hi trong bi tng I.12. Cu u l lm th no phn bit c mt cp hin tng l tnh c hin khi cp i, l mt cp c quan h nhn qu, hay l mt cp nng g nhau theo mt quy c gi nh. Cu th hai l nu khng mt quan h no c th thit lp gia duyn v qu thi ti sao qu y khng ngu nhin hin khi vo bt k lc no v t bt c s vt no khc? Bn ch Hn: I.12. Nhc v duyn v qu/ Nhi tng duyn trung xut/ Th qu h bt tng/ Phi duyn trung nhi xut.// Dch: I.12. Nu qu khng ni duyn/ M sinh ra t duyn/ Vy sao qu y khng t/ Trong phi duyn m sinh ra?// Trong bi tng I.13, cu hi l: Trong trng hp qun st thy qu sinh ra t duyn, m duyn y khng c t tnh, nh vy th hi qu y sinh ra nh th no v vo lc no trong mt qu trnh khng c yu tnh quyt nh v t nhng iu kin v t tnh? Bn ch Hn: I.13. Nhc qu tng duyn sinh/ Th duyn v t tnh/ Tng v t tnh sinh/ H c tng duyn sinh.//

Dch: I.13. Nu qu sinh ra t duyn/ Duyn y khng c t tnh/ Sinh ra t ci khng c t tnh/ Thi lm sao sinh ra t duyn c?// Cu u bi tng I.13 lp li ca cu u bi tng I.4: Qu l do nng lc dn sanh qu t duyn m sinh ra. Nh vy, n xc quyt quan h ng nht duyn-qu. Tuy nhin, cu th hai bo rng duyn y v t tnh, do hm duyn y l thuc cc duyn khc na. V vy cu th hai nu ra s sai khc gia hai th duyn: mt l duyn y sinh ra qu, v hai l cc duyn khc sinh ra duyn y. Nh th, hai cu u ca bi tng I.13 a ra mt nhn xt chng nhng lm cn c cho cu hi m cn bin minh cho thin kin th ba c ni n trong bi tng u, I.1, theo quan h gia duyn v qu c quan nim va ng nht va sai khc. Bi tng cui cng ca phm I ny, I.14, gii p tt c thc mc trn mt cch rt sc tch c ng, ch hiu c khi qun trit Duyn khi l Khng, l Gi danh, v cng chnh l Trung o. Bn ch Hn: I.14. Qu bt tng duyn sinh/ Bt tng phi duyn sinh/ D qu v hu c/ Duyn phi duyn dic v.// Dch: I.14. Qu khng sinh ra t duyn/ Khng sinh ra t phi duyn/ V qu khng c cho nn/ Duyn v phi duyn cng khng.// Hai cu u c thnh lp theo lun thc lng phn bin chng. Tn y trc l qu v tn y sau l duyn c chia hai thnh duyn v phi duyn. Mc ch ca lun thc l phn bc quan h ng nht hay quan h sai khc gia duyn v qu. Duyn v qu, cng nh quan h gia chng u l danh t gi tng, khng c tht th c nh, khng c t tnh. L duyn khi c thuyt ging l gii thch s hin hu ca vn php v t tnh, a n xc tn rng duyn khi loi tr cc oan chp khng. Mt khc, vi duyn khi dng lm l l, Trung lun bc b cc oan chp hu cho rng s vt c t tnh v bit lp vi s vt khc. Duyn khi c tn m khng tht c cho nn duyn khi l gi danh. V vy khi t ci danh vo nh thc duyn khi thi l gi danh, ngha l ch c trn danh ngn ch khng c trong thc t. S th v v t tnh nn hin khi do nhn duyn. Vy v tnh duyn sinh nn duyn sinh l gi danh. ng khc s th hin khi do nhn duyn thi khng c t tnh d bit. Do duyn sinh v tnh nn duyn sinh l Khng. l ngha Trung o ca l duyn khi.

Hiu c nh vy thi cc cu hi trn tr nn v ngha. V cu hi u, qu khng c tht th c nh nh i phng tng lm cho nn qu mi sinh ra t tnh Khng ca duyn v ca quan h phi nht phi d gia duyn v qu. V cu hi th hai v th ba, v i phng chp hu c t tnh nn cho rng mi php v t tnh u phi hu, bi vy bt k lc no cng c th sinh ra t bt c vt th no khng c t tnh. Theo Trung lun, v cc php v t tnh nn do nhn duyn sinh, v do nhn duyn sinh thi l gi hu hay c trn danh t gi tng, ch khng hon ton khng c. Qu cng nh nhn duyn, c hai u v t tnh nn ci trc mi nng vo ci sau m sinh khi. Nu ngc li, chng c yu tnh quyt nh thi chng c lp ring bit, ci ny khng th sinh ra t ci kia c. Tm li, ni n quan h duyn-qu nh mt tht th c nh tc l mun dng thc ti lm nn tng cn c vo m gii thch v pht biu v nng lc tc dng dn sanh qu nh l mi tng quan lin h c tht gia duyn v qu. l ch trng cc oan thng kin. Ngc li, ch trng cc oan on kin cho rng khng th no dng nhn duyn gii thch s hin khi ca vn php. Trong Trung lun, ngi Long Th bng vo thuyt nh gii thch l php nhn duyn. Theo tc thi mi php th gian sinh khi t bn duyn, do duyn hp m gi c. Nhng theo Chn , ht thy mi php u v sinh. Ngi s dng cng c nh nn tng ca bn th lun v bc b s i tm kim mt cn bn gii thch s thnh lp cng c. Ngi ch cho thy ci thy vy ca qun chng l khng phi vy v mang nng tnh cht siu hnh, v do vng tng phn bit to ra. Thay vo ci thy vy thng tc, Ngi ch by mt phng cch pht trin tr Bt nh l tu qun c bit liu tri tnh Khng thy bit th gian trong tng trng chn thc ca n. ---o0o--17. V thng v Bin chuyn trong Phm II A. Phm II: Qun Kh Lai (Dch Vit). II.1. Ci i khng c i/ Ci cha i cng khng i/ Ngoi ci i v ci cha i/ Ci ang i cng khng i.// II.2. Ni c ng tc t c i/ ng tc y c trong ci ang i/ Khng c trong ci i hay cha i/ Vy nn ci ang i i.//

II.3. Lm th no ci ang i/ M c ci i?/ Nu la khi ci i/ Ci ang i khng th c.// II.4. Nu ni ci ang i i/ Thi k sai lm/ La khi ci i c ci ang i/ Nn ci ang i ring i.// II.5. Nu ci ang di c i/ t c hai ci i/ Mt ci lm ci ang i/ Hai l ci m ci ang i i.// II.6. Nu c hai ci i/ t c hai ngi i/ V la khi ngi i/ Ci i khng th c.// II.7. Nu la khi ngi i/ Ci i khng th c/ V khng ci i cho nn/ Lm sao c ngi i?// II.8. Ngi i t chng i/ Ngi khng i chng i/ Ngoi ngi i v ngi khng i/ Khng c ngi i th ba.// II.9. Nu ni ngi i i/ Lm sao c ngha y?/ Nu la khi ci i/ Ngi i khng th c.// II.10. Nu ngi i c i/ t c hai ci i/ Mt l ngi i i/ Hai l ci i i.// II.11. Nu bo ngi i i/ Thi k lm ln/ La khi ci i c ngi i/ Ni rng ngi i c i.// II.12. Khng khi i trong ci i/ Khng khi i trong ci cha i/ Khng khi i trong ci ang i/ Vy khi i ch no?// II.13. Cha khi i thi khng ci ang i/ Cng khng c ci i/ Hai ci l ra c khi i/ Ci cha i lm sao c khi i?// II.14. Chng i chng cha i/ Cng chng ang i/ Tt c khng c khi i/ C g m phn bit?// II.15. Ngi i t chng ng yn/ Ngi khng i chng ng yn/ Ngoi ngi i v ngi khng i/ u c ngi th ba ng yn?// II.16. Ngi i nu ng yn/ Lm sao c ngha y?/ Nu la khi ci i/ Ngi i khng th c.//

II.17. i hay cha i khng ng yn/ ang i cng khng ng yn/ S vn hnh v nh ch/ u ng ngha vi ci i.// II.18. Ci i ng nht ngi i/ S ny t khng ng/ Ci i sai khc ngi i/ S ny t cng khng ng.// II.19. Nu ci i/ L mt vi ngi i/ K to nghip v s to nghip/ t ch l mt.// II.20. Nu ci i/ Sai khc ngi i/ La khi ngi i vn c ci i/ La khi ci i vn c ngi i.// II.21. Ci i v ngi i l hai/ Nu php mt khc thnh/ Thi c hai bn u khng thnh/ Lm sao s c ci thnh?// II.22. Nhn ci i bit ngi i/ Khng dng ci i y/ Trc khng c ci i/ Nn khng ngi i i.// II.23. Nhn ci i bit ngi i/ Khng dng ci i khc/ V trong mt ngi i/ Nn hai ci i khng th c.// II.24. Ngi i tht c/ Khng dng ba ci i/ Ngi i khng tht c/ Cng khng dng ba ci i.// II.25. Ci i tht c hay khng tht c/ Ngi i khng dng ba ci/ Vy nn ci i, ngi i,/ V ch i u khng.// ---o0o--B. Lun gii. Chuyn ng v Thi gian. Trong Phm Hai: Qun i v Li, nhm gii thch mt cch c th nhng bin chuyn khng ngng trong th gii v thng theo l duyn khi, Trung lun cp vn i v ng yn pht sinh t ba duyn t trng yu: khng gian chuyn dch (gantavya), ch th chuyn dch (gantr), v ng tc chuyn dch (gamana). Trong Phm ny, ch i (kh) c s dng ch ng tc chuyn dch hay chuyn ng ni chung. Ngi Long Th ph cch phn tch v pht biu khng hp l ca i phng thin chp s i v ng yn, hay chuyn ng ni chung, v ba duyn t cu thnh l nhng s vt hin hu c lp ring bit, c sn nh tnh ni bn th.

Theo l duyn khi, tt c hin tng y ng thi cu khi, h tng giao thip khng ngn ngi nhau. Tht tng ca chng l v t tnh, l Khng. Cn hiu rng cc duyn t cu thnh ch c cng dng trng dn tnh cch gi hu ca hin tng chuyn ng v miu t qu trnh chuyn ng theo ngn ng thng tc v qui c cng ng. Qu trnh ny ch l mt mnh ct xn ty tin t trong mng li nhn duyn sinh trng trng v tn biu tng th gii v thng, tuyt nhin khng lin h vi thc ti khch quan. Trn quan im quan h h tng d thi, ht thy s tn ti tuy v thng bin thin nhng khng mt s vt no hon ton on dit c. Ngha l, nu nhn duyn tc quan h ca n cn tn ti thi s bin ha ca n vn tip tc mi mi. iu ny c c Pht thng xuyn thuyt minh di hnh thc l php sinh mnh k tc dng lm nn tng ca s k tc ca th gii. L php ny ng mt vai tr ch yu trong nhng quan h thnh lp th gii. Y theo ng tc v v tr, thi gian chuyn dch c phn bit c qu kh, hin ti, v v lai. Trn phng din quan h d thi, mt ng thng biu hin thi gian c chia lm hai bi mt im. Mt phn chia tng ng vi on ng i, gi l X, phn kia vi on ng cha i, gi l Y, v im chia tng ng vi im hin ang i, gi l . Tht ra, trn phng din lun l, thi gian y c quan nim nh khng gian, v c phn chia thnh hai phn b sung nhau: A v phi A. A l on X i v phi A l on Y cha i. V tr ngn thuyt y c hn nh trong ng thng biu hin thi gian chuyn dch tc tp hp hi ca hai phn b sung X v Y m thi. Do khng c im no l im hin ang i ngoi cc on i X v cha i Y. Trn quan im quan h h tng ng thi, ci ny c, ci kia c; ci ny khng, ci kia khng, s phn chia khng gian thnh ci i, ci cha i, v ci ang i, s khng c ngha nu ng tc chuyn dch khng c cp. Ngc li, s m t ng tc chuyn dch cn n s chia khng gian thnh ba ci, i, cha i, v ang i. Ngoi hai duyn t, khng gian chuyn dch v ng tc chuyn dch, cng cn thm vo duyn t th ba l ch th chuyn dch mi mong gii thch thng sut ng tc chuyn dch, v do mi qun trit chuyn ng i v ng yn, tc l s vn hnh v nh tr trong th gii hin tng. Ch th chuyn dch c th l ngi i hay vt th chuyn ng. Trong Phm ny, bn ch Hn, ch kh gi c s dng ch ch th chuyn dch, v c dch ngn gn l ngi i.

Trc tin, bi tng u II.1 trnh by mt dng t c khng trn nhm ph quan nim trit hc v chuyn ng. Bn ch Hn: II.1. D kh v hu kh/ V kh dic v kh/ Ly d kh v kh/ Kh thi dic v kh.// Dch: II.1. Ci i khng c i/ Ci cha i cng khng i/ Ngoi ci i v ci cha i/ Ci ang i cng khng i.// Trong bi tng ny, mnh tn i trong khng gian phi i qua thit lp quan h gia ng tc i v khng gian phi i qua. Tn y sau, khng gian phi i qua, c chia thnh hai phn b sung: ci i tc on X v ci cha i tc on Y. Hi hai phn b sung ny l v tr ngn thuyt i vi bi tng II.1. Ni nh th c ngha l trong khng gian phi i qua, khng cn c im no phi i ngoi X v Y. Vy ci im hin ang bc qua khng c. Do , cu Ci ang i cng khng i c chng minh vi l do l im , ci ang i, khng hin hu. Trn phng din lun l hnh thc, bi tng ny l mt t c ph nh khng trn, thiu thin kin th ba. Ba thin kin, th nht, th hai, v th t, b bc b c th vit ra theo th t l (1) X, ci i (gata) khng c ng tc i, (2) Y, ci cha i (agata) khng c ng tc i, v (3) , mt im ngoi X v Y l ci ang i (gamyamna) khng c ng tc i vi l do l mt im nh vy khng th c c v X v Y hi li biu hin ton th khng gian phi i qua. iu kh hiu trong vn chia khng gian phi i qua lm hai on, X, on i v Y, on cha i, l tuy hai on ny phn ly nhau, nhng khng c mt im bin gii no nm trong khng gian phi i qua gia hai on y. l v ta dng ngn ng, y l ton ng, m t thc ti. Tht ra, khng mt ng thng hnh hc no kh d biu hin chnh xc v trung thc mt khng gian vt l. Thng ni n on ng thi quen quan nim n c hai mt. Nhng ng thng hnh hc thi khng c mt. N c mt ch khi no ta quyt nh chn cho n mt im lm mt . Tri li, ta c th dng ch im ch hoc l mt vt th ton hc tru tng khng c kch thc, hoc l mt v tr trong khng gian vt l. Nh vy, nu c mt im chia khng gian phi i qua lm hai phn, X v Y, phn ly, thi tt nhin im y khng th thuc c hai on X v Y. V nh th thi X v Y u cn phn ly na! Nhng nu bo n l mt ca X,

thi ti sao khng bo n l mt ca Y? Cui cng ch cn mt cch l quan nim mt im bin gii khng chim c mt khng gian vt l no. C ba thin kin u b bc b cho nn kt lun l ng tc i khng c. Thng thng, hin ti c quan nim nh l ci g gia hai thi qu kh v v lai, cho nn ci chuyn ng ang din ra, tm gi l chuyn ng trong hin ti hay chuyn ng tc thi, thng c gii thch cn c vo on i v on cha i. Nhng t c II.1 ph trit li gii thch y. Nh vy, cn phi tm hiu chuyn ng tc thi c lp vi hai thi qu kh v v lai hu trnh s ph nh ca t c II.1. Trong bi tng II.2, i phng ngh mt ci i c lp vi im ang bc qua. H ng rng ng tc chuyn dch khng c trong ci i cng nh trong ci cha i, nhng ch trng ng tc chuyn dch c ni ci im hin ang bc qua. Bn ch Hn: II.2. ng x tc hu kh/ Th trung hu kh thi/ Phi d kh v kh/ Th c kh thi kh.// Dch: II.2. Ni c ng tc t c i/ ng tc y c trong ci ang i/ Khng c trong ci i hay cha i/ Vy nn ci ang i i.// Ngi Long Th bc b quan im y trong hai bi tng II.3-4 bng php h qu phi l (reductio ad absurdum; php phn chng). Bn ch Hn: II.3. Vn h kh thi/ Nhi ng hu kh php/ Nhc ly kh php/ Kh thi bt kh c.// II.4. Nhc ngn kh thi kh/ Th nhn tc hu cu/ Ly kh hu kh thi/ Kh thi c kh c.// Dch: II.3. Lm th no ci ang i/ M c ci i?/ Nu la khi ci i/ Ci ang i khng th c.//

II.4. Nu ni ci ang i i/ Thi k sai lm/ La khi ci i c ci ang i/ Nn ci ang i ring i.// Theo ngi Long Th, khi i phng ni ci ang i i thi i phng tin quyt rng c mt tht th th nht l im ang bc qua tc ci ang i, ni ang c tc dng ca ng tc i tc ci i, mt tht th ring bit th hai. Ngha l, cu ni ci ang i i ng ch khi no c hai tht th ring bit nh th. Tri ngc li, theo quan im quan h h tng ng thi, thi ci ang i hin khi ng thi vi ng tc i, khng c im ang bc qua no hin hu ring bit vi ng tc i: ci ny c, ci kia c; ci ny khng, ci kia khng. Ngi p dng phng php phn chng, t ch trng ca i phng l c ci i trong ci ang i, suy ra h qu c hai tht th c nh ring bit l im ang bc qua tc ci ang i v ng tc i sau chng minh rng h qu y phi l, ngha l ch trng ca i phng khng ng. Trong II.3, ngi Long Th ch trch quan im ca i phng theo ng tc i va l c tnh ca ci ang i, va c lp ring bit vi ci ang i. Quan im y dn n h qu phi l l ci ang i du tch ring vi ci i, m vn c ng tc i trong ! Theo II.4, nu ngh rng ng tc i c tht th c nh, t n hin hu c lp tch bit i vi mi php khc, thi khi tch ra khi ci ang i v c t tnh nn ng tc i c th tip tc i hay ng yn [Trong ton hc, ng yn c ngha l i vi tc trit tiu]. Pha kia, ci ang i, tc ci im ang bc qua, tht th c nh th hai, l ra khng cn i na v ng tc i la khi n. Th m ci (tht th c nh) ang i c ring i, do ci i l c tnh ca n! Ni cho ng, ng tc i tc chuyn ng, nu c, thi ng l n phi trong ch th i, tc ngi i hay vt th chuyn ng, ch khng trong ci ang i tc ci im ang bc qua. Nu ci i l c tnh ca ch th i, thi vn khng th cn c vo n m phn bit c ci im ang bc qua. Ngoi ra, ng tc i khng th ng thi l c tnh ca ch th i v ca ci im ang bc qua, v nh th, ch th i v ci im ang bc qua l mt. l iu phi l. Bi tng II.5 phn tch ngha cu ci ang i c i nhn xt rng c hai ci i. Bn ch Hn:

II.5. Nhc kh thi hu kh/ Tc hu nh chng kh/ Nht v vi kh thi/ Nh v kh thi kh.// Dch: II.5. Nu ci ang di c i/ t c hai ci i/ Mt ci lm ci ang i/ Hai l ci m ci ang i i.// ---o0o--Ch th v Chuyn ng. Bi tng tip theo, II.6, ni rng nu c hai ci i tt phi c hai ch th i khc nhau. Bn ch Hn: II.6. Nhc hu nh kh php/ Tc hu nh kh gi/ D ly kh gi/ Kh php bt kh c.// Dch: II.6. Nu c hai ci i/ t c hai ngi i/ V la khi ngi i/ Ci i khng th c.// Ngi Long Th ch cho thy rng quan im nhn thc ng tc i l c tnh ca ci im ang bc qua dn n h qu tt yu l c hai ci i vi hai ch th i ring bit. Lun chng din ra nh sau. Nu ci i l c tnh ca ci ang i, thi c hai, ci i v ci ang i, u i. Ni nh vy c ngha l c hai ci i ring bit. V sao? V i phng ch trng ci i c tht th c nh, t n hin hu c lp, cho nn n c th ng yn, hay i tht mau, b cch xa ci ang i. Vy y l mt ci i khc vi ci i c tnh ca ci ang i. Do , c hai ci i. Mt l ci i trong ci ang di, tc l c tnh ca ci ang i, v hai l ci i c lp ring bit vi ci ang i. Vi hai ci i ring bit tt phi c hai ch th i ring bit. V nu ch c mt ch th m i hai ci i nh th thi ngi i hay vt th chuyn ng ng nht vi ci ang i, l iu phi l. Tm li, nhng c gng gii thch ng tc i ca mt ngi ang bc qua mt im bng vo quan nim ci i v ci ang i l hai tht th ring bit, ci no c yu tnh quyt nh ring ca ci y, nhn ln s ci i v s ngi i thnh hai ng tc i vi hai ngi i! l mt h qu phi l m i phng khng chp

nhn c mc du h qu y xut x t chnh h quan nim mi hu u c t tnh. Qua nhng bi tng trn, r rng khng c im no trong khng gian phi i qua c bc qua. S phn chia khng gian thnh ci i, ci cha i, v ci ang i c tnh cch hon ton tng i, gi danh, khng tht c. Khng hin hu mt yu tnh quyt nh no c th cn c vo m ngn cch mt khng gian ring bit v phn bit n vi nhng khng gian khc. Bi tng II.7 t trng tm vo s quan h gia ch th i v ci i. Bn ch Hn: II.7. Nhc ly kh gi/ Kh php bt kh c/ D v kh php c/ H c hu kh gi.// Dch: II.7. Nu la khi ngi i/ Ci i khng th c/ V khng ci i cho nn/ Lm sao c ngi i?// ng tc v ch th ng thi cu sanh, khng th c ci ny m khng c ci kia v ngc li. Bi vy, chng khng c t tnh, v nu c tc l chng t hu ring bit khng nng vo nhau m hin khi v tn ti. Bi tng II.8 c mt cu trc t c ph nh khng trn ging nh bi tng II.1. Bn ch Hn: II.8. Kh gi tc bt kh/ Bt kh gi bt kh/ Ly kh bt kh gi/ V tam kh gi.// Dch: II.8. Ngi i t chng i/ Ngi khng i chng i/ Ngoi ngi i v ngi khng i/ Khng c ngi i th ba.// Trong hai cu u, mnh tn Ngi i i thnh lp quan h gia ch th i v ng tc i. Ch th i l tn y trc c chia thnh hai phn b sung l ngi i (gantr) v ngi khng i (agantr), tng ng vi hai thin kin u ca t c l ngi i chng i v ngi khng i chng i. Hai cu cui c gii thch theo hai cch khc nhau. Thng thng, chng c xem l li pht biu thin kin th t: k no khng phi ngi i khng phi ngi khng i chng i. Pht H (Buddhaplita), ngc li, gii

thch hai cu sau l li pht biu thin kin th ba: k no c va ngi i va ngi khng i chng i. Theo lun thc t c ca II.8, mun bit mnh Ngi i i c ng hay khng, thi phi xt th hai cu, ngi i i v ngi khng i i, c ng hay khng. Ring i vi cu th nht, ngi i i, s phn tch dn n iu kin ng l phi c hai tht th c nh c lp ring bit, ch th i v ng tc i. Lun chng din ra trong cc bi tng II.9-11, p dng cng mt php l lun nh trnh by trc y trong cc bi tng II.3-5 i vi trng hp cu ci ang i i. Cui cng kt lun l ngi i t chng i. i vi cu th hai, ngi khng i i, thi kt lun ngi khng i chng i l iu qu hin nhin. Ngoi hai trng hp y, khng th no c ch th chng i th ba c va ngi i va ngi khng i, hay khng phi ngi i khng phi ngi khng i. Bn ch Hn: II.9. Nhc ngn kh gi kh/ Vn h hu th ngha/ Nhc ly kh php/ Kh gi bt kh c.// II.10. Nhc kh gi hu kh/ Tc hu nh chng kh/ Nht v kh gi kh/ Nh v kh php kh.// II.11. Nhc v kh gi kh/ Th nhn tc hu cu/ Ly kh hu kh gi/ Thuyt kh gi hu kh.// Dch: II.9. Nu ni ngi i i/ Lm sao c ngha y?/ Nu la khi ci i/ Ngi i khng th c.// II.10. Nu ngi i c i/ t c hai ci i/ Mt l ngi i i/ Hai l ci i i.// II.11. Nu bo ngi i i/ Thi k lm ln/ La khi ci i c ngi i/ Ni rng ngi i c i.// i phng quan nim ng tc i (ci i) l mt tht th c t tnh, va l c tnh ca ngi i, va c lp ring bit vi ngi i. Khng th ni

ngi khng i i, v ni nh th l phm li i vi lut phi mu thun. Nhng nu ni ngi i i thi hi c hp l hay khng? Cu ngi i i ng ch khi no phn bit c hai tht th c yu tnh quyt nh, ngi i v ci i. Vn thit lp quan h ch th - ng tc gia hai tht th c t tnh, ngi i v ci i, l mt mt phi phn bit hai tht th c lp, ngi i v ci i, v mt khc, phi tm cch ng nht hai tht th ring bit y mi c th ni kt chng vi nhau. C hai trng hp: (1) tch ring ci i, ngi i t n khng i, v (2) ngi i i l do ghp ng tc i vi ch th mnh l ngi i. Trng hp th nht, ngi i khng i, xt ra tht k quc v tuy gi l ngi i m li khng i. Trong trng hp th hai, ngi i i, ta thy c hai ci i, ci i c tnh do n m c tn gi l ngi i, v ci i c lp ring bit vi ngi i y. H qu ca s phn bit hai tht th c t tnh, ngi i v ci i, l phi chp nhn c hai ci i, v do phi chp nhn c hai ngi i: ngi i do tn gi v sn c c tnh ci i v ngi i ch th mnh c ghp ng tc i. l iu phi l. Kt lun: Ngi i chng i. Ni theo quan h h tng ng thi, chuyn ng v ch th chuyn ng ng thi nng vo nhau m hin khi, ch khng t hu c lp ring bit. Khng chuyn ng thi khng c ch th chuyn ng v ngc li. Trong thc t, bo rng Ngi i t chng i v Ngi khng i chng i l c mun ni ci g? l mun ni rng khng c ch th no thc hin ng tc i. Bng cch pht biu nh vy, ngi Long Th bc b cu ngi i i, hay ni rng ra, Ngi ph nh ht thy mi chuyn ng. i phng ni c ng tc trong ci ang i. Th hi ng tc y khi pht t u v vo lc no? Cu hi ny c gii p trong cc bi tng II.1214. Bn ch Hn: II.12. D kh trung v pht/ V kh trung v pht/ Kh thi trung v pht/ H x ng hu pht.// II.13. V pht v kh thi/ Dic v hu d kh/ Th nh ng hu pht/ V kh h hu pht.//

II.14. V kh v v kh/ Dic phc v kh thi/ Nht thit v hu pht/ H c nhi phn bit.// Dch: II.12. Khng khi i trong ci i/ Khng khi i trong ci cha i/ Khng khi i trong ci ang i/ Vy khi i ch no?// II.13. Cha khi i thi khng ci ang i/ Cng khng c ci i/ Hai ci l ra c khi i/ Ci cha i lm sao c khi i?// II.14. Chng i chng cha i/ Cng chng ang i/ Tt c khng c khi i/ C g m phn bit?// nh ci i khng pht khi t trong ci i hay t trong ci cha i, nhng cn ci ang i thi phi hu nh trnh by phn trn, vy lm sao pht khi t ? Kt lun: Ci i khng c ch pht khi. Th thi ngi i khi i t lc no? Trc khi khi i, thi lm g phn bit c thi qu kh hay thi hin ti. V lm sao c th bo ci i pht khi trong thi v lai? i phng tng rng tht c ba thi, qu kh, hin ti, v v lai, l nhng tht th c yu tnh quyt nh tng ng vi ba khng gian c t tnh, ci i, ci ang i, v ci cha i. Tht ra, khng c chuyn ng thi khng lm sao phn bit c ba thi v ba khng gian tng ng nh vy. l ngha bi tng II.14. Ngc li, khng phn bit ba thi v ba khng gian tng ng thi khng lm sao thng hiu ni chuyn ng. Gii thch kiu chy vng quanh nh vy l do qu trnh suy lun v pht biu bng ngn ng thng thng cn c trn s quan st v phn tch theo li nh bin, ch i vi khch, t i vi tha, nhn i vi qu, v..v... Theo Duy thc, chuyn ng, ch th chuyn ng, ba thi v ba khng gian tng ng, tt c u nng vo s chuyn bin ca thc m gi thi thit. Bi th tt c u v t tnh. Theo tc , chng hin khi do duyn sinh. Theo Chn , chng l Khng. n y xin m du ngoc a ra mt th d ph nh chuyn ng trong logic Aristotle. l nghch l Mi tn bay ca Zeno. Zeno l mn ca trit gia Parmenides, c hai thuc nhm cng dn Hy lp di c Elea, min nam nc , vo khong th k th nm trc Cng nguyn. Theo Plato k li, trong mt dp gp trit gia Socrates Athens vi s c mt ca Zeno, nh t tng lo thnh 65 tui Parmenides gy kinh hi khi a ra kin gii v mt thc ti nht th khng bin chuyn, khng sai bit, xc quyt khng

c chuyn ng, v phn bc a s (plurality), ngha l khng chp nhn c nhiu, m ch c mt. Zeno dng ln nhiu nghch l (paradoxes) bin minh ch trng trit hc ca s ph, trong s nghch l Mi tn bay a ra nhng l l v sao chuyn ng khng th c. Th no l nghch l? L mt kt lun (on n) tri vi tri thc thng nghim suy ra t nhng tin tng l hp l bng nhng chng l tng l xc thc. Vn y l phi quyt nh chn mt kin gii, hoc l khng chp nhn kt lun sai lm, hoc l xt thy l lun khng ng qui tc, hoc l nhn bit khuyt im trong tin . Nghch l th nht ca Mi tn bay c suy din nh th ny. i vi tr phn bit v so snh, ta c th chia nh dn v hn on ng t khi im n mc tiu mi mi khng ngng, bt u chia n thnh hai, ri em phn na bn pha khi im chia thnh hai, v..v... Trc khi mi tn t n v tr chng gia ng n mc tiu, thi n phi bay qua mt phn t ng n mc tiu. Tip din lun chng nh th s to thnh mt chui l lun nghch suy v hn a n kt lun l chuyn ng khng bao gi pht khi c. Nghch l th hai ca Mi tn bay c suy din t qun st nh sau. Vo mt thi im no trn ng bay, qun st mi tn chim mt khong khng gian bng chiu di ca n v khng thy c chuyn ng. Ti v nhng g qun st vo mt thi im bt k lun lun vn qun st thy nh vy vo bt c thi im no khc trn ng bay, cho nn kt lun rng mi tn cha bao gi bay. Tuy Aristotle suy tn Zeno nh l ngi pht minh lun php bin chng, nhng k tht qua nhng nghch l va k, Zeno khng h s dng bin chng php. Zeno ch ph nh thin kin chuyn ng m khng ng thin kin i nghch l ng yn. L mt bin chng gia ng danh ngha, ngi Long Th ph c hai thin kin, chuyn ng v ng yn. Hy c xem ba bi tng II.15-17 bc b khi nim ng yn. Bn ch Hn: II.15. Kh gi tc bt tr/ Bt kh gi bt tr/ Ly kh bt kh gi/ H hu tam tr.// II.16. Kh gi nhc ng tr/ Vn h hu th ngha/ Nhc ng ly kh/ Kh gi bt kh c.//

II.17. Kh v kh v tr/ Kh thi dic v tr/ S hu hnh ch php/ Giai ng kh ngha.// Dch: II.15. Ngi i t chng ng yn/ Ngi khng i chng ng yn/ Ngoi ngi i v ngi khng i/ u c ngi th ba ng yn?// II.16. Ngi i nu ng yn/ Lm sao c ngha y?/ Nu la khi ci i/ Ngi i khng th c.// II.17. i hay cha i khng ng yn/ ang i cng khng ng yn/ S vn hnh v nh ch/ u ng ngha vi ci i.// Theo ng bin chng php, ph nh ng tc chuyn dch thi tt nhin phi ph nh ng tc i i ng yn. Vy phi ph nh cc duyn t trng yu khc ca chuyn ng nh ch th di chuyn v khng gian chuyn dch ging nh trng hp ph nh chuyn ng trc y. Bi tng II.15 bo rng ngi i t chng ng yn, iu ny d hiu. Nhng ti sao ngi khng i cng chng ng yn? Bi ti ngi khng i trong trng thi tnh ch ri thi u c ng tc ng yn na. Ngoi ngi i v ngi khng i, khng th c ch th ng yn th ba c va ngi i va ngi khng i, hay khng phi ngi i khng phi ngi khng i. Trong bi tng II.16, hi lm sao c ngha y? l mun nu ln s kin mu thun qu hin nhin trong cu ngi i nu ng yn, v vi ng tc ng yn tc l la khi ng tc di chuyn thi ngi i khng th c. Khi mt ngi hay s vt ng yn ng nhin n khng phi ch th di chuyn. Thng ng tc c th ngng li cho nn tng rng c th c ng tc ng yn. Nh ni ngi i dng li, dng li tc ng yn pht khi, v dng li i nghch vi chuyn dch. Theo bi tng II.17, khng th l lun nh vy c, v ngi i dng li t khi no? N dng li t trong ci i, ci cha i, hay ci ang i? ng tc dng li b bc b trong c ba thi v ba khng gian tng ng. L do: Nh trnh by trn y khng c chuyn ng trong ba thi v ba khng gian tng ng, thi lm sao c s dng li ca chuyn ng? Tm li, c s vn hnh (ng tc chuyn dch) ln s nh ch (ng tc ng yn) u b ph nh, v theo ngha ph nh y, chuyn ng ni

chung b bc b. l do ci ch u khng ca cc php, ci gic tnh bn nguyn ca chng sinh. Lun i tha khi tn gii thch tm chng sinh y l php i tha. i v n (kh lai) c v vi m v ng ci tm khng tch ca chng sinh: M nht tm n su th, y l i, l ng. Ng php gii tr v nht tm, y l n, l tnh (Tu tm quyt. Thin s Ph Chiu). Ni theo Lun i tha khi tn, php hnh ch l tm sanh dit ca tm chng sinh. Bin dch sanh t, gm c hai phn. Mt phn tng ng vi "hnh" c ngha l thin lu, thun dng v minh gi l lu chuyn, sanh ra cc php sanh t tp nhim (bt bin ty duyn). Phn kia tng ng vi "ch" c ngha l hon tnh, do ni php tp nhim lu chuyn m tr li thanh tnh (ty duyn bt bin) ty theo trnh ca ngi, hoc mau hoc chm khng ng. ---o0o--Khng mt khng khc. Trong cc bi tng II.18-21, mt phng php khc c p dng ph nh chuyn ng. on ny cp quan h gia ch th chuyn dch v ng tc chuyn dch. Bn ch Hn: II.18. Kh php tc kh gi/ Th s tc bt nhin/ Kh php d kh gi/ Th s dic bt nhin.// Dch: II.18. Ci i ng nht ngi i/ S ny t khng ng/ Ci i sai khc ngi i/ S ny t cng khng ng.// T c ln ny l do s phn chia mi quan h gia hai tn y l ngi i v ci i thnh hai quan h b sung, quan h ng nht v quan h sai khc. Dng l y c vo tnh phi nht phi d ca hai tn y m chng minh rng c hai u Khng, ngha l ch th chuyn dch v ng tc chuyn dch u khng phi l tht th c nh, c t tnh, v t hu c lp ring bit. Hai bi tng II.19-20 gii thch tnh phi nht phi d . Bn ch Hn: II.19. Nhc v kh php/ Tc vi th kh gi/ Tc gi cp tc nghip/ Th s tc vi nht.//

II.20. Nhc v kh php/ Hu d kh gi/ Ly kh gi hu kh/ Ly kh hu kh gi.// Dch: II.19. Nu ci i/ L mt vi ngi i/ K to nghip v s to nghip/ t ch l mt.// II.20. Nu ci i/ Sai khc ngi i/ La khi ngi i vn c ci i/ La khi ci i vn c ngi i.// Ci i v ngi i khng th l mt v khng th ni ng tc l ngi tc ng. Cng khng th ni ci i v ngi i l hai tht th ring bit v ni nh th c ngha l i m khng c ai i c, hay c ngi i m chng chuyn dch. Kt lun c nu ln trong bi tng II.21. Bn ch Hn: II.21. Kh kh gi th nh/ Nhc nht d php thnh/ Nh mn cu bt thnh/ Vn h ng hu thnh.// Dch: II.21. Ci i v ngi i l hai/ Nu php mt khc thnh/ Thi c hai bn u khng thnh/ Lm sao s c ci thnh?// bi tng II.21 mun ni rng Nu hai tht th c nh hin hu m khng ng nht khng sai khc, thi lm sao chng c th hin hu c? Do , c hai, ch th chuyn dch v ng tc chuyn dch, u b ph nh. Theo bi tng II.22, c th ni ngi i ty thuc ci i, do ci i m bit ngi i. Tuy nhin, nu phn bit ngi i c lp ring bit ci i, thi ng nhin c mt tht th l ch th ng tc i, v ci tht th phi c trc ci i. Nhng mt tht th ngi i khng th c trc khi c ci i. V khng c tht th ngi i c lp v trc khi c ng tc i, nn mi bo: Ngi i khng dng ci i y. Bn ch Hn: II.22. Nhn kh tri kh gi/ Bt nng dng th kh/ Tin v hu kh php/ C v kh gi kh.//

Dch: II.22. Nhn ci i bit ngi i/ Khng dng ci i y/ Trc khng c ci i/ Nn khng ngi i i.// Theo trn, s phn bit ngi i c lp ring bit ci i dn n h qu tt yu l c hai ci i, v do c hai ngi i. Trong thc t, iu y khng xy ra. S tht l ch c mt ch th chuyn dch m thi. Bi tng II.23 ni rng tuy ngi i ty thuc ci i, nhng ngi i khng s dng ci i no khc ngoi ci i c tnh c sn v do n c gi l ngi i. V ngoi ci i c tnh y, khng th c ci i th hai khc bit trong cng mt ngi i. Bn ch Hn: II.23. Nhn kh tri kh gi/ Bt nng dng d kh/ nht kh gi trung/ Bt c nh kh c.// Dch: II.23. Nhn ci i bit ngi i/ Khng dng ci i khc/ V trong mt ngi i/ Nn hai ci i khng th c.// ---o0o--Kt lun. Hai bi tng cui II.24-25 kt thc Phm II: Qun i v Li nh sau. Bn ch Hn: II.24. Quyt nh hu kh gi/ Bt nng dng tam kh/ Bt quyt nh kh gi/ Dic bt dng tam kh.// II.25. Kh php nh bt nh/ Kh gi bt dng tam/ Th c kh kh gi/ S kh x giai v.// Dch: II.24. Ngi i tht c/ Khng dng ba ci i/ Ngi i khng tht c/ Cng khng dng ba ci i.// II.25. Ci i tht c hay khng tht c/ Ngi i khng dng ba ci/ Vy nn ci i, ngi i,/ V ch i u khng.//

Cc ch tht c v khng tht c l dch t ch quyt nh hu v bt quyt nh. Tht c l hu c yu tnh quyt nh, t hu, c lp ring bit. Khng tht c l phi hu, hon ton khng c, ngay c gi hu tc c mt cch tng i v vng hu tc c do bin k chp cng u khng c. Theo li ch gii ca Thanh Mc (Pingala), ba duyn t ca chuyn ng c nu ra trong bi tng II.24 v hai cu u bi tng II.25 l: ngi i, ng tc i, v khng gian phi i. Ngi i c chia thnh ba loi: tht c, khng tht c, tht c v khng tht c. Khng gian phi i c chia thnh ci i, ci cha i, v ci ang i. Hai bi tng cui Phm xc quyt rng trong mi trng hp, du ngi i v ci i tht c, hay khng tht c, hay tht c v khng tht c, ngi i khng i ci i, ci cha i, hay ci ang i. Nh vy c ngha l ngi i, ng tc i, v khng gian phi i, ba duyn t c i phng quan nim nh l nhng tht th c t tnh v c lp ring bit, tt c u b ph nh. iu ny dn n kt lun: theo tc , chuyn ng l do duyn sinh; trn phng din Chn , chuyn ng l Khng, l khng c tht. Trong Phm II ny, Trung lun da vo ba phng php ph nh ph ch trng mi hu u c t tnh. Phng php th nht s dng mt im chia khng c kch thc chia cc tht th tn ti vi thi gian thnh hai phn b sung nh chia ng thng biu tng thi gian thnh hai on phn ly (II.1). Phng php ph nh th hai l phng php h qu phi l suy din t s chp ng chp php (II.3-5 v II.9-11). Phng php th ba y c trn tnh phi nht phi d (II.18-21). Ba phng php ny thng xuyn c p dng trong 27 phm Trung lun trng dn tnh Khng ca vn php. ---o0o--18. iu kin nhn thc trong Phm III A. Phm III: Qun Lc tnh (Dch Vit). III.1. Mt, tai, mi, li,/ Thn, v l su tnh./ Su tnh, mt, v..v.../ C kh nng tip nhn su trn, sc, v..v...// III.2. Con mt khng th/ T thy mt mnh/ Nu khng th t thy c/ Thi lm sao thy cc vt khc?// III.3. Khng th em la lm v d/ chng minh con mt c th thy./ Trong on i, cha i, ang i,/ gii p chung v iu ny.//

III.4. Thy, nu khi cha thy/ Thi khng gi l thy./ M c ni rng thy c th thy/ Nh vy l iu khng ng.// III.5. S thy khng th c thy/ Chng phi s thy cng khng thy/ Nu ph s thy/ Thi l ph ngi thy.// III.6. Tch ri hay khng tch ri s thy/ Thi ngi thy khng th c c./ khng c ngi thy/ Thi u c s thy v ci b thy.// III.7. S thy v ci b thy u khng c,/Nn bn php, thc, xc, th, i, khng c./ Vy bn th v (mi hai chi) nhn duyn,/ Lm sao c c?// III.8. Tai, mi, li, thn, ,/ Ting v ngi nghe, v..v.../ Nn bit ngha cc php ny/ Cng mt l ngha nh trnh by trn.// ---o0o--B. Lun gii. Su cn, ngi La Thp dch l su tnh, gm mt, tai, mi, li, thn, v . c Pht c ln nu r ci gi l th gii chng qua ch thnh lp trn quan h nhn thc tng i v tng thnh gia su cn v su trn. Su trn hay su cnh l sc, thanh, hng, v, xc, v php. Tr li cu hi ca Tam di li Th no l th gian? c Pht bo: Ngha l mt, sc, v thc, ba s ha hp thnh nhn xc, nhn xc lm nhn duyn sanh ra cm th bn trong bit hoc kh, hoc vui, hoc khng kh, khng vui. Tai, mi, li, thn, , php, v thc, ba s ha hp thnh xc, xc lm nhn duyn sanh ra cm th bn trong bit hoc kh, hoc vui, hoc khng kh, khng vui. gi l th gian. V c sao? V su nhp x tp, thi xc tp, nh th cho n thun i kh t tp. Ny Tam di li , nu khng c mt, khng c sc, khng c nhn thc, thi khng c nhn xc lm nhn duyn sanh ra cm th bn trong bit hoc kh, hoc vui, hoc khng kh, khng vui. Khng c tai, mi, li, thn, , php, v thc, ba s ha hp thnh xc, thi khng c xc lm nhn duyn sanh ra cm th bn trong bit hoc kh, hoc vui, hoc khng kh, khng vui, v khng c th gian, cng khng thi thit ra th gian. V c sao? V su nhp x dit, thi xc dit, nh th cho n thun i kh t dit. (Tp A Hm. Kinh s 230.) Ht thy th gii tuy c thnh lp trn quan h nhn thc su cn, su cnh, nhng trong phng din trc tip nht khng phi l khch quan, m l phng din ch quan. Ngha l phi da vo yu t ch quan thi yu t khch quan mi c thnh l khch quan. c Pht bo: C tay nn mi bit ly, b, c chn nn mi bit i, li, c khp xng nn mi bit co, rui, c bng nn mi bit i, kht. Nh th, T khu, v c mt, nh

mt tip xc m c cm gic bn trong, tc kh, vui, hay khng kh, khng vui, cho n tai, mi, thn, , cng li nh th. (Samyuttanikya IV. Trang 171). trn y ch cho thy tt c kinh nghim thng thng u nh c c quan cm gic m pht sinh. Nu khng c c quan cm gic thi khng c th gii kinh nghim. C nhiu k thc mc ti sao trong thc t hin c su cn thy nghe hay bit r rng, th m Phm Hai: Qun Kh lai li ni khng c i li? l l do dn n Phm Ba: Qun Lc tnh. Phm Ba ny qu quyt su cn u khng tht c v ph nhn hon ton quan im cho rng cn v cnh, ch th nhn thc v i tng nhn thc l nhng t th c lp ring bit c yu tnh quyt nh. Nu cn c kinh i Duyn, Trng B, trong c Pht ng trn lp trng vng quan gii thch s quan h h tng ca mi hai chi duyn khi thi su cn hay lc nhp c xp vo hng th tm. Bt u, hi: Gi v cht do duyn g? p: Sanh lm duyn cho gi v cht. Tip theo l hu lm duyn cho sanh, th lm duyn cho hu, i lm duyn cho th, th lm duyn cho i, xc lm duyn cho th, v lc nhp lm duyn cho xc. By gi n lt hi: Ci g lm duyn cho lc nhp? p: Danh sc lm duyn cho lc nhp. Danh sc l thn sc danh tm, l t chc do thn v tm hp li m thnh. Do , su cn c thnh lp l phi y tn ni ton th t chc thn v tm. Song danh sc duyn vo u tn ti? Kinh ni: Ny Ananda, nu c ai hi 'Danh sc c duyn no khng?', hy p: 'C'. Nu c hi: 'Danh sc do duyn g?' Hy p: 'Danh sc do duyn thc'. Ny Ananda, nu c ai hi 'Thc c duyn no khng?', hy p: 'C'. Nu c hi: 'Thc do duyn g?' Hy p: 'Thc do duyn danh sc'. Tuy danh sc l ton th t chc ca sinh mnh, nhng ch yu cng ch l mt tng th ca nm un, phi ly nm un lm nguyn l cho t chc thn v tm. Do , trn lp trng nhn thc lun, c Pht t nhn thc ch quan, thc, thnh mt chi c lp vi danh sc. Bi v xem danh sc nh mt th nhn thc, thi mc du thc vn l mt b phn ca danh sc (nm un), s thnh lp ton th danh sc tc nhin phi ta vo thc. V nh trong mt gia nh gm v chng con ci phi c mt ch nh lm rng ct. Ni cch khc, iu kin thnh lp thc l phi ta vo danh sc khch quan. Khng danh sc khch quan thi thc tuyt i khng th ng mt cch c lp c. c Pht v thc v danh sc nh nhng b lau nng ta vo nhau:

V nh hai b lau da vo nhau m ng. Cng vy, ny Hin gi, do duyn danh sc, thc sanh khi. Do duyn thc, danh sc sanh khi. ... Ny Hin gi, nu mt b lau c ko qua (mt bn), b lau kia lin ri xung. Nu b lau kia c ko qua (mt bn), b lau ny c ri xung. Cng vy, ny Hin gi, do danh sc dit nn thc dit. Do thc dit nn danh sc dit. ... (Kinh B lau, Tng ng b, ii.112). im c trng ca duyn khi quan Pht gio l ch trng c bit v iu kin tm l, nht l iu kin nhn thc, tc l ta vo mi quan h gia thc v danh sc ni r ci th t pht khi ca nhng hot ng tm l, lc nhp, xc, th, i, th, v..v..., t nhng iu kin nhn thc tm l cho n nhng yu t rng buc c nhn vi th gii (hu). Chnh do Tr V s t ng m c Pht pht kin mi quan h gia thc v danh sc, mi quan h m cha tng ai bit n trc Ngi. Ngi s dng mi quan h ny thuyt minh cn bn ca Duyn khi. on kinh sau y trch t Tng ng B, XII.65 (Nagara), l mt ti liu rt qu bu din t qu trnh pht kin duyn khi u tin, nh m thy c nguyn nhn ca sinh t v phng php gii thot sinh t. Tuy c Pht ni nh vo php ca ch Pht trc m thnh Chnh gic nhng tht ra, ta c th bo rng y l li c Pht xin minh s t gic ca Ngi v ci qu trnh thnh lp duyn khi quan. Ta nh thu trc, khi cha thnh Chnh gic, mt mnh ch vng, chuyn tinh Thin nh t duy, khi ngh nh sau: Php g c nn gi, cht c? Duyn php g nn gi, cht c? Ta lin chnh t duy khi bit nh tht lin tc: V c sanh nn c gi, cht. Duyn sanh nn c gi, cht. Cng nh vy, hu, th, i, th, xc, lc nhp, danh sc. Php g c nn danh sc c? Ta lin chnh t duy khi bit nh tht lin tc: V c thc nn c danh sc. Duyn thc nn c danh sc. Khi Ta t duy u bit ngang thc m lui khng th vt qua n. Ngha l duyn thc c danh sc, duyn danh sc c lc nhp, duyn lc nhp c xc,..., duyn hu c sanh, duyn sanh c lo, bnh, t, u, bi, kh, no. Nh th thun l nguyn nhn ca kh un. Ln thay nguyn nhn y! Th l, vi ta, cha tng nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh sng, sinh nh sng. Lm th no khng c gi, cht? Ci g dit thi gi, cht dit? Ta lin chnh t duy khi bit nh tht lin tc: Khng sanh thi khng gi, cht. Sanh dit thi gi, cht dit.

Lm th no c c khng sanh, khng hu, khng th, khng i, khng th, khng xc, khng lc nhp, khng danh sc, cho n ci g dit thi danh sc dit? Ta lin chnh t duy khi bit nh tht lin tc: Khng c thc thi khng c danh sc. Thc dit thi danh sc dit. Lm th no khng c thc? Ci g dit thi thc dit? Ta lin chnh t duy khi bit nh tht lin tc: Khng c danh sc thi khng c thc. Danh sc dit thi thc dit. Lc Ta li t ngh, ci o m Ta va ng c th t c, tc l, danh sc dit thi thc dit, thc dit thi danh sc dit. Do danh sc dit m lc nhp dit, lc nhp dit thi xc dit,..., sanh dit thi gi, bnh, cht, u, bi, kh, no dit. Nh vy l thun dit nhng kh un. Ln thay s tiu dit y! Th l, vi ta, cha tng nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh sng, sinh nh sng. iu ny cng ging nh ngi b hnh sau bao thu lang thang trong cnh ng hoang vng rt cuc thy mt con ng c, con ng bao ngi trc i qua. Ta bn noi theo m i, v gp lng mc, cung in, vn tc, ni rng, h sen, thnh quch, v nhiu cnh tr khc tng lm ni an thn lp mnh ca bao ngi trc. Mi quan h gia thc v danh sc l mi quan h gia ch quan v khch quan. Khng c ch quan thi khng c khch quan v ngc li. Ngoi quan h tng i v tng thnh, khng c ci gi l th gii. Hy nghe c Pht ging cho B la mn Sinh Vn nghe th no l tt c php: (Tp A Hm. Tp I. Kinh s 321) Mt, sc, nhn thc sinh nhn xc, nhn xc lm nhn duyn sinh ra cm th, hoc kh, hoc vui, hoc khng kh khng vui. Tai, mi, li, thn, , v php, thc sinh xc, xc lm nhn duyn sinh th, hoc kh, hoc vui, hoc khng kh khng vui, gi l tt c php. Trong mt on khc, Ngi ging v th no l tt c (Tp A hm. Tp I. Kinh s 319): Tt c ngha l mi hai nhp x, mt i vi sc, tai i m thanh, mi i vi mi, li i vi v, thn i vi xc, i vi php, gi l tt c. Nu li c ngi ni: ' khng phi l tt c, nhng Sa mn C m ni tt c, nay ta b tt c y m lp ring tt c khc', thi ngi y ch ni sung, hi n li khng bit. H ch tng thm nghi hoc. V sao? V chng phi l cnh gii ca h. Tt c y c ngha l ton th v tr v theo c Pht, tt c ch c thnh lp trn quan h h tng sinh tn. Ngoi mi hai x, su cn v su

cnh, thi khng c ci g c gi l tt c. V cc thc do kt qu ca quan h gia su cn v su cnh pht khi, chng c gi l su thc thi chng qua ng v phng din hnh thc m gi nh vy. Nu thc ch quan pht sinh, thi theo qui nh ng nhin, danh sc phi ng thi pht khi nh l i tng khch quan ca thc. ch l kt qu ca qui phm nhn thc, t chia thnh ni, ngoi m thi. Nu ng v phng din bn cht tn ti (hu) m quan st thi thc l t thn, m danh sc cng l t thn, trong khng ph thuc t hay tha. Bi th c Pht khng phn bit th gii v ngi, cng gi l th gian (loka). Th gian chnh l kt hp thc v danh sc, tc ch quan v khch quan lm mt v cn gi l hu. Theo thuyt Nm un, sc l sc un v danh hay tm l ch cho bn un: th, tng, hnh, thc. Khi phn tch ra thi gi l nm un, gom li thi gi l sc tm hay danh sc. ng v phng din vt cht m kho st cc php th gian thi sc un bao gm (1) t i nng to tc t, nc, gi, la, (2) t i s to tc nm cn v nm cnh m thc cht do bn i to ra, v (3) v biu sc, tc l loi sc php khng biu hin c th c th nghe thy c. Theo thuyt v biu ca Hu B, kinh nghim thc ca ngi ta, nht l hnh vi ch, khi tc dng tm l tuy dit nhng sau lu li d tp, v biu nghip hay v biu sc, ri tng tc chuyn bin mt cch rt vi t m hnh thnh tnh cch hoc kh cht ca ngi ta, ng thi tr thnh nhn t chiu cm qu bo tng lai. Hu B cho v biu, trn hnh th din tp, v l d tp, nn v hnh th cng l sc php. Cu X quyn 13 thi cho rng v biu sc l do hnh vi hay kinh nghim tp thnh ci gi l t chng t. Kin gii ny l ngun gc tin n thuyt chng t sinh hin hnh ca Duy thc sau ny. Danh t v biu sc lm ngh n cht ti (dark matter) m theo cc nh thin vn hc chim gn 90% tng khi vt cht ca v tr. Ti y c ngha l hon ton khng xut hin di bt c di sng in t no. Hin nay a s cc nh v tr hc ch trng chnh cht ti l yu t quyt nh s phn b ton th khi lng trong v tr. Cc cu trc c phm vi rng ln, cc m thin h, v cc thin h trong v tr l do cht ti cm li m hnh thnh, ch khng phi l do dao ng mt kh vo thi k v tr mi sinh khi. Trong lun Cu X, ngi Th Thn gii thch danh t ba khoa: un, x, gii nh sau. Tch t tc l ngha ca un. V cc php hu vi phm loi sai bit, nn c th nhm hp c. Nh sc php, hoc qu kh, hoc v lai, hoc hin ti, hoc trong ngoi thn, th t, thng lit, xa gn, v..v... phm loi tuy

sai khc, nhng c th tm lc thnh mt nhm, gi l sc un. Th, tng, hnh, v thc cng nh vy. Tm lc l ch tm lc ci danh, ch khng phi tm lc ci th. Cn c, sanh mn (ca ng sanh khi) l ngha ca x. Sao gi l sanh khi? V mi hai x, su cn v su cnh, l ch nng v ch duyn ca tm v tm s, c kh nng pht sinh tm v tm s, nn gi l sanh khi. Sanh khi l sanh khi tc dng, ch khng phi sanh khi bn th. Chng tc l ngha ca gii. T tnh chng loi ca mi tm th, su cn, su cnh, su thc, ring bit khng ng nhau nn gi l gii. Ni cch khc, mi tm gii l mi tm lnh vc ca tt c php. S d c Th Tn ni ba khoa: un, x, gii, l thch hp vi tnh ngu si, vi cn tnh, v vi s a thch ca tng hng chng sinh. Ngu si tc m mui, i vi cnh s duyn khng c nhn thc sng sut r rng. Th ca n l v minh. C ba loi ngu si. (1) Chp tm s l tht ng. c Th Tn ni php nm un ph tr. Bi trong nm un, sc v tm vng (thc), mi th ch mt un, cn tm s c n ba un (th, tng, hnh). Vy nn i vi tng ca tm s qun st k cng xem th tm s c g l tht ng. (2) Chp sc php l tht ng. c Th Tn ni mi hai x ph tr. Bi trong mi hai x, tr v php, cn li mi x kia u l sc php. Do , c th qun st k cng xem th sc php c phi chng l tht ng. (3) Chp sc tm lm tht ng. Hng ngi ny i vi c sc ln tm u khng c s nhn thc r rng. c Th Tn ni mi tm gii ph tr. Bi mi tm gii bao gm c sc php (nm cn, nm cnh, v phn v biu sc ca php gii) ln tm php ( gii, php gii, v su thc gii), nn i vi hai ngha sc v tm, Ngi hp li ging thuyt ra mi tm gii khin qun st chng c phi l tht ng chng. Cn tnh ca hu tnh c chia lm ba. (1) Li cn l hng ngi c cn tnh rt thng minh thong nghe hiu, nn c gio ha bng nm un. (2) Trung cn l hng km thng minh hn hng li cn, nn c gio ha bng mi hai x. (3) n cn l hng cn tnh ti tm, chm lt, cn nghe nhiu mi lnh hi c, nn c gio ha bng mi tm gii. S a thch ca hu tnh cng c ba hng. (1) i vi hng a nghe ni lc, nm un c thuyt ging. (2) i vi hng a nghe ni va, mi hai x c thuyt ging. (3) i vi hng a nghe ni rng, mi tm gii c thuyt ging.

Theo th t ca ba khoa, un, x, gii, nh va cp trn, Phm Qun v Lc tnh ng l phi t sau Phm Qun v Nm m tc nm un. Nhng v thin trng vn nhn thc nn ngi Long Th em quan nim mi hai x ra ph trc. Mi hai x gm su ni x: nhn, nh, t, thit, thn, x, v su ngoi x: sc, thanh, hng, v, xc, php x. Sc x l i tng ca nhn x,..., xc x l i tng ca thn x, v php x l i tng ca x, hay ni php trn l i tng ca . Nh vy, mt ch bit sc, tai ch bit ting, mi ch bit hng, li ch bit v, thn ch bit xc. Cn php m bit l php x s nhip sc tc sc nhip vo php x, ngha l php x gm c tm v sc. bit tt c nhng s vt hu hnh v v hnh, tt c nhng g c th v tru tng. Khng nhng bit sc qua nm cn, m cn bit tt c php hu vi v v vi, bit lun c sc v tm. im ng lu y l thuyt mi hai x ch cho thy r khng c mt quan st vin no tru tng ng bn ngoi thn sc ng vai ch th nhn thc, xem thn sc nh l mt i tng c lp ring bit. Trong Trit hc hin i, hc thuyt lng tnh (Philosophie de l'ambiguit) ca MerleauPonty, mt trit gia ngi Php chuyn v Hin tng hc v Hin sinh ch ngha, c th xem nh cng mt ch trng vi thuyt mi hai x. Theo Merleau-Ponty, con ngi ti th khng phi hoc l s vt, hoc l thc thun ty, nhng n phi l s vt v thc. Ni cch khc, con ngi hin sinh l mt thc b vng (conscience engage) ngha l n l th xc, v ng thi l thc, ci n khng th hin hu ngoi ci kia. Bi th nn mi gi tn trit hc ca Merleau-Ponty l Philosophie de l'ambiguit (Hc thuyt lng tnh), do ngha t nguyn ca ambiguit l c c hai. Hin nay, mt s nh khoa hc Tnh bit nh Francisco J. Varela ang c gng m phng tnh Bit trn my tnh t bo t ng (cellular automata) ta vo thnh qu ca s phi hp hc thuyt lng tnh ca Merleau-Ponty vi thuyt nm un ca Pht gio. Bi tng u III.1 ni n su cn bn trong v kh nng ca chng tip nhn su cnh bn ngoi. Khc hn vi quan im ca Ty phng phn bit v nm cn, tm v nm c quan cm gic, y c nhn nhn nh c cu trc nhn thc ging nh ca nm cn nn c bao gm vi mt, tai, mi, li, v thn, lp thnh su ni x. l do kinh nghim thy bit cc t tng ca mnh bng tm ging nh thy bit mt i tng kh th bng vo i mt. Ngoi ra, nm cn trong Kinh thng ni ch yu ch cho gic quan vi t (thng ngha cn hay tnh sc cn) ch khng phi ch cho gic quan th ph (ph trn cn). Gic quan vi t thi kh thy bng mt

thng. Php s Thi H Trung Hoa cho l thn kinh cm gic v trung tm tip nhn n tng cm gic trong no b. Bn ch Hn: III.1. Nhn nh cp t thit/ Thn ng lc tnh/ Th nhn ng lc tnh/ Hnh sc ng lc trn.// Dch: III.1. Mt, tai, mi, li,/ Thn, v l su tnh./ Su tnh, mt, v..v.../ C kh nng tip nhn su trn, sc, v..v...// Su bi tng k tip, III.2-7, ch ni ring v mt (cn), sc trn (cnh), v cc yu t lin h n tin trnh thy (thc). Khi quan st phn bit ba yu t cu thnh nhn thc l ngi thy, vt b thy, v s thy, c k cho rng ba duyn t cu thnh ny u c sn nh tnh ni bn th ca chng. Bn ch Hn: III.2. Th nhn tc bt nng/ T kin k k th/ Nhc bt nng t kin/ Vn h kin d vt.// Dch: III.2. Con mt khng th/ T thy mt mnh/ Nu khng th t thy c/ Thi lm sao thy cc vt khc?// Mc tiu ca bi tng III.2 l ph mi quan nim v s thy c t tnh. Nu nhn cn (mt) l mt t th c yu t quyt nh thi bn cht ca n l thy. Tc dng ca n khng cn n bt c nhn duyn no v khng cn n bt k ngoi vt no lm i tng. Ngha l, nu s thy c t tnh, thi "thy" pht khi ch v l do duy nht l nhn cn (mt) hin hu. Ni cch khc, nhn cn tc dng ging nh mt qun st vin, mt ch th thy (pasyatti darsanam caksuh), hoc nh mt kh c qun st do m s vt c thy (pasyaty aneneti karanasdhanam). V d trng hp nhn cn c t tnh, tc dng ging nh mt qun st vin c lp ring bit v khng c ngoi vt no i vi nhn cn y c. Con mt khi y tr thnh i tng duy nht ca n v thy tc l t thy, mt tc dng ni tm. Nh th, nu gi thit s thy c t tnh thi h qu tt nhin l s thy c kh nng tc dng thng gic (apperception) hay ng tnh (understanding), ngha l s thy va nhn thc c ni tm ln ngoi gii, va trc gic va tc dng phn on v suy l. Trong thc t, khng thy c mt s thy no nh vy. Kt lun: S thy khng thnh. Th n, khng th quan nim nhn cn nh mt kh c qun st do m s vt c thy. Bi v ni n kh c tt phi ni n ngi s dng kh c. Nhng lm sao c th c mt ngi s dng con mt nh l kh c t thy chnh mnh? Lm sao khng thy c chnh mnh m li thy c ci khc? Rt cuc l tr li vi l do bc b quan nim va trnh by trn xem mt tc dng nh mt quan st vin khng th thy c chnh mnh!

Trong bi tng III.3, i phng a la ra lm th d v vi mt tuy khng t thy m vn thy ci khc, v la tuy thiu t cc vt th khc m khng thiu t chnh n. Ngi Long Th dnh c mt Phm, Phm X: Qun La v Nhin liu, ph lun chng ny. y, Ngi ni vn tt cho bit gii p vic ny trong Phm II: Qun Kh Lai. Trong ci i khng c chuyn ng i, trong ci cha i khng c chuyn ng i, v trong ci ang i cng khng c chuyn ng i. Nh vy, la t, cha t, ang khi t, u khng c tc dng t. Cng nh th, thy, cha thy, ang khi thy, u khng c tc dng thy. Kt lun: S thy khng thnh. Bn ch Hn: III.3. Ha d tc bt nng/ Thnh nhn kin php./ Kh v kh kh thi/ D tng p th s.// Dch: III.3. Khng th em la lm v d/ chng minh con mt c th thy./ Trong on i, cha i, ang i,/ gii p chung v iu ny.// Nu s thy c cng nhn nh mt t th c yu tnh quyt nh thi khi mt cha thy sc, mt vn thy. Bi tng III.4 bo rng ni nh th l khng ng, v khi cha tip nhn sc, thi mt u c thy. Bn ch Hn: III.4. Kin nhc v kin thi/ Tc bt danh vi kin/ Nhi ngn kin nng kin/ Th s tc bt nhin.// Dch: III.4. Thy, nu khi cha thy/ Thi khng gi l thy./ M c ni rng thy c th thy/ Nh vy l iu khng ng.// Hai bi tng III.5-6 sau y xt v s thy, vt b thy, ngi thy, tt c u khng thnh. Bn ch Hn: III.5. Kin bt nng hu kin/ Phi kin dic bt kin/ Nhc d ph kin/ Tc vi ph kin gi.// III.6. Ly kin bt ly kin/ Kin gi bt kh c/ D v kin gi c/ H hu kin kh kin.// Dch: III.5. S thy khng th c thy/ Chng phi s thy cng khng thy/ Nu ph s thy/ Thi l ph ngi thy.// III.6. Tch ri hay khng tch ri s thy/ Thi ngi thy khng th c c./ khng c ngi thy/ Thi u c s thy v ci b thy.// Tng cng cn nu ra y bn ch Phn ca bi tng III.5 d b gii thch php lng phn bin chng dng phn bc quan im cho rng s thy, vt b thy, v ngi thy u l tht c.

Bn ch Phn: III.5. Pasyati darsanam naiva naiva pasyati adarsanam,/ vykhyto darsanenaiva drast cpy upagamyatm.// Dch: III.5. S thy khng thy, chng phi s thy cng khng thy/ Cn bit cch gii thch v ngi thy theo cch phn tch v gii thch v s thy.// i vi nhng k hiu s thy l mt t th c bn cht thy, thi bn cht ca nhn cn (mt) l thy. Hai cu u, bi tng III.5, cho thy mnh tn thit lp quan h gia s thy (pasyati) hoc vi nhn cn (mt) tc vt c bn cht thy (darsna) hoc vi vt chng phi nhn cn (adarsna) tc khng c bn cht thy. Theo thin kin u, s thy quan h vi mt c bn cht thy. Nh vy, s thy khng thnh theo lun chng trnh by trong cc bi tng III.2-4 trc y. Theo thin kin sau, s thy quan h vi vt khng c bn cht thy, tc chng phi l s thy na. Kt lun: S thy khng tht c. By gi n lt bi tng III.6 dng php lng phn bin chng chng minh ngi thy cng khng tht c. Hai cu u cho thy mnh tn thit lp quan h gia ngi thy v s thy. S quan h ny c phn chia thnh hai thin kin, tch ri v khng tch ri. Trc tin, nu tch ri s thy m c ngi thy, thi ngi khng c mt cng c th dng cc cn khc nh tai, mi m thy, l iu khng ng. Hn na, nu tch ri s thy thi nh ui, u cn gi c l ngi thy m ni l c ngi thy. Mt khc, khng tch ri s thy, thi ngi thy cng vn khng thnh, bi v thy ri thi u cn ngi thy. Tm li, s thy v ngi thy khng th l hai t th c lp ring bit. l l do v sao tch ri hay khng tch ri s thy, ngi thy vn khng tht c. Ngi thy khng tht c, thi lm sao s thy v vt b thy tht c? Ai s dng s thy phn bit ngoi sc? Bi vy, bi tng mi ni: V khng c ngi thy nn khng lm sao c thy v b thy. Theo Duy thc, cc tng php nh nm un, mi hai x, mi tm gii, bn , mi hai nhn duyn, su , v..v... u nng vo s chuyn bin ca thc m gi thi thit. Hy ly sc lm th d. Lun Thnh Duy thc, Thch Thin Siu dch, gii thch: Tuy khng phi khng sc, nhng sc l do thc bin. Ngha l thc sanh khi, do nng lc nhn duyn bn trong ni thc, bin hin ra tng tng t v mt v sc, ly ngay tng lm cn s y v cnh s duyn. Nhng cc cn nhn, nh,... y khng th c bit bng hin lng, ch da qua tc dng pht sanh thc ca n m so snh bit n c. V n ch l mt th nng lc, khng phi do sc bn ngoi to

nn. Vy sc ch l do ni thc bin hin. Do nng lc pht sinh nhn thc m gi n l nhn cn. N l ch nng g pht sanh nhn thc. Nhn cn ch c kh nng pht sanh nhn thc ch khng lm i tng cho nhn thc duyn. Chnh tng sc tng t t t thc bin hin ra mi lm cnh s duyn cho thc. Nu r l Duy thc nh vy thi hiu bit ngay v sao ngi thy, s thy, v vt b thy u khng tht c. V do m bn php, thc, xc, th, i, u khng c. V i khng, nn bn th, dc th, kin th, gii th, ng ng th, v cc chi khc ca mi hai chi nhn duyn, nh hu, sinh, lo, t cng u khng c. Bi tng III.7 trnh by nhng nhn xt y nh sau. Bn ch Hn: III.7. Kin kh kin v c/ Thc ng t php v/ T th ng ch duyn/ Vn h ng c hu.// Dch: III.7. S thy v ci b thy u khng c,/Nn bn php, thc, xc, th, i, khng c./ Vy bn th v (mi hai chi) nhn duyn,/ Lm sao c c?// Cui cng, theo bi tng III.8 l bi tng sau cht ca Phm III: Qun Lc tnh, nu em p dng phng thc l lun trnh by trong su bi tng III.2-7 cho cc x cn li thi s thy r tt c mi hai x, su cn, su cnh u khng tht c. Bn ch Hn: III.8. Nh t thit thn / Thanh cp vn gi ng/ ng tri nh th ngha/ Giai ng thng thuyt.// Dch: III.8. Tai, mi, li, thn, ,/ Ting v ngi nghe, v..v.../ Nn bit ngha cc php ny/ Cng mt l ngha nh trnh by trn.// Theo Duy thc, mi hin hu trong th gian u do thc bin. Thc ngha l liu bit, nhn thc. Tm thc Tm vng (A li da, Mt na, thc, v nm thc thn) v cc Tm s u c tnh liu bit. Do thc phn bit danh tng, sc, tm, hun tp vo A li da thc nhiu i nhiu kip thnh chng t (tp kh, thi quen) c hu, nn khi thc mng khi thi lin hin ra cc tng ng nh khi c hun tp vo A li da thc. Ni thc chuyn bin ra hai phn, kin phn c nng lc nhn bit v tng phn l i tng ca nhn bit, kin phn c tng t ng v tng phn c tng t php. T ng t php tuy khng tht c tnh ng php, nhng hin ra tng t nh l cnh bn ngoi, t nh l c ng php. Phm phu duyn theo tng t ng t php m chp cho l tht ng, tht php. y, tt c ch c kin phn v tng phn, thy v b thy, bit v b bit, ch khng g khc. Su trn l tng phn do thc bin, nm cn ch l cng

nng chng t ca sc nng ni bn thc (A li da) m c. tin ha chng sinh, c Pht da vo hai phn kin tng ca ni thc m gi lp theo ngha th tc ci gi l ng, ci gi l php. y l mt li thi thit gi to, kt qu ca quy phm nhn thc. Bi v m lm chp c ng v php la thc nn mi tng l mi hai x tht c. Tm li, nguyn nhn ca Phm III: Qun Lc tnh ny l v nhiu b phi Pht gio da theo kinh A Hm Pht ni v mi hai x ri chp mi hai x gm c tm v cnh u tht c nh nhau. Ngi Long Th mun lm sng t l do Pht ni mi hai x l ct ch by l v ng, ch khng phi ni mi hai x l tht c, nn dng lng phn bin chng ph li nhn sai lc . ---o0o--19. Nng tao v s tao trong Phm IV A. Phm IV: Qun Ng m (Dch Vit). IV.1. Nu la ngoi sc nhn/ Thi sc (php) khng th c c./ Cn nu la ngoi sc (php)/ Thi sc nhn khng th c c.// IV.2. La sc nhn m sc (php) hin hu/ Thi sc (php) y khng c nhn./ Khng nhn m c php/ iu khng ng.// IV.3. Nu la sc (php) m c (sc) nhn/ Thi nhn y khng c qu./ Nu ni c ci nhn khng c qu/ Thi l khng c l y.// IV.4. Nu c sc (php)/ Thi khng cn dng n sc nhn./ Nu khng c sc (php)/ Cng khng cn dng n sc nhn.// IV.5. Khng c (sc) nhn m c sc (php)/ iu ny khng hon ton ng./ Th nn, ngi c tr/ Khng nn phn bit chp sc c t tnh.// IV.6. Nu qu tng t nhn/ iu khng ng./ Nu qu khng tng t nhn/ iu cng khng ng.// IV.7. Th m v tng m,/ Hnh m v thc m, v..v... / Cng tt c cc php khc,/ u ng nh sc m ni trn.// IV.8. Nu ngi ta c hi/ M p khng y c trn tnh Khng/ Thi s p khng thnh/ Cng ng ch nghi vi ngi kia.// IV.9. Nu ngi c nn vn/ M khng y c trn tnh Khng/ Thi nn vn khng thnh/ Cng ng ch nghi vi ngi kia.// ---o0o--B. Lun gii. S phn loi Mi hai x cp trong Phm III: Qun Lc tnh ng trn cn bn nhn thc lun ch trng th gii c thnh lp trn quan h nhn thc tng i v tng thnh gia su cn v su cnh. Trong Phm IV: Qun Nm m ny s phn loi Nm un c xt n trn phng din

nguyn nhn, duyn do pht sinh s vt. Un l t tp theo loi, do ngi Huyn Trang phin dch t ting Phn skandha. Ngi La Thp dch l m, tc ngn che, hm ngha rng nm th sc, th, tng, hnh, v thc c tnh cch ngn che lm khng th liu t chn tnh ca vn php. Ngn che do hnh tng (thn v cnh) thi gi l sc m. Ngn che do cm gic thi gi l th m. Ngn che do tng tng cc danh tng thi gi l tng m. Ngn che do tm nim thay i, p ng vi s vt thi gi l hnh m. Ngn che do tp qun sai lm cha chp trong tim thc thi gi l thc m. Thuyt Nm un tr thnh mt phn loi rt quen thuc t thi i Pht gio Nguyn thy. Trong bn vn hon ton thuc v con ngi: Tm, Tm s, Sc, v Nit bn c em ra gii thch cn k trong Thng php tp yu lun, mn Tm l hc ca o Pht, HT Thch Minh Chu dch gii, thi Tm, Tm s, v Nit bn thuc v tm thc. Sc ni nhiu v thn th con ngi, quan h gia thn th y vi tm thc v ngoi gii. Trong nm un, sc un thuc v sc php. Bn un kia thuc v tm php. o Pht khng bao gi tch bit Tm v Sc v c hai u tng quan lin i. Theo Thng php, sc php l s tng hp ca nhng c tnh lun lun bin ng. Do vy cc sc php gi tn l rpa ngha l nhng g lun lun bin ng. Ch rpa ch chung cho cc sc php v ch ring cho nhng i tng con mt thy. Sc php chia ra hai loi: bn i chng (mahbhta) v nhng sc do bn i chng to thnh (bhautika). Bn i chng l a, thy, ha, v phong, bn phn t cn bn khng th ri nhau v tc thnh mi sc php, t nh n ln, t vi trn cho n ni cao. Ch i c ngha l c cng dng ln lao nh m ht thy mi vt mi c to thnh. Tuy nhin, trn phng din php tng, khi phn bit bn i, A t t ma thng cn c vo s c th thy hay khng th thy lm tiu chun v thng cho bn i l khng th thy. Bi vy cho nn cc lun s ca A t t ma ch trng bn cht bn i: cng, t, nng, v ng l nhng yu t thc th, mi l bn i tht, cn t, nc, la, gi hin thc l bn i gi. Do , bn yu t c bn cng sinh bt ly, cng, t, nng, v ng, thng c gi l nng to chng. Chng h tng kt hp to thnh cc sc php khc (bhautika) c coi nh thuc loi dn xut th cp v c mnh danh l t i s to sc. Ni theo ngn ng khoa hc, s to sc l nhng hin tng ha l v bn i chng c th gi l vt cht, vt cht hiu theo thuyt Tng i l vt cht v nng lng. C 11 t i s to sc gm nm tnh sc cn tc nm trung tm thn kinh nhn cm: nhn, nh, t, thit, v thn, nm cnh: sc, thanh, hng, v, v xc, v v biu sc tc mt loi sc php khng biu hin c th c th

nghe thy c, v l d tp do thn, khu nghip lu li, tng tc chuyn bin, v tr thnh nhn t chiu cm qu bo tng lai. Ha l bt man (Harivarman), sng n khong mt th k trc Th Thn (Vasubandhu), tc gi ca tp Thnh tht lun (Tattvasiddhi), a ra mt ch trng tri ngc. Hin thc t i, t, nc, la, gi, cng nhng yu t cng, t, nng, ng, nm cn, v thanh, ht thy u l hin tng vt cht (gi danh) c thnh lp t bn trn: sc, hng, v, xc, xem nh yu t vt cht c bn. Thuyt ny phng pht ging thuyt t vt cht v ng duy ca phi S lun, mt trong su phi trit hc ln n vo thi by gi. Trong S lun, cng, t, nng, v ng c gi l t vt cht, sc, thanh, hng, v, xc mi mi u l tnh cht v gi l ng duy. Chnh t ng duy m thnh lp ng i l t, nc, la, gi, v khng. Tt c cc b phi khng tha nhn thuyt ca Ha l bt man, nhn nh rng bn tnh ca bn i l cng, t, nng, v ng, v mi hin tng ha l u ly bn i lm nn tng. Vn c t ra l cc sc php s to do bn i nng to bin ha m thnh, vy ngoi s bin ha chng c c lp tnh hay khng? Nu cho rng tt c nhng g ngoi bn i chng l gi thi trong Mi hai x hay Mi tm gii, tr cht cng, t, nng, ng ca phn xc, tt c c th ni u l gi php. Hu b khng chp nhn iu . Theo Hu b, ton b s to sc bit lp ngoi bn i chng. Lc u, t s qun st vt l, nm cn, nm cnh c ly lm nhng yu t vn hu, gn cho mt ngha c lp, ri trong qu trnh tin trin t nhin i su vo vt cht lun, dn n kt lun bn i l nng to chng. T b sa ng trn lp trng ng nhn m ch trng bn i chng l nng to ca ht thy vt cht, sinh ra v duy tr cc sc s to. Nm nhn y l: (1) sinh nhn, v t bn i m sinh. (2) y nhn, v sinh ri thi y vo bn i m xoay vn. (3) lp nhn, v bn i v nh bc tng nng ly ha phm duy tr s to sc. (4) tr nhn, v nhn khng bao gi dt. V (5) dng nhn, v lm cho tng trng. Theo Hu b, nu ly dc gii lm tiu chun thi sc php tt phi y vo bn i nng to v bn trn s to m tn ti, d ch tn ti mt mc ti thiu, ngoi ra khng c vt no khc. Cu x lun gi l bt s cu sinh, tm vic (nng to t i v s to t trn) u sinh, khng thiu mt vic, tr thnh n v ca hin tng vt cht; ng cn cn y tn trn b mt ca n v ny. (Cu x quyn 4, trang 121) L c nhin, bi v l

bt s cu sinh thi khng cn c cht cng, t, nng, ng, tn ti mt cch n c cho nn khng th bo n v y l cc vi. Trong su bi tng u, IV.1 - 6, ngi Long Th mt mt, phn bc s phn loi sc php thnh thc th c yu tnh quyt nh, bn ny l yu t nguyn nhn c bn v bn kia l hin tng vt cht dn xut th cp, mt ng l i chng hay nng to chng (mahbhta) v ng kia l s to sc (bhautika), ri v nng to chng l vua, s to sc l ti, hay nng to chng l thn cy, s to sc l cnh cy, v..v... Mt khc, Ngi ch trch ch trng quan h nhn qu mt chiu gia bn i chng v cc s to sc, cho rng bn i chng sinh ra v duy tr cc sc s to. Trong bi tng u tin IV.1, ngi Long Th khuyn co ch quan nim nhng hin tng ha l c lp ring bit vi bn i chng v ch xem bn i chng l sn c nh tnh ni t tnh ca chng, nguyn nhn sinh khi cc hin tng ha l. Bn ch Hn: IV.1. Nhc ly sc nhn/ Sc tc bt kh c/ Nhc ng ly sc/ Sc nhn bt kh c.// Dch: IV.1. Nu la ngoi sc nhn/ Thi sc (php) khng th c c./ Cn nu la ngoi sc (php)/ Thi sc nhn khng th c c.// Hy lu y ch sc (php) dng ch vo nhng hin tng ha l (bhautika rpa) v ch (sc) nhn (krana) ch vo bn i chng. Hai ch Phn krana v krya tuy dch l nhn v qu ging nh khi dch hai ch hetu v phala, nhng ngha ca chng khc hn. Hetu v phala lun lun l nhn v qu. Tri li, krana v krya c th lc thi krana xem nh l nhn vi qu l krya, lc thi krya l nhn vi qu l krana. Trong cc bi tng IV.2 - IV.5, php phn chng (reductio ad absurdum) c s dng bin minh bn i chng v nhng hin tng ha l khng th ly cch ring r nh l nhng thc th c t tnh. Bn ch Hn: IV.2. Ly sc nhn hu sc/ Th sc tc v nhn/ V nhn nhi hu php/ Th s tc bt nhin.// IV.2. La sc nhn m sc (php) hin hu/ Thi sc (php) y khng c nhn./ Khng nhn m c php/ iu khng ng.// Khi tch vt cht v hin tng ha l ra thnh hai thc th c lp ring bit c t tnh thi mt mt, cc hin tng ha l hin hu n c m khng c nhn. Khng c nhn m c qu l vic th gian cha tng c. Bi vy khng th tch ring hin tng ha l vi nguyn nhn ca chng l vt cht.

C ngi hi: Php Pht ni c ba th v vi, v vi l thng nn khng c nhn. Php ngoi o thi cho h khng, thi gian, phng hng, thc, vi trn, nit bn l thng, nn khng c nhn. Php th gian thi cho h khng, thi gian, phng hng, khng ch no khng c, th nn l thng, thng thi khng c nhn. Vy sao bo rng th gian khng c php no khng c nhn? p: Nhng php khng c nhn ch c trn ngn thuyt. Nu t duy phn bit k cng thi khng c. Mi php nhn duyn sinh u khng th ni l khng c nhn. Mt khc, vt cht nu tch bit vi hin tng ha l xem nh tc qu ca n thi ha ra vt cht l nhn khng qu. C nhn tt phi c qu. Khng qu u gi c l nhn. V th khng th chp nhn c c nhn m khng c qu. l ngha ca bi tng IV.3. Bn ch Hn: IV.3. Nhc ly sc hu nhn/ Tc th v qu nhn./ Nhc ngn v qu nhn/ Tc v hu th x.// Dch: IV.3. Nu la sc (php) m c (sc) nhn/ Thi nhn y khng c qu./ Nu ni c ci nhn khng c qu/ Thi l khng c l y.// Ngoi ra, th hi s tng quan lin h no c th thnh lp c gia hai thc th ring bit l sc php v ci gi l sc nhn, ci nhn gi tng ca sc php ? ng nn lm tng rng ngi Long Th phn bc lut nhn qu. Ci m Ngi ph l ci li nhn sai lm v ci chp trc m mui cho rng nhn duyn c t tnh. Trong Phm ny cng nh trong Phm I: Qun nhn duyn, Ngi khng chp nhn s vt c t tnh v khi nim nng lc dn sanh qu t t tnh. Bi tng u tin ca Trung lun, bi I.1, bin chng t c c p dng phn bc ht thy mi kin gii v s sinh khi ca cc php do tc dng ca nng lc dn sanh qu t t tnh ca nhn. Ngn ng v lun l khng c kh nng gii thch v pht biu tnh phi nht phi d tc tnh Khng ca s sinh khi. Ni mt cch khc, s sinh khi khng tht c gia hai vt th ng nht hay sai khc. T quan im Bt nh, sinh khi ch l danh t gi tng. Bi tng IV.4 trnh by du kt qu l sc php c xut hin hay khng xut hin, c sc nhn trong c hai trng hp u khng th c. Bn ch Hn: IV.4. Nhc d hu sc gi/ Tc bt dng sc nhn/ Nhc v hu sc gi/ Dic bt dng sc nhn.// Dch:

IV.4. Nu c sc (php)/ Thi khng cn dng n sc nhn./ Nu khng c sc (php)/ Cng khng cn dng n sc nhn.// L do: Khi mt sc php hin hu c t tnh, thi n u cn n nhn sinh khi ra n. Trong trng hp sc php khng hin hu, tt nhin sc nhn khng th c c, v l nhn ch khi no c qu sinh khi. Khng sinh khi qu tt nhin khng gi l nhn. Cng c th ni rng nu trong nhn trc c sc php, thi khng th gi l sc nhn. Nu trong nhn trc khng c sc php, cng khng gi l sc nhn. Pha i lp c th bo rng du l lun chng minh vt cht khng th l nhn i vi cc hin tng ha l, nhng trong thc t nhng hin tng ha l y hin hin c tht tt nhin nhn ca chng l vt cht cng phi c tht. Tr li: Nu sc php hin hu c t tnh, th hi sc nhn tc dng nh th no sinh ra n? Do mt nng lc tc dng c hiu qu? Nh gii thch trong bi Nhn v Duyn trong Phm I Trung lun, bi tng I.4, nu c mt hin tng gi l nng lc tc dng dn sanh qu t nhn thi nng lc y hoc cn duyn hoc khng cn duyn tc dng c hiu qu. Nu cn duyn thi l lun gy ra mt chui cu hi k tip, duyn ny cn duyn no khc, v..v..., nghch suy v cng tn khng gii quyt c vn . Nu khng cn duyn thi ha ra l mt hin tng khng c nguyn nhn, iu ny khng th chp nhn. Nh vy, khi nim nng lc dn sanh qu khng th gii thch s quan h gia nhn v qu sinh khi. Theo l lun trn, s d khng c sc nhn m c sc qu l bi ti chp sc c t tnh. K tht, ni c php khng do nhn duyn sinh l iu th gian cha tng c. iu ny c trnh by trong bi tng IV.5. Bn ch Hn: IV.5. V nhn nhi hu sc/ Th s chung bt nhin/ Th c hu tr gi/ Bt ng phn bit sc.// Dch: IV.5. Khng c (sc) nhn m c sc (php)/ iu ny khng hon ton ng./ Th nn, ngi c tr/ Khng nn phn bit chp sc c t tnh.// Bi tng IV.6 cho ta mt th d v cch thnh lp mnh tn trong lun php ca ngi Long Th. Bn ch Hn: IV.6. Nhc qu t nhn/ Th s tc bt nhin/ Qu nhc bt t nhn/ Th s dic bt nhin.// Dch: IV.6. Nu qu tng t nhn/ iu khng ng./ Nu qu khng tng t nhn/ iu cng khng ng.//

Hai tn y dng lp tn y l sc nhn v sc qu. Tn y sc qu c chia thnh hai phn b sung nhau sc qu tng t (ging) sc nhn v sc qu khng tng t (khng ging) sc nhn, ngha l nu sc qu hin hu thi n hoc l tng t hoc l khng tng t sc nhn. Khng c trng hp th ba ngoi hai trng hp y, chng hn nh va tng t va khng tng t sc nhn. Hi hai phn b sung y li to thnh tp hp tt c sc qu trong th gian, tng ng vi v tr ngn thuyt ca th d ny. Nh vy, c hai quan h nhn qu gia sc nhn v sc qu: qu v nhn tng t (ging) nhau v qu v nhn khng tng t (khng ging) nhau. C hai mnh y u khng ng. Lun thc dng phn bc quan h ng nht hay sai khc gia nhn v qu cp trong Phm I: Qun nhn duyn, bi tng I.14. Nhn v qu, cng nh quan h gia chng u l danh t gi tng, khng c tht th c nh, khng c t tnh. Hy nghe ngi Thanh Mc ging: Nu qu v nhn ging nhau, vic y khng ng, v nhn t m qu th, sc v lc ca nhn v qu khc nhau. Nh vi m ging ch thi khng gi l vi, v ch nhiu m vi c mt, nn khng c ni nhn qu ging nhau. Nhng nu nhn qu khng ging nhau cng khng ng, nh ch gai khng th dt thnh la, ch th thi khng th dt thnh vi mn. Th nn khng c ni nhn qu chng ging nhau. C hai l u khng ng, nn bit khng c sc (php), khng c sc nhn. (Trung lun. Phm Ch Thanh Mc thch. Thch Thin Siu dch v tm tt) i vi bn m cn li l th, tng, hnh, thc, v tt c php khc, bi tng IV.7 khuyn nn t duy qun st nh i vi sc m m lun ph. Bn ch Hn: IV.7. Th m cp tng m/ Hnh m thc m ng/ K d nht thit php/ Giai ng sc m.// IV.7. Th m v tng m,/ Hnh m v thc m, v..v... / Cng tt c cc php khc,/ u ng nh sc m ni trn.// By gi hy xt n ngha ca hai bi tng cui, IV.8 v IV.9. Bn ch Hn: IV.8. Nhc nhn hu vn gi/ Ly khng nhi dc p/ Th tc bt thnh p/ Cu ng b nghi.// IV.9. Nhc nhn hu nan vn/ Ly khng thuyt k qu/ Th bt thnh nan vn/ Cu ng b nghi.// Dch: IV.8. Nu ngi ta c hi/ M p khng y c trn tnh Khng/ Thi s p khng thnh/ Cng ng ch nghi vi ngi kia.//

IV.9. Nu ngi c nn vn/ M khng y c trn tnh Khng/ Thi nn vn khng thnh/ Cng ng ch nghi vi ngi kia.// Theo hai bi tng cui ny, khi gii p hay khi t cu hi, thi phi y c trn tnh Khng, nu khng thi ngi p hay ngi hi mc li ly gi nh lm lun c gio bin (petitio principii). Ngi Nguyt Xng (Candrakrti) dng th d c th gii thch li ny: Nu i phng c phn bc quan im s vt khng c t tnh, chng hn, ni rng, 'bi v th, tng, v..v... u tht c, nn i tng ca chng cng c tht', thi ht thy nhng g i phng pht biu u thiu kh nng phn bc, bi v s hin hu ca th, tng, v..v... l cng mt cch thc nh s hin hu ca cc i tng, v l iu cn phi chng minh. Ngay c hin tng vt cht, khi c qun st phn tch k cng, thi thy chng khng hin hu ng nht hay d bit vi nguyn nhn vt cht, cho nn th do duyn xc, tng cu khi ng thi vi thc, hnh do duyn v minh, v thc do duyn hnh, khi c phn tch qun st k cng, tt c u khng hin hu ng nht hay d bit vi nhn ca chng. Chng u ging nh xc v nhng yu t khc ca vng sinh t, tt c u l nhng iu cn phi c chng minh. V v th, tng, v..v... u ging nh nhng iu cn phi c chng minh, cho nn thuc tnh v ch th, qu v nhn, ton th v b phn, v nhng khi nim nh vy ton l nhng s th ging nh hin tng vt cht u l nhng iu cn phi c chng minh. Lm sao i phng c th ra mt s phn bc? Tt c nhng lun c h dng phn bc u l nhng iu cn phi c chng minh. (Prasannapad. Candrakrti. Bn dch Anh ng ca Mervyn Sprung) on vn lun gii trn tng ng vi nguyn vn ting Phn sau y ca hai bi tng IV.8 v IV.9. So vi bn ch Hn ch dch thi bn ting Phn ni r hn v li gio bin vin vo lun c gi nh nu khng y c trn tnh Khng. Bn ch Phn: IV.8. Vigrahe yah parihram krte snyatay vadet, Sarvam tasyparihrtam samam sdhyena jyate. IV.9. Vykhyne ya uplambham krte snyatay vadet, Sarvam tasynuplabdham samam sdhyena jyate. Dch: IV.8. Khi phn tch y c trn tnh Khng, bt c ngi no phn bc, thi nhng iu ngi ny khng phn bc ng l nhng iu cn phi c chng minh. IV.9. Khi gii thch y c trn tnh Khng,

bt c ngi no nn vn, thi nhng iu ngi ny khng nn vn ng l nhng iu cn phi c chng minh. Y c vo tnh Khng c ngha l phn tch chng r mt hin tng l v t tnh, v t tnh ng nhin l do nhn duyn sinh v ch c theo ngha tc . y, ngi Long Th cn c vo l nhn duyn sinh m bc b khi nim v hin tng c t tnh. Do , khi phn p vi mc ch ph quan nim s vt v t tnh, hay khi nn vn nghi ng v tnh v t tnh ca s vt, ca i phng l mun cp bt k hin tng no c t tnh. Bi vy trong lun chng phn bc ca i phng, tin l: C nhng hin tng hon ton c lp v sinh khi khng c nguyn nhn, hoc sinh khi t mt hin tng khc c t tnh. Nhng xt cho k thi tin y ch l gi nh, tc l iu cn phi c chng minh! Chc chn i phng khng th chng minh hin tng c t tnh c bi v Phm IV cng nh Phm I a ra y l do bc b ht thy mi li nhn in o cho rng cc php duyn khi c yu tnh quyt nh v lun ph tt c mi kin gii sai lm v s sinh khi ca cc php do tc dng ca nng lc dn sanh qu t t tnh ca nhn. Nh trnh by, trong Phm ny, ngi Long Th ph s phn loi bn i lm yu t nguyn nhn c bn v nm cn nm trn lm hin tng ha l dn xut th cp. Ngi bc b ch trng quan h nhn qu mt chiu cho rng do s bin ha ca bn i nng to m cc hin tng ha l c thnh lp v mnh danh l sc php s to. Lun php Ngi s dng c th em dng bc xch nhng ch trng khng thun ty khoa hc, c tnh cch siu hnh v gio iu nh trong khoa hc duy vt ch ngha (Scientific materialism) hin nay. Sau y l nhng c im thng c xem nh gio iu ca khoa hc duy vt ch ngha. 1. Nguyn l khch quan (Objectivism). Ch ngha khoa hc duy vt i hi i tng kho st phi pht xut t kinh nghim. Nhng kinh nghim y l th kinh nghim cng cng c nhiu ngi san s ch khng k n nhng kinh nghim do c nhn t chng t gic. Ngoi ra, phng php kho st phi khch quan, ngha l xem s vt trong thc ti phi bn ngoi kin thc ca ngi kho st. V vy kin thc khoa hc trng by mt th gii trong khng tm ra s c mt ca tm thc v khng vin vo u m thi thit ngha v s hin hu ca tm thc.

2. Nguyn l nht th (The monistic principle). i vi ch ngha khoa hc duy vt, v tr ch c mt, gm duy nht mt thc cht, l v tr vt l hc, mt v tr vn hnh nh mt B My Khng L. Hin tng c nh ngha l s vt, bin c, v qu trnh c hnh tng m gic quan nhn thc c khc vi th tnh (noumena) l yu tnh ca s vt t hu t tn. Mi hin tng u l hin tng vt l. Cc nh khoa hc duy vt tin chc c th m t ton vn v tr y cn c vo nhng nh lut vt l hc c khm ph mt cch khch quan. Nhng nh lut vt l ny tc dng iu hnh tin trnh bin chuyn ca mi hin tng ng u khp ni v mi thi. Mi hin tng vt l u din bin c trt t, c th lp li, v din t bng ton ng cn c vo kt qu o lng. Nh th, mi hin tng khng phi hin tng vt l nh hin tng tm l, nh tnh, tha tht, n pht, hoc din bin khng c trt t u b gt b. 3. Nguyn l quy gim (The principle of reductionism). V chp nhn nguyn l nht th nn phi xc nh bn tnh ca thc cht cu to v tr. Cc nh khoa hc duy vt tin tng rng nguyn nhn ca bt c hin tng v m no cng bt ngun t nhng hin tng vi m. Chng hn, tp tnh ca t bo ngi l do tp tnh ca cc ht c bn hp thnh t bo. Hin nay, trong ngnh l sinh hc thn kinh, mi hin tng tm l u quy gim v hot tnh no b, ngha l ch trng vt cht c t tnh v l nguyn nhn ca mi qu trnh tm l. n nay cc nh l sinh hc duy vt cha trng dn c bng chng lm th no bn tnh v ngun gc ca tm thc cng nh ca nhng bin c tm l khc pht xut t tnh hot ng ca t bo thn kinh. 4. Nguyn l khp kn (The closure principle). V quan h nhn qu, h ch trng nguyn l khp kn (The closure principle): Khng mt hin tng no ngoi hin tng vt l c quan nim l nhn ca nhng hin tng vt l khc. Nh th, mi cng cuc nghin cu trong ngnh sinh hc v thn kinh hc lun lun c thc hin vi gi thit khng mt yu t no ngoi cc yu t vt l nh hng n nhng din bin hu c trong thn kinh h v n cch thc hot ng ca con ngi. iu ny r rng l khng ph hp vi kinh nghim sinh hot hng ngy. 5. Nguyn l thc hu (Physicalism). Trong thc ti ch c vt cht v qu trnh vt l l c tht. Ni cch khc, ch c cu hnh ca khng gian v ca khi/nng cng vi tc dng, phm tnh, v hiu qu ca chng l thc hu. Do , ci g thc hu u c th nh lng, nh l cc yu t cu thnh thc ti vt l v nhng nh lut iu hnh cc h tng tc ng gia

chng. Chung cng, nguyn l thc hu cho thy mt v tr hon ton v tri v gic, v ngha, phi cnh nhn t mt quan im hon ton khch quan, khng nhn tnh. y l mt quan im nhn vo thc ti t khng ni no! Nm c tnh nu trn m t tn ch ca phi theo ch ngha khoa hc duy vt thc ra ch l nhng phng php ng dng tm hiu thc ti. Nhng cc nh khoa hc duy vt c thi c chp nn lp chng thnh nhng gio iu thay v xem chng nh l nhng quan nim phn tch pht sinh t nhu cu tm hiu nhn duyn v tng quan nhn qu. iu ng lo ngi nht hin nay l th gii ang chu nh hng nng n ca khoa hc duy vt ch ngha cn c trn c hc c in Newton. Theo nh lut chuyn ng ca Newton thi ta c th d on tng lai hay ngc suy qu kh ca mt vt chuyn ng nu bit r mt s d kin, thng gi l iu kin u, m t thuc tnh ca vt y vo mt lc no . Th d bit c v tr v vn tc ca qu t, mt trng, v mt tri hin gi thi c th suy din nhng ngy trng trn, trng khuyt, nguyt thc, hay nht thc trong tng lai v qu kh. y l trng hp vi mi qu tng ng mt nhn m thi. Mc du chng trnh thm him khng gian l mt thnh cng ln ca c hc Newton, phm vi ng dng cc phng trnh chuyn ng ca c hc Newton rt hn hp. Th d: i vi chuyn ng tng i theo nh lut sc ht vn vt ca hai vt th thi c th tm ra li gii chnh xc, nhng nu l ca ba vt th thi phi b tay. V li trn nguyn tc, theo c hc lng t ta khng th no o lng chnh xc cc iu kin u v theo thuyt hn n (chaos theory) nu cc iu kin u ch thay i mt i lng v cng b thi vi thi gian, tp tnh (behavior) ca li gii s tr nn v cng hn n kh lng. Hn na, thuyt tng i bc b hon ton nhng khi nim cn bn ca c hc Newton xem khng gian v thi gian, vt cht v nng lng nh nhng t th c lp ring bit. Th m hin nay c hc c in Newton vn duy tr nh hng rng ln trong mi ngnh khoa hc: vt l, sinh hc, tm l, x hi, kinh t, chnh tr, v..v... v trong i sng c nhn v cng ng, nht l ti cc nc c xp vo hng vn minh nht th gii. Cc th ch chnh tr cng nh hot ng ca con ngi u c quan nim vn hnh my mc theo nhng quy lut t nhin. T do c nhn ch l th t do b phi ch (conditioned freedom) hng v hng lc th v tha mn tham i v dc vng. Trong x hi m khoa hc duy vt ng tr, tn gio phi ng ring bit ra mt khu vc, la

xa l tr v khoa hc, ch thun ty chuyn trch nhng vn tm linh, tn ngng, v truyn thng m thi. Nhng gi nh siu hnh ca khoa hc duy vt ch ngha thng c em ra trnh by nh l nhng kt qu thc nghim ca khoa hc. Cch trnh by nh vy vp phi li gio bin vin vo lun c gi nh nh c cp trong hai bi tng cui IV.8 - 9. Hy a ra mt th d. S bo Time, ngy 17 thng by, 1995 ng mt bi c hnh trang ba vi nhan : Glimpses of the Mind: What is Consciousness? Memory? Emotion? Science unravels the best-kept secrets of the human brain (Lic nhn qua Tm: Th no l Thc? l K c? L Xc ng? Khoa hc gii khai nhng g b mt nht v no con ngi) ca Michael D. Lemonick. Trong bi ny, tc gi v tnh hay hu trnh by nhng gi thit siu hnh ca khoa hc duy vt nh nhng khm ph khoa hc xc tht. trang u l mt bc hnh ca no do my tnh v ra t b qut ca PET (Positron-emission tomography), mt php chp bng tia X theo lp, vi li ch thch y l nh ca mt ngh bun (a sad thought). Thc ra, l nh ca mt vng no c nhng t bo thn kinh tch cc hot ng gia tng s chuyn ha trong lc mt ngh bun xut hin. Hot ng ca t bo no v tri gic v cm th c th lin kt nh vy l do kinh nghim c th c c nhn tng thut li ng thi vi s qun st no b theo phng php khoa hc. Ngoi ra, s tng quan nhn qu gia cm th v hot ng t bo no ca nhng vng lin h ang l mt gi thuyt cha c kim chng ton b. Do , tc gi ly mt gi nh lm thnh mt xc quyt khoa hc m khng cho c gi hay. Cng mt lun iu, khi ni v k c, tc gi phn quyt: K c khng g khc hn l mt vi ngn t bo no pht x theo mt mu hnh c th nht nh. l mt s khng nhn i vi hai nguyn l, quy gim v thc hu, ca ch ngha khoa hc duy vt. Khng c g trong li pht biu bin minh cho nguyn nhn v cch thc pht sinh k c. Lun lun ng trn lp trng tm pht sinh t no, tc gi tip tc vit: nhng k thut hiu dng nh MRI (magnetic resonance imaging; php pht hin nh bng cng hng t) v PET (Positron-emission tomography; mt php chp bng tia X theo lp) m ca s cho thy b no con ngi, cc khoa hc gia theo di mt tng thnh hnh, thy lp sng ca s s hi pht ra t mt cu trc mnh danh l amian, hay ghi ch s pht x tit l b mt ca cc t bo no khi mt c nim chn vi t lu c ti to.

Cui cng, nhn lm thc l t ng, Lemonick vit: Mc du theo bn nng ta tin ngc li, thc khng phi l mt s vt nm bn trong no tng ng vi ng l ht nhn ca tri gic, nh o din tn tung... Sau hn th k truy tm, cc nh no hc kt lun rng khng mt ni no kh d tng tng l tr s ca mt ci ng nh vy, v tht ra n gin l n khng c. ... C th cc khoa hc gia trong tng lai s chp nhn s hin hu ca mt ci g nm ngoi tm hiu bit ca mnh, ci g c th m t nh l linh hn. Nu qu y l mt s c ca tc gi thi r rng bi bo ny la gt c gi v mp m nh ln con en, trnh by gi thuyt cn phi chng minh nh l s tht c th nghim. Trung lun gi l h lun. Tc gi c th v tnh nh k phm phu m ti i vi s tht bn khi ra cc tng ca cc php, chp ly tng m cho ra danh, y theo danh m gi ly tng, sinh vng tng ngh sai lm cc php c t tnh. Nhng vng tng chp trc nh vy hun tp trong tm t v thy, nhng cm nhim thm cn c kt thnh tp qun v minh trong sinh hot nhn thc sai lm ca tc gi. Do , v khng kho s dng ngn ng v lun l nhn ra nhng vng tng h lun, tc gi mc phi li ly ngn lm lun c quyt nh vn , ly gi nh lm tin thay th nhng chn l thc chng. ---o0o--20. Nng tng v s tng trong Phm V A. Phm V: Qun Lc Chng (Dch Vit). V.1. Tng h khng khi cha c/ Thi khng c php h khng./ Nu trc c h khng/ Tc h khng y khng tng.// V.2. Php m khng c tng/ Tt c mi ni khng c./ ni php v tng/ Tng khng c ch biu tng.// V.3. Ni php c tng hay php v tng/ Thi tng khng c ch ./ Ngoi php c tng v php v tng/ Cc ch khc tng cng khng .// V.4. V php (nng) tng khng c/ Nn php s (kh) tng cng khng c./ V php s tng khng c/ Nn php (nng) tng cng khng c.// V.5. Th nn nay khng c (nng) tng/ Cng khng c s tng./ Ngoi nng tng v s tng/ Cng khng cn c vt khc.// V.6. V bng khng c ci c/ Thi lm sao c ci khng?/ C v khng khng c/ Thi ai bit c bit khng?//

V.7. Th nn bit h khng/ Chng phi c cng chng phi khng/ Chng phi nng tng chng phi s tng/ Cn nm gii kia cng ng ngha vi h khng.// V.8. Tr nng cn thy cc php/ Hoc c tng hoc khng c tng./ Th nn khng th thy/ Php vng lng an n dt ht tt c chp kin.// ---o0o--B. Lun gii. Phm III v IV cp x v un. Nay n lt Phm V: Qun Lc chng ni n chng tc gii, nhng khng phi Mi tm gii trong Tam khoa phn loi, m l Su gii c Pht thuyt ging cho tn gi Pukkusti trong kinh Gii phn bit, Trung B 140: Ny T kheo, ngi ny c su gii, su xc x, mi tm hnh, bn thng x, khi c an tr, vng tng khng c chuyn ng. Khi vng tng khng chuyn ng, ngi y c gi l mt n s tch tnh. Ch c bung lung tr tu, hy h tr chn , hy tng trng hu th (cg), hy tu hc tch tnh. y l tng thuyt su gii phn bit. Cn hiu rng khi dng ch ngi trong cu ngi ny c su gii,..., c Pht mun ni : Ci m ta gi l ngi c thnh lp do bi su gii,... Chung cnh khng c ngi. ch l mt khi nim. Su gii l a gii, thy gii, ha gii, phong gii, khng gii, thc gii. Su xc x l do nhn xc thy sc, nh xc nghe ting, t xc ngi mi, thit xc nm v, thn xc cm xc, xc bit php. Mi tm hnh l do mt thy sc, chy theo sc ch tr x ca h, chy theo sc ch tr x ca u, chy theo sc ch tr x ca x. Tai, mi, li, thn, v cng th. Nh vy, su h hnh, su u hnh, su x hnh hp li thnh mi tm hnh. Trong kinh ny, c Pht s dng thuyt Su gii nhm ch ng tu tp thnh tu bn thng x: tu thng x (Panndhitthna), thng x (saccdhitthna), hu th thng x (cgdhitthna), v tch tnh thng x (upasamdhitthna), tc l bn nn tng ca s chng c qu A la hn, y cn gi l n s tch tnh. Chng hn, nm gii u c dng tr li cu hi: Th no l khng bung lung tr tu? Ny T kheo, d l ni a (thy,..., khng) gii hay l ngoi a (thy,..., khng) gii, u gi chung l a (thy,..., khng) gii. T kheo dng tr tu qun bit nh tht rng: 'Ci ny khng phi ca ti, ci ny khng phi l ti, ci ny khng phi t ng ca ti.' Tm v y khng nhim trc a (thy,..., khng) gii y. l T kheo khng bung lung tr tu.

Cng vy i vi thc gii, khi v T kheo bit nh tht nm gii, v y khng b chng lm nhim, nhng ci c gii thot l thc. V y nhn bit ci g? V y nhn bit lc th, kh th, v x (bt kh bt lc) th. ... Khi v y cm th mt lc th, hay bt lc th, hay bt kh bt lc th, v y bit rng n v thng, khng nn bm vu, khng phi l mt i tng hng th. Nh vy v y cm nghim ba loi th ny vi x. Khi v y cm th v thn, v y bit mnh ang cm th mt cm th v thn, khi cm th mt cm th v mng, v y bit mnh ang cm th mt cm th v mng. V y bit rng sau khi thn hoi mng chung, tt c nhng cm th s thnh tnh ch. V y bit chng tr nn rt mt m, nh mt ngn n chy nh vo bc v du, nu khng ai cung cp thm du, khng ai ni thm bc, thi vi s tiu hy nhin liu du v bc c, ngn n s t tt. Nh th, v T kheo y thnh tu ch chnh hu bc nht (tu thng x), ngha l bit s on tn mi au kh, t n cu cnh dit tn, lu tn. An tr vo chn , khng b dao ng, khng th a n h vng, v y thnh tu ch chn bc nht ( thng x) tc l Nit bn. X ly tt c sanh y, tt c mi s i, hon ton v dc, tch tnh, tnh ch, v y thnh tu ch chnh hu th bc nht (hu th thng x). Nu v y tn dit tham i thuc tham dc, tham nhim, on tn s phn n thuc sn hn, ti qu, ct t tn gc r v minh thuc si m, khng th hin hu trong tng lai, khng c kh nng sanh khi na, thnh tu nh th l thnh tu ch tch tnh bc nht (tch tnh thng x). c Pht thng chia ch v thuyt minh cc yu t cu to hu tnh nh trong trng hp su gii ny rt chi li tng tn. V sau, lun s ca cc b phi thu nhip tt c cc php ngha phn loi, nh ngha, gii thch, v phn bit vi nhiu khuynh hng khc nhau. Hu b, chng hn, ch trng cho rng nhng quan nim tru tng v quan h, trng thi, v tnh cht u c xem nh l s vt c th tn ti. Bt lun sc php hay tm php, chng u thc hu, tng quan pht sinh. Trong Phm IV: Qun nm m trc y, ngi Long Th bc b s tn ti d thi v phng din tung ca nhng hu c t tnh, bc b s phn bit yu t nguyn nhn c bn v hiu qu dn xut th cp, cng vi khi nim tc dng dn sanh qu t t tnh ca nhn. Trong Phm V: Qun su chng ny, Ngi ch trch s ng thi tn ti v phng din honh, ch trch quan nim v bn cht ca s quan h gia hai t th ng thi hin hu, s gii v danh tng.

Chng hay gii c nhiu ngha. Mt, chng l chng tc, ch cho ch nng ta, tnh lm nhn, nh php gii l ch nng ta lm nhn ca gio php ba tha. Hai, chng l loi tnh, chng loi, ch v ng loi. C loi tnh v s, c loi tnh v l. V l, chng ch cho chn tnh ph bin ca ht thy php, cng gi l php gii tnh, hay tnh Khng. V s, chng ch cho mt loi php, nh t, nc, la, gi, c ngha gn ging ch php, nhm tr t tnh qu sinh vt gii, tt c nhng g c c tnh ring, khng khin ta lm ln vi ci khc, c nhng khun kh ring c th lm pht sinh ni ta mt khi nim v n. Nh vy, chng hay gii cng c ngha l phn t tc gii hn phn bit loi php ny i vi loi php kia. Lun Cu x ni: T tnh cc php sai bit nn gi l gii. Theo ngha ny, tng l phng din hin tng ca gii. Tng khng c ngha n thun l hnh tng, tng trng, tng mo, m rng ln hn, tng (laksana) l mt hin tng ca thc ti, i li vi tnh (svabhva), tc th tnh, bn th, t th. Tnh khng th t ti bng khi nim, khng th gi bng ngn t. Php chn nh v vi, php th su trong su php v vi (h khng, trch dit, phi trch dit, bt ng dit, th tng dit, chn nh) lit k trong i tha bch php minh mn lun ca Duy thc, ch l khi nim v chn nh ch khng phi l t thn chn nh, th tnh ca vn php. S d cp chn nh nh l mt khi nim, mt php, l v tr c khng th t ti th gii v nim nu khng i ngang th gii hu nim. ng nh ngi Long Th dy: Nu khng y tc thi khng th t c chn . V nu khng t c chn thi khng chng c Nit bn. (Trung lun. XXIV.10) Php tng l tng trng ca thc ti m php tnh l bn th ca thc ti. l nguyn tc tnh tng bit qun, hin tng v bn th khng nm trn cng mt bnh din. Bi vy khng th thit lp quan h l lun hay nhn qu gia chng, ngha l phi dng phng php kho st khc nhau nghin cu. Gio l ca Pht c n tm vn bn ngn php mn, chia ra mi tng, tu trung ch c hai loi: Php tnh tng v Php tng tng. Duy thc tng thuc v Php tng, chuyn kho st thc ti trn phng din hin tng. Thuyt A li da duyn khi ca Duy thc hon ton khc bit vi thuyt Chn nh duyn khi. Lun v Chn nh thi khng th dng ngn t v phng php thng dng ni v php tng. Ai cng bit ngi V Trc khng my lu tm n nhng thuyt Nh Lai tng hay Pht tnh, v theo Ngi, lp nn ci nguyn l bn lai thanh tnh thi khng th no t ci nguyn l y m c hin thc bt thanh

tnh. Ngi Th Thn p dng nguyn tc tnh tng bit qun mt cch mm do hn. Trong tc phm cn bn ca trit hc Duy thc, b Duy thc Tam thp tng, Ngi khng c nh gii thch hoc phn tch khi nim Chn nh nhng vn ni n Chn nh nh l bn th chn thc ca thc. Phng php ca Ngi i t hin tng ti bn th, t tng ti tnh, gi l tng tng nhp tnh. Bt u l phn tch cch thc s dng khi nim v ngn t, nhng n tn cng bin gii ca th gii hin tng, mi phn tch, khi nim, v ngn t u b ph v tiu dit hon ton m ng cho s hin l ca Chn tc l thc tnh ca vn php, th tnh chn tht ca mi hin tng. Tht ra, Duy thc chng qua l mt ng li khc din t ci m Bt nh mun din t bng gio l Chn khng. Trong kinh Th lng nghim, c Pht dng cc danh t theo Php tnh tng ct ngha cho ng A nan nhn r bn khoa (5 un, 6 cn, 12 x, v 18 gii), v by i (ngoi su chng, t, nc, la, gi, khng, v thc, c thm kin i) u l duyn khi, khng c t tnh, ch theo nghip m pht hin. c Pht tm thu tt c v Nh Lai tng pht khi ch chn ng. Th d nh trong on vn sau y c Pht ch r Khng gii l huyn ha, s tht vn l tm tnh, l php gii tnh, hay ni mt cch khc, l tnh chn nh nhim mu ca Nh Lai tng. A nan, h khng khng c hnh, nhn sc tng m t by ra. Nh trong thnh Tht la phit, ch cch xa sng, nhng ngi dng St l, dng Ba la mn,..., khi dng nh mi, thi o ging m ly nc, o t ra mt thc, thi trong c mt thc h khng, nh vy cho n o t ra mt trng, thi trong li c mt trng h khng, h khng nng hay su, ty o t ra nhiu hay t. H khng l nhn t m ra, nhn o m c, hay khng nhn g m t sinh? A nan, nu h khng khng nhn g m t sinh thi khi trc cha o t, sao ni li khng trng rng, m ch thy t lin, hn khng thng sut. Nu nhn t m ra, thi khi t ra, phi thy h khng vo; nu t ra trc, m khng thy h khng vo, thi lm sao h khng li nhn t m ra? Cn nu khng ra, khng vo, thi h khng vi t vn khng khc nhau; khng khc tc l ng, thi khi t ra, sao h khng li khng ra? Nu nhn o m ra, thi phi o ra h khng, ch khng o ra t; nu khng nhn o m ra thi t o ra t, lm sao li thy h khng? ng hy nhn xt cho k, nhn r xt chn. o thi do tay ngi, theo phng hng m vn chuyn, t thi t ni t lin m di i, cn h khng nh vy, thi nhn u m ra? o l tht s, h khng l rng trng,

khng c tc dng g vi nhau, khng phi ha, khng phi hp, khng l h khng khng do u m t ra. Nu ci h khng , bn tnh vin mn cng khp, khng c lay ng, thi nn bit hin tin h khng v bn th a, thy, ha, phong, u gi l nm i, tnh cht vin dung, vn l tnh Nh Lai tng, khng sinh, khng dit. A nan, tm ng m mui, khng ng c bn i vn l tnh Nh Lai tng, ng hy xt ci h khng l ra, l vo, hay khng ra, khng vo. ng ton khng bit trong Nh Lai tng, tnh gic l chn khng, tnh Khng l chn gic, bn nhin thanh tnh, cng khp php gii, theo tm chng sinh, p ng vi lng hay bit. A nan, nh mt ging trng khng, thi h khng sinh trong mt ging; h khng thp phng thi cng nh vy. Khng i cng khp mi phng, u c ch , theo nghip m pht hin; th gian khng bit, lm l nhn duyn v tnh t nhin, u l nhng so o phn bit ca thc, ch c li ni, ton khng c ngha chn tht. (Kinh Th lng nghim. Tm Minh dch v ging) Theo nghip m pht hin c ngha l ty theo nghip thc ca chng sinh m nhn nh th ny l vt cht, th kia l lu hnh, th ny l bin ha, th kia l dao ng, th ny l h khng, v..v... V nh nghip ngi thi ch thy cc sng in t trong khong t tia n tia tm, ch nghe nhng rung ng m thanh c cao trong khong t 20 n 20 ngn chn ng mi giy. Ngoi nhng tm mc thi khng thy, khng nghe. Nu l nghip di, thi pht hin nhng con mi bng cch pht ra nhng siu m con ngi khng th nghe c, ri do nhng ln sng m thanh di v m on nh s c mt v v tr ca con mi trong m ti. Ong mt thi thy c tia cc tm m khng th thy tia . Khi tm ra c nhiu ht phn v mt hoa, thi chng truyn tin vi nhau bng hai iu ma: hoc chng bay ling vng quanh thc n tm c, hoc chng bay ling ln xung, qua li ch hng c thc n cch xa vi trm thc. Xt nh vy, thi bit cc i (gii) u do nhn thc ca mi nghip m pht hin, khng c t tnh. Theo on vn trn, khng i khng c hnh tng, i i vi cc sc tng hu hnh m pht hin. Nh khi o ging, o c mt thc thi c mt thc h khng. H khng nng hay su l ty o t ra t hay nhiu. Tuy vy, h khng chng phi do t m ra, chng phi khng do t m ra, chng phi nhn o m ra, chng phi khng nhn o m ra, chng phi khng nhn m t sinh, bi th h khng khng phi l s th c t tnh d bit.

a i cng th. Nu em ch nh ra lm vi trn, ch thm ra thnh ln h trn, ch cho n khi khng cn thy c na, thi gi l h khng. Kinh nghim thng thng thy bit sc l c tng, h khng l khng c tng, sc v khng i i nhau m thnh. Nu sc c th ch ra thnh khng, thi khng cng c th hp li thnh sc. Nhng h khng khng c tng, lm sao hp li thnh ci c tng l sc? Nu h khng cng c tng, thi lm sao li thy l h khng? Do , sc v khng u duyn khi nh huyn, khng c t tnh. Phn tch v qun st nh vy i vi thy i, ha i, v phong i, thi thy tt c u do php gii duyn khi. Php gii duyn khi thi nh huyn, khng c t tnh, nhn duyn thi pht sinh, khng nht nh ch no. Php gii duyn khi c nhng hin tng v lng v bin, nhng nhn bit c l t, l nc,... u do tm thc. Cc i vn khng c tri gic, khng t bit mnh l hu hnh hay v hnh, khng h bit th no l chy, th no l dng, th no l t chy hay khng t chy, lay ng hay khng lay ng. Ch v gic tnh phn bit, theo nghip i i vi hin tng m pht minh ra cc tnh cng, t, nng, ng. V thc i, c Pht dy: A nan, tm ng nng ni, khng ng c ci nhn bit cc iu thy nghe, vn l tnh Nh Lai tng. ng hy xt su ci thc l ng hay l khc, l khng hay l c, l khng phi ng, khng phi khc, hay khng phi khng khng phi c. ng vn khng bit trong Nh Lai tng, ci thc ni tm tnh l ci tc dng nhn bit ca tnh minh bn gic, v tnh minh bn gic tht l chn tnh ca thc i. Bn gic diu minh yn lng cng khp gii php, n hin thp phng h khng, u c ch , theo nghip m pht hin. Th gian khng bit, lm l nhn duyn, v tnh t nhin, u l nhng so o phn bit ca thc, ch c li ni, ton khng c ngha chn tht. (Kinh Th lng nghim. Tm Minh dch v ging) Ngi Tm Minh L nh Thm tm kt: Tm li, tt c s s vt vt u l php gii tnh trng trng duyn khi. Trong php gii tnh trng trng duyn khi, mt s vt i i hin ra cc s vt, cc s vt i i hin ra mt s vt. Khi chng ta em thn ngi m i i vi hon cnh, thi hon cnh u hin ra nhng tng i i vi thn ngi; c thn v cnh u theo nghip ngi m pht hin, cho n cc cm gic, cc nhn thc cng theo thn ngi, cnh ngi m pht hin. Nhng c nm m, su nhp, mi hai x, mi tm gii, v by i, cng u l php gii tnh duyn khi theo nghip thc ca mi loi. Nhn bit c tt c s vt u

do php gii tnh duyn khi nh huyn, khng c t tnh, thi thn cng l php gii tnh, tm cng l php gii tnh, mi s mi vt u l php gii tnh. ng v phng din php gii tnh m ni, thi ton th u nh nh bnh ng, khng c sai khc, cho n cc nghip cng nh nh bnh ng, khng c sai khc. Do tt c s vt u khng c sai khc, nn gi l chn nh. Nh vy, nguyn nhn ca tt c php hu vi l do khng gic ng php gii tnh, vng tng phn bit m thnh. Do s m lm y mi pht sinh th gii, chng sinh, nghip qu. Trong kinh Lng Gi, c nhng on c Pht ging cho B tt i Hu bit r tc dng phn bit ca th gic hu do m pht minh ra cc danh t gi tng, cc th vng tng chp trc t tnh, nh tnh cng, t, nng, ng. l th gic hu i nghch vi qun st tr (pravicavaya-buddhi) l tr nng c do trc gic bn cht ca tn ti, l hu t trch v yu tnh ca t th tn ti, (t th tn ti y) vn bt kh c, siu vit t c. i Hu! Gic hu c xc lp bi s chp trc yu tnh c c do phn bit vng tng l g? Bng s thit lp khng hin thc bi tng nhn d m thit lp bn i chng, vn l nhng yu tnh c do phn bit vng tng khng tht i vi cc tnh cht cng, t, nng, ng; l gic hu c xc lp bi s chp trc yu tnh c do vng tng phn bit. Cm t ch Phn dng ch th gic hu ny l vikalpa-laksanagrhbhinivesapratisthpika-buddhi. Buddhi dch l gic hay gic tr. Vikalpa l phn bit, vng tng; laksana l tng; grh l chp th, nm gi; abhinivesa l chp trc hay i trc, dnh cht, bm cht; pratisthpika l c thit lp, c dng ng. Cc bn ch Hn dch khc nhau, l vng tng tng nhip th k trc kin lp gic, hoc l h vng phn bit th tng tr tr, hoc l th tng phn bit chp trc kin lp tr. D. T. Suzuki dch ra ting Anh l gic tr tc dng quan vi chp trc danh tng do phn bit vng tng (the intellect which functions in connection with the attachment to ideas of discrimination). l th gic tr khng bit tt c cc php trc mt u do t tm bt gic vng hin, chp nhn ci hin tin y m pht huy h vng, nh kinh Lng nghim ni: T tm th t tm, phi huyn thnh php huyn (Dch: T tm tr chp ly t tm. Chn tm chng phi huyn m tr li thnh h huyn). V bm cht vo vng tng s hu-c-t-tnh nn mi thi thit cc tnh cng, t, nng, ng, l yu tnh ca t i chng. Nh y tng t lp lng rng: y l php tht c, ly lm tng. Nhn ni: V cng chc. D ni: Nh kim cng. Bn i khng c t tnh, do phn bit m thy c. Ngha l y t i

chng cc tng chng tht vng t bm gi phn bit dng lp. l gic hu c xc lp bi s chp trc danh tng do vng tng phn bit. T i chng t vng tng m thnh, sanh bn i trong ngoi. l ngha ca li Pht dy: i Hu! Bn i chng kia v sao sanh to sc? i chng c thm nhun bi vng tng phn bit lm pht sinh thy gii ni ti v ngoi ti. i chng c hm nng bi vng tng lm pht sinh ha gii ni v ngoi. i chng b lay ng bi vng tng lm pht sinh phong gii ni v ngoi. i chng b ct thnh mng sc (khi vt cht) bi vng tng lm pht sinh a gii ni v ngoi. Sc tn ti vi h khng. [Ngha l: i chng b vng tng ct t thnh tng mng hay tng khi sc v h khng, tc vt th cng vi khng gian m n tn ti trong , to thnh n tng v a gii.] Do chp cht chn l gi ngy, m nm un t tp thnh sc. Sau khi ni v cc gii thuc v phn vt cht, i din cho cc cnh vt, by gi n on ni v thc gii thuc v phn tinh thn. Thc gii l g? i Hu! Nhn i lc cc cnh gii hnh tch (tc cnh gii ngn ng) khc nhau, to thnh dng tng tc (sinh mnh) trong cc nh hng (th, tc cc ci ti sinh) khc nhau [Dng tng tc y ch cho thc]. Bn i gm t, v..v.... Bn i s to (sc pht sinh t bn i) u c duyn l bn i. Khng phi rng kia [kia l i t ch bn i] l nhn t cho bn i. [Ngha l, sc pht sinh ly bn i lm nhn t. Bn i khng lm nhn t cho bn i]. V c sao? Nu l hu th, c hnh tng, n l ci c phng tin to tc m thnh. Nu l v th th i chng khng sinh khi. Ny i Hu, ci c t th (hu th), c hnh tng, l ci pht sinh t s ha hip bi phng tin m c tc thnh, ch khng phi ci khng hnh tng. Ngha l, ci g hu th, c hnh tng, l ci c tc thnh bi iu kin. Ci khng t th, khng hnh tng thi khng. (Cc on kinh Lng gi v ch thch trn u do Thy Tu S dch v ging gii) Trong Phm V: Qun Su chng ny, ngi Long Th bi bc ph nhn thuyt nh ngha ng thi, ph cch thc s dng ngn thuyt pht biu nng tng v s tng ca cc php, dng lp tng chng tht thnh yu tnh thc hu ca vn vt. Ngay lc m u Trit hc v tnh Khng, Thy Tu S soi sng mi quan h gia s gii v danh tng nh sau: i tng ca nhn thc khng phi l ci c th, m l ci tru tng. Mt s th, nu khng c biu th bng nhng thuc tnh, khng th hin hu nh mt i tng. S kt hp ca nhng thuc tnh biu th hin hu ca

mt s th ny c duy tr bi ngn t. Mt hin hu nh th l Khng, mt thc ti rng, khng c t th, n l mt hin hu gi danh. Nhng chnh ci gi danh li lm cho s th xut hin nh mt i tng ca nhn thc. Ci danh biu l cho ci thc. Phi thc khng c danh. M phi ci danh thi ci thc cng khng c. Ngn t khng phi ch l mt kh c din t ca t tng m thi, n cn l biu tng ca mt s th. Ngn t biu tng cho mt s th, mt khi hin hu c biu th bi nhng thuc tnh. Ngn t nh vy, l mt hin hu tru tng. Mi thuc tnh cng c mt tn gi ring ca chnh n, nn mi thuc tnh cng mang trong n kh hu tnh v mt i tng. Do , d ci danh c l biu tng cho ci thc, nhng n khng phi l ci thc. Trong Phm ny, khng gii c chn lm th d ni n vn s gii - danh tng, ch th - thuc tnh, hay nng tng - s tng. Nu chng minh c c nng tng ln s tng u v t tnh thi kt lun tt nhin l d em bn th ca hin tng chia ch ra thnh nhng yu t c bn bng bt c cch no ta cng khng tm thy c nhng yu t thc th, c thc hu nh tnh. L mt s gii, l c nhin khng gii phi c mt thuc tnh c th, mt sc tng c bit, hay mt danh ngha ring c th ly cch n vi nhng s gii khc thi mi miu t c nh l mt i tng ca nhn thc. V ngi (anvarana) thng c xem nh l nh ngha ca h khng, tng ring (laksana) ca h khng. Tng mnh danh l nng tng v h khng l s tng (laksya), ch th c thuc tnh l v ngi. Hai trng hp c xt n. Mt l nng tng v s tng ng nht. Nh th, khng th nh ngha c khng gii, khng th phn bit khng gii vi nm gii kia. Hai, nu cho rng nng tng v s tng sai bit, thi th hi c th no s tng pht hin khi nng tng cha xut hin? Ngha l, c hay khng c php h khng khi cha c tng h khng (tng v ngi)? Bi tng V.1 khng nh l khng c. Bn ch Hn: V.1. Khng tng v hu thi/ Tc v h khng php./ Nhc tin hu h khng/ Tc vi th v tng.// Dch: V.1. Tng h khng khi cha c/ Thi khng c php h khng./ Nu trc c h khng/ Tc h khng y khng tng.// Khng c php h khng khi cha c tng h khng, bi v nu c, thi h khng khng c tng. Khng c tng thi lm sao nh ngha c h khng? Hai cu u ca bi tng V.2 ni r khng th tm thy php v

tng ni php thng v v thng: V.2ab. Th v tng chi php/ Nht thit x v hu./ (Dch: Php m khng c tng/ Tt c mi ni khng c./) C th no bo h khng trc khng c tng, nhng sau c tng bn ngoi n lm thnh tng? Hai cu sau ca bi tng V.2 ph nhn s vic ny vi l do: Bi php v tng khng tm thy c u c th thi ni no nng tng c th hin khi? V.2cd. v tng php trung/ Tng tc v s tng.// (Dch: ni php v tng/ Tng khng c ch biu tng.//) Bi tng V.3 xc quyt rng nng tng khng hin khi ni u c. Bn ch Hn: V.3. Hu tng v tng trung/ Tng tc v s tr/ Ly hu tng v tng/ D x dic bt tr.// Dch: V.3. Ni php c tng hay php v tng/ Thi tng khng c ch ./ Ngoi php c tng v php v tng/ Cc ch khc tng cng khng .// Php v tng tc php khng xc nh, khng c nh ngha, thi khng tm u c, nn tng khng c ni hin khi. Php c tng l php c nh ngha, c xc nh thi cn g dng n tng xc nh thm mt ln na. V li, nu xc nh thm ln th hai, tt c th xc nh thm ln th ba, v..v... n v cng tn! Ngoi hai trng hp y, khng c trng hp mt php va c xc nh va khng c xc nh, hay chng c xc nh v chng khng c xc nh. Bi th xt khp ni, khng c ch no nng tng hin khi. Nhn nh nng tng khng hin khi nh vy a n kt qu l khi nim i i, s tng, v vy cng khng hin hu, v ngc li. l pht biu ca bi tng V.4. V.4. Tng php v hu c/ Kh tng php dic v/ Kh tng php v c/ Tng php dic phc v.// V.4. V php (nng) tng khng c/ Nn php s (kh) tng cng khng c./ V php s tng khng c/ Nn php (nng) tng cng khng c.// Trung lun khng ph nh s c ca php h khng hay tng v ngi, s tng hay nng tng. Khng c mt i tng nhn thc no m khng c pht biu qua mt mnh ch th - thuc tnh biu tng s tng quan lin h gia s gii v danh tng. iu bc b y l quan im cho rng s gii v danh tng l hai t th c yu tnh quyt nh, c lp ring bit, ri bng cch no n ha hp nhau m pht sinh mt t th khc lm i tng ca nhn thc. Bi tng V.5 kt lun: Bn ch Hn:

V.5. Th c kim v tng/ Dic v hu kh tng./ Ly tng kh tng d/ Cnh dic v hu vt.// Dch: V.5. Th nn nay khng c (nng) tng/ Cng khng c s tng./ Ngoi nng tng v s tng/ Cng khng cn c vt khc.// Trn phng din nhn thc lun, y l trng hp tng hp kt lin cm gic vi hai khi nim, h khng v v ngi tng, dn n nh ngha: Ci ny l h khng, bi v c tng v ngi. Hai khi nim h khng v v ngi ch khc nhau v mt lun l v tng quan lin h theo lut ng quy nht (tdtmya; Principle of Identity). Chng cng quy hp v chung mt cn bn hu php (dharm; substratum) bt kh ngn thuyt, biu hin qua t ng Ci ny. Hu php l ch vt t thn, cn gi l bn tnh ca s vt. Theo trn, nng tng v s tng ca khng gii u khng tht c cho nn cn bn hu php ny l v t tnh, l Khng. Vy khng gii l php hu vi, nh huyn, khng tht c. Tuy khng tht c, h khng khng phi l mt php khng c mc du h khng c quan nim nh l s vng mt ca s ngn ngi. Nn nh rng Trung lun khi ni n c tc l ni n ci tht c tc hu-c-t-tnh. Khng tht c tu trung l mt ph nh, tc l mt s bin d, hy dit, hay vng mt ca mt khng nh, ca mt ci tht c. Nhng v ci tht c khng hin khi u c, nn ci khng tht c cng nh vy. y, c v khng c i i nhau m thnh. iu ny c cp trong bi tng V.6. Bn ch Hn: V.6. Nhc s v hu hu/ Vn h ng hu v./ Hu v k d v/ Tri hu v gi thy.// Dch: V.6. V bng khng c ci c/ Thi lm sao c ci khng?/ C v khng khng c/ Thi ai bit c bit khng?// Bi tng V.7 cp phng php lng phn bin chng dng trong phn trn phn tch khng gii, nu c p dng i vi nm gii kia, t, nc, la, gi, v thc thi cng dn n cng mt kt lun l tt c u nh huyn, khng tht c. Bn ch Hn: V.7. Th c tri h khng/ Phi hu dic phi v/ Phi tng phi kh tng/ D ng ng h khng.// Dch: V.7. Th nn bit h khng/ Chng phi c cng chng phi khng c/ Chng phi nng tng chng phi s tng/ Cn nm gii kia cng ng ngha vi h khng.//

Trn phng din lun l, h khng ni n trong cu u V.7a c s dng nh tin trn php ca hai cp mnh tn. Cp th nht l do phn chia hu trn php thnh hai thin kin ni n trong V.7b: H khng chng phi c v H khng chng phi khng c. Cp th hai l do phn chia hu trn php thnh hai thin kin ni n trong V.7c: H khng chng phi nng tng v H khng chng phi s tng. V c hai cp mnh y u khng ng nn h khng l Khng, ngha l khng c t tnh. Trong bn Trung lun ca Phm Ch Thanh Mc gii thch, HT. Thch Thin Siu dch v tm tt, on cui Phm c phn vn p ng ghi ra y kt thc bi lun gii Phm V: Qun Su chng ny. Hi: Trong su chng gii, h khng khng v tr u, khng v tr cui, ti sao ph h khng trc ht? p: t, nc, la, gi do cc duyn ha hp sinh, d ph, cn thc chng gii, v nhn duyn ca kh, vui, nn bit l v thng bin d, cng d ph. Ring h khng thi khng c tng nh vy, nhng v phm phu hy vng cho l tht c, cho nn ph trc. Li na, h khng c kh nng gi gn bn i, bn i lm nhn duyn m c thc, nh vy h khng l cn bn, cho nn ph trc, cc th khc t ph. Hi: Ngi th gian u thy r rng cc php l c l khng, c sao ring mt mnh ng ngc li vi th gian m ni khng c thy g? p: Dng li bi tng V.8 cui Phm p. Bn ch Hn: V.8. Thin tr kin ch php/ Nhc hu nhc v tng./ Th tc bt nng kin/ Dit kin an n php.// Dch: V.8. Tr nng cn thy cc php/ Hoc c tng hoc khng c tng./ Th nn khng th thy/ Php vng lng an n dt ht tt c chp kin.// Nu ngi cha c o, khng thy tht tng cc php, v nhn duyn ca kin v i nn h lun th. Khi thy php sinh khi thi cho l c, chp th tng n m bo l tht c; khi thy php hoi dit thi gi l on, chp th tng n m bo l tht khng. Tri li, ngi tr thy php sinh khi thi lin dt tr chp kin khng, thy php dit thi lin tr chp kin c. Th nn i vi tt c php tuy c thy , chng u nh huyn nh mng, cho n ci chp kin v o v lu cng cn dit tr, hung g cc chp kin khc. Th nn nu khng thy c php vng lng an n dit ht mi chp kin, thi ngi y mi thy c thy khng.

Khng th thy v hiu r tht tng ca cc php c ngha l khng hiu r l duyn khi, khng chng ng tnh Khng. l nguyn nhn ca s khng thy c php vng lng an n, tc php tch dit tnh, tc nit bn gii thot an lc. ---o0o--21. Hu v s hu trong Phm VI A. Phm VI: Qun Nhim Nhim Gi (Dch Vit). VI.1.Nu la ngoi php nhim/ Trc t c ngi nhim/ Nhn ni ngi nhim/ Nn mi sinh php nhim.// VI.2. Nu khng c ngi nhim/ Th hi lm sao c php nhim?/ Hoc c hoc khng c php nhim/ Cch lp lun i vi ngi nhim cng nh vy.// VI.3. Ngi nhim v php nhim/ C hai cng lc thnh lp l iu khng ng/ V ngi nhim v php nhim cng c trong mt lc/ Thi khng c s h tng ty thuc.// VI.4. Ngi nhim v php nhim ng nht/ ng nht thi lm sao hp?/ Ngi nhim v php nhim khc nhau/ Khc nhau thi lm sao hp?// VI.5. Nu ng nht m hp/ Thi la bn vn hp./ Nu khc nhau m hp/ Thi la bn cng hp.// VI.6. Nu khc nhau m hp/ Thi s hin hu ring bit ca ngi nhim v ca php nhim lm sao thnh lp?/ Hai tng trc vn sai khc/ Sao sau li bo chng tng hp?// VI.7. Nu php nhim v ngi nhim/ Trc thnh mi tng sai khc/ thnh tng khc nhau/ Lm sao m ni hp?// VI.8. V tng sai khc khng thnh/ Nn ng mun chng cng hp./ Tng hp rt ro khng thnh/ ng li ni chng sai khc.// VI.9. V tng sai khc khng thnh/ Nn tng hp cng khng thnh./ i vi tng khc no na/ M ng ni l tng hp?// VI.10. Nh vy, php nhim v ngi tham nhim/ Chng phi hp thnh chng phi khng hp thnh./ Cc php khc cng nh vy/ Chng phi hp thnh chng phi khng hp thnh.// ---o0o--B. Lun gii. Phin no.

Cc Phm trc cp nhng yu t c bn pht sinh th gii m vng bao gm un, x, v gii. Phm VI: Qun Nhim Nhim Gi (Qun v php nhim v ngi nhim) lun bn v phin no, nguyn nhn cm sinh ra th gii m vng. Phin no ch cho ton b tc dng tm lm cn tr cng cuc thc hin s gii thot. c Pht rt ch tm thuyt minh phin no, trn nhiu phng din, phn ra nhiu loi ni r tnh cch ng s ca n. Do , phin no c nhiu tn gi, nh l ty min, trin, ci, kt, v..v... Trong Phm ny, nhim l mt tn khc ca phin no. Bt lun loi no gy phin mun o no, tri buc, mt t do u c nhng danh xng nh trn. Ni theo php tng thi ngha ca nhng danh xng y khng ng nht, rng, hp khc nhau. Chng hn nh v s d hay ng ca ty min v trin sinh ra nhng tranh lun gia cc b phi. Tht ra, trn i th, ch l do theo nhiu lp trng khc nhau m t tn cho cc tc dng tm ly ng chp, ng dc lm c s, ly vic tha mn ng chp, ng dc lm mc ch mt cch thc hay v thc m thi. S tu dng theo o Pht v mt tch cc thi s tng trng tr tu, gii thot c xc nhn vi nhn thc trc qun v th tnh ca phin no. Nhng v mt tiu cc, ngha ca gii thot l on tr phin no, chm dt kh au. Theo Phm Phn bit ty min, lun Cu x, ty min, hay phin no, hay hoc, c bn ngha. Khi cn bn phin no hin tin m hnh tng ca n kh bit r thi gi l vi t. N c gi l ty tng khi n lm tng thm s hn m trm tr i vi cnh n duyn v nhng tm tng ng vi n. N thng theo di hu tnh gy ra cc ti li nn gi l ty tc. N hin khi tri buc, khng mun m n vn sanh, c ngn m n vn khi, nn gi l ty phc. C bao nhiu th phin no? Phn loi chng nh th no? Ni chung, cc phn loi c cp trong Tng nht a hm cho n thi i A t t ma, t phc tp tr nn rt hn tp. Trong Tng nht a hm, lc u ch c loi mt php, nhng cui cng tng ln n loi mi mt php. n thi i A t t ma, phng php thuyt minh v phn loi tuy x l tin b hn nhng vn rt phin tp, bt u cng t mt php n hai php, ri ba php,..., tin ln n hai ni mt php, ba mi su i hnh, su mi hai kin, v..v.... Trn thc t, v mt tnh cht, khng lm cch no hn c s phn loi tr nn bt phin tp. Trong cc loi phin no, loi no l cn bn, lm gc sanh ra cc loi phin no khc? Tham chiu cch phn loi trong Duy thc thi c su tc nhn

tm l nhim ch yu tc cn bn phin no hay ty min, l tham, sn, si, mn, nghi, c kin. Tham tc tham lam, c ngha chp cht ly, i lc ng ngha vi i. Tnh ca tm s ny tham lam m nhim nhng g n a thch, nh ti sc, danh vng, v..v... Nghip dng ca n l chng ngi v tham v sanh ti kh. Sn tc sn hn, ni nng. Tnh ca tm s ny gin ght nhng cnh tri nghch. Nghip dng ca n l lm cho thn tm khng yn n, chng ngi tnh v sn v sanh cc ti li. Si tc ngu si, cn gi l v minh, khng sng sut. C th gii thch l v tri, tm ngu n, hoc l vo mnh, nh ch mun sng. Tnh ca tm s ny l m mui, khng bit hay d, phi quy. Nghip dng ca n l sanh ra cc php tp nhim v chng ngi tnh v si. Ba mn phin no, tham, sn, si, lm chng ngi ba mn v lu l Gii, nh, v Hu. Mn tc khinh mn, tm kiu mn. Tnh ca tm s ny l ti nng, th lc ca mnh, khinh d ngo mn ngi. Nghip dng ca n l lm nhn sanh ra ti li v chng ngi tnh khng khinh mn. Nghi tc nghi ng, do d. Tnh ca tm s ny l nghi ng, khng tin nhng vic phi, chn chnh. Nghip dng ca n l lm tr ngi vic lnh v chng ngi tnh khng nghi. c kin c ngha l thy bit sai lm. Tnh ca tm s ny l hiu bit in o, khng ng chnh l. Nghip dng ca n l gy to ti kh v chng ngi nhng hiu bit chn chnh. c kin chia lm nm th: thn kin, bin kin, t kin, kin th kin, gii cm th kin. Thn kin gm ng kin v ng s kin. i vi thn th do nm un ha hp to thnh, khng nhn thc r nh vy, li lm chp trong c mt tht th trng tn duy nht ch t, gi l ng kin. i vi nhng vt s hu ca thn, chng cng ton l gi hu nh huyn, chng c t tha g c, th m nhn lm chng c tht v thuc v ta, gi l ng s kin. Bin kin l chp lch lc mt bn. Th d: chp c tht ng, chp sau khi cht, ng s tn ti hoc tiu ma. T kin l ph nhn nhn qu chnh ng v chp nhn nhn qu t vy.

Kin th kin l chp cht ba th thn kin, bin kin, t kin cho l ng. Th c kin ny l u mi ca s tranh chp, tranh u. Gii cm th kin c hai loi. Mt, khng phi nhn chp l nhn, tc chp tr nhng cm gii t vy, nh cho kh hnh l nhn sanh ln ci tri. Hai, khng phi o chp l o, tc tin nhng o l khng a n s gii thot. Th d: Nh Pht dy, gii l vin nhn a n Nit bn, nh, hu mi l cn nhn ca Nit bn. Th nhng li tin ch c gii l cn nhn ca Nit bn, khng tin nh, hu. Kin c ngha l suy tm, so tnh, ly tm s hu lm th. Khi tm s hu suy tm ng n thi gi l chnh kin. Khi n suy tm sai lm thi gi l t kin. Trong nm c kin, c ba th lm t th cho bn mn in o kin. l thn kin lm t th cho in o v ng chp l ng, bin kin lm t th cho in o v thng chp l thng, kin th kin lm t th cho in o kh chp l vui, v bt tnh chp l tnh. Nm cn bn ty min, tham, sn, si, mn, nghi, gi l nm n s, v tnh n tr n, c cn r su dy kh tr. Nm c kin gi l nm li s, v tnh n mnh li, khng c cn r su dy, d on tr. Hai th n s v li s li chia thnh kin hoc v t hoc. Kin hoc cn gi l m l hoc l m lm v o l nhn duyn, v thng, v ng. l tr m chp, phn on s thc mt cch sai lm. T hoc cn gi l tu hoc, hay m s hoc, l m lm tham m v s tng sc thanh ca v tr vn vt. y l tnh m chp. Phng php i tr hai loi phin no ny l kin o v tu o. Kin o s on c ngha l chng kin, thu r tht l ca s vt thi m l lin dt. l trng thi l tr khng cn nhn thc sai lm v bn cht tn ti na. Tuy nhin, phin no cn c th lm ngi chnh tr kin . iu ny do m s m khi. Tuy l tr c hiu r, nhng thi quen tp kh vn cn m trc. Bi v xc cnh ty duyn i vi s tng hy cn sanh khi cc th lm lon nhim trc. V nh ngi nghin ru tuy bit ru l th c hi, nhng th hiu b khu gi tng n mi v ru ngon, nn vn thm ung. Ging nh kin o s on, thy bit r li hi khng cn lm ln, in o, dt s m m nhn nh. Nhng tp kh ghin ru vn cn, vn kh trnh khng ung. S thm mun vi t, thi quen tp kh thc dc, nn phi i hi s c gng kin nhn khc phc lin tc cho n khi dt c tnh ghin, khng cn ngh n, khng cn b li cun. iu ny ng vi php tu o s on. Nh kinh ni: L thi sut liu, s dn dn dit on. Do , lun lun khng ngng tu luyn dn dn tr sch nhng

nhim trc vi t, tn dit quan nim tng khng hp l n tng trong tm thc. Lun Thnh duy thc ni n hai giai on kin o v tu o trong qu trnh gii thot nh sau: Qua qu trnh n lc khng ngng, khi tr v phn bit (nirvikalprajn) pht sinh, nhn thc c chn nh (bhtatathat), lc y B tt bc vo giai on thng t (prativedhavastha). Do mi bt u soi sng l tnh, nn gi l kin o. i tng qun st y cng l bn Thnh , nhng c qun st theo ngha chn khng (snyat) cho nn l th ca Thnh l chn nh. Lc B tt bt u chng nhp S a (Pramudit). Sau l giai on tu o, tri qua cho ht mi a. Trn phng din sinh tn trong gii hn c nhn, phin no xem nh nhng th lc iu ng kht vng sinh tn c Thng Man phu nhn phn thnh hai loi: tr a phin no v khi phin no. Tr a phin no bao gm nhng nhim tn d ca tp qun hay di truyn qu kh. C bn th: kin nht x tr a, dc i tr a, sc i tr a, v hu i tr a. Kin nht x tr a thuc v kin, gm nhng loi tri thc nhim, khng thy r bn cht ca hin thc. Chng l kht vng tri thc thc y con ngi chy theo hnh phc bng nhng con ng lm lc. Ba tr a kia thuc v kht i c coi nh l kht vng sinh tn. Dc i tr a bao gm nhng ng lc thc y con ngi i tm hnh phc trong nhng hng th vt dc ca th gian ny ca dc gii. Sc i tr a l s am m cc h lc ca bn trnh thin nh thuc sc gii. y l do khng tha mn trong nhng hng th vt cht nn mi i tm nhng cm gic ngy ngt v t nh hn bng nng lc ca s tp trung t tng, nh trong cc trng thi xut thn. Nu vn cha tha mn nh mong mun, thi tip tc i tm hnh phc trong trng thi khng h lc bng bn cp thin nh thuc v sc gii. Nhng kht vng tn ti siu vit th gii vt cht c gi l hu i hay v sc i tr a. Bn tr a phin no c ni l phin no chng t, l nhng ht ging hay nhng ng lc thc y pht sinh tt c mi kht vng nhim. Nhng kht vng ny c gi l khi phin no, thng phin no, hay ty phin no, cn c ni l phin no hin hnh. St na phin no sanh khi tng ng vi tm trong tng st na, ngha l tc ng ca cc khi phin no khng mt st na no tch ri cc hot ng tm l. Mi tc ng ca chng hun tp tr li bn tr a phin no. Cc chng t ny pht sinh tr li thnh hin hnh ty thuc vo cc hot ng trn c s ch quan ca cc chc nng tm l. Trn mt hin hnh, tuy khi phin no b cc mi trng

sinh hot chi phi, nhng ng lc v hu qu ca cc hnh ng ch trc tip nh hng trn i sng mt c nhn ring bit. Phin no nh vy l tm s, tm tc dng tm thc hay chui st na sinh dit ni tip l tm vng. Vng s tng ng, khi phin no l tm tng ng. Tm vng trong tng mt nim duyn vo i tng, khi y, cc php phin no ty tm m xut hin, ng thi, khng tch ri nhau; do gi l st na tng ng. (Thng Man Bo kht, 51c21. Ch thch ca Tu S trong Thng Man ging lun) Cng nh xc cnh sanh tnh lin sanh phin no. Xc, cnh, tnh, v phin no tng ng tng hp. Ngoi bn tr a phin no, Thng Man cn ni n v minh tr a. V minh tr a l bc mn phin no bao ph ngn cch bn thn c bit vi th gii bao la v tn ca nhng quan h ph bin, ngha l php gii trng trng duyn khi. V minh tr a ng ngha vi cn bn v minh, hoc ni l cn bn bt gic, tc l iu m lun Khi tn ni: Do khng thng sut php gii nht th tuyt i (ekadharmadhtu), nn khng tng ng vi tm m ht nhin khi vng nim, do gi l v minh. Tc l, khng phi l mt chi trong 12 chi duyn khi, nhng l mt nim bt gic khi ln khuy ng chn tm. Thng Man Bo kht: V minh tr a y ch cho tm vng tng. Bn th ca n l v minh. Lng gi: Ci c gi l thc a li da chuyn ng cng vi by thc (l nhng ci) c sn sinh t v minh tr a. (Ch thch ca Tu S trong Thng Man ging lun) im khc bit vi bn tr a l ch v minh tr a lun lun ch tn ti nh l chng t. N khng ty thuc vo cc hot ng trn c s ch quan ca cc chc nng tm l m tri li tn ti v tc ng trong quan h ph bin. V minh tr a l s tri chng, bn tr a v khi phin no l phin no chng. Phin no chng l do ng, ng s chp lm gc. Bi do ng, ng s chp m khi tham, v..v... cc phin no. Do y m chiu cm ci kh sinh t phn on lun lu trong ba ci. S tri chng l do khng trit ng tht s tht l ca tt c php nn tr b chng ngi i tt c php. Phin no chng l do ng chp. S tri chng l do php chp. Ng chp tt phi do ni php chp. Php khng chp thi ng khng thnh. Phin no chng c l do s tri chng m s tri chng l s y, l ci ngun php sanh, php chp. Bi th cho nn v minh tr a l s y ca hng h sa s phin no tp nhim v cng khin cho bn loi phin no tn ti lu di (Kinh Thng Man. Tu S ging lun)

Trong qu trnh gii thot, sau khi dit tr kin v i qua hai giai on kin o v tu o, hnh gi tr thnh mt v A la hn. i vi bn thn c bit ca mnh, v ch lin h bn thn c bit ca mnh, v y c ni l hon ton thot khi mi thng kh, on tr tt c nhng nguyn nhn tp khi ca chng, t n an lc ca tch dit Nit bn, v tu tp trn vn. Nhng theo Thng Man, v cha on tr c v minh tr a, v y cn ni kh cha c bit n, cn tn d nhng nguyn nhn tp khi cha c on tr, cn c s tch dit cha c hon ton chng ng, v cn on ng cha i sut. V y ch ang trn con ng i n Nit bn ch cha phi l cng ch. V y ch mi vt qua nhng thng kh ca sinh t phn on ch cha vt qua ni kh, ni s hi ca sinh t bin dch. Trong Thng Man ging lun, Thy Tu S vit: V minh tr a l tng su thm nht nm bn di tn cng, m dy ca cc tng trn ty thuc vo n. Duy v minh vn cn l mt khi nim huyn b. V nh Thng Man ni, ch A la hn, Bch chi Pht, v i lc B tt mi trc nghim c xung lc hot ng ny m thi. Tuy vy, n cn phi c nhn din, v nu khng, khi cc Thnh gi A la hn, Bch chi Pht, i lc B tt dit tr trit tt c cc phin no tr a, cc Ngi nht nh phi nhp Nit bn, v khng mnh t tn ti no na. Cc tr a l cc mnh t tm thc c xng p. Nhng ngoi mnh t tm y, khng c t th tm thc no khc. Khi m, gi l thc. Khi ng, gi l tr. Mnh t tm nu c ci to tt, c chm bn cn thn, s sn xut nhng th hoa tri tt, khng c hi. Chuyn m thnh ng, chuyn thc thnh tr, l cng phu tu tp cho qu trnh chuyn y c minh gii rt chi tit trong Duy thc hc v sau ny. Trong kinh Thy tnh Phm ch, Trung A hm 93, cc mnh t tm thc xng p y c c Pht v nh ci o b cu bn. V nh ci o b cu bn em cho nh th git, ngi th git nhn o , hoc dng tro, hoc ly chm kt, hay dng bt git ch xt tht k cho sch ci o d bn . D ngi th git dng tro, hoc ly chm kt, hay dng bt git ch xt tht k cho sch, ci o d y vn c mu d bn. Cng vy, nu c hai mi mt th u lm u tm thi chc chn phi i n c x, sanh vo a ngc. Nhng g l hai mi mt th u? l tm u do t kin, tm u do phi php dc, tm u do c tham, tm u do t php, tm u do tham, tm u do nhu, tm u do thy min, tm u do tro c hi qu, tm u do nghi hoc,

tm u do sn trin, tm u do ph kt, tm u do bn xn, tm u do tt , tm u do la gt, tm u do dua nnh, tm u do v tm, tm u do v qu, tm u do mn, tm u do i mn, tm u do ngo mn, tm u do phng dt. Nu c hai mi mt th u ny ni tm, thi chc chn phi i n c x, sanh trong a ngc. Nu c hai mi mt th u ny m khng lm u tm, thi chc chn c i n thin x, sanh ln ci tri. ... ... ... V nh ci o trng, sch, ca loi vi dt x Ba la ni em cho nh th git, ngi th git nhn o , hoc dng tro, hoc ly chm kt, hay dng bt git ch xt tht k cho sch ci o trng, sch, loi vi Ba la ni ny. Ngi th git dng tro, hoc ly chm kt, hay dng bt git ch xt tht k cho sch, nhng ci o trng, sch ca loi Ba la ni y vn sch li cng trng, sch thm. Cng vy, nu c hai mi mt th u khng lm u tm thi chc chn c i n thin x, sanh ln ci tri. ... ... ... Nu ai bit c t kin l u ca tm, thi sau khi bit lin on tr. Cng nh vy, nu ai bit c phi php dc l tm u, c tham l tm u,..., phng dt l tm u, thi sau khi bit lin on tr. Tm ca v y cng i i vi t, bin mn mt phng, thnh tu an tr, nh vy cho n hai phng, ba phng, bn phng, t duy trn di, trm khp tt c; cng i i vi lng t, khng kt, khng on, khng gin, khng tranh ci, rng ri bao la, v lng, kho tu tp, bin mn tt c th gian, thnh tu an tr. Cng nh vy, bi, h, v tm i i vi x, khng kt, khng on, khng gin, khng tranh ci, rng ri bao la, v lng, kho tu tp, bin mn tt c th gian, thnh tu an tr. Ny Phm ch, l phng php gt ra ni tm ch khng phi gt ra ngoi thn. Theo on kinh vn trn, thi tm tnh vn trong sch, ch v khch trn phin no lm nh bn, nn ni l bt tnh. X li pht A t m lun cng ch trng thuyt tm tnh bn tnh: Tm tnh l thanh tnh, v khch trn lm nhim . K phm phu v cha nghe nn khng th thy bit mt cch nh thc, cng khng c tm tu. Cn thnh nhn nghe nn thy bit nh thc, v cng c tm tu. Xa la khch trn nh bn thi tm tnh thanh tnh (i chnh, 28, trang 697, Trung) Nhng cn c theo l do no m ni phin no l khch, v tm thanh tnh l ch? Theo Tn lun lun thut k ca T n i s, s tht tuy c tnh tm v bt tnh tm, nhng do kt qu tu dng, cui cng tr kh tm phin no

bt tnh m ch cn li tm thanh tnh. Tc l ly ci tm thi cn li lm ch, v ci b tr kh lm khch. Trong Thng Man ging lun, Thy Tu S ging gii: Nu phn tch tm th, thi tm vn khng tng ng vi phin no. Tm l dng chy lin tc, lu chuyn t i ny sang i khc. T th ca tm sinh ri dit, dit ri sinh, trong tng st na tip ni khng gin on. Cng nh mt m la c quay rt nhanh s to thnh mt vng la lin tc v khp kn. Vng la ch l o nh ngoi hin, khng c t th. Cng vy, tm th sinh dit trong tng st na, dng tng tc ca tm ch tn ti do phn bit vng tng. Ch c dng tng tc ca tm c nhn thc l c b nhim bi phin no, nhng t th ca tm l Khng tnh, do khng h chu nh hng tc ng g ca phin no nhim. Phin no nh vy c gi mt cch rt hnh tng l khch trn, ht bi trn ng i, ngi l khch n ri i trong thong chc. Thng Man ni: Nh Lai tng vi t tnh thanh tnh ny tuy b vy bn bi phin no khch trn v phin no hin khi, nhng vn l cnh gii bt t ngh ca Nh Lai. V sao? Thin tm trong tng st na khng h b nhim bi phin no. Bt thin tm trong tng st na cng khng h b nhim bi phin no. Phin no khng xc tm. Tm khng xc phin no. Vy u c th php khng xc li c th nhim tm c. Nhng nhiu phi phn i thuyt tm tnh bn tnh, tm vn trong sch. Hu b cho rng s thin, c, tnh, bt tnh trong tm l ty theo mi tm s tng ng vi tm vng, hay tm s ly khai (bt tng ng) tm vng. V bn tnh, khng th ni l tnh hay bt tnh c. y l kho st vn trn phng din tng trng hay tc dng ca tm, khc vi ch lp cc ca cc nh tm tnh thanh tnh lun xt tm tnh v mt bn th. Li c phi ch trng nht tm tng tc lun, tuy cng mt lp trng vi bn tnh lun, nhng coi tm l trung tnh. Theo phi ny, bn tnh ca tm mt mt l tng tc, mt mt l bt bin. Do , bt lun l thin tm khi, hay c tm khi, c phin no khi hay khng phin no khi, tt c u cng mt tnh. Khi phin no khi thi cng nh qun o hay tm gng b mt lp bi ph kn. Khi Thnh o hin ra thi phin no tiu dit cng nh qun o c git sch v gng c lau bi. Tc ngoi tng v dng ca tm, nhn c tm tnh, cng gn ging nh bn tnh lun. Nhng khng ni r hn l bn tnh, m ch bo bt lun c ty min hay khng ty

min, cng l mt. Nh vy, v phng din trung lp, c th ni tng t thuyt tng ng ca Hu b. Sau ny, ch trng cho A li da l vng thc c th xem nh pht xut t thuyt tm bn bt tnh, v thuyt Nh Lai tng c th ni khai trin t thuyt tm tnh. Duy thc lun do Bt nh lu chi dch, ni: Tm c hai loi: mt l tm tng ng, hai l tm bt tng ng. Tm tng ng l tt c tm phin no, kt, s, th, tng, hnh, v..v... tng ng. Bi th nn ni rng tm, , v thc tn khc m ngha l mt. Tm bt tng ng l tm nht ngha , thng tr, bt bin, t tnh thanh tnh. (i chnh, 31, trang 64, Trung) ---o0o--Tnh gic v nm trc. Bn tnh tnh tm, theo Thin s Ph Chiu ni trong Tu tm quyt, chnh l ci tm th khng tch, h tri, thanh tnh ca chng ta, ci thng tnh minh tm ca ba i ch Pht, cng l ci gic tnh bn nguyn ca chng sinh. Trong Hoa nghim nguyn nhn lun, ngi Khu phong Tng Mt cng ni n ci chn tm bn gic, v gii thch gio l Nht tha hin tnh gio l gio l trc hin chn nguyn, tc tnh gic vn c: Nht tha ni: tt c chng sinh u c ci tm bn gic. Chn tm bn gic ca chng sinh c thuyt ging rt su rng trong kinh Th lng nghim, Tm Minh L nh Thm dch ging. c Pht nng ni thy nghe thng thng ca chng sinh m ch by cho chng sinh chng ng chn tm bn gic, ngha l chng ng php gii tnh. Php gii tnh l tnh bn nhin ca tt c s vt, tc tt c chuyn ng v hin tng trong v tr. Sau y l on kinh thut li li c Pht ch r nguyn nhn ca th gii phin no gii p thc mc ca ng Ph lu na, v t thuyt php hay nht ca Pht. ng Ph lu na trnh by ch nghi v bn khoa m, nhp, x, v gii. Nu bn khoa ny u l tnh thanh tnh bn nhin Nh Lai tng, ch khng phi l nguyn nhn sinh ra phin no nh mt s gio php ch trng, thi cc php hu vi, th gii, chng sinh, v nghip qu u khng c nguyn nhn, nhng khng l tnh thanh tnh bn nhin li sinh ra cc php hu vi sinh dit tip tc? Pht dy: ng Ph lu na, nh ng va ni, l bn nhin thanh tnh thi lm sao bng nhin li sinh ra c ni, sng, t lin. Vy ng khng thng nghe Nh Lai ch dy: Tnh gic l diu minh, bn gic l minh diu, hay sao?

ng Ph lu na bch: Tha Th tn, vng, ti thng nghe Pht ch dy ngha y. Pht bo: ng bo ci gic l minh, li l v bn tnh ca n l minh nn gi n l gic, hay l v gic c ci khng minh m gi l minh gic? ng Ph lu na bch: Nu ci khng minh m gi l gic, thi n khng minh c ci g (tc l khng c s minh). Pht dy: Nu khng c s minh l khng c minh gic, thi c s khng phi l gic; m khng s, li khng phi l minh; v khng minh, thi li khng phi l gic tnh trm minh. Vy tnh gic chc l minh, do vng tng m lm ra c minh gic. Gic khng c g l s minh, nhn c minh m lp ra thnh s. gi i lp ra c s, mi sinh ra ci nng h vng ca cc ng. Trong tnh khng ng, khng khc, ni dy thnh ra c khc. Khc vi ci khc kia, thi nhn ci khc m lp thnh ci ng. Pht minh ci ng, ci khc ri, thi nhn m lp ra ci khng ng, khng khc. Ri lon nh vy, i i vi nhau sinh ra lao l; lao l mi pht ra trn tng, t vn c ln nhau. Do , a n nhng trn lao phin no. Ni ln thi thnh th gii, lng xung thi thnh h khng. H khng l ng, th gii l khc. Ci khng ng khng khc kia, tht l php hu vi. Cu Pht thng dy v c nhc li y: Tnh gic l diu minh, bn gic l minh diu c ngha rt su xa, hng Nh tha ch lnh hi c mt phn, ch cha c ton b ngha. Ngi Tm Minh gii thich: Tnh gic ca chng sinh c hai c tnh. Mt l diu, ngha l duyn khi ra cc s vt. Hai l minh, ngha l nhn bit cc s vt. Tnh gic thng diu thng minh; ci diu ca tnh gic lun lun l minh, nn gi l tnh gic diu minh. Cn bn gic l i vi th gic m ni. Chng sinh m lm, ni tnh gic, ch theo ci minh, m khng bit ci diu, nhn ci minh lm gic, nn ci diu ha thnh ci s minh, hnh nh ngoi ci gic. Nng s thnh lp, thi vng chp ngy cng nhiu. Do , theo trn cnh m phn bit, m to nghip, t ct mnh trong vng sinh dit. n khi c nghe Pht php, chng sinh nng theo bn tnh m tinh tn tu hnh. Lc bt u c bn tnh, chng nhng l minh, m cn l diu na, thi gi l th gic. Trng v tnh gic, th gic gi tnh gic l bn gic, ngha l gic tnh bn lai sn c ca mnh. Bn gic y thng minh v thng diu. Ci minh lun lun hp ci diu, ch khng tch ri ci diu nh trong lc m lm, nn gi l bn gic minh diu.

Khi c Pht hi nhn ci gic l minh, li l v bn tnh ca n l minh, nn gi l gic, hay l v gic c ci khng minh, m gi l minh gic, ngha l ci gic sng sut tr dit v minh, ng Ph lu na cn php chp nn p li rng: Tm tnh ca chng sinh y dy v minh, khng th gi l gic, v n khng sng sut v lun lun b phin no m lm rng buc. Nh vy, ng chng nhng khng tha nhn chng sinh vn c tnh gic diu minh, m cn nhn lm ci minh gic l tnh gic. Pht bc b lun iu ca ng Ph lu na: Nu cn c s minh mi c minh gic, thi theo ch ng r, h c s, thi khng phi l gic, nhng cng theo li ng ni, nu khng c s thi khng phi l minh. Nh th, ci minh gic ca ng khng th thnh lp. V li, tm tnh chng sinh khc vi c cy, u phi l khng minh. Vy tnh gic chc l minh, do vng tng chp tht c chn, tht c vng, mi to ra ci minh gic ca ng. Gic tnh vn t minh, t diu, khng c g ng gi l s minh. Ch v nhn c minh, m gi di lp ra thnh s, nn mi gi di sinh ra ci nng minh ca chng sinh. Chng sinh khng gic ng bn tnh, ch nhn ci minh lm gic, nn cnh gii duyn khi ha thnh s minh. i li vi cnh s minh, ci tnh minh li ha thnh nng minh. Nng minh, s minh i i nhau m sinh ra vng tng, chp c tht ng, tht php, ri theo nhn duyn m sinh ra c thn, c cnh, c nghip chung, c nghip ring, lm cho tnh gic tr thnh nhim, i n pht sinh nhng trn lao phin no. V khng gic ng chn tnh nh nh ca php gii, nn chng sinh mi theo nghip m chu bo, chm m mi mi trong bin sinh t. y cng l trng hp ca cc v Nh tha, tuy tr dit cu sinh ng chp, chng qu A la hn, nhng v cn php chp, nn vn cn thy tht c v minh phi tr, tht c o qu phi chng. Do vn cha tr ht c ci tng ca tr nng chng v ca qu s chng, vn cn mc ci li ly minh lm gic, tu nhn gii thot, chng qu gii thot, ch cha nhn bit chng sinh c tnh gic bnh ng nh Pht v cng cha nhn bit ch chng ca Pht l ton vng ton chn, sinh t v Nit bn u bnh ng, khng hai khng khc. Trong kinh Th lng nghim, Pht dy: Tt c cc tng huyn ha ni tin trn, chnh ni tm m sinh ra, ri theo ni tm m dit mt. Ci huyn ha gi di gi l tng, m ci tnh chnh l tm tnh nhim mu sng sut.

Nh vy, cho n nm m, su nhp, mi hai x, v mi tm gii, nhn duyn ha hp gi di c sinh ra, nhn duyn chia la gi di gi rng dit, m khng bit rng sinh, dit, i, li u vn l tnh chn nh cng khp, khng lay ng, nhim mu, sng sut, thng tr ca Nh Lai tng. Trong tm tnh chn thng , cu cho ra nhng ci i, li, m, ng, sng, cht, hn khng th c. Chng sinh m lm, i ngc vi bn tnh diu minh, nhn t i lm thn ca mnh, ri nng theo thn m i i vi hon cnh, pht sinh ra cm gic; do cm gic khc nhau, lm cho tnh bn minh chia thnh nhng iu thy, nghe, phn bit, che lp tm tnh, to ra nm lp trc, gi l ng trc. Th no l trc? A nan, v nh nc trong, bn nhin l trong sch, li nh nhng th bi, t, tro, ct, bn cht l ngn ngi; hai bn bn nhin th cht khc nhau, khng hp nhau c. C ngi th gian ly t bi kia nm vo nc sch, thi t mt ngn ngi, nc mt trong sch, hnh trng c vn, gi l trc. Nm trc ni t tm cng vy. Bn tnh vn l thanh tnh, thng tr, khng thay i, vng tng vn l gi di, sinh dit, tip tc, hai bn tnh cch tri ngc nhau. Chng sinh khng gic ng bn tnh, theo cc vng tng, cho vng tng chon mt tm tnh, nn mi sinh ra nm trc. Nm trc y l: kip trc, kin trc, phin no trc, chng sinh trc, v mnh trc. A nan, ng thy h khng khp thp phng th gii. Bn khng, bn thy, khng tch ri nhau. C ci khng m khng tht th, c ci thy (kin) m khng hay bit (gic tri), hai bn xen ln gi di thnh ra lp th nht, gi l kip trc. y l Pht mun ni, ni mt tm tnh, chia ra c nng, c s. Tuy chia ra nng s, nhng ci nng minh cha c phn bit, ci s minh cha c hnh tng, l lp th nht. Thn ng hin m bn mn i lm t th, che bt nhng s thy, nghe, hay, bit (kin, vn, gic, tri), thnh b ngn ngi v tr li lm cho cc th a, thy, ha, phong, thnh c hay bit. Cc iu xen ln gi di thnh ra lp th hai, gi l kin trc. chia ra c thn c cnh, gn ci nng minh vo mt thn t i, lm cho nhng vt v tri ha thnh c hay bit. em ci thn i i vi cnh, thi cnh i i vi thn, sinh ra cm gic,

mc du nhng cm gic cn l hn nhin, cha phn tch ra thnh cc s vt, l lp th hai. Li trong tm ng, nhng s nh bit hc tp, pht ra tri kin, hin ra tng su trn, thi nhng s , ri tin trn khng c tng, ri tri gic khng c tnh, xen ln gi di thnh ra lp th ba, gi l phin no trc. thc tm thu cc cm gic, pht hin nhng tng chung ca cc s vt, nng theo cc tng chung y m phn bit s vt ny khc, ty theo phm tnh ca s vt m t tn, m a ght, m nh ngh, lm cho tm thc lun lun b ri lon kh no, l lp th ba. Li tm ng ngy m sinh dit khng ngng, tri kin thi mun lu mi th gian, nhng nghip bo xoay vn thi li thng di i ci ny ci khc, nhng iu xen ln gi di thnh ra lp th t, gi l chng sinh trc. Chng sinh ri b tm tnh thng tr, nhn ci tm thc sinh dit l mnh, nhn ci thn t i sinh dit lm thn mnh, thi tt nhin phi chu qu bo sinh dit. V th, mc du chng sinh gn b vi ci thn mnh, vi ci thc hay bit ca mnh, trng mong sng mi nh th, nhng qu bo sinh dit li bt buc nhng ci c sng thi phi c cht. Cht m luyn tic mi ci sng, nn ht thn ny chu thn khc, theo nghip bo m xoay vn mi mi trong lc o, l lp th t. Ci thy ci nghe ca ng bn tnh vn khng khc nhau, do cc trn cch tr m khng duyn c g, li sinh ra khc nhau. Trong tnh thi vn bit nhau, nhng trong dng thi tri ngc nhau, ci ng v ci khc mt hn chun ch, xen ln gi di thnh ra lp th nm, gi l mnh trc. Tuy xoay vn mi mi, ht thn ny sang thn khc, nhng h sng vi thn no thi dnh lin vi thn y, b ci t chc ca thn y rng buc. Do , tuy cng mt tnh bit m ch c th thy vi con mt, nghe vi l tai, ty theo tng b phn ca thn th m lnh th nhng cm gic nht nh, lm cho ci hay bit vin mn cng khp b hin nghip hn ch, l lp th nm. Nguyn nhn ca nm trc l v b mt ci chn tm bn gic thng hng, khng phn bit, khng sinh dit, m lm theo ci vng tm sinh dit. Vng tm i cnh c bit, m bit theo chiu phn bit thun nghch, tt xu, c khng, phi quy. Bit nh vy l vng, cho cnh l tht thi c si, cho n l tt xu thi c tham c sn. Cho nn, i vi cnh, thy c ci phi, hay c ci chng phi, u l vng tm.

Ti sao li c m lm, tm i vi cnh li sinh ra m chp, ni nht chn php gii li chia ra c tm nng minh v cnh s minh i i vi nhau? l do pht nghip v minh vng ng phn bit thnh nng thnh s, v nhun sinh v minh gn b vi thn, vi cnh, sinh ra nhng phin no m chp. Vy v minh, nguyn do ca m lm, ton l nhng nhn thc sai lm, khng c cn c, khng th ni c ai lm v ai chu. Pht dy phi ly tm tnh khng sinh dit lm c s tu tin v nhn bit nhng lp m lm che lp tm tnh. Mt khc, Pht dy phi la b nhng ci gc sai lm cho k ht. Tip tc s ph nhn thc sai lm phn bit lp thnh nhng tng nng tri v s tri c trnh by trong nhng phm trc, Phm VI: Qun nhim nhim gi bi bc nhn thc phn bit ngi nhim v php nhim nh hai tht th, hu v s hu. i vi phm phu, un, x, v gii u l hu c t tnh. Mi khi cm thy phin no thi tng rng phin no c tht, nng g ni un, x, v gii. Ni cch khc, un, x, v gii l hu ch th v phin no l s hu thuc tnh. Trong Phm VI: Qun nhim nhim gi, ch nhim c ngha l nhum, dch t ting Phn rga. Rga l mt danh t dn xut t ng t ranj, ranj c ngha l nhum, t mu. Rga, ni mt cch tng qut, l cht nhum, ci t mu, th d nh phin no. Rga cn c dch l tham, mt trong ba c. Ngi nhim l dch ch Phn rakta, c ngha l ngi b nhum, b t mu, chng hn nh ngi c phin no. ---o0o--Lun gii Phm VI. Bi tng VI.1 a ra quan im ca i phng v trng hp mt ngi nhim ch th t hu trc khi c php nhim thuc tnh. Theo quan im ny, php nhim ty thuc ngi nhim v hin khi ni no c ngi nhim. Bn ch Hn: VI.1. Nhc ly nhim php/ Tin t hu nhim gi/ Nhn th nhim dc gi/ ng sinh nhim php.// Dch: VI.1.Nu la ngoi php nhim/ Trc t c ngi nhim/ Nhn ni ngi nhim/ Nn mi sinh php nhim.//

Quan im trn b bc b. Lm th no gi l ngi nhim m chng c php nhim thuc tnh? Ha ra cc bc Thnh cng gi l ngi nhim hay sao? i phng chuyn quan im qua trng hp php nhim thuc tnh t hu trc khi c ngi nhim ch th, ngha l du khng c ngi nhim vn c php nhim. Nhng ngi nhim l s y ca php nhim, th hi khng c ch nng thi php nhim do t u m hin khi? Mt tri cy khng hin hu thi khng th gi chn c. i phng vn tip tc: Va ri, bc b php nhim m khng bc b ngi nhim. Nhng gi l ngi nhim thi phi c php nhim thuc tnh. Do , tt phi c php nhim. Nu c php nhim thi php nhim hoc c t tnh hoc khng c t tnh. Nu php nhim khng c t tnh, ty duyn sinh khi, thi duyn khi khng i hi trc phi c mt cn bn pht sinh tc ngi nhim ch th. Nu php nhim l hu c t tnh thi u cn mt cn bn s y ni ngi nhim ch th? S hu c t tnh ca php nhim khng dnh lu g n s tht hu ca ch th v ngc li. Ti sao vy? L v s hu c t tnh khng phi l s hu cu sinh v h tng y tn, ngha l khng pht sinh v tn ti tng quan cng vi nhng hu khc. Bi tng VI.2 ni r lp trng ca ngi Long Th v vn phn bit hoc ngi nhim t hu v php nhim sinh khi ty thuc ngi nhim, hoc php nhim t hu v ngi nhim sinh khi ty thuc php nhim. Bn ch Hn: VI.2. Nhc v hu nhim gi/ Vn h ng hu nhim/ Nhc hu nhc v nhim/ Nhim gi dic nh th.// Dch: VI.2. Nu khng c ngi nhim/ Th hi lm sao c php nhim?/ Hoc c hoc khng c php nhim/ Cch lp lun i vi ngi nhim cng nh vy.// Hy lu lng phn bin chng p dng trong bi tng VI.2 da trn s phn chia thnh hu v s hu. Mt mt, vi hai thin kin, c hay khng c ngi nhim ch th, s hu ca php nhim thuc tnh khng th xc nh c. Mt khc, p dng cng mt lun thc vo trng hp ngc li, vi hai thin kin, c hay khng c php nhim thuc tnh, s hu ca ngi nhim ch th khng th xc nh c. i phng a ra quan im khc cho rng ngi nhim v php nhim l hai t th cng hu hay cu hu (sahabhva). Ch Phn sahabhva Hn dch l ha hp. Bn dch Bt nh ng gi l ng thi. Nh vy c th bo rng

cng hu l ng thi hin hu bn nhau mt cch ngu nhin ch khng c tnh cch cu sinh, ngha l khng nng vo nhau m pht sinh theo ng cng thc ca l tc duyn khi: Ci ny c thi ci kia c, ci ny khng thi ci kia khng, ci ny sinh thi ci kia sinh, ci ny dit thi ci kia dit. i phng cho rng chnh do bi mt php nhim hin khi ng thi vi s hin khi ca mt hu nn hu ny tham nhim v tr thnh ngi nhim. Hy gi l s cng hp. i phng vin vo s cng hp bin chng rng c ngi nhim ln php nhim hin hu ring bit v c t tnh. Hai cu u ca bi tng VI.3 phn bc iu ny: VI.3ab: Nhim gi cp nhim php/ Cu thnh tc bt nhin/ (Dch: Ngi nhim v php nhim/ C hai cng lc thnh lp l iu khng ng/) L do: VI.3cd. Nhim gi nhim php cu/ Tc v hu tng i.// (Dch: V ngi nhim v php nhim cng c trong mt lc/ Thi khng c s h tng ty thuc.//) Hai t th ring bit ng thi hin hu bn nhau khng c ngha l chng cu sinh, h tng y tn. Bi tng VI.4 p dng phng php ph nh y c trn tnh phi nht phi d ca hai t th, ngi nhim v php nhim. Bn ch Hn: VI.4. Nhim gi nhim php nht/ Nht php vn h hp/ Nhim gi nhim php d/ D php vn h hp.// Dch: VI.4. Ngi nhim v php nhim ng nht/ ng nht thi lm sao hp?/ Ngi nhim v php nhim khc nhau/ Khc nhau thi lm sao hp?// C hai trng hp cng hp: cng hp trong nht th (ekatve sahabhvo) v cng hp trong d bit th (prthaktve sahabhvo). Nu hai t th, php nhim v ngi nhim, ng mt th m hp thi l iu khng hp l. V bn th ca php nhim v php nhim bt tng ly nn khng th ni chng ng thi hin hu. V bn th ca php nhim cng l bn th ca ngi nhim nn khng th ni php nhim v ngi nhim ng thi hin hu. Nu l hai t th sai bit thi chng khng th hp v chng khng th chung mt ch vo cng mt lc. Bi tng VI.5 gii thch c sao php nhim v ngi nhim, ng th hay khc th u khng th c. Bn ch Hn:

VI.5. Nhc nht hu hp gi/ Ly bn ng hu hp./ Nhc d hu hp gi/ Ly bn dic ng hp.// Dch: VI.5. Nu ng nht m hp/ Thi la bn vn hp./ Nu khc nhau m hp/ Thi la bn cng hp.// Ch bn trong bi tng c ngha l ci g sai bit nhng khng la xa, nh trong trng hp cng hp, t th ny l bn ca t th kia. Nu cng hp l do hai t th ng nht ng thi hin hu, thi c th ni: Hai t th ng nht ng thi hin hu thi cng hp. V nh vy a n h qu phi l l mt t th thi m cng ni l cng hp! Nu cng hp l do hai t th sai bit ng thi hin hu, thi c th ni: Hai t th sai bit ng thi hin hu thi cng hp. V nh vy a n h qu phi l l theo nh ngha, hai t th sai bit thi cch ly nhau, th m i ring mt t th thi c vn ni l cng hp! Bi tng VI.6 t vn ngc li. Nu v sai bit tng ly m ngi nhim v php nhim cng hp, thi lm sao xc nh c chng l sai bit tng ly? Lm th no thnh lp c ngi nhim c lp cch ly php nhim m vn thi thit c s cng hp? Do nn kt lun cp t th y khng th cng hp. Bn ch Hn: VI.6. Nhc d nhi hu hp/ Nhim nhim gi h s/ Th nh tng tin d/ Nhin hu thuyt hp tng.// Dch: VI.6. Nu khc nhau m hp/ Thi s hin hu ring bit ca ngi nhim v ca php nhim lm sao thnh lp?/ Hai tng trc vn sai khc/ Sao sau li bo chng tng hp? Php nhim v ngi nhim nu c xc nh l sai bit tng ly thi khng th cng hp. Vy ni n s cng hp l nhm mc ch g? l cu hi c nu ra trong bi tng VI.7. Bn ch Hn: VI.7. Nhc nhim cp nhim gi/ Tin cc thnh d tng/ K d thnh d tng/ Vn h nhi ngn hp.// Dch: VI.7. Nu php nhim v ngi nhim/ Trc thnh mi tng sai khc/ thnh tng khc nhau/ Lm sao m ni hp?// i phng s dng khi nim cng hp vi mc ch xc lp s hu c t tnh ca ngi nhim v php nhim. Nhng iu kin tin quyt l phi minh chng c hin tng cng hp. Mun th, phi chng minh ngi nhim v php nhim l hai t th sai bit tng ly. y, i phng

ng nhin xc nhn c hin tng cng hp. Bi th, hai cu u ca bi tng VI.8 mi ni: VI.8ab. D tng v hu thnh/ Th c nh dc hp/ (Dch: V tng sai khc khng thnh/ Nn ng mun chng cng hp./) S cng hp nu khng c xc lp thi khng th ni php nhim v ngi nhim l hai t th sai bit tng ly. Hai cu cui ca bi tng VI.8 din t nh sau : VI.8cd. Hp tng cnh v thnh/ Nhi phc thuyt d tng.// (Dch: Tng hp rt ro khng thnh/ ng li ni chng sai khc.//) Bi tng VI.9 tm lc vn cng hp v sai khc: V khng xc lp c tng sai khc ca php nhim v ngi nhim, nn khng xc nh c tng chng cng hp. Nhng th hi c tng sai khc no kh d dn xut tng cng hp? Bn ch Hn: VI.9. D tng bt thnh c/ Hp tng tc bt thnh./ h d tng trung/ Nhi dc thuyt hp tng.// Dch: VI.9. V tng sai khc khng thnh/ Nn tng hp cng khng thnh./ i vi tng khc no na/ M ng ni l tng hp?// Lun chng trong ton Phm c bi tng VI.10 tng kt nh sau. Bn ch Hn: VI.10. Nh th nhim nhim gi/ Phi hp bt hp thnh./ Ch php dic nh th/ Phi hp bt hp thnh.// Dch: VI.10. Nh vy, php nhim v ngi tham nhim/ Chng phi hp thnh chng phi khng hp thnh./ Cc php khc cng nh vy/ Chng phi hp thnh chng phi khng hp thnh.// Php lng phn bin chng p dng trong bi tng y c trn s phn bit quan h ng thi v d thi gia ngi nhim v php nhim. Nu xem ch th v thuc tnh, hu v s hu, ngi nhim v php nhim l nhng t th c yu tnh quyt nh, thi trn ba phng din, thi tnh, lun l, v bn th, chng u khng ha hp. Nn lu rng Trung lun khng bc b s hin hu ca ngi nhim v ca php nhim, cng khng bc b s chng c th ng thi hin hu. iu b phn bc y l phn bit ngi nhim v php nhim nh l nhng hu c t tnh. Trong mt bi k (Kinh Tng ng b, S.1, 22) do mt v Thin ni ln trc mt Th tn, c on khng nh ngoi gii, khng c vt th no

gi l php nhim hin hu c lp i vi mt ngi c thc v lm duyn pht sinh tm tham nhim ni ngi y: Vt sai bit i, Chng khng phi cc dc. Chnh t nim tham i, L dc vng con ngi. Trong kinh Nhn duyn, Phm Ch thin, Chng VI: Su php, Tng chi b kinh, i tng Vit Nam, c Pht dy: C ba nhn duyn, ny cc T kheo, khin cc nghip khi ln. Th no l ba? Khng tham l nhn duyn khin cc nghip khi ln, khng sn l nhn duyn..., khng si l nhn duyn... Khng phi t khng tham, tham khi ln. Ny cc T kheo, chnh t khng tham, ch c khng tham khi ln. Ny cc T kheo, khng phi t khng sn, sn khi ln. Ny cc T kheo, chnh t khng sn, ch c khng sn khi ln. Ny cc T kheo, khng phi t khng si, si khi ln. Ny cc T kheo, chnh t khng si, ch c khng si khi ln. Nh vy c ngha l, ngi khng phin no m s y cho phin no sinh khi l iu khng th c c. Nu hiu ch nhim (rga) c ngha l cht nhum, ci t mu, thi lun thc trong Phm VI ny cng p dng c trong trng hp xt n quan h gia ngi t thin v php t thin. Ni mt cch tng qut, nn bit ht thy phin no v ht thy php cng nh vy, u do nhn duyn tu thnh, chng phi trc chng phi sau, chng phi hp chng phi tn. Ngi Nguyt Xng trch dn on vn sau y trong kinh Tam mui vng (Samdhirja stra) khi kt thc lun gii Phm VI ny. Ci g b nhum d ( nhim), hay ni ci g n b nhum d, hay bi ci g n b nhum d, ci g b ph hi (tc sn), hay ni ci g n b ph hi, hay bi ci g n b ph hi, ci g b m hoc (tc si), hay ni ci g n b m hoc, hay bi ci g n b m hoc. Ai khng qun st php nh vy, thi khng th c php nh vy. Ai khng qun st, khng th c php nh vy, ngi y c ni l tm khng b hy hoi bi tham nhim, sn hi, m hoc, an tr chnh nh. Ngi y c ni l vt sang b bn kia. t c s an n. i n ch khng s hi. Cho n, c ni l dt sch cc lu hoc. c ni l v Sa mn ly nhim, t ti, tm hon ton gii thot, tu hon ton gii thot, hon ton t ch ng (thin iu phc), thnh tu i cng c, vic cn lm xong, t gnh nng xung, t c mc ch ca chnh mnh ( c t li), on tr ton din cc kt s, bng chnh tr m tm hon ton c gii thot, vi

tm t hon ton t ti m i n b bn kia ti thng. (Tu S dch t bn kinh ch Phn) Cui cng, Ngi thut li bi k: Nhng ai bit r t tnh ca tham nhim, sn hi, m hoc sinh ra t nguyn nhn vng tng, in o h vng, nhng ngi y khng phn bit vng tng, cng khng ly tham trong ci i ny, v vin ly tt c tham trc s hu. Nhng ngi y hon ton thng t bn tnh ca tt c s vt. ---o0o--22. Tm thc, Ton hoc, v Th gii A. Tm thc v My tnh. K ton v tm thc. Trong my thp nin mi y, nh hc hi kinh nghim ni cc bc Thin c cc nh thn kinh hc t nhiu tin b ng k trong cng trnh tm hiu no b nh hng nhng hot ng tm l nh th no. Nhng h vn cn m mt v ci ngun v bn tnh ca nhng tc dng ni tm. H khng c phng tin khch quan no pht hin s c mt ca tm thc trong thai ang pht trin hay trong ngi ln. i vi h, tm thc hay tnh bit l sn phm ca no trong qu trnh tin ha, khng c t ng hay linh hn huyn b no ch t c. Nhng pht sinh nh th no, thi h hon ton khng gii thch c. Mt s tin rng tt c mi qu trnh hot ng tm l u din bin bn trong tng su thm nht ca h thn kinh. H cha tm ra cch no trc tip thy bit qu trnh tm, ngoi tr qun st tm thng qua nhng mu hnh cng hng ca cc mch neuron. Ci th gii ta nhn thc, ci th gii no trng by cho ta thy ch l mt bc nh c cc mch neuron y t im li ch khng phi nguyn bn. o lng cc tc dng ca tm thi cng ch o lng c nhng bin chuyn c truyn dn hin khi ln b mt trn ca h thn kinh m thi. Phi vin vo cc mu hnh cng hng ca cc mch neuron biu hin qu trnh tm l v khi cc cu cht ca no lin tc sinh dit v khi cc ng dy neuron khng ngt thay i thi cui cng ch c mu hnh bin chuyn l tn ti. Gi cc mu hnh ny l mu hnh cng hng bi ti chng hnh thnh do s cng hng ca tn s cc xung ng neuron xuyn qua cc mch no. Trong thc t mng li no bin chuyn qu nhanh chng v qu phc tp. Ring v no hin nay c lng c phng chng 100 t neuron (s 1 o theo 11 zero). Nu lm ton tnh ht thy mi

cch chng c th ni kt nhau thi s t hp ni kt khi vit ra cn n hng triu zero ng sau s 1. Cho rng mi t hp tng ng vi mt phng cch no nhn thc, nh th thy kh nng nhn thc ca no bao gm mt s hnh thi nhn thc ln hn c tng s cc dng in t hin c trong v tr. Nhng mi l khi im ca phc . Cc neuron dng tn hiu in v ha cht truyn thng vi nhau. Khp no b, c mi giy, t neuron ny n neuron khc hng triu tn hiu c bn ra. Kt qu l mng li no t phi tr, iu hp trng thi cng hng thch nghi vi bn ngoi tng st na, mau l ht sc tng tng. Nh ton vt l hc Roger Penrose, gio s i hc Oxford, Anh quc, phn bc l thuyt ca cc khoa hc gia nng u c duy vt cho rng tm thc l hin tng ngoi vi (epiphenomenon), tc sinh khi t hot ng ca cc neuron trong v no nhng khng c quyn nng kim sot cc hot ng neuron y. Theo thuyt ngoi vi hin tng, neuron m trch ht mi vic m khng bao gi hi kin chng ta, k c nhng vic lin can ch t do v trch nhim c nhn nh chn la v quyt nh. Theo Penrose, nu biu hin tm thc nh l mng li no phc tp gm cc ng dy ni kt neuron v cc din tip hp thi vp phi vn l no c nhiu b phn khng lin h tm thc. Tiu no (cerebellum) chng hn, mt b phn nm pha sau hai bn cu no (cerebrum; i no), thay th i no hot ng sau khi mt c vn c luyn tp n mc tinh thng, khng cn n thc hay t duy. V nh khi mi hc li xe, cn ch nhiu n nhng ng tc s dng tay li, p thng, tng tc , v..v... thi cn vn dng v no rt nhiu. Nhng khi li xe thun thc ri thi mi c vn tr nn t ng. y l lc tiu no xen vo thay th v no iu khin, phi hp, v hon thnh mi c vn khng cn n thc na. iu ng lu y l neuron tc dng v thc ca tiu no c s lng bng na s lng neuron ca i no. Ngoi ra, s lng din tip hp trong tiu no v trong v no xp x ging nhau. Vy nu tm thc hon khi t neuron v cc din tip hp theo quan nim ngoi vi hin tng thi ti sao thc li hon ton vng mt trong tc dng ca tiu no? Trong tc phm Bng ca Tm (Shadows of the Mind) lun bn v s cn trin khai mt khoa vt l hc mi xy dng mt l thuyt khoa hc v tm thc, Penrose cp vn kh nng ca ngi my (robot) v h tr khn nhn to (artificial intelligence) v mt tm, , thc. Mi ming tch hp (chip) hiu Intel Pentium kch thc ch bng mng tay m gm hng triu transistor, mi transistor c nng lc thi hnh chu o hng trm triu lnh mi giy. Bi vy trong trng hp phi quyt nh chn la mt trong

nhiu cch hnh ng v cn d on nhng hu qu c th xy n vi mi v mi cch hnh ng, cc my tnh tr nn rt cn thit lng nh mi hu qu kh d xy ra vi mi mi hnh ng. No ngi khng th tnh ton nhanh chng v chu ton nh my tnh. l nguyn nhn v sao mt s khoa hc gia tin tng trong tng lai mc thng minh ca my tnh s tng trng vt bc, hn hn con ngi. H bng vo s pht trin nng lc k ton ca my tnh ang ly tin v em so vi s pht tn hiu ca cc neuron trong no b thi cc transistor tnh ton nhanh chng v chnh xc gp bi. Mi giy, transistor thc hin mt ngn triu php tnh, cn neuron thi ch thc hin chng mt ngn pht x m thi. Thi gian v mc chnh xc ca cc tc ng c my tnh lng tnh v cng xc ng. Ngoi ra, so vi cc mch ng dy lin kt neuron thuc loi chng mm (softwired) c tnh cch ngu nhin, cc mch in t trong my tnh c t chc c tnh cch cn nhc v tinh mt hn. H bit rng trong hin ti, no b c nhiu im u thng. Tng lng neuron trong no ln n hng trm ngn triu, b xa s lng transistor trong my tnh. Hn na, ng dy ni kt gia cc neuron trung bnh nhiu gp bi so vi s ni kt gia cc transistor trong mt my tnh. Chng hn, t bo Purkinje trong tiu no, mt loi t bo ln c chc nng tham gia qu trnh c nhn hc hi nhng c vn mi, c n 80 ngn din tip hp trong lc transistor ca my tnh ch c t ba n bn m thi. Tuy nhin, h tin rng do cng ngh pht trin, cc dy ni v transistor s c thay th bng nhng thit b iu khin laser v phng cch ghp song song cc h my tnh s c trin khai my tnh khng cn thua km no b trn phng din s lng neuron v s lng din tip hp. Mt s cu hi c nu ra. Xt my tnh v phng din tm thc, nhng iu ng quan tm c tht ch c cc vn sau y m thi: nng lc k ton, kh nng vn hnh nhanh chng v chnh xc, ln dung lng ca b nh, hay t chc tinh vi s ni kt cc transistor? Mt khc, c th no xy ra trng hp mt s tc dng ca no b khng th dng k ton m t? Nhng cm gic thc c nh hnh phc, au kh, tnh yu, ch,... t vo ch no trong my tnh? Trong tng lai, my tnh c th no bao gm c tm thc? Nu qu c tm thc, thi tm thc tht c nh hng trn tp tnh hay khng? Dng ngn ng khoa hc bn lun v tm thc c hp l khng? Hay l khoa hc tht s bt lc khng kho st v phn tch ni nhng vn lin h tm thc?

Penrose phn bit c t nht bn quan im khc nhau, hay ni ng hn, c bn kin gii cc oan v quan h gia k ton (computation) v tm thc (mind/consciousness). Quan im A: Suy tng l k ton. Ring cm gic v tri thc (feelings of conscious awareness) thi c th hon khi bng cch thc hin nhng k ton tha ng. Quan im B: Nhn bit (awareness) l mt tc ng vt l ca no. Tuy c th m phng trn my tnh mi tc ng vt l ca no, nhng m phng trn my tnh t n khng th hon khi s nhn bit c. Quan im C: Tc ng vt l tha ng ca no c th hon khi s nhn bit. Tuy nhin, khng th m phng tc ng vt l y trn my tnh mt cch thch ng c. Quan im D: S nhn bit khng th gii thch bng nhng ngn t vt l, k ton, hay khoa hc no khc. Hai quan im, B v C, u tin rng cu to vt cht ca no l yu t cn bn trong s nh ot c hay khng c tm thc. Tm thc nu hin hu thi hin hu tng quan tng duyn vi cht liu ca no. Ngha l chng nng vo nhau tng i tng thnh, ch khng phi cht liu ca no tc ng m sinh ra tm thc. Chp nhn quan im D tc l ph nhn hon ton lp trng ca cc nh khoa hc duy vt v ch trng tm thc khng th gii thch bng ngn ng khoa hc. Do , nhng ngi phi D c sp thuc phi huyn b. i lp quan im D l quan im A. Trong phi A tuy c nhng kin khc nhau v tm thc v nhn bit, v c hay khng c hin tng gi l tri thc, v tc ng nh th no mi gi l k ton hay thc hin k ton, nhng tu trung ht thy u chp nhn th gii vt cht vn hnh theo lut tc k ton. Nhng ngi thin kin A khng lu tm n cht liu cu to ci vt th ang tc dng suy tng. i vi h chnh k ton vt th y ang thc hin mi xc nh cc hot ng tm thc. Cc php tnh ton l nhng mnh phn ca ton hc tru tng, khng dnh lu n vt th ring bit no c. Do , phi A ch ch trng n k ton l nhng hot dng tru tng ton hc v cho rng tm thc hon ton khng lin h vt cht. Ch k ton (computation) thng c hiu l hot ng tnh ton ca mt my tnh thng dng. Nhng mun chnh xc hn, Penrose ni l tc dng ca mt my Turing, tc l mt my tnh l tng khng bao gi li lm, vn hnh bao lu cng c, nh c mt b nh v cng rng ln. Ngoi ra, y ch k ton c th thay th bng ch thut ton (algorithm), c ngha l php din ton hoc c t chc theo ng mt th tc thit k

r rng v c nh a n mt gii p minh bch (top-down procedure; th tc chp xung), hoc s dng mt th tc nhm vn dng h thng ci tin hiu nng ty thuc kinh nghim hc hi ca my (bottom-up procedure; th tc y ln). Theo quan im A, v tr l mt my tnh khng l. N c th thc hin nhng chng trnh con (subprogram) thch ng dn khi nhng cm gic tri thc, to nn ci gi l tm thc. Quan im ny pht xut t s tin tng vo hiu lc ca phng php m phng trn my tnh (computer simulation) v phn no cng do quan nim cc hin tng vt cht ch l nhng mu hnh thng tin (patterns of information). Nhng mu hnh ny tun theo nhng lut tc k ton. Hu ht cht liu trong c th v no b c thay th lin min, ci tn ti l nhng mu hnh ca chng. Ngoi ra, vt cht cng bin chuyn, thay i t dng ny sang dng khc. Ngay c khi lng (mass) l o chnh xc i lng vt cht cha trong vt th c th chuyn ha thnh nng lng thun ty trong nhiu trng hp thch ng. Nh vy, vt cht cu to no cng c th chuyn bin thnh mt hin thc ton hc hon ton l thuyt. C hc lng t cng xc quyt rng cc ht vt cht ton l nhng sng thng tin (waves of information). Tm li, vt cht chnh n cng m h, v thng, nh huyn. Do , c l do m ni rng s tn ti ca ci ng (self) xt ra lin h vi s tn ti ca cc mu hnh (ng un) nhiu hn l vi s tn ti ca cc ht vt cht hin hu (t i). i vi phi A, nu mt ngi my do my tnh iu khin thng qua th nghim Turing, tc phn ng v tr li nhng cu hi t ra cho n ging nh ngi tht, ngha l hnh ng nh th c tm thc, thi n ng nhin c cng nhn l c tm thc. Phi B khng ng . Mt ngi my khng tm thc vn c th hnh ng nh mt ngi c tm thc. Tin trnh vt l c m phng trn my tnh l tin trnh biu tng, khng phi l tin trnh thc ti. Chng hn, s m phng mt cn bo trn my tnh chc chn khng l cn bo. Tuy vy, c hai phi A v B u cng nhn ngi my do my tnh iu khin c th hnh ng nh ngi c tm thc. l im khc bit vi phi C. Theo phi ny, khng bao gi c th m phng mt ngi c tm thc trn ngi my do my tnh iu khin. Ni mt ngi my hnh ng tng nh ngi c tm thc, s thiu vng tm thc cui cng th no cng l din nu ko di thi gian hch hi. Theo B, s c mt hay thiu vng tm thc ty thuc vt th no l ch th ang suy tng v ty thuc nhng tc ng vt l ring bit no ch th y l tc nhn. Chng hn, nu no sinh hc l ch th ang suy tng v tc

ng dn khi tri gic, thi y l trng hp c tm thc. Tri li, khi m phng tc ng vt l ca no trn my tnh, thi ch th suy tng l chng trnh my tnh v tc ng suy tng l thc hin nhng php tnh, khng c g chng minh s c mt ca tm thc. Nh vy, iu quan trng nht y ng quan tm l th trng cht liu ca vt th ch khng phi tc ng tnh ton ca n. ---o0o--Tm thc bt kh k ton.

Penrose thin v kin gii C, cho rng i vi ba quan im kia quan im C gn ng chn l nht. Theo C, nhng vt th c tm thc nh no b chng hn, biu hin bn ngoi nhng tng trng sai khc vi nhng tng trng my tnh biu hin bn ngoi. V th nn khng th m phng nhng tc qu biu l bn ngoi ca tm thc trn my tnh mt cch thch ng. Penrose chp nhn quan im cho rng tng hin khi ca tm thc l nng vo tc ng ca mt s vt th, nh ca no, mc du khng bt buc ch ca no m thi. Tuy nhin, cc tc ng vt l hon khi tm thc khng th m phng mt cch ch xc trn my tnh c. Th hi trong vt l hc hin i c mt tc ng no kh d pht hin m trn nguyn tc khng m phng c trn my tnh hay khng? Tht s, hin gi cha c bng chng ton hc no tr li dt khot cu hi . Tuy nhin theo Penrose, mt tc ng nh vy c th tm thy trong cnh gii vt l hc nm ngoi s kim ta ca cc nh lut vt l hin c. Trong sch Bng ca Tm, ng a ra nhng lun chng ton hc v vt l hc bin minh mt l thuyt khoa hc v tm thc cn mt li nhn mi, mt php qun chiu mi thng t cnh gii nm gia th gii vi m vn hnh theo nhng lut tc ca c hc lng t v th gii v m vn chuyn theo nhng nh lut ca vt l c in v ca thuyt tng i. ng ngh rng chnh l cnh gii ca tm thc. Ni rng cn phi thot ra khi cnh gii hiu bit ca khoa hc hin i tm cch gii thch hin tng tm thc khng c ngha l Penrose chp nhn quan im D. Tht ra, hai kin gii C v D hon ton sai khc v mt phng php lun. Theo C, vn tm thc l mt vn khoa hc, mc du khoa hc hin i bt lc v mt khoa hc mi tha ng gii quyt

vn ang cn l d tng. Khc hn vi quan im D xc quyt khoa hc khng gii quyt ni vn tm thc. Bn kin gii A, B, C, v D l nhng thin kin cc oan. L c nhin, c nhiu quan im nm gia hay t hp hai trong bn thin kin ni trn. Chng hn, kin gii t hp A v D ch trng rng no b tc ng nh mt my tnh, nhng l mt my tnh qu xo diu nn l mt sng to ca ng to ha ch con ngi v khoa hc khng th m phng trn my tnh c, ngha l mi tc ng ca no b u bt kh k ton. c mt nim r rng v tnh bt kh k ton, tng cng nn nu ra y th d v mt bi ton khng th gii trn my tnh: bi ton s 10 ca Hilbert. Nm 1900, nh ton hc c David Hilbert a ra trc Hi ngh Quc t Ton hc 23 bi ton cha c li gii, nhng bi ton ny l ng c thc y s pht trin nhiu ngnh ton hc mi trong th k 20. Bi ton th mi t vn l tm mt thut ton (algorithm) tc mt th tc din ton quyt nh khi no mt h thng phng trnh Diophantos c li gii. i khi ch cn bit Diophantos l tn mt ton gia Hy lp sng vo th k 3, ngi chuyn nghin cu nhng h thng phng trnh a thc vi h s ton l s nguyn v i hi cc li gii phi l s nguyn. Nu c mt thut ton gii p bi ton s 10 thi my tnh s vn hnh cho n khi thut ton quyt nh dt khot mt h thng phng trnh Diophantos hoc c hoc khng c li gii. Trong trng hp thut ton khng th ly quyt nh thi my tnh s vn hnh mi mi khng ngng. S tm kim mt thut ton nh vy tt nhin dn n bi ton gi l bi ton nh lu (the halting problem): Hy xc nh trong trng hung no mt my tnh Turing hot ng lin tip t n khng ngng li c. Mi n nm 1970 bi ton th mi ca Hilbert mi c nh ton hc Nga Yuri Matiyasevich tm ra li gii: Khng thut ton no kh nng quyt nh mt cch my mc mt h thng phng trnh Diophantos c hay khng c p s. Bi ton s 10 v bi ton nh lu l th d v nhng bi ton bt kh k ton, ngha l khng th dng my tnh m gii c. iu ng lu y l c nhng php din ton ta bit c l khng bao gi ngng, th m khng tm ra mt thut ton no kh nng xc nh nhng php din ton y khng bao gi ngng!

Kin gii C ch trng s nhn bit (awareness) l do mt tc ng vt l tha ng hon khi, v khng mt php k ton no kh d m phng tc ng y. Theo Penrose, nhn bit l iu kin cn tu thnh s thng hiu (understanding) v s thng hiu l iu kin cn ca tnh thng minh (intelligence). ng nhn mnh cn phi hiu thng minh l thng minh c nhn bit, c thng hiu nh vy thi mi khng ng nhn vi t thng minh dng trong cm t thng minh nhn to (Artificial Intelligence hay vit tt AI) ch bt k hot ng no thc hin m phng (simulation) bng k ton. Bi th cho nn nhm bin minh cho kin gii C, thay v tm cch chng minh rng nu mt tc ng vt l hon khi s nhn bit v do , s thng hiu, thi tc ng y khng th m phng trn my tnh c, Penrose chng minh c mt s th no lin h n s thng hiu ca con ngi khng th m phng bng bt c php k ton no, v nh vy, chng t khng c h tr khn nhn to no kh d m phng tm thc. Tm thc, theo ng, gm hai mt. Mt tiu cc, l s nhn bit. Mt tch cc, l cm gic v ch t do. ngh ca ng ng l s nhn xt v ci bn cht mu thun c hu ca cuc i do l tnh con ngi pht kin. Con ngi sinh ra tt phi c gi v cht, l l t nhin. Nhng con ngi mun tr mi khng gi, sng hoi khng cht. Nh th, mt mt, nhn bit tnh cch v thng ca vn php vn hnh theo nhng nh lut thin nhin v thng hiu s sng cn ca mnh l phi khut phc nhng nh lut tt nhin y. Song mt khc, con ngi cn c cuc sng tinh thn ly t do lm c tng, mun dng ch t do ca mnh thot ra khi vng kim ta ca cc nh lut thin nhin c nghit. Mt mt nh chu khut phc s rng buc ca lut thin nhin v mt kia mun chng li thin nhin thc hin ci ch t do ca mnh, s mu thun c hu hon ton do kt qu ca s trn p tinh thn m c. Chnh n l ngun gc ca ci kh m c Pht thng xuyn khuyn khch tu dng on dit. y khng phi l ci kh do cm gic trc tip cm nhn. V nhn thc do cm gic, thi khng nhng ch c kh, m cn c vui, v cng c trng thi khng kh, khng vui, v nh vy nhn thc v kh hay vui rt d tiu tn ty theo nhp ca kh hoc vui qua i. S mu thun c hu ny khng ch tn ti gia thin nhin v tinh thn con ngi m cn xy ra ngay trong t th ca i sng tinh thn na. Tht vy, tm gm ba yu t l tr, tnh, v . Tnh, t ly n lm trung tm ri nht thit theo m phn on tt, xu. Tri li, tr thi qun mnh m thch ng vi i tng. Tc dng tm l ny tuy thng c th tha hip, nhng cng c lm trng hp tnh, li cun ng ny, tr tr ko v ng khc, v tr

nn xung t kch lit khin cho ni tm bt an, gy mt ni kh no m thm, lm cho thm tm trc nhn mt ci g dy v kh t. V mt tch cc ca tm thc, cm gic v ch t do a n hnh ng. Nhng hot ng ch tng ng vi mt s tc ng vt l c th ca no. Trong tm l Pht gio, v mt hot ng, tm thc c biu hin bng nhiu danh t nh dc, t, hnh, nghip,... Tu trung, danh t c dng nhiu nht v c ngha rng nht l hnh. Ni n s thng hiu do nhn bit tc l cp vn tm thc trn phng din tiu cc. Penrose a ra nhng lun c nhm nu r c mt ci g lin h n s thng hiu m khng th m phng bng k ton. trnh by vn mt cch c th v chnh xc, ng chn s thng hiu ton hc lm th d v ci g v chng minh s thng hiu ton hc l ci g khng th dng thut ton m phng. Theo ng, mi hot dng nh l chi c, tin on thi tit,... du phc tp n mc no i na, nhng nu thng hiu c bng nhng php k ton minh xc, thi u thuc phm vi thc dng ca my tnh. Chnh s thng hiu v c bn ca cc lut tc k ton mi l ci g vt qu kh nng k ton ca my tnh. Tng cng nn nhc li rng bt kh k ton l ni v s bt lc m phng ca bt k my tnh no c thit lp cn c trn cc nguyn tc lun l c bn ca ht thy mi thit b in t hay c gii hin c. Tuy nhin, khi nim tc ng bt kh k ton khng hm mt ci g vt khi quyn nng ca khoa hc v ton hc. N m ch im yu km ca hai kin gii A v B l khng th gii thch c chng ta tc nghip nh th no tng ng vi kt qu tc dng ca tm thc. Vi kinh nghim ca mt nh ton vt l hc, Penrose bc b quan im D v ng nhn thy mi tin b thng hiu cch thc v tr vn hnh u do s dng phng php khoa hc v ton hc. Hn na, duy ch nhng hin tng tm thc quan h mt thit vi nhng vt th c th nh no thi mi c th th nghim. Mt khc, r rng c s lin hp gia nhng sai bit tm trng v nhng sai bit trng thi vt l ca no. Chng hn, tc dng ca mt s dc vt c ghi nhn lin quan vi nhng bin i thi v tm tnh. nh hng trn tm thn gy ra bi thng tch, chng bnh, hay gii phu c th xc nh v d on pht xut t nhng vng c th no ca no. Theo Penrose, vi kin thc v kinh nghim hin c, cc nh khoa hc khng kh nng thu trit nhng trng thi tm thc lin can n s

nhn bit. Bi th cho nn cn pht minh nhng phng php khoa hc mi gii thch s cng ng hin hu v ng thi hin khi ca tc dng tm thc v tc ng vt l bt kh k ton. Thm na, cc nh lng t hc khm ph nhiu hin tng k o nh tnh ni kt phi cc b (quantum non locality) ca lng t vng mc nhau (quantum entanglement). Din t tnh y theo cch ni thng thng, thi l tnh cht lng t tuy cch xa nhau m vn giao tip nh hng nhau mt cch tc thi, hoc c th l v tn hiu lng t c truyn dn nhanh hn tc nh sng, hoc mun trnh mu thun vi thuyt tng i ca Einstein, thi ni l mt s tng giao nh hng k o gia cc lng t xa cch nhau. Tuy nhin, s tng giao nh hng y khng dng c vo vic truyn dn tc thi nhng tn hiu lng t kh dng. Nhng khm ph c tnh cch huyn b nh tnh phi cc b gi Penrose v s cn thit thay i phng php quan st v phn tch ca khoa hc hin i, thnh lp mt khoa vt l hc mi, thi mi mong kh nng nhn thu v hiu bit r rng cht liu cu trc vt l ca no l ni theo Penrose pht hin nhng tc dng ca tm thc. V l do g Penrose chn s thng hiu ton hc lm th d v ci g khng th dng thut ton m phng? Ti v ton hc l hnh th thun ty nht ca tin trnh suy tng. Nu suy tng l k ton thi th no chng ta cng thy r iu mi khi suy tng ton hc. Nhng tic thay, chng ta thy iu tri ngc li. Chnh ton hc a ra bng chng r rng l trong tin trnh suy tng hin c mt ci g thot khi k ton. Bng chng Penrose cp y l mt dng n gin ca nh l Godel: Khng mt h thng hnh thc quy tc chng minh ton hc kin ton [kin ton c ngha l khng bao gi cho li gii sai] no kh nng, d trn nguyn tc, xc lp tt c mnh s hc ng. Theo ngn ng my tnh, nh l Godel khng nh khng c thut ton kin ton no xut liu (output) cha ht thy mi mnh s hc ng v khng cha mnh s hc no sai. Trong lun thc chng minh, trc ht, Penrose gi thit cho mt danh sch gm tt c mi php k ton C(n), tc l tt c mi chng trnh my tnh tc dng trn s nguyn n. Sau , ng gi thit c mt thut ton A kin ton gm ht thy mi th tc din ton cc nh ton hc hin c gip h thng hiu c mt s k ton hot ng khng ngng. Thut ton A vn chuyn ln lt qua tng php k ton C(n). Mi khi A nh lu ngang ni

mt php k ton C(n) no thi php k ton C(n) y c chng minh l hot ng khng ngng. Lun chng a n kt lun l tuy tm ra c mt php k ton bit r hot ng khng ngng, th m thut ton A khng kh nng xc nh c iu . V c nhng php k ton hot ng khng ngng thot khi s thy bit ca thut ton A, cho nn suy ra khng bao gi c mt thut ton no bit l kin ton m kh nng xc nh cc php k ton hot ng khng ngng. Vy theo nh l Godel, khng mt h thng quy tc din ton kin ton no kh nng chng minh tnh ng ca tt c mnh s hc, ngay c ca nhng mnh s hc m trn nguyn tc do trc gic (intuition) v qun tu (insight) ta bit l ng. Nh th, trc gic v qun tu, tc s thng hiu ton hc do tc dng tm thc, khng th quy kt thu gn thnh bt c thut ton no. i lc, cc chng trnh my tnh thay th phn no s thng hiu, nhng khng bao gi c th thay th hon ton. Qu tht l mt kt lun bt ng. Ton hc, ngnh khoa hc lun l xc thc nht, khng th chng trnh ha trn my tnh, du my tnh vn hnh chnh xc v c b nh rng ln n u i na! My tnh khng th khm ph nh l ton hc nh mt ton hc gia. Quy tc din ton trn my tnh khng phi l th gip ta thng hiu c bn cht ca s nguyn t nhin (tc l dy s 1, 2, 3,...). Trong thc t, mc du c tnh ca s nguyn t nhin khng th dng quy tc k ton miu thut c, nhng a tr no cng bit th no l s nguyn! Penrose xc quyt: Tin trnh thng hiu ton hc, v ni rng ra mi hnh ng suy t v thc, tt c u dn khi bi nhng tc ng vt l bt kh k ton. C ngi ni phn trnh by trn mi chng minh c tnh bt kh k ton l c tnh ca s thng hiu ton hc. i vi cc th thng hiu khc thi sao? Penrose cho rng thng hiu ton hc ni ring hay thng hiu ni chung u l thng hiu c, v khng c s thng hiu ring bit dnh cho ton hc. Ni mt cch tng qut, tnh bt kh ton l c tnh ca tm thc. Penrose y c vo c tnh y thuyt minh hin tng tm thc ch c th hin khi ng thi vi mt s tin trnh vt l bt kh k ton ang din bin trong no. Cc tin trnh vt l bt kh k ton biu hin tc ng vt l c hu khng ch ca no, m ca ht thy vt cht v tnh, bi v no v vt cht v tnh u cng chung cht liu cu to v cng chung nh lut vt l chi phi.

Nhng th hi ti sao hin tng tm thc thng c quan nim ch xy ra trong no hay lin h vi no, mc du khng c bng c no minh chng tm thc khng hin khi ni nhng h thng vt l tha ng khc? Theo Penrose, l do l v no c mt cu trc vt cht rt phc tp v tinh vi, do mi c nhng c cu vi diu ng hp vi nhng tin trnh vt l bt kh ton. Trong vn i tm cnh gii cc lut tc chi phi nhng tc ng vt l kh d pht hin m bt kh k ton, nhng khoa hc gia ng quan im C vi Penrose chia lm hai phi. Mt phi cho rng s thng hiu vt l hc hin thi hon ton y , cho nn c th tm thy cnh gii y trong cnh gii cc nh lut vt l hc hin c. Chng hn, khng th m phng trn my tnh s t (digital computer; my tnh bt lin tc) v tp tnh hn n (chaotic behavior), hoc v tc ng c tnh cch bt lin tc m li ty thuc cc thng s vt l lin tc, hay v nhng tc ng do nhp liu (input) t mt h thng lng t c tnh cch ngu nhin (quantum randomness). Phi th hai, trong c Penrose, khng ng , cho rng tt c trng hp nu ra u c th m phng trn my tnh bng cch ny hay cch khc. Theo phi ny, mun gii quyt vn tc ng vt l bt kh k ton, iu kin cn l phi bin i tn c bn khung t chc l thuyt vt l hin thi, sa i cch nhn thc hin nay v vt cht, v khm ph nhng m hnh mi ha hp c hc lng t v thuyt tng i, tm li, thnh lp mt khoa vt l hc mi. Penrose lin kt c hc lng t vi thuyt tm thc pht hin t nhng tc ng vt l bt kh k ton. C hc lng t l mt thuyt ton hc cng vi mt s thuyt ton hc khc nh hnh hc Euclide, c hc Newton, in ng lc hc Maxwell, thuyt tng i Einstein, c s dng v c kh nng m t cu trc ca th gii vt l mt cch v cng chnh xc. Th gii vt l c kho st ty theo quy m cc hin tng. S vn hnh ca th gii cc hin tng cc vi c thuyt ging nh l tc dng ca hm sng lng t tc hm sng Schrodinger ca thuyt c hc lng t. Cc thuyt kia bao gm nhng nh lut vt l chi phi th gii cc hin tng i quy m. iu ng lu y l th gii vi m v th gii v m tuy cng chung mt th gii l th gii vt l m li tun theo nhng nh lut hon ton khc nhau. Khi xa c trng hp nh vy, phn bit chuyn ng trn qu t v chuyn ng trong khng gian tun theo nhng lut tc khc

nhau. Nhng Galileo v Newton pht minh mt li nhn khoa hc mi ha hp hai th chuyn ng y trong cng mt cnh gii vt l hc. Trong trng hp khuch i th gii vi m thnh th gii v m, ha hp hai th gii y trong cng mt cnh gii cng ng, vn t ra l v sao v vo lc no xy ra s sp ca mi lp sng chng chp trong hm sng lng t, v xy ra nh th no cui cng chuyn ha thnh mt kt qu o lng vt l c quy m. Penrose ch trng s nhn bit pht hin cng lc vi s sp hm sng lng t do cc lng t ca no tng giao tc ng v cng tc vi s hp dn (gravity) ca cht liu bao quanh chng. Ni theo thut ng Duy thc hc, s nhn bit tc thc c chng t ti A li da v vi s cng tc ca mt s iu kin thun li v thch ng, chng t y c hin hnh thnh thc trong cnh gii ca tm php v thnh tc ng vt l bt kh k ton trong cnh gii ca sc php. Nh vy, thc v tc ng vt l bt kh k ton, c hai nng vo nhau v da vo A li da m hin pht. ---o0o--B. Bi ton A li da duyn khi. A li da v th gii vi m. Chng t (bja) ngha en l ht ging, ngha chnh l tim nng, cng nng, nng lc, qun tnh. C hai loi chng t. Mt l cu sanh, tc c sn trong a li da thc, h c thn sanh ra l c n cng sanh. Hai l chng t loi phn bit. Loi ny l chng t mi sanh, v th lai do thng thng hin hnh hun tp m c. c Pht y theo ni tm cc hu tnh c hun tp bi cc php nhim tnh, thnh ch cha nhm ca v lng chng t. Cc Lun cng ni chng t nhim tnh do php nhim tnh hun tp m pht sanh, y chnh gi l chng t do hun tp thnh. Trng hp chng t ca s nhn bit tc thc thuc loi phn bit v theo ngi V Trc, l chng t ca danh ngn hun tp (Nhip i tha lun. HT. Thch Tr Quang dch gii). Tuy nhin, cng c th ni l chng t thuc loi cu sanh v sanh ra cng lc vi tc ng vt l bt kh k ton ca no. Hun tp l th no? Hun tp ngha l xng p, tp nhim, v phi c hai bn mi thnh hun tp. Mt bn s hun, b hun, chu hun, v mt bn nng hun, c kh nng xng p, nh mt bn tr, mt bn hoa. Cng th,

mt bn a li da thc l s hun, b hun, mt bn by chuyn thc trc, Mt na, thc, v nm thc thn, l nng hun, c kh nng hun. Theo Duy thc, ng un (sc, th, tng, hnh, thc) tc ton th nhng hin tng vt cht v tinh thn u l nhng th pht hin ca chng t tim ti trong a li da thc. Nhng hin tng ny, sc php v tm php, u ng v th hin pht. Khi cha hin pht, chng ng v th tim tng. ng v th tim tng, chng gi l chng t. ng v th hin pht chng gi l hin hnh. Nh vy, chng t l cng nng lm bn cht cho ht thy hin tng tm l v vt l, ngha l cho mi hin hnh. Ton th chng t to nn ci gi l a li da thc. V a li da thc l cn bn cho mi hin tng tm v vt. Chng t sinh hin hnh tc hin tng, hin tng tn hoi tr v chng t ri pht sinh hin hnh khc. V mi hin hnh sinh dit trong tng giy pht, nn hin hnh lun lun tr v chng t v chng t lun lun pht sinh hin hnh, tip din lin tc khng ngng, nhanh chng khng th no nhn ra kp. Quan h chng t v hin hnh l quan h gia tim th v hin th. Chng t l cc cng nng sai bit ca cc gii a, tc cc mi trng tn ti, vi tnh cht thin, nhim, hay khng xc nh, tn ti trong Bn thc tc A li da thc. Hin hnh (abhisamskra; ci ang hot ng) l by chuyn thc cng vi cc gii l nhng bin tng tng ng vi chng. (Thnh duy thc) A li da (Alaya vijnna) l kho tng cha chng t ca vn php, trong c nh tng, kinh nghim, hnh ng, t duy, khi nim, tri gic, v ngn t. A li da duy tr chng t, duy tr s lin tc ca hin hu sinh mnh v ca hin hu cc php hin hnh. Vn hu l hin tng ca a li da, l nhn tng tc c tnh lm nhn ca n. A li da quy t tim nng ca vn hu, l qu tng tc c tnh lm qu ca n. C hai c tnh gm li l t tng tc tnh c hu ca n. Tnh c hu ca a li da l thu gi chng t, ngha l tip nhn hun tp (lm qu) v pht hin cc php (lm nhn). Nhip lun ni: "c tnh c hu ca a li da l, vi kh nng thu gi chng t, a li da c ci c tnh tip nhn cc php tp nhim hun tp ri lm nhn sinh ra cc php y. c tnh lm nhn l chnh ci a li da thu gi chng t y lc no cng lm nhn sinh ra cc php tp nhim. c tnh lm qu l chnh ci a li da y tip nhn cc php tp nhim hun tp m v th n gi lin tc hin hu."

Nhip lun cn ni a li da cng mnh danh l tm, nh c Th tn ni tm, , thc ba th. ... ... ... C ngi ni tm, , thc, ngha l mt, ch danh t khc nhau. Ni nh vy khng ng. vi thc c th thy c ngha khc nhau, thi tm cng vy, ngha phi khc. V s phn bit ngha ca ba ch , t thi lun Cu x ni: Tp khi nn gi l tm, t lng nn gi l , liu bit nn gi l thc. Theo Duy thc, thc th tm a li da l tm, thc th by mt na l , v thc th su thc l thc. Theo lun i tha khi tn, tm Chn nh v tm sinh dit l hai tng ca Tm chng sinh. Thc a li da biu hin s tng tc khng ngn ngi gia hai tng ny v c gii thch l do Nh Lai tng m c tm sinh dit. Ngha l Chn (khng sinh dit) Vng (sinh dit) ha hip, khng phi mt khng phi khc gi l thc a li da (tm sinh dit). Thc ny tm thu tt c cc php v xut sanh tt c cc php. Xt trn phng din ty duyn, a li da thc chnh l Nh Lai tng b phin no che ph, lm nhn cho ng, nn mi ni do Nh Lai tng m c tm sinh dit l thc a li da. c th gii thch d dng bn cht v hot ng ca cc quan nng nhn thc thng nghim v khi lm vi nim v mt t ng thng hng, Lng gi ngh thay Nh Lai tng bng a li da thc. Nu thc a li da c biu th bi t Nh Lai tng m khng hot ng, thi by chuyn thc bin mt. By chuyn thc (, thc, v nm thc thn) l cc ch th tm l thng nghim hot ng nh nhng con sng trn i dng m nc chnh l thc a li da. Hot ng ca by yu t tm thc sinh dit lin tc trong tng st na to thnh hnh nh mt dng sng chy xit. V Nh Lai tng khng th l i tng ca nhn thc thng nghim, nn hnh nh dng sng chy xit i vi phm phu l ch th ca sinh mnh v nhn thc. Theo Pht gio, nu khi tm to tc, phi chu trch nhim vic lm v s chu bo ng, bi v lc l mt hnh ng ca tm ngay d n khng pht biu ra li ni hay bc l trong hnh ng ca thn. Tm l c im cn nht ca tt c mi hnh ng nn lut duyn sinh c t vo kho tng tm , tc thc a li da. Nhng chng t c hu, nhng hin hnh, v nhng chng t mi, chng h tng ph thuc ln nhau to thnh mt vng lun chuyn khng ngng, ti din tin trnh trc sau nh nht. y gi l a li da duyn khi. Ci lm cho chng t hay v thc tm pht khi thnh hin hnh, ngha l ng lc to ra dng vn ng ca duyn khi, chnh l th

tc thc. Rt cuc, theo thuyt a li da duyn khi, hoc, nghip, v kh khi nguyn t nghip thc, hay th. Ni theo ngn ng Pht gio, vn Penrose t ra l bng phng php khoa hc tm cch m t a li da duyn khi, tc l giai on thc hin ha chng t tri qua nh th no. iu kin vt l no c kh nng dn khi s hin pht cc hin tng, sc php v tm php, t tim th trong th gii vi m sang hin th trong th gii v m? Theo Penrose, c cu ca s dn khi ny l cnh gii trong tc dng ca c hc lng t ha ng vi tnh hp dn (gravity), tip cn va vi th gii v m va vi th gii vi m. Hai th gii ny tht ra l hai cnh gii h tc h nhp ca th gii vt l. n nay, cha c mt thuyt vt l hc duy nht no c th m t s vn hnh ca th gii vt l bao gm ht thy mi cnh gii, t cnh gii vi m ca cc vi lng t n cnh gii v m trong s phn b vt cht v nng lng c tnh cch i quy m. Phng php kho st cc hin tng trong th gii v m hon ton khc hn phng php m t cc hin tng trong th gii vi m. T xch b nht ca cnh gii vi m l di Planck (Planck length), mt mt chia cho s bt u l 1 vi 35 zero theo sau. Cc ht vt cht thuc cnh gii ny phng chng trm triu triu triu ln ln hn di Planck. Tng ng vi di Planck l thi im Planck (Planck time), mt giy chia cho s bt u l 1 vi 43 zero theo sau, thi im k t lc im nguyn thy ca v tr khi s trng dn. Khoa hc hin i khng kh nng thng hiu trng thi ca v tr trong khong thi gian ny. Cc nh lut vt l hin c ch c th m t trng thi ca v tr sau thi im Planck m thi. T xch ln nht ca th gii v m l bn knh ca v tr kh th, vo khong 1 vi 26 zero theo sau (mt), tng ng vi tui th ca v tr hin c tnh chng 15 t nm tc vo khong 1 vi 18 zero theo sau (giy). i vi cc t xch nh va trnh by, cnh gii sinh hot ca con ngi rng ln t t bo thn n bn knh qu t, nh th con ngi vo khong gia v xem nh c cu trc bn vng. Tht vy, nu dng thang logart (logarithmic scale) m so snh, thi trn phng din tn ti, i sng 100 tui so vi tui th ca v tr kh th, thi u c thua km nhiu. Trn phng din khng gian, con ngi kch thc 1 mt gn chng gia khong cch di Planck v bn knh ca v tr kh th. Trong v tr , con ngi khng th kinh nghim trc tip s vn hnh ca ton th gii v m v vi m.

Hu tr li cu hi ng t t l vt l hc hin nay c ch no c th xen k thuyt minh s ng thi pht hin tm thc v mt tc dng vt l bt kh k ton lin h hay khng, Penrose duyt qua tt c cc thuyt vt l ton hc a s khoa hc gia hin ang s dng m t th gii v m v th gii vi m v kt lun l khng c. Th gii hin tng. Th gii v m c m t ta trn vt l hc c in bao gm ht thy cc l thuyt vt l ton hc, trong c c hc Newton v thuyt tng i Einstein, trc ngy thuyt lng t c pht minh vo khong nm 1925. L thuyt c in c tnh cch quyt nh, ngha l, vo mt thi im ring bit no , ht thy iu kin u tc d kin cn thit nh ngha mt h thng vt l u minh xc c, v mi bin chuyn ca h thng chng nhng c quyt nh bi nhng iu kin u m cn c th k ton trn my tnh Turing nng vo cc iu kin u . iu kin u thng bao hm nhng thng s lin tc cn phi chuyn i qua h thng s nh phn (0 v 1) mi c th thu np vo cc my tnh s t (digital computer). Cng vic ny thng c thc hin n mc chnh xc kh d chp nhn. Cn c vo cc cu trc ton hc tinh diu ca vt l hc c in, khoa hc gia rt tin tng mi hin tng trong th gii vt l u c th m phng trn my tnh, k c nhng h thng bin chuyn hn n (chaotic behavior). Sau y l mt th d v s ph hp k l gia mt m hnh l thuyt kh ton v nhng d kin do quan st v o lng thu gp c. Cch qu t 300 000 quang nin (1 quang nin di khong "10 ly tha 13" kilomt, s 1 o theo 13 zero), trong chm sao Aquila, c mt cp sao ntron chy vng quanh nhau. Sao ntron (neutron star) l do cc sao c trng khi cc k ln khi khng cn bc x c na thi cht bng cch sp sun nh li tr nn c t trng ln ht sc tng tng. Kt qu o lng cho thy chu k mi vng vn chuyn ca chng l 7 gi 45 pht v 6,9816132 giy. So vi trng khi mt tri, mt sao tm gi s 1 nng gp 1,4411 ln v sao kia tm gi s 2 nng gp 1,3874 ln. Sao s 1 c ng knh 20 kilomt pht sng rai v pha qu t vi chu k 59 mili giy. T d kin , tnh c tc n quay xung quanh trc ca n l 17 vng trong mt giy, mt tc quay rt ln so vi qu t phi mt 24 gi mi quay c mt vng. Sao ntron pht sng rai nh vy gi l pulsar v h thng hai pulsar ny mang danh hiu l PSR 1913 + 16.

Theo thuyt tng i, hai trng khi quay vng quanh nhau nh h thng PSR 1913 + 16 l nguyn nhn pht sinh nhng sng hp dn (gravitational waves), ging nh trng hp hai in t quay vng quanh nhau lm pht sinh nhng sng in t hay nh sng (electromagnetic waves). Mt phn nng lng ca h thng b sng hp dn vn ti i mt. Do , hai sao ntron s vn chuyn dn dn st li vi nhau, v v vy m tc ca chng gia tng. Thuyt tng i xc on bn cht ca sng hp dn v ch cch tnh s lng nng lng sng hp dn vn ti mt i. Ngoi ra, c th p dng thuyt tng i tnh bin chuyn ca qu o v tng ca tc vn chuyn. Vo nm 1993, hai vt l gia Joseph Taylor v Russell Hulse c gii Nobel Vt l hc v s dng knh thin vn khng l Aricebo ti Puerto Rico dnh ring quan st cc thin th pht sng rai, o lng, v thu lm nhiu kt qu quan trng lin h n s vn hnh ca h thng pulsar PSR 1913 + 16. Nhng kt qu ny ph hp rt chnh xc vi nhng kt qu k ton trn my tnh do m phng theo thuyt tng i Einstein. chnh xc ca thuyt tng i c tnh chng "10 ly tha -14", mt phn ca s bt u l 1 vi 14 zero theo sau! Mt bi hc ng ghi nhn v qu trnh thnh lp thuyt tng i rng (Theory of General Relativity) ca Einstein. Xt nguyn nhn s khm ph thuyt ny vo nm 1915, ngi ta khng khi ngc nhin thy s pht minh cng thc ton hc ca Einstein khng phi do nhu cu gii thch nhng kt qu quan st thc ti. Lc by gi, khng mt ai ngh cn phi ci thin thuyt hp dn vn vt ca Newton ng tr vt l hc sut 250 nm vi mt chnh xc phi thng l mt phn mi triu. Ring Einstein quan tm n phng din thm m v hp l, trc qun thy rng nu chuyn i khung khng thi gian ca l thuyt hp dn vn vt t hnh hc Euclide qua hnh hc Riemann v nu nhn thc hiu qu ca s hp dn nh cong ca khng thi gian Riemann thay v nh tc dng ca mt lc nh trong c hc Newton, thi s m t th gii vt l s tha ng hn, chnh xc hn, v phong ph hn. Phi i 80 nm sau, nh pht trin v canh tn phng php qun st v o lng mi thy mc chnh xc ca thuyt tng i rng mi triu ln ln hn mc chnh xc ca c hc Newton. iu lm a s khoa hc gia v trit gia khoa hc kinh ngc l khi thit lp cu trc ton hc cho thuyt tng i rng, Einstein khng h ngh n mt m hnh thc ti no nhm tm cch thch hp l thuyt ca ng vi m hnh . Th m ti sao li c s kin l thng l cu trc ton hc ng chn cho

thuyt tng i rng hin thnh mt b phn ca cu trc ton hc su thm ca th gii v m mt cch rt chnh xc. Theo Pht gio, th gii ton hc v th gii vt l u duy thc, bi th cho nn khng c g k l khi Einstein do trc gic v qun tu tm thy c cu trc ton hc tha ng v chnh xc ca th gii vt l. hiu r iu ny v th no l thc, hy c on vn sau y trong Nhip i tha lun, ngi V Trc ni v duy thc di ci dng gi l nhiu th. Y tha khi tng l g? L cc thc do a li da lm chng t v thuc v phn bit h vng. Cc thc y l g? L thc thn, thc ch th ca thn, thc ch th ca s tip nhn, thc c tip nhn, thc tip nhn, thc thi gian, thc s mc, thc th gii c tr, thc ni nng, thc mnh ngi, thc ng lnh ng d. Tu trung, thc thn cho n thc ni nng l do chng t ca danh ngn hun tp, thc mnh ngi l do chng t ca ng kin hun tp, v thc ng lnh ng d l do chng t ca hu chi hun tp. Cc thc nh vy l ci y tha khi tng thng thuc ba ci nm ng v ba tp nhim, l c biu hin bi phn bit h vng. Nh vy, cc thc ny thng thuc phn bit h vng, c tnh l duy thc, lm cn c cho s biu hin khng c v khng thc. Nh th gi l y tha khi tng. Trong on vn trn, ngi V Trc thng nhip cc php thnh 11 loi, gi l 11 thc. Chng bao gm ht thy mi s sai bit ca nhn sinh v tr. Mi s sai bit ny ton lin h vi thc, nn gi l duy thc. Ba loi u l su cn: mt, thc thn (thn thc), tc ci tng th gm c nm gic quan; hai, thc ch th ca thn (thn gi thc) l nhim; v ba, thc ch th ca s tip nhn (th gi thc), l v gin dit (kh nng tip ni sinh t, t ti vn hnh). Loi bn l thc c tip nhn (b s th thc), tc su cnh. Loi nm l thc tip nhn (b nng th thc), tc su thc. Su loi cn li l: (1) thc thi gian (th thc), tc v lai hin ti qu kh lin tc; (2) thc s mc (s thc), tc nhng s ton hc; (3) thc c tr (x thc), tc th gii chng sinh c tr; (4) thc ni nng (ngn thuyt thc), tc ngn ng xut t thy nghe hay bit; (5) thc mnh ngi (t tha sai bit thc), tc bn thn vi tha nhn; (6) thc ng lnh ng d (thin th c th t sinh thc), tc nhng no ng sinh t. Tt c 11 loi ny u gi l thc, v lin h n thc, do thc biu th. Th gii lng t. Vi thnh qu t c rt chnh xc nh thit lp nhng cu trc ton hc tha ng trong s m t th gii v m, ti sao vt l hc c in khng

kh nng m t th gii vi m? L do l v th gii vi m l cnh gii hot dng ca cc cc vi lng t khng tun theo nhng lut tc ca vt l hc c in. Th d trng hp vt th en (black body). Vt th en l mt v sao l tng, mt ngun bc x l tng, bc x ch ph thuc nhit ca ngun m thi, ch khng ty thuc bt c yu t no khc nh cht liu cu thnh hay tnh cht ca b mt vt th. Vt th en v nh ci hp ng photon tc lng t nh sng. Nn bit rng khi mt ngun sng bc x, n pht ra nhiu mu khc nhau, trong s c mt mu cng ni bt. Nh mt tri chng hn, mu ni bt l nh sng mu vng pha t lc. Theo vt l hc c in, s kin ny khng xy ra! Vo nm 1900, Planck tin c mt cng thc ton hc biu tng quan h gia cc mu bc x ca mt vt th en v cng ca chng rt ph hp vi kt qu th nghim. Dng cng thc Planck, ta c th tnh c nhit ca mt tri khi bit cng bc x ni bt l mu vng pha t lc. Do cng thc ny ta bit r trng thi nhit ca v tr vi pht sau khi thnh hnh. Nm 1989, v tinh COBE o c trng thi nhit ny ng nh cng thc Planck tin on. c bit l hng s h xut hin ln u tin trong cng thc bc x Planck v c gi l hng s Planck. Hng s Planck l mt trong ba hng s c bn nht ca v tr: hng s Planck h c tr s rt b biu trng th gii lng t, hng s hp dn Newton G tiu biu th gii v m, v tc nh sng c, tc ln nht trong th gii vt l, khng chuyn ng no vt qua tc ny. Cng thc Planck gi thit mi ln mt vt th pht ra hay hp th nh sng tn s f [Mi mu nh sng l mt sng in t c biu tng bng tn s dao ng f hay di sng (=1/f) ca n], thi nng lng pht ra hay nng lng th nhn lun lun th hin di dng nhng ht gin on gi l lng t c tn s dao ng f, v nng lng E = hf. Vo nm 1905, tin thm mt bc, Einstein bng vo hin tng hiu ng quang in (photoelectric effect) qung din khi nim gin on ca Planck thnh tnh gin on ca nh sng, ngha l nh sng khng nhng l sng m cn l ht hay quang t (photon). Einstein c gii Nobel Vt l hc vo nm 1921 khng phi v sng tc thuyt tng i m chnh l v pht minh tnh cht lng t ca nh sng. Vt l hc c in khng th gii thch ti sao nh sng c th va l sng va l ht, va lin tc va gin on. Li na, trong th nghim mn chn c hai khe vi ngun sng pht ra tng photon mt, nhiu cu hi rt kh tr li c nu ra. Lm th no mt photon n c c th cng mt lc i qua

hai khe h? Lm th no mt photon thi m c th to nn kiu hnh sng giao thoa trn mn ln quang? Ti sao cng chung iu kin u ca chuyn ng ging nhau m cc photon khng di chuyn trn cng mt qu o v khng ng mn ln quang cng mt ch? Lm th no photon bn ra bit c khi c mt khe b che kn, khi c hai khe u h cui cng v ra trn mn ln quang kiu hnh thch ng? Mt hin tng k l nht trong th gii lng t l hin tng phi cc b(non locality), cn gi l lng t vng mc (quantum entanglement). y l trng hp mt ht c spin 0 (zero) phn r thnh hai ht di chuyn xa nhau ra theo hai ng ng nghch hng, mi ht c spin (1/2), chng hn mt electron E v mt positron P. Mi o lng spin thc hin ti v tr A ca ht ny tc thi quyt nh trng thi spin ca ht kia v tr B, mc du A v B cch nhau rt xa. Chuyn k l y l hai bin c xy ra ti hai im cch ri nhau rt xa m vn ni kt giao thip nhau mt cch rt huyn b. Cc nh c hc lng t gi l hin tng lng t vng mc hay hin tng phi cc b. Khng th bo chng vng mc nhau l do trao i tn hiu thng tin tc thi cho nhau. Bi v thng tin tc thi i hi tn hiu phi c vn chuyn vi tc ln hn tc nh sng, nh th tri nghch vi thuyt tng i. Ni cch khc, vt l hc c in khng gii thch c v sao vt th cch nhau xa, ng thi tip tc ni kt giao thip nhau m khng trao i tn hiu. V nhng l do nh trnh by trn, khi tm hiu th gii lng t tc th gii mc lng t, cc nh vt l hc bt buc phi sa i li nhn, pht minh phng cch quan st v phn tch mi. Trc ht, cn nh r th no l mc lng t. Ni n lng t tc l ni n s nh b, nhng y khng hn l khong cch nh b, kch thc nh b, bi v tm mc tc dng lng t c th lan rng ra trong nhng khong khng gian rng ln. mc lng t c ngha l vo mc m sai bit nng lng rt nh b, tm c hng s h. Ngoi ra, nn bit s phn chia th gii vt l ra th gii v m v th gii vi m l tin vic kho st phn tch, ch trong thc t khng c hai th gii ring bit, mt chu s chi phi ca vt l hc c in, mt vo mc lng t do c hc lng t iu hnh. C hc lng t (quantum mechanics), thuyt ton hc hin c s dng m t th gii mc lng t, c nhng c im sau y. 1. Ni chung, chuyn ng l gin on, ngha l do cc lng t cc vi cu thnh. iu ny cng hm mt electron chng hn, c th nhy vt t mt

trng thi ny qua mt trng thi khc m khng cn bin chuyn ngang qua nhng trng thi trung gian. Nng lng tha nhn ch c th l mt s nguyn lng t: 0, hay hf, hay 2hf, hay 3hf, v..v... Ni theo Pht gio, chuyn ng l st na sinh dit sinh khi tip cn v tng tc. C th ni theo th tc rng mi st na sinh dit l mt ht thi gian, mt ht khng gian, hay mt cm tnh. Nhng theo chn , st na sinh dit khng c phm tnh, khng tn ti, v khng th phn. St na sinh dit sinh khi tng tc bt on cho ta cm tng mt vt th ang chuyn ng, ging nh mt dy n ln lt chuyn ngn la lin tc t n ny n n k tip cho ta cm tng mt ngn la ang di ng. Thc ra, khng c thc th di chuyn m ch c tc dng lin tc. Chnh ngay vt th l chuyn ng. 2. Lng t nh electron chng hn, c tnh cch a th, ngha l c th pht hin di nhiu tng dng khc nhau ty theo cnh hung trong n hin hu v l i tng ca s quan st. Th d: nh ht, nh sng, hay nh va ht va sng. S tng dng c th v hn. c tnh nhiu trong mt ny c hm dung trong nguyn l chng chp (Principle of Superposition) ca c hc lng t. Nguyn l ny pht biu rng qu trnh tin ha ca lng t l qu trnh tin ha ca trng thi c nhiu kh nng, c nhiu tim nng ng thi hin hu chng chp ln nhau. c im ny lm nh n mi huyn mn ca Hoa nghim tng. Chng hn, bn huyn mn sau y gip thng hiu d dng hn nhng hot dng ca c cu ton hc trong c hc lng t. Huyn mn th ba: Nht a tng dung bt ng mn m Tr Nghim din t theo ton hc l m i ln, m i xung. Khng c chng ngi gia mt v nhiu. Trong s h tng nhip nhp ton vn, L v S vn duy tr v tr tn ti c bit, vn gi nguyn tnh cch mt hay nhiu khng h tn hay ri lon. Huyn mn th t: Ch php tng tc t ti mn, ngha l cc php h nhp h tc khng ngn ngi nhau. Nh mt php t tiu hy ng ha vi cc php khc, thi ton th to thnh mt ng nht ha tng hp. Nu mt php thu nhip cc php kia ng v mnh thi ht thy cc php kia ha ng ni php thu nhip. Huyn mn th nm: n mt hin liu cu thnh mn, ni n mt php c nhiu phng din. Khi phng din ny hin thi phng din kia n, v

ngc li. Trong n c hin, trong hin c n, n hin p i nhau m tu thnh. S n hin khng c sau trc, khng ngn ngi, chng i nhau. Huyn mn th su: Vi t tng dung an lp mn, ni v s h tc h nhp ca nhng vt vi tiu v n o. Trong cnh gii cc vt vi tiu v n o, hin liu hay n mt, mt hay nhiu, thun hay tp, hu lc hay v lc, ci ny cng l ci kia. C hai tng dung tng hp, s hin hu ca ci ny khng tr ngi s hin hu ca ci kia. 3. Hai lng t nh hai electron chng hn, nguyn thy hp vi nhau thnh mt phn t ri sau tch ri xa nhau, pht hin mt quan h phi cc b k d: hai phn t cch nhau rt xa m vn vng mc nhau, ni kt nhau, h tng giao thip. Ni theo Pht gio, nhng tc dng lng t cch nhau nhng khong rt xa vn phi c xem nh bt tng ly v chng c ni kt bi hot dng ca mt thc th ph bin v hnh. y l tnh tng quan v tn v v ngi hay tnh trng trng duyn khi, cn bn t tng ca Hoa nghim tng. Ngoi ra, cc nh lut c hc lng t c tnh cht thng k xc sut v khng on nh tnh trng cc bin c ring bit trong tng lai mt cch chnh xc v quyt nh nh cc nh lut ca vt l hc c in. Ba c im nu trn cho thy thuyt lng t hon ton tri nghch vi thuyt tng i, v thuyt tng i i hi mi chuyn ng phi lin tc, cc vt th ni kt nhau phi qua cc quan h biu th nguyn nhn, v ch c cc vt th cch khong i lng v cng b mi h tng giao thip. Ni theo Pht gio, ba c im ca c hc lng t c th xem nh biu th c trng ca Php gii tnh tc tnh bn nhin ca tt c cc chuyn ng v cc hin tng trong v tr. o v thc. Ton hc m t th gii lng t nh th no? Cu trc c bn ca th gii vi m c din t bng phc s. Thc s quan trng v cn thit i vi th gii vt l hc c in nh th no thi phc s quan trng v cn thit i vi th gii lng t cng nh vy. Thit tng nn bit qua vi nt i cng v ngun gc v c tnh ca loi s ny. Vo th k th 16, khi tm li gii ca mt phng trnh bc 3, y s kim ton hc gia ngi Gerolamo Cardano nhn thy nu gii bng cch v th thi c ba li gii trn ng biu din. Nhng mun biu tng c ba li gii bng s thi phi t b quan nim c cho rng khng bao gi c cn bc hai ca

mt s m. S d ton hc vo thi by gi khng chp nhn c cn bc hai ca mt s m v nu c v em cn y bnh phng, tc nhn n vi n, thi kt qu l mt s m, tri vi c tnh lun lun dng ca bnh phng ca mi s. T , nhng biu thc nh i (= cn bc hai ca 1), hay 2i, v..v... c chp nhn l s v sau ny Descartes gi l o s, mun ni l du hiu ca mt phng trnh trong thc t khng c li gii. V s o khng th biu hin trn ng thng s dnh cho thc s, nn cc nh ton hc cho rng chng khng mang mt ngha no dnh lu n thc ti. Ngay c nh ton hc i ti Leibniz cng gn cho s o mt ngha huyn b, gi o s l vt "lng c gia hu v phi hu" (that amphibian between being and not being). Mt th k sau, Leonhard Euler, nh ton hc phong ph nht trong lch s ton hc, t ra ng vi Leibniz khi pht biu: "S d ht thy mi biu thc nh cn bc hai ca 1, cn bc hai ca -2, v..v... u l s bt kh nng hay s o l v chng biu tng cn ca nhng s m; i vi nhng s nh vy, ta c th khng nh rng chng khng phi l khng, khng ln hn khng, hay khng nh thua khng, v nh vy bt buc chng phi o hay bt kh nng." Phi i n th k 19, khi chng minh nh l c bn ca i s l cho bt k phng trnh i s vi h s phc no, lun lun tm ra c mt phc s z l li gii, ton hc gia Karl Friedrich Gauss ngh ra cch biu din o s trn mt trc thng ng vi ng thng s v trn trc y chn i lm n v o, thi khi s o mi bt u c mt ngha thc t. Hp vi s thc, s o to nn phc s (complex number). Th d: (2 + 3i), (5 - 4i), ... S phc z = x + iy c hai phn: phn thc l x v phn o l y. Nh th, c th biu din cc phc s bi nhng im nm trong mt phng c h thng quy chiu Oxy gm hai trc ta trc giao, trc Ox gi l trc thc, v trc Oy gi l trc o. Mt phng biu din phc s c tn gi l mt phng Argand v im biu din phc s z = x + iy c ta l (x, y). di t gc O n im z c gi l sut ca z. Sut ca z, v bnh phng sut ca z, u l thc s dng. Bnh phng sut ca phc s thng biu th xc sut trong c hc lng t. C hc lng t s dng phc s nh th no? Sau y l th d v cng dng ca phc s trong cng thc biu th thuyt lng t theo phng php Feynman. Theo Feynman, mt ht khng ch c duy nht mt qu kh nh vt l hc c in ch trng. Tri li, phi quan nim n di chuyn theo ht thy mi no ng kh nng trong khng thi gian. Mi no ng qu

kh lin kt vi hai thng s biu th ln v pha ca sng (ht cng l sng). Xc sut ht i qua mt im no tnh c bng cch tng cng tt c cc sng lin hp vi mi v mi kh nng qu kh i qua im y. Hu trnh nhng vn k thut nan gii, ch c duy nht mt cch thc hin php tng cng l dng o s o thi gian thay v dng thc s. V trong trng hp ny, gia thi gian v khng gian khng c g sai bit na, ngha l hng thi gian o khng khc g cc hng khng gian. Mt khng thi gian nh vy c tn gi l khng thi gian Euclide. p dng phng php thi gian o s lm thay i hon ton lch s ca v tr. Theo nh v tr hc Stephen Hawking v nh ton vt l hc Roger Penrose, bng vo thi gian tht nh hin gi, ta c mt m hnh v tr khi hin t mt d im ton hc (singularity) thng c gi l im nguyn thy ca v tr, trng dn trong mt khong thi gian, ri sau c th sp tr li tnh trng mt d im ton hc. Nu bng vo thi gian o, thi m hnh v tr khng cn c d im ton hc na v khng thi gian Euclide khi y c th hu hn m khng ranh gii, v nh mt t hnh cu i bt c hng no cng khng gp b mp hay d im, tuy c khc l khng thi gian Euclide c bn chiu (dimension), m mt t ch c hai chiu m thi. Stephen Hawking kt lun: "iu kin ranh gii ca v tr l v tr khng c ranh gii." V tr nh th l khng c trong ngoi, khng do to tc m c, khng hy dit bin mt. "It would just BE", xin dch l "php nh nh th", n vn nh vy. ng ni a rng v cuc sng ca con ngi khng kinh nghim d im ton hc, nn chng ta cn phi o tn thi gian. Thi gian trong v tr khi pht t d im hin nay gi l tht nn i l o v thi gian trong v tr khng c d im nay gi l o nn i l tht, bi v gi l tht hay o, chung quy cng u l danh t gi tng. i tn gi thi gian nh th, thi ci th gii ta ang sng trong v cho l c tht tr nn th gii o. V ci th gii lng t ta cho l o v dng o s biu th thi gian s tr nn th gii c tht. Ni a nh vy, bit u v do ng Hawking c nim v Php gii l s v ngi m ng v vi th gii lng t v bit u v ng cng nhn thc theo Pht gio mi hin tng trong th gii vt l hc ht thy u duyn sinh nh huyn. Sau y l mt th d khc v cng dng ca phc s trong cng thc biu th thuyt lng t trong khng gian ton hc Hilbert. Hy tng tng kho st mt lng t, mt photon (quang t) P chng hn. Trong vt l hc c in, photon P c th ti mt v tr A hay cng c th ti mt v tr khc, B. Trong c hc lng t, photon P c nhiu kh nng hn. Chng nhng n c th ti mt v tr ny hay ti mt v tr ring bit khc, m cn c th lun chuyn qua nhiu trng thi chng chp kh nng ti c hai

v tr cng mt lc! C hc lng t din t trng thi chng chp kh nng hin hu ng thi ti c hai v tr A v B di dng biu thc: w X kh nng A + z X kh nng B Trong biu thc, du X biu th php nhn, w v z l phc s, mt trong hai phc s phi khc khng. Hai phc s w v z c ngha nh th no? V chng l phc s ch khng phi thc s dng nn chng khng th biu th xc sut (probabilities). Tuy nhin, trong trng hp c chun tc ha (normalization), ngha l, tng bnh phng sut ca chng bng 1, thi bnh phng sut ca chng biu th xc sut v chng c gi l bin xc sut. Nu khng c chun tc ha, thi w v z trong biu thc trn s t l vi bin xc sut. Trong vt l hc c in, mi thi im, mt ht lng t c hai i lng xc nh. Mt l v tr ca ht trong khng gian ch n u vo thi im y. Hai l vn tc hay ng lng tc trng khi nhn vn tc ca n, cho bit ht s di chuyn nh th no tip theo sau thi im y. Trong c hc lng t, mi mt v tr ht c th chim c c xem l mt kh nng ca n. Tt c mi kh nng ca ht tng dung tng hp theo nguyn l chng chp, mi kh nng lin hp vi mt phc s gi l trng s (weighting factor). Tp hp ht thy kh nng v trng s phc ca ht to thnh mt hm s phc ca v tr, dng m t trng thi lng t ca ht, v c gi l trng thi lng t hay hm sng ca ht. Vi mi v tr x ca ht, hm sng y c mt tr s xc nh. Tr s ny chnh l bin xc sut, hay gi tt l bin ca ht v tr x. Hm sng ca ht khng nhng cha bin xc sut cho tt c kh nng v tr, n cn cha sn mi bin xc sut cho ht thy kh nng ng lng ca ht na. Trong th d kho st ht photon P nu trn, ht P ch c hai kh nng, kh nng v tr ti A v kh nng v tr ti B, nn hm sng ca ht P vit l: Hm sng P = w X kh nng A + z X kh nng B vi hai trng s phc l w v z. l cch ton hc biu din s chng chp tuyn tnh hai trng thi kh nng, kh nng A v kh nng B. Cc biu thc, Hm sng P, kh nng A, v kh nng B thng gi l vect trng thi. Ta vo th d chng chp hai vect trng thi nh va trnh by, ta c th ni rng biu thc hm sng ca mt lng t ra cho bt k h thng lng t S no c n vect trng thi. Tc bin i theo thi gian ca hm sng ca S suy din t ci gi l phng trnh Schrodinger.

Cc hm sng lng t khng biu tng sng thng thng nh sng nc hay sng m. Chng khng vn ti nng lng nh sng thng, m vn ti nhng kh nng hay tim nng chng chp tuyn tnh ln nhau. Ni theo Duy thc, chng l nhng ln sng chng t to nn thc a li da, thc ny va hng li va chuyn, ngha l tuy bin chuyn m vn l mt dng lin tc. iu ng quan tm y l trong trng thi chng chp kh nng nh vy, h thng S vo tnh trng bt nh v kh nng no cng c th l tr s ca n. Vy lm th no xc nh S? Ch c mt cch duy nht l thc hin mt php o lng, tc l gy ra mt s h tng tc dng tha ng gia h thng S vi mi trng ca n. o lng mt trng thi lng t l khuch i mt tin trnh vt l no , chuyn bin tin trnh vt l y t mc lng t ln mc quy m ca vt l hc c in. Th d dng mn ln quang pht hin s n ni ca cc ht photon. Trong trng hp ny, bin c lng t ca s n ni ca photon c khuch i ln mc c in di dng mt du vt trn mn. Thit b o lng phi c kh nng khi ng mt bin c lng t vi t to thnh mt hiu ng mc c in c th quan st c. Chnh vo giai on o lng khuch i mc lng t ln mc c in, h thng nhy t tnh trng bt nh ca trng thi chng chp kh nng th lng t tim tng qua tnh trng quyt nh mt trong cc kh nng hin pht. Tc dng nhy t tim th qua hin th c gi l s sp ca hm sng (collapse of the wavefunction) hay s gim thiu ca vect trng thi (state vector reduction). ni gn, sau y s theo cch k hiu ca Penrose dng ch U ch s bin thin ca hm sng v ch R ch s sp ca hm sng. Vn t ra l lm th no tnh xc sut tc l c bao nhiu phn trm c duyn cho mi kh nng ca hm sng do o lng m hin pht. Trong trng hp thc hin o lng trn mt hm sng c hai kh nng 1 v 2 chng chp vi trng s phc w v z, mt quy tc ca c hc lng t ni r rng sau khi chun tc ha, bnh phng sut ca w l xc sut kh nng 1 hin pht, v bnh phng sut ca z l xc sut kh nng 2 hin pht. Vy o lng l nguyn nhn pht sinh R, s sp ca hm sng, v ng thi, s s dng bnh phng sut ca cc trng s phc lm xc sut d on kt qu ca o lng. Nhng trc khi o lng, trng thi lng t l U, l s bin thin ca hm sng. V duyn c g biu thc ca hm sng cn n phc s? a s cc nh lng t hc khng mun mt thi gi tm hiu v l do no h bt buc phi s dng phc s trong mi m hnh th gii lng t v v sao s dng phc s dn n nhng kt qu ph hp rt

chnh xc vi nhng kt qu qun st c trong thc t. i vi h, s dng phc s ch l mt thut k ton hc v thc ti, ni n gin, ch l kt qu ca o lng m thi. Vn o lng mc lng t l phi tm hiu bng cch no R hin khi nh tc dng ca cc hin tng vt l hc c in t nhng h thng lng t vn hnh theo U, tc l theo dng hm sng chng chp kh nng. Mt s vt l gia ngh rng R l mt tin trnh vt l c tht, ch khng n thun l php din ton xc sut. Tuy nhin, phm vi tc dng ca tin trnh y rng ln bao gm nhiu mc quy m, t nhng mc vi t th nghim ghi nhn cc hiu qu lng t giao thoa cho n nhng mc ln hn bt u thy c hin tng vn hnh ng theo nhng nh lut vt l hc c in. Vy R thc s pht khi t mc no? C nhng vt l gia nh Eugene Wigner, gii Nobel vt l hc nm 1963, ch trng R, hin khi ngay khi mt sinh ng th c thc vng mc vo trng thi chng chp kh nng, trc vt cht v tnh (inanimate matter) vn hnh ng theo U. Penrose khng ng . ng cho rng s nhn bit c thc tng quan tng duyn vi cc tin trnh vt l ca no, tuy nhin, v hin nay cha bit r nhng tin trnh vt l no ca no lin hp vi nhn thc nn khng th quyt on chnh thc ca con ngi l ni xy ra s sp ca hm sng kh nng. V li, khng th ni mt cch qu n gin rng thc, mt tc dng ca ch, c th nh hng kt qu ca mt th nghim v c hc lng t. Ngoi ra, qu tht kh tng tng trong mt th gii vt l cc hin tng tin ha theo nhiu ng hng khc nhau l ty theo chng c hay khng trong tm xc chm nghe thy ca mt c dn c thc cng trong th gii . Penrose ngh rng thng hiu vn o lng lng t l iu kin tin quyt thu t vn tm thc. Nhng l hai vn hon ton khc bit. Trong vn o lng, R, s sp hm sng ng thi vi s s dng xc sut, khc hn U v khng phi l hu qu ca U, ngha l R khng xut sanh t U. L do: U khng a ra iu kin no phi s dng bnh phng sut tnh xc sut v khng bao hm mt ngha no lin can n khi nim xc sut. Ngoi ra, c th din ton c U ln R trn my tnh. Penrose ch trng th tc thut ton R khng lin can n s pht hin tm thc v s pht hin tm thc cu sanh cng vi mt tc ng vt l bt kh k ton. Tm hiu tc ng vt l bt kh ton y nh th no v pht hin ch no trong no, l im ch yu ca bi ton a li da duyn khi.

Kin gii Penrose v bi ton a li da duyn khi. on vn trong Nhip lun ni v ci ngha nhn duyn s gip hiu phn no kin gii Penrose v bi ton a li da duyn khi trn phng din vt l hc: A li da vi cc php tp nhim ng thi m lm nhn t cho nhau, s y lm sao thy c? V nh n sng, ngn n vi tim n ng thi m vn c s h tng. Li nh b lau, da nhau gi nhau m ng thi khng ng. Hy quan st ci o l h tng y cng l nh vy: A li da l nhn t cho cc php tp nhim, cc php tp nhim cng l nhn t cho a li da, ch s th ny mi lp ra ci ngha nhn duyn, cn nhn duyn no khc na thi khng th c c. Thc a li gia v nh th gii lng t vn hnh theo cc nh lut c hc lng t v th gii tp nhim v nh th gii vt l c in tun theo cc nguyn l c bn ca c hc Newton v ca thuyt tng i Einstein. Ta trn thuyt tng i rng, Penrose v Hawking chng minh nh l d im ni rng im thi gian bt u l mt d im ton hc, ngha l mt im khng thi gian c t trng v hn v cong v hn. Ti , mi nh lut vt l hc hin c u v dng. V khng th quan st d im, nn khng bit ta vo u m thit lp nhng nh lut mi chi phi d im. Tuy nhin, nh l d im cho thy ti trng hp dn tr nn qu mnh nn hiu ng hp dn lng t tr thnh quan trng, v th khng ng dng c cc nh lut vt l hc c in. Vy cn pht minh mt thuyt vt l hc mi dung hp tnh hp dn v c hc lng t. V Penrose ch trng thc pht hin cng lc vi s sp hm sng lng t do cc lng t ca no tng giao tc ng v cng tc vi tnh hp dn ca mi trng bao quanh, nn trc ht phi tm hiu th no l hm sng lng t trong no. Penrose nhn xt cc nh sinh hc hin nay phm mt li lm ln l m t s vn hnh ca no bng vo tn hiu vn chuyn thng qua cc dy thn kinh ging nh s lu chuyn in trong cc mch in t ca my tnh. Ch c hai trng hp, c in truyn dn v khng c in truyn dn. Tuyt nhin khng c nhng trng hp chng chp kh nng va c va khng c in truyn dn, c tnh ca tc dng lng t. Tuy cc nh sinh hc cng nhn tc dng lng t ng mt vai tr quan trng trong tng su thm nht ca h thn kinh nhng h vn khng thy cn thit phi t b cc khun kh l thuyt c in phn tch kho st cc h qu c quy m rng ln ca tc dng lng t. Chng hn, h khng ng g n c cu lng t ci ngun sanh xut nhng tc

dng ha hc ch ng s vn chuyn nhng ha cht lin kt loi thn kinh dn truyn (neurotransmitter), cng nh nhng th tc ng (action potentials) c tc dng chi phi s truyn dn tn hiu dc theo cc dy thn kinh. Penrose t cu hi: Neuron tc t bo thn kinh hot dng nh th no? Khng l chng ch tc dng nh nhng n v k ton m thi ? Neuron l t bo v t bo l rt tinh xo. Tht vy, chng tinh xo n ch cn n c mt t bo thi m n c th thc hin nhiu tc ng rt phc tp. Penrose lu chng ta v mt sinh vt c tn l paramecium (trng c, hay trng giy, hay tho trng). y l mt ging ca ngnh ng vt nguyn sinh, sng ph bin cc thy vc nc ngt c xc b thc vt ang phn hy. Trng c l mt n bo c b xng t bo (cytoskeleton) ph tim mao (cilia; lng rung) pha ngoi. Cc tim mao rung ng s to nn s chuyn ng rt mau l ca trng c. iu k diu l trng c vn vn l mt t bo, khng c mt neuron hay din tip hp no trong c th, th m n c th nhn ra v di chuyn theo hng nhng vi khun thc n, chy tho lui khi cm thy b e da, hay bi vng quanh mt vt chng ngi. Cc nh sinh hc cho rng trong b xng t bo ca trng c c mt phn tc dng nh mt h thn kinh, trung tm iu khin mi hot ng ca trng c. T bo thn kinh hay neuron cng n bo v cng c b xng t bo ging ht ca trng c. Theo Penrose, phn trong b xng t bo c chc nng ca mt h thn kinh v tng quan lin h vi hin tng tm thc l gm nhng protein c dng ng mnh hnh tr gi l si thoi (microtubule). Cc tiu n v ca thnh si thoi ch yu gm hai kiu protein hnh cu c gi l tubulin. Chng phn b theo dng xon bao quanh thnh, to nn ng knh tng th khong 25 nm (1 nm l mt phn ngn triu ca mt). Theo chiu di, cc tiu n v to thnh 13 hng song song. Mi tubulin biu hin hai cu hnh (conformation) tng ng vi hai trng thi phn cc in gy ra bi mt electron nm gia hai protein hnh cu c kh nng hon i v tr qua li hai bn. Hy tng tng hai cu hnh biu din '0' v '1' ca mt my tnh s t. Tnh cht tubulin bin hin di hai cu hnh phn cc in nh vy thnh ti ca nhiu cng trnh kho cu nhm chng minh cc si thoi l mt loi my tnh c bit gi l t bo t ng (cellular automata). Nu cn c vo tubulin nh nhng n v k ton c bn ca no, thi no thc hin "10 ly tha 27" php din ton mi giy. So vi cc my tnh cc mnh hin nay ch thc hin "10 ly tha 14" php din ton

mi giy, khng th no ni rng trong tng lai gn y, my tnh s vt no b trn phng din tnh ton nhanh chng. Vy tr li cu hi v hot dng ca neuron, nn lu n khong mi triu si thoi cha trong n, mi si thoi hot dng nh mt my tnh v c kh nng thc hin nhiu tc ng phc tp. Ngoi ra, cc si thoi c trch nhim bo tr cng thu nhn v truyn chuyn tn hiu ca nhng din tip hp, v khi cn, c th tc dng lm thay i nhng cng y. Hn na, chng t chc s pht trin thm din tip hp, hng dn cch ni kt vi nhng t bo thn kinh khc. Ni tm li, mi hot ng ca no chung cng l do nhng tin trnh lng t din bin trong cc si thoi iu khin. Penrose cho rng bn trong ng ca cc si thoi pht hin hin tng gi l hiu ng lng t dao ng nht tr (quantum coherence) tng quan lin h vi hin tng tm thc. Hiu ng lng t dao ng nht tr l trng thi h tng nhip nhp ca nhng tc dng ca mt s rt ln cc ht trong si thoi phi hp dao ng ca ht thy hm sng ring bit ca chng to thnh mt hm sng lng t duy nht. Ton th s rt ln cc ht cng ng dao ng nh mt ht. ng l l huyn diu th ba ca Hoa nghim tng, nhiu trong mt, mt trong nhiu, tt c trong nht th. Nh c thnh ng ngn cch nn hiu ng lng t dao ng nht tr bn trong ng bit lp v khng b nhiu lon bi mi trng bn ngoi ng. l iu kin cn thit hiu ng lng t dao ng nht tr tn ti lu di khng b vng mc vi mi trng bao quanh. C bng chng no lin kt hin tng tm thc vi hiu ng lng t dao ng nht tr trong cc si thoi hay khng? Mt cch ghi nhn bng chng v c bn vt l ca tm thc l quan st tc dng ca nhng cht gy m khin tm thc bt ti. Nhn vo danh sch nhng cht gy m tng qut thi khng thy mt quan h ha hc no gia chng: nitrous oxide N2O, ether CH3CH2OCH2CH3, chloroform CHCl3, halothane CF3CHClBr, isofluorane CHF2OCHClCF3, v c kh tr xenon na. Nh vy, tc dng ca cht gy m khng do nhng tnh cht ha hc ca chng. Penrose ng vi nhiu khoa hc gia cho rng khi cc cht gy m khuch tn trong cc t bo thn kinh, tnh cht ngu cc in (electric dipole moment) ca chng tng tc vi hai cu hnh phn cc in ca tubulin lm ngt on tc dng ca cc si thoi, do lm m man, mt ht cm gic v tri gic. Ngoi ra, hiu qu tc dng ca cc cht gy m trn ngi vn c th quan st thy c khi em s dng cng mt nng trn trng c hay trn amip (amoeba). iu ny chng t nhng trng thi tm

thc i hi phi c mt h thng hot dng nh b xng t bo. Tm thc bin mt khi tc dng ca b xng t bo b ngt on v tr li ngay khi tc dng y c phc hi. Ni tm li, yu t vt l ch yu lin h mt thit vi hin tng tm thc khng phi h thng t chc neuron ca no m l hiu ng lng t dao ng nht tr trong cc si thoi ca b xng t bo, h tng c s ca neuron. Mt cu hi c t ra: tc dng vt l c bn bt kh ton no hp nhp hot dng ca cc si thoi dn khi tm thc? Trc ht, nn bit rng hiu ng lng t dao ng nht tr khng nhng ch xy ra dc theo chiu di thnh ng ca cc si thoi trong mi b xng t bo, m cn ph bin lan khp trong mt phm vi rng ln ca no. Do tnh cch tng quan v tn v v ngi ca th gii lng t tc tnh ni kt phi cc b, mun ngn si thoi vng mc nhau tc dng nh mt, tt c tham gia chung mt hiu ng lng t dao ng nht tr. Hn na, trng thi y lan trn qua cc din tip hp t neuron ny sang neuron khc, cui cng pht hin mt nht th lng t dao ng nht tr trn mt khu vc rng ln ca no, tng ng vi s pht hin tm thc. Mt khc, cc si thoi c th hot dng nh my tnh t bo t ng, cc tn hiu phc tp c truyn dn di dng sng ca hai cu hnh phn cc in ca cc tubulin. Truyn dn tn hiu cch ny l mt phng thc thch ng vn chuyn nhng th tc ng v nhng ha cht lin kt loi thn kinh dn truyn dc theo cc si thoi v ngang qua cc protein bc cu kt ni gia cc si thoi (MAP, microtubule associated proteins). K ton lng t (quantum computation) quan nim nh vy ch khc my tnh Turing im l ht thy mi php din ton lng t u tun theo nguyn l chng chp. Ngha l, chng no k ton lng t hon ton c bit lp vi mi trng bn ngoi, cc k ton lng t do mt h thng neuron thc hin c th chng chp nhiu php tnh c thc hin c lp ring bit trn nhiu mng neuron khc nhau ca h thng. My tnh lng t trong trng hp ny vn hnh tin ha ty thun tc dng ca U, s bin thin ca hm sng, cho n khi thc hin o lng thi R, s sp hm sng, xut hin. Vn t ra by gi l m t s mc ni (coupling) cc k ton lng t din tin dc thnh ng vi hiu ng lng t dao ng nht tr pht hin bn trong ng si thoi. c nhiu th nghim o tn s dao ng lng t vo khong 50 ngn triu dao ng mi giy, em so snh thi thy khng khc tn s chuyn cu hnh trong cc my tnh tubulin.

Nn lu y, mt pha, hot dng dao ng lng t c thnh ng ngn cch bit lp hon ton vi mi trng bn ngoi tun theo nhng nguyn l ca c hc lng t. Nhng pha kia, tc dng ca k ton lng t khi vt ra khi thnh ng, bng qua cc MAP tc cc protein bc cu, c th gy nh hng nhiu lon mi trng bn ngoi n phi cn c m t theo l li c in. Nhiu lon gy ra l do hot ng k ton lm di chuyn nhng khi lng cht liu c tnh hp dn ng k dc bn ngoi thnh ng si thoi. Bi th, nn cn phi minh nh ranh gii phn cch cnh gii ca tnh hp dn v cnh gii ca lng t dao ng nht tr bit tc dng ca tnh hp dn lin h nh th no vi s sp hm sng (wavefunction collapse) tc s gim thiu vect trng thi (state vector reduction). y l trng hp n lc hai trng thi, hiu ng lng t dao ng nht tr v trng thi k ton lng t vng mc tnh hp dn, tr nn qu khc bit, cho nn khng th tn ti trong th chng chp c na. S gim thiu vect trng thi tt phi xy n. Tuy nhin, nu s gim thiu xy ra khi bn trong vng mc qu nhiu vi mi trng hp dn bn ngoi, ngha l khi hiu ng lng t dao ng nht tr khng cn tn ti, thi s gim thiu kh ton v tc dng nh R, khng lin can hin tng tm thc. im quan trng y l phi theo di quan st thi im hin thc mt s mc ni bt kh ton, tm gi l MN, ng vo lc cht liu di chuyn va khi lng hp dn s gim thiu vect trng thi pht khi trong khi hiu ng lng t dao ng nht tr cn tn ti. Tc dng ca MN l iu kin tin quyt pht hin tm thc v mt thuyt vt l hc mi cn c pht minh m t tc ng bt kh ton MN. Penrose ch trng rng s mc ni bt kh ton MN chuyn bin tim nng dao ng nht tr bn trong thnh ra kh nng k ton vn chuyn bn ngoi. Nhng v k ton lng t vn chuyn cc th tc ng v cht liu ha hc n cc din tip hp v nh hng cng thu pht tn hiu ca cc din ny, cho nn cui cng, do tc ng vt l bt kh ton MN, mt phn c cu ca hiu ng lng t dao ng nht tr c cng nng lm thay i trng thi ca cc din tip hp, tc l nh hng cc hot ng ca no lin h s pht hin tm thc. Theo Penrose, tm thc biu hin trng thi vng mc phi cc b ca ni ti c cu b xng t bo v s can h ca trng thi y trong quan h h tng tc dng gia hai mc hot dng, mc tim th lng t v mc hin th c in. Bi vy mng li neuron lin tc b hot dng ca b xng t

bo chi phi, v trong , neuron ch l b phn khuch i truyn chuyn tc dng ca b xng t bo mc lng t n mt ci g c cng nng gy nh hng trn cc c quan khc ca thn th nh bp tht chng hn. No v tm c m t rt th s bng vo hot dng ca mng li neuron tht ra ch l ci bng ca th gii phi cc b khng ngng bin chuyn mt cch vi t theo hm sng chng chp cc tim nng tng su thm ca b xng t bo. Chnh tng su thm ny mi tm thy c c bn vt l ca tm thc. Tm li, i vi Penrose, bi ton a li da duyn khi l bi ton khm ph mt thuyt vt l hc mi dung hp tnh hp dn v tnh phi cc b, thuyt tng i v thuyt lng t. Trong phn cui ca sch Bng ca Tm, Penrose xc quyt rng thuyt vt l hc mi ny tuy c cu trc ton hc, nhng khng th m phng trn my tnh c. ---o0o--C. Bi ton Tnh khi. Mt nim ba ngn. A li da duyn khi l thuyt gii thch cn nguyn ca nghip. gii thch cn nguyn ca thc a li da, phi cn n thuyt Nh Lai tng duyn khi, cn gi l tnh khi. A li da thc l hnh thi ng ca Nh Lai tng tc chn l cu cnh. Khi ng (tm sinh dit trong lun i tha khi tn), n biu l trong vng sng cht, c th xut hin di bt c hnh thc no. iu ng bi mt nguyn nhn thun tnh, n mang hnh thc thanh thot. iu ng bi mt nguyn nhn nhim, n mang hnh thc h bi. Trong ngha tnh, thi n phi khng gian, phi thi gian, bnh ng, v th v chung, v tng, v sc, bi v bn thn s vt m khng c s biu l ca n thi khng th c ngha v khng bc l. Do , khng nn hi Nh Lai tng khi ln t u, bi v Nh Lai tng l th tnh, l Chn nh khng th din t. Trong Thng Man ging lun, Thy Tu S dn mt on kinh Lng gi lin h Nh Lai tng: Ny i Tu, Ta ging iu ny cho Thng Man phu nhn v cng h tr cc B tt c tr nng vi diu tinh t, rng Nh Lai tng, vn c gi tn l thc a li da cng chuyn ng vi by thc, mc ch l nu r yu tnh v ng ca cc php cho cc Thanh vn cn chp trc. Ta cng h tr cho Thng Man phu nhn ging v cnh gii ca Nh

Lai tng c gi tn l thc a li da, c ging cho cc B tt thuc hng c tr nng thanh tnh, tinh t, vi diu nh ngi, ch khng phi cho ht thy cc ngoi o, Thanh vn, Bch chi Pht chp cht vo vn t gii thuyt. Thay v ni do Nh Lai tng m c tm sinh dit nh trong lun i tha khi tn, kinh Thng Man ni: Sinh t nng trn Nh Lai tng. ny c kinh Lng gi gii thch v pht trin: Nh Lai tng hot ng nh l nhn ca thin v bt thin, l ci to ra ci nh hng ca tt c sinh loi. Thy Tu S gii thch cu ni xc nhn Nh Lai tng nh mt ch th hnh ng (Thng Man ging lun). Ch th hnh ng ny l gi nh, ch khng phi l ng, khng phi l tc gi, thng hng, bin ti, khng l thuc yu t cu thnh. Lng gi cnh co khng nn theo xu hng ca cc trit gia ngoi o lin h hot ng ca Nh Lai tng vi s tn ti ca mt t ng nh l tc gi. Thng Man phu nhn nhn nh: Bch Th Tn, Nh Lai tng khng phi l ng, khng phi l chng sinh, khng phi l linh hn, khng phi l ch th c ngi v. Bch Th Tn, Nh Lai tng khng phi l cnh gii cho chng sinh ri vo thn kin, chng sinh in o, chng sinh lon chp khng. Nh Lai tng thuc loi php gii no trong thuyt Bn Php gii ca Php Tng? V ngha ca hai ch Php gii, Php Tng gii thch rng php cng nh gii mi ch c ba ngha. Ba ngha ca php l duy tr t tnh, qu tc, v i tng ca . Ba ngha ca gii l nhn nng sanh, tnh s y ca tt c cc php, v phn t tc gii hn phn bit thc t. Theo ngha th ba ca gii thi php tng ng vi gii, v php gii bao gm mi hin tng sai bit. Php gii trong trng hp ny l s s v ngi php gii. Theo hai ngha u ca gii thi php gii biu tng hoc l nhn ca s thnh tu Thnh o, hoc l ni nng ta, l ch thng tr quy y ca ht thy php th gian. Trong trng hp ny, php gii ng ngha vi Nh Lai tng, v Nh Lai tng l l s v ngi php gii. Nh vy, php gii duyn khi c th hiu theo ngha Nh Lai tng duyn khi hay tnh khi. Tnh khi tc y tnh duyn khi hiu theo ngha l s v ngi ch vo tc dng ca Tm (L) lm sinh khi th gii hin tng (S). V bn tnh ca

Tm l tnh Khng, nn ni theo ngi Long Th, chnh do tnh Khng m cc php mi c th ng thi hin khi, cng ng hin hu, v h tng giao thip to thnh mt Nht th nhp nhng ha iu (D hu khng ngha c/ Nht thit php c thnh.// Bi tng Trung lun XXIV.14). Thuyt y tnh duyn khi c cp trong Phm Phng tin, kinh Php Hoa, nh l gio l ca Nht tha: Ch Pht lng tc tn, Tri php thng v tnh, Pht chng tng duyn khi, Th c thuyt nht tha. Th php tr php v, Th gian tng thng tr, o trng tr d, o s phng tin thuyt. Dch: Cc c Pht lng tc tn, bit php thng v tnh, ging Pht theo duyn m hin khi, cho nn mi ni php nht tha l php tr php v, tng th gian thng tr, c Pht ni o trng chng bit ri, ng o s phng tin ni ra. Php tr php v l y tnh duyn khi. Th gian tng thng tr c ngha l tt c cc php c biu l u l nhng php ngay trong t tng ca chnh chng. i vi Thin thai tng ly kinh Php hoa lm kinh cn bn, tht tng hay t tng ca cc php siu vit c ngn thuyt v tm tng v ch c th nhn qua cc hin tng khng ngng bin chuyn v bin d. Tht tng cc php l Nh, ngha l cc php nh l biu hin ca chng, hin tng tc l tht tng ca chng. Nhng ci c biu hin hay c pht l bn ngoi khng g khc hn chnh l s th y. Khng c khc bit gia tng v tnh. Mi s th u do duyn sinh nn v t tnh v do , tht tng ca chng l Khng, l Gi, l Trung o. Theo hc thuyt Thp nh, tht tng ca cc php c mi sc thi khc nhau, tc mi cch xut hin nh th hay nh vy: nh th tng (sc tng), nh th tnh (bn tnh), nh th th (tng v tnh hp nht), nh th lc (nng lc ca php), nh th tc (chc nng to tc, tc dng), nh th nhn (php lm nhn), nh th duyn (php lm duyn), nh th qu (qu do t nhn duyn ca mnh v ci khc), nh th bo (s th p li nhn v duyn trc ), nh th bn mt cu cnh ng (tng th c bn rt ro t u n cui, t tng n bo, tt c du bnh ng trn tht tng). T Thp nh, ngi Thin Thai din gii thnh ra nht tm tam qun v nht nim tam thin, l hai l ch yu ca tng Thin Thai. Tam qun l Khng qun, Gi qun, v Trung o qun. S d c ba qun l bi mi v

mi php, php no cng c ba chn l: Khng , Gi , v Trung o . Khng : Bn tnh mi s vt khng c t tnh c lp ngoi duyn, nn tt c u Khng. Gi : Do nhn duyn kt hp, v thng bin i, nn hin hu gi tm. Trung o : Gi, Khng khng tch bit ring nhau, chnh Gi l Khng, Khng l Gi. Mun nhn bit ba s tht thi phi qun. Khi qun v mt Khng thi gi l Khng qun, v mt Gi thi gi l Gi qun, v v mt Trung o thi gi l Trung o qun. Ba qun l do ngi Thin Thai bin chuyn mi nh th trong Thp nh thnh ra ba cch c. Khi c tng th nh, tnh th nh, ..., l Khng qun hay Chn qun, v d l tng, l tnh, ..., nhng tng vn nm ni Nh, tng khng ly Nh, khng nm ngoi tht tng, khng nm ngoi Chn nh. Tng vn l Nh, tnh, ..., vn l Nh. Khi c nh th tng, nh th tnh,..., l li ch ngay hin tng m ni. Hin tng gi tng l nh vy, tnh l nh vy, ... Nhn v mt hin tng gi hu thi gi l Gi qun. Khi c tng nh th, tnh nh th, ..., tng nh vy, nh vy l nh vy. Nh th l php nh nh th, n l n, n l nh th, nh th l nh th. Nh th l khng thin Hu, khng thin V, khng thin Gi, khng thin Khng. l Trung o qun. Ba qun cng mt tm m thnh tu c v trong mt tm m qun c vin mn ba th nn gi l nht tm tam qun. V yu l nht nim tam thin, mt nim l ba ngn, cn hiu ba ngn khng phi ch cho mt tnh cht bao la ca danh s hay bn th, m ni ln s tng dung ca tt c cc php v nht th cu cnh ca ton th v tr. Thin Thai tng ra mt th gii h gm mi cnh vc, tc l th gii ca hu tnh chia thnh mi ci gi l thp php gii hay thp gii: bn thnh gii (Pht, B tt, c gic, Thanh vn) v su phm gii (Tri, a tu la, ngi, ng qu, sc sanh, a ngc). Mi gii ny tng dung tng nhip, mi gii mang trong n chn gii kia nn bao hm tt c mi th gii. Nh vy, mi gii nhn ln thnh 100 th gii. Do khm ph ra mi hin tng ca Nh trong 100 th gii nn mi t n l thuyt v mt ngn ci (Bch gii thin nh). Li na, mi ci gm c ba loi th gian: hu tnh th gian, ng m th gian (c tch ri hu tnh th gian). v kh th gian, vy tt c c ba ngn nh. Trong Pht gio, ch ba ngn thng ch cho i thin v tr gm 1000 tiu, 1000 trung, v 1000 i th gii. Vi

Thin Thai tng, ba ngn l v tr ca tt c hu tnh v v tnh, ngha l ton th th gii sinh ng. Tuy nhin, ba ngn nh ny khng ngoi mt nim ca chng sinh. L thuyt ca Thin Thai tng ch trng mt st na tm hay mt khonh khc ca t tng bao gm c ba ngn th gii (nht nim tam thin) c gi l Bn c tam thin hay L c tam thin hay Tnh c tam thin, v c khi gi l Vin c tam thin. Ni th, hoc c hay bn tnh hay vin (mn) u ch chung cho mt nim nh nhau, tc l trong mt khonh khc ca t tng (st na tm) u c c ba ngn th gii. Tuy ch thuyt ba ngn th gii c qung din trn cn bn duy tm, nhng n khng c ngha rng mt khc ca t tng to ra ba ngn th gii, bi v mt s to tc l s khi u ca mt chuyn ng theo chiu thi gian. N cng khng c ngha rng ba ngn th gii c thu vo trong mt khonh khc ca t tng, bi v s thu gim l mt chuyn ng theo chiu khng gian. y l mt hnh thi ca l thuyt duy tm tri nhn hin tng v tc ng ca tm l mt. Tt c cc php trong v tr u ngay trong mt nim nhng khng quy gim v tm hay . Mi hin tng tm hay vt t biu l l tnh hay bn tnh ca chnh n. Mt s th hay mt hin th t n l tht tng. C th ni: Mi vt, ngay c mu sc v hng v, u ng nht vi Trung o (Nht sc nht hng v phi Trung o). Ni theo kinh Hoa nghim, nht nim tam thin c ngha l V bin st hi t tha bt cch mao oan (HT Thch Tr Tnh dch: Trong mt vi trn nhiu st hi/ Ch ni ring khc u nghim tnh//). T quan nim ny, ngi Thin Thai cp thuyt tnh khi. Theo Ngi, tnh khi l t ni bn tnh mt nim m c ba ngn, ri ty theo duyn m khi. Gp duyn tri ngi thi khi ln tri ngi, gp duyn a ngc thi khi ln a ngc, v..v... Tng cng nn bit Thin tng coi nim hoc t tng l mt ci tm ny sinh trn ci tm, "tm thng sanh tm". Ci tm c trc l tm bn lai, tm ny sinh sau l nim, l mt ci tha, v chnh n gy ra m v kh. Thin tng thng hnh dung hin tng nim khi bng hnh nh mt ci u ghp trn mt ci u (u thng trc u). Tu o l nhm phc hon ci tm bn lai. Mt kin gii khoa hc v tnh khi. c im ca c hc Newton l khi nim thi gian ph bin v tuyt i, khng ph thuc khng gian. Mi cu trc vt l c in Newton u gm

nhng phn t c th phn chia ra thnh nhng mnh phn cng rn c trng hoc nhng ht cc vi vt cht bt kh phn. Nhng mnh phn y c gi thit l h tng tc dng ging nh nhng b phn trong mt b my. Einstein lc 15 tui t t mt cu hi v sau tr thnh ngun gc ca s khm ph thuyt tng i. iu g c th xy ra nu ta chuyn ng nhanh nh nh sng v nhn vo trong gng? L c nhin, ta s khng thy g trong gng v nh sng di chuyn t mt ta khng bao gi i n c ni gng. S kin ny tri nghch vi mi lut chuyn ng Newton, v theo nhng nh lut ny, min tc chuyn ng hu hn, thi trn nguyn tc, ta c th bt kp v vt qu bt k chuyn ng no. Nh vy phi thay i quan nim v tc nh sng. Khng mt chuyn ng no c tc nhanh bng tc nh sng. Theo thuyt tng i hp, thi gian tr nn tng i, ty thuc h thng quy chiu dng m t chuyn ng. Ngn t dng m t chuyn ng cng phi thay i. Trc kia ni tc nh sng l tc bt kh nng ca mt vt th, by gi ni l tc cc i truyn dn mt tn hiu (signal). Khi nim vt th c thay bng khi nim tn hiu. Tn hiu hm mt cch truyn thng, mt quan h giao thip. Trong thuyt tng i rng, vai tr chnh yu ca nhng ht vt cht nay nhng li cho nhng khi nim cn bn mi l bin c (events) v tin trnh (processes). Vt th khng cn c c bit tnh ca mt c th thng ti v c lp ring bit na m l mt mu hnh ca chuyn ng (pattern of movement). Vi nhng khi nim tn to nh vy, Einstein vn khng thnh cng m t s vn hnh ca th gii theo thuyt thng nht trng (unified field theory) ca ng. Trong vt l hc, trng l mt vng h khng c mt c tnh vt l, th d trng trng (gravitational field) l trng c lc hp dn chng hn, c tnh y c tr s xc nh c ti bt c im no ca trng. Einstein chn tng trng ca ton th v tr lm nn tng din t thuyt tng i rng. Tng trng ny c tnh lin tc v bt kh phn. Ht hay d im (singularity) l nhng tng tru xut (abstraction) tc hnh tng rt ra t nhng vng cng rt ln ca tng trng. Trng quanh ht gim cng dn dn khi di chuyn ra xa ht v cui cng ha nhp trng ca nhng d im khc. Trng khng c b m, khng ni

no t on. V tr theo Einstein l mt ton th hon chnh, bt phn v bt on. Nh vy, mt trt t mi c cng nhn, trt t ca mt ton th hon chnh. Trt t ny thay th trt t c, trt t ca th gii c in Newton, mt th gii c th phn ct thnh nhng mnh phn ring bit v h tng tc dng. Nhiu khi nim mi v trt t v o lng c thi thit. Chng hn, cc h thng quy chiu dng m t trng trng (gravitational field) l nhng tp hp ng cong thay v ng thng. Chuyn ng c m t bng nhng h thng phng trnh phi tuyn tnh (non linear) thay v tuyn tnh, ngha l li gii khng th cng vi nhau c thm li gii mi. Phi tuyn tnh ca thuyt tng i i nghch vi tuyn tnh ca c hc lng t. Ngoi ra cn c nhiu im khc bit na. V pha thuyt tng i, c trng lin tc, nh lut c tnh cch quyt nh (deterministic), ngha l ch cn bit ch xc iu kin u tc v tr v vn tc ca h thng vo mt thi im nht nh thi s vn hnh ca h thng c nh lut xc nh. V pha c hc lng t, chuyn ng l gin on, v hm sng chng chp kh nng ch c xc nh trn phng din tng tng c tnh cch thng k xc sut. Hn na, thuyt tng i khng cng nhn tnh phi cc b ca c hc lng t tc tnh h tng giao thip gia hai bin c hay tin trnh xa cch nhau. Tuy nhin, do tnh phi cc b m dng c quan st c xem nh khng phn cch i tng quan st. V phi cc b nn ngi quan st, dng c quan st, i tng quan st, v mi hin tng ng thi xy ra trong tin trnh th nghim, tt c h tng giao thip, mc du xa cch nhau m vn phi xem nh bt tng ly. Trong th gii lng t, cnh hung th nghim v ngha ca kt qu thu thp l mt ton th hon chnh. Ton th hon chnh y c th v vi mu hnh ca mt tm thm. Mu hnh l ton th hon chnh. Nhng chi tit hoa l cy c trong mu hnh khng c xem nh l nhng mnh phn ring bit h tng tc dng. Chng l nhng tng tru xut (abstraction) do cch ta din t bin c m pht hin t mt ton th hon chnh. Cng vy, ngi quan st, kh c o kim, i tng quan st, cng vi mi hin tng ng thi xy ra trong cnh hung th nghim, u l nhng tng tru xut do cch ta din t th nghim m pht hin t mt ton th hon chnh. l im tng ng gia thuyt lng t v thuyt tng i.

Ni theo trit l Vin dung ca Hoa nghim, ci ton th hon chnh ca cc cch thc quan st, kh c o kim, v s thng hiu l thuyt l mt mng li quan h ton din, cng mt lc, tn ti gia nhng c th v ph bin, gia nhng s vt ring r v nhng tng tng qut. By lu khoa hc khng quan tm n nhng quan h h tng gia cch thc thng hiu l thuyt, cch thc quan st, v kh c o kim, cho l vn thuc ngnh lch s khoa hc. By gi c hc lng t cho thy hiu bit nhng quan h h tng y l iu kin cn thit v cn bn hiu bit khoa hc. Mt th d v quan h h tng gia kh c o kim v thng hiu l thuyt l thu knh (lens). Thu knh dng trong my chp hnh chng hn to tc nh ca mt vt trn mt tm phim. Vi mi im ca vt tng ng mt im ca nh. Do lm ni bt ln s tng ng gia nhng nt c th ca vt v ca nh, thu knh nh hng thi quen nhn thc s vt bng cch phn chia chng thnh nhng mnh phn tng quan lin h vi nhau. Dn d quen vi li nhn phn toi nh vy, nn mi ln suy lun ta c tp qun phn tch (analysis) v tng hp (synthesis). Trt t biu hin php suy lun bng phn tch v tng hp c nh vt l hc l thuyt David Bohm gi l trt t phng khai (explicate order). Trt t ny c qung din n tn nhng vt th v cng xa, v cng ln, v cng b, hay chuyn ng v cng nhanh, ngoi tm nghe thy ca con ngi. Cc nh khoa hc c in quen thi ngoi suy (extrapolation) theo kiu tin tng rng trt t phng khai l trt t tha ng m t bin c hay tin trnh vt l trong mi trng hung v vi mi cp chnh xc. Tp tnh suy din phn toi theo trt t phng khai nh vy khng thch hp vi nhn quan vin dung ca thuyt tng i v thuyt lng t. Nu thu knh l kh c gii thch th no l phn tch v tng hp, th hi c kh c no gip trc qun ci gi l ton th hon chnh hay khng? Theo Bohm, kh c ghi nh ton k gip ta c nim v mt ton th hon chnh. nh sng dng trong php ghi nh ton k (holography) l mt chm tia laser chiu n mt tm gng m bc na phn. Gng ny chia chm laser n thnh hai chm. Chm th nht phn chiu trn gng ri n chiu sng ton b cu trc ca vt th ta mun chp nh v chm th hai i thng sut qua gng n chiu vo tm knh ghi nh. Chm th nht sau khi chiu vo ton b cu trc s c hng dn phn chiu trn tm knh nh, giao thoa vi chm th hai trn , v to nn mt hnh nh ca vt th, gi l nh ton k (hologram). Mun nhn nh ton k thi phi s dng nh sng laser v khi nhn vo ton c tm knh nh, ta thy nh hin ra rt r

trong khung kch thc ba chiu khng khc cnh vt nhn qua ca s. im c bit v mi l ca nh ton k l d nhn nh trn bt c mnh phn nh no ca tm knh nh, ta vn thy ton b cu trc y chi tit nh khi nhn trn ton c tm knh nh, tuy chi tit ca nh khng sc nt bng. Mi mnh phn ca nh ton k cha thng tin v ton th s vt. Ton b cu trc ca ton th s vt c thu nhip trong mi mnh phn ca nh ton k. Khi chiu laser vo bt c mnh phn no thi ton b cu trc y m by phng khai tr li ti to hnh nh ca ton th s vt nh trc. y l trng hp mt trt t mi: mi s vt thu nhip trong mi s vt. Bohm gi l trt t thu nhip (implicate order). Bohm ngh thay th li nhn c in qua thu knh (lens) ch trng vo s phn tch chia ch ra thnh phn ring bit bng li nhn ghi nh ton k (holography) nhn thc ti nh ton th hon chnh (unbroken wholeness). Ni cho ng, nh ton k ch l mt kh c c chc nng "bt chp" (snapshot) ghi li mt hnh nh tnh. Trt t thu nhip tht ra nm trong chuyn ng phc tp ca cc in t trng di dng sng nh sng. Sng nh sng chuyn ng truyn dn khp ni v trn nguyn tc, s chuyn ng truyn dn thu nhip ton th khng thi gian ca v tr vo trong mi mi vng. Khi nim nhn bit khi ln thi vi mt cp mt tt hay mt knh vin vng l c th thy mi s vt thu nhip phng khai tr li, tng dng hin ra nh nhng tng tru xut t ton th hon chnh ca v tr. Ngoi chuyn ng truyn dn ca sng nh sng, trt t thu nhip v phng khai c th nm trong chuyn ng ca cc sng khc. Sng cp y c tnh gin on v phi cc b ca c hc lng t ch khng phi l th sng thng. Do , ton b chuyn ng thu nhip v phng khai vt ra khi tm mc thy bit ca chng ta, v th cho nn khng th nh ngha v khng th t lng. Bohm gi ton b y l ton lu (holomovement) hay l v tr ton k (holographic universe). Theo ng, ng th (what is) chnh l ton lu v mi bin c hay tin trnh phi c hiu nh l tng tru xut t ton lu. V tr ton k ca Bohm c th v vi Php gii Hoa nghim. Trt t thu nhip v vi php gii tnh l tnh bn nhin "trng trng duyn khi" ca tt c s vt. Trt t phng khai biu hin hoc lut nhn qu (tadutpatti. " y c la bi v c khi") hoc lut ng quy nht (tdtmya. " y c cy bi v c nhiu lau sy"). Trt t phng khai tht ra l dng bin chuyn

ca mt trt t th cp bao hm trong trt t thu nhip. Trt t th cp ny to iu kin (duyn) pht hin bin c hay tin trnh nh nhng tng tru xut t v tr ton k. Nh vy, trt t thu nhip l nguyn nhn hay cn bn y ca ht thy chuyn ng v hin tng trong v tr v trt t phng khai l th cp, dn xut t trt t thu nhip. Ngi Khu Phong Tng Mt phn bit hai th nhn duyn sanh khi: tnh khi v duyn khi. Tnh khi ch vo hai mt bt bin v ty duyn ca vn php. Duyn khi ch vo hai ca nhp o n ng v tim tu. y, c th v php chuyn trt t thu nhip thnh trt t phng khai l tnh khi v ngc li, php chuyn trt t phng khai thnh trt t thu nhip l duyn khi. C th ni theo ngi Tr Nghim, k t ca Hoa nghim tng, php trin chuyn trt t thu nhip thnh trt t phng khai v ngc li chnh l php m t mt n mi, m i xung l chuyn phng khai thnh thu nhip v m i ln l chuyn thu nhip thnh phng khai. Ton hc m t php trin chuyn ny nh l php chiu (projection) t v tr ton k, mt ton th c th nguyn cao vo nhng vng c th nguyn thp v ngc li. Cc tng tru xut l hnh chiu t v tr ton k, v th bn tnh ca chng l trt t thu nhip v trt t phng khai l bin tng ca mt trt t th cp cha trong trt t thu nhip. Theo Bohm, by lu cc nh lut vt l din t quan h v bin chuyn theo trt t phng khai, cn c trn li ta Descartes. Vt l hc c in cng nhn c mt thuyt vt l c bn dng lm nn tng bt bin, ni cui cng quy gim ht thy mi hin tng vt l. Trong v tr ton k, ni n mt thuyt vt l c bn nh vy l v ngha. Mi thuyt vt l l mt li nhn tru tng ha mt kha cnh no ca v tr ton k, kha cnh ny ch thch ng trong mt cnh hung gii hn, v c ch bo bi mt php o lng thch hp. Ta c th tm thy ngha nguyn nhn hay cn bn y ca v tr ton k ph din mt cch rt thin xo theo ngn ng Pht gio trong on vn sau y Thy Tu S vit trong Ta Nhn thc v tnh Khng: Php tnh m c th nhn thc c, bng hin lng hay bng t lng, th t cn bn php tnh hin thc u . Th nhng, ni no c tc dng, ni php tnh mi c n lc qun chiu pht hin. Trc Newton v thy, v sau Newton v chung, tri to, v mi th tri khc,vn ri; c tm ca

chng sinh cng ri. phng Ty ngi ta thy iu . phng ng, ngi ta cng thy nh vy. Trn mt phng ca s ri, di y h thm siu hnh ca s ri, php tnh vn thng nhin. Trong mi php c nhn thc, c v bin iu k diu. Nhng ch ti mt im no trong mt x v mt thi nht nh, do tc dng ca tm trong mt nh hng tn ti nht nh, m mt quy lut c pht hin t php tnh. Mi pht hin u c c lm thay i sc din ca th gii. Ngi ta gieo ht thu hoch nhng th mnh cn, hay mun. Tt c cc quan h cu thnh v tr ton k khng phi l quan h gia nhng hnh tng tru tng v phn bit trong th gii huyn tng c nhn thc qua cc gic quan hay qua cc kh c o kim. Chng l quan h gia nhng cu trc thu nhip, h tc h nhp khp ton th h khng. Mc du khng th no thu t ton th nhng lut tc chi phi s vn hnh ca v tr ton k, ta vn c th gi thit chng cng nhn tnh cch cn bn y (nguyn nhn) ca v tr ton k: "khng c mt php no chng t m lu xut, v cng khng c mt php no chng tr v " (V bt tng th php gii lu, mc bt hon qui th php gii). Nh vy, lut tc chi phi v tr ton k mc nhin cng nhn trt t thu nhip bao hm mt trt t th cp. Trt t th cp ny to iu kin tru tng ha mt tp th cc dng bn trong v tr ton k c tnh cch phn no bn vng, tp tnh gn nh tun hon, v c kh nng tch bit. Khi nhng tng tru xut biu hin, chng to nn ci th gii hin tng quen thuc ca gic quan. Trt t phng khai ca th gii hin tng lu xut t trt t th cp ni trn. Tm li, theo Bohm, khoa hc phi khi u t mt ton th hon chnh, c nhim v pht hin nhng tng tru xut t ton th hon chnh, gii thch chng nh l nhng hin tng trng c v sai bit, bn vng, v tun hon ti din, nhng k tht tng quan lin h nhau v to thnh nhng bin c hay tin trnh tng i t tr, tun theo nhng lut tc ca trt t phng khai. Lm th no gii thch trt t phng khai l trt t nhn thc c bng gic quan? Mun vy, cn phi em tm thc vo v tr ngn thuyt (universe of discourse) v thuyt minh vt cht ni chung v tm thc ni ring, theo mt ngha no , c hai c chung mt trt t, trt t phng khai.

 cp vn vt cht trc, Bohm ta trn thuyt bin s n tng (theory of hidden variables) ca ng a ra mt m hnh electron (m in t) lm th d. C hc c in m t electron l mt ht, mi lc xut hin thi xut hin trong mt vng khng gian nh b v c v tr thay i theo thi gian. Bohm ngc li m t electron cn c vo mt ton lu (v tr ton k) gm cc tp hp thu nhip khng c v tr xc nh trong khng gian. Vo bt c lc no, mt trong cc tp hp c th c phng khai v tr thnh c v tr xc nh. Nhng trong giy pht k tip, n c thu nhip li v thay th bi mt tp hp phng khai k tip. Nhng hnh tng tng t lin tc thu nhip v phng khai mt cch u n v ht sc nhanh chng gy ra cm tng c mt electron tn ti. S hin hu ca electron l s hin hu cng vi v h tng giao thip vi mt ton th cc tp hp bin hnh h tc h nhp trong nhng trng thi thu nhip bt ng. Tuy c dng ln cu trc ca cc tp hp bin hnh, nhng trt t thu nhip ca ton th vn khng thay i. Tht ra, electron ch l kt qu tc dng ca hot ng tru tng ha. ng th (what is) l ton lu, mt ton th hon chnh ca ht thy tp hp cc chui thu nhip v phng khai ng thi hin khi v cng ng hin hu, h tng nhip nhp khp trong ton th h khng. So vi m hnh c in, hiu electron theo Bohm nh l tng tru xut t mt ton th hon chnh th hi c nhng li ch g? Sau y nu ra hai li im c hc c in khng gii thch ni. Mt, th nghim cho thy electron c th nhy t mt trng thi ny sang mt trng thi khc khng cn phi i qua trung gian. Ti sao electron c kh nng nh vy? Ti v ht ch l mt tng tru xut t mt ton th cu trc rng ln v l mt hin tng i vi gic quan. Khng c l do g bt n phi c mt chuyn ng lin tc. Hai, khi ton b trng hung ca tin trnh th nghim thay i, thi xut khi nhiu hnh thi biu hin mi. Do , electron c th l ht, c th l sng, hay c th va ht va sng, ty thun ton b cnh hung trong n hin hu v c th nghim quan st. n lt cp vn tm thc, cu hi c t ra l c th no v tr ton k, cn bn y ca vt cht, cng l cn bn y ca tm thc hay khng? Trc ht, phi cng nhn rng vt cht thng l i tng nhn thc ca tm thc. Mt khc, qua php ghi nh ton k, ta c mt nim v s thu

nhip mi th nng lng nh nh sng, m thanh, v..v... lin can n ton th v tr vt cht vo mi mi vng ca h khng. Do nhng tin trnh nh vy m thng tin v cc th y truyn xuyn qua cc gic quan n tn h thn kinh ca no. Tht ra, ngay t u, tt c vt cht trong c th chng ta cng thu nhip v tr bng mt cch no . C th no cu trc thu nhip ca thng tin v ca vt cht trong no v thn kinh h chng hn, l c s ca nhng hot ng tm thc hay khng? Karl Pribram, gio s chuyn v no ti ai hc Stanford, c bng chng th nghim cho thy kinh nghim, ni mt cch tng qut, c ct gi khp ni trong no, do thng tin v bt c s vt hay phm tnh no u c thu nhip trong ton b no, ch khng ct gi ni mt t bo hay mt khu vc no ring bit. K c tc nh li nhng kinh nghim qua ging nh nhn vo mt tm nh ton k nhng phin phc gp bi. Ging im l mi ln k lc ton k b kch hot thi mt mu hnh nng lng thn kinh c to ra, phn no tng t mu hnh do kinh nghim ghi li trong no ton k. Mu hnh nh li phc tp gp bi l v nhiu l do. Mt, t chi tit hn. Hai, nhng k lc ghi li sau nhng ln khc nhau ha nhp lm mt. Ba, k lc kt ni nhau do lin tng v suy lun. Ngoi ra, nu thm vo nhng dn liu cm th (sensory data) thi ton b kinh nghim nh li l mt nht th khng phn tch c do s kt hp cc k phc tp ca tr nh, lun l, v cm gic to thnh. Tm thc khng phi ch l k c. Pht gio gi k c l nim hay c nim, l mt trong nm tm s bit cnh (dc, thng gii, nim, nh, tu) theo cch lit k ca Duy thc. Tm thc cn l s nhn bit, ch , tng tri, thng hiu, v nhiu tm s khc na. Bi th khng nn ch ch trng quan st nhng mu hnh kch ng dy thn kinh cm gic v cch bo tn k c m cn phi quan st phn tch nhng tc dng tm k trn thi mi thy c c s ca nhng hot ng tm thc. Bohm a s nghe nhc ra lm th d. Vo lc nghe mt nt nhc mi thi trong tm thc mt s nt nhc va nghe trc vn cn vang di li. S ng thi hin khi v hot dng ca tt c m thanh vang di trc tip v tc thi gy ni ngi nghe mt cm gic v chuyn ng, lu ng, v lin tc, mt cm gic v mt ton th hon chnh sinh ng ang lu chuyn. m thanh vang di khng phi l c nim ct gi v trc m l nhng bin hnh hot ng ca nhng g pht hin trc y, nh nhng ting nhc gim dn cng trn ng truyn dn n tai, nhng cm ng xc ng, nhng phn ng cm ng ca thn th, v nhiu th cm

xc tinh t hn na. Ta c th trc qun cch thc thu nhip mt chui nt nhc vo trong nhiu mc nhn thc khc nhau v vo bt k lc no, trc qun cch thc nhng bin hnh lu xut t nhng nt nhc thu nhip y h tng nhip nhp v h tng tc dng dn khi mt cm gic tc thi v s cp v chuyn ng. So vi th d electron, trong th d nghe nhc cng c s bin i hon ton cc nt nhc m vn khng thay i trt t thu nhip ca ton lu. Tuy nhin c im khc bit. Trong th d electron, do suy t m nm bt c trt t thu nhip, xem l s cng ng hin hu ca nhiu mc bin i tp hp, khc nhau nhng tng quan lin h bin chuyn khng ngng. Cn trong th d nghe nhc, trt t thu nhip c trc cm tc thi v xem nh l s cng ng hin hu ca nhiu mc bin i m thanh, khc nhau m tng quan lin h bin chuyn khng ngng. Tc dng ca vt cht nh electron v tc dng tm thc nh nghe nhc u lu xut t trt t thu nhip. Trong trng hp nghe nhc, trt t thu nhip l trt t ca t tng ca chuyn ng nhn thc bng hin lng tc trc cm . Trong trng hp electron, trt t thu nhip l trt t ca tng tng ca chuyn ng nhn thc bng t lng tc bng suy t. Ni theo thut ng Pht gio, quan h gia vt cht (electron) v tm thc (nghe nhc) trc ht l quan h theo lut ng quy nht (tdtmya). Chng quy hp v cng chung mt cn bn hu php (dharm). Cn bn hu php y l ton lu hay v tr ton k, mt ton th hon chnh, vn hnh theo trt t thu nhip. Vn hnh theo trt t thu nhip khc vi chuyn ng theo trt t phng khai nh th no? C hc c in m t chuyn ng theo trt t phng khai nh mt dy im k tip dc theo mt ng. Nu mt ht v tr x1 vo thi im t1 v v tr x2 vo thi im t2 , thi tc ca n l kt qu so snh (x2 x1) / (t2 t1). Theo kinh nghim thng ngy, khi t2 hin n thi t1 i vo qu kh, bin mt, khng bao gi tr li. Nh th nu tnh tc hin ti, tc l vo lc t2, theo cng thc (x2 x1) / (t2 t1), thi l mt cch ni kt ci ng l (x2 v t2) vi ci khng ng l (x1 v t1). Nhng tc hin ti l xc nh ht vn hnh nh th no t hin ti, t ni n, v tng quan vi nhng ht khc. Th thi lm sao hiu c hot ng hin ti ni v tr x1 hin gi bin mt v khng bao gi tr li? cu vn tnh hnh, ton vi phn din t (t2 t1) l lng v cng b dt v (x2 x1) l lng v cng

b dx. Tc tc thi lc t2 l gii hn ca t s dx / dt khi dt tin n zero. nh ngha nh th l tng rng c th xem x1 v x2 l hai v tr hin ti ca ht. Nhng th hi c ai kinh nghim mt khong thi gian bng zero hay khng? C ai hiu c bng suy lun th no l mt khong thi gian zero hay khng? M t theo trt t phng khai nh trnh by trn l do quan nim chuyn ng nh l mt quan h hot ng gia ci ang l v ci khng ang l. Vy theo quan im c in v bn th thc ti, ng th (what is) l mt quan h hot ng gia ci ang l v ci khng ang l. Theo trt t thu nhip, chuyn ng ca ht tc sng l quan h gia cc pha vng mc nhau ca ng th, cc pha ny ng thi hin hu v vo cc cp thu nhip khc nhau [Pha l mt phm tnh ca sng ging nh tun trng t cho bit sng ang thi k no ca chu k chuyn ng. Quan h gia cc pha ni y biu hin ci m c hc lng t gi l "pha bt tng ly" (phase entanglement), hay tnh phi cc b tc l h tng giao thip gia nhng hin tng xa cch nhau]. Nh vy, theo quan im ton lu, ng th tc bn th thc ti l s lu chuyn ca mt ton th hon chnh cc quan h gia cc pha vng mc nhau, ng thi hin hu, v thuc cc cp thu nhip khc nhau. Con ngi c th v nh mt cu trc tru xut t v tr ton k. Cu trc ny l s cng ng hin hu ca nhiu loi qu trnh, qu trnh bin i v sn xut, qu trnh chuyn ha v pht trin, v..v..., tt c to thnh mng li quan h h tc h nhp v tng giao h tc vi ngoi cnh. Do , n tm thi tn ti, ngha l tm thi gi c trng thi bn vng nh trao i vt cht v nng lng vi mi trng sng. Trong tin trnh bin i ca cu trc, trng thi vt l c th tc dng nh hng ni hm tm thc bng nhiu cch, chng hn nh dy thn kinh b kch thch thi sinh cm gic. Ngc li, ni hm tm thc c th nh hng trng thi vt l, nh l lc (cetna; t) c th lm cc dy thn kinh b kch thch, cc bp tht co dn, nhp tim p thay i, gy ra s thay i hot tnh ca cc tuyn, ha tnh ca mu, v..v... Quan h gia tm v vt khng nhng l quan h theo lut ng quy nht m cn l quan h theo trt t thu nhip ch khng phi quan h gia hai hu ring bit m tng quan tc dng. Ngha l tm thu nhip vt cht ni chung v do , thu nhip thn th ni ring. Cng vy, thn th thu nhip khng nhng tm, m cn thu nhip ton th v tr vt cht, qua gic quan v qua s kin cc nguyn t cu thnh thn th l nhng cu trc c thu nhip khp ni trong h khng.

Ni theo ton hc, tm v vt l nhng hnh chiu c th nguyn thp t v tr ton k l mt thc ti c th nguyn cao hn. Nhng hnh chiu ny khng nhng ni kt phi cc b m cn h tng nhip nhp theo trt t thu nhip. Ta c th hnh dung tm v vt nh hai ci bng ca cng mt v cng do n chiu trn hai tm mn t i din trn sn khu. Chng nhy ma n nhp l do quan h phi cc b v h tng nhip nhp gia chng. Nh vy, c th hiu st na tm theo ch trng ca Php tng tng, "tam php trin chuyn, nhn qu ng thi". Ngha l trong thi gian ca st na hin ti, s bin chuyn phng khai v thu nhip cng xy ra ng thi v do s bin chuyn nh vy m c s khc bit. Ni hm tm thc v th bao gm hai mt. Mt hin theo trt t phng khai l nhng tc dng tm d nhn thc v quan st trong i sng hng ngy. Mt kia thu nhip trong v tr ton k, mt thc ti khng nm bt c, khng din t c, nhng khng v th m khng hin hu, to nn bi cnh v thc ca mi tc dng tm thc v vn hnh theo trt t thu nhip. Ni theo ngn ng Pht gio thi ci trt t thu nhip chnh l php gii tnh, l tnh Khng. ---o0o--D. Tng kt Bo Th k 21, s thng su v s thng by 1994, ng mt bi, Gio s Nguyn Kt dch v ch, tng thut cuc hi tho bn trn v o Pht v khoa hc vo ma thu nm 1988 ti Vin Niels Bohr (Niels Bohr Instituttet) Danmark. Dalai Lama c mi tham d cng vi nhiu nh vt l ting tm ca Bc u lm vic trong cc lnh vc v tr hc, tm l hc, sinh hc, v vt l lng t. Ngoi ra, cn c mt nhiu tn tui ln thuc cc lnh vc khc. Vn lin h gia cc tin trnh vt l v cc biu l tm l c cp. Sau mt hi tho lun, mt tham d vin hi Dalai Lama: Ngi c cp n vn ny theo mt cch khc, bng cch phn bit th gii bn trong v bn ngoi. Ti ngh tt c chng ta u ng rng c mt ni gii v mt ngoi gii. Chng ta cn c th gi thit rng c no ti l mt phn t trong ngoi gii ca ngi, cng nh tm thc ca ngi l mt phn ca ngoi gii ca ti. Ti rt mun bit trong truyn thng ca ngi, tc l trong truyn thng Pht gio, ngi ta ni sao v bin a hay ranh gii gia ni v ngoi gii. Ti hi nh th v vn song hnh cp gia tm thc v vt cht c th xut hin ti vng bin a ny. Mt ti theo mt cch no l bin gii gia ni v ngoi gii. Nhng ranh gii, vng bin a ny l g?

Dalai Lama tr li: y ng l vn ... v ty theo bnh din m c nhng gii quyt khc nhau. mt bnh din, ngi Pht gio ni tm thc l ni ti, khng hnh th, khng mu sc, phi cht-tm thc ch l tm thc (khng mt yu t no khc lm nn n). o Pht xem tm v tm thc l mt thc th khng hnh tng, khng chon ch ca bt k s vt no (khng c v tr trong khng gian). Bn cht ca n ch n gin l bit; n l mt dng c nh chng ta bit. Nhng tm thc c nhiu tng bc. mt din th s tm thc c lin h cht ch vi thn xc vt l. Khi con ngi tng tm thc ny v khi thn xc gp mt trc trc no , thi tm thc lin h b ln lt hay tr nn rt yu t. Nhng chng ta cng c nhng dng tm thc vi t hn, khng hon ton nng ta vo kha cnh vt l. Dng tm thc cao nht, vi t nht c kh nng tng tc vi vt cht. Do tng tc ny m c cc bc tm thc t vi t hn. Th thi mt pha chng ta c ni gii v ngoi gii, v ngoi gii ph by cho chng ta nh cc i tng ca gic quan, vi hnh th, mu sc, v.v... pha khc, v ni gii, thi phn vt l ca mt ngi, thn xc, cng c lin h vi tm thc. Hin nhin v c tm thc nn chng ta, qua trung gian kha cnh vt l ca i sng v thn xc, c th tip xc, cm nhn, lu tm ch hay kinh nghim s vt. Cc kha cnh vt l do bng nhiu cch ni kt trc tip vi tm thc. Theo cch phn loi ca chng ti thi thn xc vt l ca mt ngi, k c c no, thuc v ni gii. ... ... ... Trong truyn thng Pht gio c nhng phng cch tu tp, nhng dng rn luyn nht nh hnh gi c th vt qua gii hn ca bc tm thc th s. Khi thnh cng, mt bc tm thc vi t hn s hot ng. V d mt bc tm thc cao ng c th t c trong m: qua s tu tp, tm thc c th c lu gi trong gic ng su khng mng m v t ngi ta c th pht trin mt tm thc vi t hn na. Bc tm thc vi t nht c th t c thi im chng ta hay mt sinh vt no cht, chnh tin trnh cht, khi m lc by gi chng ta t nhin k cn bc tm thc . Nu c mt ngi kinh qua dng tu tp v c kh nng li trong thn xc mnh nhiu ngy sau khi cht, du ch iu ny l, thn xc vn ti v m nh th ngi y vn cn sng, thi ngi y qua thy mnh thnh t, pht trin n bc tm thc vi t nht. Chng ti tin rng hin tng ny

c l do ngi cht nh tin n bc tm thc cao nht nn c th gi thn xc ti tt, cn c nhng trng hp ti tt hn c khi ngi cn sng. Hin nay, k c thi k chng ti An , vn c nhng hnh gi tr trong trng thi ny c tun l, hoc c khi hai tun, t thi vn ti tt v c s sng, d mi kho nghim u cho thy v y ng l cht. Theo gii thch ca chng ti, s chng t bc tm thc vi t nht gip gi s sng cho t thi trong mt khong thi gian v ch khi tm thc ny ri b thn xc, s h ra tn hoi mi bt u. Nh th chng ti tin rng c nhiu bnh din tm thc. Bnh din thp km nht b dnh mc vi nng lng ca no: bao lu no cn hot ng, by gi dng tm thc ny vn cn; nhng khi ci cht n thi chng cn g gi l no thc. chm dt ti tho lun ny, ti mun ni thm rng, do m trong o Pht ngi ta cho rng nh dng tm thc vi t nht, m c con ngi ln cc loi c s sng u c tin l c, m phi hp ha hc ca no mi c th kh dng nh im ta vt cht cho tm thc. Sau , gii p thc mc ca mt hi tho vin v khi nim khng i hay thnh phn h khng, v quan im ca Pht gio i vi khng gian rng, Dalai Lama ging gii: V tr lun Pht gio ni nhiu n tin trnh, nhiu giai k tin ha ca v tr. Trc tin v tr kinh qua hai k h khng, ri giai k to dng (thnh), sau l trng thi tng i n nh (tr) nh v tr hin ti, v ri giai k h hoi. T mt chu k mi pht sinh. C th ht chu k ny li n chu k khc, khng gin on v khng bao gi dt. Khng gian rng l nn tng cho s hnh thnh ca v tr mi, v n l mt vi t c do s h hoi ca v tr trc . Vi t ny c m t nh ci ch c th hnh dung m khng th bit vi gic quan. Cc tin trnh nh th c gii thch trong v tr lun Pht gio. Nghe n , mt tham d vin cht nhn ra mt khi nim quen thuc, pht biu: Mt vi t cha sinh, mt hin tng lng t .... Mt v khc hiu lm khi nim vi t h khng v ni: C phi cc vi h khng l ci to nn khng gian?... Ti mun ni, n m to ra khng gian thi c th xem nh mt loi vt cht. C phi nh th khng? Dalai Lama lin gii thch khi nim chng t sc php v chng t tm php nh sau:

Vi t h khng y khng lin h g vi khng gian thng thng trong cc hin tng chon ch. H khng y khng n gin l khng gian rng, m cha ng, trong trng hp ny, mt dng cht th/vt cht hay l mt ci g cc k vi t, v n khng ngn ngi s tn ti ca bt k ci g khc. N khng chon ch, khng c v tr. Nh ti ni, vi t h khng l nn tng trn vt cht dn dn pht sinh. Nhng mt khc, o Pht khng ni rng tm thc pht sinh t vi t h khng. Mt nguyn l cn bn ca o Pht l vt v tm c ring cho mnh lin tc tnh. Hai ng thng cch bit nhau. Nu mun ni n nguyn nhn su xa cho s phn cch ny, trong o Pht, ngi ta vin dn cc nh lut t nhin. Mt hi tho vin hi v hin tng b sung ca Niels Bohr (th d: mt lng t c th va l ht va l sng): Khi m t s tng duyn tng sinh thi s dng t b sung th no? Xin ngi vui lng ging gii cch thc ngi s dng khi nim ny v nhng h lun ca cch s dng . Dalai Lama cp thuyt nh ca B tt Long Th tr li: Ti ngh c mt lin h gia li hiu b sung ca qu v v phng cch s dng khi nim ny trong trit l o Pht. Chng ti gi thit rng c s khng tng hp gia hnh tng nh chng ta nhn bit ca mt s vt v chn tng ca n. S khng tng hp ny pht sinh v chng ta l thuc vo ngn ng thng ngy quen thuc ca mnh. Ngn ng ny c lin quan mt thit vi nhng khi nim thng thng cng nh c bit ca chng ta, vi quan nim thc ti, vi bi cnh ca chng ta, v..v... Th nn khi i vo chiu su v tm cch kho st th tnh ca thc ti, thi chng ta khng th tm thy tinh hoa ny, ch v s kho st ca chng ta t cn bn trn ngn ng, khi nim thng thng v tm thng m chng ta s dng. Nhng iu ny khng c ngha l th tnh thc ti khng c. S vt tht ra ch c trong s l thuc h tng. Mt s vt c l do tng tc ca nhiu yu t, c nhng lut gi l ch quan ln khch quan. Do , khng c g c s tn ti c lp, ci t mnh m c v tn ti m khng cn n nhng ci khc. Mc d c th c xem nh mt ton th, nhng ton th ny ch tn ti nh nhng thnh phn ca n. Ngi ta khng th tm c ci ton th m ch c nhng thnh phn. Nhng d th vn c mt ton th.

Trong li gii ngha ca Dalai Lama v vn song hnh gia tm thc v vt cht, ng lu nht l cu: Trong truyn thng Pht gio c nhng phng cch tu tp, nhng dng rn luyn nht nh hnh gi c th vt qua gii hn ca bc tm thc th s. Khi thnh cng, mt bc tm thc vi t hn s hot ng. Qu vy, nhiu phng php tu luyn tm thc c ging dy di nhiu hnh thc khc nhau, ti nhiu ni, nhiu lc khc nhau, thch ng vi hon cnh v cn c ca tng c nhn. Tu trung mc ch vn l mt mt, c ch tm c, khng nhng tm trng in o xut hin, v mt khc, bi dng tm thin, thnh tu v tng trng nhng tm trng thin ho. Ni rng hn, tu tp l c ch phin no, pht huy tr tu cui cng t n gii thot v gic ng. Thin, c, m, ng, rt ro khng ngoi nhng hot ng tm l. Cho nn tu tp mun c hiu qu thi trc ht cn phi bit r nhng hot ng tm l mt cch nh thc. l ngun gc pht sinh tm l lun Pht gio. c Pht cn c vo tm l ni l v ng, c khi gii phu nhng yu t cu thnh tm ni l tnh, c khi ct ngha tnh hnh hot ng ca tm m ni l ng. Theo lp trng v ng lun, tm l hin tng, l qu trnh ca nhng tc dng phc hp. thy r chn tng ca tm, cc lun s A t m c bit thuyt minh nhng yu t cu thnh tm v mi quan h gia nhng yu t y. Tm v tm s c phn tch rt tinh t v t m. Nhng nhn duyn quy nh s sinh khi ca tm, s cu khi hay k khi ca nhng tc dng tm cng c thuyt minh rt tng tn. c bit l vn nhn thc. Nhn thc l nhng tc dng nhn duyn, khi cn, cnh ha hp thi mt ngh (thc) v cnh tng tc tng tru xut pht hin. Nh vy, nhn thc hon ton l mt qu trnh tm l. Nhn thc cng nim nim sinh dit, tng t, tng tc tng st na, cng gi l tm, cng gi l thc. Trong s tng tc y, nim trc, nim sau cha hn l ng nht. Tht vy, trong mi nim hay st na tm, thc bao gm trong n c phn ch th ln phn i tng. Kin phn v tng phn l hai phn thit yu khng th khng c ca thc, ca nhn thc. Hai phn ny lun lun cng sinh cng dit, c phn ny thi c phn kia, phn ny khng thi phn kia khng. Cm gic phi lun lun l cm gic v mt ci g, tri gic phi lun lun l tri gic v mt ci g, thc phi lun lun l thc v mt ci g. Khng th c ch th ring bit vi i tng. Chng hn, mt st na nhn thc bao gm mt ch th (ngi thy), mi quan h (s thy), v i tng (vt thy). Nhn thc khng th tn ti nu khng c nhn cn tc th quan

v sc trn tc hnh sc. S tip ni ca nhng chui xc chm gia cc cm quan sinh l v i tng vt l ca chng to nn s tip ni ca nhng chui cm gic m ta gi l thc. Thc nh vy l nhng dng tip ni ca cm gic, nu ta ni v nm thc u, hay ca tri gic hoc phn bit, nu ta ni v thc. S qun st v phn tch ca cc lun s A t m cho thy khng c mt ch th bt bin c nh (ng) trong qu trinh nim nim sinh dit khng mt khc dng ngh ca tm. Nhng l ni v ch th, cn i tng thi sao? V quan h thi sao? A t m lun phn bit cc tnh cht vt l l i tng ca nm gic quan v suy ngh l i tng ca thc. l php phn tch lng bin ch th v i tng, kin phn v tng phn. C hai h qu ng lu . Mt, st na tm c nhiu b phi nh Kinh lng b (Sautrntika) chng hn, ch trng l thc ti cu cnh. Lun s c cu: Ht thy cc php tn ti trong mt st na tm. Hai, v ng trong A t m lun l ng khng, hay sinh khng, ch khng phi l sinh php cu khng, c sinh khng ln php khng. Bi th ngoi gii l mt thc th khch quan v c lp. i vi ngi Long Th, ngoi yu t khch quan khng c yu t ch quan, ngoi yu t ch quan khng c yu t khch quan; ngoi khch quan thi quan h cng khng c, m quan h khng c thi nhn thc cng khng th c c. Ni nh th khng c ngha l khng nh hay ph nh s hin hu ca s vt. Mi s vt u ng thi cu khi, ng thi h nhip, v ng thi h dung. Ngha l, ng theo l duyn khi khng c s vt no hin hu c lp, c sn nh tnh ni bn th ca n, v mi s vt ng thi hin khi, nng ta ln nhau, nh hng ln nhau, ci ny khng chng ngi s hin hu v hot ng ca nhng ci kia. Tm li, theo ngi Long Th, "Cha tng thy c bt c php no khng sanh t nhn duyn. Th nn tt c cc php u Khng, ngha l khng c t tnh." (Trung lun XXIV.19: V tng hu nht php/ Bt tng nhn duyn sinh./ Th c nht thit php/ V bt th khng gi.//) phn bc ch trng s vt c t tnh ca i phng, ngi Long Th thng s dng php phn chng (reductio ad absurdum), thun theo l l ca h, a ra nhng l do m h cng nhn d Ngi khng ng , ri t ch cho h thy li lm ca h. Trong Trung lun, lun chng ca Ngi ch trng vo ba trng hp phn bit: phn bit ch th, i tng, v quan h nhn thc (Phm 3: Qun Lc tnh), phn bit nguyn nhn, qu dn xut, v quan h nhn qu (Phm 4: Qun Ng m), v phn bit vt th,

thuc tnh, v quan h nh ngha (Phm 5: Qun Lc chng v Phm 6: Qun Nhim Nhim gi). i khi lun chng c trnh by nh sau. (1) Nu ch th v i tng, nguyn nhn v qu dn xut, vt th v thuc tnh, tt c hin hu c lp nhau nh ta thng tng, hay t hu mt cch tuyt i nh l nhng yu t cn bn dng lm l chng cho s phn tch tm v vt, thi tt nhin chng khng ph thuc vo bt c iu kin hay quan h no. S hin hu nh vy l hin hu c t tnh. (2) Kinh nghim cho thy khng tm u ra nhng hu c t tnh. (3) Vy mi s vt u do duyn sinh. Tt c u v t tnh, tt c l Khng. C ngi hi: "c ri, ai cng thy th gii v ci ta bin i trong tng st na, c ai bo th gii v ci ta l thng hng u? Ai cng thy mi s vt u nng vo nhau m ng thi hin khi, c ai bo chng hin hu c lp ring bit u? Th thi th hi tu tp phng c li ch g?" Tr li: Theo cch t cu hi thi r rng s thy bit ni n trong cu hi khng do tu tp, ngha l khng do chnh mnh t qun st v phn tch m c. C th l do tin tng qua mt quyn lc ngoi vi no, hoc qua nhng hnh nh trong tm do danh t gi ra, hoc do nng ta ni s thy bit ca tha nhn. Phi c nhng kinh nghim tm linh c nhn sng ng v thc th, phi tinh tn tu tp trin khai tu qun vo tnh Khng thi mi th nghim c ci sc mnh ln lao ca vng tng h lun gy ni ta s bm vu chp trc vo ci hnh tng huyn o v c s c nh ca mt ci ng c thc v ring bit, ca mt th gii c thc v ring bit, v ca mt quan h chn thc gia ng v th gii. Ngi Long Th ph trit nhng t duy tru tng v nhng lun gii thun l lun lun dnh mc vo chp ng chp php. Trung lun trnh by rt cn k vn tiu dit vng tng h lun v khng nh cng phu tu chng l phng tin duy nht thy ci nh thc. S ng trit gia Ty phng cho rng th gii thc t ca kinh nghim l ca tr thc qun chng, khng ng b cng nghin cu. Ngc li, Trung lun cho thy rng cuc sng v th gian th no thi c Pht thy y th y, khng dng cng din dch chng theo ring. L c nhin, v mt nhn thc lun, ta khng th khng ghp lin ci ch quan vo mi hnh vi nhn thc, v ci gi l th gii khch quan chng qua ch l mt s ti to h gi ca tm tng c hu ca ta. Nhng trn quan im tnh Khng thi t do tuyt i ch t c khi mi t tng chp ng chp php ht xen vo cuc sng.

Th gian c nhn thc ng nh thc, nh tm gng thy sao chiu vy, hoa qua chiu hoa, nguyt qua chiu nguyt. Trong Phm 4: Qun Ng m, ngi Long Th dn d rt k l khi gii p hay khi t cu hi thi phi y c trn tnh Khng, nu khng thi ngi p hay ngi hi mc phi li lm ly gi nh lm lun c gio bin (petitio principii): IV.8. Khi phn tch y c trn tnh Khng, bt c ngi no phn bc, thi nhng diu ngi ny khng phn bc ng l nhng iu cn phi c chng minh. IV.9. Khi gii thch y c trn tnh Khng, bt c ngi no nn vn, thi nhng diu ngi ny khng nn vn ng l nhng iu cn phi c chng minh. (Bn ch Phn: IV.8. Vigrahe yah parihram krte snyatay vadet,/ Sarvam tasyparihrtam samam sdhyena jyate.// IV.9. Vykhyne ya uplambham krte snyatay vadet,/ Sarvam tasynuplabdham samam sdhyena jyate.//) Ly gi nh lm lun c gio bin c ngha l lun chng ca i phng phn bc quan nim s vt v t tnh lun lun ta vo tin l C nhng hin tng hon ton c lp v sinh khi khng c nguyn nhn, hoc sinh khi t mt hin tng khc c t tnh. V v minh t nguyn th, i phng u c bit tin y ch l gi nh, ngha l iu cn phi c chng minh! Nhng chc chn i phng khng th chng minh hin tng c t tnh c. Bi v khng nhng kinh nghim cho thy khng tm u ra nhng hu c t tnh m ngay trong bi tng u tin, Phm I: Qun Nhn duyn, ngi Long Th a ra y l do bc b ht thy mi li nhn in o cho rng cc php duyn khi c yu tnh quyt nh v lun ph tt c mi kin gii sai lm v s sinh khi ca cc php do tc dng ca nng lc dn sanh qu t t th hay t ni t tnh ca vt th khc. S sinh khi khng tht c gia hai vt th ng nht hay sai khc. Ngn ng v lun l khng kh nng gii thch tnh phi nht phi d tc tnh Khng ca s sinh khi. T quan im Bt nh, sinh khi ch l danh t gi tng.

Nh vy, do tu tp thin nh m khm ph ra trc tin l tuy khng tm thy "ng" nhng vn thy c tm thc nhn din s pht sinh, c mt, v tn hoi ca nhng hin tng tm l (tm s), mc du ch trong chp nhong ca mt st na. Nhng tip theo sau , ngay c tm thc cng khng thy c. V v tm thc l ci g ring bit v thng hiu th gii hin tng, cho nn khi khng c tm thc thi cng khng c th gii! C hai ci mc ch quan v khch quan u khng c. Ngay c quan h nhn bit cng khng c bi v chng bao gi c s vt g b che du trong ton v tr (Thin gii bt tng tng), ngha l ngoi tm thc v th gii khng c ci th ba. Nhng ci th gii ta sinh sng trong hin ra s s trc mt hng ngy thi sao? Mi c nhn vn c mt tn gi, c cng n vic lm, c k nim, c nhng d tnh mun thc hin. Mt tri vn mc mi sng v cc nh khoa hc vn gia cng gii thch s kin . C th dng thuyt Nh ca ngi Long Th gii p thc mc ny. Nh c trnh by trong ba bi tng Trung lun XXIV.8, 9, v 10 sau y. XXIV.8. V chng sanh, ch Pht y c vo Nh (hai chn l) thuyt ging gio php. Nh chnh l Th tc v nht ngha (cn gi l Chn ). XXIV.9. Ngi no i vi Nh m khng c kh nng tri nhn, phn bit thi k khng th tri nhn c ngha chn tht ca gio php su xa vi diu ca ch Pht. XXIV.10. Nu khng y c Tc , thi khng t c nht ngha . V nu khng t c nht ngha thi khng chng c qu v Nit bn. Theo thuyt Nh , th tc hay s tht theo quy c thng tc l trt t ca th gii thng nghim. Trong th gii thng nghim ny, tm thc v th gii vt l khng ngng cu khi, lin tc quan h nhau trong c khng gian ln thi gian, c nhng th nh tn gi, cng n vic lm, k nim, d tnh, mt tri v chuyn ng ca n, cc cng trnh kho cu, v.v... Chn hay nht ngha l tnh Khng ca chnh ci th gii thng nghim . Nh vy, mc du theo Chn , cc hin tng, tm hay vt, l duyn khi nh huyn, khng c t tnh, nhng theo th tc , chng c, chng l gi hu, l danh t gi tng. ---o0o---

HT