TI LI U N T P LU T SO SNH Dng h Civil Law c xu h ng coi tr ng n l Civil Law l dng h coi tr ng l lu n php lu t, c trnh h th ng ha, php i n ha cao v i B lu t dn s ra i r t s m v s .

i di n cho dng h ny c th k n Php, c, Ti n l php lu t khng c coi tr ng. c, n l tr c y khng c coi l ngu n lu t c a h th ng ny; Ta n khng c quy n l p php m ch c quy n p d ng php lu t vo nh ng tr ng h p c th . Ng c l i, php lu t thnh v n c v tr quan tr ng Trong xu h ng h i t , cc h th ng php lu t thu c dng h Civil Law s ngy cng coi tr ng phn quy t c a ta n. i u ny th hi n hai v n : 1, T th k XIX, c ch b o hi n ra i, d t n t i cc t ch c b o hi n ( c l Ta n b o hi n). Chnh v th , phn quy t c a t ch c b o hi n c tnh ch t rng bu c i v i cc ta n c p d i. T i c, Ta n b o hi n lin bang v Ta n c p lin bang khc c ton quy n trong vi c xy d ng n l . Ta n c p d i c ngh a v ph i th c hi n n l c a cc ta n ny, n u khng b n n c a h c th b gim c th m. 2, Trong qu trnh xt x , m b o s th ng nh t trong vi c xt x , m b o tnh ng n v chuyn mn nghi p v c ng nh th hi n s tn tr ng phn quy t c a ta c p trn, ta c p d i lun c xu h ng tham kh o nh ng b n n c tuyn, c n c vo a ra quy t nh cho v n c th c a mnh. Cc phn quy t c a Ta n r t hay quy chi u n cc phn quy t tuyn tr c . y c ng c th coi l nh ng bi u hi n c a vi c s d ng n l trong h th ng php lu c a cc n c thu c dng h Civil Law. Ngy nay, n l t i c c cng nh n; trong m t s tr ng h p, lu t thnh v n quy nh khng r rng hay khng c quy nh th ta n c th a ra nguyn t c gi i quy t, n u p ng c m t s i u ki n nh t nh th nguyn t c s tr thnh php lu t. 2. Dng h Common Law c xu h ng coi tr ng php lu t thnh v n

V i dng h ny, ph n l n cc ch nh v quy ph m php lu t c hnh thnh b ng n l . Th m phn v a l ng i xt x v a l ng i sng t o ra php lu t m t cch gin ti p, v a c quy n gi i thch php lu t. Tiu bi u cho dng h Common Law l Anh, M , Canada, c n l c v tr r t quan tr ng, v d nh khi Ngh vi n Anh ginh c quy n l c t i cao, lu t tc ph m c a ngh vi n c hi u l c cao h n c cc quy t c Common Law v Equity, c th s a i cc nguyn t c ; tuy nhin do hai h th ng ny c m t uy tn r t l n cho nn cc nh lm lu t ch s a i, c ng c chng m thi. Trn nguyn t c, khi tham gia vo cc Hi p c
1|P a ge

c a khu v c, i u c qu c t th nh ng v n b n ny c hi u l c cao h n; tuy nhin, th c t , cc nh lm lu t c th ban hnh b t k o lu t no thay i nh ng quy nh trn c s Common Law v Equity p d ng i v i n c mnh. Trong xu h ng h i t , dng h Common Law s ngy cng coi tr ng, s d ng nhi u lu t thnh v n, v n b n lu t, c th d i hnh th c cc b php i n v hi n php thnh v n. V d , Anh, t th k XX nhi u xo tr n, lu t thnh v n c xu h ng pht tri n. Lu t c so n th o theo m t t t ng r t m i, khc nhi u so v i nguyn t c Common Law. Khi gia nh p c ng ng chung chu u EEC, nay l EU, v c ng l thnh vin c a Lin h p qu c, Ngh vi n Anh ti p nh n cc i u c qu c t v cc quy nh php lu t c a Lin minh chu u (VD: Lu t n m 1972, Cng c v nhn quy n) theo truy n th ng lu t La m - vo trong h th ng php lu t Anh, b ng hnh th c p d ng tr c ti p cc v n b n ho c n i lu t ha. V nguyn t c, trong tr ng h p xung t php lu t th p d ng quy nh c a i u c qu c t ho c c a Lin minh. M t nguyn nhn khc c th k n c a vi c h th ng php lu t Anh cng ngy cng coi tr ng php lu t thnh v n l Th ng Ngh vi n cng ngy cng mong mu n kh ng nh vai tr c a mnh c quan quy n l c t i cao c a v ng qu c. Cc quy t c Common Law v Equity c a Ta n Anh ngy cng t ra khng p ng c yu c u ngy cng cao trong vi c ki m tra, gim st ch t ch ho t ng c a cc c quan hnh chnh. Xu h ng h i t cng th hi n r nt h n M . Ngu n g c c a ng i M l t Anh di c sang, b n thn h v n khng thch theo m hnh php lu t ph c t p c a Anh. Ngay t ngy u thnh l p H p chng qu c Hoa K , ng i M cho ra i b n Hi n php u tin c a th gi i m t v n b n php lu t c gi tr php l t i cao i v i ng i M , trong khi Anh ch c hi n php khng thnh v n. T i M , do b my t php c t ch c theo m hnh t t p trung c p TW h n Anh v do nhu c u ph i th ng xuyn c i cch h th ng php lu t, Ta n M s n sng h n ch ph m vi hi u l c c a m t ti n l , th m ch c th a ra m t quy t c hon ton ng c l i n u th y c n thi t.

2|P a ge

H th ng php lu t thnh v n c a M r t pht tri n. M , v i r t nhi u nh l p php c trnh cao, cho ra i r t nhi u b lu t v o lu t c gi tr th c ti n v c tnh n nh cao. cc bang, h th ng php lu t thnh v n gi m t v tr quan tr ng v cc quy t c Common Law khng c hi u l c l n nh Anh, Ngh vi n cc bang r t tch c c v cc bang c th m quy n l p php r t r ng. Nh ng b t c p do s phn tn c a h th ng php lu t thnh v n c ng c h n ch nh c cc d lu t m u. V d : D th o m u B lu t th ng m i th ng nh t (Uniform Commercial Code) c t t c cc bang thng qua, k c bang Louisiane v i nh ng i m khng khc nhau ng k v n i dung. i v i ph m vi lin bang, c n thi t ph i xy d ng m t h th ng php lu t kinh t th ng nh t, h th ng php lu t lao ng v c ch b o m cc quy n t do c a cng dn c hi u l c t t c cc bang. H th ng Common Law v Civil Law ang c khuynh h ng xch l i g n nhau do s pht tri n c a ho t ng l p php v s h n ch d n vi tr c a ti n l php cc n c thu c h th ng Common Law, do qu trnh ha nh p kinh t gi a cc n c trong khun kh EEC, nay l Lin minh Chu u EU 5 v ton th gi i. C th ni, cc h th ng php lu t c a hai dng h cng ngy cng c nhi u i m nh h ng, h c t p nhau, th hi n r xu h ng h i t : Php lu t c a Sc t- len tr c khi nh p vo Anh t ng theo m hnh php lu t La M; hi n nay, php lu t c a Sc t-len v n gi nhi u nt c th c a h th ng php lu t ny. Ng c l i, php lu t bang K-b ch (Canada) v bang Louisiane (M ) theo truy n th ng php lu t La M nh ng ch u nh h ng r t l n c a h th ng php lu t Anh- M ang c s d ng cc bang cn l i n c ny. Ngoi ra, m t s n c Chu Phi v Chu nh : Nam Phi, Nh t B n l i c xu h ng ch u nh h ng ng th i c hai m hnh lu t La M v lu t Anh- M i v i m t s quy ph m v m t s ch nh php lu t n c mnh. Nh v y, chng ta c th nh n th y xu h ng h i t c a hai dng h php lu t Civil law v Common Law. S h i t ny l m t xu h ng t t y u trong qu trnh v n ng, ti p bi n v h c h i nhau. M i dng h s pht huy c nh ng th m nh c a mnh ng th i kh c ph c c nh ng h n ch c a mnh. l c s cho m t h th ng php lu t ton th gi i pht tri n./. H th ng php lu t Common Law v Civil Law l hai h th ng php lu t l n v i n hnh trn th gi i. Hai h th ng ny c nh ng i m c th, t o nn nh ng "dng h " php lu t, v i nh ng c tr ng php l ring. M c d ngy nay php lu t cc n c thu c hai h th ng ny c ng c nhi u thay i theo h ng b khuy t nh ng m t h n ch , tch h p nhi u n i dung m i, nh ng v c b n s thay
3|P a ge

i y v n khng lm m t i nh ng s c" c a hai h th ng php lu t ny.

c th ring, tri t l ring, t ng t o nn "b n

SO SNH 1. H th ng php lu t l c a (Continetal Law), h th ng Lu t dn s (Civil Law), hay g i n gi n h n l h th ng php lu t Php c: y l h th ng php lu t c n n t ng b t ngu n t h th ng php lu t c a Php v php lu t c a m t s n c l c a Chu u. Trong php lu t c a Php l quan tr ng nh t v c nh h ng l n t i php lu t c a cc n c khc trong h th ng php lu t ny. H th ng php lu t c a cc n c ny nhn chung u ch u nh h ng c a Lu t La M. Ngy nay, ph m vi nh h ng c a h th ng Civil Law t ng i r ng bao g m cc n c Chu u l c a (Php, c, Italia), Quebec (Canada), Louisiana (M ), Nh t B n v m t s n c Chu M Latinh (Brazin, Vndula). V m t l ch s hnh thnh, Khi nh ng b t c c (Germanic) xm l ng cc qu c Ty u, m t s qui nh c a lu t La M c thay th b ng lu t b t c c. Tuy nhin, v tinh th n c a lu t c l c n c vo y u t c nhn, khng c n c vo y u t lnh th , nn dn chng c a qu c La M c cng con chu h v n c php s d ng lu t La M. Gio h i Cng gio La M c ng gp ph n quan tr ng trong vi c duy tr lu t php La M c v gio lu t, t c l lu t dng trong cc To n c a gio h i, c xy d ng theo lu t La M. Vo th k th 11 v 12, khi tm c nguyn v n B Dn lu t Corpus Juris Civilis, cc h c gi b t u nghin c u v gi i thch, hi n i ha nh ng n i dung lu t c cho ph h p v i tnh hnh x h i th i . H m tr ng lu t Paris, Oxford, Prague, Heidelburg, Copenhague; h lm lu t s cho gio h i, cho cc vua cha, v cho cc vng lnh th kh p Chu u. Nh cng c o t o chung theo m t n i dung , lu t gia c a cc n c Chu u t o nn nh ng B Dn Lu t c a n c h xy d ng trn n n t ng chung l lu t La M. Ngy nay, cc h c gi lu t so snh cho r ng h th ng Civil law ph i c chia nh thnh 3 nhm khc nhau: + Civil Law c a Php: Php, Ty Ban Nha, v nh ng n c thu c a c c a Php; + Civil Law c a c: c, A, Th y S , Hy L p, Nh t B n, Hn Qu c v C ng ha Trung Hoa (L u : Lu t Trung Hoa v Lu t Vi t Nam hi n nay theo truy n th ng h c thu t, th c x p vo h th ng php lu t x h i ch ngh a, nh ng trn th c t nhi u qui nh v dn s , v t t ng, v h th ng To n l i mang nhi u c i m c a Civil Law);
4|P a ge

+ Civil Law c a nh ng n c Scandinavian: an M ch, Th y i n, Ph n Lan, Na Uy v Ailen. Lu t c a B o Nha v Italia c ng ch u nh h ng c a Php, c, nh ng nh ng b lu t dn s th k 19 th g n h n v i B lu t Napoleon v nh ng b lu t dn s th k 20 th l i gi ng v i lu t dn s c a c. V o t o lu t, th nh ng n c ny l i gi ng v i h th ng php lu t c a c h n. Lu t nh ng n c ny th ng c g i l h th ng lu t c tnh ch t pha t p (hybrid nature). Lu t H Lan hay dn lu t H Lan th r t kh x p vo m t nhm no, nh ng c ng ph i th a nh n r ng Lu t dn s c a H Lan c nh h ng khng nh n lu t t hi n i c a nhi u qu c gia. i n hnh l php lu t dn s c a Nga hi n hnh ch u nh h ng tr c ti p t lu t c a H Lan. 2. H th ng php lu t ngl - x cxng, h th ng Thng lu t (Common Law), hay g i n gi n h n l h th ng php lu t Anh - M : Php lu t Anh - M l php lu t ra i Anh, sau ny pht tri n M v nh ng n c l thu c a c a Anh, M tr c y. y l h th ng php lu t pht tri n t nh ng t p qun (custom), hay cn c g i l h th ng php lu t t p qun, hay h th ng php lu t coi tr ng ti n l (precedents/ judge made law). Common Law hi n nay c n ph i c hi u theo 3 ngh a khc nhau: - Th nh t, l m t h th ng php lu t l n trn th gi i d a trn truy n th ng h th ng php lu t c a Anh; - Th hai, trn ph ng di n ngu n lu t, n l (Case law) c a Common Law c t o ra b i ta n, phn bi t v i o lu t c a Ngh vin; - Th ba, trn ph ng di n h th ng Ta n, Ta n v cc n l c a Common Law c ng khc bi t v i Ta n v cc n l c a Equity Law. V l ch s hnh thnh, ngu n g c c a h th ng lu t ny b t u t n m 1066 khi ng i Normans xm chi m Anh qu c v Hong William b t u t p trung quy n l c vo tay tri u nh m i. Thu t ng lu t chung ( Common Law ) xu t pht t quan i m cho r ng cc ta n do nh vua l p ra, p d ng cc t p qun chung ( Common Custom) c a v ng qu c, tri ng c v i nh ng t p t c lu t php a ph ng p d ng cc mi n hay cc ta n c a i n trang, thi p phong ki n. Cc nguyn t c b n v ng c a lu t chung c t o ra b i ba ta n c vua Henry II (1133 - 1189) thnh l p l Ta n Ti chnh (Court of Exchequer) xt x cc tranh ch p v thu ; Ta n th nh c u Ph thng (
5|P a ge

Court of Common Pleas) i v i nh ng v n khng lin quan tr c ti p n quy n l i c a nh vua; v Ta n Hong ( Court of the Kings Bench) gi i quy t nh ng v vi c lin quan tr c ti p n quy n l i c a Hong gia. Th c ch t, tr c d i th i c a Hong William, nh ng t p qun c a Anh t nhi u ch u nh h ng c a v n ha c Chu u l c a. Ta n lc l nh ng ng i dn c tri u t p cng gi i quy t tranh ch p v n u khng x c ng i ta dng ph ng php th t i (ordeal) b ng vi c b t b co c m vo m t mi ng s t nung , ho c c m m t vin c ngm trong n c si, ho c hnh th c th c. N u v t th ng lnh sau m t th i gian xc nh, anh ta s b tuyn l v t i v ng c l i. N m 1154, Vua Henry II t o ra m t h th ng lu t chung v sng t o ra m t h th ng ta n th ng nh t y quy n n ng, ng a cc th m phn t ta n Hong gia i kh p n i trong n c v s u t m, ch n l c cch th c gi i quy t cc tranh ch p. Sau nh ng th m phn ny s tr v thnh Lun n v th o lu n v nh ng v tranh ch p v i cc th m phn khc. Nh ng phn quy t ny s c ghi l i v d n tr thnh n l (precedent), hay theo Ti ng Latin l stare decisis. Theo , khi xt x th m phn s ch u s rng bu c b i nh ng phn quy t c t tr c . Thu t ng Common Law b t u xu t hi n t th i i m . Nh v y tr c khi Ngh vi n ra i trong l ch s php lu t c a Anh, Common Law c p d ng trn ton b v ng qu c trong vi th k . n th k th 15, khi xu t hi n m t th c ti n php l l khi lu t Common Law khng s c gi i quy t m t v vi c, v ng i i ki n cho r ng cch gi i quy t c a Common Law l ch a th a ng. Th d , trong m t v ki n v t ai, ng i i ki n cho r ng kho n ti n b i th ng m theo cch gi i quy t c a Common law l khng b i th ng cho hnh vi m ng i xm ph m c p khng c a h , h yu c u r ng ng i vi ph m ny cn ph i b u i v ph i tr l i ph n t l n chi m . Chnh i u ny l c s xu t hi n h th ng m i l h th ng php lu t cng bnh (system of equity), ng th i xu t hi n thi t ch Ta cng bnh, do vin T ng ch ng l (Lord Chancellor) ng u. V b n ch t th lu t cng bnh v n chi m u th h n so v i lu t Common Law trong tr ng h p c s xung t. i u ny c nu trong o lu t h th ng t php (Judicature Acts) n m 1873 v 1875. Ngy nay bn c nh n l v i t cch l m t lo i ngu n php lu t c th c a h th ng Common Law, lu t thnh v n v cc lo i qui t c khc c ng c coi l m t b ph n c u thnh c a h th ng php lu t ny. Khi xt x nh ng n c theo h th ng php lu t Common Law th ng c n c vo hai cu h i l n, l cu h i s th t khch quan (question of fact) v cu h i v lu t theo ngh a r ng(question of law). Trong b t c v vi c no, ngy nay khi xt
6|P a ge

x cc th m phn c a Common Law v n d a c vo n l , lu t vi t v nh ng c n c th c t xt x . 3. Nh ng khc bi t: Nh ng c i m khc nhau c b n c a hai h th ng ny c th hi n r nt nh t 4 tiu ch: ngu n g c c a lu t (origin of law); tnh ch t php i n ha (codification); th t c t t ng (Procedure); Vai tr c a th m phn v lu t s (Role of the Jurists) 3.1. V ngu n g c c a lu t: Trong php lu t l c a, cc quan h ti s n g n li n v i nh ng nguyn t c c a Lu t dn s La M - T p h p nh ng qui nh php lu t lm n n t ng cho Lu t dn s La M c a Hong Justinian (Justinians Corpus Juris Civilis). Ni n s nh h ng c a Lu t La M, Mc t ng nh n xt r ng php lu t cc n c Chu u khng th em l i nh ng hon thi n ng k cho Lu t La M c i m ch sao n l i m t cch c b n. Php lu t Anh - M khng nh h ng su s c v g n b m t thi t v i nh ng nguyn t c c a lu t dn s La M nh php lu t l c a. Tuy nhin c hai h th ng php lu t ny u t nhi u u th a h ng s giu c v tnh chu n m c c a thu t ng php l La M. V d : stare decisis (Phn quy t c a Ta n tr c ph i c cng nh n nh ti n l ); pacta sunt servandas (H p ng ph i c tn tr ng). S nh h ng c a cc h c thuy t php l, v i t cch l m t ngu n lu t th Common Law c xu h ng p d ng nhi u h n so v i cc n c theo truy n th ng Civil law. 3.2.V tnh ch t php i n ha Quan ni m ti p c n php lu t c a hai h th ng php lu t ny l khc nhau. H th ng Civil law quan ni m lu t php l ph i t cc ch nh c th (All law resides in institutions), cn h th ng Common law l i quan ni m lu t php c hnh thnh t t p qun (All law is custom). u i m r nt c a cc B lu t trong Civil Law l tnh khi qut ha, tnh n nh cao (certainty of law). Php lu t Common Law d a ch y u trn ngu n lu t l ti n l php (Stare decisis. Th m phn v a l ng i xt x v a l ng i sng t o ra php lu t m t cch gin ti p. u i m r nt nh t c a cc t p qun l tnh c th , linh ho t v ph h p v i s pht tri n c a cc quan h x h i. Php lu t l c a chia thnh cng php (public law) v t php (private law), cn php lu t Anh - M kh phn chia. Cng php bao g m cc ngnh lu t, cc ch nh php lu t i u ch nh cc quan h v t ch c v ho t ng c a
7|P a ge

c quan nh n c, nh ng quan h m m t bn tham gia l cc c quan nh n c. Cn t php bao g m cc ngnh lu t, cc ch nh php lu t i u ch nh cc quan h lin quan n cc c nhn, t ch c khc. 3.3. V th t c t t ng: H th ng php lu t l c a pht tri n hnh th c t t ng th m v n, t t ng vi t (inquisitorial system/ written argument), cn H th ng php lu t Anh M pht tri n hnh th c t t ng tranh t ng (Case system/ oral argument). Tuy nhin c ng khng hon ton ng n u kh ng nh r ng h th ng Civil Law khng h p d ng vi c suy on v t i (presumption of innocence). Khi xt x , cc n c theo h th ng Common Law r t coi tr ng nguyn t c Due process. y l nguyn t c c nh c n trong tu chnh n th 5 v 14 c a Hoa K . N i dung chnh c a nguyn t c ny ni n ba yu c u chnh: yu c u bnh ng c a cc ng s trong vi c a ra ch ng c tr c To (equal footing); yu c u qui trnh xt x ph i c ti n hnh b i m t Th m phn c l p c chuyn mn, cng m t b i th m on v t , khch quan (fair trial and impartial jury); yu c u lu t php ph i c qui nh sao cho m t ng i dn bnh th ng c th hi u c hnh vi ph m t i (Laws must be written so that a reasonable person can understand what is criminal behavior). H th ng Civil Law d a trn qui trnh t t ng th m v n (inquisitorial system) nn trong cc v n hnh s , th m phn c n c ch y u vo Lu t thnh v n, k t qu c a c quan i u tra, v qu trnh xt x t i To ra phn quy t. To n cc n c theo truy n th ng Common Law c coi l c quan lm lu t l n th hai, hay c quan sng t o ra n l (The second Legislation). Ng c l i cc n c theo truy n th ng Civil Law, ch c Ngh vi n m i c quy n lm lu t, cn To n ch l c quan p d ng php lu t. cc n c theo truy n th ng Common Law a ph n cc hi p nh qu c t khng ph i l m t ph n c a lu t qu c n i/ lu t qu c gia (domestic law). Chng ch c th c to n p d ng khi cc hi p nh qu c t cn i lu t ho b i c quan l p php. Cc n c theo truy n th ng Civil Law th khc, v d nh Th y S , cc i u c qu c t c p d ng tr c ti p nh l m t ph n c a lu t qu c n i, v v y cc To n c th tr c ti p p d ng cc i u c qu c t khi xt x . 3.4. V vai tr c a lu t s v th m phn, ch ng c : Php lu t Anh - M do n l l ngu n c b n, c bi t v i truy n th ng coi tr ng ch ng c nn lu t s , th m phn r t c coi tr ng. Php lu t l c a do v n b n qui ph m php lu t l ngu n ch y u, ng th i do thng l "n t i h s " - qu trnh i u tra ph thu c
8|P a ge

ph n l n vo k t qu c a c quan i u tra do v y lu t s ban u t c coi tr ng nh cc n c theo h th ng php lu t Anh - M . Th m phn cc n c Civil Law ch ti n hnh ho t ng xt x m khng c tham gia ho t ng l p php, h khng c t o ra cc ch nh, cc qui ph m php lu t. Th m phn c a Civil law c o t o theo m t qui trnh ring, h th ng tr c khng ph i l cc lu t s . Nh ng Common Law th khc, th m phn h u h t u c l a ch n t nh ng lu t s r t danh ti ng; Nguyn nhn d n n s khc nhau c a hai h th ng php lu t ny c r t nhi u, c c nguyn nhn khch quan v ch quan, nh ng c b n v n l do ti n trnh pht tri n c a cch m ng t s n khc nhau quy t nh. Cch m ng t s n cc n c di n ra v i tnh ch t, m c tri t l khc nhau, c n c cch m ng ch ng phong ki n di n ra tri t , c n c khng tri t .[1]. Ni n h th ng php lu t t s n th hai h th ng php lu t trn l hai h th ng php lu t l n, tuy nhin bn c nh hai h th ng php lu t ny cn c s t n t i c a h th ng php lu t cc n c H i gio, h th ng php lu t B c u T cu i th k th 20, cc n c theo h th ng Civil Law c nhi u thay i. V d khng cn ch d a n thu n vo B Dn lu t , m cc n c ny, cc n l , cc v n b n d i lu t, cc nghin c u h c l t php c ng c xem l nh ng ngu n lu t quan tr ng. Cc b dn lu t c ng c b sung, s a i, nh t l c (cn g i t t l BGB). Ngu n: http://tuanhsl.blogspot.com/ L im u Ni n s hnh thnh v pht tri n c a h th ng php lu t th gi i khng th khng nh c n thng lu t (Common law) v lu t l c a (Civil law). y l hai h th ng php lu t l n nh t trn th gi i hi n nay cn c p d ng v c nh h ng n h th ng php lu t c a nhi u qu c gia cc chu l c (trong c Vi t Nam). Chnh v th vi c tm hi u v so snh hai h th ng php lu t ny l r t c n thi t trong vi c nghin c u php lu t qu c t ni chung v nghin c u php lu t Vi t Nam ni ring. C nhi u cch phn lo i cc h php lu t trn th gi i ty vo quan i m, tiu ch c a t ng ng i. Tuy nhin trong bi ti u lu n ch a ra ba y u t c b n nh t phn lo i cc h php lu t trn th gi i: l ch s , c u trc h th ng v ngu n. T , hy v ng s gp ph n
9|P a ge

t o nn ci nhn t ng quan, khi qut nh t v c i m n i b t c a hai h th ng php lu t: Common law v Civil law d i gc so snh. Qua c c ci nhn chnh xc v khch quan h n v v tr php lu t Vi t Nam v nh ng v n cn t n t i c bi n php c th , k p th i s a i v nh h ng pht tri n trong t ng lai. Gi i thch m t s thu t ng 1. Quy ph m php lu t (QPPL): l m t lo i qui ph m XH (cc qui t c mang tnh xu t pht i m v khun m u v hnh vi cc ch th ), quan tr ng l n c tnh php l nh : tnh c ng ch chung cho m i c nhn, t ch c, c ban hnh theo th t c, trnh t m php lu t qui nh. QPPL l ph n t c u thnh nh nh t c a h th ng php lu t. 2. V n b n QPPL: l t p h p cc QPPL c ban hnh theo nh ng hnh th c v th t c nh t nh d i d ng thnh v n. 3. Ngu n lu t: l hnh th c bi u hi n s t n t i c a QPPL. 4. H th ng c u trc php lu t: l t ng th cc QPPL c m i lin h n i t i th ng nh t v i nhau c phn nh thnh cc ch nh lu t v cc ngnh lu t. 5. T p qun php: l nh ng cch x s gi a con ng i v i con ng i, hnh thnh v t n t i t i ny qua i khc, c m t c ng ng XH th a nh n v t nguy n tun theo. 6. Ti n l php (n l ): l cc v n b n, quy t nh c a ta n, c quan php lu t, l i gi i thch cc QPPL c a th m phn c th a nh n l khun m u gi i quy t cc v vi c t ng t . 7. Php i n ha: l ho t ng c a cc c quan c th m quy n khng nh ng t p h p cc QPPL theo m t trnh t nh t nh, lo i b cc qui ph m l i th i m cn xy d ng nh ng qui ph m m i thay th cho cc qui ph m b lo i b v kh c ph c nh ng ch tr ng c pht hi n, s a i, b sung, nng cao hi u l c QPPL t ra i cc QPPL m i. Ch ng m t: Common law Common law hay cn c g i b ng cc tn khc: lu t chung, lu t Anglo Saxon, lu t Anh M hay thng lu t. Trn th gi i hi n nay c 3 cch hi u v Common law: - Lo i lu t c ngu n g c t ho t ng c a cc Ta n Hong gia Anh, p d ng chung cho ton b n c Anh thay th cho lu t a ph ng (local law). Theo ngh a ny, Common law c coi l m t b ph n c a h th ng php lu t n c Anh, phn bi t v i Lu t cng b ng (Equity law). - Lo i lu t c ngu n g c n l , t c l bao g m c Equity law, c g i chung l Case law, dng phn bi t v i lu t thnh v n (Status law). - M t dng h lu t c b n, c coi l l n th hai trn th gi i (sau h th ng Civil law) hi n cn c p d ng t i cc n c ni ti ng Anh v i m t vi
10 | P a g e

ngo i l v nh h ng t i nhi u n c ho c v n c m i lin h v i n c Anh v chnh tr hay kinh t nh : M , Canada, Australia v cc n c khc trong kh i Th nh v ng chung (chu , chu Phi, chu M ). C ba cch hi u ny u c th ch p nh n c v v c b n khng lm thay i b n ch t c a h th ng Common law. I. L ch s hnh thnh v pht tri n Common law c ngu n g c t n c Anh v th l ch s c a Common law g n li n v i l ch s Common law c a n c Anh. Theo Ren David v John E.C.Brierley th l ch s php lu t Anh chia lm 4 giai o n chnh: 1. Giai o n tr c n m 1066: Anglo Saxon - T th k I n th k V, ch La M th ng tr n c Anh song khng l i d u tch g ng k , k c v m t php lu t. - Th i k ny, n c Anh chia lm nhi u v ng qu c nh v i cc h th ng php lu t mang tnh a ph ng, ch y u l nh h ng t cc qui t c t p qun v th c ti n c a cc b l c ng i Giecmanh (Germanic tribes). - Khi cc bn c tranh ch p th ng p d ng t p qun a ph ng phn x . Nh ng ng i gi s ng ra gi i thch chnh xc cc t p qun a ph ng p d ng cho cc tranh ch p . 2. Giai o n 1066 1485: Common law ra i - N m 1066 ng i Norman nh b i ng i Anglo Sacxon, th ng tr n c Anh. William (ng i Php) ln ngi vua, m ra m t th i k m i trong l ch s n c Anh v m u cho giai o n hnh thnh Common law. ng v n duy tr t p qun php c a Anh. Nh ng trn th c t l i c lm cho m i ng i qun i nh h ng c a qu kh v xy d ng m t ch phong ki n t p quy n nh m n m c quy n trong m i l nh v c c a i s ng x h i k c l nh v c t php. - Th i Henry II l giai o n pht tri n c a m t h th ng Common law c tnh ch t qu c gia (a national Common law). ng g i cc th m phn hong gia t i n m ta n cc n i. Trong nhi u th p k , h ph i c nh tranh v i cc ta n a ph ng: ta n c a t nh (county), ta n gio h i, ta n c a lnh cha phong ki n n cu i th k XIII, cc Ta n Hong gia th ng th trong vi c xt x v ch t l ng xt x t t v trnh chuyn mn cao. D n d n, cc ta n a ph ng l y n l c a Ta n Hong gia lm khun m u. Common law b t u chi m v tr quan tr ng v thu ht nhi u cng vi c php l, m c d trong m t th i gian di ph i c nh tranh v i nhi u h th ng php l: lu t t p qun a ph ng, lu t th ng gia hay cc qui t c t p qun phong ki nV c ng khng th ph nh n r ng Common law vay m n nhi u v n t cc h thng php l ni trn t c s ti n b to l n (1).
11 | P a g e

Th i k ny c n ph i nh c n s ra i v pht tri n c a h th ng writ (g i l trt hay t m d ch l l nh g i ra ta). M t ng i mu n ki n ln ta n Hong gia ph i n Ban th k c a nh vua (chancery), ng ph v c c p writ. Writ nu r c s php l m bn nguyn a ra cho v vi c c a mnh. C th ni h th ng writ l tri tim c a Common law, no writ no remedy (t m d ch l khng c writ th khng c ch ti). W.S.Holdsworth, m t nh s h c n i ti ng v Common law tuyn b v vai tr chnh y u c a h th ng writ: Common law pht tri n xung quanh h th ng writ c a hoang gia. Chng t o thnh c s xy p nn ta nh c a n.H th ng writ mang c tr ng c a php lu t Common law, ch ng t vai tr quan tr ng c a cc th t c t t ng. c ng l l do cc lu t gia Common law khng tm hi u n i dung th c nh ph c t p trong lu t t c a Lu t La M (h cho r ng lu t La M ch gip cho vi c tm ki m gi i php ng n cho tranh ch p nh ng ch a cho php th ng ki n). 3. Giai o n 1485- 1832: pht tri n Equity law - Equity law (lu t cng b ng) c hnh thnh d a trn c s coi nh vua l bi u t ng c a cng l. - Trong tr ng h p Common law khng p ng c cho bn b thi t h i t c l khng m b o c tnh cng b ng th m t cng ch c c a ta n (chancellor) s trnh v vi c ln nh vua. Thng qua cc n t g i t i nh vua v phn quy t c a cc chancellors, d n n vi c hnh thnh m t h th ng php lu t th hai g i l lu t cng b ng (Equity law hay Chancery justice). H c thuy t v Equity law mang nhi u y u t c a lu t La M v cc chancellors th ng l cc m c s b nh h ng c a lu t gio h i (cannon law)- m t lo i lu t c c s g n g i v i lu t La M (2). 4. Giai o n 1832- nay: giai o n hi n i - y l giai o n c i cch v pht tri n php lu t Anh v i s xu t hi n c a nhi u lu t, ta n hnh chnh, v n b n hnh chnh. c bi t l vi c gia nh p EEC n m 1972 c tc ng n s pht tri n c a h th ng php lu t Anh. - Ngy nay, cc lu t gia Anh ngy cng quan tm v c nhi u h c h i t h th ng Civil law. * Common law c m r ng ra th gi i thng qua 2 con ng. Th nh t l chinh ph c thu c a (ch y u). Th hai l cc n c ch ng ti p thu, ch p nh n m t cch t nguy n v i vi c thi t l p v thc y quan h chnh tr , th ng m i v i Anh. II. C u trc h th ng
12 | P a g e

Khc v i Civil law, Common law khng phn chia thnh lu t cng v lu t t v cc l do sau y: - S phn bi t ny t c ngh a trong th i k phong ki n Anh, giai o n u c a s pht tri n Common law, v cc quy n cng v t c xc nh thng qua quy n l i v ti s n, nh ng khng c s phn bi t gi a s h u ti s n v cc s quan cng theo ki u Civil law. - C m t h th ng ta n tr thnh n i xem xt cc hoati ng l p php, hnh php, k c trong tranh ch p t . Do v y khng c s phn bi t hon ton v quy n l c theo ki u Civil law. - Cc h c gi M ban u c khuynh h ng l i s phn bi t v xem nh khng c n thi t cho xu h ng t ng h p cc quy t nh phn x (3). III. Ngu n lu t 1. n l (case law) - n l l ngu n chnh c a cc n c Common law, phn bi t v i cc n c Civil law coi php lu t thnh v n (status law) lm ngu n chnh. H th ng n l ny s c pht tri n qua cc v vi c c ta n xt x . Vi c s d ng n l lm ngu n chnh cho th y c i m t duy php l c a Common law: l ch ngh a kinh nghi m (empiricism) hay l i suy lu n qui n p i t tr ng h p c bi t n ci t ng qut, nguyn t c. H qu tch c c c a n l lm thnh m t h th ng Common law m , g n g i v i i s ng th c t , t o nn tnh ch ng sng t o, m m d o v linh ho t trong t duy php lu t. ng th i c ng h n ch s pht sinh c a lu t (trong tr ng h p nhi u v n t ng t nhau c th cng p d ng m t n l ). Tuy nhin vi c s d ng n l l ngu n chnh c ng c m t tiu c c. Nguyn nhn l v n l l m t ngu n m c n ph i lin t c thay i. i u ny vi ph m nguyn t c c b n c a php lu t: l tnh n nh (d ch m c t ng i). C 2 l do chnh c n ph i i m i h th ng n l . Th nh t l do b n thn n l ngay t u b t h p l nn thay i l c n thi t. Th hai l do cu c s ng thay i lin t c v ngy cng ph c t p. n l c th t n t i trong m t kho ng th i gian nh ng nh ng qui ph m ti m n trong n l khng cn ph h p i u ch nh cc quan h trong x h i. - c i m c a n l : + Ph i p ng c i u ki n v nguyn t c, i h i c a th c ti n i s ng v php lu t. N khi n cho php lu t g n g i h n v i i s ng th c t .
13 | P a g e

+ Ph i m b o tnh ch c ch n v n nh c a h th ng php lu t. + Nguyn t c stare decisis (h c thuy t n l ): tranh ch p t ng t c n t k t qu php l t ng t . Th m phn ph i tun th cc phn quy t c tuyn tr c , c bi t i v i nh ng phn quy t c a ta n c p cao h n. i u ny gp ph n t o nn m t h th ng php lu t th ng nh t, trnh c hin t ng m t v n m ta n cc c p khc nhau a ra ch ti khc nhau. + T n t i t lu ph h p v i v n c n xt x . Th m phn chnh l ng i tm ra v p d ng n l . Tuy nhin trn th c t cng vi c ny h t s c kh kh n v tm ra m t n l ph h p trong c m t h th ng n l s p d ng m t cch th a ng khng ph i l d . + Ch c nh ng b n n c tnh ch t b t bu c m i tr thnh n l v c tnh php l. Cn cc b n n khc ch c tnh g i , tham kh o. V d nh Anh, ch c Ta n t i cao m i c php ban hnh n l , cc ta n c p d i ph i tun theo. Cc n l b t bu c c vi t trong Law Reports, All England Law Reports, Weekly Law Reportst c l nhn kha c nh no l c php i n ha. y c th coi l m t minh ch ng cho s xch l i g n nhau c a 2 h th ng Common law v Civil law. 2. L ph i - L ph i c ng l m t ngu n lu t th hi n nt c th c a Common law. - Trong tr ng h p m t v n pht sinh khng c ti n l php ph h p, khng c lu t thnh v n hay t p qun php th th m phn chnh l ng i t o ra lu t php b ng cch s d ng l ph i thng qua vi c: + Vi n d n cc t p qun khng c gi tr b t bu c ho c b n n khng ph i l n l ho c cc obiter dicta (bnh lu n, nh n xt c a th m phn). + Vi n d n cc n l n c ngoi (M , Canada) th m ch c n l c a cc n c Civil law. 3. M t s ngu n lu t khc nh : h c thuy t php lu t, t p qun php c bi t l cc v n b n php lu t ngy cng c s d ng nhi u cc n c Common law nh l h qu c a vi c h c t p h th ng lu t l c a. * C th th y vai tr c a cc th m phn v lu t s t i cc n c Common law l r t quan tr ng: Th m phn v a l ng i sng t o ra lu t php (ng i ta th ng g i Common law l h th ng php lu t c t o nn b i cc th m phn (judge made law)),v a l ng i gi i thch v p d ng l t php, ki m
14 | P a g e

sot cc th t c t t ng r t c coi tr ng cc n c Common law. Tuy nhin trong gi i thch cc v n b n php lu t, cc th m phn coi l ch th c a c p trn ph i tun theo song l i h n ch t i a vi c lm xo tr n h th ng n l . l do truy n th ng l nh m t i vi c cung c p gi i php cho t ng v vi c c th h n l t o ra cc cng th c php l ni chung nh m i u ch nh cc quan h trong t ng lai nh h th ng Civil law. Th m phn c l a ch n t m t t ch c g m cc lu t s th c hnh (barrister). Nh ng lu t s th c hnh c phn c p v th m phn ch c l a ch n t nh ng lu t s th c hnh c p cao h n, gi i v giu kinh nghi m (th ng l c t 10 n m kinh nghi m tr ln). Lu t s t i cc n c Common law c bi t r t c coi tr ng. Do th t c t t ng mang tnh tranh t ng: cc bn tham gia vo th t c t t ng c coi l c a v php l bnh ng v i nhau, th m phn ch c vai tr ng i trung gian phn x , khng tham gia vo qu trnh tranh t ng nh ng l i l ng i a ra phn xt cho v n. H ch y u d a vo s th t t i ta do cc lut s nu, nhi u khi khng ng v i s th t trn th c t . V v y bn nguyn hay bn b , bn no mu n th ng ki n th hon ton d a vo ti bi n h c a lu t s bn . Ch ng hai: Civil law Dn lu t c g i theo nhi u tn khc nhau: lu t La M (ch ngu n g c), lu t chu u l c a (ch ra khu v c hnh thnh v pht tri n giai o n u) hay Civil law (h th ng lu t thnh v n). Civil law l h th ng lu t l n nh t trn th gi i, tr i kh p t chu u l c a (Php, c, ) t i chu M (t nh Qubec c a Canada, bang Lousiana c a M ) chu Phi v nhi u n c chu . Civil law c coi l bi u th s pht tri n v n minh c a h th ng php lu t. I. L ch s hnh thnh v pht tri n Civil law l m t trong nh ng h th ng c l ch s hnh thnh pht tri n lu i nh t so v i cc h th ng php lu t khc trn th gi i. M t trong nh ng c i m n i b t c a Civil law l nh h ng c a lu t La M xuyn su t qu trnh hnh thnh pht tri n. L ch s hnh thnh pht tri n c a Civl law b t ngu n t s hnh thnh pht tri n c a lu t La M. 1. Giai o n t th k V TCN n th k VI SCN - S ra i c a lu t La M c nh d u b ng s ra i c a lu t 12 B ng (449 TCN). Lu t 12 B ng ch y u l cc t p qun Latinh v vay m n lu t php Hi L p c i. l cc qui t c c b n ch ch a ph i l cc v n b n php lu t hon ch nh. Tuy nhin y c coi l php i n s m nh t c a lu t La M.
15 | P a g e

- N m 528, hong Justinian I (527-565), v i k t h p gi tr php l truy n th ng v nh ng thnh t u ng th i, ra l nh t p h p, c ng c , h th ng ha v i n ch ha lu t La M v T p h p cc ch nh lu t dn s Coprus Juris Civils ra i. 2. Giai oan t th k XI n th k XVIII - T th k V n th k X, lu t La M chu u b lu m , th m ch b t m th ng ha b i cc t c ng i Giecmanh xm chi m lnh th La M. - T th k XI n th k XIII, "th i k ph c h ng" c a lu t La M c nh d u b ng s ki n B t ng lu t Corpus Juris Civils c nghin c u v em vo gi ng d y t i cc tr ng i h c t ng h p chu u. Tr ng i h c t ng h p Bologna () l trung tm u tin gi ng d y lu t La M chu u cu i th k XI. Qu trnh nghin c u v gi ng d y lm "s ng l i" v d n hon thi n lu t La M. Ko theo l s ra i c a cc tr ng phi m m i tr ng phi nh n m nh t i v c m t ph ng php ring trong bnh lu n v gi i thch lu t La M (4). l : tr ng phi c a cc lu t s (glossators), tr ng phi c a cc nh bnh lu n (post glossators), tr ng phi c a cc nh nhn v n (humanistes), tr ng phi c a cc nh php i n hi n i (pandectists), tr ng phi php lu t t nhin (natural law) trong tr ng phi php lu t t nhin ng vai tr quan tr ng nh t. Thuy t php lu t t nhin cho r ng lu t t n t i s n c trong t nhin m nh ng ng i lm lu t nn c g ng tun theo. Tr ng phi ny khng coi php lu t nh m t hi n t ng t nhin m l m t s n ph m c a l tr, ph h p v i i u ki n XH. Tr ng phi ny kh i x ng v hnh thnh xu h ng thay i nh n th c v vai tr php lu t trong khoa h c php l, bc b l i nh n th c kinh vi n, my mc. Tr ng phi ny c 2 s thnh cng l n nh t: + Kh ng nh t m quan tr ng c a vi c phn chia lu t cng (Ius publicum) v lu t t (Ius privatum) trong nh n m nh vi c pht tri n php lu t cng s l c s cho pht tri n php lu t t t c l b o m cc quy n t nhin c a con ng i c ng nh t do c a m i c nhn. + Nng k thu t l p php ln php i n ha. T t ng c a tr ng phi php lu t t nhin l bi n php lu t c gi ng d y t i cc tr ng i h c thnh php lu t th c nh. T t ng ny c a vo XH lm cc nh c m quy n th y c n ph i xem xt l i ton b h th ng php lu t. T d n n php i n ha. Tuy nhin vi c php i n ha cc b lu t cc n c khc nhau l khc nhau. i u ny d n n vi c
16 | P a g e

Civil law c p d ng linh ho t, m m d o t i cc n c (khc v i Common law c p d ng m t cch ng b ). Tuy nhin php i n ha k t qu c a tr ng phi lu t t nhin c ng c m i s h n ch nh : coi tr ng php lu t qu c gia m b qua t ng lu t l qui t c ng x XH v c b n ch t siu qu c gia ; lm xu t hi n tr ng phi th c ch ng php lu t (legal positivist) nh gi qu cao php i n ha, ch coi v n b n qui ph m php lu t l ngu n v khng cng nh n t t ng lu t t nhin (5). 3. Giai o n t th k XVIII n nay - Cc nguyn t c v n n t ng c a lu t La M ti p t c c k th a pht tri n giai o n Cch m ng t s n cu i th k XVIII cng v i tn tu i c a cc nh t t ng nh : Montesquieu (1689 1775), Rousseau (1712 1778)... - Sang th k XIX, h th ng php lu t chu u di n ra xu h ng php i n ha m nh m . N i b t nh t l s ra i c a B lu t Dn s Php ( B lu t Napoleon 1804). y l b lu t dung ha gi a php lu t La M v php lu t phong ki n, t p qun v lu t thnh v n, quan i m tn gio v tro l u phi tn gio (6). B lu t Dn s Napoleon c coi l kinh i n cho cc n c Civil law v: + H u nh m i quan h dn s ch y u trong XH u c b lu t i u ch nh. + c coi l t o ra cu c cch m ng v k thu t l p php : cc ch ng, i u,qui ph m php lu t c s p x p theo t ng ch nh, trnh by r rng v logic ; cc khi ni m, nguyn l, nguyn t c trong b lu t c nu ng n g n, chu n xc v y . - Ngy nay, Civil law c p d ng t i nhi u n c trn th gi i, c nh ng h c t p t nh ng h th ng php lu t khc trn th gi i, c bi t l t h th ng Common law. * Civil law c m r ng ra th gi i thng qua 2 con ng. Th nh t l m r ng thu c a (ch y u). Th hai l do s h c h i v n minh php l ph ng Ty c a cc n c. II. C u trc h th ng - Civil law c bi t nh n m nh phn chia cc ngnh lu t, c bi t l phn chia thnh lu t cng v lu t t . Lu t cng i u ch nh quan h gi a c quan nh n c v c nhn ho c gi a cc c quan nh n c v i nhau. c i m c a lu t cng l: + QPPL mang tnh t ng qut.

17 | P a g e

+ i t ng i u ch nh: l i ch cng. + Ph ng php i u ch nh: m nh l nh, th hi n ch n ph ng c a cc c quan c th m quy n. + Mang tnh b t bnh ng, c quan nh n c c c quy n. Lu t t i u ch nh quan h gi a cc c nhn v i nhau. c i m c a lu t t l: + i t ng i u ch nh: l i ch, t do c nhn. + Ph ng php i u ch nh: th a thu n ch. + Mang tnh ch t cng b ng h n, b o v c l i ch c a cng dn. - Nguyn nhn Civil law phn chia lu t cng v lu t t l do cc lu t gia quan nim r ng: + Quan h gi a ng i b tr v ng i b tr l quan h c th c n ph i c QPPL ring i u ch nh. + L i ch cng v t l khng th so snh. y c ng chnh l thnh cng c a xu h ng php i n ha. III. Ngu n lu t 1. Lu t thnh v n (qui ph m php lu t, hi n php, i u c qu c t , b lu t, o lu t...) - Lu t thnh v n l ngu n chnh c a Civil law trong quan tr ng nh t l cc qui ph m php lu t. Vi c s d ng lu t thnh v n lm ngu n chnh cho th y c i m t duy php l c a Civil law: l ch ngh a duy l (rationalism) hay t duy theo l i di n d ch, i t ci ph qut n tr ng h p c bi t. Ph ng php t duy ny b t ngu n t vic coi tr ng php i n ha, khi qut cc tr ng h p c a cu c s ng. N d n t i h qu quan tr ng l lm thnh m t h th ng php lu t ng, km linh ng, gi i h n cc th m phn trong vi c p d ng cc v n b n php lu t c s n, t d n ns l i, b ng v km sng t o trong ho t ng xt x . - c i m c a qui ph m php lu t : + c php i n ha trong cc v n b n php lu t v th ng l do c quan l p php c th m quy n ban hnh. Cc th m phn trong qu trnh xt x c nhi m v p d ng cc qui ph m php lu t m khng c t t o ra qui ph m php lu t t c l khng c tham gia vo ho t ng l p php. Phn quy t c a ta khng t o thnh ti n l php. + Nguyn t c s th ng tr c a lu t (rgle de droit) : h u h t cc qui ph m php lu t c xy d ng sao cho mang tnh khi qut nh t, ton di n nh t, chnh xc nh t th m phn c th tm th y ngay trong qui ph m php lu t gi i php cho m i tranh ch p n y sinh c lin quan, khng c n ph i gi i thch.
18 | P a g e

Tuy nhin cc nh l p php th khng th khi qut ton b cu c s ng. V th m khi a ra gi i php cho tr ng h p c th th khng th p d ng ngay m t QPPL m c n ph i suy xt n trong c m t h th ng. i u ny t o nn r c r i r t l n, c th x y ra tr ng h p cc QPPL mu thu n nhau trong cc l nh v c khc nhau c a i s ng XH. 2. M t s ngu n lu t khc nh : t p qun php, cc h c thuy t php lu t... c bi t l n l ngy cng c s d ng nhi u h n do tnh m m d o v th c ti n c a n. * C th th y vai tr c a cc th m phn cc n c Civil law l r t quan tr ng cn vai tr c a cc lu t s th t n i tr i h n so v i cc n c trong h th ng Common law: Th m phn c quy n i u tra xt h i, c bi t trong cc v n hnh s v quy t nh nh ng nhn ch ng, b ng ch ng c a ra tr c ta. T c l y cc th m phn d a nhi u vo s th t trn th c t h n l s th t t cc lu t s . i u ny m b o c tnh cng b ng h n. cc n c Civil law c ngh th m phn ring, c tr ng o t o th m phn ring m t cch qui c ch khng ph i l l a ch n th m phn t cc lu t s giu kinh nghi m nh cc n c Common law. V d nh trnh t o t o th m phn Php nh sau : sau khi h c 4 n m i h c lu t, ph i d tuy n vo tr ng Th m phn Bordeaux (Ecole national de la magistrature). N u c ph i h c trong 31 thng, trong khi h c c h ng l ng. Sau khi t t nghi p, tr i qua m t giai o n th c t p quan tr ng s c b nhi m vo v tr xt x ho c cng t . Vai tr c a cc lu t s t i cc n c Civil law t c coi tr ng. Do th t c t t ng l i u tra xt h i nn cc th m phn c ton quy n quy t nh, hon ton lm ch phin ta. V th vai tr c a cc lu t s b lu m . H t c ti ng ni t i ta, th m ch phin ta k t thc tr c khi lu t s c m t. Trong khi thin ch c c a lu t s l bo ch a v b o v thn ch mnh t i ta. y l s v l t n tai trong h th ng Common law m c n ph i c i u ch nh. T ng k t B t k m t v n no c ng c tnh hai m t c a n. Nhn t ng quan c Common law v Civil law u c nh ng m t tch c c v tiu c c. Khng ph i ng u nhin m hai h th ng ny tr thnh hai h th ng php lu t l n nh t trn th gi i. Ngy nay cc n c Common law c xu h ng tm hi u v p d ng nhi u h n m hnh Civil law (nh t l trong v n ngu n lu t) v ng c l i. S h c t p c ch n l c ci hay v h n ch ci d c a t ng m hnh l c n thi t, gp ph n lm thnh m t h th ng php lu t th ng nh t, ho t ng c hi u qu , v a m
19 | P a g e

b o tnh n nh v a m m d o, linh ho t, ph h p v i bi n i nhanh chng c a i s ng XH. Vi t Nam c coi n m trong h th ng Civil law, ang trong giai o n qu ln CNXH. Vi c chng ta gia nh p WTO, khng ch thc y s h i nh p v kinh t v n ha m cn thc y s h i nh p v php lu t. Truy n th ng Civil law t ng t n t i Vi t Nam trong m t th i gian di v c chng ta d dng ti p nh n b i l i t duy g n g i. Ng i Vi t chng ta coi tr ng v n b n php lu t, thch ng ngh a v l thuy t. Tuy nhin thi t ngh chng ta c ng nn h c t p m hnh Common law c bi t l cch ti p c n v n m i m c a cc lu t gia Common law t c l i t ci ring bi t n ci chung. L i t duy ny t o nn s linh ho t, ch ng v nh y bn h n trong i s ng php lu t Vi t Nam. K t h p v i tnh khun m u v nguyn t c c a l i t duy Civil law s gp ph n t o nn h th ng php lu t Vi t Nam cn b ng v hon thi n h n. Trn th c t , php lu t Vi t Nam c ng c nh ng h c t p t m hinh Common law. L y v d nh n l trong php lu t th c nh Vi t Nam khng cn l v n qu m i m . Vi t Nam khng c v n b n php lu t no qui nh r n l l m t ngu n chnh th c. Tuy nhin th c t , chng ta ang d n d n coi tr ng h n vai tr c a n l v n l c ng c p d ng nhi u h n v i t cch l m t ngu n tham kh o. Lu t php v nh ng v n lin quan n php lu t Vi t Nam l nh ng v n m t t c chng ta khng ring g cc lu t gia cn t n nhi u th i gian v cng s c i m i v c i thi n n n u mu n php lu t Vi t Nam th c s c ch ng trong h th ng php lu t qu c t . Trong hnh trnh y, r t c n n cng tc nghin c u chuyn su cc h th ng php lu t trn th gi i v a c nh ng h c h i v a nh h ng cho s pht tri n c a php lu t Vi t Nam. H N CH I. Nh ng b t c p c a Common Law trong qu trnh gi i quy t tranh ch p t i Ta n Hong gia. 1. S c ng nh c c a Common Law. Vo th k th XIII, khi m i ra i Common Law gi i quy t r t t t nhi m v c a mnh, l m t lu t r t m m d o. V th m phn t sng t o ra cc quy ph m php lu t gi i quy t nh ng v n , v vi c a n ta d a trn cc nguyn t c chung c th a thu n gi a cc th m phn. Nh ng, n cu i th k XIV, h c thuy t ti n l php c tun th v p d ng trong cc Ta n Hong gia c a Anh.
20 | P a g e

H c thuy t ti n l php l h c thuy t m theo cc th m phn khi gi i quy t cc v vi c t i th i i m hi n t i, ph i c n c nh ng phn quy t, nh ng quy nh trong qu kh , trong c n l . n l l ng l i p d ng php lu t c a ta n v m t v n php l, tr thnh ti n l m cc th m phn c th theo xt x trong cc tr ng h p t ng t . V i nh ng n c theo h th ng Civil Law, n l c xem nh m t cch gi i thch php lu t. Nh ng b n n ny khng c xem l lu t, khng mang tnh rng bu c php l nh ng ta c p d i ph i tham kh o, n u khng nguy c b ta c p trn s a n r t cao. V i nh ng n c theo h th ng Common Law, n l c gi tr nh lu t, l c n c ta gi i quy t n. Trong h th ng php lu t Anh, m t nguyn t c ra i t kho ng th k XIII c tn Latinh l stare decisis c ngh a l tun th cc phn quy t tr c y v khng ph v nh ng quy ph m php lu t c thi t l p trong n l . Theo nguyn t c ny,cc Ta n c p d i ch u s rng bu c b i cc nguyn t c php l do Ta n c p trn sng t o ra c ghi nh n trong cc b n n trong qu trnh xt x cc v vi c trong qu kh . V s rng bu c c a h c thuy t ti n l php lm cho Common Law tr ln c ng nh c, b i v n m t th i i m th m phn khng cn t do pht tri n cc quy ph m php lu t gi i quy t nh ng v n em n ta n a. Khi tnh ti t v vi c khc i th cc th m phn khng th p d ng ti n l php c n a nh ng h c ng khng c kh n ng sng t o ra ti n l php m i v b b bu c trong khun kh c a h c thuy t ti n l php. 2. S ph c t p trong th t c t t ng c s d ng t i Ta n Hong gia Common Law pht tri n g n li n v i ho t ng c a Ta n Hong gia, chnh Ta n Hong gia s n sinh ra Common Law v i ngh a l lu t chung p d ng th ng nh t trn ton n c Anh. V n ra i do ho t ng xt x c a n c Anh cho nn th t c t t ng m Ta n Hong gia s d ng s nh h ng tr c ti p n ch t l ng c a Common Law. B n thn Common Law c xy d ng trn th t c t t ng kh ph c t p, c bi t trong m i quan h v i h th ng trt. Trt c s d ng nh m t lo i gi y thng hnh do vua c p bn nguyn c th b c qua c a Ta n Hong gia, ti p c n v i cng l nh m gi i quy t nh ng oan khu t c a mnh. M i lo i khi u ki n s c m t lo i trt t ng ng , v v y, ty thu c vo b n ch t c a vi c khi u ki n m bn nguyn c n ginh c lo i trt ph h p m i hi v ng n khi u ki n c a mnh c Ta n Hong gia th l v gi i quy t. B c sang th k XV, th t c t t ng ngy cng b chi ph i m nh b i h th ng trt, do , th t c t t ng th ng c coi tr ng h n c quy n l i ang b tranh ch p trong v ki n. N u n khi u ki n khng r i vo m t trong nh ng v vi c c trt l u hnh, bn nguyn s m t quy n kh i ki n; ho c n u bn nguyn ginh c trt nh ng trt khng ph h p v i b n ch t c a v ki n, bn nguyn c ng b ta bc n.
21 | P a g e

M t khc, t cu i th k XIV, trong ho t ng xt x Anh cn xu t hi n t n n h i l nhn ch ng b p b m tr c ta lm cho bn nguyn b thua ki n m t cch phi l. B i nh ng l do k trn, bn nguyn th ng ti p t c khi u ki n ln vua nh m tm khi n s tr gip c bi t. Vua th ng thng qua vin i php quan c a mnh gi i quy t nh ng n ki n lo i ny v v v y V n phng i php quan d n pht tri n thnh Ta i php. Trong qu trnh s d ng cng l gi i quy t cc v vi c, cng v i th i gian, cc phn quy t c a i php quan pht tri n thnh t p h p nh ng quy ph m c bi t, c nh c n d i danh ngh a equity. II. Equity kh c ph c c nh ng b t c p c a Common Law. Equity ra i kh c ph c c nh ng b t c p c a Common Law, gip gi i quy t c cc v vi c khng c gi i quy t ho c ch a c gi i quy t t i Ta n Hong gia. V i Equity, nh ng v khi u ki n u c gi i quy t b i v: *Th nh t, trong qu trnh xt x t i ta, i php quan khng p d ng cc n l c a Ta n Hong gia, lu t i php quan s d ng l d a vo l ph i. Ni n l ph i t c l ph i c ng i ng, ng i sai r rng nn cc v vi c a ra bao gi c ng c gi i quy t. *Th hai, khc v i Ta n Hong gia, Ta i php m u qu trnh t t ng khng ph i b ng trt m b ng n th nh c u, khng c m u in s n, vi t b ng th ti ng Php dng Anh th i trung c . Ng i th nh c u nu r l do khi u n i v kh n c u s tr gip. n th nh c u ph i c g i km theo v t lm tin m i c th kh i ki n. V i n vi t tay nh th , m i oan c c a ng i dn c th nh cng l m c gi i quy t, trnh c tnh tr ng nh vi c s d ng h th ng trt trong Ta n Hong gia. *Th ba, t i Ta i php, i php quan xt x d a vo n i dung v vi c v quy n l i c a cc bn tranh ch p, cn t i Ta n Hong gia th l i r t coi tr ng ch ng c . Trong qu trnh xt x , i php quan ti n hnh th m v n nh m pht hi n tnh tr ng l ng tm c a b n g t r a l ng tm cho b n khi c n thi t. Bn b s ph i tr l i nh ng cu h i trn c s tuyn th do i php quan a ra. Nh ng cu h i thng minh c a i php quan bu c b n t khai ra cc tnh ti t c a v vi c, trn c s c th khp b n vo m t t i, m t l i no . y l th t c t t ng c bi t khng h c s d ng t i Ta n Hong gia cng th i. *Th t , gi i php c a ra b i Ta i php r t khc so v i gi i php a ra b i Ta n Hong gia. i php quan c th pht l nh d i hnh th c tuyn b quy n c a bn nguyn ho c d i d ng l nh bu c bn b (bn c hnh vi gy t n h i) ph i th c hi n hnh vi no ho c c m bn b th c hi n hnh vi xm ph m t i l i ch c a bn nguyn. Trong khi , Ta n Hong gia ch c th ra phn quy t bu c bn b c hnh vi gy thi t h i cho bn nguyn ph i b i th ng thi t h i. T th c t ny c th th y Ta i php c quy n l c l n h n Ta n Hong gia.
22 | P a g e

ng gp l n nh t c a Equity i v i h th ng php lu t Anh l t o ra ch nh y thc. Theo nguyn t c c a Common Law, i v i vi c y thc t ai, sau khi sang tn t, ng i y thc khng cn quy n s d ng h p php i v i m nh t y thc, m ph n t t thu c v quy n s d ng h p php c a ng i c y thc; quy n s d ng t c a ng i c y thc ch b gi i h n b i quy ph m o c ch khng b gi i h n b i quy ph m php lu t. Nn khi c tranh ch p x y ra th Ta n Hong gia ch a bao gi gi i quy t c. Nh ng t i Ta i php, tr c nh ng v vi c ny i php quan cho r ng vi c ng i c y thc ph nh n quy n i l i t c a ng i y thc l b t cng, tri v i gio l v l ng tm; r ng ng i c y thc ch gi m nh t v l i ch c a ng i y thc v s ph i tr l i cho ng i y thc khi c yu c u. V v y, i php quan th ng ra phn quy t c ng ch thi hnh nh ng i u ki n theo h p ng y thc c thi t l p bu c bn c y thc th c hi n nh ng cam k t c a mnh. Nh v y, tr c nhu c u gi i quy t tranh ch p t i Ta n Hong gia, Common Law t ra b t l c, l m t nguyn nhn lm Equity ra i. S hnh thnh v pht tri n c a Equity nh m s a i v b sung cho Common Law, hon t t Common Law ch khng nh m m c ch thay th Common Law. NGUYN T C TI N L PHP Ti n l php l hnh th c php lu t c th trong lu t php c a nh ng qu c gia thu c h th ng php lu t Anh - M . c tr ng c a ti n l php th hi n tnh ch t khun m u b t bu c c a n. Vi c p d ng ti n l php i h i s i chi u cc tnh ti t c a v vi c ang xem xt v i tnh ti t t ng t gi i quy t t c th p d ng hnh ph t ho c cch gi i quy t c. n l c ng c p d ng trong th i k u c a Nh n c cch m ng Vi t Nam. Tuy nhin, hnh th c php lu t ch y u m hi n nay chng ta s d ng l v n b n quy ph m php lu t. Hai ngu n php lu t t p qun php v ti n l php khng c s d ng v nguyn t c. Trong nh ng n m g n y, chng ta c nh ng cch nhn m i, khch quan h n v hai lo i ngu n php lu t ny[1]. Theo chi n l c pht tri n h th ng php lu t Vi t Nam n 2010, Nh n c ta c ng ang nghin c u p d ng ti n l php nh m t ngu n lu t chnh th c Vi t Nam[2]. Nh m ph c v yu c u chung , vi c tm hi u v nh n th c c khi ni m v ti n l php, nh ng nguyn t c v cch th c ban hnh hnh th c php lu t ny l v cng c n thi t v y c ng chnh l n i dung c c p trong bi vi t ny.

23 | P a g e

1. Khi ni m v cc nguyn t c v ti n l php Theo Blacks Law Dictionary th khi ni m ti n l php (precedent) nh sau:
y y

c ghi nh n

Ti n l php l vi c lm lu t c a ta n trong vi c cng nh n v p d ng cc nguyn t c m i trong qu trnh xt x ; V vi c c gi i quy t lm c s ra phn quy t cho nh ng tr ng h p c tnh ti t ho c v n t ng t sau ny [3].

C ng t ng t nh v y, php lu t n c Anh c ng cho r ng ti n l php ch xu t pht t phn quy t c a th m phn ta n c p trn. Khi a ra quy t nh cho m t v vi c, th m phn ph i tun theo cc quy t nh c a ra b i ta n c p trn cho v vi c t ng t [4]. Tuy nhin, a ra phn quy t cho m t v n, th m phn ph i th c hi n hai nhi m v c b n l xem xt tnh ti t c th ang x y ra v lu t s p d ng nh th no i v i cc tnh ti t . Theo nguyn l ti n l ph i c tun th (stare decisis), vi c p d ng php lu t s c n c vo nh ng tnh ti t t ng t c a v vi c tr c y a ra m t phn quy t ng nh t v th m phn ph i tun theo cc quy t nh tr c y c a ta n c p trn. V d trong v n Elizabeth Manley[5]. Elizabeth Manley trnh bo v i c nh st r ng c m t ng i n ng nh c v l y ton b ti n b c. Tuy nhin khi c nh st ti n hnh i u tra pht hi n v vi c trn l khng c th t. Ta n k t t i Elizabeth Manley v i t i danh lm nh h ng n tr t t cng c ng. T i danh ny khng c quy nh trong lu t. Do , ta a ra hai l do v sau hnh thnh nn ti n l . Th nh t, t ng i v t i tr c nguy c b b t gi ; th hai, l t n th i gian v cng s c c a c nh st cho qu trnh i u tra m t v vi c khng c th t. V n Elizabeth Manley hnh thnh nn ti n l trong phn quy t c a ta n: B t k ng i no t ng i v t i vo tnh tr ng b truy t v lm c nh st ph i i u tra m t v n khng c th t th b bu c vo t i danh gy r i, nh h ng n tr t t cng c ng. Sau l v n c a b May Jones[6]. B Jones ang i mua s m c a hng th pht hi n mnh b m t chi c v. B ta nh l i tr c y t pht, c m t ng i n ng i l t qua v ch m vo ng i b. B ta l p t c bo c nh st v miu t nhn d ng ng i n ng y. Ngy sau , c a hng g i i n tho i n v bo r ng b Jones qun v ti n t i c a hng. Trong v ny, b Jones c ng b k t t i nh c Manley v lm c nh st i u tra m t v vi c khng c th t v t ng i v t i tr c r i ro b truy t . Nguyn t c ti n l c ng rng bu c v i chnh ta c p trn, c ngh a l ta n c p trn c ng ph i tun th ti n l do chnh mnh t o ra. C th h n, cc n c theo h

24 | P a g e

th ng thng lu t quy nh sau: [7]

y y y y

a ra m t s nguyn t c trong vi c xy d ng n l g m nh ng

M i ta n b bu c ph i tun th theo cc quy t nh c a ta n c p cao h n trong cng h th ng ho c c a chnh ta n ra ti n l ; Nh ng quy t nh c a ta n thu c h th ng khc ch c gi tr tham kh o; Ch c nh ng ph n quy t nh d a trn ch ng c php l (ratio decidendi) c a v n th m i c gi tr b t bu c ra quy t nh cho v n sau ny; Nh ng nh n nh ho c quy t nh c a ta n tr c i v i m t v n khng d a trn c s php l m ch d a trn c s bnh lu n c a th m phn (obiter dictum) s khng c gi tr b t bu c ta n c p d i ph i tun th ; Y u t th i gian khng lm m t i tnh hi u l c c a ti n l .

Nh v y, khng ph i t t c nh ng ph n nu ra trong m t b n n u b t bu c tr thnh ti n l php. S c nh ng ph n b t bu c v nh ng ph n khng b t bu c (tuy r ng ph n khng b t bu c ny v n thuy t ph c cc bn tham gia v n tun th ). Theo s gi i thch v ti n l php trong lu t so snh[8], ranh gi i c b n khi gi i thch ti n l php theo lu t Anh l gi a c s php l (ratio decidendi) v s gi i thch thm - ph n bnh lu n c a th m phn (obiter dictum). C s php l l nguyn t c php l ta quy t nh v vi c v n mang tnh ch t b t bu c. Cn ph n bnh lu n ch l vi c nu ra nh ng l l , gi i thch thm c a th m phn v v vi c qua v do n khng mang tnh b t bu c cho nh ng tr ng h p sau ny. Nh ng l do m cc th m phn a ra gi i thch thm n m ngoi ph m vi c a c s php l v h c ng khng c n ki m tra c ng nh xem xt n h u qu c a n. M c ch c a vi c a ra lu n c ny ch mang tnh ch t l gi i thch hay minh h a phn bi t gi a v vi c ny v i v vi c khc m thi. Theo cc nh lm lu t Anh th ti n l php c r t nhi u u i m [9]. Th nh t, cc i t ng lin quan trong v n c th bi t tr c cc h u qu php l c a v vi c v h bi t cc quy t nh ny khng ph i l cc quy t nh ty ti n c a cc th m phn m cc th m phn d a vo cc quy t nh c a cc v vi c tr c . Th hai, ti n l c a ra t th c ti n, trong khi cc o lu t l i t nhi u c n c vo l thuy t v suy lu n mang tnh l gch; ti n l hnh thnh t cc hon c nh khc nhau trong i s ng do n i u ch nh c h u h t cc quan h x h i pht sinh. Th ba, ti n l t o i u ki n cho th m phn a ra nhi u t t ng m i trong l nh v c p d ng php lu t ty theo i u ki n, hon c nh x h i pht sinh ra cc quan h php lu t. Th t , l tnh linh ho t c a ti n l php, thu c tnh ny ph h p v i s thay i nhanh chng c a x h i. Trong khi s thay i cc v n b n quy
25 | P a g e

ph m php lu t c n ph i m t th i gian nh t nh th ti n l php l i p ng ngay nh ng i h i c a th c ti n. Tuy nhin, vi c p d ng hnh th c ti n l php g p ph i nh ng b t c p nh t nh. Th nh t, do cc quy t nh v b n n qu nhi u v lin t c t ng theo th i gian nn gy r t nhi u kh kh n trong qu trnh v n d ng. Th hai, bn c nh tnh linh ho t th n c ng ch a ng s c ng nh c v th m phn bu c ph i tun th theo nh ng ti n l m h cho r ng khng y ho c khng mang gi tr php l cao. Th ba, th m phn s kh kh n khi nh n nh trong nh ng i u ki n hon c nh nh nhau nh ng tnh ti t v vi c l i hon ton khc nhau; trong tr ng h p ny, th m phn ph i so snh v hnh thnh nn m t ti n l m i, v nh v y s lm ph c t p thm khi p d ng lu t. Th t , n khng mang tnh h th ng v tnh khi qut v n l c hnh thnh theo nh ng tnh ti t c a m i v vi c. N u kh c ph c ho c h n ch c cc nh c i m trn, ti n l php s tr nn r t c d ng v p ng c nh ng i h i c a m t x h i lun thay i v pht tri n. 2. Ti n l php v n l Nh ph n trn nu ln khi ni m, ti n l php l vi c lm lu t c a ta n trong vi c cng nh n v p d ng cc nguyn t c m i trong qu trnh xt x trn c s nh ng v vi c c quy t nh tr c y cho nh ng tr ng h p ho c v n t ng t . V theo Blacks Law Dictionary[10], n l (case-law) l t p h p cc v vi c c xt x c a c quan t php trong qu trnh xt x . Cn trong tc ph m Lu t So snh trong m t th gi i chuy n i (Comparative Law in a Changing world) c a Gio s Peter de Cruz - Tr ng i h c Staffordshire th n l c th c hi u theo hai ngh a. Theo ngh a r ng, n l l nh ng nguyn t c khng theo lu t nh c a ra t cc quy t nh t php. Theo ngh a h p, n l l vi c a ra nh ng nguyn t c l n n t ng cho nh ng v vi c x y ra sau ny[11]. Nh v y, v m t b n ch t, n l c ng chnh l ti n l php v u xu t pht t c quan t php v c hnh thnh qua qu trnh xt x [12]. Tr c th i k chinh ph c n c Anh c a ng i Norman, nh ng vng khc nhau trn n c Anh l i p d ng cc h th ng php lu t khc nhau. Lu t Dane c p d ng mi n b c, lu t Mercian mi n trung v lu t Wessex mi n ty v mi n nam. n khi William ln ngi vua n c Anh n m 1066, ng thi t l p m t chnh quy n t p trung v b t u tiu chu n ha lu t. Cc i di n c a Nh Vua i n cc a ph ng v gi i quy t cc tranh ch p theo lu t l a ph ng. Sau h b t u th o lu n v cc t p qun khc nhau c a cc a ph ng c ng nh nh ng kinh nghi m trong qu trnh xt x . Cu i cng h ch n l c nh ng v vi c h p l v xy d ng nguyn t c ti n l - stare decisis (let the decision stand). Theo nguyn t c ny, b t k n i
26 | P a g e

no pht sinh nh ng v n mang tnh ch t php l th khi a ra quy t nh ph i tun theo nh ng tr ng h p t ng t gi i quy t tr c y. V nguyn t c ny d n n s hnh thnh thng lu t (common law) n m 1250, t c lu t hnh thnh t cc quy t nh t php ch khng ph i do c quan l p php ban hnh. Nh ng nguyn t c c a thng lu t c s d ng cho n ngy nay trong c n l ( c bi t n nh thng lu t). V nh v y, trn c s ti n l (stare decisis) c hnh thnh ny, h th ng th b c c a ti n l c ng hnh thnh v p d ng cho cc h th ng ta n. Theo , th m phn khi a ra phn quy t ph i tun th theo cc phn quy t c a ta n c p trn trong cng h th ng. y chnh l n l hay c ng chnh l ti n l php. Nh v y, ti n l php v n l l hai tn g i ch cng m t khi ni m. Theo , ti n l php (hay n l ) ch do ta n ban hnh theo nh ng trnh t nh t nh. 3. Ti n l php - vi c th a nh n ch cc quy t nh c a c quan ta n hay cn bao g m cc quy t nh c a c c quan hnh chnh? Theo cc Gio trnh L lu n Nh n c v php lu t c a Tr ng i h c Lu t H N i n m 1997, n m 2004 v c a Khoa Lu t, i h c Qu c gia H N i n m 2005 th ti n l php l vi c nh n c th a nh n cc quy t nh c a c quan hnh chnh ho c c quan ta n c p trn khi gi i quy t cc v vi c c th lm c s p d ng i v i cc tr ng h p t ng t . Gio trnh L lu n chung Nh n c v php lu t c a Khoa Lu t, i h c Qu c gia H N i n m 2005 cn gi i thch r thm l c hai lo i ti n l c b n l ti n l hnh chnh v ti n l t php (n l ). Nh v y, quan i m chung c a cc gio trnh ny l ti n l php bao g m cc quy t nh c a c quan hnh chnh v cc quy t nh c a c quan xt x . Tuy nhin, theo s nh n th c v ti n l php theo h th ng lu t Anh - M v h th ng Lu t Chu u L c a, tc gi cho r ng ti n l php khng bao g m cc quy t nh c a cc c quan hnh chnh m ch l cc quy t nh hay phn quy t c a c quan ta n trong c ta vi c nh (hay ta hnh chnh). Ni cch khc, ti n l php ch c th c hnh thnh t c quan t php ch khng t c quan l p php hay hnh php. Tc gi nh n th c i u ny v hai l do. Th nh t, v xu t pht i m c a ti n l php - hnh thnh t con ng thng qua qu trnh xt x ; i u ny ph h p v i ch c n ng c a c quan t php. Th hai, n u nh cc c quan hnh chnh c ng ban hnh ti n l th khng ph h p v i th m quy n v ch c n ng l c quan qu n l - khng ph i l c quan xt x v n s t o nn m t s ch ng cho trong vi c hnh thnh v p d ng ti n l gi a hai c quan hnh php v t php. Nhn chung, v i tnh ch t c th c a hnh th c php lu t ny, trong qu trnh nghin c u p d ng Vi t Nam, chng ta c g ng kh c ph c nh ng h n ch c a
27 | P a g e

n ti n l php s gp m t ph n khng nh vo vi c hon thi n v a d ng ha cc hnh th c php lu t Vi t Nam./. VAI TR C A LU T THNH V N ANH-M Anh v M u l 2 n c thu c dng h commonlaw nh ng vai tr c a lu t thnh v n v n l hai qu c gia ny c nh ng i m khc bi t nh t nh. 1. n l l ngu n lu t chnh th ng v ch y u Anh cn M th n l t quan tr ng h n. Trong c hai h th ng php lu t Anh v M th u tn tr ng nguyn t c stare decisis ngh a l tun th cc php quy t tr c y v khng ph v nh ng quy ph m php lu t c thi t l p trong n l . Theo nguyn t c ny th ta n c p d i ch u s rng bu c b i cc nguyn t c php l do cc ta n c p trn sng t o ra c ghi nh n trong cc b n n trong qu trnh xt x cc v vi c trong qu kh . Tuy nhin s tun th nguyn t c stare decisis Anh c ph n kh t khe h n r t nhi u so v i M . - n l Anh m nt h n v Anh n tr thnh m t nguyn t c n su vo ti m th c c a ng i Anh. Vi c bm st vo ti n l php trong ho t ng xt x l yu c u nghim ng t. M c tun th ch t ch nguyn t c stare decisis c a cc ta n Anh th hi n s khng mu n ph nh n cc phn quy t trong qu kh c a chnh mnh. Ngoi ra cc ta n Anh t o ra lu t v thay i lu t b ng cc b n n c a h nh ng cc th m phn c xu h ng ra s c bi n lu n trong cc b n n c a mnh r ng trong cc v n ang th l h khng lm g h n ngoi vi c tm ra cc quy nh php lu t c v c ng n trong n l . Anh, nh ng phn quy t c a Th ng ngh vi n, Ta phc th m v ta c p cao ( High court) c gi tr rng bu c i v i cc ta n c p th p h n. Tuy nhin khng ph i ton b cc phn quy t c a cc ta n ny u c gi tr rng bu c m ch c nh ng b n n c xu t b n m i tr thnh n l v c gi tr rng bu c. Phn quy t c a Ta phc th m v Ta n c p cao khng c gi tr rng bu c Th ng ngh vi n nh ng thng th ng Th ng ngh vi n r t tn tr ng phn quy t c a cc ta n ny. T sau n m 1966 th Th ng ngh vi n Anh khng b t bu c ph i tun th cc phn quy t c a chnh mnh. Phn quy t c a Ta n hnh s trung ng, Ta a h t v ta n hnh s v gia nh khng ph i l n l v khng c gi tr rng bu c. Trong m i b n n th c ng ch c ph n cc nguyn t c ra phn quy t (ratio decidendi) l c gi tr rng bu c, cn ph n bnh lu n c a th m phn (obiter dictum) ch c gi tr tham kh o. - M , ti n l php c cc ta n trch d n th ng xuyn nh ng trong cc b n n c ng dnh nhi u ch cho quan i m c a th m phn v chnh sch chung, so v i cc th m phn Anh, th m phn M c p nhi u h n n h qu th c ti n c a m t phn quy t xem n c ph h p v i nhu c u chnh sch hay khng. C nhi u l do gi i thch cho s khc nhau ny Anh v M .
28 | P a g e

V m t l ch s , n c M ban u v n l thu c a c a Anh,t khi m i ginh c c l p n m 1776 th h khng h mu n ph thu c vo v ng qu c Anh, ti n l php c ngu n g c t Anh nn khng th c s c a chu ng, c bi t l trong i u ki n kinh t x h i c nhi u thay i. M t khc, n c M l h p ch ng qu c, ng i Anh tuy chi m ph n ng nh ng khng th ph nh n s t n t i c a cc dn t c khc, v i b n s c v n ha, tn gio, ch ng t c khc nhau, do , vi c ti p thu, ch p nh n th ng n l - m t th c ng nh c v ra i t r t lu khng ph h p v i ng i M . V m t th c ti n th c u trc ta n c a M c ng c nh h ng l n t i n l c a n c ny. B i nh phn tch trn th n c M c 13 bang khi m i thnh l p v hi n nay l 50 bang. H th ng ta n s v i c 2 m ng l ta n lin bang v ta n bang, trong m i m ng th l i chia ra nhi u c p xt x v c th c nhi u ta n ph trch cc l nh v c khc nhau. M phn quy t c a cc ta n t i cao c p bang v lin bang khng ch u s rng bu c c a chnh mnh; ta n bang khng b b t bu c tun th n l c a cc ta n cc bang khc, v d m t phn quy t c a ta phc th m cu i cng (Court of Appreals) c a New York khng b b t bu c tun th n l c a ta phc th m cu i cng c a bang Michigan. Tuy nhin cc phn quy t ph h p c a cc ta n bang khc th ng c vi n d n, gi tr thuy t ph c ph thu c vo vi c ta n no a ra quy t nh . Trong m t s l nh v c m ch c lin bang m i c th m quy n xt x th ng nhin, cc phn quy t c a ta n lin bang s c gi tr nh ti n l php, v cc bang s ph i tun theo, v d nh n u ta n lin bang tuyn m t o lu t no l v hi u, tri v i hi n php th t t nhin, cc bang s khng c php p d ng o lu t ny. Ta n t i cao c a M c ng kh ng nh r ng k t qu xt x c a m t v vi c c th d a trn chnh sch chung nhi u h n l d a vo n l v r ng tri t l c a ta n thay i ty theo quan i m c nhan c a ng i th m phn v v n ang gi i quy t v th i i m gi i quy t v vi c. Qua y c th kh ng nh m t l n n a, vi c p d ng nguyn t c stare decisis M khng nghim ng t nh Anh. 2. Lu t thnh v n M c vai tr quan tr ng h n lu t thnh v n Anh * Hi n php : Anh khng c hi n php thnh v n, th c ch t ch c nh ng v n b n lu t c tnh ch t nh hi n php l Lu t t ch c Ngh vi n, Lu t t ch c Chnh ph , Lu t k v ngai vng, Charter of Liberties 1100, The Petition of Right (1628), English Bill of Rights (1688), Scotland Act of 1998 and Associated Legislation (1998),Government of Wales Act of 1998 and Associated Legislation ( 1998),Northern Ireland Act of 1998 and Associated Legislation,The Belfast Agreement (1998),The Human Rights Act (1998) .
29 | P a g e

Ngay t khi ra i th n c M r t coi tr ng lu t thnh v n. Hi n php n m 1789 l v n ki n php l c tnh ch t t i cao, y c th coi l b n hi n php u tin v l b n hi n php n i ti ng nh t trong l ch s v i trn 200 n m t n t i. B n hi n php ny d a trn n n t ng h c thuy t tam quy n phn l p c a Montesquieu v h c thuy t v ki m ch i tr ng quy n l c. Anh khng h c s phn bi t v t m quan tr ng c a nh ng v n b n mang tnh hi n php so v i php lu t thng th ng nn c ng khng c c quan b o hi n, cn M , Hi n php l v n b n c gi tr php l cao nh t nn Ta n t i cao M l c quan c ch c n ng b o hi n. M t i m ch ng minh vai tr c a lu t thnh v n trong ngu n lu t c a M l c quan l p php c a M th ng xuyn ti n hnh lu t ha cc phn quy t c a ta n, cc n l i n hnh , ho t ng php i n ha M c ti n hnh th ng xuyn h n so v i Anh. M t l nh v c n u cng c lu t thnh v n v n l i u ch nh th t t nhin lu t thnh v n s c u tin p d ng. M t i m n a khi n cho lu t thnh v n M tr nn quan tr ng l v t c lm lu t c a cc lu t gia M th c s r t ng khm ph c. u n m 2002 nh ng v b b i ti chnh c a cc cng ty hng u c a M trong nhi u l nh v c nh Worldcom ( cng ty trong l nh v c vi n thng), Enron (trong l nh v c n ng l ng), l ng l c cho s ra i c a o lu t SarbanesOxley 2002 cn c tn khc l Lu t B o v nh u t v s a i ch k ton Cng ty C ph n, g i t t l SOX ho c SarbOx, c Qu c h i M ban hnh ngy 30/7/2002 ( Tc gi c a o lu t ny l 2 ngh s Paul Sarbanes v Michael Oxley). Tuy l m t n c n m trong dng h php lu t commonlaw nh ng c r t nhi u ch nh lu t thnh v n c a M l khun m u v l chu n m c c a nhi u b lu t hi n hnh c a cc n c trn th gi i, l nh ng b lu t i u ch nh nh ng v n m i pht sinh trong kho ng vi ch c th p k tr l i y, v d nh Lu t s h u tr tu , lu t v t i ph m cng ngh thng tin, * i m khc bi t trong ngu n lu t thnh v n gi a Anh v M l Anh c thm lu t c a lin minh chu u, i u ny l do y u t i u ki n kinh t x h i quy nh. Nh chng ta bi t th n m 1973, Anh tr thnh thnh vin c a c ng ng chu u ( EEC) m ngy nay i tn thnh lin minh chu u. Khi gia nh p lin minh ny th t t nhin, lu t thnh v n c a Anh khng ch bao g m lu t trong n c m cn c c lu t c a Lin minh chu u m n c ny k k t v c ngh vi n Anh ph chu n. Phn quy t c a ta n chu u c ng c th tr thnh ngu n lu t quan tr ng, l ti n l php c a cc ta n v ng qu c Anh. C. K T LU N Qua nh ng phn tch trn y c th th y c nh ng i m khc bi t c n b n trong vai tr c a lu t thnh v n v n l Anh v M . D cng l nh ng n c n m trong dng h common law, php lu t M c ngu n g c t php lu t
30 | P a g e

Anh nh ng sau khi du nh p vo M th n c nh ng bi n d ng; i u ny c quy nh b i cc nhn t v chnh tr , kinh t , v n ha, x h i, l ch s v a l c a n cM . 1. Php lu t m t s n c Civil Law: i n hnh l h th ng php lu t c a Php v c. a. S pht tri n c a h th ng php lu t Php: Tr c cch m ng t s n Php n m 1789 Php khng c h th ng php lu t th ng nh t, ch y u s d ng lu t gio h i v cc t p qun a ph ng (c kho ng 60 t p qun c p t nh v 300 t p qun c p huy n); c m t h c gi ng i Php tn l Veltare nh n xt n u m t ng i i kh p t n c Php th c ng ph i ch u s thay i php lu t th ng xuyn nh thay i ng a. n sau cch m ng t s n Php di n ra m t cu c i php i n, xy d ng hng lo t B lu t, Lu t m trong i n hnh l B lu t Napoleon (1804) y chnh l tn g i c a B lu t dn s Php, do hong Napoleon kh i x ng v tr c ti p qu trnh so n th o, Napoleon sinh n m 1769 n n m 1800 ln ngi t ng ti nh t ch nh m t u ban php i n g m 4 lu t gia c kinh nghi m, ch trong 4 thng u ban ny a ra b n d th o u tin c a B lu t dn s ; tuy nhin B lu t ny ph i tr i qua 4 n m v i 102 cu c h p m i thng qua, trong 102 cu c h p Napoleon tham gia tr c ti p 57 cu c h p. y l B lu t d hi u, n c nh ng ng i nng dn khi c v n c th hi u c m t cch chi ti t, y c th ni l B lu t kinh i n, hnh m u cho dn lu t cc n c Civil Law, B lu t kh ng nh quan h s h u ti s nm i c xc l p sau cch m ng t s n php, nh n m nh cc quy n v s h u, ph ng th c s h u v th hi n nh ng t t ng ti n b c a cch m ng t s n php nh t do, bnh ng, bc i, quy n t do giao k t h p ng, quy n bnh ng gi a n ng v i n b trong th a k , trong cc qui nh xo b cc c quy n cho n nay B lu t Napoleon v n cn hi u l c.

H th ng To n c a Php c t ch c theo Hi n php 1958, c phn chia thnh To n t php v h th ng Ti phn cng php. Trong To n t php bao g m to dn s v to hnh s . To dn s c chia thnh to dn s th ng v dn s chuyn ngnh, to dn s chuyn ngnh c chia thnh to lao ng v to th ng m i. i v i to hnh s c ng c chia thnh to hnh s th ng v to hnh s c bi t. Ngoi ra cn c to n t php t i cao (to ph n) to ny
31 | P a g e

khng tr c ti p xt x m ch xem xt l i tnh h p php quy t nh c a to n c p d i, b n n c a to ny c c p d i nghin c u v th c hi n. i v i h th ng ti phn cng c chia thnh to hi n php, ti chnh cng v to n hnh chnh. To Hi n php l c quan ti phn cao nh t v tr t t Hi n php, c ngh a v ki m st tnh h p hi n c a lu t, c a s phn quy n l p php, hnh php v ki m sot tnh h p hi n c a cc cam k t qu c t m php lu t ch u s rng bu c. To n hnh chnh, y theo quan i m c a Civil Law th nh n c c t cch php nhn cng php, c ti s n, c quy n v ngh a v lin quan n ti s n , nh n c c trch nhi m i v i ho t ng c a mnh thng qua cc c quan c th m quy n v cc cng ch c nh n c. i v i to ti chnh cng l c quan chuyn ngnh v ti chnh xu t hi n t nh ng n m 1807 c ch c n ng gip ngh vi n v Chnh ph ki m tra vi c th c hi n php lu t v ti chnh. Php cn c to n xung t chuyn gi i quy t cc tranh ch p v th m quy n xt x , tuy nhin Php khng c vi n cng t , cc cng t vin n m trong t ch c c a to n nh ng khng ph thu c vo to n. Vi c o o lu t v ngh lu t Php c ng c nh ng c tr ng c th , b ng i h c lu t v n l i u ki n c n thi t hnh ngh lu t, sau 4 n m h c lu t mu n tr thnh th m phn ho c cng t vin th ph i h c qua tr ng o t o th m phn Bordeaax 31 thng v tr i qua m t th i gian th c t p, h c vin t t nghi p cb nhi m lm th m phn ho c cng t vin; nh ng ng i mu n tr thnh th m phn t i to n hnh chnh th ph i h c t i h c vi n hnh chnh qu c gia, ring c m t i m c bi t th m phn to n th ng m i l i c c ra t cc th ng nhn c uy tn v kinh nghi m. tr thnh lu t s h c vin ph i hon thnh kho h c 12 thng trung tm o t o lu t s v ph i l thnh vin c a h i lu t s a ph ng th c t p t 2-5 n m. Ngh lu t s Php c coi l m t ngh t do, c quy n trong tr gip v i di n cho cc bn tr c to.

b. S pht tri n c a h th ng php lu t c: N c c nh chng ta bi t ch c s th ng nh t trong th i gian ng n ng i (1867-1945) v t 1990 n nay, tr c n m 1867 c c nhi u lo i Lu t b ng nhi u th ti ng khc nhau; H th ng php lut c l h th ng php lu t lin bang,
32 | P a g e

m i bang c m t ngh vi n ring, c th m quy n l p php. B lu t dn s c l b lu t i n hnh hay cn g i l b lu t c a cc gio s , v n c cc gio s trong cc tr ng i h c c so n th o, khc v i Php l do cc lu t gia c kinh nghi m so n th o, tuy n c c u trc h p l, r rng nh ng l i v n khng d hi u, s d ng nhi u thu t ng chuyn ngnh, B lu t dn s c c 2400 o n, 5 quy n (ph n chung, ngh a v , cc quy n ti s n v quy n s h u, lu t gia nh, lu t th a k ), n i dung c tham v ng i u ch nh nhi u v n , ring b lu t dn s Php th l i c g ng i u ch nh t t c m i quan h trong x h i k c l nh v c th ng m i, iv i c th c B lu t th ng m i ring. H th ng To n c a c h i ph c t p, c to Hi n php, to n bang (16 bang) v to n lin bang (6 to n) v to khu v c, nh ng v vi c dn s th c xt x c p khu v c, phc th m c p bang v chung th m c p lin bang; i v i nh ng v vi c nghim tr ng th xt x c p bang v phc th m, chung th m c p lin bang. To n Hi n php gi i quy t cc v n lin quan n hi n php, tranh ch p gi a lin bang v bang ho c cc bang v i nhau. i v i to lin bang bao g m cc to nh : to thu , cc v n x h i, cc v n lao ng, cc v n hnh chnh v cc v n chung. To n bang c t ch c nh cc to n c a lin bang; To khu v c xt x cc l nh v c x h i, lao ng, hnh chnh dn s , hnh s , th ng m i c tch ra t to xt x cc v n chung c a to bang. Vi c o t o lu t v ngh lu t c a c c ng c nt c tr ng ring, nhn chung c khng c m hnh o t o ngh lu t nh Php, b c i h c ko di 4 n m v k t thc b ng k thi qu c gia th nh t, sau khi c ch ng ch ph i c ti p 3 n m th c t p, trong 3 n m th c t p ph i c 1,5 n m h c k n ng (chu n b h s , ti p xc v i khch hng, tranh t ng), n a n m th c t p t i to n, n a n m th c t p t i v n phng lu t s v n a n m dnh cho vi c thi qu c gia l n 2. Ng i t t nghi p sau k thi qu c gia l n 2 m i c b ng chnh th c, ng i mu n tr thnh lu t s khng ph i h c l y b ng lu t s v ng i mu n tr thnh th m phn thi xong ra th c t p c th c b nhi m khng ph i h c nh Php. Ngh lu t s c c coi l ngh ph c v cng l khng gi ng nh Php l m t ngh t do ph c v cho khch hng, c tho thu n th lao v i khch hng, cn c th khng c t tho thu n, lu t s ch c l y th lao theo qui nh. Lu t s c th chuyn su vo m t l nh v c n u c ch ng ch chuyn ngnh, hnh ngh 2 n m v ch c chuyn su t i a 5/ 5 l nh v c
33 | P a g e

2. Php lu t m t s n c Common Law: i n hnh l h th ng php lu t c a Anh v M . a. S pht tri n c a h th ng php lu t c a Anh: Tr c n m 1066 (th i k Anglo-Saxon - nh ng ng i g c Anh). N c Anh t ng l m t ph n c a qu c La M trong 4 th p k nh ng khng b nh h ng c a Lu t La M, sau khi qu c La M suy tn, n c Anh b chia thnh nhi u v ng qu c nh v i h th ng php lu t mang tnh a ph ng, ch y u ch u nh h ng t p qun b i ng i Germain. T n m 1066 1485 y l th i k ra i c a Common Law mang ngh a l lu t chung. Nh ng ng i Normande v ng i mi n B c n c Php chi n th ng ng i Anglo-Saxon trong tr n Hasting, th l nh nh ng ng i Normande ln ngi vua n c Anh l y hi u l Willam (ng i chinh ph c), Willam tuyn b quy tr t p qun Anglo-Saxon v t p trung xy d ng ch phong ki n t p quy n. Ng i Anh r t qu tr ng truy n th ng, ch qun ch c a n c Anh n nay v n t n t i, sau n m 1066 cc lu t a ph ng v n c p d ng php quan, to n Hong gia Anh ch ho t ng trong ph m vi h n ch , d i th i Willam to n hong gia ch xt x nh ng v vi c lin quan n nh ng ng i c a tri u nh v cc v vi c v thu . To n hong gia mu n m r ng th m quy n v thu nh p nn c cc th m phn i xt x l u ng, t d n th ng nh t nguyn t c xt x v n gi a th k XIII hnh thnh m t h th ng n l c p d ng th ng nh t trn ton n c Anh thay th cho lu t a ph ng.

T th k XV th k XIX Anh ra i lu t cng b ng, lu t chung pht huy nh ng m t tch c c trong th ng nh t cch p d ng php lu t v ho t ng xt x c a to n, nh ng b c l nhi u khi m khuy t, th c hi n kh n ng c h n trong vi c gi i quy t cc v n r t a d ng c a cu c s ng. Lu t cng b ng c ngu n g c coi nh vua nh bi u t ng c a cng l, t t c cc v n u c g i n th nh c u ln vua. n cu i th k XVI c quan ti phn c bi t l to cng b ng ra i, ngi ng l v n phng gi vai tr php quan; Lu t cng b ng xu t hi n bn c nh lu t chung nh ng khng lm thay i lu t chung v khng v hi u ho cc qui nh c a lu chung.
34 | P a g e

Tuy nhin n cu i th k XIX Anh c cu c c i cch h th ng to n v th t c t t ng do sau chi n tranh Anh Php, n c Anh b lm vo tnh tr ng kh ng ho ng i h i ph i c c i cch ton di n . Lc ny Anh c 3 h th ng to n gy nn s ch ng cho v mu thu n (Hong gia, Cng b ng v a ph ng). Ngoi ra cc th t c t t ng Anh qu ph c t p, m i v i h i ph i c m t lo i trt (write) ring. Vi c c i cch ny xu t hi n t t t ng c a Jeremy Bantan, ng cho r ng h th ng php lu t c a Anh mang tnh l ch s , ng u nhin nhi u h n l tnh h p l v xu t php i n ho Anh lc b y gi , ban u t t ng c i cch ny khng c ng h c a cc lu t s , n cu i th k XIX c ch p nh n v tr thnh c s cho vi c c i cch php lu t Anh. T cu i th k XIX cho n nay anh xu t hi n lu t thnh v n. Sau chi n tranh th gi i l n th nh t lu t hnh chnh pht tri n m nh cng v i s xu t hi n c a hng lo t v n b n, trong th i k ny c ng di n ra nhi u c i cch trong m t s l nh v c mang tnh truy n th ng nh gia nh, h p ng, dn s , th ng m i, hnh s N m 1972 Anh ra nh p c ng ng kinh t Chu u (EEC) c ng tc ng m nh m n vi c hnh thnh lu t thnh v n Anh. Php lu t Anh c m r ng ch y u l do cng cu c m r ng thu c a, khng c s t nguy n ti p nh n nh h th ng php lu t c a Php, tuy nhin c m t i m c bi t nh ng n c ti p nh n h th ng php lu t c a Anh th l i khng mu n t b , b i php lu t c a Anh v a c tnh m m d o v a c tnh th c ti n c bi t. H th ng php lu t Anh m r ng ra nhi u n c trn th gi i, i n hnh nh c tr thnh thu c a c a Anh n m 1770, H ng Kng n m 1842 v nh n c t tr Canada n m 1867. Ngu n c a h th ng php lu t Anh bao g m n l , lu t thnh v n, t p qun v l ph i, trong ch y u l n l , n l ph n l p lu n trong cc b n n v c coi l c tnh b t bu c. H th ng to n Anh c phn chia thnh to n c p trn v to n c p d i. To n c p trn bao g m to phc th m v s th m; Trong phc th m c to phc th m dn s v to phc th m hnh s . i v i to s th m bao g m to cng l c p cao v to n tri u nh, i v i to n cng l c p cao c to n n hong, To n php quan v to n gia nh; i v i to n tri u nh ch xt x cc v n nghim tr ng. To n c p d i bao g m to hnh s , to dn s v to hnh chnh. Ngoi ra
35 | P a g e

cn c to n t i cao Anh bao g m U ban phc th m th ng ngh vi n v H i ng c m t hong gia. Anh khng c vi c cng t , B T php, b i h cho r ng s c m t c a vi n cng t th hi n s b t bnh ng gi a bn bu c t i v b bu c t i trong v n hnh s Vi c o t o ngh lu t Anh khng c tnh bi b n (khng chnh qui) h thin v o t o t th c ti n v th t c t t ng. Ngh lu t s c chia lm hai lo i, lu t s bo ch a v lu t s t v n; Lu t s bo ch a lm nhi m v bi n h b o v quy n l i c a khch hng tr c to n, lu t s bi n h khng tr c ti p g p khch hng m nh n yu c u v th lao thng qua lu t s t v n. Vi c o t o lu t s bo ch a c th c hi n thng qua b a n t i, m t ng i mu n tr thnh lu t s bo ch a ph i n h c H i on lu t s (Inn of Court) v ph i tr i qua 8 k n t i, m i k ko di 3 tu n, m i tu n ph i n n t i t i H i on lu t s t nh t 3 l n, t i b a n t i ng i ta di n n, sau n t i v h truy n kinh nghi m cho nhau. i v i vi c o t o lu t s t v n ch c n thi trong k thi chuyn mn do H i lu t s t ch c. Th m php Anh c c ra t cc lu t s c uy tn v kinh nghi m, th m phn xu t pht t cc lu t s tranh t ng v c gi ch c v su t i, n n m 1990 Anh cho php lu t s t v n tranh t ng cc to n c p d i. b. S pht tri n c a h th ng php lu t M : Ng i Anh xu t hi n B c M vo th k XVII n n m 1722 B c M c 13 thu c a c a Anh, nh ng lc ny php lu t c a Anh khng ph h p v i i u ki n, hon c nh c a n c M lc . X h i M lc c nh ng nt c th do ph i p d ng lu t ring c xy d ng trn c s kinh thnh. Sau khi M tuyn b c l p n m 1776 php lu t Anh v php lu t M tr thnh hai h th ng php lu t c l p, h th ng php lu t M v a c tnh n nh t ng i (d a trn Hi n php M ) v a c tnh i u ch nh linh ho t (d a trn c s n l ), h th ng php lu t M l h th ng php lu t lin bang cn i v i h th ng php lu t Anh l h th ng php lu t n nh t; tuy nhin hai h th ng php lu t ny v n c n n t ng chung, php lu t M v n s d ng khi ni m, cch th c l p lu n, l thuy t v ngu n lu t c a php lu t Anh. Ngu n c a php lu t M ch y u l lu t thnh v n, Hi n php M (1787) l hi n php thnh v n u tin trong l ch s l p hi n th gi i v l Hi n php lu i nh t n nay v n cn hi u l c. Hi n php M khng ch c gi tr nghi th c m trn th c t l c s c a h th ng php lu t M . Cc bang c a M c ng c hi n php ring c so n th o v ban hnh d a trn hi n php lin bang.
36 | P a g e

Php lu t c a lin bang cao h n php lu t c a bang, nh ng v nguyn t c th quy n l p php ch y u thu c v cc bang. M c 50 bang t ng ng v i 50 h th ng php lu t nh ng chng c ng t n t i trong m t ch nh th th ng nh t v khi so n th o cc v n b n php lu t, cc bang th ng tham kh o lu t c a cc bang khc v th ng khng ban hnh cc qui ph m php lu t qu khc bi t. H th ng to n M bao g m to n lin bang v to n bang. To n lin bang bao g m to n thng th ng v to n chuyn ngnh; To n thng th ng bao g m to n t i cao lin bang, to n lin bang phc th m v to n lin bang; To n chuyn ngnh bao g m cc to n v thu , khi u t v to n th ng m i qu c t . i v i to n bang bao g m to t i cao, to phc th m v to s th m. Gi a to n lin bang v to n bang v nguyn t c to n c p bang c nhi u th m quy n h n to n lin bang, to n lin bang ch c th m quy n xt x khi v vi c lin quan n vi c gi i thch hi n php lin bang v lu t c a lin bang. To n c p bang gi i quy t 95 % v vi c v nh ng v vi c thu c th m quy n c a to n c p bang th quy t nh c a to n c p bang l chung th m v khng th b khng co. Vi c o t o ngh lu t M c c tr ng khc v i cc n c khc, m t ng i mu n vo h c i h c th ph i c b ng cao ng ( o t o t 3-4 n m) c v n ho c b n sau s c vo cc tr ng lu t h c m t ch ng trnh ch y u thin v kinh thnh. Qu trnh h c ch y u b ng ph ng php th c hnh nh ph ng php tnh hu ng, Socrdte (gio s v sinh vin i tho i) v ph ng php th c hnh tr c ti p (cc sinh vin ph o tham gia t v n lu t v i di n cho khch hng d i s theo di c a lu t s v ng th i l gio s . Sinh vin sau khi t t nghi p ch c n qua m t th i gian t p s ng n c th lm c vi c. Hi n nay M c kho ng 1 tri u lu t gia c m t ng nh t th gi i, tm l cng dn M r t thch ki n t ng. i u ki n tr thnh lu t s m i bang c ng khc nhau, to n bang l c quan c th m quy n cng nh n lu t s v cho php hnh ngh , m t ng i mu n tr thnh lu t s th ph i tr i qua k thi cng nh n d i d ng thi vi t, hng n m lu t s ph i i h c ti p thu ki n th c m i; Lu t s bang ny khng th l lu t s c a bang khc. Trong phng x n lu t s khng b o v cng l m b o v cho thn ch v cho l l ring c a mnh, t i phin to th m phn v b i th m on ch c n c vo nh ng g h nghe v th y t i phin to a ra phn quy t, trong th m phn a ra ch ti cn b i th m on ch c k t lu t c t i hay khng c t i Th m phn lin bang do t ng th ng M l a ch n v b nhi m v i s ph chu n c a ngh vi n, th m phn c l a ch n t nh ng lu t s th c hnh n i ti ng ho c cc gio s lu t cc tr ng i h c l n.
37 | P a g e

Xt kha c nh o t o ngh lu t gi a Vi t Nam v cc n c cho th y, chng ta v n mang n ng tnh l thuy t, php lu t x h i ch ngh a, lu t s v i ch c n ng ch y u l b o v cng l; tuy nhin n u so snh v i qu trnh o t o ngh lu t c a c v M th c th ni cn thua km xa v t duy, cch th c o t o, qu trnh o t o ngh lu t c a c v M tuy thu c hai dng h php lu t khc nhau nh ng qua qu trnh o t o nh v y gip cho sinh vin ra tr ng v i m t kh n ng h i nh p r t l n, s d ng chuyn mn m t cch v ng ch c v thnh th o, t khu ti p xc v i khch hng cho n khu tranh t ng t i phin to, th hi n r m t qu trnh o t o mang tnh chuyn mn ho cao m chng ta c n ph i ti p thu ch n l c v k th a.

38 | P a g e