QUAN H NHN QU TRONG KHOA HC Trn Vn Ton ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 9-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
Hai th lut Lut t nhin Lut nhn vi Quan h nhn qu Nguyn l nhn qu tng qut nh lut nhn qu ring t Quan im khoa hc Phng php truy tm quan h nhn qu Nhn xt v quan h nhn qu

---o0o--Khi ni n quan h nhn qu c l t ai tng tng c rng l mt vn rt phc tp. Phc tp l v nhiu l do. Mt l, trn bnh din thc ti, cn phi xem n thuc v phm vi no. Thuc v th gii t nhin ca s vt, ca vt, hay l v th gii nhn vi ca con ngi, hay l v mt th gii tng tng hoc mt th gii siu vit no . Hai l, trn bnh din tri thc, li phi xem l do ta cm nghim c trong i sng thng nht, hay l do ta o lng v xc nh mt cch thc nghim trong hot ng khoa hc, hoc l do ta m c, suy lun trong cc lnh vc tn gio v siu hnh hc. Ba l, chnh trong bnh in khoa hc, li cng phi xem l nguyn l nhn qu, hay l nh lut nhn qu. V th, nu khng phn bit c ba bnh din , khng phn bit c cc no ng ca cc bnh din , m ch ni chung chung, ni bng qu v nhn qu, th cch t vn thiu phn minh, lm sao c th tm ra ng nguyn nhn ca s vic, lm sao c th trnh c nhng cu gii p h , v bng, ln ln tt c. Ri nu li cn c vo m hot ng, th hot ng s kh trnh c phiu lu, v nh. Cng nh bc s m chn on sai cn nguyn bnh tt, th thuc cha khng thch hp, li cn c th nguy hi na. y ti khng c bn v tt c cc no ng khc

nhau . Cm nghim th c tnh cch c nhn, ch cjuan, kh m truyn thng cho ngi khc c. Tn gio th va cn c vo cm nghim v quan nim v nhn sinh, tuy c th truyn thng t nhiu, nhng li va tu thuc vo ng li suy lun v quan nim khi u ca ring tng tng phi. y ti ch c bn v phng php khoa hc, v l rng tnh cch thc nghim ca n ch trng dng minh chng v kim chng, lm cho ai ny u va c th chc chn v iu mnh bit, li va c th ng vi ngi khc v nhng s kin o lng c v xc nh c. Ngoi ra ti li cn hn hp thm na vo ci m ngi ta thng gi mt cch hm h l "lut nhn qu". V n hm h t ch "lut" cho n quan h gia "nhn" v "qu. C phn bit c phn minh, th mi hiu c xc ng l mnh ni v ci g, v ni ln nhng g. Sau cng ti s ly nhng ci s c em p dng vo vic nghin cu con ngi. ---o0o---

Hai th lut
Trit hc Hi Lp thi Thng c phn bit ra trong tri t c hai loi s vt: Mt l loi t nhin, ta khng lm ra n, ta thy n c sn nh th, khng bit n t u ra v c mc ch g, hai l loi nhn vi, hay l nhn to, do con ngi ta lm ra, theo nh mc ch, d nh v hy vng ca mnh. Cho nn khi ni n cc lut th ngi ta cng phi phn bit ra hai th lut khc nhau: lut t nhin v lut nhn vi. ---o0o---

Lut t nhin
Lut t nhin l lut iu hnh cc hin tng trong tri t, ta khm ph ra n, ta thy n t nhin c nh th, nh ci l ng nhin, khng tu thuc vo mun, quyt nh hay m c ca con ngi, cho nn c nhng ngi c quyn th, d c th bt p c ngi yu th lm th n th kia, cng khng thay i c lut t nhin. Tm ra cc lut t nhin tc l m t c s vn ng ca vn vt trong tri t. Ngi ta thng cn c vo kinh nghim c trong qu kh nhn nh ra nh th, v tin on v tng lai, ri tu theo m tr tnh v hnh ng. Tri thc khoa hc khc ci hiu bit thng thng ch l lm

cng vic nhn nh mt cch c phng php v c php kim chng hn hoi. Ngi ta ta vo nhng iu s c ca khoa hc m sng ch ra k thut, c th can thip mt cch hu hiu vo thin nhin, t n vn v hnh i vi cc d nh, m c ca con ngi. Ta khng i c cc lut t nhin, nhng ci thn tnh ca k thut l ch ta c th khn kho p dng nh lut ny v hiu ho hiu qu ca nh lut kia, v giao thoa cc nh lut thc hin nhng d nh l lng m nu t nhin th khng bao gi thnh: Thc vy, nu trong truyn kim hip ngi xa m mng n php n th, php phi hnh, php ng vn gi v, th ngy nay chng ta c tu ngm ln di nc, c my bay bay trn tri, c xe hi, xe la rt ngn con ng thin l, c in thoi, in tn, m o vi ngi xa. V khoa hc c uy tn nh th, cho nn c nhiu ngi, tuy l ni v nhng phm vi ngoi khoa hc nh tn gio, chnh tr, lun l, nhng cng ln ting phn ph rng lp trng ca mnh l da vo kinh nghim, l hp vi khoa hc, thm ch cn l khoa hc ch thc na. Tm li, trong phm vi cc lut t nhin ny, ngi ta ch m t thi, ch khng t vn v ngun gc, xem ai thit lp ra nh lut nh th, xem n c b buc phi lm th ny hay phi lm th kia. M chnh k thut, thn tnh nh th, cng khng c tnh cch b buc tuyt i c chng th ch b buc vi iu kin: Nu mun lm c ci ny th phi lm th kia... ---o0o---

Lut nhn vi
Lut nhn vi l lut do con ngi lm ra, do ngi ta quyt nh, ch nh, n nh. N khng c tc dng g n s vn ng ca t nhin ca tri t. N c mc ch l nh hnh cho hnh vi ca con ngi trong khun kh lun thng o l trong cuc sng chung trong x hi. N nhm v tng lai. V th n khng m t vn vt trong tri t, cng khng m t hnh vi ca con ngi trong qu kh nh trong khoa x hi hc nhng n l lnh truyn, n to ra khun php cho ngi ta phi theo. Lut nhn vi c my c tnh sau y:

Mt l: V khng phi t nhin nh th, cho nn c th t cu hi v ngun gc: Ai t ra lut? Ai c quyn t ra lut? Trc y th nhng ngi c quyn th nh vua cha, thng t ra lut bt thn dn phi theo, ai khng theo th phi pht. Nu l cha hin th thn dn c hng an lc, nu l bo cha th thn dn phi chu kh. Mun cho ngi ta d chp nhn th ngi lm ra lut thng hay cao tuyn rng mnh theo mnh tri m tr dn, rng mnh theo hng i tt yu ca lch s m ai ny phi theo. Cng c khi ngi ta gii thch rng lut lun l cng nh lut Nh nc, u l lut t nhin c, v cng l do ci l iu hnh tt c thin a nhn. Nhng nh th l khng phn bit lut t nhin v lut nhn vi, ngha l coi lut trong x hi cng l bt di bt dch v c tnh cch cng bch nh lut t nhin. Nu ta khng chp nhn nhng li gii thch nh th, th ch cn mt li l ch trng dn chng phi t ra lut. Nhng nh th cng cha ht vn , v dn chng c th mi ngi i mt ng tu theo s thch v t li. Nu c ngi c bu lm i din cho dn chng, th ngi li cng c s thch v t li ca mnh, cho nn chc g h s t ra lut phc v cho cng ch? Nhng y l vn khc, cn phi t ra trong phm vi lun l hc, o c hc v trong l thuyt v Nh nc. Hai l: Lut nhn vi khng c tnh cch tuyt i. Chnh v n khng phi t nhin c m do con ngi t ra, cho nn n cng c th do con ngi thay i hay ph b i, nh ta thng thy trong i sng x hi. Khi c nhng thay i lm chuyn hng cho vn mnh con ngi th ta gi l "cch mnh (mng)". Ba l: Lut nhn vi nhn nhn rng hnh vi ca con ngi c mt sc thi mi, mt phm cht mi, khc hn cc hin tng t nhin. Qu vy, nu lut t nhin ch m t s vn ng mt cch v tnh, v ti v ca s vt trong tri t, th lut lun l hay l lut nh nc c tc dng l nh gi tnh cch thin hay c ca hnh v. V d khi ng trc mt tai nn giao thng th nh vt l hc c th tm ra cc nguyn nhn vt l lm cho c ngi thit mng, nhng trn bnh din php l v lun l, ngi ta tm xem ai gy ra tai nn, v ngi v tnh hay l hu gy ra nh th, ri xc nh v ph phn l ng st hay l c st. Bn l: Nu lut t nhin iu hnh s vt c tnh cch t nhin, th lut nhn vi t ra cho con ngi c t do, t ch, tuy c g b, i ngi ta phi

theo, nhng li khng g b mt cch tt nhin nh th. Khng nhng l v, nh va ni trn y, n khng c tnh cch tuyt i v c th ph b c, m cn v trong thc hnh ngi ta rt c th khng tun theo, hoc l v c tinh thn bt khut, v cng u khng chu theo, hay l v mun gian di, hoc l v coi l lut bt cng, v o. V th km theo lut nhn vi ngi ta thng c li khen ch, hay l php thng pht. l iu khng c trong cc lut t nhin. Nhng li khen ch hay php thng pht li cng khng c tnh cch tt nhin, khng cng bch c t do con ngi. Thc th, c ngi v ti nhng vn b pht oan, v quan to n hi l, c ngi n v o, phm n php nc, n ngi khc, th m c b qua i. M nh th c th l v t lt vi quan trn, hoc l v ngi c quyn mun dnh t gic sau ny, cng c th l v ngi khc c lng nhn, rng lng tha th. Mun gii thch cho hp tnh hp l, c ngi da vo tn gio m ni hoc l v kip trc vng ng tu, hoc l ri th no cng s tr "n chng kip sau. V c theo quan nim nghip bo kht khe nh lut t nhin y m suy ra, ngi ta c th ngh rng khng nn gip k bn cng, cng khng th hiu sao c ngi li rng lng tha th cho ngi khc, v chc rng k th no ri cng phi tr cho ht n trong kip ny hay kip sau. Quan nim nh th tc l cho rng th gii ca con ngi cng c tnh cch tt nhin, khng khc g th gii t nhin. Bit u quan nim "v ng" li chng gp thm phn vo ch trng cho rng th gii con ngi cng chng khc g th gii t nhin khng c tt xu, khng cn c tha th hay thng pht g c? Nhng y l mt vn khc cn phi c o su hn. ---o0o---

Quan h nhn qu
Vn y khng phi l tin hay l khng c nhn qu. V y khng phi l mt khm ph thn tnh ca cc bc thng tr siu phm. y l mt quan h thng thng trong i sng hng ngy, tuy khng cn phi xng ln mt cch trnh trng, nhng ai ny u mc nhin chp nhn trong khi hnh ng. Thc vy, ta bit rng khi ta ni g, lm g, th u c tc ng, c hiu qu n ngi nghe, n ngi i din vi ta, cho nn ta la li m ni, cn nhc vic lm t mc ch. Khi ta s dng s vt bn

ngoi, th ta bit rng s vt vn ng mt cch kh iu ha: h c hin tng ny th chc s c hin tng kia. Nu phn ng ca ngi khc hay l ca s vt u khng nm trong khun kh iu ha, lin quan gia ci trc vi ci sau, gia nguyn nhn v hu qu, th ta khng th c d nh g ht trong cuc sng ny. Ngc li, c nhn nh ra quan h nhn qu, ta mi c th hiu c s vn ng ca s vt, nu s vt v ngi xung quanh u xut hin, vn ng hay l phn ng mt cch hon ton ngu nhin, mi lc mi khc, mt cch v c, v l th tri t ch l mt m hn n, ta va khng hiu c ra sao, va khng th tnh ton, xoay x g c. Ni khc i, nhn nh ra quan h nhn qu l iu s c quan trng ca tr khn con ngi. Ngoi ra ta cng mc nhin chp nhn rng s vt vn ng mt cch iu ha, khng tht thng. Nu quan h nhn qu li tht thng, nay th ny, mai th khc, th n tht l b mt, c n hay khng c n th cng th, v ta khng th no tr tnh g c. Nh th c ngha l hai nguyn l nhn qu v iu ha i i vi nhau m lm thnh nguyn l tt nh, l nn tng cho khoa hc tm ra cc nh lut khoa hc. Ring v quan h nhn qu - t y ta hiu l n i i vi nguyn l iu ha ta cn phi phn bit mt cch r rng hai phn: mt l nguyn l nhn qu, hai l nh lut nhn qu. ---o0o---

Nguyn l nhn qu tng qut

Nguyn l nhn qu l ci l m ta chp nhn ngay t u, mt cch chung chung, tng qut, ngha l cha p dng vo ci g c th c. C th xng ra mt cch tiu cc nh th ny: khng c g xy ra m li khng c nguyn nhn (duyn c). Li cng c th xng ra mt cch tch cc nh sau: Ci g cng c nguyn nhn. D nhin l nguyn l ny ta vo kinh nghim ca ta, nhng xt l mt nguyn l c tnh cch tng qut, th n khng phi hon ton l do kinh nghim ca ta m ra. Thc th, nguyn l th bao trm tt c mi s vic, nhng i sng v kinh nghim ca ta v ca c nhn loi th li c hn: cha bao gi ta c kinh nghim c ht tt c mi s vic trong tri t, c th ni tm tt c li rng bt c ci g cng c nguyn nhn.

Nguyn l ta xng ln c tnh cch tng qut, vt ra ngoi tm kinh nghim ca ta. C th tm mt ca ta mi c th m rng ra bn ngoi kinh nghim hn hp ca ta. C th ta mi ny ra nh tm ra nhng iu mi v c th tin b. Nu ta ch hn hp vo kinh nghim s c m thi, th th gii sinh hot ca ta cng hn hp v ngng tr li. Tuy nguyn l nhn qu quan trng, nhng n ch ni ln mt cch chung chung, nh l mt hnh thc trng rng, cha c ni dung g c th, cho nn cha ni ln c cho ch xc ci g l nguyn nhn, ci g l hu qu. Mun ni ln c cho ch xc, khng th l lun sung trong phm vi nguyn l, m phi a nguyn l p dng mt cch c phng php vo kinh nghim v tng loi i tng, i ti nhng nh lut nhn qu phi c phng php mi c. Thc vy, khng phi v l bt c ci g cng c nguyn nhn, m ta c th gn bt c nguyn nhn no cho bt c s kin no. Vn l phi t ra phng php kim chng xc nh quan h ch thc gia nguyn nhn loi ny vi hu qu loi kia. Trc khi bn v nh lut nhn qu, thit tng cng nn nhc qua n bn nguyn l m trit gia Hi Lp Aristoteles (384 - 322 TCN) a ra tm hiu vn vt. Theo ng th c hai nguyn l ni ti, l hnh th v cht th v hai nguyn l ti ngoi l nguyn nhn v mc ch. Dn dn ngi ta cho rng hnh th v cht th thuc v phm vi tru tng ca suy lun trit hc. Cn nguyn l mc ch, th c lin quan n d nh ca con ngi ta, cho nn c phn ch quan. V th khoa hc thc nghim, nhm i ti tri thc khch quan, ch hn hp vo vic truy tm nguyn nhn, theo nguyn l nhn qu m thi, hn na li ch dng n trong phm vi m ta c th o lng, so snh v kim chng c m thi. l phng php dng trong khoa hc v cc s vt t nhin, phm vi ca vt l hc (tm ci l trong s vt). Sau ny n khi nghin cu v con ngi, mi thy l khng th b qua t , tng v d nh (mc ch) ca ch th. ---o0o---

nh lut nhn qu ring t

Quan im khoa hc Ai ny u mc nhin chp nhn quan h nhn qu v p dng mt cch t nhin trong cuc sng, m khng my khi suy lun cho thu o. Trong cc truyn thn thoi, cc truyn c tch, ta thng thy cc dn tc gii thch nguyn nhn cc hin tng trong tri t theo nhiu li khc nhau, ri th

h trc dy li cho th h sau, m t ai kim chng. C ngi ni n quan h nhn qu gia s vic kip ny vi s vic kip khc, gia s vic c tnh cch vt cht c th o lng c vi s vic khng o lng c. Lm nh th tc l c p dng nguyn l nhn qu - c ngi cho l do cc bc thng tr trc gic c v dy cho ta - nhng khng phi l nhng nh lut khoa hc, v n ngoi phng php khoa hc. Quan im khoa hc th khc. Khoa hc khng c chn l gia truyn hay b truyn, m cha m, s ph hay l bc thng tr no ng ca dy cho con em, cho t ngoan ngon, bo sao nghe vy. Nhng iu ni ln trong khoa hc th c tnh cch cng cng. N khng phi l do thn nhn, thn linh hay Tri Pht dy ring cho tn trong mn phi m do ngi ta tho thun vi nhau v phng php kin to, sao cho ai ny u c th kim chng v ng . Uy tn ca ngi trn khng phi l tiu chun y. Mc ch l tm bit s vt cho ch xc ht sc, l nhm ti tri thc khch quan. C khi ta tng rng bit mt cch khch quan c ngha l s vt t n nh th no th mnh bit ng nh th, ch khng phi l bit theo nh thin kin, theo nh cm gic hay l quan nim ch quan. Ni cho ng ra, ta ch c th bit c s vt qua gii hn ca gic quan, ca c cu tr khn ta. Ta thy s vt c ng sc: xanh trng vng en, hoc l nng hay lnh. Nhng ta cng bit l c nhng ngi khng phn bit c mu xanh vi mu , li c khi ta thy nng m ngi khc li khng thy nng. Nh th r rng l c ch quan, nhng ta l ch th, th lm th no li c th bit ngoi cm gic v quan im ca ch th c? V th cho nn quan im khch quan ca khoa hc khng phi gt b i tt c cc yu t lin quan n ch th, coi nh l khng c ch th m khng c ch th th cn ai l k bit? nhng l hn hp nhng yu t v phm, thng nng v ch quan, nh mu sc, nng lnh, chua cay... ng vi nhau v lng. V d thay v bt ng kin v mu sc, th tho thun vi nhau v tn s ca ln sng nh sng (quang ba), thay v ni n cm gic ch quan nng hay lnh, th ni nhit c l bao nhiu ... Ta bit ngi xa, u cng nh , khi bn v tri t th thng nhn nh v phm. Cc trit gia Hi Lp cng nh n thi Thng c cho rng thnh phn ca tri t l t i: a, thy, ha, phong, hay l: t, nc, la, kh (khng kh). Ngi Hi Lp cho rng bn thnh phn c nhng c tnh i chi vi nhau: t i vi kh, lnh i vi nng. t th kh v lnh, nc th t v lnh, la th kh v nng, kh th t v nng. Ring

ngi Trung Hoa c cng c ci nhn v phm tng t nh th thay v t i th h noi ng hnh, l kim, mc, thy, ha, th, m ng hnh th c lin quan, lin quan b mt th no khng r, n ng phng, ng sc, ng v, ng tng. l nhng quan nim v thin nhin theo ci nhn v phm, ting Php gi l Physique qualitative. Nhng ci bit nh th v phm, nh t i, ng hnh hay l m dng... ch l suy lun, khng c phng php kim chng, khng a ti k thut g hu hiu. Tri li, khoa hc ch trng xt theo lng, cho nn hc v thin nhin theo quan im lng, cn c vo o lng, tc l Physique qualitative, tc l khoa m ngy nay ta gi l vt l hc. im quan trng mt cch c bn trong khoa hc, l php o lng. Vn bit l ta khng b c cm gic ch quan v khng gian di ngn, v thi gian lu mau, v v trng lng nng nh. Nhng khoa hc i ta phi tho thun vi nhau xc nh ra n v o lng, khi ta ni ra th ai cng hiu c nh nhau, m khng phi cn c vo cm gic ch quan khng chnh xc. V d khi ta nhng tay vo ni nc, th ta ch c cm gic l nng, nng hn, lnh, lnh hn, kh ng vi nhau, nhng nu ta em ci hn th biu nhng vo nc, ta trng vo s d dng ng l nng 80oC, hay l 90oC l lnh 4oC hay l 6oC. Nh th l ta dng cc dng c o lng c lng thay cho cc gic quan. Tuy vy i sng thng nht ca nh khoa hc vn l th gii thng thng do cm gic em li. Nhng ci ta khng c cch no thc nghim o lng th khng thuc v phm vi khoa hc thc nghim, v d nh th gii tm l, th gii tm linh, th gii bn kia, kip trc, kip sau, th gii thn linh, th gii ca tng tng, ca gic m... Cho nn khi ni v nhng th gii nh th, ngi ta khng c quyn ni n hp hay l khng hp vi khoa hc, v n thuc v cc lnh vc khc, khng th ln ln c vi khoa hc. Sau khi cc s kin c phn loi v o lng, th ngi ta dng php quy np rt ra nhng nh lut nhn qu, ni ln cho ch xc ci g l nhn, ci g l qu, v hai ci nhn, qu y tng gim tng i vi nhau nh th no. Ta gi y l nh lut ring, l v n p dng nguyn l nhn qu tng qut vo nhng phm vi v i tng ring. Cng cn phi ni thm rng cc nh lut khoa hc l do ngi ta tm thi phng on nh th m t s vn ng ca s vt. Tm thi, l v h c mt s kin no mi khng theo qu lut , th s kin nh th khng i

c, m tri li phi sa i nh lut i cho hp vi s kin mi. Ni tm li l tuy thin nhin vn ng mt cch tt yu, nhng nh lut nhn qu ch l tm thi, ch cha c gi tr dt khot. ---o0o--Phng php truy tm quan h nhn qu Nh ni trc y, ci g cng c nguyn nhn, nhng khng phi v th m khi tm hiu mt s kin no , ta c th gn cho n bt c nguyn nhn no. Vn l phi tm, cng trong mt phm vi th nghim nh nhau, cho bit qu ny th phi l do nhn no. Theo nh nh trit gia khoa hc ngi Anh, l John Stuart Mill (1806 - 1873), th php quy np cng chnh l php truy tm quan h nhn qu. Php c bn ch trng dng my phng php sau y: Mt l phng php tng ng. Khi nhiu trng hp ca mt hin tng m ta nghin cu u cng c mt yu t nh nhau, th yu t ny c coi l nguyn nhn ca hin tng y. V d: mt s khch n trong mt qun cm b au bng tho d, khi iu tra, ta thy l h n nhiu mn khc nhau, nhng c mt mn m tt c h u n, l mn gi c, vy theo phng php tng ng, ta kt lun: mn gi c l nguyn nhn ca cn au bng . Tuy vy nu ch c mt phng php ny, th kt lun c th l ng, nhng cha chc l ng hn. V d trong mt bui tip tn ta thy c mt s ngi say sa ni nhm, khi iu tra, ta thy ngi ny th ung ru ta (ru ) pha nc, ngi kia ung whisky pha nc, ngi khc th ung mai-khil pha nc, ngi khc na li ung sake ca Nht Bn cng pha nc, theo phng php tng ng ta kt lun: nc l yu t chung cho cc trng hp , cho nn nc l chnh nguyn nhn cho cuc say sa trn y. Nhng theo lng tri m xt th thy khng n? V th cn phi c thm my phng php na. Hai l phng php d bit. Nu hin tng ta quan st xut hin trong trng hp ny m khng xut hin trong trng hp kia, ng thi ta li thy hai trng hp c nhiu yu t nh nhau, tr c mt yu t l c trng hp ny m khng c trong trng hp kia, th ta c th l nguyn nhn, hay hu qu, hay mt thnh phn ca hin tng ni trn.

em p dng phng php ny vo v d a ra sau cng trn y, ta li th cho ngi ta ung nguyn cht cc th ru k trn y m khng pha nc, nu thy ngi ta khng say sa g c, th ta c th chc chn rng nc chnh l nguyn nhn lm cho mi ngi say sa! Ci m J.S. Mill gi l phng php th ba, khng c g mi l c: ch l dng c hai phng php 1 v 2, nh ta va lm m thi. Bn l phng php tm gi l d tn. Nu trong hin tng H m ta quan st c nhiu thnh phn, nh: A, B, C, m cc thnh phn c ta nhn nh, theo cc phng php trc y, nh l hu qu ca cc thnh phn P, Q, R, trong nguyn nhn N, th thnh phn D, cn li trong hin tng H, c th coi l hu qu ca thnh phn S, cn li trong nguyn nhn N. Nm l phng php tng gim ng thi. Khi ta tng hay gim mt hin tng, m thy c hin tng khc cng ng thi tng gim, th tc l hai hin tng y c quan h nhn qu vi nhau, hay cng l hu qu ca mt nguyn nhn khc. C iu cn phi ch : Cc phng php trn y, d sao, cng ch l nhn theo b ngoi. ng l ra, cng tm c nhiu yu t tng ng th quan h nhn qu cng vng. Th nhng rt c th l nhng yu t tng ng ch l ngu nhin, ch khng chc l do quan h nhn qu. V d c hai ng bc s. ng t ni: cc bnh nhn m ti iu tr th u dng mt th thuc vin mu , nng 4 g, cng do mt hng bo ch, cng mua ti mt hiu thuc, cng do mt c hng gi trong bao giy xanh, cc ngi u lnh bnh c. Tri li ng Bnh ni: cc ngi b bnh A m ti iu tr, u ung thuc cng mt cht ho hc B nh nhau, v h u khi c. Ta thy tuy ng Bnh khng a ra c nhiu yu t tng ng nh ng t, nhng lin quan nhn qu c phn ng hn, v n thch hp hn. Vn kh khn l lm sao phng on c yu t thch hp. Thiu n th khi thc nghim c tm ra bao nhiu yu t tng ng, cng ch l b phu chi ngoi, khng i n u c. ---o0o--Nhn xt v quan h nhn qu C mt s trit gia trong truyn thng t tng duy nghim nc Anh ch trng rng kinh nghim khng th cho ta bit c quan h nhn qu hay khng. V l rng ta ch thy hin tng ny v hin tng kia rt nhiu ln i i vi nhau, hoc l i theo nhau, cho nn t ta ny ra mm tin ch

quan l hin tng ny sinh ra hin tng kia m thi. Nhng c ngi khc hi vn li: nh nh vy l hin tng ny khng phi l nguyn nhn sinh ra hin tng kia, nhng t ra th ngi va ph nhn quan h nhn qu, cng cng nhn rng chnh ci vic quan st hai hin tng thng i i vi nhau sinh ra trong u c ca ta ci nim tin ch quan rng hai s kin c quan h nhn qu vi nhau! l nhng suy lun c tnh trit hc. Cn lp trng khoa hc th ng trong phm vi thc nghim, cho nn cng dn dn b khng ni n quan h nhn qu, v kh m ni cho ng ci g sinh ra ci g. Thc vy, mi khi c mt hin tng xut hin, th ta thy phi c nhiu iu kin i trc, m khng iu kin no c th c gi l nguyn nhn duy nht c. V th mun ni cho chnh danh, th phi i li, phi chnh danh: khng ni n nguyn nhn, nhng ni n iu kin. C hai th iu kin: Mt l iu kin . Trong trng hp h c A th cng c B, ta gi A l iu kin c B. Hai l iu kin cn, l iu kin khng c khng c. Trong trng hp h khng c M th cng khng c N, ta gi M l iu kin cn ca N. Nhng cng trong trng hp ny, nu c M th cha chc l c N, v M khng phi l iu kin y ca N. V d, dng kh trong khng gian l iu kin tt yu, khng c khng c, gy ra ha hon, nhng n khng phi l iu kin y gy ra chy nh. Khoa hc ch cn bit nh th, ch khng cn dng n t ng nguyn nhn c tnh cch trit hc. V khi p dng khoa hc vo k thut, nu mun to ra mt hin tng no , ngi ta tm cch t ra iu kin ca n. Cn khi mun trnh khng cho mt hin tng no xy ra, th ch cn gt b i mt iu kin cn m thi. V d mun trnh ha hon ch cn trnh khng cho ai chm la, khng cho giy in chm nhau ny la, hay l... rt ht dng kh trong khng gian i! Trong i sng thng nht, ngi ta vn hay ni n nguyn nhn, nhng thng ch c hiu l iu kin lm cho hin tng no bc pht, ch khng c ni n tt c cc iu kin. V d khi tm nguyn nhn ca mt ha hon th ngi ta c hi ai chm la, dy in chm nhau bt la nh th no, ch khng ai ni n dng kh lun lun c trong khng gian, tuy n l iu kin tt yu.

Ring trong khoa hc thc nghim v thin nhin, th ta bit tuy phi tm ti cho c phng php nhng cc nh lut li khng c tnh cch tt yu, v nhng kinh nghim a ta n cc nh lut th c hn, m nh lut c ta tng qut ho th li bao gm v s nhng trng hp m ta khng th no gp hay l th nghim c ht. Cho nn cc nh khoa hc u cng nhn rng theo l thuyt n ch c gi tr tm thi. V th nhng ai mun ch trng t tng ca mnh l chn l vng chc, th thit tng khng nn cho n ci nhn hiu l khoa hc, nht l khi chnh mnh li khng theo phng php khoa hc thc nghim. C hai iu ng ch v s khc nhau gia l thuyt v thc hnh. Mt l nu vt l hc nghin cu v cc vt c ln, th ta thy cc nh lut thng l nhng cng thc, nhng t l kh n s, rt d cho vic tnh ton, nhng khi nghin cu nhng vt c nh nh cp in t, th cc nh lut li rt phin toi, khng chnh xc v ch c gi tr thng k m thi. Tuy vy, trong i sng thng nht ta vn p dng cc nh lut khoa hc mt cch xui chy vo cc vt c ln. Hai l tuy rng theo l thuyt cc nh lut khoa hc ch l tm thi, nhng trong thc hnh ta cng li thy n rt vng, c th p dng rt hu hiu vo vic sng ch cc th my mc tinh xo. V l hai iu rt l, ta cha bit v sao li nh vy. ---o0o-- kt lun tm thi ti xin tm li ba nhn xt: 1) Cn phi phn bit quan nim khoa hc thc nghim vi nhng quan nim khc, khng theo phng php thc nghim v khng c kim chng mt cch cng cng. 2) Chnh trong phm vi khoa hc cng cn phi phn bit nguyn l nhn qu vi nh lut nhn qu, ng thi hn ch nh lut ny vo nhng s vt m ta o lng c. 3) Sau cng, li cng cn phn bit th gii t nhin vi th gii con ngi, v nu ta c th gii thch c th gii s vt bng quan h nhn qu, th trong th gii con ngi, ta cn phi k n cm gic v ci nhn ch quan, n t do v nhng o tng, hy vng v d nh c lin quan n lun thng o l. Nhng y li l mt vn khc, v nu th gii con ngi khng hon ton nh th gii t nhin th phi c tiu chun ring trong khoa hc con

ngi, xc nh th no l s kin, l nh lut, l l thuyt v nhng th c gi tr n u. Trn Vn Ton (Tp ch Nghin cu con ngi) ---o0o--Ht