NHNG NG GP TO LN CA O PHT CHO DN TC DI TRIU L (1010 1225)

HT. c Nhun ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 6-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
V Chnh Tr V C Cu T Chc Hnh Chnh V Ngoi Giao V Qun s V Lng Thc V Chuyn Ch V Y Dc V Lut Php V Kinh T v An Sinh X Hi V Gio Dc v Thi C V Vn Hc V Th V Minh v Bia

---o0o--Lch s ghi triu i nh L l mt triu i vn minh thnh tr nht nc ta. Do ta c th i su tm hiu vo chi tit cc thnh qu to ln trong s nghip dng nc v gi nc m nh L gt hi c cng nh gy duyn lnh cho cc triu i k tip nh th no. Khng phi c cao triu nh L; nhng l phi bt buc chng ta phi phn xt v t. Nh L s d hnh thnh vn do cng ca cc nh i quc tin bi qua cc dng h triu i trc thc y. Gn nht l h Ng, inh v Tin L trc tip m ng t tr, c lp cho quc gia. M s hnh thnh nh l l do cng ca ba v i quc, l cc ngi: Vn Hnh, o Cam Mc v L Cng Un. L Cng Un th th ng, trong khi Ngi Vn Hnh lo v mu lc ch o, cn o Cam Mc lo thi hnh

k sch v lc , h o c th lc binh quyn trong tay. o Cam Mc t bit phn mnh nn khng c lng tham dng bo lc chim ot ngai vng. l iu qu. L Cng Un, lm quan rt ln trong triu Tin L, ti chc T thn v in tin ch huy s, l ngi tha t cch v kh nng phc v quc gia. Chnh L Cng Un l v quan duy nht ti triu, sau khi vua L Trung Tn b L Long nh h st; cn cc quan khc th s st chy t tn ht. C cng minh m ni th L Cng Un qu l v quan chnh trc, o hnh, can m, c kh nng ng trc cc bin c nguy him v bt ng m vn bnh tnh sng sut hnh ng. L Cng Un khng cn phi dng th lc nh thn ca mnh ot ngi. cng l mt iu qu. Ngi Vn Hnh a t ca mnh ln ngi l lm mt vic hp l v thy hiu tr hn ai khc, hn na, chnh c nhn hc tr, t ca mnh tham chnh, c kinh nghim iu khin vic nc, nht l iu kin v o hnh cng nh th cht ca tui trung nin. Ai trng hp ngi Vn Hnh cng u phi lm nh vy. Nn vic lm ca ngi l mt s hp l rt ng qu. Gi th ngi Vn Hnh v o Cam Mc khng chu gip L Cng Un ln ngi th trong triu nh (c) cng chng c ai c th thay th c L Cng Un. l iu chc chn. Nu o Cam Mc t xng vng, rt c th cc quan trong triu s tp hp li v nh ui. Cn c vo mu i thoi di dy, gia L Cng Un v o Cam Mc th thy r: L Cng Un, t bn thn c uy tn c triu thnh ln ngi hong . o Cam Mc khuyn thnh L Cng Un: "Trong lc cha thng u m, bc nhc, lm nhiu iu bt ngha, tri chn ght ng ta tht c n ni phi mnh yu! Con ni di cn th u, cha th kham ni tnh th ht sc kh khn; mi vic trong triu chnh ri nh t v, ton dn nho nhc ngng trng mt v chn cha ra i. Thn v nn tha dp ny em k mu, tc tr ra gnh vc vic nc, xa th theo du c ca cc vua Thang V, gn nn nhn vo vic lm ca hai nh inh, L, trn thun tri, di hp lng ngi, ch sao li kh kh gi ci tiu tit lm g?" Sang n ngy hm sau th o Cam Mc li thnh mt cch khn thit hn: "Li sm qu r rng, mi ngi trong nc u tin h L s dy nghip. Vic chuyn ha thnh phc (cho t nc) ch mt sm mt chiu m thi. y chnh l lc tri trao vt ln, v li hp vi lng ngi mong mun, Thn v cn nghi ng g na!" L Cng Un v sau cng siu lng v phn: " ng cng ging nh ca S ph Vn Hnh1 , nhng phi hnh ng th no cho c m m vn ton trong ngoi?"

Cam Mc p: "Thn v l ngi cng minh, khoan th, hn l ton dn s ht lng qui phc. Hin nay trm h i rt kh s. Nhn tnh trng , thn v ly n c ph d th ngi ngi theo v nh nc chy ch trng, ai c th ngn li c?" Ni xong, o Cam Mc cho triu tp m qun thn tn mt li, ra Tuyn Ngn tn vinh L Cng Un 2 ln ngi hong , v sng lp mt triu i mi dng h L Vit Nam. Trong tuyn ngn tn phong c cu ng ch : " Nay c triu khc lng, thn dn la c, nu khng tha dp ny tn ngi thn v ln ngi, ri ro m c chnh bin liu chng ta c th gi ni mng sng hay khng?" n y, thit tng c yu t nhn nh lng ngay thng ca Pht gio. Pht gio khng bao gi c tn ph quyn mn, nn thng ng ngoi cc v tranh chp nh nhen b khu phn trong mt lnh vc gii hn, v trnh s ng chm vi cc th lc bon chen khng my trong sch. S tht th Pht gio vt ln trn lm trn s mnh ca mnh l "thin nhn chi o s", ngha l ch lm c vn m thi. Nh L c sng lp l do chnh t cch c nhn L Cng Un a ng ln ngi, trong cc hng nh thn bc nhc. Quc s Vn hnh ch l v c cng gio dng mt cng dn vn ton l L Cng Un. o Cam Mc, mt v c tu nhn bit la chn nhn ti. Hon cnh t nc, qun thn v qun chng buc L Cng Un phi ln ngi. Hai v Vn Hnh v o Cam Mc ch l ngi gip cho s ln ngi ca L Cng Un c m thm, trnh va chm mu v ch, v c thi hnh mt cch tinh vi cp tc, trnh s dm ng ca ngoi bang v cc phe nhm trong nc. C mt iu na cn phi minh chnh. l iu m nhiu ngi tin l "triu i nh L l triu i ca Pht gio". iu ng. Nhng Pht gio khng gi c quyn thao tng vn ha, ri ht hi, khng nng cc o gio khc, nh Khng gio v Lo gio, cc o ny khng c c pht trin. Mc d nh L, do Pht t L Cng Un khai sng, nhng khng v th m ni rng Pht gio gi a v c tn trong mi sinh hot quc gia. V mt t tng, t do tn ngng tn gio, di triu L, vn c trin khai mt cch trit bnh ng. Nn nh rng: khng phi ch bt u t i nh L, Pht gio mi c vn ch o gung my chnh quyn. Pht gio lm vic ny t nh inh. Pht gio khng nga tay xin vic hoc qu ly, lun ci quyn mn xin n hu, nhm tha mn nh ty tin ring t, ln trn p di i vi cc o khc. Pht gio bao gi cng ng ngoi chnh quyn. Cc thin s c i sng ring, ti cc tu vin, tu o, hnh o. Lch s Vit Nam cha tng ghi mt v thin s no ang tinh tin tu hnh m ci b php phc nhn phm phc ca triu nh, v nhp cung in an c bao gi.

Ch ch tng bao gi cng l cha. o cc thy mc bao gi cng l mu nu, lam. S vic ch c th. Cc thin s hng ngy khng bao gi lai vng chn triu nh phin toi. Ch khi no cc v vua cha cn iu g minh gii m qun thn khng lm ni th lc by gi mi phi s gi n thin mn cung thnh cc ngi lai triu gp kin gii quyt cho, xong ri th vic ai ny lm 3 Vn phong chc cho cc v thin s, i vi vua cha, ch l mt cng vic t nh phi lm. Trc ht, l t lng bit n, th na l h thng ha, on ng ha mt cch bn cht mt tp th trong x hi cng nh bao nhiu tp th khc m thi. iu c bit cn lu l, tuy c mt s cc v thin s mang chc phm ca triu nh vinh phong, nhng triu nh vn khng b cc v ny chi phi. Cc ngi ch c thm quyn i vi tp th Pht gio, cn i vi triu nh th ch gi vai tr c vn. Triu nh c vua quan lo mi vic. Cha h thy lch s ghi cuc xch mch tranh chp no gia mt thin s vi mt v vua hoc quan no c. C th ni c l Pht gio v triu nh c hai s mnh khc nhau, bit lp trong nhim v, nhng thnh thong vn c mt vi v tng tr v t, hay c s lin lc thn hu trong sch vi nhau. thy nhiu v v nghe danh v qu cm mn, mt v vua c mi cho k c mt v thin s n cung lun m o l, nhng v thin s ny khc t 4. S d cp vn chc tc vua ban cho cc thin s chnh l v thin h thng coi trng quan tc ri mun da vo m ton quyn hnh ng. Ch i vi cc thin s th vn chc tc l chuyn bn tm, v ch; nhng v lch s nn vn phi nhn trnh gy ng nhn l khi qun. Cha h thy mt tp on qun chng hoc mt c nhn no b iu ng kh s, v chuyn nh vua vinh thng quan tc cho cc v thin s, v d rng Pht gio cng khai hot ng t thi nh inh nhng n thi nh L mi pht trin c mnh. Nh th khng phi nh L nng mt mnh Pht gio, m chnh Pht gio cng phi theo thng l nh cc hc phi, tn gio khc m tim tin, ch n khi "tc duyn" mi pht trin c mnh, v n lc khng cn "lin tc duyn" th n cng theo lut v thng m b suy vi. Hn na, khng mt v vua no li s sut n gy ra him khch gia cc hc phi, tn gio hay cc h vi nhau, chnh triu i ca mnh chu gp nhiu xo trn trong i sng cng ng. Hi nc ta mi ly li quyn t ch, k t i L Nam n Mai Hc , n B Ci i Vng, Khc Tin Cha, Dng Chnh Cng, Ng Tin Cha th Nho gio c nhiu ngi chp chnh, v lc y cha c s xut hin ca cc thin s mt cch chnh thc v i qui m. Th m Nho gio vn khng hng thnh c, chnh l v nhng con ngi theo Nho gio hi phn nhiu t nng lng tham v k ln trn ht, v nhm ngai vng lm mc tiu ca mnh. V th my dng h kia khng

c vng bn, lu di. Ngi theo Nho gio khng thc c s cng thnh phi c ca quc gia qua s n c ca x hi, khng tp hp c quc dn hng h vo s phc v quc gia. Nho gio Vit Nam lc y l mt tr ngi cho bc tin vng chc ca ton dn. V kinh t, chnh tr khng c ci thin mt cch hp l. X hi th vn l mt x hi rp khun theo Trung Hoa, khng c iu g mi m quan trng c khai sinh. Con ngi li khng c c hon cnh thun li pht trin kh nng ca mnh cho x hi v cho chnh hnh phc bn thn na. Nho gio bui y, khng c chnh sch hng quc, khng c ng hng hot ng hp l, trn cng v hnh x vic iu khin quc gia. Do , sau khi nh inh thng nht c quc gia, dp tan nn Thp nh s qun th phi dng n cc hnh lut cc k anh thp, lp li trt t x hi, to c hi thun duyn cho ton dn an c lc nghip. Lc y ha Thp nh s qun b tiu dit th chnh l lc co chung vai tr ca nhng phn t theo Nho gio, v chnh lc y o Pht bt u cng khai hot ng. o Pht, qua hai triu inh, Tin L vn cha c mnh pht ng kh nng phc v quc gia. V hai triu n vn hy cn chu nh hng ca tinh thn Nho gio nn c hai triu i inh, L u khng tn ti c lu bn, v h thng cm quyn ca vua cha lc by gi mc nt v li thi, nn cn phi c mt h thng chnh quyn mi thch ng vi thi cuc mi. Quc gia Vit Nam phi ch n thi nh L mi c hng mnh v nh c L Cng Un, v khai nguyn triu i nh L vn l ngi c gio dc, o to trong mt thi gian Thin mn di s dy d ca quc s Vn Hnh. o Pht pht trin c kh nng kin quc mt cch vinh quang, khng phi l nh vo php l no hoc nh vo xo thut ln p, dm dp hng nhn ti chu nh hng Nho gio; tri li do qu trnh tin ha t nhin chung cho mi tp on vn ha m n rt ra kinh nghim kin quc hai triu i kia. Nh inh th dng lut php qu khc khe trong khi cha khai phng, ci m cho tng lp nhn dn c thi hnh trit , v cc s ci t v chnh tr, kinh t v x hi cha my hp l. Cn nh Tin L th cng khng to ni s thay i no quan trng c tnh cch i qui m v c cn bn trng cu. Vai tr ca cc quc s, thin s lm c vn ch o cho hai triu inh, Tin L khng c ni bt nh di triu L. V vo mi trng giao tip gia Nho gio v Lo gio nn cc ngi tuy ch dn v t cho cc v quc vng, song cc v ny khng quyn nng, ngh lc thi hnh trn vn s mnh. n lp con chu cc v th vn cn chu nh hng di truyn ca o Khng, v c tinh thn ln vt cht, qua cc v vng t thiu sng sut v ngho ngh lc, nn ch mit mi lo cng c hnh phc v

k, n ni ko lun c ngai vng v a dng h ng vinh quang tr li i sng bnh thng v phc tp. Phi ch n i nh L, nc Vit Nam mi tht s cng thnh l do c con Ngi Mi mang mt Thc Mi, ti, v do , c mt Chnh Sch Mi ci t ton din cc c cu quc gia i.

---o0o---

V Chnh Tr
Nm 1010, L Cng Un ln ngi hong , m u cho mt thi i vn minh cng thnh Vit Nam. Vic lm trc tin ca v minh ch ny l: "cho t chi li, gii phng cc loi chim mung trn rng di bin, bi ngc t, ban chiu t nay trong nc ai c iu g oan c cho n triu nh tu, vua s ch thn gii quyt". Ma thu nm y, vua cho di t Hoa L n thnh i La l Thng Long thnh, tc l H Ni by gi, Cng vi vic di , nh L i chu C Php lm ph Thin c, Thnh Hoa L thnh ph Trng An, sng ung (Bc Giang) lm sng Thin c. y l nguyn vn bi "Thin Chiu 5. "Tch Thng gia ch Bn Canh ng thin, Chu tht i Thnh Vng tam t. Khi Tam i chi s qun tun vu k t, vng t nhin t? D k i trch trung, vi c vn th t tn chi k; thng cn thin mnh, h nhn dn ch, cu hu tin trip ci; c quc t din trng, phong tc ph ph. Nhi inh L nh gia, ni tun k t, ht thin mnh, vng o Thng Chu chi tch, thng an quyt p v t; tr th i pht trng, ton s on xc, bch tnh hao tn, vn vt tht nghi. Trm thm thng chi, bt c bt t. Hung Cao vng c i La Thnh, trch thin a khu vc chi trung; c long bn h c chi th. Chnh nam bc ng ty chi v; tin giang sn hng bi chi nghi. K a qung nhi thn bnh, quyt th cao nhi sng khi. Dn c mit hn im chi khn; vn vt cc phn ph chi phong. Bin lm Vit bang, t vi thng a. Thnh t phng bc thu chi yu hi; vi vn th vng chi thng . Trm dc nhn th a li d nh quyt c, khanh ng nh h?" (S K Ton Th) (Xa, nh Thng n vua Bn Canh 6 nm ln di ; nh Chu n vua Thnh Vng 7 cng ba ln di . Phi u cc thi Tam i 8 theo ring mnh m t tin di i? Ch v mun ng ni trung tm, mu toan nghip ln, tnh k mun i cho con chu, trn vng mnh tri, di theo dn, nu thy thun li th thay i, l ct mong vn nc lu di, phong tc phn thnh.

Th m hai nh inh, L li vn theo ring mnh, khinh thng mnh tri, khng noi theo du c ca nh Thng nh Chu, c ng yn thnh y, n ni triu i khng c lu bn, s vn ngn ngi, trm h phi hao tn, mun vt khng c thch nghi. Trm rt au xt v vic , khng th khng di i. Hung na thnh i La, kinh c ca Cao Vng 9, vo ni trung tm tri t, c th rng cun h ngi, ng v tr cc hng nam bc ng ty, rt tin cho s nhn sng da ni; a th va rng va bng phng, t ai li cao v thong; dn c khi chu cnh khn kh ngp lt, mun vt cng rt mc phong ph, tt ti. Ngm khp nc Vit ta, ch c ni y l "thng a". Tht l chn t hi trng yu ca bn phng t nc, xng ng l ni kinh bc nht ca vng mun i. Trm mun nhn ci th thun li y nh ch , cc khanh th no ?10 Sau khi di v thnh Thng Long, cng lc vi cng cuc kin thit cc cung in ca triu nh, nh: in Cn Nguyn coi chu, in Lp Hin, in Qung V, in Long An, in Long Thy, in Nht Quang, in Nguyt Minh, cung Thy Hoa v Long Thy cho cung n . Thnh c bn ca: Tng Ph (ng), Qung Phc (ty), i Hng (nam) Diu c (bc). Cng 13 s, xy thnh ly chung quanh. Vua cng cho dng ph Thin c 8 ngi cha. Triu nh c dng bia ghi cng. Ring trong ni thnh, vua cho xy cha Hng Thin Ng; cung Thi Thanh, cha Vn Th, nh tng kinh Chn Phc; v ngoi thnh l nhng cha: Thng Nghim, Thin Vng, Cm Y, Long Hng, Thnh Th, Thin Quang, Thin c. Triu nh cng ra lnh cho cc lng trng tu nhng cha h hi. Pht 310 lng vng c chung cha Hng Thin. Tuyn dn lm tng, lp gii n cha Vn Th cho ch tng th gii 11 . Nm sau (1011), vua ban lnh i x, cp qun o thuc men cho nhng ngi b Nga Triu bt c tr v qu c lm n sinh sng. ng thi xa thu trong ba nm cho c nc. "Xa ht n thu c ca nhng ngi m ci, ga chng, gi yu". Nin hiu Thun Thin th 7, 8, 9 trong ba nm lin, vua li xung chiu tha cho dn khng phi ng thu rung (ngun ti chnh trong nc lc y gm cc thu: g rng, c bin, bun bn, thu th sn; thu t, cng hng nm, trong 6 hng thu ny chnh ph ch thu 4 hng; tr thu th trch, thu t). Nm 1018, vua sai L o Thnh v Phm Hp i Tng thnh Kinh Tam Tng. Nm 1093, sai cc quan ni th snh vit li Kinh Tam Tng, ri tr ti Tng Kinh i Hng. Nm 1025, dng cha Chn Gio trong ni thnh tin vic tng nim. Ng Thi S, trong Vit S Tiu n, c li bnh phm: " Vua L Thi T sinh trng nh ca Pht. Khnh Vn nui ln, Vn Hnh dy d, thuyt nhn qu n su trong lng, cho nn khi mi kin quc, sng to nhiu cha,

cp ip tng chng, mun a c th gii vo nc Pht, bt lun hin ngu mun cho qui Pht, n i sau nh L mi khi ln ngi cha cao st my lp nn ct cha bng cao vt, ly s th Pht lm vic thng phi c ca mt nc (lp hn 300 ngi cha, c qu chung nng n 1 vn 2 nghn cn ng). Khi khnh thnh cha th m hi, x cc ti nhn" (Sd, trang 108). Nh L tri qua cc triu vua: Thi T, Thi Tng (1028-1054), Thnh Tng (10721127). Cc vua trn y cho t chc li c cu hnh chnh, son tho lut php, xy dng nhu yu quc phng, an sinh v gio dng, kin thit th Thng Long, v lm vic bo ton lnh th, thng nht nhn tm, nhm cng c nn c lp lu di: Nm 1054, nh L i tn l nc i Vit.

---o0o---

V C Cu T Chc Hnh Chnh

u nm 1011, nh L i php c ca nh Tin L lm 24 l. Di l c ph, huyn, hng, gip. Li t thm o nh o Hi ng, o Tuyn Quang, tri i Chu, tri Hoan Chu. V mt s chu, tri c t lm ph, nh: ph Trng An, ph Thin c, ph Thanh Ha. V hnh php, ng u triu nh l vua, ri n cc quan cao cp; v vn v v chia lm chn phm cp, v mt s c quan chuyn trch. B my hnh chnh c thit lp t trung ng n cc n v c s. Khu vc hnh chnh gm c b v ph ri n huyn v cui cng l hng, gip (LSVN. TI). " gip vua nm mi mt chnh tr, qun s, nh L t thm Trung th snh (vi cc chc trung th th lang) v Khu mt s (vi cc chc t hu khu mt s). Cng bn vic vi t tng c t hu tham tri chnh s. Trng coi v vic n hc, gim st quan li, c ng s i vi cc chc t hu gim ng i phu. Gip vic t tng, cn c cc chc hnh khin ng trung th mn h hnh chng s. Di c thng th snh vi cc chc thng th snh vin ngoi lang. Chc nh y trng coi vic hnh n, chc h ph s s chuyn xt cc n cn nghi ng. Trng coi cc vic trong triu nh c ni th snh. Gip vic son cc li chiu, ch ca vua, c Hn Lm Hc S" 12.

---o0o---

V Ngoi Giao
pha nam, nc i Vit gip vi Chim Thnh, mt tiu vng quc vn c ting hung bo, thng hay xua qun sang nh ph min duyn hi nc ta. Bng chng: Khi nh Tin L mi chp chnh, vua i Hnh sai s sang Chim Thnh, b vua nc ny bt giam s li. Vua i Hnh gin lm. Ch ti sau khi ph c Tng ri, vua em qun qua nh bo th. Qun nh Tin L trn vo thnh nc Chim t ph, bt ngi, v ly rt nhiu ca ci chu bu, ri rt qun v nc mt cch an ton. Bui u thi nh L, khi L Thi T ln ngi, Chim Thnh vn cho s thn sang cng. K t nm 1028, thi t Pht M, tc l Thi Tng ln lm vua, mi lm nm Chim Thnh khng chu thng s. Do nm 1044, vua Thi Tng ch thn ng gi i nh Chim Thnh. Qun ta ko vo kinh Vijaya, bt sng vua nc y l Rudravarman III. T y pha nam c tm yn. Vua nc Chim Thnh hng nm li vn phi triu cng nh c 13. V pha Bc, nc ta st nch mt nc khng l (Trung Hoa). M cc ng vua Trung Hoa vn lun lun t xem mnh l mt nc "Thin triu", coi cc ln quc chung quanh l man di, ch ch c hi thun tin l em qun ti xm lng, hng p t li ch thng tr thi Hn ng ca cha ng chng. Ngay sau khi mi ln ngi, L Thi T c ch trng giao ho vi nh Tng. Nm 1010, vin ngoi lang Lng Nhm Vn v L Ti Nguyn c c i s Tng, do quan h gia hai nc tng i ha ho. Cho ti khi Tng Thn Tng (1068-1078) ln cm quyn. Vng An Thch c c lm t tng. By gi Ung Chu c quan tri chu l Tiu Ch lm s dng v Tng triu, ni rng: "Nu khng nh ly t Giao Chu th v sau thnh ra mt mi lo cho nc Tu". (Trong lc) Vng An Thch c mun lp cng ngoi bin v nhn dp, kha lp s tht bi v "Tn php" 14 do y ch xng ci t vic chnh tr trong nc, b ngi dn Trung Hoa khng chu thi hnh, cho l tri vi ch phong tc c truyn. Cuc chin tranh xm lng nc i Vit ca nh Tng vn c khi s. Quan h bang giao L - Tng tr nn cng thng trong mt thi gian. Nhng sau khng chin chng Tng ton thng (xem mc qun s: Khng Tng), nh L vn gi t th mt nc c lp, tip tc giao ho vi nh Tng. Trong hn hai th k, nh L vn theo ui mt chnh sch ngoi giao lc cng ngh, lc uyn chuyn, tht linh ng: nhm m rng quan h ngnh thng nghip vi cc nc lng ging, ng thi bo ton c lnh th v nn t ch ca dn tc.

---o0o---

V Qun s
Qun i ca nh L gm c qun cm v v qun cc l. i qun chuyn bo v cung in ca nh vua, ng chung quanh kinh thnh, gi l cm v (mi qun 200 ngi, cng 2000 ngi), t tn l Qung Thnh, Quang V, Ng Long, Phng Nht, Trng Hi. Nm 1059, i L Thnh Tng, li thm su qun na. Cm qun by gi gm c 16 qun. Cng 3.200 ngi. Tn qun cng t li nh sau: Ng Long, V Thng, Long Dc, Thng in, Phng Thnh, Bo Thng, Hng Lc, Vn Tip (LTK). Tt c cm qun u thch trn trn 3 ch "Thin t qun". ng u cc tng ph trch cm qun l chc thiu u. Ton qun trc trc in vua do in tin ch huy s ch huy. Cc v th c cc cp tng nh: T hu kim ng v tng qun, kim ng lnh binh s, t hu v tng qun, hm v, inh thng thng tng qun, i tng qun, tng qun. Ngoi cm qun, c qun cc l, cc ph. Tt c nhn dn n tui hong nam (18 tui) u phi ng lnh, nhng vn c nh cy ba, mi thng mi phi i phin mt k ngn. l chnh sch "ng binh nng" (C ngha l gi qun lnh nh nng) va m bo s qun cn thit phng khi khng may c chin tranh xy ti. Cc chc ch huy qun i c: thng, nguyn soi, thng qun, thng tng, i tng, tng. Nhng ln chinh pht ln, vua t lm tng hay c cc hong t thn vng lm nguyn soi ch huy. (LSVN, TKX 1427, q 1. T2) "Qun i nh L t n mt trnh t chc v hun luyn kh cao. Qun i phin ch thnh cc n v: Qun, v v bao gm cc binh chng: b binh, thy binh, k binh, tng binh. Trang b qun i, ngoi cc loi v kh thy t trc nh gio mc, cung n, khin v.v.. cn c thm my bn . Lc lng qun i hng hu gi vai tr rt quan trng trong vic cng c nh nc v mt i ngoi, lp nn nhiu chin cng rc r trong cc cuc chin tranh bo v t nc".15 Nm 1011, sau khi L Thi T ln ngi vua th Chim Thnh chu cng. Nhng ch c t nm, ri thi; ma h nm 1043, li cn cho qun ti quy ph ven b. V th vua L Thi Tng mi m cuc thn chinh. Chuyn y, qun ta vo su trong nc, git cha l S u, bt 36 con voi, 5.000 ngi 16 v chm git nhiu ngi bn x. Thi Tng trng thy ng lng thng, h lnh cm khng c git ngi Chim Thnh, ai tri php s chiu theo qun lut tr ti. Ri vua ko qun vo kinh Vijaya, bt cung nhn, nhc n rt nhiu.

Sau khi chin thng Chim Thnh tr v, vua ban thng cc quan, i nin hiu: Thin Cm Thnh V, v ban b t chiu x na tin thu cho ton dn: "Vic nh dp phng xa, lm tn hi cng vic nh nng. Th m c ng u, ma ng nm nay li c ma ln! Nu trm h cng no th trm cn lo g thm na? Vy, x cho thin h mt na tin thu nm nay an i ni kh nhc li sui tro o VSKTT, Nguyn c Vn dch T y Chim Thnh chu thn phc nh L. Nm 1038, chu Qung Nguyn (nay thuc tnh Cao Bng) c tn t trng Nng Tn Phc lm lon, t xng l Chiu Thnh Hong , t quc hiu l Trng Sinh, p thnh, luyn qun, khng np cng cho nh L na. V vn thng nht quc gia, v nga trc khng cho xy ra tnh trng hng c a phng, nn nm 1039, Thi Tng thn chinh i nh dp, bt c Nng Tn Phc em v kinh x ti. Vua xung chiu ph d ton dn: "Trm t khi lm ch thin h ti nay, cc b ti vn v, khng ngi no dm b tit ln; phng xa ci l, khng ni no khng thn phc. M h Nng i ny qua i khc cng gi yn b ci c phong, hng nm u np cng phm. Nay Tn Phc cn r, t tn t i, tim xng v hiu, ban hnh chnh lnh, t tp qun ong kin, lm hi dn bin thy. V th, trm cung knh thi hnh mnh tri trch pht, bt c bn Tn Phc, gm 5 ngi, u em chm u ch" VSKTT, Nguyn c Vn dch Trong khi Nng Tn Phc b qun nh L bt sng th A Nng (v Nng Tn Phc) v con l Nng Tr Cao chy thot. Nm 1041, Nng Tr Cao cng vi m l A Nng t ng Li Ha v chu Thng Do (gn Qung Nguyn) lp ra mt nc i Lch. Thi Tng ct qun i nh, bt c Tr Cao a v kinh. Nhng vua ngh trc git cha chng, nay thng tnh khng git, tha cho v v li phong cho lm Qung Nguyn Mc. Tnh hnh c tm yn. Sau khi L Thi Tng chin thng Nng, lc tr v, dn ng V Kin, chu Qung Nguyn, dng mt khi vng sng 112 lng. Triu nh hp xin i nin hiu l Cn Ph Hu o v tng thm tn hiu tm ch "Kim Dng Ngn Sinh, Nng Bnh Phin Phc" (vng ni ln, bc sinh ra, bnh tr c h Nng, qui phc c nc Phin). Vua p li qun thn xin dng tn hiu: " Trm em tm thn c n, sng gi trn (tt c) s dn, dy sm thc khuya, lc no cng (lo s) nh li vc su, cha bit ly o g thu tri t, ly c g kp Nghiu Thun.

"Va ri gic Nng dp yn, nc Chim qui phc, hang ny vng rng, t sinh bc trng, chng c iu g m c nh th chng? Hay l c iu g (tri t) cnh tnh chng? "Trm rt ly lm lo s, sao xng ng tn danh hiu tt p. Li bn ca cc khanh nn dp b i" 17 bn dch ca Phm T Chu, Th Vn L Trn, tp I. Nm 1044, Nng Tr Cao v chu vua L Thng Long. Nhng sau bn nm, nm 1048, Nng Tr Cao li phn, chim ng Vt c (ty bc Cao Bng). Vua sai quan thi u Quch Thnh Dt em qun i nh nhng khng thng c. Nm 1052, Nng Tr Cao em 5.000 qun nh ly Ung Chu, ri chim ht vng t Qung ng, Qung Ty, t xng l Nhn Hu Hong , t quc hiu i Nam. Nh Tng lo s. Vua L bit qun lc nh Tng yu, v xin em qun sang gip. Vua Tng ng . Nhng ch Thanh l tng c kinh nghim can di. Do vua Tng khng nh qun nh L na. Nm 1053, ch Thanh c vua Tng cho php cm qun i nh Tr Cao. Tr Cao chng c khng ni, phi rt qun. "Tr Cao c Lng Chu n triu nh L xin cu vin, nh L mun nhn , kim ch cuc tin qun ca nh Tng, bn c ch huy s V Nh em qun ln gip. Nhng qun Tr Cao vn khng tin thm c bc no. Tht bi lin tip, Tr Cao phi chy sang nc i L ri cht y" (LSVN, th k X 1427, q 1 t2). chun b chng Tng, iu cn trc nht l, nh Chim Thnh, nhm cnh co nc ny () da vo th lc nh Tng, ct t quan h vi i Vit, v cn em qun quy ph vng bin cnh nc ta. Nm 1069, L Thnh Tng xung chiu thn chinh Chim Thnh (VSL). Qun s gm 5 vn (TT). L Thng Kit c chn lm i tng qun v i tin phong (VUL). Cch ba ngy sau, vua xung thuyn xut qun, giao quyn bnh cho Nguyn Phi LAN 18 v Thi y L o Thnh19. Qun ta vo ly c Vijaya nhng vua Chim trn thot. Vua sai L Thng Kit em qun ui bt vua Chim. Vua i mi cha bt c. S vng mt lu, trong nc dn s khng yn, nn a mt phn qun v nc. Nhng v dc ng, c tin b Nguyn Phi ( LAN) coi ni tr gii, khin nhn ha hp, ci nc yn lng. Vua t ngh rng: "k kia l n b, cn gii nh th, ta l n ng, h li vng v sao?" Ri vua quay tr li nh, bn thng. Sau khi bt c Rudravarman III, vua L i yn qun thn ti in vua Chim. Cuc rc vua vin chinh khi hon din ra ti kinh Thng Long rt long trng. Vua Chim Thnh mnh mc o vi trng, u i m lm bng cy gai, tay tri sau lng, c 5 tn lnh hiu V dt i. Cc thuc ng cng b tri dt theo sau.

Th l vua L Thnh Tng tha lng t lp: sau khi xng , lp c v cng, vua bn i nin hiu Thin Hung Bo Chng ra Thn V ghi v cng ln lao y. "Rudravarman III xin dng t chuc ti. Vua L bng lng. Ba chu B Chnh, i L, Ma Linh thuc Chim Thnh t sp nhp v nc ta. Nay l a phn Qung Bnh, pha ty Qung Tr. Rudravarman III c tha v nc 20 "Ri nm 1103 Din Chu (thuc Ngh An) c L Gic lm phn. L Thng Kit ch thn i dp gic. L Gic thua, chy sang Chim Thnh, em quc vng l Ch Ma Na qua nh ly li 3 chu: a l, Ma Linh, B Chnh. Nhng nm sau (1104) vua Nhn Tng sai L Thng Kit vo nh Chim Thnh, Ch Ma Na thua xin hng, tr li 3 chu nh c. "T khi bnh phc c nc Chim thnh ri, thanh th nc ta by gi rt ln. Tng phi king n. Vua Tng lun lun dn bin thn ng gy s vi ta. Cn Chim Thnh, th kinh s v thn phc".21 S chp: Di thi L THNH TNG, nm k du (1069) nhn khi vua i nh Chim Thnh, c bt c vua nc y l Rudravarman III (Ch C) v nhiu lnh lm t binh, trong s cc t binh c Ha thng Tho ng. Vi chnh sch khoan dung ca triu nh ta hi y l, trong s nhng t nhn, c vua trng dng, cho lm chc qun hu; nhn mt hm v Tng lc i vng lc tr v, nhn vo bn "Ng Lc" ca mnh thy nhiu on vn b sa cha. V tng lc em t s trnh ln vua. Vua cho iu tra. C mt t nhn nhn l mnh sa. Vua cho i tn t nhn y ti thm vn, th y ng i thng thi, lun v nhng yu l o Pht rt tinh tng qun trit. Hi ra th bit l v thin s ngi Trung Hoa sang truyn o Chim Thnh, chng may b bt lm t binh. V thin s y chnh l ha thng Tho ng. Khi bit r tng tch vua lin phong ngi lm quc s v cho m o trng ging kinh trong thnh Thng Long. S t theo hc o mi ngy mt ng, c vua cng xin lm t. T y o Pht Vit c thm mt phi Thin tng th ba, phi Tho ng. Dng Thin Tho ng (1069-1205) truyn c 5 i, gm 19 v t k tha. Cuc nh Cnh Co Nh Tng Di Triu Vua L Nhn Tng 1075. Nm 1068, khi Tng Thn Tng ln cm quyn, triu nh nh Tng gp phi cnh hung khng hong v qun s, chnh tr, kinh t v x hi. Qua nm sau, nm 1069, Vng An Thch, mt nho thn, c c lm t tng, y ra chnh sch ci cch kinh t, "lm dn bt b quy, thm giu; lm quc kh di do, lm binh lc nc mnh."22 nhm cu vn tnh th kh khn trong nc v s uy hip ca hai nc Liu H pha Bc v ty bc Trung Hoa,23 ng thi c m rng bin cng xung

pha Nam m Qung Nam l vng cc nam nc Tng gm hai l: qung Nam ty l v Qung Nam ng l. Gi tt l Qung ty v Qung ng. Nc i Vit i L tip gip t Qung Ty. Theo k hoch trn "nu thng, th Tng s tng, v cc nc Liu H s phi king n".Vn theo s tnh ton ca Vng An Thch th: "Lc qun ta (tc qun Tng) dit c Giao Ch (tc nc ta), uy ta s c. Ri ta bo co cho Thim Ty bit, qun dn Thim Ty s c thng kh. Vi thng kh y, ta s nut ti nc H. M nu nut c nc H th ai dm quy nhiu Trung Hoa na".24 Vng An Thch lm ni chnh cch mng, nhng khi em ra thc hin "Tn php" gp phi rt nhiu s chng i trong nc, nht l cc lo thn. Khong thng 6 nm 1074, Vng An Thch t thy khng lm c g, xin t chc. Nhng tnh hnh mi ngy cng phc tp hn. n thng 3 nm 1075, ch sau mi thng vng mt Bin Kinh, Vng An Thch li c vua Tng triu v chp chnh. Nc i Vit, t lu, l mc tiu ca vua ti nh Tng mun nh ly. Theo Vng An Thch vn l "nh ly nc yu da nc mnh". Triu nh nh Tng ra lnh cho cc tng t phng th pha Nam 25 "chun b lng thc, bt lnh, ng chin thuyn v t chc tp trn". Nh Tng cn ra sc mua chuc cc th lnh b tc thiu s vng bin gii, hng lm suy gim tim lc khng chin ca dn tc ta. Trong lc Tng sa son nh L, th c s Liu n Bin Kinh, hi vin tip s rng: - Nam Man c vic g? - Nam Man tc l Giao Chu. Vin tip s tr li: - Nam Man cp. Triu nh sai ngi dp. - Binh dng c n vi vn khng? - Khng n vi nghn. - Ai lm tng? - Quch Qu v Triu Tit" (LTK trang 237) nc ta, khi L Thng Kit ln cm quyn, trc ht, ng lo vic cng c khi i on kt dn tc v xy dng lc lng quc phng, kp thi i ph vi qun xm lng nh Tng. Trong khi , c ngi Tng Qung Ty tn l T B Tng, gi mt th cho vua L (1075) ni rng: "Tng sa son nh Giao ch. Theo binh php: Trc khi ngi c bng cp mnh chi bng mnh nh trc. Lc no qun i vng vo nh, B Tng ny xin lm ni ng". Khi nm vng c tnh th ch ng ri, mt mt L Thng Kit 26 tu vua L Nhn Tng xin gi cng hm ti triu nh Tng i li ti Nng Thin M v 700 b thuc trn sang Trung Hoa; mt mt, ng lp tc tu vua: "Ngi im i gic, khng bng em qun ra trc chn th mnh ca gic".

Triu nh L tn thnh. Th l cuc chun b nh Tng c nhanh chng thc hin. Vi mt i qun t su ti mi vn ngi, chia lm hai o thy v b, do L Thng Kit tng ch huy, nhm tiu dit cc c im qun s ca Tng cc tri bin gii, ca bin Khm Chu, Lim Chu, v ch yu l nh Ung chu. Ngy 27/ 10/ 1075, qun ta m u cuc tin cng vo t Tng. Trc khi ra qun, L Thng Kit tuyn b: Tri sinh ra dn chng, vua hin t ha mc. o lm ch dn, ct nui dn. Nay nghe vua Tng ngu hn, chng tun theo khun php thnh nhn, li tin k tham t ca Vng An Thch, by nhng php thanh miu, tr dch, khin trm h mt nhc lm than m ring tha ci mu nui mnh bo mp. Bi tnh mnh mun dn u ph bm t tri, th m bng sa vo cnh o le c hi. Lng k trn c nhin phi xt, nhng vic t trc, thi ni lm g na! Nay bn chc vng mnh quc vng ch ng tin qun ln Bc, mun dp yn ln sng yu nghit, ch c phn bit quc th, khng phn bit chng dn. Phi qut sch nh bn hi tanh n thu ca ngy Nghiu, hng thng Thun thng bnh! Ta nay ra qun, ct cu vt mun dn khi ni chm m. Hch vn truyn ti mi ngi cng nghe. Ai ny hy t n o, ch c mang lng s hi". Bn dch ca Trn Vn Gip, trch Th Vn L Trn tp 1. L Thng Kit ra lnh tp trung thy qun Vnh An v b qun dc bin thy cc chu: Qung Nguyn, Mn, Quang Lang v T Mu. Kh gii th ngoi cung n, trng thng m hai bn u dng, ta c tn tm thuc c, v my bn . Ta cn dng nhiu chin thuyn v voi xung phong. Voi c th do c ng thy v ng b tin vo. o qun thuc cc b tc thiu s, do Tn n ch huy, c lnh xut qun trc, chia thnh nhiu ng vt bin gii tin chim cc tri Vnh Bnh, Thi Bnh, Honh Sn chu Ty Bnh, Lc Chu. Mt cnh qun khc ng gn bin gii Khm chu cng ko ti nh cc tri Nh Hng, Nh Tch v Tro. "Qun ta ti u nh vo nh trng khng ngi" (VSL). Trong khi y, L Thng Kit dn i qun i ng thu, t chu Vnh An (mng ci) ti Khm chu v Lim chu. Ngy 30 12 1075, qun ta tin chim thnh Khm Chu, bt ton b quan qun, khng phi giao phong mt trn no. Ba ngy sau, 2 1 1076, Lim Chu cng mt vo tay qun ta. Tm nghn th binh b ta bt lm phu khing vc Chim xong hai Chu Khm, Lim, L Thng Kit dng chnh sch "ph d" nu danh ngha lm yn lng dn Tng, ng sai yt bng dc ng k ti qun Tng. Li

L B ni rng: "Quan coi chu Qu kim im dn cc ng v d tuyn b r rng mun sang nh Giao ch". ng cng li dng s tranh chp gia hai phi tn v Cu trong triu nh Tng, chia r hng ng ch. Trong cc l b c ni: Trung Hoa dng cc php thanh miu, tr dch, lm dn khn kh. Nay ta em qun ti cu".27 Khi c tin hai chu Khm, Lim mt, vua ti nh Tng rt lo ngi, hoang mang. Triu nh no ng. Cc tng a phng bi ri. Ti kinh lc Qung Nam ty l vi v xin vin binh: 20.000 qun, 3.000 con nga, xin thm kh gii, dng v mt thng lng, v xin c iu ng cc dn kh ng, tt c ly dc ng t Kinh n Qung Ty. iu khin qun c mau chng, Ti y cng xin di n thnh Tng, gn pha Bc Ung Chu (LTK). Trong lc bi ri, triu nh Tng i ph rt lng tng. Vua Tng cch chc Lu Di v sai Thch Gim thay coi Qu Chu v lm kinh lc s Qung Ty, ng thi xung chiu cho cc quan li a phng, dn rng: "Nu xem chng qun Giao Ch ti u m khng qun gi, th ch gi ly ch him m thi. Ch no c tin, vi, lng thc, th phi ch tho i, ng lt vo tay ch". Sau li ra mt lnh tri ngc, ni rng: "Nu qun b thnh i ch khc, th lo rng dn ri s. Hy bo cc quan Ti u phi tr li thnh mnh". Trn cc mt trn, qun L hon ton lm ch. L Thng Kit cho o qun Khm v Lim Chu tin ln pha Bc. o b Khm Chu ko thng ln Ung Chu. ng thng di chng 120 cy s, nhng phi qua dy ni Thp Vn. Cn o b Lim Chu tin sang pha ng bc, chim ly Bch Chu, hnh nh chn qun tip vin ca Tng t pha ng ti. Ri hn ngy 18 1 1076, hai o qun s cng hi li to thnh mt sc tin cng bo tp v bt ng vy cht ly Ung Chu. Ung Chu l mt thnh ly kin c, do tng T Gim cng vi 2.800 qun cng quyt c th; ch qun cc chu v qun triu nh ti tip cu: "Cuc chin u thnh Ung Chu, bi th, s rt gay go, quyt lit, v s l mt trng tranh u gia mu tr ca L Thng Kit v lng dng cm ca T Gim" (LTK). Ngy 11 2 1075, Trng Th Tit, t Qung Chu, em qun ti cu vin; b qun ta chn nh i Cn Ln (pha bc Ung Chu) cch Ung Chu 40 cy s. Qun Tng bc nhc cha nh chy, nhiu tn qun hng theo ta. Trng Th Tit v nhiu tng t b git. Thnh Ung Chu vn tip tc b vy hm. Qun ta dng mt th cng c (thng gi l my bn ) nhm bn vo trong thnh, khin ngi v nga cht nh rc. Qun ca Gim c cung thn t bn mt pht c nhiu tn, git nhiu lnh v voi ca ta. L Thng Kit ra lnh cho qun s chim thnh. Nhng thnh cao v chc, qun ta

phi dng vn th, l mt th thang bc truyn ni nhau rt cao, leo ln thnh, nhng vn khng tin thm c bc no. Ta phi dng n k o ng hm, nh chiu vo thnh, cng khng vo ni. Sau dng ha cng, ngha l bn cc cht chy nh nha thng vo thnh. Trong thnh thiu nc, khng th cha c chy. Sau 42 ngy cng ph m khng sao ph c, cui cng ta dng php th cng; ly t b vo b, xp chng ln nhau, thnh bc thm ln thnh. Bao t cht hng vn, dn dn cao nh ni. Chc lt cao n vi trng. Qun L ni tip nhau nh kin m tro ln, ri lt vo trong thnh. Hm y l ngy 1 3 1076 28. L Thng Kit sai ph thnh Ung Chu, ly lp sng ngn nga qun cu vin ca ch. Ri tip tc tin ln pha bc, nh ly Tn Chu. Vin quan coi Tn Chu, nghe thy qun ta ko gn n thnh, b thnh chy trn (LTK). Sau khi Ung Chu tht th. Mng Vng An Thch nh nh ly nuc ta tan tnh nh my khi. D lun xn xao khp ni rt bt li cho y. Cc triu thn nhao nhao phn i v "ai cng bit y l ch mu v hon ton phi mang trch nhim".Tuy nhin, Vng An Thch vn tm mi cch t bo cha: "ng l, ta phi nh khi Cn c (tc L Nhn Tng) mi lp. By gi, cc kh ng u mun ni ph. Nu lc y ta mun nh Giao Ch, th ch cn hai vn tinh binh, chn nm, su tng va va, l c th lm xong chuyn!" Y cn ni thm: Ti, khi trc thy Giao Ch nh Ung Chu cha h c, trong nc chng b hoang; nn tnh c th hnh ng chng m nh p hu phng n.Lm nh th, th ta khng cn nh qun n ng cp nc ta, m chng cng b tan. Sau khi Ung Chu mt, s nh p chng khng th bn n na" (LTK). Cuc hnh qun thn tc ca L Thng Kit nhm nh ph u vo t Tng trc khi chng nh nh ly nc ta lm o ln ht mi k hoch ca ch, khin chng phi chn bc; ang t th ch ng ri vo th th ng; v th cuc nh phc th v c xm lng nc i Vit ca Tng nh phi li li mt thi gian na mi c th thc hin. Vng An Thch khng kp ch kt qu ca cuc pht binh tr th m mnh ch mu. Thng 10 nm 1076, t tng Vng An Thch phi t chc. Khi mc tiu ca cuc "hnh qun" t c, L Thng Kit ra lnh cho ton b qun s nhanh chng rt v nc, chun b cuc khng chin mi, chng Tng sp sa ko xung xm lng nc ta 29. Cuc Khi Binh Ca Tng nh Nc i Vit Cuc khi binh ca Tng ln ny c mc ch r rt: va nh bo th, sau khi qun ta tin chim cc chu: Khm, Lim, Ung va c ch "chinh phc nc ta v sp nhp t ai ta vo Tng".

Ch sau 8 ngy, Ung Chu b qun L chim, ngy 9 3 1076, vua Tng c Quch Qu lm An Nam o hnh doanh m b qun tng qun chiu tho s, Triu Tit lm ph, cm qun sang nh i Vit. Mun chc t mc ch, mt mt, Tng sa son mt cch chu o v mi phng din: tng t, qun b, qun thy, kh gii, thuc men, xe nga, tu thuyn, tuyn truyn, ph d; mt khc, vua Tng sai s qua Chim Thnh, Chn Lp xi gic cc nc ny nh bin thy pha Nam nc ta. Trong chiu d vua Tng c on: "Chim Thnh, Chn Lp t lu nay b Giao Ch cp. Nay vng s sang nh Giao Ch pht ti. Cc nuc y nn tha c hi, hip lc m tr n. Ngy no nh dp xong, trm s ban thng cho"30 Ngy 27 3 1076, Quch Qu t gi Phu Din v n Bin Kinh. Qu vo yt kin vua Tng, vua hi: "Dp An Nam bng chc no?" Qu cn thn tr li: "V vic binh, kh lng xa m tnh trc. Xin i i n Ung Chu, ri s hin phng lc". Vua li hi: "Dng qun phi th no?" Qu p: "Xin a theo tt c tng, li, qun, s c cc chu Phu Din ti H ng (Thim Ty)" (LTK). Li tu ca Quch Qu c vua chun y v trc kia, triu nh Tng cng c lnh chn nhng tng ti c kinh nghim chin u chin trng pha bc sung vo vic cm cc o qun Nam chinh. Tng Thn Tng xung chiu dn rng: "Sau khi bnh c Giao Chu, s t chu huyn nh ni a". Vi mt o qun hng hu hn mi vn ngi, do chnh tng tng c kinh nghim chin u chng qun Liu H t pha bc xung, t di s ch huy ca Quch Qu. Mi tng iu ng chng 5.000 qun. Vy c 45 ngn qun chnh qui, trong s c 2.500 k binh chu Kinh, Nguyn, Tn, Lng. B binh phn ln ly doanh tri ng gn bin thy Liu _ H, l nhng ton qun chin u gii. Ngoi 5.000 qun chnh qui ra, dc ng s m thm binh cc l H Bc, Kinh ng v min nam, ng nh v qun tnh nguyn.(1) Vua Tng cn dn thm: "Hy coi chng ti thuyn chi b b, thng lm ngh nh c, m chu. Ch cho chng cc vng b. Nu chng ra vo, th phi xt chng i u, ko s chng lm trinh thm cho Giao Ch" (LTK). Ti chn huyn thuc Qu Chu, Quch Qu ra lnh bt 8.500 bo inh, 91.200 cc hng khc. Bo inh c cp tin gp hai nhng hng kia, v bo inh c th dng lm chin binh (LTK). Do , qun tuy nhiu, nhng l hp, ngn ng bt ng, kh iu khin, nn gi tr chin u khng u.

Ch lc Tng l b binh. Quch Qu v Triu Tit u l nhng tng gi bc thy, quen vi lnh ci nga vng cao nguyn v sa mc, nn cuc nam chinh ln ny, Quch Qu em theo mt vn con nga. Tng cng chun b mt ton thy binh phi hp vi b binh, nhng thy binh Tng ti khi hu s, mi chiu np hay cng bc m dn chi li dc b b tng qun, v rt t c tp luyn; hn na, thy binh khng c chin hm, nh vy lm sao so c vi thu binh ca ta vn i chin trn v c truyn thng nh ui qun Hn Tng, di thi Ng Quyn L i Hnh, lp nn nhng chin cng hin hch, lm khip va k ch.

---o0o---

V Lng Thc V Chuyn Ch

Vua Tng h chiu ly Kinh Phong 1000 c xe, ng 1000 thuyn y bng ch tin v lng thc, v phi dng ti bn vn phu khun vc. Ti chuyn vn xin 45 vn quan mua 50 vn thch thc (mi thch bng 10 bt). 44.800 thch u, hn 36 vn b c, v tru, d, ln, ru. Ngy 28-10-1076, vua Tng cp thm 150.000 quan, giao cho Qung ng mua lng tho. Theo L Bnh Nht: "Lng khu cn cho 10 vn qun v mt vn con nga n trong mt thng phi c 40 vn phu chuyn ch. Mt thng vy; hung chi, t nay n lc ti so huyt gic, khng phi ch mt thng m thi. Nay tnh cho rng ri, tr phn qun v nga t ch ly, tr phn c th ly a phng sn xut; cn d, ta s mua tru b m ch. Dc ng, ta li lm tht, s cp cho cc n in cy. Lm nh th ta c th gim bt phu. Ta li b bt nhng khng cn gp. Ta s dng xe la ko, cho i i, li li, m ch. Ni tm li, ta c th bt s phu i mt na, cn 20 vn m thi" (LTK). Cng v thiu phu khun vc, Ty An Nam chiu tho phi b bt mt na tn bng st, ch mang theo 32.400 ci m thi.

---o0o---

V Y Dc
Theo vin Hn Lm y quan chn 75 bi thuc tr lam chng, v sai s hp dc ch thnh t, ri mang theo qun. Vua tng cn sai thi y cc ch 30 bi thuc cha lam chng, bo s em giao Ti An Nam hnh doanh tng qun, v truyn 5, 7 lng y gi gp theo qun. i qun Tng s ko xung, tp trung ti chu Ung 31, phn phi ng cc thnh, tri, dc theo bin gii cc chu thuc nc ta: Qung Nguyn, Mn Chu, Quang Lang v T Mu. Quch Qu cng ra lnh cho vin Hm ht Qung ng l Ha Mn

cng Dng Tng Tiu em thy binh t Qung ng dc ven bin tin vo hi phn Vnh An. Bt u thng 8 nm 1076, nhng cnh qun Tng t nhp min t nc ta, do Thm Khi cm u, nh chim chu Vnh An. Thng 10, Yn t nh vo chu Qung Nguyn (Cao Bng), mt v tr chin lc ca ta, m c ln Quch Qu nh gi rt quan trng: "Qung Nguyn l c hng ca Giao Ch. C binh gip mnh ng . Nu ta khng nh ly c, th sau khi ta i su vo t chng, qun ta s b nh c mt trc v mt sau". Lu K c thc 5.000 qun c chin, nhng n ngy 1-1-1077, Qung Nguyn b mt. Ngy 8-1-1077, Quch Qu dn i qun t T Minh, Bng Tng (gip gii pha bc chu Quang Lang nc ta) theo ng, qua i Nam Quan nh vo i Quyt L, b qun ta do ph m Thn Cnh Phc ch huy 32 chn li y. "qun Tng khng th tin, Qu sai qun cung tin th ly n bn vo voi. Voi s, quay chy, dm xo ln qun L. Qun L tan v. Quyt L mt" (LTK). mt ty, Khc Trn ri Qung Nguyn, tin qun sang ng nam nh Mn Chu. mt ng, qun Tng t cc Lc Chu, T Lang tin vo T Mu2. Qun Tng ng trn mt tuyn di 60 dm (khong 30 cy s) t bn Nh Nguyt n gn ni Nham Bin. B bn ny l qun ca ta trn ng. Dng sng Nh Nguyt tr thnh chin tuyn thing ling m L Thng Kit "tin liu" chn lm ni phng ng cui cng nhm chn ng cuc tin cng ca ch vt sng, chim ly kinh Thng Long. ng sai p nam ngn cao nh mt bc thnh t. Ngoi , ng cc tre my tng lp lm giu. Qun ta ng dc theo sau ly tre di gn 100 cy s, sn sng n nh ch, nu chng chc qua sng. i bn doanh qun ta ng Thin c v Thng Long. Cn thy qun chia lm hai ng: mt, do L K Nguyn c sut, gi sng ng Knh (Vn n), chn thy qun Tng khng lt vo ni a; mt, ng Lc u vng Vn Xun ty c ng bin. Phng tuyn ta rt kin c. M qun Tng li khng c thuyn qua sng. Thy qun 33 cng khng th ti. Qun Tng b chn ng bn kia sng Cu. Quch Qu sai bc cu phao, ng b ln, mi ln, ch uc 500 qun sang sng, ht lp ny n lp khc, rm r tin cng vo phng tuyn ca ta. Qun ta t trn b cao nh xung qun Tng, phn b cht, phn xin hng, o qun qua sng hon ton tan r. hai ln qun Tng vt sng th c hai ln u tht bi nng n.

Quch Qu chn nn, tht vng, khng dm ngh n vic vt sng na, v ra lnh: "Ai bn nh s b chm". Tng Thn Tng trc kia tng dn Quch Qu: "Phi lo vic An Nam cho chng xong. Khi em qun vo ci chng, ta phi nh cho chng c. Sau khi bnh c Giao Chu, s t chu huyn nh ni a". Gic mng b ch trn y nhm "chinh phc nc ta v sp nhp t ai ta vo Tng", khng th no thc hin c. Hn mt thng b ln chn bn kia khc sng Nh Nguyt, qun Tng lm vo tnh trng bi t: lng thc ngy mt vi dn, ng tip vn qu xa xi, phu phen thiu thn, li b qun ta chn bt kn cc ng, khng th no chuyn c lng thc ti ni. Sau lng ch, nhng ton qun nh ca ta vn khng ngng hot ng quy ph. Cng vo , thi tit ang chuyn dn sang nng nc sc nng d di ca ma h khng thch hp vi qun Tng. S qun lnh v phu vn chuyn mt mi, cht dn cht mn mt qu na, s cn li cng b m au. "Lng n ca chn o qun cn. Lc ra i, qun c 10 vn, phu c 20 vn. V nng nc v lam chng, qun phu cht mt qu na ri. Cn non na, cng u m" (LTK). Thi c v hon cnh rt thun li cho ta chuyn sang th phn cng. Hai hong t Hong Chu v Chiu Vn, theo k hoch vch sn, dn 500 chin hm, b vi vn qun nh vo trn tuyn ch vng sng Kho Tc (sng Cu gn ni Nham Bin) nh ch v hng ny, ri ko qun xung thuyn tr v cn c a, b qun ch bn nh ma lm thuyn chm. Qun ta b cht ui kh ng v hai hong t cng hy sinh anh dng. Nhng sau , vo mt m khng trng sao, i qun ca ta, do L Thng Kit ch huy, m cuc TNG PHN CNG bt ng nh p vo doanh tri chnh ca ch. Qun Tng i bi. Trc kh th chin thng oanh lit y, L Thng Kit dng dc c vang trc ba qun bi th lm lit bt h: Nam quc sn h Nam c, tit nhin nh phn ti thin th. Nh h nghch l lai xm phm, Nh ng hnh khan th bi h. Tm dch: 1) Nc Vit nam, vua Nam qun tr Sch tri vch nh r.. bin cng C sao l gic sang xm phm? Quyt nh khng tha, buc chng hng.

2) Vua Nam ng tr nc Nam ta Ranh gii sch tri vch ra Qun gic, c sao sang cp ph? Bn ngi chuc ly nhc thua m!.. Bi th ngn, vn vn ch ch 28 ch. M hn th l hn ca dn tc nn li th nh sm st tc ng tm l ngi c (hay nghe) n phi sng st rn tc gy[57]. Ton bi th cha ng c mt ni dung trit l "chnh tr nhn sinh", ni ln sc ln mnh ca mt nc i Vit T Ch (m) L Thng Kit l ngi i din triu nh, i din cho ton th quc dn, tuyn b lc m cuc tng phn cng din ra ti khc sng Nh Nguyt. Vi li th y, khch ng lng yu nc, tr thng minh sng to, sc dng cm phi thng ca tng s ta: cng quyt nh ui qun xm lng nh Tng ra khi b ci, bo v ton vn lnh th quc gia, gi gn nn c lp thng nht ca dn tc, m ra mt Sinh l mi y t ho, phn khi cho con chu mi mun i v sau Sau cuc thng trn sng Nh Nguyt v khi nm vng tnh hnh mt cch ch ng, L Thng Kit cng nh triu nh nh L, (thy n lc) ng ra t vn iu nh G th kt cho ch, ng thi nhm chm dt chin tranh, mu li cho dn tc: "Khng nhc tng t, khi tn xng mu m bo ton c tn miu, x tc"34 Cng vic thng lng c tin hnh gp. Quch Qu ang trong th b, nh mt k sp cht ui v c phao, vi v nhn "ging ho", rt qun v nc. Quch Qu bi ngi than th vi nhng thuc h ca y: "Ta khng p c so huyt gic, bt c Cn c, bo mnh triu nh; l ti tri! Thi ta nh liu mt thn ta, chu ti vi triu nh, mong cu hn mi vn nhn mng 35 Thng 3 nm 1077, ang m, Quch Qy cho lnh rt qun. Cc b binh v k binh hong ht rt chy trong cnh hn lon "giy xo ln nhau mong c thot cht tr v nc". Qun Tng rt n u, qun ta theo st n v thu hi nhng t ai b ch chim ng (cc chu: Quang Lang, Mn, T Mu, T Lang) mt cch nhanh chng, d dng. Ring chu Qung Nguyn (Cao Bng), ni sn xut nhiu khong sn qu, nh Tng toan tnh chim lm thuc a. Nhng triu nh ta nht quyt i. Cho mi n thng 11 nm 1079, vua Tng nh phi giao tr li chu Qung Nguyn. Cuc chin tranh xm lng do nh Tng pht ng vi ch thn tnh nc i Vit b tht bi, lm hao tn rt nhiu nhn mng, vt lc, ti sn Sau khi rt qun v nc, kim im li th: Lc ra i qun c mi vn, phu c 20 vn, v mt vn con nga. Lc tr v ch cn 23.400 ngi v 3.174 con nga. Ph tn

ht 5.190.000 lng vng (dn theo sch LTK), cn sch VSKTT chp: "Khi qun ta nh chim thnh Ung Chu, git ht 58.000 ngi. Cng vi s ngi cht cc chu Khm Lim ln n 10 vn. y l cha k s ngi b qun ta bt sng ( 3 chu y) em v" Lch S Vit Nam, tp I, ghi li nhng thnh tch cuc khng chin chng Tng di thi vua L Nhn Tng: "Do thng li oanh lit ca cuc khng chin m trong sut c thi k thng tr phng bc t v sau, trong khong 200 nm, nh Tng khng dm ng chm n t nc ta. D ch xm lc ca nh Tng thc s b bp di sc mnh on kt u tranh kin cng, bt khut v tr tu sng to ca dn tc ta. ngha lch s quan trng ca cuc khng chin l buc nh Tng, nm 1164, phi cng nhn nc ta l mt vng quc c lp" (Sd trang 181).

---o0o---

V Lut Php
Thi inh L cha c lut php thnh vn nn mi hnh pht i vi ti nhn rt nng. Vua inh Tin Hong cho "t vc ln sn triu, nui h d trong ci v qui nh: ngi no tri php s b b vo vc du hay cho h n" v.v.. Qua thi L vn gi nguyn hnh pht c. Theo li s ca Tng Co, th nh L x ti rt tu tin: "T hu c li nh cng git i, hoc nh t 100 n 200 trng (trg). Bn gip vic, ai hi c iu g lm pht cng b nh t 30 n 50trg, trut lm tn gc cng, khi ht gin li gi v cho lm chc c" 36. Tt nhin, Tng Co c xuyn tc s tht bi nh triu nh ca nc i C Vit, song cng thy bui u mi lp quc, va thot khi nn 12 s qun, tt phi dng n hnh pht nng n, ct nhm trn p nhng cuc ni lon; n nh tnh th, gi gn nn thng nht c lp ca quc gia. Sang n nh L, khi L Cng Un va mi ln ngi, tuyn b: "trong nc ai c vic g oan c, tranh kin nhau cho n triu nh tu, vua s ch thn gii quyt". Nm 1040, L Thi tng xung chiu: "t nay mi vic kin tng trong nc y cho Khai hong vng Nht Tng quyt nh, v ly in Qung V lm ni xt x. "By gi vic t tng phin nhiu, cc quan gi php lut ch ct dng thm c v khc kh, nhiu vic oan ung, vua ly lm thng au, sai quan trung th nh ra lut lnh, chia lm mn loi, bin thnh in mc, lm ring hn thnh Hnh Th" (VSTA). Nm 1042, vua ban hnh b Hnh Lut u tin nc ta, m ra mt ng li cho ngnh t php37 . Lut php c trit tn trng. Cc cch tra hi phm nhn cng c ci cch, xc nh cc trng hp gim khinh v khoan hng cho nhng ngi

gi yu hoc k v thnh nin (nhng ngi tui t 70, 80 tr ln, 15 tui tr xung, cng nhng ngi tt bnh yu au, ngi c tang mt nm c phm ti) v cho php ly tin chuc ti, nu khng phm vo ti Thp c, tc l: mu phn: lt nn cai tr ca nh nc; mu i nghch: ph n i, lng tm nh vua; mu lon: phc v ch quc; c nghch: mu git hay nh ng b, b m, trn thu; bt o: v c git ngi; i bt knh: ly trm cc t trong lng tm, lm gi n vua; bt hiu: co gic hay chi ra ng b, b m, t b nh, phn chia ti sn, ci xin khi c tang b m, vui chi trang sc trong khi tang ch, c tin b m, ng b cht khng chu tang ch; bt mc: mu git hay bn cc thn thuc (cho n 5 i); bt ngha: git quan li s ti, hoc thy dy, khng tang chng, n chi v ti gi; ni lon: tc l lon lun (thng dm vi thn thuc vi cc thip ca b hay ng)" Di y l mt s iu lut c quan h gia nh nc v ngi dn, nh: n nh cc th thu ca mi ngnh nng, cng, thng, quyn t hu rung t, tn trng nhn phm, bo v sc lao tc, sn xut v ca ci nhng quyn li thit thc ca ngi dn, c triu nh chnh thc xc nhn: Nm 1013, sau khi ht hn x thu, vua Thi T n nh cc sc thu thuc cc loi: - Chm h, rung t; - Tin v thc v bi du; - Sn vt ni, ngun cc phin thn; - Mm mui vn chuyn qua cc bin i; - Sng t, ng voi v cc hng liu ca ngi Mn; - Cc th g v hoa qu u ngun. "Nm 1014, nhn m hi La Hn Long Tr, vua tha nhng ngi b ti y, b ti v tha thu cho c nc. "Nhng nm i hn, lt li, mt ma i km, triu nh cng ch gip , hoc m kho pht chn tin, go, hoc t chc cc vic p ng, lm cu s dng lao ng gip nhng ngi ngho i". Nhng nm c ma hay c vic vui, vua xung lnh x thu, t. Nm 1017, li x t rung cho ton dn. Nm 1018, tha t rung cho thin h. Nm 1117, l Nhn Tng xung chiu: "K no bt trm hoc tht tru b phi pht 80 trng v ti lm tang tht phu, ngha l b ti cc ni nui tm. Ngoi ra, cn phi b hon li gi tin con vt. Cc ngi lng ging khng t co ti phm cng s b pht theo lut nh".38

Nm 1123, vua li xung chiu, nhc li mt ln na, iu lut trn: "Tru l mt vt quan trng cho vic cy cy, li cho ngi khng t. T nay v sau 3 nh lm mt "bo", khng c git trn n tht, ai lm tri tr ti theo php lut". Nm 1142, L Anh Tng ban hnh nhng iu lut lin can n vn in a, trnh s tranh chp gia ch in v t in: "Cc rung cy cy em cm c c th chuc li trong mt thi hn l 10 nm. Cc v tng tranh v in th khng th xin vua xt x, sau mt thi hn 5 hay 10 nm". "Phm rung vn b hoang, c vn t bn t, khng c chuc li. Tri lnh s b pht 80 trng". "Cc rung cy cy hoc b hoang, c vn t bn t, khng c chuc li. Ai tri lnh cng pht v cng mt ti. "K no tranh nhau rung, m dng dao thng hoc nh ngi n cht s b pht 80 trng v b ti . Cc rung, ao tng tranh s phi n cho ngi b thng hay b git".39 Nm 1171, vua xung chiu cho cc quan trong triu bin son quyn a D Ton Quc. y l cun sch a l u tin ca nc ta. Lut nh L m v t bi ca o Pht, khng gay gt nh lut nh inh. Trng hp in hnh: 1) Nng Tr Cao, sau khi b bt v ni lon, m cng c khoan hng, tha cho ti cht; 2) vua Chim Thnh, l Rudravarman III, b bt; 3) v trng nguyn u tin ca nc i Vit l L Vn Thnh mc ti phn nghch cng c tha cho ti cht Nh L c mt lng khoan dung tt bc, v phng din lut php: ngoi ti Thp c, tt c ti khc u c th c chuc bng tin. Chnh L Thi Tng c tinh thn php l rt cao, khi nhn xt cc ti nhn. Vua truyn lnh bt phi i x t t vi k ti nhn, v c th h cha c xt x mt cch cng minh v cn ng trong tnh trng kh nghi. Nhn quyn c tn trng trit , ch v h vn l mt con ngi. H ch b c lp, mt t do vi bn thn trong sinh hot x hi thi, ch h vn phi c n no, mc m, m nu au m th vn phi c chy cha. Nh L c ci nhn"nhn bn", i vi ti nhn. Vy, tt c mi ti u nn c khoan hng. Nm 1065, L Thnh Tng ngi x kin in Thin Khnh, bn cnh c cng cha ng Thin ng hu, vua ch vo cng cha m biu l lng thng dn n cc im bng li phn cng cc quan coi vic x kin: "Ta yu con ta th no th cc bc cha m trong thin h (h) cng yu con ci h nh th. Trm h v khng hiu lut php nn phm ti, ta rt thng xt! Vy t nay v sau, ta mun rng cc ti, d nng hay nh, cng c x mt cch khoan hng:40

Hnh lut nh L nng tnh gio ha, ci hun hn l trng tr. Tin bc c th c s dng chuc mt s ti. Nh vy, phm nhn c th c coi nh l mt bnh nhn suy nhc th xc v thc lon tinh thn, cn c cha tr ch khng b tru dit. H c khoan hng v ri c th c cc thn nhn dng tin chuc ra. Nh th s mi lc ca ng tin mi c gi tr hot lc rt mnh, ko lun s pht trin thng mi ln vn canh tc v tnh thn yu gia cc ngi thn thuc. cc nc u M, s tn trng nhn quyn ch mi c t cui th k 18 v mi n gia th k 20 mi c Lin Hip Quc cng nhn. X hi triu L c tnh cch cng c cho s cng thnh ca quc gia, nn yu t khoan hng, gio ha v on kt, xy dng phi c ch trng c bit. Phng php cai tr ca triu L khng th dng con ngi lut gia "php tr" thun ty nh kiu t sn, phong kin ca Trung Hoa, trc thi nht th chin. o Pht nh hng rt r rt vo lut php nh L. Cc nguyn tc nhn qu v yu t cng ng nh T Nhip Php41 c s dng trit . Nng dn c th yn tm lm n. D ai b ngho kh c bt ng sn phi em cm c th cng c thi gian lm n chuc li. Nh vy ngi nng dn khng cn lo b ph sn. Rung hoang nu c khai khn th ngi khai khn khng b ch rung i li hoc i x bt cng. t l vng42. Ngi dn canh tc khng s b c hip tc ot v bn cng ha na. Bm vo t pht trin cuc sng ph cng, con ngi s c hnh phc. i nh L, v lut php c tnh cch gio ha rt t bi trong nc nhng tri li, i vi ngoi nc, th li ty nghi p dng mt cch kht khe, nht l i vi nc ln nh Trung Hoa, khi phn quan L Vn Thnh c c sang nh Tng i li cc t m ngi Tu xm chim bin cng, v cc th ty ni bin a bi phn triu nh em dng vua Tng, khi L Thng Kit ko qun sang nh ph v i li t ai, th ch c vua Tng thun tr li t m ngi Tng chim, cn t do cc ngi th ty dng hin th khng chu tr. Nh L phi rt mt nhc khai ha v bnh nh cc ngi Vit gc thiu s. Vn an sinh x hi tht l phc tp, th m nh L u vt thng c tt c Gio l t bi tr tu ca o Pht tc hng trong i sng tinh thn nhng ngi cm quyn, khin h khng lo trc li, hp hi, bit nhn thng vo trung tm x hi nng nghip l: (bng mi cch) phi to cho mi ngi dn u c "cng n vic lm", tc l chm lo i sng no m hnh phc ca h. Nh nc c lut php, nhng lut php khng qu kht khe, e dn khng chu ni s bi phn. M nu lut php li qu lng lo th k cng php nc thiu hiu nng. Mc ch ca lut php nh L c tnh cch gio ha, rn e hn l trng pht, nn x

hi triu L t vua, qun thn n th dn (trong c nc) ai ny u thc hnh "Lc Ha Php"43 c tinh thn tn nhim ln nhau; t bi yu thng trn ngp.

---o0o---

V Kinh T v An Sinh X Hi
1. Nng Nghip Chnh sch rung t di thi nh L chia lm 3 loi: rung cng (hay cng in), rung phong cp, rung quc kh. Nhng, trn mt php l, tt c rung t u thuc quyn ca nh vua qun tr. Tc ng c cu: t vua, cha lng, phong cnh Bt" l s phn nh hin c trong k c ngi dn: rung t l thuc quyn ca nh vua. Tuy nhin, bn cnh , nhng t hu rung t cng pht trin: rung t ca hng (lng), gip no vn do hng, gip qun l v phn phi cho ngi dn cy cy. 44 "Tt c rung t cng phi t di quyn s hu ti cao ca nh vua nn nng dn cy rung t cng phi np t thu, lao dch v i lnh. Mc t thu qui nh l 100 thng 45 thc mi mu (LSVN, I). "Nh nc qui nh trch ra mt s h nng dn hoc rung ca cng phong cp cho cc quan i thn c nhiu cng ln. Nguyn tc: Phong cp tnh theo s h khu thc phong v thc p. Nhng h thc phong v thc p phi np t thu v c khi phi lao dch i lnh cho ngi c phong" (LSVN, t1). - "L Thng Kit, v lo tng c cng ln vi nc c phong tc Vit quc cng, c cp 4.000 h thc phong v 10.000 thc p". - "L Bt Nhim, chu mc chu Ngh An c cng nh lui qun Chim Thnh v Chn Lp, c thng tc hu, v c cp 1.500 h thc phong v 7.500 thc p". - "Lu Khnh m, gi chc thi y thi L Nhn Tng, tc khai quc cng, c cp 3.000 h thc phong v 6.700 thc p". Tc truyn rng: "L Phng Hiu c nhiu cng trong vic dp lon 3 vng v nh Chim Thnh, L Thnh Tng mun thng tc cho, nhng Phng Hiu khng nhn, ch xin ng trn ni Bng Sn (Thanh Ha) nm con dao ln ra xa hn 10 dm, ri xung ni no th khoanh vng ni li lp nghip. Vua bng lng. Phng Hiu nm con dao ra xa hn mi dm, ri xung lng Sa Mi, vua ly vng ban cho ng. T c tn rung thc ao (chm dao), mt ci tn gi cc rung phong cp cho cng thn". (LSVN, th k X 1427, q1 t2). Nng nghip l ngun ti nguyn chnh yu ca nh nc. Ngay khi mi ln ngi, L Thi T xung lnh cho nhng ngi phiu tn v qu qun lm n. Nh nc cng

ngh n vic lm gim sc lao tc ca nng gia na. Nm 1042, l Thi Tng h lnh cm git tru b v: tru b khng ch l vt quan trng cho vic cy cy (m) cn lm tng ch thc la rt nhiu vic ny ni Mc Lut Php Mt khc, trnh s ngp lt hay xy ra vo nhng ma ma dm, nh nc trung ng cn ch th cho ton dn trong v ngoi kinh thnh phi p ngn nc lt. Nm 1168, nh L cho p C X ( sng Hng vng Thng Long). Cc a phng gn sng u c l phng lt ngp. Nn nng nghip nc ta ch yu l ngh trng la. Vy, vic p l c cng hiu va ngn nc l t ngun v hay t bin trn vo, va gi nc trnh nn hn hn; hng ngn chn nhng tn tht v ma mng ca gii nng gia, ng thi gi cho t rung c mu m, la c xanh tt, s thu hoch s gia tng, do m bo c mc sinh hot phn thnh ca ton dn. Cc vua triu L rt ch trng n vic sn xut nng nghip v khuyn khch bng hnh ng c th: hng nm vua thng ra rung lm l:tch in" h cy. "Ma Xun nm 1038, L Thi Tng ng gi ra B Hi Khu cy rung tch in. Sau khi lm l Thn Nng, vua ra rung cy. By gi, cc quan ngn li: " l vic ca nng phu, b h cn g lm th?" Vua p: "Trm khng t cy th ly g xng xut thin h?" Ni ri y cy ba ln v thi". vua cng thng i xem cy hay xem gt hi hnh cung. Nhng vic lm trn tuy c tnh cch nghi l tng trng nhng (n) c mt tc dng tm l khuyn khch cn thit cho s pht trin nn kinh t thnh vng ca quc gia khng t 46. 2. Th Cng Nghip Di thi Nh L, cng nghip pht trin tt p. Nh nc c cng xng gi l "Cc bch tc", chuyn ch to binh kh, trang sc, ng thuyn, c tin, c chung, xy dng cu cng, cung in cha n v.v... Th lm trong cc xng ny u tuyn la nhng tay th gii trong dn gian. h lm vic lu nm, c kinh nghim, do trnh k thut kh cao. H c nhng chung ln cc cha, in ca nh vua. Nm 1010, L Thi T pht 1.680 lng bc c chung ln cha i Gic. Nm 1014, vua li pht 310 lng vng c chung cha Hng Thin, v 800 lng bc c chung cha Thng Nghim v lu Ng Phng. Nm 1035 , L Thi Tng pht 6000 cn ng c chung cha Trng Quang. Nm 1041, vua cp 7560 cn ng cho vic c tng Di Lc v chung t ti vin Thin Phc ni Tin Du. Nam 1056, L Thnh Tng pht 12.000 cn ng c chung ln t cha Sng Khnh Bo Thin. Vua t lm bi minh khc vo chung. Nm 1080, L Nhn Tng cho c chung cha Din Hu (S khng ghi r s ng dng cho vic c chung), chung c khng ku, bn vt xung rung Qui in, cnh cha. i sau

tng Minh l Vng Thng b L Li vy Thng Long, bn ph chung c sng (LTK). Cc th ch to v kh cng rt ti nng, ch to nhiu loi sng ln nh v.v... Ngh dt la, nui tm, m t vn l ngh c truyn ca dn tc ta. Nhng th dt gii, ngoi vic dt la thng cung cp cho ngi dn dng, 47 dt gm vc, thm gm. Ngh lm gm cng rt tinh xo, triu nh ra lnh cho ngi dn lm ngi lp nh. Gch ln, c trang tr hnh thp, hoa, rng. "Chn, bt, cc, da u trng men p, nhiu hnh loi khc nhau. Tng bng t nung nhiu v u trng men". Ngh lm trang sc bng vng, bc, thu an, c ng, rn st, nhum vi, lm giy, khc bn in g v.v.. Ring ngh in sch nc ta phi ch n cui th k XI do thin s Tn Hc sng thit v thc thin. Lc u, thin s ch mi th nghim khc v in bng mc bn cc kinh sch Pht Hc; sau thy s tin li, nh nc cng p dng in nhng vn bn nh sc, d, s, ip v.v... Ngh khai m cng c pht trin. c bit: Chu Qung Nguyn (thuc a phn Cao Bng) l ni rung t, rng ni trng ip, c nhiu vng bc. Vng Ngn Sn (ngha l ni bc), Nguyn Bnh, Thch An (i Nam Nht Thng Ch) xa c l vng bc, pha ty, thng vi vng Tuyn Quang, H Giang ngy nay; c nhiu m vng, m bc, m ng, m ch v thic 48. Nm 1039, ng V Kin thuc chu Qung Nguyn dng nh nc mt khi vng sng nng 112 lng. Huyn Lin, chu Lng Thch, chu nh Bin (thuc Cao Bng) tu rng bn x c m bc. Nm 1062, nh L bt u khai thc cc m c bo. nm 1198, nhn dn chu Lng sn xut thic trng, ng. S lng ng ln trong kho nh nc dng c chung, tng, tin v.v.. pht xut ra t cc m. Cch khai m cn th cng v mang tnh cht th s (LSVN, tk X 1427, Q1 t2). 3. Thng Nghip Nc ta bui y cng rt pht t. S giao lu gia cc min trong nc v cc ln bang vn c t trc. Cc vua nh L cho c tin tin vic trao i. Hin nay kho c hc tm thy cc loi tin t Thun Thin Thng Bo ca L Thi T cho n cc tin thi Trn v tin ng Trung Quc (thi ng, Tng). to cho vic thuyn b i li trong nc c tin li, nh L cho o vt cc sng ngi, p ng, lm cu. Nm 1051, o knh Lm (thuc Bc Thi). Nm 1192, khi su sng T Lch. Cc ng giao thng vn ti thy b v h thng trm dch c m mang, pha bc ln n bin gii Trung Hoa, pha nam vo tn Chim Thnh. "Vic lu thng hng ha v trao i sn phm nh c m rng". Thng Long, ngay t khi L Thi T mi di v y, n khng nhng ch l trung tm ca chnh tr v vn ha ca c nc, ng thi cng l trung tm kinh t quan trng, ni

ca ng thu ht ngi khp bn phng l lt ko v t hp bun bn tp np ch ca ng. Nh ca dng ln san st qua tng dy ph di 49. Nm 1035, nh nc cho m ch ca Ty. Sau li cho lp thm ch ca Nam. S quan h bun bn gia nc ta v cc nc lng ging, theo Lch S Vit Nam, tp 1 ghi: "Quan h bun bn vi nc ngoi c chung bin gii nh Trung Quc, Champa, vic bun bn ch yu thc hin qua vng bin gii. Ring vng bin gii Vit Trung, i L xut hin nhng trung tm bun bn ln nh Vnh Bnh, Honh Sn, Khm Chu. l nhng ch kh tp np vng bin gii. Nhn dn v li bun hai nc thng em hng ha n trao i. Chnh quyn hai nc cng c khi phi s n mua nhng th hng cn thit. Nhn dn v li bun nc ta thng bn cc th lm th sn nh hng liu, sng t, ng voi cc hi sn nh c, mui v mua v ch yu l gm vc, giy bt "Vic bun bn vi cc nc khc vng ng Nam nh Xim La, cc nc vng o In--n-xi-a (nh Qua-Ca tc Gia Va, Tam-Pht- tc Pa-Le-bang ty Gia Va v ng M-Lai) thc hin bng ng bin. Thuyn bun cc nc ny c n bun bn Vn n (Cm Ph, Qung Ninh). l mt thng cng quan trng i L nm trong vnh Bi T Long ni ting ca t nc. Nh L kim sot cht ch ngoi thng phng m mu do thm ca nc ngoi, nhng khng hn ch quan h thng thng " (Sd trang 158). Nhng thnh qu v kinh t trn y tht cn thit, v n gip cho i sng ca con ngi c sung tc; nn vn ha dn tc c xy dng v pht trin mt cch tt p. Con ngi to ra ca ci. Cng chnh t tng con ngi bit s dng ca ci do mnh lm ra to nn np sng vn minh. Cc ngnh vn hc, m thut, kin trc t c ny chi, n hoa, kt tri sum su X hi Vit Nam, di thi i nh L, v cuc sng vt cht, c th ni, tng i c n nh. i khi c xy ra nhng v thin tai, mt ma, i km mt vi a phng th vn c nh nc u i xut cng kh, pht lng thc, tin ca tr cp cho nhn dn ni c phng tin lm li cuc sng. Con ngi, d gp cnh ng cng qun tng thiu, vn khng b x hi b qun. V phng din sinh hot tm linh, mi hng, gip u c dng cha, nh, vn ch (cha th Pht; n l ni th Thnh Hong, nhng v Anh Hng dn tc; vn ch th c Khng T v cc v tin nho). Mi hng, gip cn m ch bun bn, trao i hng ha vi nhau, to nn mt np sng x hi ngi y tnh ngha thng yu m m Mi nm, ton dn Vit u c t chc n mng tt nm mi n xun. V ma xun l ma ca t tri, cy c, chim mung, ca con ngi v vn vt u i mi:

nh c tit tri trong lnh, mt m, mun hoa ua n, chim chc cng hoan ca n mng mt ma xun mi. Nc ta vn l nc nng nghip, con ngi quanh nm bn rn lm n vt v, mt nhc, nn vo nhng thng rnh ri nh thng 2, 3, thng 7, 8 u c m hi h nh m, tha h ma ht, vui chi lnh mnh, nh bi thuyn, nh u, u v v.v.. (u c mc ch r rt): va di dng tinh thn yu i va vn ng cho thn th c trng kin ri sau mi ngi li sn sng tip tc i vo cng vic lm n chuyn nghip ca mnh: ngi lm rung, trng du th chm lo vic ng ng cy cy, ngi lm th mc, th chm, th xy, th dt vi (chc hn) mi nm s c thm kinh nghim tay ngh, to ra nhng vt dng, hng ha c tinh xo hn Mi ngi, mi ngi u c t do pht trin ti nng ca mnh, lm ra ca ci d tha, hu xy dng cuc sng hnh phc cho chnh bn thn, cho gia nh v cho t nc mi ngy thm giu mnh. - Mt cuc sng vn minh, m tnh ngi thng yu m bc, di thi i nh L Vit Nam, th k XI XIV.

---o0o---

V Gio Dc v Thi C
Theo sch Vn Hc i L th nc ta theo hc ch Hn k lu lm: - T i S Nhip, - T i Tch Quan, - T i Triu (207 111 T tl) Tuy vy khng cn bit t i no, nhng vn c th qu quyt rng: "Ci hc t i Bc thuc tr i n i nh Ng, ch l hc giao thip vi ngi Tu, khng phi hc thu thi vn ha ca h. S hc hy cn l m, s lc, cho nn trong hn ngn nm n khng li mt du vt g. Xung i nh inh, i khi cng vn mc y Nu khng th th sao Tin Hong li t cho nc mnh ci tn na ch, na nm? Quc hiu nc ta lc y mang tn i C Vit. n nh Tin L, hnh nh vt c qua bc " (Sd trang 19, 20). Phi ch n i nh L, ch gio dc v thi c mi bt u. Nho gio c nng trit v c a v trong x hi. Tuy nhin, trong x hi bui y, Pht gio vn gi u th. Cc v thin s vn gi a v quan trng. 50 Nc i Vit c hng cng l do s kt hp gia hai dng Thin T-Ni-aLu-Chi v V-Ngn-Thng m cc v quc s, thin s l nhng ngi hin dng

trn cuc i mnh phng s quc gia dn tc v o php, nh cc ngi: Php Bo, Sng Phm, Vn Hnh, Sng Nghim, Hu Sinh, Minh Khng, Bo Tnh, Khnh H, Vin Thng (Phi T-Ni-a-Lu-Chi) ; v dng Thin V-NgnThng c cc ngi: nh Hng, a Bo, Vin Chiu, Cu Ch, Thng Bin, Mn Gic, Ng n, Thng Chiu, Khng L, Gic Hi, Qung nghim v.v...51 ng thi v mt t tng, cc ngi sng tc v dch thut rt nhiu kinh sch lm v vang cho o Pht Vit. Phi ni rng bao nhiu kh khn xy ra trong quc gia bui y u do nh vua v cc v quc s, thin s hng chu, gii quyt m p. Do y c nhiu ngi lm tng rng nh L thin v nng Pht gio v khng trng dng Nho gio. Tht l sai lm. Triu L khi nhn nhim v t li nn mng quc gia cho vng bn lu di, th khng bao gi li c gy him khch chia r gia cc tp on vn ha hay cc nhm c kh nng to p lc i vi chnh quyn. Khng ai cm o Nho hot ng. Chnh thc t th Nho gio hy cn nh hng phn no i vi chnh quyn. Nh thy, bui u khai nguyn nh L, d lc y c ngi Vn Hnh v cc v thin s khc nhn lm c vn cho L Thi T, v chnh hong L Thi T l mt Pht t c gio ha t ca Thin; th m, trong bi Chiu Thin do chnh tay vua tho v cng b vo nm canh tut, nin hiu Thun Thin nm u (1010), li khng h c ly mt cht no gi l vn ha ca Thin c. Nh vy th bit r mn ca Khng gio t cm thy bt lc trc thi th, nn khng hot ng mt cch tch cc na. Xem t "Chiu Thin ", thy r cc mn sinh ca Khng sn Trnh qu mang nng mc cm bt lc, sinh ra b mc vn ha o l Khng Mnh, khng lo chn hng g c. V nhu cu on kt quc gia, kin lp s bn vng cho giang sn x c, v sau mt thi gian ch i m khng thy ai ch tm n gio l c Thnh Khng, nn nm 1070 (thng tm nm canh tut, nin hiu Thn V th II), v vua th III dng h L, l Thnh Tng (1054 1072), mi trc tip xc tin chn hng Nho gio, bng cch cho xy Vn Miu th c Khng T, ti hng Nam thnh Thng Long, cho t tng Chu Cng, Khng T v tng T Phi (4 v phi hng l Nhan T, Tng T, T T v Mnh T), ri v tng Tht Thp Nh Hin v cho xy Vn Ch ti cc tnh, x. Khng phi hong Thnh Tng lm cng vic ny vi tnh cch chiu l an dn, ly lng nho s. Vua cn tch cc bin Vn Miu thnh ni hc tp ca cc hong t. Vua cng ch trng v thc hnh dng cng t l c Thnh Khng v ch hin, xun thu nh k. Vua ly ngy thng nh t Vn Miu, cn ngy trung nh th t Vn Ch hng tnh, v h nh t Vn Ch hng x. Triu L lun lun nng v tm cch thc y nho s tch cc thc vai tr ca mnh, trong

s ng gp cho nn cng thnh ca quc gia. V hong th IV ca dng h L, l L Nhn Tng (1072-1127), li cn hng hi m cc khoa thi gip cc s t ca Nho gio c c hi tham chnh cng khai khng b mc cm g ht. - Nm 1075 (t mo, nin hiu Thi Ninh th IV), vua cho m Khoa Thi Tam Trng tuyn nhn ti. " Nn i Hc Vit Nam bt hnh thnh t ". 52 - Nm 1076 (thng t nm Bnh Thn, nin hiu Anh V Chiu Thng th I), vua sc lp Quc T Gim chn nhn ti cho hai ngnh vn v. - Nm 1077 (thng hai nm inh T, nin hiu Anh V Chiu Thng th II), vua li m k thi li vin hnh lut ly ngi lm quan. - Nm 1086 (thng tm nm Bnh Dn, nin hiu Qung Hu th II), vua cho tuyn nhn ti vo Hn Lm Vin. - Nm 1152 (Nhm Thn, nin hiu i nh th XIII), thi hc sinh. - Nm 1185 (t t, nin hiu Trinh Ph th X) v khoa Qu Su, nin hiu Thin T Gia Thy th VIII (1193), thi hc sinh trong nc ly ngi trng tuyn vo chu vua hc tp. S chp: Cc vua nh L sau ny cn m cc k thi vo nhng nm 1153, 1165, 1185, 1193. Nm 1195, L Cao Tng m Khoa Thi Tam Gio. Phi ni ngay rng: Chnh bui u chn hng Nho gio, cc thin s l nhng ngi tin phong em t tng Nho gio qung b trong nhn gian; v mun cho cc h t tng, o gio khc cng c pht trin nh o Pht. Ch khng nh mt thiu s nh Nho sau ny, nh vo thi c t, c ct nhc ra lm quan, v v bn tnh hp hi, quay sang bi xch o Pht. Trong s nh Nho k th Pht gio cui thi nh L c m D Mng; nh Trn c Trng Hn Siu, L B Qut; thi Hu L c Ng S Lin T khi Nho Gio chim a v c tn, v phng din t tng cng nh trn cng v lnh o quc gia, cng chnh l lc t nc dn tc ta ri vo tnh trng phn ha, khn cng". S suy i din ra cui i Trn - H (1400 1407) qua Bc thuc nh Minh (1414 1427), tip theo l thi Nam Bc triu L - Mc (1527 1592) v Trnh Nguyn phn tranh (1570 1799). Ri ti thi Php thuc (1862 1945) Chng ti khng c khi li ng tro tn. Nhng s tht lch s phi by. Vy, nu y c cp n vn l ct nhm "cnh gic" ch tuyt i khng mang mt cht mc cm no ht t , chng ta rt ta ly nhng kinh nghim t gi do tin nhn mc phi m ng bao gi i theo vt xe c na. Di nhn quan Pht gio, khi nhn cuc i (vn d) phin tp, ri rm, v y nhng bt trc, kh au, ngi Pht t chn chnh v sn c mt tinh thn n nhn, bao dung v tha th, nn ng ngoi vng danh li tranh chp ca th nhn, nhng tm

hn lc no cng hng n hnh nguyn "gic tha" nn dn thn vo i, lm mi vic, nht l v phng din tinh thn, gio dc qun chng. Mun hiu trnh vn minh mt ngi no ngi ta ch cn quan st, thm nh dn tnh, dn tr tc phong, cch sng ca tng c nhn cng nh iu kin sinh hot chung ca x hi m c th o c mc gi tr vn minh ca nc y, hoc cao hay thp. Do y, cng vic gio dc qun chng c coi l nhim v hng u ca cc thin s i L. Cc ngi to nn nhng con ngi bit sng cho mnh ng thi cng bit sng hu ch cho tha nhn v cho x hi na. Con ngi l ch ng ca mi vn . Con ngi tt () l nhn t xy dng mt x hi tt lnh. Con ngi xu (s) lm cho x hi xu ly. X hi i L l mt x hi vn minh, v c nhng con ngi tt c o to bi mt nn gio dc "nhn bn", ly con ngi lm mc thc cho tt c Nh trn cho thy, di triu i nh L, khng ch ring o Pht c tn sng v pht trin mnh, m Nho gio, Lo gio cng c triu nh c bit lu tm nng . Nn i hc v vic thi c nc ta bt u c tin pht, ng thi cn l c duyn thun li dn n s hnh thnh mt nn vn hc dn tc Vn hc L Trn.

---o0o---

V Vn Hc
Trc khi tm hiu nn vn hc i L, thit tng cng nn nhn li hai thi inh L xem th ng ca Pht gio lc y c nhng nh hng g t , chng ta kh d c mt nhn nh chnh xc, Nh nghin cu Nguyn ng Chi vit trong Vit Nam C Vn Hc S: "o Pht truyn b trong dn gian rng. Mt vi o vin va l ch tu hnh va l ni hc tp, sn xut c s ng nh th, nh vn, trong s c nhiu nhn ti ra gip vic ni chnh cng nh ngoi giao cho triu nh. "Nm 971, inh Tin Hong ln ngi, lc ban nh chc tc cp cho cc quan cng nh lun giai phm cho hng tng o c cng gip nc. ng u c chc Tng thng trao cho Ng Chn Lu v ban hiu l i s Khung Vit Hiu ny c ngha: chng nc Vit k cng c bit, bit v Hong Hoa L rt chung o Pht v ci cng vic vn thng nh i s kh nhiu. "Nh L k chn nh inh cng u i tng , tng sai s qua Tu thnh Cu kinh v i Tng (1007). Vua i Hnh cn dng cha con S Mah, ngi Chm v dch kinh sch bi dip bn Tiu tha truyn rng Pht hc, nhng cng khng cnh tranh ni vi mn phi hai nhnh Thin tng ca Vinitaruci v V Ngn Thng.

Ni tm li, trong khong th k th X, ca cha ng mt vai tr quan trng v vn hc. Cng v th m o Pht Vit Nam t cng lm tn v c chnh ph v n" (Sd trang 96, 97). Qua nhng nhn nh trn cho thy: o Pht thi inh L c mt a v vng chi trong dn gian. Cc ngi Ng Chn Lu, Php Thun chnh thc cng khai lm c vn ch o cho triu nh. Ch khc mt iu l cc ngi lc no cng vn l nh tu hnh. S dn thn "nhp th hnh o" ca cc ngi l hon ton do lng nhit thnh v o php, v dn tc thc y; trong lc hon cnh nc nh va mi ginh li quyn c lp. Rt c th trc cc ngi ngm gip mu k cho Vn thng vng inh B Lnh dp lon 12 s qun m dng nn nghip nh inh. Cho nn ngay sau khi thnh lp vng triu, nh quan chc cho nhng ngi hu cng i vi T quc, ng thi cng t lng tri n Pht gio, vua tng ngi tng thng Ng Chn Lu lm Khung Vit i s. m u cho mt nn vn hc dn tc, v th th, th bi "t" ca i s Ng Chn Lu vit thay vua L i Hnh tin s thn nh Tng l L Gic lc tr v Tu di y c coi l a hoa u ma n trong vn th vn Vit Nam, th k th X. Nguyn vn bi t y nh sau: Tri quang, gi thun, cnh bum ging Di theo s thn v c hng Ngn trng non nc vt i dng Xa xi ht dm trng Tnh thm thit, xin nng chn ru ln ng Cm tay nhau, lng vn vng... Nh em nguyn ngi bin cng By t vi thng hong. Tng quang, phong ho, cm phm trng. Dao vng thn tin phc hng Vn trng sn thy thip thng lang Cu thin qui l trng Tnh thm thit, i ly thng Phan luyt s tinh lang Nguyn tng thm v bin cng Phn minh tu ng hong 53 Trong li ta tp sch Ton Vit Thi Lc, L Qu n a ra nhng nhn xt v tnh hnh sinh hot vn hc di hai triu i L Trn:

" Nc Vit ta ngay t bui u dng nc cng vn minh khng km g Trung Hoa. Bi t ca thi Tin L tin s thn L Gic nh Tng, li l bng by nn n, c th vc c. n cc vua nh L u l nhng bc gii ch hay th, nhng nay khng bit tm kim vo u, ch thy sch Thin Uyn Tp Anh cn chp c ca vua Thi Tng hai bi, ca vua Nhn Tng hai bi. Cho n cc vua nh Trn cng rt mn thch sng tc th vn, mi v u c tp th ring, nhng ri rng mt mt nhiu, trong Vit m Thi Tp ch cn thy vi ba chc bi. Ni chung th hn th L Trn rt phng khong, tnh cm cao siu m thanh nh, phong v phng pht THIN NG, nn to c ting vang c nh hng su rng n chnh s v gio ha ng thi" (Ng bang triu khi vn minh v tn Trung Hoa. L tin hong tng Tng s L Gi nht t, uyn l kh cc. L gia Thnh, Nhn nh tng giai nng th cng thi, kim v kh kho. Thi Tng nh th, Nhn Tng nh th, cn kin Thin Uyn Tp Anh. Trn triu ch , ti i thi, cc hu thi tp, tn lc tht truyn, kin Vit m, cn s thp th, i thc hng di khong, k tnh cao nh, phong v dt nhin do tn. Tuy thin ng vi a, dic tc kin ng thi chnh gio, thanh m ch ngnh khi) (Sd trang 22). Ni v nn vn hc i L, khi nn vn hc nc ta mi bt u hnh thnh, nhng cng trnh sng tc th vn ca cc thin s v vn, thi s thi y, cn truyn li n nay, c ghi trong cc sch Thin Uyn Tp Anh 54; Vit m Thi Tp ca Phan Phu Tin; Ton Vit Thi Lc v mc Ngh Vn Ch trong b i Vit Thng S (hay L Triu Thng S) ca L Qu n; mc Vn Tch Ch trong b Lch Triu Hin Chng Loi Ch ca Phn Huy Ch; v b i Vit S K Ton Th ca Ng S Lin v.v.. Cc tuyn tp ph v tn vn th phi k n mt b sch quan trng v th ph: Qun Hin Ph Tp ca Hong Ty Phu, v truyn tch c: Vit in U Linhca L T Xuyn v Lnh Nam Chch Qui ca Trn Th Php v.v.. Trn chng ng pht trin mt nn vn hc dn tc, y, ta c th hnh dung c s kt qu rc r ca n, theo nh li nh s hc Phn Huy Ch, mc Vn Tch Ch trong b Lch Triu Hin Chng Loi Ch, th: "Nc Vit ta c gi l nc gi l hn nghn nm. Sch v th tch vn ra i t lu lm. K t inh, L dng nc, ng ngang hng vi Trung Hoa; mnh lnh, t chng dn dn r rt. n L, Trn ni tr, vn vt m mang; v thm nh th c nhng sch in chng, iu lut; v tip ni, vn nh r rng. Hung chi, nho s i no cng c, vn chng ny n nh rng. Tr tc mi ngy mt nhiu. Nu chng phi tri qua cp bc, t ph m ha tro tn, th hn l tru ko n tt m hi, cha y n tn x nh". 55 V tin s Hong c

Lng, ngi bin son Trch Dim Thi Tp nm 1497, trong li ta sch , than vn: " Cn nh th cc i L Trn th khng c cn c no kho st, nh chnh. Mt i khi c nht c dm ch na cu ni ch "giy rch vch nt" th v sch m than th, c thm li cho cc bc hc thc ti danh ng thi. Thn i! H c mt nc vn hin, dng nc my nghn nm, th m khng c ly mt cht sch v g lm bng, chng cng ng au xt lm thay! Ri ng k tip: "Th m tt c nhng g thu nhp c cng ch l mt hai trong trm ngn phn. Bn chn lc rng thm nhng tr tc ca cc v ang ti triu, nht ly nhng g tinh tu nht, ri sp xp, phn loi thnh cc thin, c su quyn, t tn l Trch Dim. V chng, vic phm bnh, cn nhc, vn chng m c cht v, l ch, ct sao cc th vn c truyn b rng ra, ng hu trnh c li ch trch ca ngi sau i vi hin nay, nh chng ta hin nay ch trch ngi xa vy.(1) Tht ng tic! C mt nn vn hc rc r nh th, sau khi nc ta b nh Minh cai tr (1407 1427), bao nhiu sch v ca ngi mnh tr tc, chng thu nht t sch bin thnh tro than.56 Mi ti nm 1901, trng Vin ng Bc c (Ecole Francaise d'Extrme Orient), thnh lp ti H Ni mi bt u xc tin vic su tm v bo tn nhng di sn vn ha quc gia cn st li, t cui i Trn H n ht th k XV, gm cc th loi: th, vn, truyn tch, bi k v.v... Nhng cn kho tng kinh sch o Pht Vit th sao? Chng ti tm ti trong cc sch dn, v nht l cun Th Vn L Trn, gip chng ti rt nhiu bn vn qu gi vit mc ny. Nhng tc phm vn hc Pht gio i L gm c:

---o0o---

V Th
- Ng o Ca Thi Tp ca Khnh H. - Vin Thng Tp ca Vin Thng. Cun ny c ti mt ngn bi th. V Tr Tc: - B Tt Hiu Sm Hi Vn ca Php Thun - Dc S Thp Nh nguyn Vn ca Vin Chiu. - Tn Vin Gic Kinh ca Vin Chiu. - Thp Nh B Tt Hnh Tu Chng o Trng ca Vin Chiu. - Tham Hin Quyt ca Vin Chiu. - Ch Pht Tch Duyn S, 30 chng, ca Vin Thng.

- Tng Gi Tp Lc, 50 chng, ca Vin Thng. - Php S Trai Nghi ca Hu Sinh. - Ch o Trng Khnh Tn Vn ca Hu Sinh. - Nam Tng T Thp ca Thng Chiu. (Do trng nguyn Lng Th Vinh vit ta). Tt c sch k trn u b tht lc. Ring cun Tham Hin Quyt ca thin s Vin Chiu th c l c trch mt on trong sch Thin Uyn Tp anh m ta c hin nay.57

---o0o---

V Minh v Bia
+ Bi minh khc vo qu chung cha Thin Phc, ni Pht Tch (Nht Thng Ch chp l cha Vn Phc) ni Ln Kha, x Pht Tch, huyn Tin Du, tnh Bc Ninh, do vua L Thnh Tng (1054-1072) xy dng, thin s Hu Hng vit bi minh, nm Nguyn Ha th 9, triu nh L 58. + Bi minh khc vo bia thp Hi Thnh, ni Lng Gi 59 do Php s L Kim son, dng nm Hi Phong th 9. + Vn bia cha Bo n, ni An Thch, trn Thanh Ha, do Chu Vn Thng son, dng nm Hi Phong th 9 (1100). + Vn bia cha Bo Ninh, Sng Phc (hin nay bia nm chn ni an Hn, tnh Tuyn Quang) do L Tha n son, dng nm Long Ph Nguyn Ha th 7 (1107). + Vn bia cha Din Phc, thn C Vit (?), do nguyn Cng Dim son, dng nm Hi Tng i Khnh th 4 (1113). + Vn bia cha Sng Nghim Din Khnh, qun Cu Chn (Thanh Ho), do i s Hi Chiu (Php Bo) son, dng nm Hi Tng i Khnh th 9 (1118). + Vn bia thp Sng Thin Din Linh, ni Long i (thuc huyn Duy Lin), do Nguyn Cng Bt son, dng nm Thin Ph Du V th 2 (1121). + Vn bia cha Vin Quang, huyn Giao Thy, l Thin Trng, do s Dnh t son, dng nm Thin Ph Du V th 3 (1122). + Vn bia cha Hng Nghim, ni Cn Ni (Thanh Ho), dng nm Thin Ph Du V th 5 (1125) (Khuyt danh). + Vn bia cha Linh Xng, ni Ngng Sn, x Ng X, huyn Vnh Phc, tnh Thanh Ha, do thin s Php Bo son, dng nm Thin Ph Du V th 7 (1127). + Bi k cha Bo n, x Thp Miu, tng Bch Tr, huyn Yn Lng, tnh Phc Yn, do Ngy T Hin son, dng nm Tr Bnh Long ng th 5 (1209)

Nn vn hc i L c th chia ra cc th: 1- Thi ca: - Th sm truyn. - Th o l (hay tm linh). 2- Tn Vn: Chiu, biu, bia, k 3- Truyn Tch: S truyn, vn ng lc, di ngn ca cc thin s. n y, ta th xt hai quan nim ca vn chng i L: 1/ V tr 2/ Nhn sinh. Th vn i L chu nh hng su xa ca ngun gio l i tha Pht gio, nht l v Thin tng v Mt tng, nn "huyn diu, thn b l lng!" Chng ta th rt ta mt vo bi lm tiu biu chng minh cho hn th va siu thot va hin thc v quan nim v tr nhn sinh ca i L. Khong nhng nm Thin Thnh Thng Thy (1034-1036); vua L Thi Tng c ln n thm cha Thin Phc, cng cc bc k tc bn phng tham cu v nhng yu ch o Pht. Vua ni: "Bn v ngun gc ci tm ca Pht T th cc thnh hin i xa cn cha khi b ch bai, hung chi nhng k hu hc. Nay ta mun cng cc v trng lo trnh by s lc ngh ca mnh, mi ngi hy thut mt cu k xem t th no?" 60 Mi ngi cn ang suy ngh, vua lm xong bi k: Bt nh thc khng tng Ngi khng, ta cng khng Ba i cc c Pht Th "Php tnh" chung ng. (Bt nh chn v tng Nhn khng ng dic khng Qu, hin, v lai Pht Php tnh bn lai ng). ng v Bn th lun th Pht (hay bn th ca v tr vn hu) l th tuyt i duy nht, trong sng, t ti, trn y, khng sinh, khng dit, khng nh, khng sch, khng thm, khng bt, khng b khng gian v thi gian v ng lc lm ngn ngi m (n) chu bin khp php gii bao la. Nhng di sang Hin tng gii, khi vn hu hnh thnh, t mt my ln h trn n trng, sao, sng, ni, cy c, ngi v vt, u mang trong t th ci tnh di i: v ng, v thng, c, khng, cn, mt Nh vy, cho ta thy, Bn th Tuyt i c mnh danh l Tm hay Chn Nh. Ni theo Thin ng th:

"Bt nh thc khng tng ngi khng, ta cng khng Ba i cc c Pht Th "Php tnh" chung ng" Nn gia Pht (ngi gic ng) v chng sinh (ngi cha gic ng) khng cn bin gii cch ngn na; ta v ngi ha chung trong mt Ngun Sng (Php tnh bn lai ng) trong sng, t ti, trn y, chu bin khp php gii bao la. Cng trong dp gp g ny, thin s Hu Sinh tr li vua L Thi Tng bng mt bi k mang tnh cch trit l "Bt Nh" vt ln trn c l C v Khng: Php cng nh khng php Khng c cng khng khng Nu bit c l Chng sinh, Pht vn ng. Trng Lng Gi61 in bng Thuyn u bn chn khng Bit khng, khng l c nh tu chiu v cng. (Php bn nh v php phi hu dic phi khng nhc thn tri th php Chng sinh d Pht ng Tch tch Lng Gi nguyt Khng khng hi chu Tri khng, khng gic hu Tam mui nhm khng chu) Li th p nh chm ngn. Kh th chuyn ng nh nhng nhp th ca tri tim. Hn th phiu dt nh c thn lc lm thc tnh chng sinh hy quay v vi bn tnh trong sng sn c ca mnh. Ngn ng l s th hin ca t tng, cc thin s i L quen sng vi t tng nn h nhn v tr nhn sinh quan bng quan nim: C, Khng: "Hu hnh cng l mt vi ci v hnh v ngc li, ci v hnh cng c th din t bng ci nhn hu hnh". C th c t my may Khng th c v tr ny cng khng Vng trng vng vc in sng Chc chi l c, khng khng m mng 62

Thin s o Hnh Cm sng ht ci trit l Bt Nh, cc thin s i L nhn thy u cng l Chn Nh. Thi ca i L, c th ni, l th ngn ng siu ngn ng, trit l siu trit l, c kh nng rt tt c th gii vo mt vi ch (C Khng) bng mt nim (ide) m vn din t c ht mi l sinh ha ca v tr vn hu Mt nh nng, mt bng hoa n, mt ng my, mt git sng ri u mang mt ngha mt n su xa; tt c ch l hnh nh ca Tm hay Chn Nh bin hin v s sng t trn lan bt tn v thy v chung. Ph ch: Di y chng ti xin trch mt s t bi th v vn bia ca cc v thin s i L chng ta suy ngm v nhng thin ng c "nh hng su trong chnh s v gio ha ng thi". Thin s NG N: Diu tnh h v bt kh phan, H v tm ng c h nan. Ngc phn sn thng sc thng nhun, Lin pht l trung thp v can. Dch: Chn Nh Diu Tnh" v ngn thuyt, Ch ng Chn Nh mi hiu thi, Trn ni ngc thiu mu ta sng Trong l sen n sc khoe ti. Thin s VIN CHIU: Ly h trng dng cc, Chi u thc kh oanh Tr tc kim chiu, D lai ngc th minh. Dch: Di giu, cc thu n u cnh chim xun ca, Ngy ngy mt tri chiu, m n trng hin ra. Thin s MN GIC: Xun kh bch hoa lc Xun o bch hoa khai S trc nhn tin qu

Lo tng u thng lai Mc v xun tn hoa lc tn, nh tin tc d nht chi mai Dch: Xun i, trm hoa rng Xun n n trm hoa. Trc mt, i chuyn bin! u xanh tuyt im pha ng ngh: Xun tn hoa rng ht Bn thm, mai n trng... m qua! on Vn Khm truy tng thin s CHN KHNG Hnh cao triu d chn thanh phong, Tch tr nh vn m tp long. Nhn v ht kinh bng tu ng o lm trng thn yn trinh tng! Phn oanh bch tho thim tn thp. Thy trm thanh sn nhn cu dung. Tch tch thin quan thy cnh khu, Kinh qua su thnh m thin chung. on Thng dch: Ting lng ngoi ni vi trong triu, Mn rng my qun qut theo Thng xt nh nhn cy ct , Ngm ngi vn o gc tng xiu. Non xanh tng thy chn dung c Thp mi bn m c bic leo. Vng v ca Thin ai k g, Qua y bun lng ting chung chiu. (TVLT, TI) Thin s KHNG L: Trch c long x a kh c, D tnh chung nht lc v d. Hu thi trc thng c phong nh, Trng khiu nht thanh hn thi h. Kiu Thu Hoch dch:

Kiu t long x chn c ni Tnh qu lai lng chng h vi C khi xng thng ln u ni Mt ting ku vang, lnh c tri. (TVLT TI ) Nguyn Lang dch: Chn ni a th p sng h Vui vi tnh qu qun sm tra C lc tro ln u chp ni. Ku di mt ting lnh h v. (VNPGSL TI) on Vn Khm vn Thin s QUNG TR: Lm loan bch th n kinh thnh, Pht t cao sn vin cnh hinh K nguyn tnh cn xu trng tch, Ht vn di l ym thin quynh. Trai nh u iu khng nguyt, M thp thy nhn v tc minh. o l bt tu thng vnh bit, Vin tin sn thy th chn hnh. Ng Tt T dch: Lnh ch vo rng, tc bc ph Non cao gi o ngt hng tha. Trm khn nhng mun hu bn chiu, Treo dp nghe khp ca cha. Trng di sn trai, chim khc khoi, Thp khng bia ch, m th . Bn thin thi cng ng thng xt! Non nc ngoi am, dng xa. (VHL, TI) Thin s KHNH H: Lao sinh hu vn sc kim khng, Hc o v qua phng t tng. Thin ngoi mch tm nan nh th, Nhn gian thc qu khi thnh tng. Cn khn tn th mao u thng,

Nht nguyt bao hm gii t trung. i dng hin tin, quyn ti th, Thy tri phm thnh d ty ng? Nam T dch: Ci trn chi k sc cng khng, Hc o th theo php t tng. Tm ngoi tri d tm u thy, Qu cung trng h xung y trng. Nht nguyt thu vo trong ht ci, Kin khn hin gia l chn lng. i dng sao cho tay nm chc. No ai thnh tr, ai phm dong. (Ng. S. uc Tu) o Phng Bnh dch: Kip trn khoan ni sc cng khng, Hc o g hn hi t tng. Tm kim ngoi tri khng nh th, Qu trng ci tc h m bng, My lng cha c kin khng rng Ht ci thu gm nht nguyt trong. Trc mt, nm ngay cng dng ln, Ai hay phm thnh vi Ty ng. (VTLT, TI) Thin s KHNG L: Vn L thanh giang vn l thin, Nht thn tang gi nht thn yn. Ng ng thy trc v nhn hon, Qu ng tnh lai tuyt mn thuyn. Kiu Thu Hoch dch: Tri xanh nc bic mun trng, Mt thn sng khi, mt vng du ay ng chi ng tt ai hay, Qu tra tnh dy, tuyt bay y thuyn. (TVLT, TI) Thin s QUNG NGHIM: Ly tch phng ngn tch dit kh,

Sinh v sinh hu thuyt v sinh. Nam nhi t hu xung thin ch, Hu hng Nh Lai hnh x hnh. Dch: La tch dit, bn cu tch dit, Chng v sinh hy thuyt v sinh. Ti trai t ch trn thin ch; Khoan vng Nh Lai thng l trnh Thin s MINH TR: Tng phong thy nguyt minh, V nh dic v hnh Sc thn gi c th, Khng khng tm hng thanh. Nam Trn dch: Gi cnh thng, lng sng trng sng, Bng cng khng, hnh dng cng khng. Sc thn, thn sc u khng, Nh tm ting di trong vng h v. (TVLT, TI) Thin s THNG CHIU o bn v nhan sc, Tn tin nht nht khoa. i thin sa gii ngoi H x bt vi gia. Dch: o vn khng nhan sc, Ngy ph v gm hoa. C i thin sa gii, u chng l qu nh. V di y l Bia Thp, Sng Thin Din Linh ca Vua Th T (nh L) ng Lm Ch Nc i Vit do Triu lit hnh b thng th, binh b vin ngoi lang, ng tri phin cng vin ch s, thn NGUYN CNG BT phng sc son, k li cuc i, cng nghip ca vua L Nhn Tng v vic xy dng Thp cng mt s cng trnh kin trc khc di ng triu. Bn vn qu di, nn ch xin trch mt on cui.

" Knh ngh c hong , b h, bc "Thnh hin th o, thnh vn thn v, anh cch dn vt, vn linh chiu ng, vnh long nguyn ha, thng minh qung vn, nhn tr ngha, thun thnh minh hiu" ca triu L, l do t tri chung c; nht nguyt kt tinh. Cho nn im lnh bo trc; triu tt m ra. Ph hong nm mng, nc ngoi dng voi trng su ng; mu hu c thai, gc ta ph rng vng nm sc. l im lc b h u thai vy. . "n khp c cy mung th; tr nhanh gi tp ma sa. Sch kinh ni in, tinh thng ti ch yu huyn; php thut ngoi quyn, thu tm c ton tn ch. c ln p nh vng, sng hn tinh u; t tn hay cho in thp, chiu ri xa nay. Snh php vit thng thn; vn bt vua n tuyt diu. Th ch ta rng bay phng ma, php vit t tay ngc vit ra; hnh ch nh loan ling thc bay, th ch do lng vua th nghim. Khc bin vng chn phm cung; chn ngc tt t ni o qun. T th tm mun hoa ca th tri; nhc ph ha m thanh ca nh Pht. Php vit ch th cng cu n huyn c; ti bn cung th tinh thng n diu thut. l b h tinh thng su rng ch ti ngh vy. "Gp lc trung thu cnh p; mun vic ngh ngi. M lng thnh sa son c bn; by l thnh cng dng hong kho. Li ti sm mng ba, mi sm sa xe gi. Ci xe ngc ra ngoi chn b; ln xe chu giong rui ng vng. Qut lng tr che hai bn; kiu nm bc vy quanh bn pha. Lng vng rp tri: c mu le nng. (Nh) sao bng rm liu; (nh) sao chuyn ng hoa. Hng trng l sng bic; ng in bu linh quang. Nghn thuyn nh chp git gia dng; mun trng nh sm vang dy nc. Di hin ngc tht hi ng phng b; trong thm an tu chng biu s tin. Th ra vng i ba ngn ni, trn mt sng dp dn; phi mai vn l bn chn, di dng sng l lng. Lic mt nhn b; h mi phun bn. Nga trng gii m nh vua; ci xt bu tri lng lng. Trng vch dng cheo leo; do nhc thiu ro rt. Ca ng m ra; thn tin xut hin. u l dng iu thin cung, h phi phong t trn th. Vn tay nh dng khc Hi Phong (1); nhn my thy ngi ca vn tt. Chim qu tng n ca ma; th lnh thnh i xnh xang. Ti lc c vng x bng; xe bu sp v. n gia ng bng phng; ngoi ci Qung Thin (2). Hng thng i cao v lc a; quay lng ra ln i ba non. Ngm bn son m vy u, ko ui an phn. Chim lu lo trong my; h hm hm xung ni. Tr ht oai hng; cn v th nh. Gp lc Thng lm t, cm lng tr cn son. Tht tht thanh x n trc vua; p bi rng lm ni sn h. Ko cung rui bn; rt kim vy quanh. K tr oai trong chc lt; ngi n nh lc bt ng. Ln quc mn nn dt gi b tr; ch hu vui m vt ni bng tng. Chm ch xt xem chnh gio; ngng ch mong thy mt

vua. Khp chn trang hong gm vc; hng nm vui v ba ngy. a i ngi ln ci H thin; t dn chng vo ni lc quc. l vic nh vua suy xt m ch to ra vng vy. Lm sng t s k diu ca mu thn, nn ch to s tinh k ca thuyn ng. Theo hnh t hm i trng hng; lp cch dng nghn thuyn t l. t lu gc ngt tri; dng thm hin cao vt. Trong t ta thu cao vi, nh vua rng tm mt nhn xa; cnh xen hng gm r rng, cho th n c sn sng hu cn. Dc chu bu trang hong; ba cung nh ca. Gia dng bui sng lnh nh, ng hi thn h hi chn sng; gc bn ban chiu dng li, tng ra vng i ni chc tri. l ti ch to kho lo v tn k ca b h vy. Rng vn thn thng; c suy thnh on. Sa sang thng s; chm ti lng duyn. Dng i cao qung chiu; hng sn trc oan mn. Trong nu mt ct; ngoi t by tng. Un hnh cung nng ly sen vng; may lng nhiu che cho ngn lp. Du c vi dui t, nh bnh xe xoay chuyn; rc nh sng gia tri, nh bng c chi chang. Li c bo thnh rc r trang nghim; in vng vin bu. Do thnh nn; t tng vng hai dy, dng t linh vn; hnh ph k l. Li c hai ta lu hoa, trong treo chung vng, khc ch tiu mnh mc o nu sng; vn my ngm gi v chung ln nh. Nghe v bao gm m ng nghim quay mt; nhn thy thnh minh m khom ct ci u. (Nhng vic ny) u ny ra t nh vua, mun sao c vy. Li c i cao tht bo, xp thnh mt dy, chnh gia c mt ngn ni vng. t tng p Nh Lai a Bo; by chn hnh xe php my tng. Mi hin lp lnh nh mt tri bui sng; mu ngi huy hong v my bic ban chiu. Th n hai ta bch ngn: bn t t chn dung Pht A Di ; bn hu x l ca sc thn mu nhim. Chiu cao m ra th kho; v p ph r mi cong. Long lanh ng tuyt trng ang tan; rc r t trng thu vng vc. Th na li c hai ta iu vn; bn t t t nhan ca Chnh Gic; bn hu t diu tng ca B . hon thnh gc ln; li xy dng lu cao. Nc che ngi qu; vch chm hnh rng. Li th na c hai ta ng voi; bn t chm hnh dung Pht Cam l; bn hu t diu tng Pht Bo Thng. Gt mi cht qu; cao dng ct hin. Cc cnh nm ngc qu, c khe khm sng t. Li son k nhng li ghi p , u khc vo bn cnh ta sen. M tm lng trong trng; soi sng mi i sau. Li t chn phng bng nm sc; khc bn ct bng song huyn. Hai bn nghn n nhp nhy; bn mt rc r vng son. C th gi l: hn xa ch xa nay; vt hn sinh thnh to ha. Dn ha vui ca thin h, m tr thnh ngy; tha tm mc ca th gian, gi nua nay tr li. l cng lao kho xy dng thng duyn ca b h vy.

Tn sng o Pht, hm m thng nhn. M cha Din Hu; ti vn Ty. Du vt theo qui m thu trc; Lo toan do thnh ngy nay. o ao thm Linh Chiu, gia ao tri ln mt ct , trn ct c mt ta sen nghn cnh xo ra. Trn hoa dng ngi n sm; trong n t pho tng sc vng. Ngoi ao c hnh lang bao bc. Ngoi hnh lang li o ao Bch Tr, bc cu cong i li. sn trc cu, hai bn t hu xy thp lu ly. mng mt hng thng, ma xun hng nm, nh vua thn ngi xe ngc, n m tic chay. Hng hoa by hnh thc k an; bn chu t l nghi tm Pht. Trang sc tng tinh thnh cho nm chng, hoc h vai tin thoi nhp nhng; to i ng thin vng bn phng, nng kh c bi hi nhy ma. Tinh cn chng tr; knh phng no ngi. V vy m huyn to linh thng, cng ph h. l b h dng cha th Pht cu phc th. Trn va tr yn trong nc; di ng gip ln bang. Bng lnh th ni bin khu tr mt; gy nn him khch d dang. Vi vng chng ch; lm nht oan th. Qun chu Ung mun c tan tnh nh my m gi cun; qun Nh Nguyt trm vn v nh gp nng bng tan. T thi hnh do vin tng ngoi bin, u c phi lng vua quyt nh. a hong cc ln ci thanh bnh; dn sinh dn n ni giu c. Qut gi nhn gio ha nc nh; ra n hu ban cho khp chn. (Do ) Hong Vng X Ch la cung tht n cha khuyt xng thn; quc cha La Vu b t nc ti an nh qui ph. Dc knh yu b ha; nghing lng hng ti mt tri. Gn y bn mn Ma Sa, cy c non sng him tr; sinh lng lang si, khng theo gio ha triu nh. Vua ta ni gin; xe gi ln ng. Mnh tng nh my theo; mu thn nh ma hp. Dn qun s ng hoang; nh p bn dn hung hn. Bn t trng b bt; l u s cm t. Ngoi ra th mu nhum c hoang; thy phi rng sui. Th hm thing bt chut, no c kh g; ln to p trng, sao m d th. l l thng mi khi b h dng v vy. Nhn dn ha hp trm h yn vui. Ma xun ra mt, dng knh ngc ng; ma thu vo chu, trnh by chc v. Hp cc nc ch hu m yn thng; xy bo i cho ba cp qun tin. Lp ngi bc sng chi tri xanh; t ta sen ph by tng bu. Trn nc phng hong ng thng; chung quanh rng ln a vn. Lng trang sc tht trn; ai trang hong bch bo. l: thm trn cao nht, thnh thng ng chi; bc gia tm thng, cung tn chu chc. Nhc quan ng sp di sn, u cng nhy ma. Rng sc thin ti lm nn iu khc; v v phin thuc xa ti p Phong. Lng tri ting t my bay; ha so vang thm n sng. l c cao nht v sa sang vn gio ca b h. Lm chn ch ca t tri; xt huyn c ca to ha. Vn tr bin thng; him mu y khp. Tinh tng m hng nc ngoi; phin dch yu oan mi ngh. Ch ra

khc ma tuyt vi; t r nim vui i thnh. Li ch khc "tin t xung my", vo von ting ht, ngi ca cng ln tin vng; v khc "sao bng ri ch", uyn chuyn dng hnh, chc tng n su gio ha. l s lo toan nhim mu ca b h vy. c cng tri t, nn nm chu chi sng; n ti c chim, th mun vt dng im. Mi chim rng thn quang phc thm qunh in bu; mt nghn voi trng h tr vn cm ao tin. T r s di lu ca ngi bu; hp ph s hng thnh ca phc lnh. Cho nn, tri hin im thing; rng ph vt l. Nn voi thn xut hin; hnh th to p; trn hin thn quang. Nghim vn thi sch trong c bc; bm thng minh chiu ri khng cng. Vua t tn cho "Thn tng siu qun". u m a thm, X l hin ngc; c cy dng phc, thn vt bo im. Nu ln s ban phc khng cng; ch r s truyn ngi v hn. C thm mc hai lt; hu trng n su ln. Nai tuyt li mt con; hong en v mt cp. Tha mnh thin ; gi lu phc tri. Dn dp t im lnh; song song ph v l. Ra nghn chm nm mu; sen hai gng mt nhnh. n thm sui ngun, vt dng im l. Cm ng s yn tnh ca mun dn; gi bo s hng long ca x tc. Nn: vnh trng tn tng tri; nh vng ri t khe ti. T r s sng soi l hu hn; ni ln s t on l v cng. im tri bo phc; khe ti dng im. Mt cy cau ta; ny lm mm thing. Ging nh cc nc bo v triu nh; cng ta khp tri ph tr nguyn thy. Thi qua chn chc, tit n mng nm. Chut sinh lng trng, thng bin lng nghing. Ging nh t hc m dng im l; coi r hng nga t phc lnh. Hp vi s thanh bnh ca bn b; ha cng s m m ca mun dn. S trng, cu vng t tp; rng xanh, c trng dng trnh. Di t dung nghi trong sch, ni ln "duy nht duy tinh"; i thay cht c chn thng, theo c "hay nhn hay th". Triu dao chm, nga k sinh ra; mng mm nh, tru en xut hin. n nhn hp m phng xa thn phc; mnh h vn m khp chn s oai. Bm bm thnh i; tuyt lnh dy ng. Ma tuyt ht bay y thc; tng trng thi i thi bnh. Mt m nh lng phng khc thng; rc r nh n c thnh dy. n qu trng ua bay; m ngng tri tranh ling. T r s tinh cn bo p; cm thng lng thun hu tho hin. c Pht kinh trn cun m khng ai snh kp; chc thnh thng mun nm m qui nh l thng. Cau qu ngm chu; cnh dng ri ngc. im lnh quanh qut chn Cu Long, t xa chu bu, triu tt sinh i y cc ng, vt ti phng xa. i ! Vng chu phc dy tri t; k tha mnh ln t tng. Hn nm mi nm tr nc; hng bao nhiu nc s oai. Ma nng hp thi; trng sao ng . ngi thng ngh; vic lm rung l cn bn trc tin, nn chnh s t nh vo . Tuy hng nm vn phi thn hnh; nhng ch cha tng tr ni. Ngy thng nm ma h, nin hiu Hi Tng i Khnh th chn (1118), nh vua ci xe phng phi tin;

p thuyn rng diu bo. Nng p sng im; triu lui my tnh. Qua dng H L; thy bn Long Lnh. Tuy th ni chnh vnh, nhng nh vun bng phng. Vua bn truyn lnh; buc dy dng thuyn. Xung chiu cho cc quan h gi m bo h rng: - Trm mun dng mt ngi cha ni ny c c chng? T hu bc ra, tu rng: - Chng thn nghe cc c gi trong lng k li; ni ny c n u xun th tri thng ma nhun thm cho mun dn. Vy b h nn dng cha, chng thnh thin qu. V xin b h t tn ni ny l Long i. c vua chun y, bn h lnh cho vin quan coi ngy, xc nh phng hng; mt cha trng ra Kinh, gi lng sng nh la bic di ra; lng cha quay v ni ip, ma tan dng ni nh gm xanh thm sng. Bn hu khng ch bnh nguyn, trng ti ly c Cn Hng; bn t men theo sng nh, quanh Hn thy ra khi. Xung chiu cho th thuyn cng dy ny mc. Thi ca ci lm sng thm cng c, khin quan coi rng gng sc gim bt dn t; chuyn g rng ht sc thn k, sai th mc gii tr ti vic lm kho lo. Ly mn lm u; dng v dng hin. Xy mi ba tng chc tri; m bn mi ca hng gi. Vch chm rng ; x treo chung ng. Tng trn t hp vng X l, ta tng quang cho i thnh sau ny; nh nc xy tin khch bng mm, hng mc ngc di bu tri tnh ro. Tng di chia tm tng khi ng; ng h v c thn nhn cm kim. Chnh gia t tng a Bo Nh Lai: sc th nguyn su rng; nh hin c thn mnh. Nghe k sen gip oai thing; lng kinh Pht chia i ta bu. Treo phn vng rc r; cm lng ta long lanh. Sn thm c bc; lang v hai bn. ri bn t cha dng cung t gic: ngm hai mm trn t; i tm tng chu tri. Nu cao kh tng cho danh sn; truyn rng thnh cng cho hu th. Bn hu cha, dng nh khm nhn vung, trong t Tn u ha thng (l ngi b Pht) y ra Ma L sn. Nhn li dn ca Nh Lai; v chng sinh m chng phc. Tng di xy i Lng Hn, treo nh kh Th Sn; buc chy knh Bch Hi. Khi nh th m vang trn ngp ng tri; khi nghe th li kim thi vung ni kh i. Xy tng bo v; dng hin ph trng. Bc cu m rng ng thn; trng bch thnh hng hai dy. Ht tinh thnh tn sng hiu qu, mong cho lch s di lu; ht kiu l xy dng lu cao, k vng tui vua th mi. Cho nn nh vua t tn thp y l thp Sng Thin Din Linh. Thp ny bt u xy t nin hiu Hi Tng i Khnh th chn (1118); n ma thu nin hiu Thin Ph Du V th hai (1121) th hon thnh. Nhn lc rnh m dng xy; gp c ma m thit lp. Tri qua ba v cy, bn ma la chn, sau mi hon thnh. n khi lm l khnh thnh, sai phng thng chnh n nga xe; khin phong b qut sch bi bm. Khi trm n nh my ta khp sn kh; bng c

phn nh rng ph y cc ng. Chung trng vang m; khnh tiu inh i. Pha trc xe my Tam Bo; ng sau kiu bu thnh hong. Dc nghing xanh ta su cung; v ht tr gi c nc. in hoa vt ngang pha truc; cha Pht m rng bn trong. Hi tng, ni trai khit; din Gic chn kinh. Hong nghim trang, c k on ci u t l, cung nga khp np, nghe kinh xong dng sa ma ca. Thi cm chay trng mut, tht khch i qua ng; pht tin qu n n, cp dn ngho khp chn. U hin u v; thin long cng n. em lc cng ti thng; phc c v cng. Ca ngi hong cung vng bn nh tri t; cu mong bo vn vng vc nh trng sao. Sm sinh thi t; ni mi mnh tri. Mong gc ngnh ngn thu, cu x tc mun nm. C lt nhiu phng: qu nghing mun nc. Thn dn yu mn; t kho khung ph. Thn o gip ngm; tri ngi nng . Thi T, Thi Tng v Thnh Tng hong , nh xong bn b, nh gt ln tin, nh qu phc ny m ng mi ta sen; Hong T Ph Thnh Linh Nhn hong hu, chn ci trn hon, ng chi my khi, gi lng nhn ny m siu sinh tnh . Ni chung cc vng phi ca nh vua ch hu, l nhng ngi hin thc u trinh; iu ha ni tr. Nng thm tit tho hin ha; t r tm lng thc thun. i sao tri xung; cng thi lut ng. Sau cng xin nguyn nhn dn giu c, bn b an ninh. Thng nht sn h; Hoa, Di thng sut. Nm hnh tun t; thc la tru bng. Bin cng im khi la; trong nc bt tai ng. Thn, thn xen hng nhn; lm d rng nho. Ghi chp s vic hon thnh; nh bi thnh minh kho lo. Cn v cng hun nghing tri lch t ca b h, th du c ti nh Uyn, Vn, c hc nh Ban, M cng kh lng ghi li c mun mt vy. Li ngh phn rau qu, rau hoc nh nhoi; nh c nh mt tri, mt trng soi ti. Nghn nm mt thu; dc ht lng ngu. Gng cm ngi bt; nh bo trnh by. Li minh rng: Tm rt diu m rt tnh, Khng dng cng khng hnh. Gng t tn cho n, 'Cc nh" v "Cc tinh" m bc ring tn ti, Trc thu tri t sinh. Mun nhum en chng c, em mi vn nguyn lnh. Diu thay ci TM y, Thun ty v tinh anh! Xa bn tri Ty Trc,

Ging sinh c Kim tin. Mi danh hiu y , Rng m li th nguyn. Tu hnh lc , Tham cu su o thin. Tr tu ui h ngy, Dng gio l diu huyn. a o v chn tnh, Nh ni lng non yn, Khp ba ci chim ngng, Mi phng v hp duyn. Ngi vng mnh c Pht, T , vng con thuyn. Chn ci tc h o, Nh bt ni bng tan, nh cu vng rc sng, Ngi gi o v ngn. Nt mt vng m bng, Tm thn tm du lan. G chin n lm ci, Khi bay trn ha n. La thiu va li tt, Kt x l mun vn. y mm v y chu, Hoc nm sc r rng. Hoc hin thnh chn v. Lung linh v chi chang. Khp thin cung rng ln, Khp trn gii, dng gian. Quc vng c bn loi, Cng ko v rn rng. Tranh hng, xng danh tng, Mang nm lp hm vng. Xe rng m chuyn bnh, Thp bu t nghim trang,

T v mi mi, Nm thng t n nhang. Ni ni u th phng, Ngi tu hnh sing nng. n nay vua nc Vit, Truyn gi cng n cn. Hng v ni Long i, Nguyn theo ch tin nhn. Xy in thp hng v, Vt my, cao my tng. nh thp t x l, Mong im sinh thnh qun. Ho quang ta php l, Sng ni v thanh tn. My rng cng ha hp, Cch bit ci hng trn. c vua ban tn hiu, Thp "Sng Thin Din Linh". Cu mong di tui th, c thng tt ngy lnh. Cng hp nhau khnh chc, Qu phc vin thnh. Ving cha xe tp np, Nh my t non xanh. Quyt gi lng trong sch, Ln i cao tranh vanh. R rm kinh tng nim, Ngi, tri ha v thanh. Trng chung khua ging gi, Hng trm khi ta quanh. Gm vc khoe xun sc, Phc lnh khp chng sinh. Gng cm v t ngc, Ph b, i thanh bnh. Thn c giao chp vic, Ti mn, thm thn thng.

Ba ng hc cha trn, M n vua v cng. Xin m tung cc ca, Cho bn b ha chung. Ngi ca c nm thnh, Di lu cng ni sng. VN H dch (Dn theo sch Th Vn L Trn, tp I trang 403, 411) Thp "Sng Thin Din Linh" b gic Minh ph hy trong cuc xm lng ca chng vo u th k XV (1406-1407). Ring bia th v khng th ph ni nn chng lt xung bn cnh ni. Mi n gn hai th k sau, vo nm Tn Su i Mc Mu Hp (1591), nhn dn a phng mi b cng c dng li v trng tu cha Sng Thin Din Linh. Ngy nay, cha nt, cn bia th vn nguyn v tr c, thuc x i Sn, huyn Duy Tin, tnh Nam H. Bia trang sc kiu dy leo v rng xon i L. pha sau ca tm bia c khc 1 on th ca L Thnh Tng v 2 on vn: mt on ghi vic thi hu Linh Nhn (tc Lan) cng 72 mu rung lm t in, v mt on khc, ghi vic trng tu v dng li bia di thi nh Mc (Sd)* V vn xui chng ti rt ra bi hch di y lm mu. Nm 1109, vua Nhn Tng trc khi thn chinh ng Ma Sa, c hi dn nc n th sn rng v truyn hch: "Trm ni nghip t tng sa tr mun dn. Coi dn trm h trong bn bin nh con . Cho nn ci xa mn iu nhn m qui phc; phng ngoi m lng ngha m triu cng. V chng, dn ng Ma Sa vn sinh sng trong b ci nc ta; vin ng trng Ma Sa i i lm phin thn cho trm. Ngc thay l vin T trng hn, bng chc ph li c hn ca cha ng n; dm qun vic triu cng, tri vi l thng hng nm. Trm mi ln ngh n, tht l mt vic bt c d. Hm nay, trm t cm qun nh chng n. Hi cc tng sy v su qun, ai ny phi ht lng vng theo mnh lnh ca trm. Nm Thin Ph Khnh Th th 1 (1127), vua L Nhn Tng trc khi bng, vit bi "Lm Chung Di Chiu" v cho gi thi u Lu Khnh m vo cung trao tn tay v dn d cc vic v sau. Di y l bn dch t ch Hn ra ting Vit in trong sch Th Vn L Trn, tp 1, (xin trch nguyn vn):

"Trm nghe: cc ging sinh vt khng ging no khng cht. Cht l s ln ca tri t, l l ng nhin ca mun loi. Th m ngi i khng ai khng ham sng, ght cht. (C ngi) chn ct linh nh n hy hoi c c nghip; (c ngi) coi trng vic tang ch n hao tn c sinh mng, trm rt khng a. Trm t c, khng lm g cho trm h c yn, n khi cht i li bt dn chng mc x gai, sm ti khc lc, gim n ung, b cng t, lm nng thm li lm ca trm th thin h s bo trm l ngi nh th no? 'Trm vn xt v tui nh phi m ng ngi bu ln, trn cc vng hu, lc no cng nghim knh s hi, n nay nm mi su nm. Nh anh linh ca t tng v hong thin gip nn bn b yn lnh, bin thy t lon, n khi cht i c d ng sau tin l may mn ri, vic g cn phi khc thng! "Trm t khi i xem dn gt hi n nay, trong mnh bng thy khng khe, by gi bnh trm trng, s khng kp cn dn y , nn hy thn trng m ni vic k t thi! Thi t Dng Hon 63 tui trn mi hai, c lng, thng minh, thnh thc trung hu, n ha nghim knh, c th theo php c ca trm, ln ngi hang . "Ny c tr th, con hy vng nhn mnh ta, ni di th thng, gi gn c nghip, lm rng ln thm cng c ca tin nhn. Trm mong thn dn ht lng ph t. "Hi ngi B Ngc 64(ngi) thc c phong ngi qun t. Hy sa sang gio mc d phng nhng vic bt trc, ch lm sai mnh trm. Trm d nhm mt cng khng n hn g. Vic tang th sau ba ngy nn b o tr, thi khc than. Chn ct th nn theo cch kim c ca Hn Vn , khng cn xy lng tm ring, hy trm c hu bn cnh tin 65 Than i! Mt tri x, tc bng khn dng; trng tri my li, nghn nm vnh quyt! Cc ngi nn thc lng knh nghe li trm, t by vi cc vng cng v b co cho mi ngi cng bit" (Bn dch ca nguyn c Vn - Th vn L Trn T.1) Hc gi Ng tt T vit trong sch Vn Hc i L: "V phn tn vn, th bi Di Chiu ca vua Nhn Tng l kh hn ht. Tuy cng c m phng bi Di Chiu ca Vn nh Hn, nhng m cu t rt c, ng L Qu n v ng Phm nh H khen vn nh L ging vn nh Hn, c l ch v bi ny" (Sd) 66 [24] Thin s VN HNH, h Nguyn qu lng C Php (nay l lng nh Bng, ph T Sn, tnh Bc Ninh), nh my i th Pht, t thu nh ngi thng minh

khc thng, l bc "sinh nhi tri ch", qun thng ba mn hc, nghin cu Bch Lun (Madhymika), coi nh cng danh ph qu. Nm 21 tui, ngi xut gia cng vi thin s nh Tu, theo hc Lc t Thin ng, tc l i php th mi hai ca phi TNi--Lu-Chi. Ngoi gi hu h thy, ngi chuyn ch hc hi khng bit mt mi. Sau khi Lc t Thin ng th tch, ngi tp mn Tam-Ma- (Samadhi), nn khi ni ra li no t thnh sm ng. Vua L i Hnh (981) rt knh trng ngi. Nm u nin hiu Thin Phc, tng nh Tng l Hu Nhn Bo a qun sang nh nc ta, ng qun Cng Gip trn Lng Sn. Vua mi ngi n hi v s thng bi ra sao? Ngi p: "Ch trong ba by ngy th gic s lui". Qu nhin ng nh th. Khi khi binh nh Chim Thnh, v nc ny hay sang quy ph bin thy nc ta. Ngh nh cha quyt nh, ngi tu xin ra qun gp khi mt c hi. Sau qu nhin thng trn. -Th Vn L Trn vit: - ng l ngi c cng ln ng gp nhiu kin gip L i Hnh chng gic ngoi xm v dng nc, sau li gp phn gip L Cng Un ln ngi vua (1010). L mt ngi c ci nhn nhy bn v thi cuc nh vy nn trong thi Tin L, ng uc vua L i Hnh tn knh; sang thi nh L cng c triu nh trng i. L Thi T phong ng lm Quc S" Sd trang 214) Nin hiu Thun Thin th IX, nm mu ng ngy 15 thng 5 nm 1018. Trc gi th tch, ngi c li bi k khuyn co t: Thn nh in nh hu hon v, Vn mc xun vinh, thu hu kh Nhm vn thnh suy v b u Thnh suy nh l tho u ph". Tm dch: Thn nh chp nhong c ri khng Cy ci thu tn xun tr bng Nhn cuc thnh suy no c s Thnh suy ngn c ht sng hng. Tc phm ca ngi hin cn 5 bi th, c "tnh cht nhng li sm v li k". Ngoi ra cn c mt t li pht biu v thi cuc, 5 bi th l: 1. GI NGN (K Ngn),. 2. KHUYN L CNG UN (Khuyn L Cng Un) 3. CH "QUC" (Quc T). 4. TREO BN NI CHO MI NGI BIT. (Vit Bng Th Chng)

5. LI DY T (Th T) LI KHUYN CA NGI VN HNH chp trong i Vit S K Ton Th (phin m bn ch Hn): "Cn gi, thn kin ph sm chi d, tri L th trng thnh nhi hng nghip tt h. Kim quan thin h chi tnh, L ti a, v nh thn v khoan t nhn th, ph c chng tm, nhi chng c binh bnh gi. Tng ch vn dn, x thn v, k thy ng chi? "Thn nin tht thp hu d, nguyn t tu vt t d quan c ha nh h. Thnh thin ti nht ng chi hnh d". Gn y, ti thy li sm l, bit rng h L cng thnh tt dy ln c nghip. Nay xem trong thin h, ngi h L rt nhiu nhng khng ai bng thn v, l ngi khoan t, nhn th, li c lng dn chng, m binh quyn nm trong tay. Ngi ng u mun dn chng phi thn v th cn ai c th cng ng ni. Ti hn by mi tui ri mong c th th hy cht xem c ha ca ng nh th no, thc l s may mun nm mi gp mt ln). (Trch bn dch ca Cao Huy Giu trong sch TVLT, tp 1 trang 216) nh n mt bc thy cao c c cng ln gy dng cho ni t mnh l L Thi T (L Cng Un), v khai sng triu i nh L vn minh, Vua L Nhn Tng (1072 1127) lm bi th truy tn quc s Vn Hnh: "Vn Hnh dung tam t Chn ph c sm thi Hng quan danh C Php Tr tch trn vng k" Thin s hc rng bao la Gi mnh hp php sm ra ngoi li Qu hng C Php danh ngi Thp bia ng vng mun i THCH MT TH dch Nh vn L Vn Siu, tc gi sch VN MINH VIT NAM vit v ngi vn Hnh:" Ngi y th phi c cng nghip, m cng nghip ny nht nh c Ngi y mi lm ni. Bi Ngi thc cm hn ai ht, s p bc ca nn vn ha ngoi lai cn nguy him gp bi s p bc v chnh tr, nn Ngi nu cao ngn c c lp vn ha". " Trn nh qun Nam Hn ca Ng Quyn Bch ng Giang ch l mt chin cng, gieo nh hng trong mt thi gian ngn sau ny phi c nhng trn nh tip ca Trn Quc Tun, ca L Li, ca Nguyn Hu. Nhng trn nh v vn ha

ca SVn Hnh l trn i thng gieo nh hng mun i v sau cho con chu Rng Tin. ".. S Vn Hnh dn mt mt trn vn ha bao la trong c khng gian ln thi gian m khng mt t tro vn ha ngoi lai no c th khin dn tc Vit Nam qun quay theo". (Sch dn thng, trang 87, 88) [25] L Cng Un, ngi lng C Php, ph T Sn, tnh Bc Ninh, sinh ngy 12 thng 2 nm Gip Tut, tc ngy 8.3.973, nin hiu Thi Bnh th V nh inh. V gc tch ngi ta khng r lm, ch bit b m l Phm thi hu. Lc ln 3 tui, ng c nh s L Khnh Vn, tr tr cha Tiu Sn, nhn lm con nui, sau theo hc vi ngi Vn Hnh cha Lc T. ng l ngi thng minh, nhn c, c lng ca bc vng. (VSTA) Theo Cng D Tip K th lc nh L Cng Un hay nghch, mt hm b thy pht, tri bt nm di t, m khuya mui t khng ng c. Ch tiu lin tc cnh ngm bi th: "Thin vi khm chm, a vi chim, Nht nguyt ng song i ng min D thm bt cm trng thn tc, Ch khng sn h x tc in" (Tri lm chn gi, t ln m, nht nguyt nhn ta ng trc thm. m khuya khng dm dang chn dui, Ch s sn h x tc nghing). Bi th trn trch trong Th Vn L Trn T1. Di thi Tin L, ng lm n chc T thn v in tin ch huy s. Nm 1009, Long nh cht. ng c triu nh tn ln ngi vua, tc L Thi T, ly miu hiu l Thun Thin Nguyn Nin (1010), m u mt k nguyn mi ca nc i Vit hng mnh ko di trn 2 th k. (1010 1225) Thi T tr v 19 nm, mt ngy 3 thng 3 nm Mu Thn, nin hiu Thun Thin XIX (31-3-1028), tr th 55 nm. [26] Trng hp ngi VIN THNG, h Nguyn, qu Nam nh, tu ti cha Quc n. Nm th IV nin hiu i nh (1143), i vua Anh Tng, ngi c phong lm quc s. S chp: i L Thn Tng nin hiu Thin Thun th III vua cho triu ngi vo in Sng Khai hi v vic tr lon hng vong trong nc, ngi tu (chp nguyn vn ch Hn trong thin Uyn Tp Anh(: "Thin h do kh d, tr ch an tc an, tr ch nguy tc nguy, nguyn ti nhn ch s hnh h nh nh. Hiu sinh chi c

hp vu dn tm: c dn i chi nh ph mu, ngng ch nh nht nguyt. Th tr thin h c chi an gi d. "Hu vn: tr lon ti th quan, c nhn tc tr, tht nhn tc lon. Thn lch quan tin th vng v thng bt d dng qun t nhi hng, d dng tiu nhn nhi vong gi d. Nguyn k tr th phi nht triu nht tch chi c; s do lai gi tim h. Thin a bt nng i vi hn th, tt tim xun thu; nhn qun n vi hng vong, tt tim thin c. C chi thnh vng tri k nhc th, c tc thin bt tc k c d tu k, php a bt tc k c d an nhn. Tu k gi, thn trung d, lt thin nh l bc bng; an nhn gi, kinh k h d, lm h nhc ng h sch. Nhc th vng bt hng, phn th vng bt vong. K hng vong chi tim ti th d" (trch Thin Uyn Tp Anh). Bn dch ch Vit ca nguyn ng Chi trong sch VNCVHS : "Thin h cng nh mt vt n vo ni yn th yn, vo ni nguy th nguy, ct trng ch s hnh ca nh vua, nu c ci c hiu sinh thm vo lng dn th dn yu nh cha m; ngng nh tri trng: y l t thin h vo ni yn Li tr v lon ti trm quan, c ngi th tr m khng c ngi th lon. Ti tri xem cc bc vng i trc, cha c khi no khng dng bc qun t m hng, khng dng k tiu nhn m vong, m n nh th chng phi mt mai mt chiu u, t n dn dn li vy. Tri t khng th thay nng i rt lin m phi dn dn ma xun, ma thu. Bc vua cha khng lm hng vong lin m dn dn s thin hay c. Bc thnh vng xa bit nh th, cho nn mi bt chc c tri khng ngh sa mnh, bt chc t khng ngh yn ngi. Sa mnh l thn trng b trong, run s nh dm trn bng mng. Yn dn l knh k di, hi hng nh ci nga nm dy cng mn. Theo li th hng, tri i th vong. S hng vong l dn dn sinh ra thi" (Sd trang 119, 120). [27] Ngi CU CH, h m qu Chu Minh, hc thng tam gio. Mt hm, ngi t than: "Khng, Mc th c chp l "c", Trang, Lo th m ui l "khng", nhng sch th tc (r rng) chng phi l phng php gii thot. Ch c Pht gio khng k c hay khng mi c th gii quyt c l Sng Cht. Khng, Mc chp hu, Trang, Lo nch v, th tc chi in, phi gii thot php. Duy hu Pht gio, bt ha hu v, kh liu sinh t" (NTUTTL). Ngi tu kh hnh, trn nm khng bc chn xung ni, ting n ti kinh , vua L Thi Tng cho mi my ln m ngi khng ti. ch thn vua ba ln ti cha xin tham vn. Khong nin hiu Long Thy Thi Bnh (1054 1058) T tng Dng o Gia lp cha Din Linh trn ni Long i cng cho ngi. Khi h sn, ngi ni: "Ta chng tr li y na". Chim chc th vt trong ni ting ku bun thm sut ba tun cha ngt. Ngi tr tr cha Din Linh c ba nm. Khi th tch, ngi cho gi

mn li v dy (nguyn vn ch Hn chp trong NTUTTL): "Ph nht thit php mn, bn tng nh tnh; nht thit php tnh, bn tng nh tm. Tm php nht nh, bn v nh php. Khin trin phin no, nht thit giai khng; ti phc th phi, nht thit giai huyn. V s phi qu phi nhn. Bt nghip trung phn bit bo; bt bo trung phn bit nghip, nhc hu phn bit, bt c t ti. Tuy kin nht thit php nhi v s kin. Tuy tr nht thit php nhi v s tri. Tri nht thit php, nhn duyn vi bn; kin nht thit php, chnh chn vi tng. Tuy nhim thc t gii liu th gian nh bin ha; minh t chng sinh duy th nht php, v hu nh php. Bt x nghip cnh, thin xo phng tin, hu vi gii, th hu vi php, nhi v phn bit v vi chi tng. Ci dc tuyt ng vng nim, k gic c d". Dch ngha: Phm ht thy php mn l do t tnh ngi, m tt c php tnh cng li bt ngun t tm ngi. Tm vi php l mt ch khng phi l hai vt ring bit, mi s rng buc phin no u l khng; mi l phi tri ti phc u l h huyn. Khng ci g chng phi nhn; khng ci g chng phi qu. Khng nn phn bit nghip vi bo; khng nn phn bit bo vi nghip, nu phn bit th chng c t ti. D thy tt c php cng nh khng bit. Bit ht thy php ly nhn duyn lm gc, thy tt c php ly chnh chn lm ngun. Mc d m trong thc t (s tng) vn hiu th gian u l bin ha h o. Thu r chng sinh ch l mt php, ch khng phi hai. Chng ri nghip cnh, l phng tin khn kho; trong ci hu vi hin by php hu vi m khng phn bit vi tng v vi. l v mun on tuyt ci ng vng nim so o toan tnh vy. [28] VSKTT v HVVT ghi nm canh tut, nin hiu Thun Thin nm u (1010), L Thi T cho cng b bi chiu ny by t nh di t Hoa L ra thnh i La. Khi thuyn vua va ti thnh th c im lnh: rng vng bay ln, vua nhn i l thnh Thng Long. [29] BN CANH : vua th 17 ca nh Thng, mt triu i rt xa trong lch s Trung Hoa. [30] THNH VNG: vua th ba nh Chu, triu i tip ni nh Thng. [31] TAM I: nh H (2205 1767 TTL) nh Thng (1766 1123 TTL) nh Chu (1122 256 TTL). [32] CAO VNG: Cao Bin, tn l Thin L, di triu i nh ng (Trung Hoa) nm 566, lm h s Giao Chu t 884 875, ng cho xy thnh i La, thuc vng t H Ni ngy nay, t lu b mai mt.

[33] Bn dch chng ti da theo bn dch ca ng tt T (VHDL) v bn dch ca nguyn c Vn TVLT tp 1). Nhng ch thch trn y dn theo sch Th Vn L Trn, tp 1. [34] Lc L CNG UN mi ln ngi vua, cho 1000 ngi kinh lm tng. Cha Kin S c trn 100 hc tng, theo hc ti y. Cha Qung Bo, thin s Nguyn Hc nui trn 100 hc tng. Cha Trng Minh ni Tin Du (Bc Ninh) hc tng theo hc thin s Thin Lo ln n hn 1000 ngi, bin cha thnh Tng Lm sm ut. Dn theo sch LSVN TKX 1427, trang 82. [35] Quan chc ca nh L c qui c hn cc triu trc. ng u triu l 3 chc: Thi s, thi ph, thi bo. V d: L o Thnh lm Thi s bnh chng qun quc trng s i L Thnh Tng (1054-1071), T Hin Thnh lm Thi ph i L Anh Tng (1138-1175). Di n Thi y (thi L Thi T gi l tng cng) gi ht vic chnh tr v qun s trong nc. Chc ny tc l chc t tng sau ny. Tip n t khng, thiu ph, thiu bo. Chc thiu u chuyn coi cm binh. Ri n chc ni in tri s, ngoi in tri s, kim hiu bnh chng s. l cc chc quan trng yu bn cnh nh vua. (Theo sch Lch s Vit Nam, th k X 1427, q I tr 23, trang 40) [36] Xin xem cuc hnh qun nh nc Chim Thnh ca nh L trong tiu mc vit v qun s. [37] TN PHP; V Ti Chnh: 1. Php Thanh Miu, khi la cn xanh th nh nc cho dn vay tin, n khi la chn th dn phi tr tin li, tnh theo l nh nc nh m tr tin li. 2. Php Min Dch, cho nhng ngi dn inh m ai phi su dch th c np tin, nh nc ly tin y thu ngi lm. 3. Php Th Dch, t ra mt s bun bn, kinh s, cho nhng th hng ha g m dn bn khng c, th nh nc mua thu c ly m bn. Nhng ngi con bun m ai cn phi vay tin th cho vay ri c tnh theo l nh nc m tr tin li. V Hnh chnh: 4. Th Bo Gip, ly dn lm lnh. Cha ra 16 nh lm mt bo. Mt bo c t hai ngi chnh ph dy dn luyn tp v ngh. 5. Php Bo M, nh nc giao nga cho cc bo phi nui, c con no cht th dn phi theo gi nh m thng li. (dn theo VNSL, mun r hn, xin coi thm L Thng Kit). [38] Lch s Vit Nam, tp I, trang 153.

[39] S 5.000 ngi Chim Thnh ny c vua L Thi Tng cp rung t, lp thnh phng p h lm n sinh sng mt cch t do bnh ng nh mi cng dn khc trong nc. [40] VSKTT chp rng sau khi vua c kin ny, by ti vn c ni, vua nh phi nhn. [41] "L th Lan, tn tht l L th Yn nm sinh cha r, xut thn t mt gia nh nng dn, ngi hng Th Li, l Bc Giang. Nhn mt chuyn tun du n Th Li, vua L Thnh Tng (1054 1072) bt gp b ang hi du. Trong lc mi ngi i xem xa gi ca vua th b vn ng da vo cy lan m ht: "tay cm bn nguyt xnh xang mt trm b c li hng ta y" Vua ly lm l, cho vi ti hi, sau n vo cung lp lm phu nhn, t hiu Lan (da gc cy Lan), ri li phong lm Linh Nhn. Vi cng v nguyn phi, b thay vua L Thnh Tng lo vic ni tr trong thi gian vua i nh Chim Thnh (1069). B cn b tin trong ni ph ra chuc nhng ngi con gi nh ngho i ri g cho nhng ngi cha v. Vic lm c nhn dn ghi nh, gi tn l "Quan m". B l ngi m o Pht, tng i du ngon nhiu ni tm cnh p ri cho xy thp, dng cha. Vo nhng nm cui i mnh, b vn khng qun ch n i sng ca dn chng. Trc khi mt vi ba thng, b cn khuyn vua ra lnh cm t git tru b ba bi dn tru cy, thot khi tnh trng my nh cy chung mt con tru" (TVLT, t1 trang 352) "Thi hu Linh Nhn khng phi l ngi xa l, tn b khc n nhiu ln trong CM. l m vua Nhn Tng nh l (1073 1197). B c con truy tng l Ph Thnh Cm Linh Nhn vo nm Thi Ninh (1073)" (CM). B l mt Pht t nhit thnh, tng c cng ln i vi o Pht Vit, ngoi nhng vic nh xy trn 100 cha v thp ti nhiu ni trong nc, v mt truyn b chnh php, c ln b cho m hi thnh cc v cao tng thc c t khp ni v cha Kinh Quc thit l cng dng v xin c nghe php. B t cu hi v NGUN GC O PHT VIT, vic ny xy ra vo ngy rm thng hai, ma xun, nin hiu Hi Phong th V (1086). [42] Theo Vit Nam S Lc: "Lc Nhn Tng ln lm vua mi c 7 tui, c quan thi s l L O THNH lm ph chnh. ng l ngi dng h nh vua, tnh rt khoan chnh, ht lng lo vic nc. Thng nhng lc s tu u hay ni vic li hi ca dn. Nhng quan thuc th chn ly ngi hin lng m ct nhc ln lm mi vic. Bi vy trong th sa sang vic

chnh tr, ngoi th nh nh Tng, ph qun Chim. y cng nh c ti hin tng gii cho nn mi thnh c cng nghip nh vy (Sd trang 101) [43] Sch L Thng Kit ghi: Theo Vit S Lc, t khi L Thnh Tng nh bi n ht i Nhn Tng, Chim Thnh sai s cng vua L, vo nhng nm: 1071, 1073, 1075, 1077, 1081, 1082, 1083, 1084, 1085, 1086, 1087, 1088, 1089, 1091, 1094, 1095, 1097, 1098, 1099, 1102, 1104, 1105, 1106, 1108, 1110, 1111, 1116, 1118, 1120, 1126. [44] HONG XUN HN, trong sch L THNG KIT, c nu l do v sao L Thnh Tng khi binh nh Chim Thnh. Theo ng, ngoi vic Chim Thnh khng chu cng vua L. Cn mt nguyn nhn khc su xa hn, l: "L Thnh Tng l vua nc ta u tin c c lm mt quc, c danh ngha vi mt nc Thin t. Vua t quc hiu i Vit (1054), tn cc vua trc l Thi T, Thi Tng, coi cc nc nh l ch hu, v mun ngn cm Chim Thnh thn phc Tng". Mt mt Chim Thnh trc b L Thi Tng nh ph kinh , git cha, bt dn, t nhin tr nn thm th vi ta. Chim Thnh ln lt sang thn phc Tng tr th ta. Xem th th ta khng ly lm l rng Rudarvarman III, m s ta gi l Ch C, khng chu cng vua L na, v vua L Thnh Tng nhn nh Chim Thnh. Xt chnh sch triu L, sau ny, th s thy rng cc vua L c nh tm ln nc Tng m b ci min Bc. i vi Chim Thnh, hn yu hn Tng vn bi, chc rng vua L Thnh Tng cng mun xm chim t". [45] Theo sch LTK: cc chnh sch y ra, i vi ng thi, c tnh cch i cch mng. Cho nn by gi gi cc php y l tn php. [46] Bc thy nc Tng lc y ang lm vo cnh khn n. Khng nhng Th Phn quy nhiu, m th lc nc Liu cng tng, p Tng phi nhiu ln nhng b, By gi Liu li sai s sang yu cu Tng nhng thm t vng Phn Thy Lnh" (LKT). [47] L o Tc T Tr Thng Gim Trng Bin- dn theo sch LSVI, tp 1. [48] Vic phng th pha Nam, vua Tng xung chiu cho cc quan cai tr phi cn mt phng: "Trong vic Nam chinh. Ung Chu rt quan h. l cn bn. Tin, lng, qun nhu u . Nu gic cng k, m t hi khu (c l ch ca Bch ng) theo ng chu Vnh An ly Khm, Lim, ri t ti Ung Chu, th ch mt mt vi ngy. Tuy thnh Ung vng chc, n khng ly c, nhng ta h li khng nn o lng vn lng b t hay sao? B t th lng dn b lay ng. M by gi, du mun tr v Ung Chu, trc sau u c gic! Phi ni Ti chiu tho nn lo liu th no, ri mt tu v" (LTK)

[49] L THNG KIT tn l Ng tun; Thng Kit l tn t. Sau c ban quc tnh h l, bn ly tn t lm tn, thnh tn L Thng Kit. Theo sch s c th ng qu phng Thi Ha, thnh Thng Long, nhng theo bi vn khc trn qu chung cha Bc Bin, mi pht hin gn H Ni v cun Ty H Ch th ng ngi lng An X c, thuc huyn Qung c, khu vc pha Nam H Ty trong thnh Thng Long, cn Thi Ha ch l ni sau khi gi chc v trng yu trong triu. ng sinh nm 1019 v mt thng su nm t du (t 13 thng 7 n 11 thng tm nm 1105). L Thng Kit tinh thng thao lc, li c ti th vn. Nm 23 tui c b lm Hong Mn Chi Hu ri thng n chc Thi y, lm quan di ba triu vua nh L (Thi Tng, Thnh Tng, Nhn Tng 1028 1128). ng c cng rt ln trong vic xy dng t nc cng nh vic nh Tng, bnh Chim, chn ng cc cuc xm lc ca nc ngoi, nn c ba vua nh L tin dng v nhn dn tn phc. L Nhn Tng tng ban cho ng hiu Thin t ngha (em nui vua). "ng l nc ta lc y i thnh chu qun ca Tng. May! ng thi c mt v nhn cm quyn, c c chnh tr, bit kt thc nhn tm, c cao ti li dng thi c, c kinh nghim iu binh, khin tng. Bc y l L Thng Kit". (bi ta L Thng Kit, trg 5) Khi ng mt c tng phong Kim hiu Thi y bnh chng qun quc trng s, Vit quc cng. Nhn dn nhiu ni lp n th, dng bia ghi cng lao ca ng, tiu biu nht l bi vn bia cha Linh Xng huyn H Trng, Thanh Ho: L cng nc Vit Noi du tin nhn. Cm qun tt thng, Tr nc yn dn. Danh lng Trung H, Ting nc xa gn. Vun trng phc c, o Pht sng tin. Tc phm: hin cn mt bi th tht tuyt, mt bi L B Vn, v mt li cu xin vua cho cm qun i nh L Gic (TVLT, tp 1). Bi th tht tuyt c ghi vo lch s coi nh bn TUYN NGN C LP U TIN" ca dn tc ta: "Nam quc sn h Nam c, Tit nhin nh phn ti thin th. Nh h nghch l lai xm phm,

Nh ng hnh khan th bi h" Tm dch: Giang sn nc Nam do vua Nam , Cng gii ghi r rng trong sch tri. C sao l gic bo tn dm ti y quy nhiu? Hy coi chng! L bay th no cng chuc ly bi vong [50] Ngi i sau k rng: "dn Tng thy li tuyn co, u vui mng, em tru ru khao qun ta. T , mi lc dn Tng thy hiu c L Thng Kit dn ra, th ni l qun ca cha h L ngi nc Nam; ri cng nhau by hng n bi phc bn ng. Nh m uy danh qun ta vang khp. Bi vy, cuc tin cng vo ni a Tng cng thm d dng". (LTK). [51] Lc qun ta lt vo trong thnh Ung, T Gim cn c thc lnh b thng, rui nga nh rt hng. Nhng khi sc kit, Gim ni vi b h rng: "Ta quyt khng chu cht v tay gic". Gim bn tr v dinh, t tay git 36 ngi nh, k c hai con v hai chu. Ri t thiu m cht. Qun dn thy Gim ngha kh nh vy, khng ai chu hng. Khi bit Gim cht; qun L tc gin, v phi chin u nhiu ngy, nn git sch dn thnh. C thy hn nm vn ngi. Bn ta, qun v voi cht rt nhiu. Qun mt mt vn ngi (LTK) [52] S THN BN RNG: "Nc ta nh nhau vi qun nc Trung Hoa nhiu ln, t vua Nam tr v trc, vic lu ri, sau ny vua Ng Quyn nh Bch ng, vua L i Hnh nh trn Lng Sn, vua Trn Nhn Tng nh ui c Toa , Thot Hoan, nhng trn c v vang l cu chuyn hnh din ca nc ta, nhng u l gic n t nc, bt c d m phi ng chin. Cn ng ng chnh chnh em qun vo nc ngi, khi nh khng ai ch ni, khi ko qun v khng ai dm ui theo, nh trn nh Ung, Lim ny tht l nht v cng, t y ngi nc Tu khng dm coi thng chng ta na n nh th t ca nc ta a cho Trung Hoa ch dng c hai tm vn sn en, lit tn vi v i thn dng n tn Trung th mn h m ng vo, th th triu L c trch vi Tng nhiu lm". [53] L Thng Kit on trc l th no Chim Thnh, Chn Lp cng nhn dp Tng sa son nh i Vit, s xua qun sang quy ph min duyn hi nc ta. Thng 8 nm 1076, L Thng Kit em qun vo tun tra cc chu va ly c ca Chim Thnh, chnh n vic cai tr, cho dn vo thm, v tng s phng b (TT).

M bn Tng cng khng c sc g uy hip Chim Thnh, Chn Lp. Cho nn tuy Chim Thnh c a t qun ln ng bin gii nc ta, nhng khng dm gy s (LTK). 1 "Phn tinh nhu qun Tng l k binh, k binh l qun xung phong chc thng hng ng ch, dn ng cho b binh. K binh li l "k binh", ngha l qun nh nhng ch bt ng. Dng sc nga chy nhanh v qua nhng gai gc, si d, k binh c th, lc vng ch ny, chy quanh ch khc, bc hai bn hng ch. Nhng mun li dng k binh ph ch, th phi lm sao qua khi vng him tr, ti ch bng, cho nga xng xo d dng. Bn ta th thin chin v voi. Trong trn u Ung, ta em voi theo c, hung chi trn trn a nc nh. Th th ca ta li da vo sng ni, cc o him tr, cc sng rng v su. T tri Vnh Bnh vo chu Lng, phi qua dy ni rm, c o Quyt L, trn ng t tnh Lng Sn n ng M ngy nay, vo khong lng Nhn L, pha bc chu n. Ri li phi qua dy ni Ln ( khng ph t), ng nh tng, gia c ng i rt him: l i Gip Khu, tc l i Chi Lng, pha bc huyn Hu Lng thuc Bc Giang ngy nay. Cui i inh, Hu Nhn Bo, l tng Tng b cht ; v i sau, Liu Thng l tng nh Minh, cng b mnh chn ny. o i tuy him, nhng c th dng k binh hoc vt qua, hoc len li qua rng trnh. Cn sng su rng, th nga kh lng qua ni. Phng th sng kh d, ng cc v dng ro giu b Nam, cng ngn qun ch. V chng thy binh ta, t i Ng, lp nhiu chin cng lng ly. Th sng trung nguyn li rt tin cho thy chin. Su ngnh sng chu v Vn Xuyn (Vn Kip). l cn c t nhin ca thu qun ta. Hoc phi ra ca Bch ng chn qun thu ch, hoc phi vo sng o Hoa (sng Thng), hoc phi vo sng Nam nh (sng Cu) hoc phi i vo sng Thin c (sng ung), chn ch qua sng, ta ch cn ng thuyn bn Lc u th i ng no cng rt tin v chng" (theo sch L Thng Kit ca Hong Xun Hn. (1) Trong khi m qun, vua Tng s qun ta ln vo lm gin ip. Ngy 10-3-1076, c chiu dn cc l ven b, nh Qung Ty, Qung ng, Giang Ty, Phc Kin, phi coi chng vic y. [54] Ung Chu, nh ta bit, y l mt c im qun s quan trng, ng thi cng l ni d tr nhiu kho kh gii, lng thc ca ch. Sau khi b ta ph hy v rt qun v nc an ton, vin Chuyn vn s Qung Ty l L Bnh Nht mun tu b thnh gp, phi dng n nm vn qun sa cha v bt dn Qung ng ti p li thnh. Nhng n thng 4/1076, thnh Ung Chu cng cha p xong, v ng vn lng thc cng cha thng, v sng Ung Chu trc kia b qun ta lp

[55] Sch Qu Hi Ch k rng: Vin tri chu Quang Lang l ph m, b thua, bn trn vo trong rng ng Gip, ri du kch hu phng qun Tng. Rnh lc bt ng nh p qun ch lm chng rt s hi" (dn theo sch LTK). Cc chu k trn y do cc tng lnh thuc Man ng cai qun nh: Nng Quang Lm, Nng Thnh c coi i H Ni; Hong Kim Mn v Sm Khnh Tn gi chu Mn; Vi Thm An gi chu T Mu; Lu K coi Qung Nguyn hng. Duy c ph m Thn Cnh Phc gi chu Quang Lang (Lng Sn) khng nhng khng chu hng m cn rt vo rng nh du kch, git rt nhiu qun ch. Nhng tng lnh ny trc ko qun qua t Tng, nh rt gii. Rt tic, sau qun Tng trn sang nh bo th ta, lc u c c chin, nhng sau v tht trn v v s d d, nn u hng, thm ch nh Hong Kim Mn cn ch ng by mu cho ch. SG. Hong Xun Hn,tc gi sch L Thng Kit bnh phm: "Gi nh cc mt trn u c qun trung chu, th th th xp theo trn ca l Thng Kit dn ra, c l nh bi Tng t u. Nhng th qun cc chu vi hng trc i qun Tng. Qun tin phong khng gi ni cc i. Cui cng l nh phng tuyn sng Cu kho t, v thy qun ta mnh cho nn L Thng Kit ngn cn c sc tin cng quyt lit ca Tng" (S). Qun Tng tip tc trn xung, theo ng tt qua dy ni u nh, ti pha ty b sng Ph Lng; trong khi , mt cnh qun tch ra, vng sang pha ng nh bc hu qun ta Gip Khu (Chi Lng) v thng ti sng Cu Theo sch LTK th "sng Cu t a phn Cao Bng chy n Lc u, hp vi sng Bch ng. T Lc u ra n b, l mt ci ho su v rng, che ch cho ng bng nc Vit chng li tt c mi cuc ngoi xm ng b t Lng Qung ko vo. i vi ng s t chu Ung ti Thng Long, th sng Bch ng khng can h, v c sng Lc u, l ci ho ngn trc ri. Tri li, sng Cu rt quan trng. Thng lu sng Cu qua vng rng ni rt him. Ch c khong t Thi Nguyn tr xung l c th qua d dng, v qua ri th c ng xui. Nhng sau sng, v pha ty c dy ni Tam o, l mt ci thnh khng th vt. Chung qui ch c khong t huyn a Phc n Lc u l phi phng ng b nam m thi. Trong khong y, li ch khc gia, t Nh Nguyt n chn ni Nham Bin, l c bn, c ng qua sng tin xung min nam mt cch d dng thng v gn. Xt qua a th, ta hiu rng L Thng Kit em ch lc chn con ng t tri Vnh Bnh n sng Nam nh (sng Cu) bng cch t nhng doanh n v phc binh hai i tip nhau: i Quyt L pha bc chu Quang Lang v i Gip Khu (Chi lng) pha nam chu y. Nu hai phng tuyn y b tan, th phi c th phng tuyn th ba, tc l nam ngn sng Nam nh.

Mun cn qun Tng qua sng, L Thng Kit sai p nam ngc cao nh bc thnh. Trn thnh, ng tre lm giu, dy n my tng. Thnh t ly tre, ni vi dy ni Tam o, i th sng Nam nh v b nam ngn ra mt dy thnh ho, che ch c vng trung nguyn nc Vit, Thnh ho y di gn trm cy s, hn kh qua v d phng th hn l thnh ho mt n l nh thnh Thng Long" (Sd). [56] Thu binh Tng do Ha Mn v Dng Tng Tiu ch huy b thy qun ca ta, do L K Nguyn iu ng, chn nh ngoi khi li vo Vnh An. [57] Sch VUL chp: "ang m, nghe ting vang trong n c bi th y, qun ta u phn khi. Qun Tng s, tng m, khng nh tan". [58] Vn bia cha Linh Xng ca thin s Php Bo, i L. [59] L o, Tc T Tr Thng Gim Trng Bin dn theo sch L Thng Kit ca Hong Xun Hn. [60] Dn theo LSVN, th k X 1427, qI tp 2. [61] Cng trong nm y, vua i nin hiu l Minh o v cho c tin Minh o. y l mt bc ngot ca s chuyn bin mi ca ngnh T Php nc ta. [62] S d c lnh cm ny l do thi hu Linh Nhn ni vi L Nhn Tng: "Gn y, kinh thnh, hng p c nhiu ngi trn lm ngh trm tru, trm h cng qun, my nh cy chung mt con tru. Trc y ta tng ni n vic , triu nh c lnh cm. Nay git tru li nhiu hn trc." [63] Dn Lut Khi Lun, nn php lut trong thi k c lp V Vn Mu. [64] Bn ch Hn chp trong VSL, VSKTT: [65] T Nhip Php, tc l bn php mn i tr i. Hay ni cch khc l: Bn phng php c s thng thng m ngi ta cn phi p dng n trong nhng mi trng sinh hot tp th, thng gi l x hi vn minh. 1. B th: s tng tr, cu gip ngi v mt vt cht cng nh v tinh thn mt cch khng v li. 2. i ng: Li ni hp l. Tc li ni khng gin hn, t iu, xu nnh, dm pha, m ch ni nhng iu chn chnh, ha i. 3. Li hnh: Lm nhng vic hu ch cho t th, tha nhn v cho cuc i. 4. ng s: phc dch cng v. Ai ny nn em ht kh nng mnh ra lm vic cng ch cng xy dng mt x hi ngi vn minh, gic ng v gii thot (PTTH). [66] Ca dao Vit Nam c cu: Cng lnh chng qun bao lu, ngy nay nc bc, ngy sau cm vng. Ai i, ng b rung hoang!

Bao nhiu tc t, tc vng by nhiu. [67] LC HA PHP: Su php "ha i" nhm xy dng mt gia nh hnh phc v mt x hi bnh ng, t do, cng l. Ni cch khc l Khun Mu Sng cho tt c nhng ai mun sng mt np sng vn minh tin b: Np sng vn minh, tin b: 1. Thn Ha ng Tr: cng sinh sng trong mt gia nh (ni ring), mt quc gia (ni chung), mi ngi nn c s thng yu, bao bc cho nhau. 2. Khu Ha V Tranh: khng ci mng nhau, m ch nn ni nhng li khim cung, ha i to mt sinh kh m m trong gia nh v ngoi x hi. 3. Ha ng Duyt: Tm, th lun lun trong sng, vui v 4. Kin Ha ng Gii: C nhng sng kin g cng em ra tho lun, trao i v sch tin nhau ai ny cng lnh hi. 5. Gii Ha ng Tu: cng tn trng k lut chung. 6. Li Ha ng Qun: c ca ci cng nhau chung hng, qun phn mt cch ng u, khng c k nhiu ngi t, l mm mng pht sinh s bt ha. [68] Rung t t vn sn c t lu v ph bin l rung ca nng dn t canh, gp phn quan trng trong vic thc y s pht trin ca th cng v thng nghip."Nn kinh t t hu ny t chu s chi phi ca nh nc (nh L thu thu 3 thng thc mi mu rung t). Cc cha Pht gio cng c mt s rung t rt ln (hng chc hng trm mu) do nh nc cp, do c thn ch qu tc hay cc t c in trang cng (in trang l nhng t do t nhn khai khn c, lp thnh in trang vi din tch rng hp khc nhau), v nhng ngi xin k hu ti cha v.v n i nh Trn, s rung t ca nh cha li tng ln rt nhiu: "Trn Anh Tng (1293 1314) vn l t ca ngi Tn gi Php Loa, cp hn 735 mu rung cc ni: - Ln Th Nht:100 mu rung lng i Gia, cng vi ngi cy. - Ln Th Hai: cp thm 25 mu lng i T. - Ln Th Ba: 80 mu rung tt lng An nh cng vi ngi cy. Nm 1312, vua li ly 500 mu rung trang Nim Gia cp cho cha Qunh Lm lm rung: thng tr Tam Bo". Nm 1313, Trn Anh Tng, by gi l thng hong, li ly 30 mu rung ca cung nhn Phm Th, cng cho tn gi (Php Loa) lm ca thng tr. Tn gi Huyn Quang tch cng c vua cp hn 150 mu rung th cng. Nm 1318, C s Hoa Lu, h V, cng cho cha Qunh Lm 20 mu rung trang Hoa Lu; nm 1324, c s Di Loan, con cng cha Nht Trinh, cng cho Tn gi Php

Loa 300 mu rung ph Thanh Ha; T Vn Hu vng Trn Quang Diu cng cho cha Qunh Lm 300 mu rung Gia Lm, li cng thm hn 1.000 mu rung cng hn 1.000 n cc trang ng Gia, An Lu (dn theo LSVN, th, X 1427, Qi t2 trang 81). [69] Thng, tn mt n v o lng ngy xa, bng mt phn mi ca u. Ta thng c tri l "Thng". Dn theo Hn Vit T in. [70] " Nhng chnh sch tch cc hay tiu cc ca nh nc trung ng nhm y mnh sn xut nng nghip c tc dng nht nh, nhiu nm c ma ln. Cuc sng nng dn cng kh n nh. Mt tc gi i Nguyn l Ung i Uyn vit: "Nc i Vit t rng ngi ng, kh hu thng nng, rung t phn nhiu ph nhiu". Nm 1293, s gi Nguyn l Trn Ph sang nc ta vit bi th An Nam Tc S, c cu: "La mi nm chn mt ln, tuy vo gia ma ng m m vn mn mt". Trong th ca Vn Hu Trn Quang Diu ta thy hnh nh ca nng thn i Vit th k XIV: "Ma chan rung la my lin i, Du n ma tm t mi m". Hoc trong th ca Bi Tng Qun ca ngi ngy ma: "ng mi no hay ngy mun, khp ng la tt ta my xanh". Lng qu i Vit cng c t li trong th Trn Ph vi hnh nh "nhng vn du nho nh, nhng bung chui ln cong xung trng nh nhng li gm" hoc ghi cu: Du trng hng nm nui tm, mi nh c 5, 3 mu, giu tre bao bc chung quanh (Trch dn sch Lch S Vit Nam, th k X- 1427, qI t2). Trong Kin Vn Tiu Lc, "Phong Vc", L Qu n vit v cnh sinh hot ng ng trn Sn Ty nh sau: "Trn Sn Ty gi l x Tam Giang, sau mi i tn ny. a th trn ny, t hp dn ng, phong tc cn kim. Huyn T Lim v i Phng thuc pha Quc Oai c nhiu bi trng du, nhn dn chm v vic chn tm, dt ci, cc x H Ni, Thin M, La, Trung Thy v i Phng c ti dt la, tru, lnh, l v cc la dy (tc gi lnh, v hoc lng); x Mt Cu lm c th nuy, on (mt th hng lm bng si, hnh dng trng nh d hoc n, nhng khng c bng nhn) cc mu xanh, tm, bic, vng, khng km g ca Trung Quc. Cc ph Tam i v Qung Oai t rung cy la gi, nhiu ng bng v t bi gi, h thng trng thc th v phin th lm thc n thng (thc th tc gi l la ng, phin th tc gi l khoai lang)"

Trn Hng Ha cng rt tr ph "la bp bt ngt cc rung, du gai mn mn thnh hng, lng th, cnh chim, ng voi, da th, trn nhp c sang Trung quc, bc vng chu ngc, y dy chn bin cng. Tht l ph kho ngoi bin gii ca quc gia, m l ni t tp ngn vn trn bo. Nh th, c th bit uc s quan trng v phn hoa a phng ny". (Sd, bn dch ca Phm Trng im) [71] Theo Trn Cng Trung (tc Trn Ph) trong S Giao Chu Thi Tp, th by gi "ngi trong nc u mc o la thm, o hoa, qun mng, c o trn khu bng l, n b cng mc o thm, nhng mu trng trong rng hn vin vo c o Cc sc xanh, hng, vng, ta, tuyt nhin khng c" (dn theo LSVN, tk x 1427 Q1 T2). [72] L Qu n Tp, q VI "Phong tc" chp: Hai trn Tuyn Quang v Hng Ha, c khong sn nhiu nht nc, nm trong cc chu: - Chu Mai Sn c m , sn xut ng v thch lc "Lc l mu ca ng, sinh ra , cht nh cht , gi l thch lc". Hay m ng x M , chu Mai Sn thuc Hng Ha, mn ngi khai thc, ly c thch lc rt nhiu, h ni nu em nu th thnh ra ng, bn trm cn chng qua c 36 quan, nu khng nu th l lc, bn trm cn c th c 45 quan. Cho nn nhiu ngi bn thch lc. - Chu Qunh Mai, th m gi l Mng Chn, c hai m ng Vn Bng v Vn Na. - Chu Chiu Tn, gn sng Thao, th m gi l Mng Thu, c m vng x Mng Kha, thn Nguyn Than. - Chu Vn Bn, ng Khnh Yn c m lu hong. - Chu V Xuyn sn xut loi g thng, g t (tc gi l g gii), bng go, vi to, sp vng v cnh kin, v gi v c nu, ngi a phng em xung bn bn sng C. - Chu Ninh Bin, chu ny th ni vy quanh, nc sng bao bc, n s gia, rung t bng phng mu m, bn bn u chn ni, cng vic lm rung bng na cng vic chu khc, m s hoa li thu hoch gp i. Th sn c sa nhn, sp vng, dim tiu, lu hong v st sng (Sd). [73] Ca Dao Vit Nam, khng bit c t thi no, vit v Ba Mi Su Ph Long Thnh, tc l H Ni ngy nay: R nhau chi khp Long Thnh(+) Ba mi su ph rnh rnh chng sai: Hng B, hng Bc, hng Gai, Hng Bum, hng Thic, hng Hi, hng Khay, M V, hng iu, hng Giy, Hng L, hng Ct, hng My, hng n,

Ph Mi, Phc Kin, hng Ngang, Hng M, hng Mm, hng Than, hng ng, Hng Mui, hng Nn, cu ng, Hng Hm, hng u, hng Bng, hng B, Hng Thng, hng Bt, hng Tre, Hng Vi, hng Giy, hng The, hng G, Quanh i n ph hng Da, Tri xem hng ph, tht l cng xinh. Ph Hoa th nht Long Thnh, Ph dng mc ci, ng quanh bn C. Ngi v nh cnh ngn ng, Bt hoa xin chp nn th lu truyn. (+) Long Thnh: tc l Thng Long Thnh t t nam 1010 v i L Thi T. [74] Gio s Dng Qung Hm, trong Vit Nam Vn Hc S Yu, vit v vic hc ch Nho trong cc triu Ng, inh, Tin L v L s (t u th k X n gia th k XI). "Trong thi k ny, o Pht nc ta rt thnh, hu nh c coi nh quc gio: triu nh t chc quc s, m khoa thi tam gio (Nho, Pht, Lo); nhiu ng vua nh L, nh Trn i tu sau khi thoi v v cha chin dng ln khp trong nc rt nhiu. "My triu Ng, inh, Tin L, phn v ngn ngi, phn v cc vua cn phi lo vic chng nhau vi nc Tu lm cho nn t ch c vng, nn cha c th gi t chc vic hc ch Nho. Trong thi k y, vic dy ch Nho phn nhiu do cc nh s m nhn, v Pht gio by gi ng thnh v cc v s u thm hiu Hn hc c" (Sd trang 74). [75] y, chng ti khng cp cc ngi nh Khng, Thin Hi, La Qu An, Php Thun, Ng Chn Lu v cc v ny thuc hai triu inh Tin L. [76] Theo VNSL: "Nm t mo (1075), vua L Nhn Tng cho m Khoa Thi Tam Trng ly ngi vn hc vo lm quan. K thi y l k u tin nc ta, chn c hn 10 ngi, Th khoa l L Vn Thnh. ng th khoa y ngy sau lm n chc thi s, nhng v lm s phn nghch, cho nn phi y tri Thao Giang (huyn Tam Nng, Ph Th)". (Sd, trang 101). V VSTA: "L Vn Thnh mu lm phn, b an tr Thao Giang. Vn Thnh c ngi thy t l ngi nc i L, bit bin ha k thut, khi y ng lm chc Tam Cng, cm quyn chnh trong nc, lin manh tm khi lon, gp khi vua i chi h Dm m (H Ty) ng trn thuyn xem c, ht nhin khi ln m my en, trong m ti m nghe c ting cho thuyn r nc n thuyn vua, vua ly cy dao nm, chc

lt m my en tan mt, trong thuyn thy con h, ngi nh c l Mc Thn ly li ra chp ln con h, th l quan thi s L Vn Thnh. Vua ly c Thnh l i thn c cng gip nc, khng n git, ch em i y m tri Thao Giang thi" (Sd, trang 133). Nhn ni n m D Mng bi Pht gio vo cui i L, chng ti xin lc dn nguyn do cu chuyn: Di triu vua L Cao Tng (1176 1210), ng tng lm n chc thi y v c phong tc vng, v vo nhng nm u triu L Hu Tng (1210 1224), ng gi quyn ph chnh, vn l nh Nho, sn c cp mt k th i vi Pht gio, nhn tnh trng x hi ri lon, ng chia b kt ng, hng tiu tr cc phe phi i lp, lm cho ni b nh L n bui suy tn li cng thm ri lon, n ni hai vin quan trong triu l thng ng quan Nguyn Bo Lng v thng th B Li T Anh Nh n hc vi vua: "D Mng l k mt nc hi dn". Theo Vit S Lc cn ghi li li tu ca ng vi vua Cao Tng v vic hn ch nh cha v bt cc s hon tc, nguyn vn: "Hin nay ( trong nc) s s si gn ngang vi s phu dch. (Bn h) t kt b l, lp cn th lnh, t hp thnh by, lm nhiu vic xu. Hoc ni gii trng, tnh x m cng nhin ru tht; hoc chn tng phng, tnh vin m ring t gian dm. Ngy n ti hin, nh phng cao chut. "Chng lm bi hoi phong tc, phng hi gio l, dn dn thnh thi quen. Nay khng cm i, lu ngy cng t". Bn dch Phm T Chu, VTLT, tp I, tr 526Li ca m D Mng tu ln vua L Cao Tng vo nm Mu Ng (1198) v c vua chun y, cho php ng triu tp tng , gi li mt s danh ting, cn li th bt hon tc! Cng theo Vit S Lc ghi cng thi vi m D Mng, di triu L Cao Tng, thng 10 nm Nhm Tut (1202), vua ng ra hnh cung Hi Thanh rong chi, yn tic, li sai nhc cng ch khc ht theo iu Chim Thnh, ting nghe ai on thm thit! Nh s NGUYN THNG, lm chc tng ph c li ngn vua L Cao Tng v mi quan h khng kht gia m nhc v tnh hnh tr hay lon ca mt nc. NGUYN VN: "Ng kin Thi t vn: "Lon quc chi m an, d n k chnh quan. Vong quc chi m ai, d t k dn khn". "kim cha thng tun du v , chnh gio quai ly, h dn su khn. Chi th du thm nhi vt vn ai on chi m, v ni lon vong chi triu h? "Ng tri xa gi th hon, bt ti hnh k cung h". (ti nghe, bi ta Kinh Thi c ni: "m nhc ca nc lon nghe ai on v gin chnh s nc y sai tri. m nhc ca nc mt nghe bi thm v xt dn nc y khn cng".

Nay cha thng rong chi v , chnh gio sai la, dn chng bun kh. n nay cng t. Th m ngy ngy li nghe m nhc ai on, chng phi l iu nc mt, nc lon hay sao? Ti bit rng xa gi chuyn ny (T hnh cung Hi Thanh) tr v tt s khng (bao gi) li ng ra cung y na). - Bn dch ca Phm T Chu, Th Vn L Trn, tp 1 Ri cng chnh nhng bi vn bia ca cc nho s i Trn nh Trng Hn Siu, L Qut, tuy ni dung c tnh cch bi xch Pht gio nhng vn phi cng nhn rng o Pht Vit Nam cc thnh, c ton quc dn sng tn. Bi Vn Bia Cha Thiu Phc Thn Bi, tnh Bc Giang. "o Pht ly ha phc tc ng lng ngi, sao m cm phc c ngi i tin su v bn vy: Trn t vng cng, di n thng dn, phm c cng vic g lin h n Pht, th d c dc ht tin ca, cng khng tic. Nay nu em nhng vic xy cha dng thp ph thc cho th hn h mng vui nh cm c t vn t tn phiu v s bo p v sau. Cho nn, t trong kinh thnh n ngoi chu ph, hang cng ng hm, khng ra lnh m tun theo, chng hn r m vn c tin, h ni no c ngi th c cha, b i li dng ln, h nt lin tu sa, chung trng lu i cng vi dn c c ti mt na. S hng thnh ca o Pht sao m d dng, v rt c thin h tn sng ngng m. Ta, lc khi cn tr thng ht tm tr vo vic c sch c kinh, cng bit noi theo o thnh hin (o Nho), toan ly gio ha nhn dn, nhng rt cc cha th lm cho mt lng no tin c. Ta cng thng do chi sng ni, du chn li khp chn cng ni, th m cha nhn thy mt trng hc hay mt vn miu no. Chnh v vy m ta rt ly lm h thn khi so snh vi tn o Pht. bn vit t hng by t lng ta vy". (L B Qut, bn ch Nho chp trong VSKTT). Bi K Thp Linh T Trn Ni Dc Thy ca Trng Hn siu (chp theo bn dch ca Nguyn Ngc San trong sch Hp Tuyn Th Vn Vit Nam, th k X.XVII): "Qu ta nhiu cnh p, khi cn t tui ta thng i chi xem vt chn lu li hu khp mi ni; thng ri thuyn tro ln ni ny, phi tm bia sn ni, co ru m c k th bit thp c ny xy t nm tn v, tc nm Qung Hu th by triu L. n khi tro ln ni cao, ti nh cheo leo, thy gch c nn xa n nu gia cy hoang v, bt gic bi ngi th di: c sao s hng vong thnh bi tri mi hai trm my chc nm tri m thnh du vt c k, theo nhau m mai mt ht c? Liu cn c ai xy dng li chng? T khi c v tr c ni ny, khch ti chi thm k n bit bao nhiu ngi m nay u v u ht c? V sau ta ngao du khp bn phng ri

lm quan ti triu, tm gi chc i snh th ni n c xa mt gc tri ta ch cn i lc m mng thm trong gic mng m thi! Ma ng nm th hai, sau khi kim thng ln ngi, ta ang kinh s, c nh s Tr Nhu ni n bo rng: "Vic xy dng li thp c khi cng t nm inh su, nin hiu Khai Hu, tri qua su nm nay hon thnh, xin ngi vit cho bi k. Cng c ny ca ngi khng th lng c m s bo phc ca c Pht cng khng th k xit. Lc mi bi xy thp, s c Vn mng thy hn mt ngn ngi t tp nh ni, trong c ba v qu nhn tng mo p ni vi c bn rng: "Cc ngi phi bit xy thp l cng vic tt p lm cng cc cho tam ". n khi bt u xy thp, s c Vn m nm mng thy ng Trc Lm Ph Tu kt n gi cho thp yn vng. n khi cc s c Tnh, c Minh k trc ngi sau xy ng ln thp y ri mt tng ln, ngi theo m ri xung ln lc cc ti chng my nhn, (1) nhng ngi trng thy u s hi chy tn ht, cho rng thn th tt phi tan tnh. Khi ri ti t, vc dy th khng thy tn thng ch no c. Thp gm bn tng, m ta ho quang, xa gn thy u trng thy. Phm nhng vic nh th u do php thn thng ca c Pht ra. V nh ti nghe ni rng: Xa A Dc Vng sai qu thn to tm vn bn ngn ngi thp, ngi ti chim ngng, cng bi u nh mt trng thy Pht. Hnh thp khc vo u gy c th tr c yu kh, ngi thp vt qua bin, chc lt n khut trong my m. Truyn khng phi l qui g, xa nay u ph hp, vy xin ngi cho khc vo truyn li i sau, gi li lu di ni ci Pht, dng lm phng tin tm hiu o nh, nh vy h chng nn sao?" Ta ni: c Thch Gia ly tam khng m c o, khi tch ri, ngi i sau t phng Pht gio, m ch lm m hoc chng sinh. Thin h c nm phn t th cha chin ht mt phn: b c lun thng, hao ph tin ca. Bn s si th dong di, ngi kh di th tin theo. Nh vy khng bin thnh yu qu gian t cng tht l chuyn him c! Tuy vy, thy l hc tr ng Ph Tu thm hiu php Trc Lm, tu thn kh hnh, tinh thng c tam tu, gi hai bn tay khng m lm nn vic ln, dm tro ln tn chn my chng tng hn , t mt tc ln mt thc, t mt thc ln mt nhn, mt bc tin ln mt bc, mt tng cao thm mt tng, ti lc ng cao sng sng, th chm tri xanh, t thm v hng v cho non sng, so vi to vt cng ng cng. Vic nh vy h u bn s si tm thng kia c th snh ty c! Than i! Sau y my trm nm na, chc lt cnh tng bin dit, khin ta cm khi chng nh li khng c c vi ngi nh hng s Nhu hay sao! Cn nh non xanh nc bic, bng thp di dng sng, ci chic thuyn con lc chiu t, th thn chi quanh chn thp, nng mi bng ln m ngo ngh, g mn thuyn m ca khc Thng Lng, (2) th si dy cu theo phong cch thanh cao ca

T Lng, (3) du chi nm h, thm ni hn c nh o Chu (4) cnh y tnh y duy c ta vi non sng y l bit m thi". Trong sch "Tang Thng Ngu Lc" ca Phm nh H v Nguyn n vit v ni Dc thy nh sau: "Ni t Trng An x Thanh Ha (nay thuc Ninh Bnh), k bn cch sng Vn Sng. Trn c cy thp gi l Linh T, dng ln t nm Qung Hu th 7 nh L, nm Khai Hu nh Trn c tu b li, ng Trng Hn Siu lm bi k. Trong nm Cnh Hng c dng ly cung phng khi vua cha i tun hnh. Nhn th ni m xy dng, cng chen ln nhn cng vo, quy ch rt lng ly. Th ng ch ca cha v th ng ch ca cc quan theo hu u khc c. Hi i bnh nam, xa gi dng li y. Sau khi vc i, cung b lm trng lng Trng An, thp cng nt, duy tm bia n nay vn cn". Bn dch ca Trc Kh, trang 166. Tn Du xb. 1943 (1) n v o lng bng 7 thc Trung Quc c (theo kinh in thc ngha) hoc bng 4 thc (theo Tiu nh nh). (2) Khc Thng Lng: Theo s t v sch Mnh T c cu ht rng: "Thng lng chi thy thanh h, kh d trc ng anh, Thng lng chi thy trc h, kh d trc ng tc", ngha l: nc sng Thng Lng trong ch, ta em git gii m ta; nc sng Thng Lng c ch, ta em ra chn ta. (3) T Lng: tn t l Nghim Quang, hi nh l bn hc ca Hn Quang V. Khi Quang V ln ngi, ng i n, thng i cy trong ni Ph Xun v cu c bn sng cnh ni. (4) o Chu: tn t ca Phm Thi, ngi nc Vit i Xun Thu, gip Vit vng Cu Tin nh qun Ng ginh li t nc, sau b quan, i chi nm h v ng c t o, ly hiu l o Chu Cng. (Ghi theo ch thch ca dch gi trong sch HTTVVN). c bit: nhng v nh nho bi bc o Pht trn y nh L Qut, Trng Hn Siu khi n tui "vn nin" li tr v vi o Pht. Mt s nh h nho mt gc, theo sch Vit Nam C Vn Hc S ghi li: "V phong tc l gio cc vua quan cng ln ln Trung Quc ha i t nhiu nh php thi c, t hm quan li, n tt oan Ng v.v... Tuy nhin o Pht v phong tc ch c vn cn gc r trong dn gian nn Nho hc v vic theo thi Tu cn b nhiu tr lc. Nm 1357, vua Minh Tng tr li cho L B Qut v Phm S Mnh mun i thay ch rng: "Nc ta c hin chng ri, v chng Bc, Nam phong tc khc nhau. Nu theo li ca cc ngi ch ct cho t mu chc th sinh lon thi" (VSKTT trang 138)

Nm 1370, Vua Ngh Tng cng thng ni: "Tin triu ta lp quc t c php ring ch khng theo ca nh Tng. Bi v Nam, Bc u t ch ly nc mnh, khng nn phng chp ca nhau. Duy t nin hiu i Tr, bn th sinh chp chnh khng hiu ci su lp php ca t tng bn em c php c i da theo tc Tu nh vy l nhng vic v y phc, ca nhc, cn nhiu vic khc na. Vy t nay vic chnh tr bui u nht thit phi tun theo iu l nm Khai Thi" (Sd trang 161, 162, VSKTT, trang 151) Sang th k XV, Ng S Lin ph bnh vic thi Tam gio (theo Lch Triu Hin Chng, Khoa Mc Ch): "Thi Tam gio c th thng hiu gio l Nho, o, Thch, c cho ra lm quan. Cc bc chn Nho i xa cng c xem rng bch khoa ch t, ra vo Lo hc v Pht hc, xt cu ra bit rng Lo hc v Pht hc mung lung m mt, khng c ch r rt nm vo, quay v m tm chn l ca Khng phu t, c ging mi vua ti, cha con, c dy v ngha "dn di vt tc": dn c quan h nht nh, vt c php tc. Ci tn ch ca n ti ch "duy tinh duy nht". N lm cho k no hc o Nho, li xem sang o Pht o Lo na. o lo ni v vn thin bin vn ha, c c khng phi c, ty cm ng vt, c du vt th khng cn mi. o Pht dy iu khng sng khng cht; khng n, khng i, cng khng c gn sc, khng c tng mo. y l ci hc c su rng m khng thun, tm ri m khng nht tr th d c c ra ph vua gip nc, hiu l huyn diu ca A nan, Ma Ha th c ch g cho th o quc dn. Cho xut thn lm g? (Dn theo sch Thin Hc Vit Nam ca nguyn ng Thc). Trong sch L Thng Kit, s gia Hong Xun Hn vit " Sau cc i vua hung hn h inh, L, ta thy xut hin ra nhng k cm quyn c lng khoan hng, nhng ngi gip vic t tham lam phn bn. i L c th gi l i thun t nht trong s nc ta. "M thc t mi lc ta thy c Nho gia bi xch Pht gio, th ta bit rng trong nc s c cuc tranh quyn li m git ln nhau. Sau khi m D Mng sa thi tng gi, th c Trn Th lin sau tn st h L. Cui i Trn Nho hc nn thnh, c Trng Hn Siu, L Qut ch trch o Pht th sau li c H Qu Ly lm nhng vic kia, y cng v mun thi hnh chnh tr v danh, xa hn lng t bi ca Pht. M trong khi D Mng ph nhc tng , th li c mt v Tng gim can L Cao Tng dng ht xng chi bi qu . Li can y li vin sch nh Nho!" (Sd trang 429, 430) [77] Chp theo bn ch Nho trong b i Vit S K Ton Th. [78] Thin Uyn Tp Anh l b sch ni v cc v thin s Vit nam th k th su n th k mi ba, trong sch Le Bouddhisme en Annam des Origines au XIII

Sicle. V gip c gi hiu s lc v ni dung ca b sch, chng ti xin trch mt on ca bi ta nh sau: "Ngi ta t tn cho sch ny theo ngha no? Gia cc v tng, "chn nhng v cao tng". Ti sao? V tng ca o Pht rt ng, m ngi hiu c ci tinh hoa ca o Pht th li rt t. Nh mt con chim phng ln gia by g, nh a hoa lan gia loi c di, nu khng phi l ngi c mt thin khiu thng minh tuyt nh, mt ci nhn su xa v rng ri, th khng th no t n tr tu vin mn c, khng th lm gng mu cho hu lai v dn dt nhng ngi hc o v tr nn nhng ngi lnh t c. "Gia cc v tng trong vn thin, nhng ngi o cao chn chnh th t, chng ti chn trong nhng v xut chng, nhng v m o c c tn knh v chng ti s ni n s tch nhng v , lm qui c tng nh Pht. Nhn , chng ti dng ch "tp anh" lm tn sch. "Rng truyn gn khp nc i Vit ta, o Pht ban b cho nc ta nhiu li lc ca chnh Php. Bit bao ngi lnh tc co u, t Tr v ng Khng. Trong s, c bc tr tu sng nh mt tri, trong nh gng v sch nh bng gi, cc ngi h quc h dn v ra tay t nhng k trm lun kh hi, c ngi ngay t lc thiu thi gic ng v cm tch trng (khakhara) theo gng ca B t Ma (Boddhidharrma); c k nhp o tht d, khi tui trng thnh, nh s cu ca c Pht m thm nhp l thm diu ca Trng (Buddhacinga); c k th c hnh cm ha n c loi chim ti u trn cng cha nghe kinh. Cng c ca cc ngi lan ri n c th vt cho n ni chng n dn ba n cho cc ngi. Nhng biu l ny chng minh c t bi v thanh tnh ca cc v tng y. K diu thay, cc ngi l con mt ca mi loi. Cc ngi qu l nhng bc cao i ca vn Thin. i! o Pht va rng li va su bao nhiu th tm yu ca o Pht li cn hn th na by nhiu! Tm yu ca o Pht, phi qui tm vo ch chnh yu ny mi c th hiu c o Pht. Tp Thin Uyn ny bt u bng lch s ca V Ngn Thng, l ngi u tin truyn b o Pht ti Vit Nam. Sau ngi, ngn Php ng tip tc truyn tha, ngy cng lan rng v sng thm. Vi nhng kh khn v bao la ca s hc Pht, lm sao m cc v cao tng y li c c Pht tr v lng? L do trc ht l cc ngi lng trong c "Lc trn" (visaya) v dit c "t tng". "T trc n nay, chng ta vn ch hc sch Nho m kinh Pht ch l nhng bi hc gip thm cho tr thc m thi. Chng ta tm hiu v l huyn vi trong v chim ngng t tng Khng. Nhng c hai cch hc ny du sao cng a chng ta n cng mt chn l, mc d l t hai ng ng.

" Trn quyn sch, ch ni n (truyn tch ca cc v cao tng, cc v t xut chng v nhng v t n Tr tu vin mn v c nhng hnh ng tht l k diu. "Cng c, ti cng nghe lng dng ln nim ngng m cc v Thnh Tng . H ni n Khng, n Gic ng, l nhng vn khng bao gi t ra trong lnh vc hc hi ca hng nho s" (Pht gio Vit Nam t khi nguyn n th k XIII, bn dch Tu S, trang 16, 17). [79] Dn theo sch Th Vn L Trn, tp I. [80] Ngoi nhng sch b thiu hy, theo Chng Mc, chnh bin, th gic Minh thu nht nhng sch di y em v Kim Lng, gm c: - Hnh Th 3 quyn, son di thi L Thi Tng. - Quc Triu Thng L , 10 quyn, thi Trn Thi Tng. - Hnh Lut, 1 quyn, Trn Thi Tng. - Kin Trung Thng L, 10 quyn, Trn Thi Tng. - kha H Tp, 1 quyn, Trn Thi Tng. - Ng Thi, 1 quyn, Trn Thi Tng. - Di Hu Lc, 2 quyn ca Trn Thnh Tng. - C Cu Lc, 1 quyn, Trn Thnh Tng. - Thi Tp, 1 quyn, Trn Thnh Tng - Trung Hng Thc Lc, 2 quyn, Trn Nhn Tng - Thi tp, 1 quyn, Trn Nhn Tng - Thy Vn Tu Bt, 2 quyn, ca Trn Anh Tng - Thi Tp, 1 quyn, ca Trn mInh Tng - Trn Triu i in, 2 quyn, Trn D Tng - Bo Ha in D Bt, 8 quyn, Trn Ngh Tng - Thi Tp, 1 quyn, Trn Ngh Tng - Binh Gia Yu Lc, 1 b, do Trn Hng o son - Vn Kip B Truyn, 1 b, Trn Hng o - T Th Thuyt c, 1 b, ca Chu Vn An - Tiu n Thi, 1 tp, Chu vn An - Sm Lu Tp, 1 tp, ca Trn Quc Toi (Tu) - Lc o Ca, 1 quyn, ca Trn Quang Khi - Bng H Ngc Hc Tp, 1 quyn, Trn nguyn n - Gii Hin Thi Tp, 1 tp, ca Nguyn trung Ngn - Gip (hay l Hip) Thnh Tp, 1 quyn, ca Phm S Mnh - Cc ng D Tho, 2 quyn, ca Trn nguyn o - Tho Nhn Hiu Tn, 1 quyn, H Tn Thc

- Vit Nam S K 30 quyn, ca L Vn Hu - Nh Kh Thi Tp, 1 quyn, Nguyn Phi Khanh - Phi Sa Tp 1 quyn, ca Hn Thuyn - Vit in U linh, l T Xuyn son Trong t biu dng sch i Vit S K Ton Th, Ng S Lin bi ngi than th: " Cp quyn chnh, l gian thn c th! Ln t ai, qun ch quc tha c! Binh tung sang, cm l gic Minh, gio gm y t! La t sch, thng i vn nc, sch v i i! Mun tm s tch sau cn khi lnh tro tn, Tht rt kh tm v ni nt sai, ch st! Tin cn m ng cn , nghip sch n mong khi thn cng Vic ra sao th chp ra sao, du vn hin ha cn xt thy!" Nin hiu Hng c th mi, nm K Hi, tit ng ch. i Vit S K Ton Th Bn dch ca Mc Bo Thn NHNG TNG, Tn Vit xut bn. Nm 1956, nguyt san Pht gio vit Nam, do thin s NHT HNH lm ch bt trong bi " Gio l Thin ca Pht gio Vit Nam" c nu vn : Nhn li Qu Kh. Nhng b kinh u tin c nc ta l do ngi Vit hp tc vi ngi n dch t ting Phm v ting Ba Ly ra. Sch v vit v o Pht ca cc thin s Vit Nam t i L Trn tr v y c mt s lng khng phi l nh, th m v nhng tai bin binh ha, v qun Minh v vt thu lm ht, cho nn hin gi cn chng c bao lm. B Vit Nam Pht in Tng San do hi Vit Nam Pht gio su tp, khc bn v n hnh vi s gip ca trng Vin ng Bc C, cng ch c my ngn trang ch ln. Ngh n nn Pht gio Vit Nam vi nhng thi thnh t huy hong nh cc triu i L Trn, ri nhn li cc tc phm cn st li, chng ta khng khi ngm ngi v gin cho qun Minh tn c. Tuy nhin qua tc phm cn st li y, chng ta cng thy c rng t tin chng ta ngy xa c nhng c gng khng ngng dng nn nhng gio l c bit cho Pht gio Vit Nam. Thin s Ng n xng thuyt "Tam Ban", thin s Cu Ch ch trng thuyt 'Tm Php Nht Nh", thin s Vin Chiu vit nhng sch: Tn Vin Gic Kinh, Thp Nh B Tt hnh Tu Chng o Trng, Tham Hin Quyt v Dc S Thp Nh Nguyn Vn m cc s tng i Tng bn Tu bi phc, cho rng: "y mi thc l Pht sng xut hin phng Nam mi li ni ra thnh kinh nh th". Gic Hong iu ng sng lp Thin Tng hon ton Vit Nam: l phi Trc Lm Yn T. Nu nghin cu mt cch k lng

v t tng v hnh ng ca cc v t s sng lp v v tn ch v phng tin ca phi y, ta s thy nhng tnh cht k c ca Pht gio Vit Nam thi xa. l mt tng hp ti tnh gia hai khuynh hng xut th v nhp th vn l rt r rng v rt phn bit Trung Hoa. Phi Thin tng ny ch trng "Pht gio nhp th" nhng bo tn mt cch vng chi sinh hot thc nghim tm linh Pht gio xut th- nhng con ngi hnh o. o Pht vo thi ca ba v t Trc Lm, nh th tr thnh mt sinh hot cho i th, v ha hp lm mt i vi vn ha. o l ca phi Trc Lm l th hin ca s dung hp xut th v nhp th, nn ngi ng ra lnh o phi c mt bn lnh vng chc, ngha l c mt kh nng nhp th mnh m da trn mt cn bn xut th vng vng; ngi hnh o s "hu tm" cng tc nhp th, v v vy s b li cun v. Cng v th m sau i s Huyn Quang, tam t ca phi Trc lm Yn T, khng c ai xng ng nm gi ging mi o Php; v Pht gio khng cn gi c a v xa. Nhng d sao nhng s kin cng chng t mt cch y c rng Pht gio Vit Nam ngy xa c i n mt gio l cho ring mnh, v t c mt phn no kt qu. Hng i c vch sn t ngn xa, ngy xa lm c mt phn, ngy nay phi lm c trn vn. Ngy xa c gng m cha lm c, ngy nay phi c gng thm lm thnh. Ta khng th ngi i nhng thc n tha thi ca ngi khc, lm nhc cho ch t ngy xa, v cc ngi d sao cng xy cho Pht gio dn tc mt nn tng vng chc. Nghin cu li gio s Vit Nam, l vic u tin nhn thy con ng phi i ca Pht t chng ta trong hin ti, c mt nin tin tng vng vng. Tin tng rng ta s lm nn vic v Pht gio Vit Nam s tr thnh mt nn Pht gio hon ton c tnh cch dn tc v tin b. M ch khi no hp c th mi l dn tc, ch khi no hp thi th mi l tin b m thi". [81] Ngoi ra, trong mc Ngh Vn Ch ca sch VTS v Vn Tch Ch ca sch LTHCLC chp: nm 1026, vua Thi T sai cc quan trong triu bin son sch Hong Triu Ngc ip, y l cun sch m u cho vic chp s nc ta. Sang i Nhn Tng, s gia Thin cng c son mt cun S K, ghi chp tng tn nhng vic ca triu nh nh L. Hnh nh sau ny ng L Vn Hu, cng cn c vo m vit b i Vit S K, 30 quyn, cc b sch ny mt. [82] Nguyn Ha, theo KVTL, mc Phong Tc, th Nguyn Ha tc l Long Ph nguyn Ha, mt nin hiu i L Nhn Tng. Nm Long Ph Nguyn Ha th 9, nhm nm 1109 TL. [83] Cha r ni Lng Gi thuc a danh no. * L QU N vit v cc bi minh v bia trong KVTL, mc Thin Chng.

" nhng sch v ghi chp s lc cn thiu st, khng tng tn, ti thu nht nhng ng vn cn st li ng v bia (kim thch di vn) c my chc bi, th thy vn thi nh L, li bin ngu, bng by p cn ging th vn nh ng, n thi nh Trn, th lu lot chnh t, ging khu kh ngi nh Tng". PHM NH H, nh thc nho thi Hu L, bnh lun v vn i L Trn trong cun V Trung Ty Bt: "Ta thng xt v vn hin nc ta, vn i L c o xng knh, phng pht nh vn i Hn; n vn i Trn th li hi km i L, nhng cng in nh, hoa thim, ngh lun ph by u c s trng c, so vi nhng vn cc danh gia i Hn ng, cng phn nhiu tng t" (Bn dch ca ng Chu, Nam Phong tp ch, s 127) [84] Nguyn vn ch hn trong sch TUTA: "Trm duy Pht T tm nguyn, t c thnh hin v min , hung hu hc tai! Kim dc d ch i c lc tu k , cc thut nht k, d quan k dng tm h nh nh" Bn dch m dn theo sch TVLT[85] LNG GI (Lankavatara), nguyn l mt hn ni rt b mt o Tch Lan (Csylan), chung quanh l b, ni ca qu vng d xoa. Mt hm, Pht n thuyt php Hi Long cung, lc v gh qua ni , qu vng xin Pht ni php cho nghe. Nhn y m t tn l Kinh Lng Gi. Mc ch ca Kinh Lng Gi l trc ch Nht Tm Chn Nh, nhm lm sng t ngha Tam gii duy Tm, vn php duy Thc. Kinh Lng Gi ly Nht Tm lm tng, ly T Gic Thnh Tr lm cu cnh. Phng php tu hc l thc hnh bn php thin: nhn v ng, t tng, cng tng, v thng, kh, bt tnh, gi l qun sinh khng. 1) Ngu Phu S Hnh Thin, tc l thin qun ca hng thanh vn, duyn gic v ngoi o. 2) Qun st ngha thin, tc phng tin tu hnh ca B tt, qun nhn v ng (t hay tha u l v tnh), php v ng, gi l qun php khng. 3) Phan Duyn Nh Thin, qun st hai th v ng tng, tc nhn v php n ch nh tht, khng sinh vng tng. (ba th thin trn l hnh tng ca tam tha). 4) Nh Lai Thin, vo a v ca Nh Lai c t gic thnh tr, c ba c trn y (php thn, bt nh, gii thot) gii quyt c ht mi s ca chng sinh, cng gi l ti thng tha thin [86] Nguyn bn ch hn chp trong sch TUTA: Tc hu, trn sa hu Vi khng, nht thit khng

Hu, khng nh thy nguyt. Vt trc hu khng khng. Tng truyn 4 cu th trn l do i s Huyn Quang (1254-1334) i Trn dch. Gio s Lng H, trong bi "Ta C Nn Gt B Th Vn Ch Hn i L Ra Khi Vn Hc S Vit Nam Khng?" ng tp ch Vn Hnh, s c bit k nim Pht n 2510-1966, a ra nhn nh (xin lc dn mt on): "Ngoi nhng hiu dng ln lao trong qu trnh hnh thnh ngn ng v vn th cho cc i sau; vn hc ch Hn i L cn em li cho t tng Vit nam mt cng hin khng km phn quan trng. l trit l nhn sinh c tnh cch thc nghim ca cc thin s ng thi. Trit l c th thu tm li torng bi k di y, ly kinh Php Hoa: Ch php tng bn lai Thng t tch dit tng Xun o, bch hoa khai Hong oanh liu thng. Vn php t ngn xa, T xa tng vng lng Xun n trm hoa ci Ting oanh nhnh liu vng -Bn dch ca Gin Chi V tr c quan nim nh gm c hai phn: bn tnh Chn Nh hay Php Thn v Vn Hu gi tng. Bn tnh Chn Nh vn thng nhip ht thy th gian cnh gii, li ty theo tm th ca chng sinh m chuyn bin m thc hin. Vn hu gi tng thi bao qut mi hin tng ngoi gii v trong ni tm, xt ra chng qua ch l nhng hnh nh mo m sai lm ca bn tnh Chn Nh. Mt ma xun vi trm hoa ua n, vi ting oanh vng vo von trn cnh liu thm, cng ch l nhng hnh nh biu l bn tnh Chn Nh hay Php thn c mt phn no m thi. S d chng ta thong thy c Php thn. Ci p ca Php thn vn thm nhun khp ci khng gian v tn ti mi mi vi thi gian. Mun thng thc c ci chn l ca Php thn , nh thin hc phi tinh luyn ti c mt trnh nhn thc tuyt lun. Tuy nhin, trc khi chng ng c Php thn vn khng th t nn li c, m ch mt mnh mnh bit, mt mnh mnh hay thi. Chng ta phi tm nng da vo nhng hnh bng ca php thn mt ngy kia th nhp v ng ha c trong Php thn.

Php thn l chn l tuyt i, nn khng th ly ngn ng vn t m ph din v truyn th c. Chnh c Pht dy: "Chn l nh mt trng, gio l ta dy nh ngn tay ch mt trng cho cc ngi thy. ng chp lm ngn tay ta nh l mt trng". Nhng bi k i L cng v nh ngn tay ch cho ta th no l Chn Nh hay Bn th ca v tr, th d bi "D Ch K Tc Ging Cu Thin Ch" ca L Thi Tng, bi "Th Tch" ca thin s Cu Ch, bi "Co Tt Th Chng" ca thin s Mn Gic v.v... li c ngn ng vch cho ta thong hiu ngha ca nhn sinh, nh bi "Th T" ca quc s Vn Hnh, bi "V Tt Th Chng" ca Thin s Vin Chiu, bi "Th Tch" ca Thin s Ng n v bi "Tng Th Tch" ca thin s Chn Khng v.v... Nhng vn c nu ra trong nhng bi th trn, r rng l nhng vn trit l, hu ht cc bi th vn l nhng bi k cc tc gi tht ra ming lc lm chung, ta c th tin chc rng khng phi l nhng vn trit l sung ca nhng ngi lm vn m chnh l nhng vn tng gy nhng mi bn khon trong lng tc gi lc sinh thi. Nhng trit l thin tng c o , do cc thin s i L lp nn, cng lm rng r vn hc i L. Ngoi c sc ny ra, vn hc i L li cn c nhng cng dng trng yu i vi s hnh thnh ngn ng v vn th cho cc i sau" *. mt sau tm bia ny c khc mt bi th ca L Thnh Tng v hai on vn: Mt on ghi vic thi hu Linh Nhn (tc Lan) v mt on khc, ghi vic trng tu v dng li bia thi nh Mc. Ton vn nh sau: ON 1 : B thn sinh ra vua th t triu L ca nc i Vit l thi hu PH THNH LINH NHN cng mt khu rung x Man thuc hai x Cm Trc, Thu Lng, huyn Cm Ging, ph Thng Hng gm 72 mu, pha ng gip ng tin, ty gip ng bn, nam gip rung ca dn, bc gip Phan Cn, lm rung n nhang, lu mi mun i. Sau ny nu k no trong hai x su thn (?) hoc ngi t x chim rung Tam bo lm ca ring th xin hong thin v thp bt long thn tru dit. nhng rung ny em cng vo ca tam bo c t khai xin c mim thu t. Ngy 6 thng 7 nm tn Su, nin hiu Thin Ph Du V th II tc ngy 26 thng 8 nm 1121) on vn trn y c mt chi tit hi thc mc, l vic Lan cht trc khi khi cng xy dng cha LONG I. Ngay trong bia cng ni ln vic ny. Nh vy c l s rung ni trn Lan cng vo t khi L Nhn Tng d nh dng cha chng?

Bi th v my li ghi ch ca L THNH TNG phin m: Thin nhn tng loan c ha thnh, Phan duyn thch ng khu thin quynh. L hong qui n bi khng ti, Minh tc hung tn t d canh. L thiu nhn tung i gip lc Sn a xun v thiu ngn thanh. ng cao nhn gii v cng tr, Vn l mang mang tho th bnh. Thin Nam ng ch lu . Quang Thun bt nin., Trn in, tng qun. Thn L VN phng t. Dch ngha: Ta i bi yt Sn Lng, ng qua bn t ni ny, bn ln chi cha. Ci vua ti triu L tn sng iu qui n; thng t nc tri nhiu phen binh la. Nn c mt bi th di y: Non ngt nghn tng thnh ha c, Men vin bc ving Thin gia. Hoang ng vua L bia cn , Tn bo qun Minh thp khc xa. ng bic ru phong, ngi vng du, Ni xanh vt chy, tit nhiu ma. Ln cao tm mt nhn bao qut, Mun dm cy xanh mt gii m. Thin nam ng ch lu . Nm Quang Thun th tm (1467), k b ti l L VN, gi chc Trn in tng qun vng lnh vit ch. ON II ( dch ngha): Ngy mng nm thng nm nm tn mo, nin hiu Hng tr th t i vua th nm nh Mc (tc ngy 25-6-1591), cai huyn b ch huy huyn Duy Tn l Vn Bng B cng vi ty quan ph triu b, cai qum Lam cu b v gip nht, gip nh, gip ba cc x i Sn, i Tung, i Linh, i Tn cng gp sc dng li bia , bc li x nh, v nhng ch tng h hng, lm ca, xy tng, khin cho sau hn mt trm nm, mt ni thng cnh trong chn tng lm li c mi m. Do m ghi li. (Bn dch ngha ca Vn H trong th vn L-Trn tp I)

[87] Dng Hon (1117-1157) : Con Sng Hin hu, chu gi vua Nhn Tng bng bc. V khng c con trai, vua lp Dng Hon ln lm vua tc l L Thn Tng (1128-1137) [88] (B Ngc: tc L B Ngc, lc lm chc v v tng qun, cha r tiu s) [89] Tin : tc L Thnh Tng (1023-1072) [90] Di y xin lc k nhng cng nghip nh L i vi o Pht c ghi cc sch i Vit S K Ton Th v Vit S Lc do s gia Hong Xun Hn trch dn trong sch "L thng Kit, lch s ngoi giao v tn gio i L" i L THI T ( 1010-1028) Nm 1010, ngi ln ngi, ly nin hiu l Thun Thin Nguyn Nin, v ban chiu di t Hoa L v La Thnh, nhn c im rng vng hin ra, bn i i La Thnh l Thng Long Thnh. Dng cha Hng Thin Ng v lu Ng Phng Tinh trong thnh ni. Dng cha Thng Nghim pha Nam thnh Thng Long. Pht 2 vn quan tin dng tm cha ph Thin c v ni dung u c dng bia ghi cng. Sc cho cc lng phi trng tu cha chin. Pht 1.680 lng bc c chung cha i Gic. Chn dn lm tng. Nm 1014, Tng thng Thm Vn Uyn xin lp gii n cha Vn Th cho tng s th gii. Pht 310 lng vng c chung cha Hng Thin, v 800 lng bc c chung cha Thng Nghim. Nm 1016, dng cc cha Thin Quang, Thin c, v t tng T Thin Vng. Chn hn 1000 ngi kinh s cho lm tng. Nm 1018, sai nguyn o Thnh v Phm Hc i s sang Tng thnh kinh Tam Tng. Nm 1020 mi v. Vua sai thin s Ph Tr ti Qung Chu n.. Nm 1024, vua li lp thm cha Chn Gic trong thnh ni, tin vic tng kinh. i L THI TNG (1028-1054) Nm 1031, sai cha v dng nhiu cha v qun; sch VSL chp 150 ni, sch TT chp 95 ni. Sau khi hon thnh, lnh min thu cho ton dn c ban hnh. Nm 1034, vua thm cha Trng Quang ni Tin Du. Dng nh tng th Trng Hng. Sai H Th v Khoan i s Tng. Vua Tng tng kinh Tam Tng. Hai v tng Nghim Bo Tnh v Phm Minh Tm t thiu. Di th bin thnh tht bo. Vua cho bin c ny l im lnh trong nc nn ra lnh tn tr x li ti cha Php Vn, lng C Php; ngoi ra vua cng ra lnh ci nin hiu l "Thng Thy" (khi u cho th k hnh phc). Nm 1040, m hi La Hn. Khnh thnh mt nghn pho tng Pht bng g, mt nghn bc tranh v mt vn c phn, v ra lnh min thu cho ton dn. i x, tha nhng ngi b ti pht lu.

Nm 1041, xy vin Thin Phc ni Tin Du; cp 7.560 cn ng c tng Di Lc v chung, t ti vin y. Nm 1042, ban hnh b Hnh Lut u tin. Nm 1049, dng cha Din Hu, tc cha Mt Ct. Nguyn vua mng thy Pht B Qun m ngi trn i hoa sen, n dt vua ln i. Lc tnh, vua k chuyn li, triu thn cho l im g (im vua cht). Thin s Thin Tu khuyn nn xy cha, dng ct gia h, t i hoa sen c tng Qun m, trn, nh thy trong mng. Ri vua thnh ch tng ti lm l, i vng i, tng kinh cu din th cho vua c sng lu. i L THNH TNG (1054-1072) Nm 1056, lp hi La Hn in Thi An, dng cha Sng Khnh Bo Thin; pht 12000 cn ng c chung cha. Vua t lm bi minh khc vo chung. Cha ny thng gi l cha Bo Thin, ch nh th C c ti H Ni ngy nay. Nm 1057, xy thp i Thng T Thin, tc l thp cha Bo Thin. Thp cao vi mi trng. TT chp c 12 tng, VSL chp 30 tng. Dng cc cha Thin Phc v Thin Th; c tng Phm Thin v Thch th . Nm 1059, dng cha Sng Nghim Bo c chu V Ninh. Vua t tn cho thp Sn l Tng Long, v "c rng vng hin in Vnh Th". Nm 1066, sai lang tng Quch Mn dng thp ni Tin Du. Nm 1070, dng cha Nh Thin Vng ng nam thnh Thng Long. Dng Vn Miu; t tng Khng T, Chu Cng, T Phi, Tht Thp Nh Hin th. Cho hong thi t ra hc. Nm 1071, vua vit ch Pht, cao mt trng su thc; khc vo bia ti cha Tin Du. i L NHN TNG (1072-1127) Nm 1072, ngy Pht n, vua ti cha lm l tm Pht. Nm 1075, thi minh kinh bc s. Nm 1080, c chung cha Din Hu, chung khng ku, cho vt xung rung Qui in, cnh cha. i sau, tng Minh l Vng Thng b L Li vy Thng Long, bn ph chung c sng. Nm 1081, sai tng Dng Lut sang Tng xin kinh Tam Tng. Nm 1086, th chn nhng k c vn hc, b vo vin Hn Lam. Dng cha ni i Lm. Nm 1087, khnh thnh cha y, mt i yn hi cc quan c t chc ti cha i Lm. Trong dp ny vua c lm bi th nhan "Lm sn d yn"; vua cho phn cc

cha trong nc ra lm ba hng: i, trung v tiu, v giao ph cho mt vin quan c phm cht trng nom sn sc. Nm 1088, vua phong tc hiu cho thin s Kh u lm Quc s. Nm 1094, thp cha Lm Sn hon thnh. Vua t tn cha l Cnh Long ng Khnh. Nm 1098, vua sai Nguyn Vn Tn i s Tng, xin kinh Tam Tng. Nm 1099, dng cha ni An Lo. Nm 1100, dng cha Vnh Phc ni Tin Du. Nm 1105, xy hai thp lp bng ngi s trng cha Din Hu v cha cha y. Dng ba thp bng cha Lm Sn. Nm 1108, xy thp ni Chng Sn. Nm 1114, cha cha Thng Nghim. t Thin php ng. Dng lu Thin Pht t mt nghn pho tng Pht. Nm 1115, khnh thnh cha Sng Phc lng Siu Loi, l qu thi hu Lan. Trc sau thi hu dng hn trm ngi cha. Th truyn rng thi hu hi vic p Thng Dng v cc cung n cht, cho nn dng cha sm hi. Nm 1118, khnh thnh thp Tht Bo. Khnh thnh hi Thin Pht cc cha Thng Nghim v Thnh Th; c dn s Chim Thnh i xem. Cu c ma. Vua vit vo bia tm ch: Thin h thi bnh, Thnh cung vn phc. Nm 1120, t hi n Qung Chiu. Dng i Chng Thin. Nm 1121, dng cha Qung Gic niTin Du. Khnh thnh in Trng Minh cha BoThin. Nm 1123, khnh thnh Qung Gio v cha Phng T. Dng i T Tiu. i L THN TNG (1127-1138) Nm 1128, vua ti cha Thin Long v cha Thin Sng t s c phn t nhin bay. Vua li ti hai cung Thi Thanh, Cnh Linh v cc cha qun khc t n Pht. Cu ma c. Nm 1129, t hi khnh thnh tm vn bn ngn bo thp lu Thin Ph (c l thp bng t nn, nay cn thy nhiu di t thnh Thng Long). Nm 1133, dng cc qun Din Sinh v Ng Nhc. Dng hai cha Thin Minh v Thin Thnh. T tng Thch. Nm 1134, khnh thnh ba tng Tam tn bng vng qun Ng Nhc. Khnh thnh qun Din Sinh. Nm 1136, rc Pht Php Vn v cha Bo Thin cu ma. Khnh thnh cha Linh Cm. Vua phong thin s Minh Khng lm quc s. i L ANH TNG (1138-1175)

Nm 1143, vua phong thin s Vin Thng lm quc s. Mm 1144, vua cu tnh. Dng n thn Tn Vin, v n ng Nghim, ng Mu phng B Ci. Dng cha Vnh Long v Phc Thnh. Nm 1148, t hi Nhn Vng Long Tr. Nm 1160, dng n th hai B Trng v Xuy Vu phng B Ci. Dng cha Chn Gio. Ly vng c tng Phm Vng v Thch, t hai cha Thin Ph v Thin Hu. Nm 1169, trng tu cha Chn Gio. Rm thng ba, c nguyt thc, c cc ca sng, ca b cht ni. Vua sai cc tng, ni, o s tng kinh cu o. Nm 1171, vua sc v bn nc i Vit. i L CAO TNG (1176-1210) Nm 1179, thi cc t tng v tng quan. Nm 1180, thi Tam Gio. M hi n Qung Chiu. Nm 1198, sa thi tng, theo li tu ca m D Mng. Nm 1206, dng cha Thnh Hun. Sa li cha Chn Gio. I L HU TNG (1211-1224) Nm 1224, vua nhng ngi cho cng cha Chiu Thnh, v ra cha Chn Gio. Nm 1226, vua t tht c cht cha y.

---o0o--HT

1 . Thin s VN HNH, h Nguyn qu lng C Php (nay l lng nh Bng, ph T Sn, tnh Bc Ninh), nh my i th Pht, t thu nh ngi thng minh khc thng, l bc "sinh nhi tri ch", qun thng ba mn hc, nghin cu Bch Lun (Madhymika), coi nh cng danh ph qu. Nm 21 tui, ngi xut gia cng vi thin s nh Tu, theo hc Lc t Thin ng, tc l i php th mi hai ca phi T-Ni--Lu-Chi. Ngoi gi hu h thy, ngi chuyn ch hc hi khng bit mt mi. Sau khi Lc t Thin ng th tch, ngi tp mn Tam-Ma- (Samadhi), nn khi ni ra li no t thnh sm ng. Vua L i Hnh (981) rt knh trng ngi. Nm u nin hiu Thin Phc, tng nh Tng l Hu Nhn Bo a qun sang nh nc ta, ng qun Cng Gip trn Lng Sn. Vua mi ngi n hi v s thng bi ra sao? Ngi p: "Ch trong ba by ngy th gic s lui". Qu nhin ng nh th. Khi khi binh nh Chim Thnh, v nc ny hay sang quy ph bin thy nc ta. Ngh nh cha quyt nh, ngi tu xin ra qun gp khi mt c hi. Sau qu nhin thng trn. -Th Vn L Trn vit: - ng l ngi c cng ln ng gp nhiu kin gip L i Hnh chng gic ngoi xm v dng nc, sau li gp phn gip L Cng Un ln ngi vua (1010). L mt ngi c ci nhn nhy bn v thi cuc nh vy nn trong thi Tin L, ng uc vua L i Hnh tn knh; sang thi nh L cng c triu nh trng i. L Thi T phong ng lm Quc S" Sd trang 214) Nin hiu Thun Thin th IX, nm mu ng ngy 15 thng 5 nm 1018. Trc gi th tch, ngi c li bi k khuyn co t: Thn nh in nh hu hon v, Vn mc xun vinh, thu hu kh Nhm vn thnh suy v b u Thnh suy nh l tho u ph". Tm dch: Thn nh chp nhong c ri khng Cy ci thu tn xun tr bng Nhn cuc thnh suy no c s Thnh suy ngn c ht sng hng. Tc phm ca ngi hin cn 5 bi th, c "tnh cht nhng li sm v li k". Ngoi ra cn c mt t li pht biu v thi cuc, 5 bi th l: 1. GI NGN (K Ngn),. 2. KHUYN L CNG UN (Khuyn L Cng Un) 3. CH "QUC" (Quc T). 4. TREO BN NI CHO MI NGI BIT. (Vit Bng Th Chng) 5. LI DY T (Th T)

LI KHUYN CA NGI VN HNH chp trong i Vit S K Ton Th (phin m bn ch Hn): "Cn gi, thn kin ph sm chi d, tri L th trng thnh nhi hng nghip tt h. Kim quan thin h chi tnh, L ti a, v nh thn v khoan t nhn th, ph c chng tm, nhi chng c binh bnh gi. Tng ch vn dn, x thn v, k thy ng chi? "Thn nin tht thp hu d, nguyn t tu vt t d quan c ha nh h. Thnh thin ti nht ng chi hnh d". Gn y, ti thy li sm l, bit rng h L cng thnh tt dy ln c nghip. Nay xem trong thin h, ngi h L rt nhiu nhng khng ai bng thn v, l ngi khoan t, nhn th, li c lng dn chng, m binh quyn nm trong tay. Ngi ng u mun dn chng phi thn v th cn ai c th cng ng ni. Ti hn by mi tui ri mong c th th hy cht xem c ha ca ng nh th no, thc l s may mun nm mi gp mt ln). (Trch bn dch ca Cao Huy Giu trong sch TVLT, tp 1 trang 216) nh n mt bc thy cao c c cng ln gy dng cho ni t mnh l L Thi T (L Cng Un), v khai sng triu i nh L vn minh, Vua L Nhn Tng (1072 1127) lm bi th truy tn quc s Vn Hnh: "Vn Hnh dung tam t Chn ph c sm thi Hng quan danh C Php Tr tch trn vng k" Thin s hc rng bao la Gi mnh hp php sm ra ngoi li Qu hng C Php danh ngi Thp bia ng vng mun i THCH MT TH dch Nh vn L Vn Siu, tc gi sch VN MINH VIT NAM vit v ngi vn Hnh:" Ngi y th phi c cng nghip, m cng nghip ny nht nh c Ngi y mi lm ni. Bi Ngi thc cm hn ai ht, s p bc ca nn vn ha ngoi lai cn nguy him gp bi s p bc v chnh tr, nn Ngi nu cao ngn c c lp vn ha". " Trn nh qun Nam Hn ca Ng Quyn Bch ng Giang ch l mt chin cng, gieo nh hng trong mt thi gian ngn sau ny phi c nhng trn nh tip ca Trn Quc Tun, ca L Li, ca Nguyn Hu. Nhng trn nh v vn ha ca SVn Hnh l trn i thng gieo nh hng mun i v sau cho con chu Rng Tin. ".. S Vn Hnh dn mt mt trn vn ha bao la trong c khng gian ln thi gian m khng mt t tro vn ha ngoi lai no c th khin dn tc Vit Nam qun quay theo". (Sch dn thng, trang 87, 88)

2 . L Cng Un, ngi lng C Php, ph T Sn, tnh Bc Ninh, sinh ngy 12 thng 2 nm Gip Tut, tc ngy 8.3.973, nin hiu Thi Bnh th V nh inh. V gc tch ngi ta khng r lm, ch bit b m l Phm thi hu. Lc ln 3 tui, ng c nh s L Khnh Vn, tr tr cha Tiu Sn, nhn lm con nui, sau theo hc vi ngi Vn Hnh cha Lc T. ng l ngi thng minh, nhn c, c lng ca bc vng. (VSTA) Theo Cng D Tip K th lc nh L Cng Un hay nghch, mt hm b thy pht, tri bt nm di t, m khuya mui t khng ng c. Ch tiu lin tc cnh ngm bi th: "Thin vi khm chm, a vi chim, Nht nguyt ng song i ng min D thm bt cm trng thn tc, Ch khng sn h x tc in" (Tri lm chn gi, t ln m, nht nguyt nhn ta ng trc thm. m khuya khng dm dang chn dui, Ch s sn h x tc nghing). Bi th trn trch trong Th Vn L Trn T1. Di thi Tin L, ng lm n chc T thn v in tin ch huy s. Nm 1009, Long nh cht. ng c triu nh tn ln ngi vua, tc L Thi T, ly miu hiu l Thun Thin Nguyn Nin (1010), m u mt k nguyn mi ca nc i Vit hng mnh ko di trn 2 th k. (1010 1225) Thi T tr v 19 nm, mt ngy 3 thng 3 nm Mu Thn, nin hiu Thun Thin XIX (31-3-1028), tr th 55 nm. 3 . Trng hp ngi VIN THNG, h Nguyn, qu Nam nh, tu ti cha Quc n. Nm th IV nin hiu i nh (1143), i vua Anh Tng, ngi c phong lm quc s. S chp: i L Thn Tng nin hiu Thin Thun th III vua cho triu ngi vo in Sng Khai hi v vic tr lon hng vong trong nc, ngi tu (chp nguyn vn ch Hn trong thin Uyn Tp Anh(: "Thin h

do kh d, tr ch an tc an, tr ch nguy tc nguy, nguyn ti nhn ch s hnh h nh nh. Hiu sinh chi c hp vu dn tm: c dn i chi nh ph mu, ngng ch nh nht nguyt. Th tr thin h c chi an gi d. "Hu vn: tr lon ti th quan, c nhn tc tr, tht nhn tc lon. Thn lch quan tin th vng v thng bt d dng qun t nhi hng, d dng tiu nhn nhi vong gi d. Nguyn k tr th phi nht triu nht tch chi c; s do lai gi tim h. Thin a bt nng i vi hn th, tt tim xun thu; nhn qun n vi hng vong, tt tim thin c. C chi thnh vng tri k nhc th, c tc thin bt tc k c d tu k, php a bt tc k c d an nhn. Tu k gi, thn trung d, lt thin nh l bc bng; an nhn gi, kinh k h d, lm h nhc ng h sch. Nhc th vng bt hng, phn th vng bt vong. K hng vong chi tim ti th d" (trch Thin Uyn Tp Anh). Bn dch ch Vit ca nguyn ng Chi trong sch VNCVHS : "Thin h cng nh mt vt n vo ni yn th yn, vo ni nguy th nguy, ct trng ch s hnh ca nh vua, nu c ci c hiu sinh thm vo lng dn th dn yu nh cha m; ngng nh tri trng: y l t thin h vo ni yn Li tr v lon ti trm quan, c ngi th tr m khng c ngi th lon. Ti tri xem cc bc vng i trc, cha c khi no khng dng bc qun t m hng, khng dng k tiu nhn m vong, m n nh th chng phi mt mai mt chiu u, t n dn dn li vy. Tri t khng th thay nng i rt lin m phi dn dn ma xun, ma thu. Bc vua cha khng lm hng vong lin m dn dn s thin hay c. Bc thnh vng xa bit nh th, cho nn mi bt chc c tri khng ngh sa mnh, bt chc t khng ngh yn ngi. Sa mnh l thn trng b trong, run s nh dm trn bng mng. Yn dn l knh k di, hi hng nh ci nga nm dy cng mn. Theo li th hng, tri i th vong. S hng vong l dn dn sinh ra thi" (Sd trang 119, 120).

4 . Ngi CU CH, h m qu Chu Minh, hc thng tam gio. Mt hm, ngi t than: "Khng, Mc th c chp l "c", Trang, Lo th m ui l "khng", nhng sch th tc (r rng) chng phi l phng php gii thot. Ch c Pht gio khng k c hay khng mi c th gii quyt

c l Sng Cht. Khng, Mc chp hu, Trang, Lo nch v, th tc chi in, phi gii thot php. Duy hu Pht gio, bt ha hu v, kh liu sinh t" (NTUTTL). Ngi tu kh hnh, trn nm khng bc chn xung ni, ting n ti kinh , vua L Thi Tng cho mi my ln m ngi khng ti. ch thn vua ba ln ti cha xin tham vn. Khong nin hiu Long Thy Thi Bnh (1054 1058) T tng Dng o Gia lp cha Din Linh trn ni Long i cng cho ngi. Khi h sn, ngi ni: "Ta chng tr li y na". Chim chc th vt trong ni ting ku bun thm sut ba tun cha ngt. Ngi tr tr cha Din Linh c ba nm. Khi th tch, ngi cho gi mn li v dy (nguyn vn ch Hn chp trong NTUTTL): "Ph nht thit php mn, bn tng nh tnh; nht thit php tnh, bn tng nh tm. Tm php nht nh, bn v nh php. Khin trin phin no, nht thit giai khng; ti phc th phi, nht thit giai huyn. V s phi qu phi nhn. Bt nghip trung phn bit bo; bt bo trung phn bit nghip, nhc hu phn bit, bt c t ti. Tuy kin nht thit php nhi v s kin. Tuy tr nht thit php nhi v s tri. Tri nht thit php, nhn duyn vi bn; kin nht thit php, chnh chn vi tng. Tuy nhim thc t gii liu th gian nh bin ha; minh t chng sinh duy th nht php, v hu nh php. Bt x nghip cnh, thin xo phng tin, hu vi gii, th hu vi php, nhi v phn bit v vi chi tng. Ci dc tuyt ng vng nim, k gic c d". Dch ngha: Phm ht thy php mn l do t tnh ngi, m tt c php tnh cng li bt ngun t tm ngi. Tm vi php l mt ch khng phi l hai vt ring bit, mi s rng buc phin no u l khng; mi l phi tri ti phc u l h huyn. Khng ci g chng phi nhn; khng ci g chng phi qu. Khng nn phn bit nghip vi bo; khng nn phn bit bo vi nghip, nu phn bit th chng c t ti. D thy tt c php cng nh khng bit. Bit ht thy php ly nhn duyn lm gc, thy tt c php ly chnh chn lm ngun. Mc d m trong thc t (s tng) vn hiu th gian u l bin ha h o. Thu r chng sinh ch l mt php, ch khng phi hai. Chng ri nghip cnh, l phng tin khn kho; trong ci hu vi hin by php hu vi m khng phn bit vi tng v vi. l v mun on tuyt ci ng vng nim so o toan tnh vy.

5 . VSKTT v HVVT ghi nm canh tut, nin hiu Thun Thin nm u (1010), L Thi

T cho cng b bi chiu ny by t nh di t Hoa L ra thnh i La. Khi thuyn

vua va ti thnh th c im lnh: rng vng bay ln, vua nhn i l thnh Thng Long.
6 . BN CANH : vua th 17 ca nh Thng, mt triu i rt xa trong lch s Trung

Hoa.
7 . THNH VNG: vua th ba nh Chu, triu i tip ni nh Thng. 8 . TAM I: nh H (2205 1767 TTL) nh Thng (1766 1123 TTL) nh Chu (1122 256 TTL).

9 . CAO VNG: Cao Bin, tn l Thin L, di triu i nh ng (Trung Hoa) nm

566, lm h s Giao Chu t 884 875, ng cho xy thnh i La, thuc vng t H Ni ngy nay, t lu b mai mt.
10 . Bn dch chng ti da theo bn dch ca ng tt T (VHDL) v bn dch ca nguyn

c Vn TVLT tp 1). Nhng ch thch trn y dn theo sch Th Vn L Trn, tp 1.

11 . Lc L CNG UN mi ln ngi vua, cho 1000 ngi kinh lm tng. Cha

Kin S c trn 100 hc tng, theo hc ti y. Cha Qung Bo, thin s Nguyn Hc nui trn 100 hc tng. Cha Trng Minh ni Tin Du (Bc Ninh) hc tng theo hc thin s Thin Lo ln n hn 1000 ngi, bin cha thnh Tng Lm sm ut. Dn theo sch LSVN TKX 1427, trang 82.
12 . Quan chc ca nh L c qui c hn cc triu trc. ng u triu l 3 chc: Thi s, thi ph, thi bo. V d: L o Thnh lm Thi s bnh chng qun quc trng s i L Thnh Tng (1054-1071), T Hin Thnh lm Thi ph i L Anh Tng (1138-1175). Di n Thi y (thi L Thi T gi l tng cng) gi ht vic chnh tr v qun s trong nc. Chc ny tc l chc t tng sau ny. Tip n t khng, thiu ph, thiu bo. Chc thiu u chuyn coi cm binh. Ri n chc ni in tri s, ngoi in tri s, kim hiu bnh chng s. l cc chc quan trng yu bn cnh nh vua. (Theo sch Lch s Vit Nam, th k X 1427, q I tr 23, trang 40)

13 . Xin xem cuc hnh qun nh nc Chim Thnh ca nh L trong tiu mc vit v

qun s.
14 . TN PHP; V Ti Chnh:

1. Php Thanh Miu, khi la cn xanh th nh nc cho dn vay tin, n khi la chn th dn phi tr tin li, tnh theo l nh nc nh m tr tin li. 2. Php Min Dch, cho nhng ngi dn inh m ai phi su dch th c np tin, nh nc ly tin y thu ngi lm. 3. Php Th Dch, t ra mt s bun bn, kinh s, cho nhng th hng ha g m dn bn khng c, th nh nc mua thu c ly m bn. Nhng ngi con bun m ai cn phi vay tin th cho vay ri c tnh theo l nh nc m tr tin li. V Hnh chnh: 4. Th Bo Gip, ly dn lm lnh. Cha ra 16 nh lm mt bo. Mt bo c t hai ngi chnh ph dy dn luyn tp v ngh. 5. Php Bo M, nh nc giao nga cho cc bo phi nui, c con no cht th dn phi theo gi nh m thng li. (dn theo VNSL, mun r hn, xin coi thm L Thng Kit).

15 . Lch s Vit Nam, tp I, trang 153. 16 . S 5.000 ngi Chim Thnh ny c vua L Thi Tng cp rung t, lp thnh

phng p h lm n sinh sng mt cch t do bnh ng nh mi cng dn khc trong nc.

17 . VSKTT chp rng sau khi vua c kin ny, by ti vn c ni, vua nh phi nhn. 18 . "L th Lan, tn tht l L th Yn nm sinh cha r, xut thn t mt gia nh nng dn, ngi hng Th Li, l Bc Giang. Nhn mt chuyn tun du n Th Li, vua L Thnh Tng (1054 1072) bt gp b ang hi du. Trong lc mi ngi i xem xa gi ca vua th b vn ng da vo cy lan m ht: "tay cm bn nguyt xnh xang mt trm b c li hng ta y" Vua ly lm l, cho vi ti hi, sau n vo cung lp lm phu nhn, t hiu Lan (da gc cy Lan), ri li phong lm Linh Nhn. Vi cng v nguyn phi, b thay vua L Thnh Tng lo vic ni tr trong thi gian vua i nh Chim Thnh (1069). B cn b tin trong ni ph ra chuc nhng ngi con gi nh ngho i ri g cho nhng ngi cha v. Vic lm c nhn dn ghi nh, gi tn l "Quan m". B l ngi m o Pht, tng i du ngon nhiu ni tm cnh p ri cho xy thp, dng cha. Vo nhng nm cui i mnh, b vn khng qun ch n i sng ca dn chng. Trc khi mt vi ba thng, b cn khuyn vua ra lnh cm t git tru b ba bi dn tru cy, thot khi tnh trng my nh cy chung mt con tru" (TVLT, t1 trang 352)

"Thi hu Linh Nhn khng phi l ngi xa l, tn b khc n nhiu ln trong CM. l m vua Nhn Tng nh l (1073 1197). B c con truy tng l Ph Thnh Cm Linh Nhn vo nm Thi Ninh (1073)" (CM). B l mt Pht t nhit thnh, tng c cng ln i vi o Pht Vit, ngoi nhng vic nh xy trn 100 cha v thp ti nhiu ni trong nc, v mt truyn b chnh php, c ln b cho m hi thnh cc v cao tng thc c t khp ni v cha Kinh Quc thit l cng dng v xin c nghe php. B t cu hi v NGUN GC O PHT VIT, vic ny xy ra vo ngy rm thng hai, ma xun, nin hiu Hi Phong th V (1086).

19 . Theo Vit Nam S Lc: "Lc Nhn Tng ln lm vua mi c 7 tui, c quan thi s l L O THNH lm ph chnh. ng l ngi dng h nh vua, tnh rt khoan chnh, ht lng lo vic nc. Thng nhng lc s tu u hay ni vic li hi ca dn. Nhng quan thuc th chn ly ngi hin lng m ct nhc ln lm mi vic. Bi vy trong th sa sang vic chnh tr, ngoi th nh nh Tng, ph qun Chim. y cng nh c ti hin tng gii cho nn mi thnh c cng nghip nh vy (Sd trang 101) -

20 . t khi L Thnh Tng nh bi n ht i Nhn Tng, Chim Thnh sai s cng vua

L, vo nhng nm: 1071, 1073, 1075, 1077, 1081, 1082, 1083, 1084, 1085, 1086, 1087, 1088, 1089, 1091, 1094, 1095, 1097, 1098, 1099, 1102, 1104, 1105, 1106, 1108, 1110, 1111, 1116, 1118, 1120, 1126.
21 . HONG XUN HN, trong sch L THNG KIT, c nu l do v sao L Thnh Tng khi binh nh Chim Thnh. Theo ng, ngoi vic Chim Thnh khng chu cng vua L. Cn mt nguyn nhn khc su xa hn, l: "L Thnh Tng l vua nc ta u tin c c lm mt quc, c danh ngha vi mt nc Thin t. Vua t quc hiu i Vit (1054), tn cc vua trc l Thi T, Thi Tng, coi cc nc nh l ch hu, v mun ngn cm Chim Thnh thn phc Tng". Mt mt Chim Thnh trc b L Thi Tng nh ph kinh , git cha, bt dn, t nhin tr nn thm th vi ta. Chim Thnh ln lt sang thn phc Tng tr th ta. Xem th th ta khng ly lm l rng Rudarvarman III, m s ta gi l Ch C, khng chu cng vua L na, v vua L Thnh Tng nhn nh Chim Thnh. Xt chnh sch triu L, sau ny, th s thy rng cc vua L c nh tm ln nc Tng m b ci min Bc. i vi Chim Thnh, hn yu hn Tng

vn bi, chc rng vua L Thnh Tng cng mun xm chim t".

22 . Theo sch LTK: cc chnh sch y ra, i vi ng thi, c tnh cch i cch

mng. Cho nn by gi gi cc php y l tn php.

23 . Bc thy nc Tng lc y ang lm vo cnh khn n. Khng nhng Th Phn quy

nhiu, m th lc nc Liu cng tng, p Tng phi nhiu ln nhng b, By gi Liu li sai s sang yu cu Tng nhng thm t vng Phn Thy Lnh" (LKT).
24 . L o Tc T Tr Thng Gim Trng Bin- dn theo sch LSVI, tp 1. 25 . Vic phng th pha Nam, vua Tng xung chiu cho cc quan cai tr phi cn mt

phng: "Trong vic Nam chinh. Ung Chu rt quan h. l cn bn. Tin, lng, qun nhu u . Nu gic cng k, m t hi khu (c l ch ca Bch ng) theo ng chu Vnh An ly Khm, Lim, ri t ti Ung Chu, th ch mt mt vi ngy. Tuy thnh Ung vng chc, n khng ly c, nhng ta h li khng nn o lng vn lng b t hay sao? B t th lng dn b lay ng. M by gi, du mun tr v Ung Chu, trc sau u c gic! Phi ni Ti chiu tho nn lo liu th no, ri mt tu v" (LTK)
26 . L THNG KIT tn l Ng tun; Thng Kit l tn t. Sau c ban quc tnh h l, bn ly tn t lm tn, thnh tn L Thng Kit. Theo sch s c th ng qu phng Thi Ha, thnh Thng Long, nhng theo bi vn khc trn qu chung cha Bc Bin, mi pht hin gn H Ni v cun Ty H Ch th ng ngi lng An X c, thuc huyn Qung c, khu vc pha Nam H Ty trong thnh Thng Long, cn Thi Ha ch l ni sau khi gi chc v trng yu trong triu. ng sinh nm 1019 v mt thng su nm t du (t 13 thng 7 n 11 thng tm nm 1105). L Thng Kit tinh thng thao lc, li c ti th vn. Nm 23 tui c b lm Hong Mn Chi Hu ri thng n chc Thi y, lm quan di ba triu vua nh L (Thi Tng, Thnh Tng, Nhn Tng 1028 1128). ng c cng rt ln trong vic xy dng t nc cng nh vic nh Tng, bnh Chim, chn ng cc cuc xm lc ca nc ngoi, nn c ba vua nh L tin dng v nhn dn tn phc. L Nhn Tng tng ban cho ng hiu Thin t ngha (em nui vua). "ng l nc ta lc y i thnh chu qun ca Tng. May! ng thi c mt v nhn cm quyn, c c chnh tr, bit kt thc nhn tm, c cao ti li dng thi c, c kinh nghim iu binh, khin tng. Bc y l L Thng Kit". (bi ta L Thng Kit, trg 5) Khi ng mt c tng phong Kim hiu Thi y bnh chng qun quc trng s, Vit quc cng. Nhn dn nhiu ni lp n th, dng bia ghi cng lao ca ng, tiu biu nht l bi vn bia cha Linh Xng huyn H Trng, Thanh Ho:

L cng nc Vit Noi du tin nhn. Cm qun tt thng, Tr nc yn dn. Danh lng Trung H, Ting nc xa gn. Vun trng phc c, o Pht sng tin. Tc phm: hin cn mt bi th tht tuyt, mt bi L B Vn, v mt li cu xin vua cho cm qun i nh L Gic (TVLT, tp 1). Bi th tht tuyt c ghi vo lch s coi nh bn TUYN NGN C LP U TIN" ca dn tc ta: "Nam quc sn h Nam c, Tit nhin nh phn ti thin th. Nh h nghch l lai xm phm, Nh ng hnh khan th bi h" Tm dch: Giang sn nc Nam do vua Nam , Cng gii ghi r rng trong sch tri. C sao l gic bo tn dm ti y quy nhiu? Hy coi chng! L bay th no cng chuc ly bi vong

27 . Ngi i sau k rng: "dn Tng thy li tuyn co, u vui mng, em tru ru

khao qun ta. T , mi lc dn Tng thy hiu c L Thng Kit dn ra, th ni l qun ca cha h L ngi nc Nam; ri cng nhau by hng n bi phc bn ng. Nh m uy danh qun ta vang khp. Bi vy, cuc tin cng vo ni a Tng cng thm d dng". (LTK).
28 . Lc qun ta lt vo trong thnh Ung, T Gim cn c thc lnh b thng, rui

nga nh rt hng. Nhng khi sc kit, Gim ni vi b h rng: "Ta quyt khng chu cht v tay gic". Gim bn tr v dinh, t tay git 36 ngi nh, k c hai con v hai chu. Ri t thiu m cht. Qun dn thy Gim ngha kh nh vy, khng ai chu hng. Khi bit Gim cht; qun L tc gin, v phi chin u nhiu ngy, nn git sch dn thnh. C thy hn nm vn ngi. Bn ta, qun v voi cht rt nhiu. Qun mt mt vn ngi (LTK)
29 . S THN BN RNG:

"Nc ta nh nhau vi qun nc Trung Hoa nhiu ln, t vua Nam tr v trc, vic lu ri, sau ny vua Ng Quyn nh Bch ng, vua L i Hnh nh trn Lng Sn, vua Trn Nhn Tng nh ui c Toa , Thot Hoan, nhng trn c v vang l cu chuyn hnh din ca nc ta, nhng u l gic n t nc, bt c d m phi ng chin. Cn ng ng chnh chnh em qun vo nc ngi, khi nh khng ai ch ni, khi ko qun v khng ai dm ui theo, nh trn nh Ung, Lim ny tht l nht v cng, t y ngi nc Tu khng dm coi thng chng ta na n nh th t ca nc ta a cho Trung Hoa ch dng c hai tm vn sn en, lit tn vi v i thn dng n tn Trung th mn h m ng vo, th th triu L c trch vi Tng nhiu lm".

30 . L Thng Kit on trc l th no Chim Thnh, Chn Lp cng nhn dp Tng sa son nh i Vit, s xua qun sang quy ph min duyn hi nc ta. Thng 8 nm 1076, L Thng Kit em qun vo tun tra cc chu va ly c ca Chim Thnh, chnh n vic cai tr, cho dn vo thm, v tng s phng b (TT). M bn Tng cng khng c sc g uy hip Chim Thnh, Chn Lp. Cho nn tuy Chim Thnh c a t qun ln ng bin gii nc ta, nhng khng dm gy s (LTK). 1 "Phn tinh nhu qun Tng l k binh, k binh l qun xung phong chc thng hng ng ch, dn ng cho b binh. K binh li l "k binh", ngha l qun nh nhng ch bt ng. Dng sc nga chy nhanh v qua nhng gai gc, si d, k binh c th, lc vng ch ny, chy quanh ch khc, bc hai bn hng ch. Nhng mun li dng k binh ph ch, th phi lm sao qua khi vng him tr, ti ch bng, cho nga xng xo d dng. Bn ta th thin chin v voi. Trong trn u Ung, ta em voi theo c, hung chi trn trn a nc nh. Th th ca ta li da vo sng ni, cc o him tr, cc sng rng v su. T tri Vnh Bnh vo chu Lng, phi qua dy ni rm, c o Quyt L, trn ng t tnh Lng Sn n ng M ngy nay, vo khong lng Nhn L, pha bc chu n. Ri li phi qua dy ni Ln ( khng ph t), ng nh tng, gia c ng i rt him: l i Gip Khu, tc l i Chi Lng, pha bc huyn Hu Lng thuc Bc Giang ngy nay. Cui i inh, Hu Nhn Bo, l tng Tng b cht ; v i sau, Liu Thng l tng nh Minh, cng b mnh chn ny. o i tuy him, nhng c th dng k binh hoc vt qua, hoc len li qua rng trnh. Cn sng su rng, th nga kh lng qua ni. Phng th sng kh d, ng cc v dng ro giu b Nam, cng ngn qun ch. V chng thy binh ta, t i Ng, lp nhiu chin cng lng ly. Th sng trung nguyn li rt tin cho thy chin. Su ngnh sng chu v Vn Xuyn (Vn Kip). l cn c t nhin ca thu qun ta. Hoc phi ra ca Bch ng chn qun thu ch, hoc phi vo

sng o Hoa (sng Thng), hoc phi vo sng Nam nh (sng Cu) hoc phi i vo sng Thin c (sng ung), chn ch qua sng, ta ch cn ng thuyn bn Lc u th i ng no cng rt tin v chng" (theo sch L Thng Kit ca Hong Xun Hn. (1) Trong khi m qun, vua Tng s qun ta ln vo lm gin ip. Ngy 10-3-1076, c chiu dn cc l ven b, nh Qung Ty, Qung ng, Giang Ty, Phc Kin, phi coi chng vic y.

31 . Ung Chu, nh ta bit, y l mt c im qun s quan trng, ng thi cng l ni

d tr nhiu kho kh gii, lng thc ca ch. Sau khi b ta ph hy v rt qun v nc an ton, vin Chuyn vn s Qung Ty l L Bnh Nht mun tu b thnh gp, phi dng n nm vn qun sa cha v bt dn Qung ng ti p li thnh. Nhng n thng 4/1076, thnh Ung Chu cng cha p xong, v ng vn lng thc cng cha thng, v sng Ung Chu trc kia b qun ta lp
32 . Sch Qu Hi Ch k rng: Vin tri chu Quang Lang l ph m, b thua, bn trn vo trong rng ng Gip, ri du kch hu phng qun Tng. Rnh lc bt ng nh p qun ch lm chng rt s hi" (dn theo sch LTK). Cc chu k trn y do cc tng lnh thuc Man ng cai qun nh: Nng Quang Lm, Nng Thnh c coi i H Ni; Hong Kim Mn v Sm Khnh Tn gi chu Mn; Vi Thm An gi chu T Mu; Lu K coi Qung Nguyn hng. Duy c ph m Thn Cnh Phc gi chu Quang Lang (Lng Sn) khng nhng khng chu hng m cn rt vo rng nh du kch, git rt nhiu qun ch. Nhng tng lnh ny trc ko qun qua t Tng, nh rt gii. Rt tic, sau qun Tng trn sang nh bo th ta, lc u c c chin, nhng sau v tht trn v v s d d, nn u hng, thm ch nh Hong Kim Mn cn ch ng by mu cho ch. SG. Hong Xun Hn,tc gi sch L Thng Kit bnh phm: "Gi nh cc mt trn u c qun trung chu, th th th xp theo trn ca l Thng Kit dn ra, c l nh bi Tng t u. Nhng th qun cc chu vi hng trc i qun Tng. Qun tin phong khng gi ni cc i. Cui cng l nh phng tuyn sng Cu kho t, v thy qun ta mnh cho nn L Thng Kit ngn cn c sc tin cng quyt lit ca Tng" (S). Qun Tng tip tc trn xung, theo ng tt qua dy ni u nh, ti pha ty b sng Ph Lng; trong khi , mt cnh qun tch ra, vng sang pha ng nh bc hu qun ta Gip Khu (Chi Lng) v thng ti sng Cu Theo

sch LTK th "sng Cu t a phn Cao Bng chy n Lc u, hp vi sng Bch ng. T Lc u ra n b, l mt ci ho su v rng, che ch cho ng bng nc Vit chng li tt c mi cuc ngoi xm ng b t Lng Qung ko vo. i vi ng s t chu Ung ti Thng Long, th sng Bch ng khng can h, v c sng Lc u, l ci ho ngn trc ri. Tri li, sng Cu rt quan trng. Thng lu sng Cu qua vng rng ni rt him. Ch c khong t Thi Nguyn tr xung l c th qua d dng, v qua ri th c ng xui. Nhng sau sng, v pha ty c dy ni Tam o, l mt ci thnh khng th vt. Chung qui ch c khong t huyn a Phc n Lc u l phi phng ng b nam m thi. Trong khong y, li ch khc gia, t Nh Nguyt n chn ni Nham Bin, l c bn, c ng qua sng tin xung min nam mt cch d dng thng v gn. Xt qua a th, ta hiu rng L Thng Kit em ch lc chn con ng t tri Vnh Bnh n sng Nam nh (sng Cu) bng cch t nhng doanh n v phc binh hai i tip nhau: i Quyt L pha bc chu Quang Lang v i Gip Khu (Chi lng) pha nam chu y. Nu hai phng tuyn y b tan, th phi c th phng tuyn th ba, tc l nam ngn sng Nam nh. Mun cn qun Tng qua sng, L Thng Kit sai p nam ngc cao nh bc thnh. Trn thnh, ng tre lm giu, dy n my tng. Thnh t ly tre, ni vi dy ni Tam o, i th sng Nam nh v b nam ngn ra mt dy thnh ho, che ch c vng trung nguyn nc Vit, Thnh ho y di gn trm cy s, hn kh qua v d phng th hn l thnh ho mt n l nh thnh Thng Long" (Sd).

33 . Thu binh Tng do Ha Mn v Dng Tng Tiu ch huy b thy qun ca ta, do

L K Nguyn iu ng, chn nh ngoi khi li vo Vnh An.

34 . Vn bia cha Linh Xng ca thin s Php Bo, i L. 35 . L o, Tc T Tr Thng Gim Trng Bin dn theo sch L Thng Kit ca

Hong Xun Hn.

36 . Dn theo LSVN, th k X 1427, qI tp 2. 37 . Cng trong nm y, vua i nin hiu l Minh o v cho c tin Minh o. y l

mt bc ngot ca s chuyn bin mi ca ngnh T Php nc ta.

38 . S d c lnh cm ny l do thi hu Linh Nhn ni vi L Nhn Tng: "Gn y,

kinh thnh, hng p c nhiu ngi trn lm ngh trm tru, trm h cng qun, my nh cy chung mt con tru. Trc y ta tng ni n vic , triu nh c lnh cm. Nay git tru li nhiu hn trc."
39 . Dn Lut Khi Lun, nn php lut trong thi k c lp V Vn Mu. 40 . Bn ch Hn chp trong VSL, VSKTT: 41 . T Nhip Php, tc l bn php mn i tr i. Hay ni cch khc l: Bn phng php c s thng thng m ngi ta cn phi p dng n trong nhng mi trng sinh hot tp th, thng gi l x hi vn minh. 1. v li. 2. i ng: Li ni hp l. Tc li ni khng gin hn, t iu, xu nnh, dm pha, m ch ni B th: s tng tr, cu gip ngi v mt vt cht cng nh v tinh thn mt cch khng

nhng iu chn chnh, ha i. 3. 4. Li hnh: Lm nhng vic hu ch cho t th, tha nhn v cho cuc i. ng s: phc dch cng v. Ai ny nn em ht kh nng mnh ra lm vic cng ch cng

xy dng mt x hi ngi vn minh, gic ng v gii thot (PTTH).

42 . Ca dao Vit Nam c cu: Cng lnh chng qun bao lu, ngy nay nc bc, ngy sau cm vng. Ai i, ng b rung hoang! Bao nhiu tc t, tc vng by nhiu. 43 . LC HA PHP: Su php "ha i" nhm xy dng mt gia nh hnh phc v mt x hi bnh ng, t do, cng l. Ni cch khc l Khun Mu Sng cho tt c nhng ai mun sng mt np sng vn minh tin b: Np sng vn minh, tin b: 1. Thn Ha ng Tr: cng sinh sng trong mt gia nh (ni ring), mt quc gia (ni chung), mi ngi nn c s thng yu, bao bc cho nhau.

2. Khu Ha V Tranh: khng ci mng nhau, m ch nn ni nhng li khim cung, ha i to mt sinh kh m m trong gia nh v ngoi x hi. 3. Ha ng Duyt: Tm, th lun lun trong sng, vui v 4. Kin Ha ng Gii: C nhng sng kin g cng em ra tho lun, trao i v sch tin nhau ai ny cng lnh hi. 5. Gii Ha ng Tu: cng tn trng k lut chung. 6. Li Ha ng Qun: c ca ci cng nhau chung hng, qun phn mt cch ng u, khng c k nhiu ngi t, l mm mng pht sinh s bt ha. 44 . Rung t t vn sn c t lu v ph bin l rung ca nng dn t canh, gp phn quan trng trong vic thc y s pht trin ca th cng v thng nghip."Nn kinh t t hu ny t chu s chi phi ca nh nc (nh L thu thu 3 thng thc mi mu rung t). Cc cha Pht gio cng c mt s rung t rt ln (hng chc hng trm mu) do nh nc cp, do c thn ch qu tc hay cc t c in trang cng (in trang l nhng t do t nhn khai khn c, lp thnh in trang vi din tch rng hp khc nhau), v nhng ngi xin k hu ti cha v.v n i nh Trn, s rung t ca nh cha li tng ln rt nhiu: "Trn Anh Tng (1293 1314) vn l t ca ngi Tn gi Php Loa, cp hn 735 mu rung cc ni: - Ln Th Nht:100 mu rung lng i Gia, cng vi ngi cy. - Ln Th Hai: cp thm 25 mu lng i T. - Ln Th Ba: 80 mu rung tt lng An nh cng vi ngi cy. Nm 1312, vua li ly 500 mu rung trang Nim Gia cp cho cha Qunh Lm lm rung: thng tr Tam Bo". Nm 1313, Trn Anh Tng, by gi l thng hong, li ly 30 mu rung ca cung nhn Phm Th, cng cho tn gi (Php Loa) lm ca thng tr. Tn gi Huyn Quang tch cng c vua cp hn 150 mu rung th cng. Nm 1318, C s Hoa Lu, h V, cng cho cha Qunh Lm 20 mu rung trang Hoa Lu; nm 1324, c s Di Loan, con cng cha Nht Trinh, cng cho Tn gi Php Loa 300 mu rung ph Thanh Ha; T Vn Hu vng Trn Quang Diu cng cho cha Qunh Lm 300 mu rung Gia Lm, li cng thm hn 1.000 mu rung cng hn 1.000 n cc trang ng Gia, An Lu (dn theo LSVN, th, X 1427, Qi t2 trang 81). 45 . Thng, tn mt n v o lng ngy xa, bng mt phn mi ca u. Ta thng c

tri l "Thng". Dn theo Hn Vit T in.

46 . " Nhng chnh sch tch cc hay tiu cc ca nh nc trung ng nhm y mnh sn xut nng nghip c tc dng nht nh, nhiu nm c ma ln. Cuc sng nng dn cng kh n nh. Mt tc gi i Nguyn l Ung i Uyn vit: "Nc i Vit t rng ngi ng, kh

hu thng nng, rung t phn nhiu ph nhiu". Nm 1293, s gi Nguyn l Trn Ph sang nc ta vit bi th An Nam Tc S, c cu: "La mi nm chn mt ln, tuy vo gia ma ng m m vn mn mt". Trong th ca Vn Hu Trn Quang Diu ta thy hnh nh ca nng thn i Vit th k XIV: "Ma chan rung la my lin i, Du n ma tm t mi m". Hoc trong th ca Bi Tng Qun ca ngi ngy ma: "ng mi no hay ngy mun, khp ng la tt ta my xanh". Lng qu i Vit cng c t li trong th Trn Ph vi hnh nh "nhng vn du nho nh, nhng bung chui ln cong xung trng nh nhng li gm" hoc ghi cu: Du trng hng nm nui tm, mi nh c 5, 3 mu, giu tre bao bc chung quanh (Trch dn sch Lch S Vit Nam, th k X- 1427, qI t2). Trong Kin Vn Tiu Lc, "Phong Vc", L Qu n vit v cnh sinh hot ng ng trn Sn Ty nh sau: "Trn Sn Ty gi l x Tam Giang, sau mi i tn ny. a th trn ny, t hp dn ng, phong tc cn kim. Huyn T Lim v i Phng thuc pha Quc Oai c nhiu bi trng du, nhn dn chm v vic chn tm, dt ci, cc x H Ni, Thin M, La, Trung Thy v i Phng c ti dt la, tru, lnh, l v cc la dy (tc gi lnh, v hoc lng); x Mt Cu lm c th nuy, on (mt th hng lm bng si, hnh dng trng nh d hoc n, nhng khng c bng nhn) cc mu xanh, tm, bic, vng, khng km g ca Trung Quc. Cc ph Tam i v Qung Oai t rung cy la gi, nhiu ng bng v t bi gi, h thng trng thc th v phin th lm thc n thng (thc th tc gi l la ng, phin th tc gi l khoai lang)" Trn Hng Ha cng rt tr ph "la bp bt ngt cc rung, du gai mn mn thnh hng, lng th, cnh chim, ng voi, da th, trn nhp c sang Trung quc, bc vng chu ngc, y dy chn bin cng. Tht l ph kho ngoi bin gii ca quc gia, m l ni t tp ngn vn trn bo. Nh th, c th bit uc s quan trng v phn hoa a phng ny". (Sd, bn dch ca Phm Trng im) 47 . Theo Trn Cng Trung (tc Trn Ph) trong S Giao Chu Thi Tp, th by gi

"ngi trong nc u mc o la thm, o hoa, qun mng, c o trn khu bng l, n b cng mc o thm, nhng mu trng trong rng hn vin vo c o Cc sc xanh, hng, vng, ta, tuyt nhin khng c" (dn theo LSVN, tk x 1427 Q1 T2).
48 . L Qu n Tp, q VI "Phong tc" chp: Hai trn Tuyn Quang v Hng Ha, c khong sn nhiu nht nc, nm trong cc chu: - Chu Mai Sn c m , sn xut ng v thch lc "Lc l mu ca ng, sinh ra , cht nh cht , gi l thch lc". Hay m ng x M , chu Mai Sn thuc Hng Ha, mn ngi khai thc, ly c thch lc rt nhiu, h ni nu em nu th thnh ra ng, bn trm cn chng qua c 36 quan, nu khng nu th l lc, bn trm cn c th c 45 quan. Cho nn nhiu ngi

bn thch lc. - Chu Qunh Mai, th m gi l Mng Chn, c hai m ng Vn Bng v Vn Na. - Chu Chiu Tn, gn sng Thao, th m gi l Mng Thu, c m vng x Mng Kha, thn Nguyn Than. - Chu Vn Bn, ng Khnh Yn c m lu hong. - Chu V Xuyn sn xut loi g thng, g t (tc gi l g gii), bng go, vi to, sp vng v cnh kin, v gi v c nu, ngi a phng em xung bn bn sng C. - Chu Ninh Bin, chu ny th ni vy quanh, nc sng bao bc, n s gia, rung t bng phng mu m, bn bn u chn ni, cng vic lm rung bng na cng vic chu khc, m s hoa li thu hoch gp i. Th sn c sa nhn, sp vng, dim tiu, lu hong v st sng (Sd). 49 . Ca Dao Vit Nam, khng bit c t thi no, vit v Ba Mi Su Ph Long Thnh, tc l H Ni ngy nay: R nhau chi khp Long Thnh(+) Ba mi su ph rnh rnh chng sai: Hng B, hng Bc, hng Gai, Hng Bum, hng Thic, hng Hi, hng Khay, M V, hng iu, hng Giy, Hng L, hng Ct, hng My, hng n, Ph Mi, Phc Kin, hng Ngang, Hng M, hng Mm, hng Than, hng ng, Hng Mui, hng Nn, cu ng, Hng Hm, hng u, hng Bng, hng B, Hng Thng, hng Bt, hng Tre, Hng Vi, hng Giy, hng The, hng G, Quanh i n ph hng Da, Tri xem hng ph, tht l cng xinh. Ph Hoa th nht Long Thnh, Ph dng mc ci, ng quanh bn C. Ngi v nh cnh ngn ng, Bt hoa xin chp nn th lu truyn.

(+) Long Thnh: tc l Thng Long Thnh t t nam 1010 v i L Thi T.

50 . Gio s Dng Qung Hm, trong Vit Nam Vn Hc S Yu, vit v vic hc ch Nho trong cc triu Ng, inh, Tin L v L s (t u th k X n gia th k XI). "Trong thi k ny, o Pht nc ta rt thnh, hu nh c coi nh quc gio: triu nh t chc quc s, m khoa thi tam gio (Nho, Pht, Lo); nhiu ng vua nh L, nh Trn i tu sau khi thoi v v cha chin dng ln khp trong nc rt nhiu. "My triu Ng, inh, Tin L, phn v ngn ngi, phn v cc vua cn phi lo vic chng nhau vi nc Tu lm cho nn t ch c vng, nn cha c th gi t chc vic hc ch Nho. Trong thi k y, vic dy ch Nho phn nhiu do cc nh s m nhn, v Pht gio by gi ng thnh v cc v s u thm hiu Hn hc c" (Sd trang 74). 51 . y, chng ti khng cp cc ngi nh Khng, Thin Hi, La Qu An, Php

Thun, Ng Chn Lu v cc v ny thuc hai triu inh Tin L.

52 . Theo VNSL: "Nm t mo (1075), vua L Nhn Tng cho m Khoa Thi Tam Trng ly ngi vn hc vo lm quan. K thi y l k u tin nc ta, chn c hn 10 ngi, Th khoa l L Vn Thnh. ng th khoa y ngy sau lm n chc thi s, nhng v lm s phn nghch, cho nn phi y tri Thao Giang (huyn Tam Nng, Ph Th)". (Sd, trang 101). V VSTA: "L Vn Thnh mu lm phn, b an tr Thao Giang. Vn Thnh c ngi thy t l ngi nc i L, bit bin ha k thut, khi y ng lm chc Tam Cng, cm quyn chnh trong nc, lin manh tm khi lon, gp khi vua i chi h Dm m (H Ty) ng trn thuyn xem c, ht nhin khi ln m my en, trong m ti m nghe c ting cho thuyn r nc n thuyn vua, vua ly cy dao nm, chc lt m my en tan mt, trong thuyn thy con h, ngi nh c l Mc Thn ly li ra chp ln con h, th l quan thi s L Vn Thnh. Vua ly c Thnh l i thn c cng gip nc, khng n git, ch em i y m tri Thao Giang thi" (Sd, trang 133). Nhn ni n m D Mng bi Pht gio vo cui i L, chng ti xin lc dn nguyn do cu chuyn: Di triu vua L Cao Tng (1176 1210), ng tng lm n chc thi y v c phong

tc vng, v vo nhng nm u triu L Hu Tng (1210 1224), ng gi quyn ph chnh, vn l nh Nho, sn c cp mt k th i vi Pht gio, nhn tnh trng x hi ri lon, ng chia b kt ng, hng tiu tr cc phe phi i lp, lm cho ni b nh L n bui suy tn li cng thm ri lon, n ni hai vin quan trong triu l thng ng quan Nguyn Bo Lng v thng th B Li T Anh Nh n hc vi vua: "D Mng l k mt nc hi dn". Theo Vit S Lc cn ghi li li tu ca ng vi vua Cao Tng v vic hn ch nh cha v bt cc s hon tc, nguyn vn: "Hin nay ( trong nc) s s si gn ngang vi s phu dch. (Bn h) t kt b l, lp cn th lnh, t hp thnh by, lm nhiu vic xu. Hoc ni gii trng, tnh x m cng nhin ru tht; hoc chn tng phng, tnh vin m ring t gian dm. Ngy n ti hin, nh phng cao chut. "Chng lm bi hoi phong tc, phng hi gio l, dn dn thnh thi quen. Nay khng cm i, lu ngy cng t". Bn dch Phm T Chu, VTLT, tp I, tr 526Li ca m D Mng tu ln vua L Cao Tng vo nm Mu Ng (1198) v c vua chun y, cho php ng triu tp tng , gi li mt s danh ting, cn li th bt hon tc! Cng theo Vit S Lc ghi cng thi vi m D Mng, di triu L Cao Tng, thng 10 nm Nhm Tut (1202), vua ng ra hnh cung Hi Thanh rong chi, yn tic, li sai nhc cng ch khc ht theo iu Chim Thnh, ting nghe ai on thm thit! Nh s NGUYN THNG, lm chc tng ph c li ngn vua L Cao Tng v mi quan h khng kht gia m nhc v tnh hnh tr hay lon ca mt nc. NGUYN VN: "Ng kin Thi t vn: "Lon quc chi m an, d n k chnh quan. Vong quc chi m ai, d t k dn khn". "kim cha thng tun du v , chnh gio quai ly, h dn su khn. Chi th du thm nhi vt vn ai on chi m, v ni lon vong chi triu h? "Ng tri xa gi th hon, bt ti hnh k cung h". (ti nghe, bi ta Kinh Thi c ni: "m nhc ca nc lon nghe ai on v gin chnh s nc y sai tri. m nhc ca nc mt nghe bi thm v xt dn nc y khn cng". Nay cha thng rong chi v , chnh gio sai la, dn chng bun kh. n nay cng t. Th m ngy ngy li nghe m nhc ai on, chng phi l iu nc mt, nc lon hay sao?

Ti bit rng xa gi chuyn ny (T hnh cung Hi Thanh) tr v tt s khng (bao gi) li ng ra cung y na). - Bn dch ca Phm T Chu, Th Vn L Trn, tp 1 Ri cng chnh nhng bi vn bia ca cc nho s i Trn nh Trng Hn Siu, L Qut, tuy ni dung c tnh cch bi xch Pht gio nhng vn phi cng nhn rng o Pht Vit Nam cc thnh, c ton quc dn sng tn. Bi Vn Bia Cha Thiu Phc Thn Bi, tnh Bc Giang. "o Pht ly ha phc tc ng lng ngi, sao m cm phc c ngi i tin su v bn vy: Trn t vng cng, di n thng dn, phm c cng vic g lin h n Pht, th d c dc ht tin ca, cng khng tic. Nay nu em nhng vic xy cha dng thp ph thc cho th hn h mng vui nh cm c t vn t tn phiu v s bo p v sau. Cho nn, t trong kinh thnh n ngoi chu ph, hang cng ng hm, khng ra lnh m tun theo, chng hn r m vn c tin, h ni no c ngi th c cha, b i li dng ln, h nt lin tu sa, chung trng lu i cng vi dn c c ti mt na. S hng thnh ca o Pht sao m d dng, v rt c thin h tn sng ngng m. Ta, lc khi cn tr thng ht tm tr vo vic c sch c kinh, cng bit noi theo o thnh hin (o Nho), toan ly gio ha nhn dn, nhng rt cc cha th lm cho mt lng no tin c. Ta cng thng do chi sng ni, du chn li khp chn cng ni, th m cha nhn thy mt trng hc hay mt vn miu no. Chnh v vy m ta rt ly lm h thn khi so snh vi tn o Pht. bn vit t hng by t lng ta vy". (L B Qut, bn ch Nho chp trong VSKTT). Bi K Thp Linh T Trn Ni Dc Thy ca Trng Hn siu (chp theo bn dch ca Nguyn Ngc San trong sch Hp Tuyn Th Vn Vit Nam, th k X.XVII): "Qu ta nhiu cnh p, khi cn t tui ta thng i chi xem vt chn lu li hu khp mi ni; thng ri thuyn tro ln ni ny, phi tm bia sn ni, co ru m c k th bit thp c ny xy t nm tn v, tc nm Qung Hu th by triu L. n khi tro ln ni cao, ti nh cheo leo, thy gch c nn xa n nu gia cy hoang v, bt gic bi ngi th di: c sao s hng vong thnh bi tri mi hai trm my chc nm tri m thnh du vt c k, theo nhau m mai mt ht c? Liu cn c ai xy dng li chng? T khi c v tr c ni ny, khch ti chi thm

k n bit bao nhiu ngi m nay u v u ht c? V sau ta ngao du khp bn phng ri lm quan ti triu, tm gi chc i snh th ni n c xa mt gc tri ta ch cn i lc m mng thm trong gic mng m thi! Ma ng nm th hai, sau khi kim thng ln ngi, ta ang kinh s, c nh s Tr Nhu ni n bo rng: "Vic xy dng li thp c khi cng t nm inh su, nin hiu Khai Hu, tri qua su nm nay hon thnh, xin ngi vit cho bi k. Cng c ny ca ngi khng th lng c m s bo phc ca c Pht cng khng th k xit. Lc mi bi xy thp, s c Vn mng thy hn mt ngn ngi t tp nh ni, trong c ba v qu nhn tng mo p ni vi c bn rng: "Cc ngi phi bit xy thp l cng vic tt p lm cng cc cho tam ". n khi bt u xy thp, s c Vn m nm mng thy ng Trc Lm Ph Tu kt n gi cho thp yn vng. n khi cc s c Tnh, c Minh k trc ngi sau xy ng ln thp y ri mt tng ln, ngi theo m ri xung ln lc cc ti chng my nhn, (1) nhng ngi trng thy u s hi chy tn ht, cho rng thn th tt phi tan tnh. Khi ri ti t, vc dy th khng thy tn thng ch no c. Thp gm bn tng, m ta ho quang, xa gn thy u trng thy. Phm nhng vic nh th u do php thn thng ca c Pht ra. V nh ti nghe ni rng: Xa A Dc Vng sai qu thn to tm vn bn ngn ngi thp, ngi ti chim ngng, cng bi u nh mt trng thy Pht. Hnh thp khc vo u gy c th tr c yu kh, ngi thp vt qua bin, chc lt n khut trong my m. Truyn khng phi l qui g, xa nay u ph hp, vy xin ngi cho khc vo truyn li i sau, gi li lu di ni ci Pht, dng lm phng tin tm hiu o nh, nh vy h chng nn sao?" Ta ni: c Thch Gia ly tam khng m c o, khi tch ri, ngi i sau t phng Pht gio, m ch lm m hoc chng sinh. Thin h c nm phn t th cha chin ht mt phn: b c lun thng, hao ph tin ca. Bn s si th dong di, ngi kh di th tin theo. Nh vy khng bin thnh yu qu gian t cng tht l chuyn him c! Tuy vy, thy l hc tr ng Ph Tu thm hiu php Trc Lm, tu thn kh hnh, tinh thng c tam tu, gi hai bn tay khng m lm nn vic ln, dm tro ln tn chn my chng tng hn , t mt tc ln mt thc, t mt thc ln mt nhn, mt bc tin ln mt bc, mt tng cao thm mt tng, ti lc ng cao sng sng, th chm tri xanh, t thm v hng v cho non sng, so vi to vt cng ng cng. Vic nh vy h

u bn s si tm thng kia c th snh ty c! Than i! Sau y my trm nm na, chc lt cnh tng bin dit, khin ta cm khi chng nh li khng c c vi ngi nh hng s Nhu hay sao! Cn nh non xanh nc bic, bng thp di dng sng, ci chic thuyn con lc chiu t, th thn chi quanh chn thp, nng mi bng ln m ngo ngh, g mn thuyn m ca khc Thng Lng, (2) th si dy cu theo phong cch thanh cao ca T Lng, (3) du chi nm h, thm ni hn c nh o Chu (4) cnh y tnh y duy c ta vi non sng y l bit m thi". Trong sch "Tang Thng Ngu Lc" ca Phm nh H v Nguyn n vit v ni Dc thy nh sau: "Ni t Trng An x Thanh Ha (nay thuc Ninh Bnh), k bn cch sng Vn Sng. Trn c cy thp gi l Linh T, dng ln t nm Qung Hu th 7 nh L, nm Khai Hu nh Trn c tu b li, ng Trng Hn Siu lm bi k. Trong nm Cnh Hng c dng ly cung phng khi vua cha i tun hnh. Nhn th ni m xy dng, cng chen ln nhn cng vo, quy ch rt lng ly. Th ng ch ca cha v th ng ch ca cc quan theo hu u khc c. Hi i bnh nam, xa gi dng li y. Sau khi vc i, cung b lm trng lng Trng An, thp cng nt, duy tm bia n nay vn cn". Bn dch ca Trc Kh, trang 166. Tn Du xb. 1943 (1) n v o lng bng 7 thc Trung Quc c (theo kinh in thc ngha) hoc bng 4 thc

(theo Tiu nh nh). (2) Khc Thng Lng: Theo s t v sch Mnh T c cu ht rng: "Thng lng chi thy

thanh h, kh d trc ng anh, Thng lng chi thy trc h, kh d trc ng tc", ngha l: nc sng Thng Lng trong ch, ta em git gii m ta; nc sng Thng Lng c ch, ta em ra chn ta. (3) T Lng: tn t l Nghim Quang, hi nh l bn hc ca Hn Quang V. Khi Quang V ln

ngi, ng i n, thng i cy trong ni Ph Xun v cu c bn sng cnh ni. (4) o Chu: tn t ca Phm Thi, ngi nc Vit i Xun Thu, gip Vit vng Cu Tin

nh qun Ng ginh li t nc, sau b quan, i chi nm h v ng c t o, ly hiu l o Chu Cng.

(Ghi theo ch thch ca dch gi trong sch HTTVVN). c bit: nhng v nh nho bi bc o Pht trn y nh L Qut, Trng Hn Siu khi n tui "vn nin" li tr v vi o Pht. Mt s nh h nho mt gc, theo sch Vit Nam C Vn Hc S ghi li: "V phong tc l gio cc vua quan cng ln ln Trung Quc ha i t nhiu nh php thi c, t hm quan li, n tt oan Ng v.v... Tuy nhin o Pht v phong tc ch c vn cn gc r trong dn gian nn Nho hc v vic theo thi Tu cn b nhiu tr lc. Nm 1357, vua Minh Tng tr li cho L B Qut v Phm S Mnh mun i thay ch rng: "Nc ta c hin chng ri, v chng Bc, Nam phong tc khc nhau. Nu theo li ca cc ngi ch ct cho t mu chc th sinh lon thi" (VSKTT trang 138) Nm 1370, Vua Ngh Tng cng thng ni: "Tin triu ta lp quc t c php ring ch khng theo ca nh Tng. Bi v Nam, Bc u t ch ly nc mnh, khng nn phng chp ca nhau. Duy t nin hiu i Tr, bn th sinh chp chnh khng hiu ci su lp php ca t tng bn em c php c i da theo tc Tu nh vy l nhng vic v y phc, ca nhc, cn nhiu vic khc na. Vy t nay vic chnh tr bui u nht thit phi tun theo iu l nm Khai Thi" (Sd trang 161, 162, VSKTT, trang 151) Sang th k XV, Ng S Lin ph bnh vic thi Tam gio (theo Lch Triu Hin Chng, Khoa Mc Ch): "Thi Tam gio c th thng hiu gio l Nho, o, Thch, c cho ra lm quan. Cc bc chn Nho i xa cng c xem rng bch khoa ch t, ra vo Lo hc v Pht hc, xt cu ra bit rng Lo hc v Pht hc mung lung m mt, khng c ch r rt nm vo, quay v m tm chn l ca Khng phu t, c ging mi vua ti, cha con, c dy v ngha "dn di vt tc": dn c quan h nht nh, vt c php tc. Ci tn ch ca n ti ch "duy tinh duy nht". N lm cho k no hc o Nho, li xem sang o Pht o Lo na. o lo ni v vn thin bin vn ha, c c khng phi c, ty cm ng vt, c du vt th khng cn mi. o Pht dy iu khng sng khng cht; khng n, khng i, cng khng c gn sc, khng c tng mo. y l ci hc c su rng m khng thun, tm ri m khng nht tr th d c c ra ph vua gip nc, hiu l huyn diu ca A nan, Ma Ha th c ch g cho th o quc dn. Cho xut thn lm g? (Dn theo sch Thin Hc Vit Nam ca nguyn ng Thc).

Trong sch L Thng Kit, s gia Hong Xun Hn vit " Sau cc i vua hung hn h inh, L, ta thy xut hin ra nhng k cm quyn c lng khoan hng, nhng ngi gip vic t tham lam phn bn. i L c th gi l i thun t nht trong s nc ta. "M thc t mi lc ta thy c Nho gia bi xch Pht gio, th ta bit rng trong nc s c cuc tranh quyn li m git ln nhau. Sau khi m D Mng sa thi tng gi, th c Trn Th lin sau tn st h L. Cui i Trn Nho hc nn thnh, c Trng Hn Siu, L Qut ch trch o Pht th sau li c H Qu Ly lm nhng vic kia, y cng v mun thi hnh chnh tr v danh, xa hn lng t bi ca Pht. M trong khi D Mng ph nhc tng , th li c mt v Tng gim can L Cao Tng dng ht xng chi bi qu . Li can y li vin sch nh Nho!" (Sd trang 429, 430) 53 . Chp theo bn ch Nho trong b i Vit S K Ton Th. 54 . Thin Uyn Tp Anh l b sch ni v cc v thin s Vit nam th k th su n th k mi ba, trong sch Le Bouddhisme en Annam des Origines au XIII Sicle. V gip c gi hiu s lc v ni dung ca b sch, chng ti xin trch mt on ca bi ta nh sau: "Ngi ta t tn cho sch ny theo ngha no? Gia cc v tng, "chn nhng v cao tng". Ti sao? V tng ca o Pht rt ng, m ngi hiu c ci tinh hoa ca o Pht th li rt t. Nh mt con chim phng ln gia by g, nh a hoa lan gia loi c di, nu khng phi l ngi c mt thin khiu thng minh tuyt nh, mt ci nhn su xa v rng ri, th khng th no t n tr tu vin mn c, khng th lm gng mu cho hu lai v dn dt nhng ngi hc o v tr nn nhng ngi lnh t c. "Gia cc v tng trong vn thin, nhng ngi o cao chn chnh th t, chng ti chn trong nhng v xut chng, nhng v m o c c tn knh v chng ti s ni n s tch nhng v , lm qui c tng nh Pht. Nhn , chng ti dng ch "tp anh" lm tn sch. "Rng truyn gn khp nc i Vit ta, o Pht ban b cho nc ta nhiu li lc ca chnh Php. Bit bao ngi lnh tc co u, t Tr v ng Khng. Trong s, c bc tr tu sng nh mt tri, trong nh gng v sch nh bng gi, cc ngi h quc h dn v ra tay t nhng k trm lun kh hi, c ngi ngay t lc thiu thi gic ng v cm tch trng (khakhara) theo gng ca B t Ma (Boddhidharrma); c k nhp o tht d, khi tui trng thnh, nh

s cu ca c Pht m thm nhp l thm diu ca Trng (Buddhacinga); c k th c hnh cm ha n c loi chim ti u trn cng cha nghe kinh. Cng c ca cc ngi lan ri n c th vt cho n ni chng n dn ba n cho cc ngi. Nhng biu l ny chng minh c t bi v thanh tnh ca cc v tng y. K diu thay, cc ngi l con mt ca mi loi. Cc ngi qu l nhng bc cao i ca vn Thin. i! o Pht va rng li va su bao nhiu th tm yu ca o Pht li cn hn th na by nhiu! Tm yu ca o Pht, phi qui tm vo ch chnh yu ny mi c th hiu c o Pht. Tp Thin Uyn ny bt u bng lch s ca V Ngn Thng, l ngi u tin truyn b o Pht ti Vit Nam. Sau ngi, ngn Php ng tip tc truyn tha, ngy cng lan rng v sng thm. Vi nhng kh khn v bao la ca s hc Pht, lm sao m cc v cao tng y li c c Pht tr v lng? L do trc ht l cc ngi lng trong c "Lc trn" (visaya) v dit c "t tng". "T trc n nay, chng ta vn ch hc sch Nho m kinh Pht ch l nhng bi hc gip thm cho tr thc m thi. Chng ta tm hiu v l huyn vi trong v chim ngng t tng Khng. Nhng c hai cch hc ny du sao cng a chng ta n cng mt chn l, mc d l t hai ng ng. " Trn quyn sch, ch ni n (truyn tch ca cc v cao tng, cc v t xut chng v nhng v t n Tr tu vin mn v c nhng hnh ng tht l k diu. "Cng c, ti cng nghe lng dng ln nim ngng m cc v Thnh Tng . H ni n Khng, n Gic ng, l nhng vn khng bao gi t ra trong lnh vc hc hi ca hng nho s" (Pht gio Vit Nam t khi nguyn n th k XIII, bn dch Tu S, trang 16, 17). 55 . Dn theo sch Th Vn L Trn, tp I. 56 . Ngoi nhng sch b thiu hy, theo Chng Mc, chnh bin, th gic Minh thu nht nhng sch di y em v Kim Lng, gm c: - Hnh Th 3 quyn, son di thi L Thi Tng. - Quc Triu Thng L , 10 quyn, thi Trn Thi Tng. - Hnh Lut, 1 quyn, Trn Thi Tng. - Kin Trung Thng L, 10 quyn, Trn Thi Tng. - kha H Tp, 1 quyn, Trn Thi Tng.

- Ng Thi, 1 quyn, Trn Thi Tng. - Di Hu Lc, 2 quyn ca Trn Thnh Tng. - C Cu Lc, 1 quyn, Trn Thnh Tng. - Thi Tp, 1 quyn, Trn Thnh Tng - Trung Hng Thc Lc, 2 quyn, Trn Nhn Tng - Thi tp, 1 quyn, Trn Nhn Tng - Thy Vn Tu Bt, 2 quyn, ca Trn Anh Tng - Thi Tp, 1 quyn, ca Trn mInh Tng - Trn Triu i in, 2 quyn, Trn D Tng - Bo Ha in D Bt, 8 quyn, Trn Ngh Tng - Thi Tp, 1 quyn, Trn Ngh Tng - Binh Gia Yu Lc, 1 b, do Trn Hng o son - Vn Kip B Truyn, 1 b, Trn Hng o - T Th Thuyt c, 1 b, ca Chu Vn An - Tiu n Thi, 1 tp, Chu vn An - Sm Lu Tp, 1 tp, ca Trn Quc Toi (Tu) - Lc o Ca, 1 quyn, ca Trn Quang Khi - Bng H Ngc Hc Tp, 1 quyn, Trn nguyn n - Gii Hin Thi Tp, 1 tp, ca Nguyn trung Ngn - Gip (hay l Hip) Thnh Tp, 1 quyn, ca Phm S Mnh - Cc ng D Tho, 2 quyn, ca Trn nguyn o - Tho Nhn Hiu Tn, 1 quyn, H Tn Thc - Vit Nam S K 30 quyn, ca L Vn Hu - Nh Kh Thi Tp, 1 quyn, Nguyn Phi Khanh - Phi Sa Tp 1 quyn, ca Hn Thuyn - Vit in U linh, l T Xuyn son Trong t biu dng sch i Vit S K Ton Th, Ng S Lin bi ngi than th: " Cp quyn chnh, l gian thn c th!

Ln t ai, qun ch quc tha c! Binh tung sang, cm l gic Minh, gio gm y t! La t sch, thng i vn nc, sch v i i! Mun tm s tch sau cn khi lnh tro tn, Tht rt kh tm v ni nt sai, ch st! Tin cn m ng cn , nghip sch n mong khi thn cng Vic ra sao th chp ra sao, du vn hin ha cn xt thy!" Nin hiu Hng c th mi, nm K Hi, tit ng ch. i Vit S K Ton Th Bn dch ca Mc Bo Thn NHNG TNG, Tn Vit xut bn. Nm 1956, nguyt san Pht gio vit Nam, do thin s NHT HNH lm ch bt trong bi " Gio l Thin ca Pht gio Vit Nam" c nu vn : Nhn li Qu Kh. Nhng b kinh u tin c nc ta l do ngi Vit hp tc vi ngi n dch t ting Phm v ting Ba Ly ra. Sch v vit v o Pht ca cc thin s Vit Nam t i L Trn tr v y c mt s lng khng phi l nh, th m v nhng tai bin binh ha, v qun Minh v vt thu lm ht, cho nn hin gi cn chng c bao lm. B Vit Nam Pht in Tng San do hi Vit Nam Pht gio su tp, khc bn v n hnh vi s gip ca trng Vin ng Bc C, cng ch c my ngn trang ch ln. Ngh n nn Pht gio Vit Nam vi nhng thi thnh t huy hong nh cc triu i L Trn, ri nhn li cc tc phm cn st li, chng ta khng khi ngm ngi v gin cho qun Minh tn c. Tuy nhin qua tc phm cn st li y, chng ta cng thy c rng t tin chng ta ngy xa c nhng c gng khng ngng dng nn nhng gio l c bit cho Pht gio Vit Nam. Thin s Ng n xng thuyt "Tam Ban", thin s Cu Ch ch trng thuyt 'Tm Php Nht Nh", thin s Vin Chiu vit nhng sch: Tn Vin Gic Kinh, Thp Nh B Tt hnh Tu Chng o Trng, Tham Hin Quyt v Dc S Thp Nh Nguyn Vn m cc s tng i Tng bn Tu bi phc, cho rng: "y mi thc l Pht sng xut hin phng Nam mi li ni ra thnh kinh nh th". Gic Hong iu ng sng lp Thin Tng hon ton Vit Nam: l phi Trc Lm Yn T. Nu nghin cu mt cch k lng v t tng v hnh ng ca cc v t s sng lp v v tn ch v phng tin ca phi y, ta s thy nhng tnh cht k c ca Pht gio Vit Nam

thi xa. l mt tng hp ti tnh gia hai khuynh hng xut th v nhp th vn l rt r rng v rt phn bit Trung Hoa. Phi Thin tng ny ch trng "Pht gio nhp th" nhng bo tn mt cch vng chi sinh hot thc nghim tm linh Pht gio xut th- nhng con ngi hnh o. o Pht vo thi ca ba v t Trc Lm, nh th tr thnh mt sinh hot cho i th, v ha hp lm mt i vi vn ha. o l ca phi Trc Lm l th hin ca s dung hp xut th v nhp th, nn ngi ng ra lnh o phi c mt bn lnh vng chc, ngha l c mt kh nng nhp th mnh m da trn mt cn bn xut th vng vng; ngi hnh o s "hu tm" cng tc nhp th, v v vy s b li cun v. Cng v th m sau i s Huyn Quang, tam t ca phi Trc lm Yn T, khng c ai xng ng nm gi ging mi o Php; v Pht gio khng cn gi c a v xa. Nhng d sao nhng s kin cng chng t mt cch y c rng Pht gio Vit Nam ngy xa c i n mt gio l cho ring mnh, v t c mt phn no kt qu. Hng i c vch sn t ngn xa, ngy xa lm c mt phn, ngy nay phi lm c trn vn. Ngy xa c gng m cha lm c, ngy nay phi c gng thm lm thnh. Ta khng th ngi i nhng thc n tha thi ca ngi khc, lm nhc cho ch t ngy xa, v cc ngi d sao cng xy cho Pht gio dn tc mt nn tng vng chc. Nghin cu li gio s Vit Nam, l vic u tin nhn thy con ng phi i ca Pht t chng ta trong hin ti, c mt nin tin tng vng vng. Tin tng rng ta s lm nn vic v Pht gio Vit Nam s tr thnh mt nn Pht gio hon ton c tnh cch dn tc v tin b. M ch khi no hp c th mi l dn tc, ch khi no hp thi th mi l tin b m thi". 57 . Ngoi ra, trong mc Ngh Vn Ch ca sch VTS v Vn Tch Ch ca sch LTHCLC

chp: nm 1026, vua Thi T sai cc quan trong triu bin son sch Hong Triu Ngc ip, y l cun sch m u cho vic chp s nc ta. Sang i Nhn Tng, s gia Thin cng c son mt cun S K, ghi chp tng tn nhng vic ca triu nh nh L. Hnh nh sau ny ng L Vn Hu, cng cn c vo m vit b i Vit S K, 30 quyn, cc b sch ny mt.
58 . Nguyn Ha, theo KVTL, mc Phong Tc, th Nguyn Ha tc l Long Ph nguyn

Ha, mt nin hiu i L Nhn Tng. Nm Long Ph Nguyn Ha th 9, nhm nm 1109 TL.
59 . Cha r ni Lng Gi thuc a danh no. * L QU N vit v cc bi minh v bia trong KVTL, mc Thin Chng.

" nhng sch v ghi chp s lc cn thiu st, khng tng tn, ti thu nht nhng ng vn cn st li ng v bia (kim thch di vn) c my chc bi, th thy vn thi nh L, li bin ngu, bng by p cn ging th vn nh ng, n thi nh Trn, th lu lot chnh t, ging khu kh ngi nh Tng". PHM NH H, nh thc nho thi Hu L, bnh lun v vn i L Trn trong cun V Trung Ty Bt: "Ta thng xt v vn hin nc ta, vn i L c o xng knh, phng pht nh vn i Hn; n vn i Trn th li hi km i L, nhng cng in nh, hoa thim, ngh lun ph by u c s trng c, so vi nhng vn cc danh gia i Hn ng, cng phn nhiu tng t" (Bn dch ca ng Chu, Nam Phong tp ch, s 127) 60 . Nguyn vn ch hn trong sch TUTA: "Trm duy Pht T tm nguyn, t c thnh hin v min , hung hu hc tai! Kim dc d ch i c lc tu k , cc thut nht k, d quan k dng tm h nh nh" Bn dch m dn theo sch TVLT61 . LNG GI (Lankavatara), nguyn l mt hn ni rt b mt o Tch Lan (Csylan), chung quanh l b, ni ca qu vng d xoa. Mt hm, Pht n thuyt php Hi Long cung, lc v gh qua ni , qu vng xin Pht ni php cho nghe. Nhn y m t tn l Kinh Lng Gi. Mc ch ca Kinh Lng Gi l trc ch Nht Tm Chn Nh, nhm lm sng t ngha Tam gii duy Tm, vn php duy Thc. Kinh Lng Gi ly Nht Tm lm tng, ly T Gic Thnh Tr lm cu cnh. Phng php tu hc l thc hnh bn php thin: nhn v ng, t tng, cng tng, v thng, kh, bt tnh, gi l qun sinh khng. 1) 2) Ngu Phu S Hnh Thin, tc l thin qun ca hng thanh vn, duyn gic v ngoi o. Qun st ngha thin, tc phng tin tu hnh ca B tt, qun nhn v ng (t hay tha u l

v tnh), php v ng, gi l qun php khng. 3) Phan Duyn Nh Thin, qun st hai th v ng tng, tc nhn v php n ch nh tht,

khng sinh vng tng. (ba th thin trn l hnh tng ca tam tha). 4) Nh Lai Thin, vo a v ca Nh Lai c t gic thnh tr, c ba c trn y (php thn, bt nh, gii thot) gii quyt c ht mi s ca chng sinh, cng gi l ti thng tha thin

62 . Nguyn bn ch hn chp trong sch TUTA: Tc hu, trn sa hu Vi khng, nht thit khng Hu, khng nh thy nguyt. Vt trc hu khng khng. Tng truyn 4 cu th trn l do i s Huyn Quang (1254-1334) i Trn dch. Gio s Lng H, trong bi "Ta C Nn Gt B Th Vn Ch Hn i L Ra Khi Vn Hc S Vit Nam Khng?" ng tp ch Vn Hnh, s c bit k nim Pht n 2510-1966, a ra nhn nh (xin lc dn mt on): "Ngoi nhng hiu dng ln lao trong qu trnh hnh thnh ngn ng v vn th cho cc i sau; vn hc ch Hn i L cn em li cho t tng Vit nam mt cng hin khng km phn quan trng. l trit l nhn sinh c tnh cch thc nghim ca cc thin s ng thi. Trit l c th thu tm li torng bi k di y, ly kinh Php Hoa: Ch php tng bn lai Thng t tch dit tng Xun o, bch hoa khai Hong oanh liu thng.

Vn php t ngn xa, T xa tng vng lng Xun n trm hoa ci Ting oanh nhnh liu vng -Bn dch ca Gin Chi V tr c quan nim nh gm c hai phn: bn tnh Chn Nh hay Php Thn v Vn Hu gi tng. Bn tnh Chn Nh vn thng nhip ht thy th gian cnh gii, li ty theo tm th ca chng sinh m chuyn bin m thc hin. Vn hu gi tng thi bao qut mi hin tng ngoi gii v trong ni tm, xt ra chng qua ch l nhng hnh nh mo m sai lm ca bn tnh Chn Nh. Mt ma xun vi trm hoa ua n, vi ting oanh vng vo von trn cnh liu thm, cng ch

l nhng hnh nh biu l bn tnh Chn Nh hay Php thn c mt phn no m thi. S d chng ta thong thy c Php thn. Ci p ca Php thn vn thm nhun khp ci khng gian v tn ti mi mi vi thi gian. Mun thng thc c ci chn l ca Php thn , nh thin hc phi tinh luyn ti c mt trnh nhn thc tuyt lun. Tuy nhin, trc khi chng ng c Php thn vn khng th t nn li c, m ch mt mnh mnh bit, mt mnh mnh hay thi. Chng ta phi tm nng da vo nhng hnh bng ca php thn mt ngy kia th nhp v ng ha c trong Php thn. Php thn l chn l tuyt i, nn khng th ly ngn ng vn t m ph din v truyn th c. Chnh c Pht dy: "Chn l nh mt trng, gio l ta dy nh ngn tay ch mt trng cho cc ngi thy. ng chp lm ngn tay ta nh l mt trng". Nhng bi k i L cng v nh ngn tay ch cho ta th no l Chn Nh hay Bn th ca v tr, th d bi "D Ch K Tc Ging Cu Thin Ch" ca L Thi Tng, bi "Th Tch" ca thin s Cu Ch, bi "Co Tt Th Chng" ca thin s Mn Gic v.v... li c ngn ng vch cho ta thong hiu ngha ca nhn sinh, nh bi "Th T" ca quc s Vn Hnh, bi "V Tt Th Chng" ca Thin s Vin Chiu, bi "Th Tch" ca Thin s Ng n v bi "Tng Th Tch" ca thin s Chn Khng v.v... Nhng vn c nu ra trong nhng bi th trn, r rng l nhng vn trit l, hu ht cc bi th vn l nhng bi k cc tc gi tht ra ming lc lm chung, ta c th tin chc rng khng phi l nhng vn trit l sung ca nhng ngi lm vn m chnh l nhng vn tng gy nhng mi bn khon trong lng tc gi lc sinh thi. Nhng trit l thin tng c o , do cc thin s i L lp nn, cng lm rng r vn hc i L. Ngoi c sc ny ra, vn hc i L li cn c nhng cng dng trng yu i vi s hnh thnh ngn ng v vn th cho cc i sau" *. mt sau tm bia ny c khc mt bi th ca L Thnh Tng v hai on vn: Mt on ghi vic thi hu Linh Nhn (tc Lan) v mt on khc, ghi vic trng tu v dng li bia thi nh Mc. Ton vn nh sau: ON 1 : B thn sinh ra vua th t triu L ca nc i Vit l thi hu PH THNH LINH NHN cng mt khu rung x Man thuc hai x Cm Trc, Thu Lng, huyn Cm

Ging, ph Thng Hng gm 72 mu, pha ng gip ng tin, ty gip ng bn, nam gip rung ca dn, bc gip Phan Cn, lm rung n nhang, lu mi mun i. Sau ny nu k no trong hai x su thn (?) hoc ngi t x chim rung Tam bo lm ca ring th xin hong thin v thp bt long thn tru dit. nhng rung ny em cng vo ca tam bo c t khai xin c mim thu t. Ngy 6 thng 7 nm tn Su, nin hiu Thin Ph Du V th II tc ngy 26 thng 8 nm 1121) on vn trn y c mt chi tit hi thc mc, l vic Lan cht trc khi khi cng xy dng cha LONG I. Ngay trong bia cng ni ln vic ny. Nh vy c l s rung ni trn Lan cng vo t khi L Nhn Tng d nh dng cha chng? Bi th v my li ghi ch ca L THNH TNG phin m: Thin nhn tng loan c ha thnh, Phan duyn thch ng khu thin quynh. L hong qui n bi khng ti, Minh tc hung tn t d canh. L thiu nhn tung i gip lc Sn a xun v thiu ngn thanh. ng cao nhn gii v cng tr, Vn l mang mang tho th bnh. Thin Nam ng ch lu . Quang Thun bt nin., Trn in, tng qun. Thn L VN phng t. Dch ngha: Ta i bi yt Sn Lng, ng qua bn t ni ny, bn ln chi cha. Ci vua ti triu L tn sng iu qui n; thng t nc tri nhiu phen binh la. Nn c mt bi th di y: Non ngt nghn tng thnh ha c, Men vin bc ving Thin gia. Hoang ng vua L bia cn ,

Tn bo qun Minh thp khc xa. ng bic ru phong, ngi vng du, Ni xanh vt chy, tit nhiu ma. Ln cao tm mt nhn bao qut, Mun dm cy xanh mt gii m. Thin nam ng ch lu . Nm Quang Thun th tm (1467), k b ti l L VN, gi chc Trn in tng qun vng lnh vit ch. ON II ( dch ngha): Ngy mng nm thng nm nm tn mo, nin hiu Hng tr th t i vua th nm nh Mc (tc ngy 25-6-1591), cai huyn b ch huy huyn Duy Tn l Vn Bng B cng vi ty quan ph triu b, cai qum Lam cu b v gip nht, gip nh, gip ba cc x i Sn, i Tung, i Linh, i Tn cng gp sc dng li bia , bc li x nh, v nhng ch tng h hng, lm ca, xy tng, khin cho sau hn mt trm nm, mt ni thng cnh trong chn tng lm li c mi m. Do m ghi li. (Bn dch ngha ca Vn H trong th vn L-Trn tp I)

63 .Dng Hon (1117-1157) : Con Sng Hin hu, chu gi vua Nhn Tng bng bc. V khng c con trai, vua lp Dng Hon ln lm vua tc l L Thn Tng (1128-1137) 64 . (B Ngc: tc L B Ngc, lc lm chc v v tng qun, cha r tiu s) 65 . Tin : tc L Thnh Tng (1023-1072) 66 . Di y xin lc k nhng cng nghip nh L i vi o Pht c ghi cc sch i Vit S K Ton Th v Vit S Lc do s gia Hong Xun Hn trch dn trong sch "L thng Kit, lch s ngoi giao v tn gio i L" i L THI T ( 1010-1028) Nm 1010, ngi ln ngi, ly nin hiu l Thun Thin Nguyn Nin, v ban chiu di t Hoa L v La Thnh, nhn c im rng vng hin ra, bn i i La Thnh l Thng Long Thnh. Dng cha Hng Thin Ng v lu Ng Phng Tinh trong thnh ni. Dng cha Thng Nghim pha Nam thnh Thng Long. Pht 2 vn quan tin dng tm cha ph Thin c v ni dung u

c dng bia ghi cng. Sc cho cc lng phi trng tu cha chin. Pht 1.680 lng bc c chung cha i Gic. Chn dn lm tng. Nm 1014, Tng thng Thm Vn Uyn xin lp gii n cha Vn Th cho tng s th gii. Pht 310 lng vng c chung cha Hng Thin, v 800 lng bc c chung cha Thng Nghim. Nm 1016, dng cc cha Thin Quang, Thin c, v t tng T Thin Vng. Chn hn 1000 ngi kinh s cho lm tng. Nm 1018, sai nguyn o Thnh v Phm Hc i s sang Tng thnh kinh Tam Tng. Nm 1020 mi v. Vua sai thin s Ph Tr ti Qung Chu n.. Nm 1024, vua li lp thm cha Chn Gic trong thnh ni, tin vic tng kinh. i L THI TNG (1028-1054) Nm 1031, sai cha v dng nhiu cha v qun; sch VSL chp 150 ni, sch TT chp 95 ni. Sau khi hon thnh, lnh min thu cho ton dn c ban hnh. Nm 1034, vua thm cha Trng Quang ni Tin Du. Dng nh tng th Trng Hng. Sai H Th v Khoan i s Tng. Vua Tng tng kinh Tam Tng. Hai v tng Nghim Bo Tnh v Phm Minh Tm t thiu. Di th bin thnh tht bo. Vua cho bin c ny l im lnh trong nc nn ra lnh tn tr x li ti cha Php Vn, lng C Php; ngoi ra vua cng ra lnh ci nin hiu l "Thng Thy" (khi u cho th k hnh phc). Nm 1040, m hi La Hn. Khnh thnh mt nghn pho tng Pht bng g, mt nghn bc tranh v mt vn c phn, v ra lnh min thu cho ton dn. i x, tha nhng ngi b ti pht lu. Nm 1041, xy vin Thin Phc ni Tin Du; cp 7.560 cn ng c tng Di Lc v chung, t ti vin y. Nm 1042, ban hnh b Hnh Lut u tin. Nm 1049, dng cha Din Hu, tc cha Mt Ct. Nguyn vua mng thy Pht B Qun m ngi trn i hoa sen, n dt vua ln i. Lc tnh, vua k chuyn li, triu thn cho l im g (im vua cht). Thin s Thin Tu khuyn nn xy cha, dng ct gia h, t i hoa sen c tng Qun m, trn, nh thy trong mng. Ri vua thnh ch tng ti lm l, i vng i, tng kinh cu din th cho vua c sng lu. i L THNH TNG (1054-1072) Nm 1056, lp hi La Hn in Thi An, dng cha Sng Khnh Bo Thin; pht 12000 cn ng c chung cha. Vua t lm bi minh khc vo chung. Cha ny thng gi l cha Bo Thin, ch nh th C c ti H Ni ngy nay. Nm 1057, xy thp i Thng T Thin, tc l thp cha Bo Thin. Thp cao vi mi trng. TT chp c 12 tng, VSL chp 30 tng. Dng cc cha Thin Phc v Thin Th; c tng Phm Thin v Thch th . Nm 1059, dng cha Sng Nghim Bo c chu V Ninh. Vua t tn cho thp Sn l Tng Long, v "c rng vng hin in Vnh Th".

Nm 1066, sai lang tng Quch Mn dng thp ni Tin Du. Nm 1070, dng cha Nh Thin Vng ng nam thnh Thng Long. Dng Vn Miu; t tng Khng T, Chu Cng, T Phi, Tht Thp Nh Hin th. Cho hong thi t ra hc. Nm 1071, vua vit ch Pht, cao mt trng su thc; khc vo bia ti cha Tin Du. i L NHN TNG (1072-1127) Nm 1072, ngy Pht n, vua ti cha lm l tm Pht. Nm 1075, thi minh kinh bc s. Nm 1080, c chung cha Din Hu, chung khng ku, cho vt xung rung Qui in, cnh cha. i sau, tng Minh l Vng Thng b L Li vy Thng Long, bn ph chung c sng. Nm 1081, sai tng Dng Lut sang Tng xin kinh Tam Tng. Nm 1086, th chn nhng k c vn hc, b vo vin Hn Lam. Dng cha ni i Lm. Nm 1087, khnh thnh cha y, mt i yn hi cc quan c t chc ti cha i Lm. Trong dp ny vua c lm bi th nhan "Lm sn d yn"; vua cho phn cc cha trong nc ra lm ba hng: i, trung v tiu, v giao ph cho mt vin quan c phm cht trng nom sn sc. Nm 1088, vua phong tc hiu cho thin s Kh u lm Quc s. Nm 1094, thp cha Lm Sn hon thnh. Vua t tn cha l Cnh Long ng Khnh. Nm 1098, vua sai Nguyn Vn Tn i s Tng, xin kinh Tam Tng. Nm 1099, dng cha ni An Lo. Nm 1100, dng cha Vnh Phc ni Tin Du. Nm 1105, xy hai thp lp bng ngi s trng cha Din Hu v cha cha y. Dng ba thp bng cha Lm Sn. Nm 1108, xy thp ni Chng Sn. Nm 1114, cha cha Thng Nghim. t Thin php ng. Dng lu Thin Pht t mt nghn pho tng Pht. Nm 1115, khnh thnh cha Sng Phc lng Siu Loi, l qu thi hu Lan. Trc sau thi hu dng hn trm ngi cha. Th truyn rng thi hu hi vic p Thng Dng v cc cung n cht, cho nn dng cha sm hi. Nm 1118, khnh thnh thp Tht Bo. Khnh thnh hi Thin Pht cc cha Thng Nghim v Thnh Th; c dn s Chim Thnh i xem. Cu c ma. Vua vit vo bia tm ch: Thin h thi bnh, Thnh cung vn phc. Nm 1120, t hi n Qung Chiu. Dng i Chng Thin. Nm 1121, dng cha Qung Gic niTin Du. Khnh thnh in Trng Minh cha BoThin. Nm 1123, khnh thnh Qung Gio v cha Phng T. Dng i T Tiu. i L THN TNG (1127-1138) Nm 1128, vua ti cha Thin Long v cha Thin Sng t s c phn t nhin bay. Vua li ti hai cung Thi Thanh, Cnh Linh v cc cha qun khc t n Pht. Cu ma c.

Nm 1129, t hi khnh thnh tm vn bn ngn bo thp lu Thin Ph (c l thp bng t nn, nay cn thy nhiu di t thnh Thng Long). Nm 1133, dng cc qun Din Sinh v Ng Nhc. Dng hai cha Thin Minh v Thin Thnh. T tng Thch. Nm 1134, khnh thnh ba tng Tam tn bng vng qun Ng Nhc. Khnh thnh qun Din Sinh. Nm 1136, rc Pht Php Vn v cha Bo Thin cu ma. Khnh thnh cha Linh Cm. Vua phong thin s Minh Khng lm quc s. i L ANH TNG (1138-1175) Nm 1143, vua phong thin s Vin Thng lm quc s. Mm 1144, vua cu tnh. Dng n thn Tn Vin, v n ng Nghim, ng Mu phng B Ci. Dng cha Vnh Long v Phc Thnh. Nm 1148, t hi Nhn Vng Long Tr. Nm 1160, dng n th hai B Trng v Xuy Vu phng B Ci. Dng cha Chn Gio. Ly vng c tng Phm Vng v Thch, t hai cha Thin Ph v Thin Hu. Nm 1169, trng tu cha Chn Gio. Rm thng ba, c nguyt thc, c cc ca sng, ca b cht ni. Vua sai cc tng, ni, o s tng kinh cu o. Nm 1171, vua sc v bn nc i Vit. i L CAO TNG (1176-1210) Nm 1179, thi cc t tng v tng quan. Nm 1180, thi Tam Gio. M hi n Qung Chiu. Nm 1198, sa thi tng, theo li tu ca m D Mng. Nm 1206, dng cha Thnh Hun. Sa li cha Chn Gio. I L HU TNG (1211-1224) Nm 1224, vua nhng ngi cho cng cha Chiu Thnh, v ra cha Chn Gio. Nm 1226, vua t tht c cht cha y.