MI QUAN H VN HO GIA TRUNGHOA V N

Amartya Sen Kim Thm Dch ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.org Chuyn sang ebook 6-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org ---o0o--Tc gi Amartya Sen 1 ot gii Nobel kinh t nm 1998. ng hin l gio s Kinh t hc ti i hc Harvard, Hoa K. Hai tc phm mi ca ng l Rationality and Freedom (Belknapp Press, 2004) v The Argumentative Indian, Writings on Indian Culture, History and Identity, (Penguin Allan Laune, 2005). Bn Vit ng sau y c dch t Anh ng: Passage to India, ng trong The New York Review of Book, Volume 51, Nummer 19, December 2004. i : Khng phi ch c Pht Gio m cn nhiu khoa hc khc (thin vn, ton hc, y khoa) to nn mi quan h vn ha lu i gia hai nc. Qua thi gian, s hp tc a dng ny b chm vo lng qun. Hin nay, mi quan h ny c xit cht tr li, v hai nc c nhiu c hi tt p hc hi ln nhau. Trung Hoa c th hc hi h thng dn ch a ng, phng tin truyn thng i chng v cc bin php ci thin y t cng cng ti n . Ngc li, n s hc hi c nhng thnh cng vt bc v cc bin php ci cch kinh t ca Trung Hoa. Tinh thn v y trc bo lc, nhit tnh tho lun cng khai trc nhng bt ng, sn sng chp nhn ph bnh sa sai l mt trong nhng truyn thng c sc ca Pht Gio m Trung Hoa c th hc hi v p dng vo nhng ci cch chnh tr trong tng lai. ---o0o--1.

Mi quan h tr thc gia Trung Hoa v n ko di t hn hai ngn nm v li nhng nh hng su m trong lch s ca hai nc, nhng hin nay iu ny hu nh b lng qun. Nu c ti no cn gy c ch , ch l do nhng tc gi c quan tm n lch s tn gio, c bit l lch s Pht Gio, mt tn gio t n du nhp sang Trung Hoa t th k th nht. Khi , Pht Gio tr thnh mt sc mnh quan trng, nhng khong hn ngn nm sau, b Khng Gio v Lo Gio thay th. Nhng tn gio ch l mt phn trong lch s bao la ca Trung Hoa v n trong thin nin k u tin. Mt s hiu bit ton din hn v mi quan h ny l ti cn thit, khng nhng gip chng ta hiu r hn v lch s mt phn ba dn s th gii, m cn cn bi v mi bang giao ca hai nc ny rt quan trng trong cc vn chnh tr v x hi hin nay. Mt iu chc chn tn gio l mt ngun gc ch yu trong s tip xc gia Trung Hoa v n , v Pht gio l trng tm cho nhng giao lu gia con ngi v t tng ca hai nc. Nhng Pht Gio khng nhng gii hn nh hng trong phm vi tn gio, m cn gy tc ng trn cc lnh vc th tc khc nh khoa hc, ton hc, vn chng, ngn ng, kin trc, y khoa v m nhc. Qua cc du k ca ngi Trung Hoa tham quan n , th d nh Php Hin vo th k th V, Huyn Trang v Ngha Tnh vo th k th VII, cho chng ta thy mi quan tm ca h khng ch l l thuyt hay thc hnh Pht Gio 2 . Cng tng t nh vy, nhng hc gi ngi n du hnh sang Trung Hoa, c bit vo th k th VII v th VIII, khng ch thun l bc tu hnh, m trong s nhm ngi ny cn c nhiu ngi vi ngh nghip khc nh cc nh thin vn v ton hc. Vo th k th VIII, mt nh thin vn hc ngi n tn l C m S t Ta tr thnh ch tch y ban Thin Vn ti Trung Hoa. Nhng s phong ph v a dng ca cc mi quan h tr thc ny b chm vo lng qun qua thi gian. Hin nay, s l l ny cn ngy cng nhiu, bi v ngi ta c khuynh hng phn loi dn chng th gii qua cc nn vn minh khc nhau, m ch yu l nh ngha theo tiu chun tn gio. Mt th d quen thuc nht l l thuyt ca Samuel Huntington. ng ta phn chia th gii theo tiu chun vn minh Ty phng, Hi gio v n gio. Do ngi ta c khuynh hng ch tm hiu con ngi qua tn ngng tn gio, m phn ln nhng yu t ny khng th nm bt c. Quan im cht hp ny l mt iu tc hi, c bit n khng gip chng ta tm hiu v nhng kha cnh khc ca lch s t tng mt cch ton din hn. Th d nh hin nay c nhiu ngi cn thnh kin rng lch s ca ngi Hi phn ch yu l da vo lch s Hi gio. Quan im ny coi nh nhng pht trin v khoa

hc t nhin, ton hc v vn chng thu lm c qua nhng thnh qu ca gii tr thc ngi Hi, c bit trong khong thi gian t gia th k th VIII n th k XIII. Hu qu ca ci nhn hn hp thun tn gio ny gip cho thnh phn hot ng cc oan bt mn i ti ch suy ngh cc k kiu ngo v s thun khit ca Hi Gio, thay v hnh din lch s Rp da trn s phong ph v a dng. Ti n cng vy, nhng ngi Hindu cc oan c tnh gin lc nn vn ho n a dng ch l vn ha Hindu, v ch thch s dng khi nim ny, l mt c im chung ca l thuyt gia Huntington v nhng chnh tr gia Hindu. Cn mt khuynh hng th hai cho l c mt s tng phn l lng v sai lm trong vic tm hiu v din t nhng t tng ca Ty phng v khng phi Ty phng. Khi gii thch nhng cng trnh khng phi Ty phng, cc nh bnh lun thng c khuynh hng xem tn gio ng mt vai tr quan trng, v h qun i nhng kha cnh th tc khc ca cc cng trnh ny.Th d nh c mt s t ngi coi nhng cng trnh khoa hc ca Issac Newton trc ht phi hiu theo ngha ca Thin Cha gio, d hin nhin Newton l mt tn Thin Cha gio. Phn ng ngui khc li khng xc quyt rng nhng ng gp khoa hc ca Newton cn c gii thch theo chiu hng ca nh sng thn b hc. Chnh nhng suy on nhum mu thn b c mt ngha quan trng v thc y ng theo ui nhng cng trnh ny. Khi ni v nhng nn vn ha khng phi Ty phng, ngi ta c mt ci nhn khc bit. y ch thuyt gin lc vo tn gio c nh hng su m. Nhiu hc gi thng cho rng cc cng trnh nghin cu quy m ca cc hc gi Pht Gio, hay ca cc mn theo Mt tng, ch c th hiu c mt cch ng n, khi ngi ta hiu c gio l v cc phng thc tu tp. ---o0o--2. Mi quan h gia Trung Hoa v n c khi u, khng phi l Pht Gio m l thng mi. T hn hai ngn nm trc, thi quen tiu th ca ngi n, c bit l gii nh giu, b nh hng su xa t nhng tn tin ca Trung Hoa. Trong mt ti liu nghin cu v tnh hnh kinh t v chnh tr ca Kautila, hc gi v ting Sankrit, son tho vo th k th IV trc Thin Cha, v c b sung thm vo vi th k sau , th t la ca

Trung Hoa l mt trong nhng sn phm him qu. Ngay trong thin hng ca c Mahabharata v trong b lut v Manu th t la ca Trung Hoa c cp ti nh l nhng qu tng. Theo nhiu danh tc bng ting Sankrit vo u thin nin k u tin th phm cht ca cc sn phm Trung Hoa c cao, ngay trong kch bn Sakuntala do Kaladasa son ra vo th k th V cng c cp, ng c l l mt nh th v son kch ti hoa nht trong vn chng c in ting Sankrit. Qua kch bn ny th vua Dusyanat, trong mt chuyn i sn, gp mt thiu n p tuyt trn tn l Sakuntala. ng th nhn yu nng say m bng cch t v von vi chic c bng la pht ph trong gi: Thn ti tin v pha trc, lng ti chng li v thoi lui nh di la o ang pht ph trong gi Trong kch bn Harsacarita, do Bana son ra t th k th VII, nng Rajyasri xinh p mang trang phc lng ly ca mnh bng la Trung Hoa trong ngy hn l. Trong vn chng Sankrit thi k ny, c v s bng chng khc ni v nhng sn phm ca Trung Hoa du nhp vo n , th d nh long no, son, hng da qu, to v o. Trong khi Trung Hoa cung ng cho n t trn 2000 nm nhng sn phm vt cht th n du nhp Pht Gio sang Trung Hoa, t nht l vo u th k th nht. Lc , theo li mi ca hong Mingdi thi nh Hn, hai v s ngi n, Dharmaraska v Kasyapa Matanga, du hnh sang Trung Hoa. Sau cho n th k XI, c v s hc gi v s tng ngi n tip tc n Trung Hoa. Hng trm dch gi v hc gi chuyn cc kinh in t ting Sankrit sang Hoa ng. Cng trnh phin dch tin hnh vi mt tc ng ngc nhin. Mc du ln sng dch thut ny chm dt vo cui th k XI, khong gia nm 982 n nm 1011, c chng hn 200 b kinh t ting Sankrit c dch. Hc gi u tin vit rt chi tit v chuyn du hnh n ca mnh l Php Hin. ng gc min Hoa Nam, sang n thnh kinh Pht, sau ny v dch li. Sau mt chuyn i gian kh hng v Bc n, xuyn qua vng Khotan, ni Pht Gio c nh hng mnh, ng n n vo nn 401. Mi nm sau ng tr v bng ng bin. Khi vt qua ca khu sng Hng, khng xa vi Calcuta ngy nay, ng cng thm Sri Lanka theo

Pht Gio v Java theo Hi Gio. Trong mi nm n , Php Hin chim bi nhiu ni, su tm nhiu ti liu, v sau dch sang Hoa ng. Trong cun Pht quc k lc, ng m t kh chi tit v n v Sri Lanka. Php Hin cng lu li nhiu nm Patalipura (Patna), ni ng khng nhng nghin cu kinh in Pht Gio m cn m cn hc hi v ngn ng v vn chng. Nh chng ta s thy sau ny, ng cn quan tm n h thng y t ca n . Nhng Huyn Trang l tng khch ni ting nht t Trung Hoa thm n vo th k th VII. Hc gi ny i trong 16 nm di xuyn qua n thnh kinh Pht, v sau lc v Trung Hoa dch li. ng cng lu li nhiu nm Na Lan , mt tu vin ni ting, khng xa Patna lm. Lc Na Lan , ngoi vic nghin cu Pht Go ra, Huyn Trang cn tham kho cc lnh vc y khoa, trit hc, lun l, ton hc, thin vn v ng php. Lc v Trung Hoa, ng c hong nghinh n trng th 3 . Ngha Tnh, mt v s n n sau Huyn Trang, cng lu li Na Lan , ngoi nghin cu Pht gio ca mnh, ng cn tm hiu thm y khoa v y t cng cng. ---o0o--3. Cng trnh dch thut kinh in Pht Gio ca Ngha Tnh gm c c nhng bi kinh ca cc tn Mt tng m truyn thng b truyn gi mt vai tr quan trng trong thin nh. Mt tng c nh hng mnh ti Trung Hoa vo th k th VII v VIII. Cc hc gi theo Mt tng quan tm c bit n ton hc, c l thot u v c s lin h trong s mu nhim ca Mt tng vi cc con s. Nhng nh ton hc Mt tng cng nh hng mnh n ton hc Trung Hoa. Theo Joseph Needam th Ngha Tnh (672-717) l quan trng nht ca Mt tng v l mt nh thin vn v ton hc Trung Hoa ti hoa nht vo thi y 4 . L mt tu s, ng thng tho Sankrit v am tng ton hc n . Nhng nu cho rng nhng cng trnh ton hc ca ng b nh hng t Pht Gio, qu l mt iu sai lm. L mt nh ton hc, v do s tnh c, tr thnh mt mn ca Mt tng, nhng phn tch ton hc ca ng khng lin h g n tng phi ny. ng gii nhng bi ton c in bng cch tnh ra tng s nhng tnh hung c th xy ra trong mt bn c tng.

ng quan tm c bit n cch tnh lm lch, v theo lnh ca nh vua, ng cng trin khai mt loi lch mi cho Trung Hoa. Nhng nh thin vn ngi n sng Trung Hoa vo th k th VIII nghin cu c bit khoa hc v lm lch. H cng bit s dng cc phng php trin khai ca lng gic, hnh thnh trc ti n . Thnh tu ny vt xa hn c lng gic ti n m n bt ngun t ngun Hy Lp. Cng chnh trong thi k ny, thin vn v ton hc n , k c lng gic, nh hng n ton hc v khoa hc ca th gii Rp, qua cng trnh dch thut ca Aryabhata, Varahamihira, Brahmagupta v nhiu ngi khc na. T liu ca Trung Hoa cho thy, nhiu nh thin vn v ton hc n gi nhiu chc v quan trng trong thi k ny ti th Trung Hoa. Mt trong s ngi ny l C m, ngi khng nhng ch gi chc v Ch tch y ban thin vn Trung Hoa, m cn trc tc nhiu bng tng kt ni ting v thin vn, Kayvan Zahnjing, mt danh tc c in vo th k th VIII. Ngi phng tc mt vi mt cng trnh thin vn ca n v ph bin ti Trung Hoa. Mt trong s nhng tc phm ny l Juizhi li, ni v cch son lch thuc v hnh tinh n . Ti liu ny cn c vo mt kinh sch c in Sankrit, c nh ton hc n Vaharamihira trc tc vo khong nm 55 sau Cng nguyn. y l cng trnh ch yu nhm vo vic hng dn k thut ton hc cho vic c tnh nhng khong thi gian ca nht v nguyt thc, da trn ng knh ca mt trng, v nhng thng s lin h khc. Nhng k thut lin h ra nhng phng php ny do Aryabhata lp ra vo cui th k th V, sau ny c cc mn trin khai, c bit l Varahamihira v Bramaguta 5 . Yang Jingfen, mt nh thin vn hc Trung Hoa vo th k th VIII, m t ngun gc n ca ngnh thin vn Trung Hoa nh sau: Ai mun bit v v tr ca ng hnh tinh, u phi chp nhn phng php son lch ca n . Chng ta c ba nhm hc gi v chuyn v lch n , Chiayeh, C m v Chumoli, c ba u lm vic ti y ban thin vn... Nhng phng php ph bin nht l ca C m, cng kt hp vi cng trnh mt ngh thut v i, do chnh quyn ra 6 . Nhng nh thin vn hc n nu trn khng n Trung Hoa nu khng c mi quan h trc vi Pht Gio. Nhng nhng ng gp ny khng th ch yu gi l cng trnh cho Pht Gio.

---o0o--4. Trong cc ti liu v vn ha v vn minh, c nhiu ti tho lun c bit co gic v s c lp ca vn ha Trung Hoa v nhng nghi ng cc t tng ngoi nhp. Quan im ny c vin dn trong nhng nm gn y gii thch s chng i ca Trung Hoa trc nhng phong tro i hi dn ch ha. Tuy nhin, s gii thch n gin ny khng ni ln c ti sao Trung Hoa sn sng chp nhn nn kinh t th trng trong nc v ti hi ngoi tip theo nhng ci cch kinh t ca nm 1979, trong khi , gii lnh o li kin quyt khng ng ci cch dn ch chnh tr. Trn bnh din tr thc, Trung Hoa tht ra khng h t c lp nh thng c ngi ngoi suy on. S tht y khc hn. V im ny, mi quan h ca Trung Hoa v n ng mt vai tr quan trng. n l quc gia duy nht trong th gii bn ngoi m cc hc gi Trung Hoa n hc tp. iu ny xy ra. Chng ta ghi nhn c hn hai trm hc gi li lc Trung Hoa lu tr mt thi gian di n . Trong na hu bn ca thin nin k u, ngi Trung Hoa ch yu i thnh kinh Pht v t liu bng ting Sankrit, nhng h cng quan tm n cc lnh vc khc. Mt vi nh hng ca n th hin r, th d nh s dng nhng thut ng v khi nim thin bt ngun t dhyana, cng nh ti kch ngh Trung Hoa bt ngun t cc chuyn k bng ting Sankrit, nh chuyn tin n ri hoa. 7 Hc gi Hoa K John KIeschnick chng minh rng kin trc v cha chin v cu cng ca Trung Hoa phn ln u chu nh hng Pht Gio n 8. D nhin s giao lu kin thc gia Trung Hoa v n i theo hai chiu. Joseph Needham th lit k mt danh sch nhng nim ton hc t Trung Hoa lan truyn sang n . ng lp lun rng c nhiu nim t Trung Hoa n n hn l ngc li. n tip nhn nhiu hn trong vic giao lu hai nn vn ha 9 . V thiu bng chng trc tip v s giao lu t tng c th, vi chiu hng ring bit no, gia hai nc, nn Needham cho l t tng di ng t mt nc khi ngi ta tm ra nhng chng tch u tin cho s s dng. Phng php ny b cc nh s hc v khoa hc khc mnh bo ph bnh, nh Jean Claude Martzloff 10 . iu hin nhin l t liu chng minh ti n hu nh mt i rt nhiu so vi Trung Hoa 11 , Nhng iu quan trng nht tht ra l c qu nhiu giao

lu t tng v ton hc, khoa hc, cng nh nhng ti khng lin quan g n tn gio gia hai nc. ---o0o--5. Vic trao i t tng v k nng trong ton hc v khoa hc vn cn l trng im trong th gii mu dch hin nay, cho d ch quan h n s pht trin cng ngh thng tin, hay nhng phng thc cng nghip hin i. C l, iu khng c sng t hin nay, l c hai nc hc hi ln nhau nh th no, trong vic m rng phm vi truyn thng cng cng v ci thin cc phng thc y t cng cng. Nhng hai kha cnh ny rt quan trng trong mi quan h tr thc gia Trung Hoa v n trong thin nin k u tin m n nay vn cn ng vai tr ch yu. V phn tn gio, Pht Gio ngay t khi thy c hai c im c xem l c bit: thuyt bt kh tri v nhit tnh tham gia tho lun cc vn cng cng. Theo s liu, nhng cuc hp cng khai u tin nhm gii quyt cc vn tranh chp v t do tn ngng v cc vn khc, xy ra ti n , trong cc i hi Pht t c t chc cht ch, ni cc tn tranh lun nhng quan im d bit nhau. Mt i hi kt tp c t chc ln u tin ti Thnh Vng X (Rajagriha) sau ngy Pht nhp nit bn, cch y vo khong 2500 nm. i hi kt tp ln th ba, c t chc ti th Patna, di s ch tr ca hong A dc (Askosa), vo th k th II trc Cng nguyn. Vua A Dc cng in ch v cho lu hnh nhng quy lut u tin lin quan n nhng cuc tho lun cng cng, y l mt bn vn loi xa nht v Quy Lut Trt T ca Robert 12Th d nh ng i hi rng cn gii hn s pht biu trnh t ca ngi tng phi ca mnh v trnh nhc m n tng phi khc trong mt thi im khng thch hp. Nhng nhit tnh pht biu nn thn trng, ngay c trong nhng thi im ph hp nht. Nhng cuc tho lun cng khai v c lp lun hp l l trng tm ca nn dn ch (nh John Stuart Mill, John Rawls v Jrgen Habermas, ba ngi chnh trong s nhiu ngi khc, tng lp lun). Thc ra, ngun gc ca dn ch bt ngun mt phn t trong truyn thng tho lun cng cng, m ti n , Trung Hoa, Nht Bn, i Hn v nhiu ni khc Chu hp th c tinh thn i thoi trong Pht Gio. y l mt iu gii thch ti sao nhng th nghim v ngnh in sch ti Trung Hoa, i Hn v Nht

Bn thot u do nhng Pht t m nhn 13 . Cun sch in u tin trn th gii, ng hn l cun sch in u tin m n ngy nay c ghi nhn, l bn dch kinh Kim Cang t Sankrit sang Hoa Ng, c in vo nm 868 sau Cng nguyn. Mc d kinh Kim Cang l mt kinh in thun ty tn gio, nhng y l mt cng hin ng ca ngi vo th k th IX. Theo li ta, y l mt tc phm phn phi min ph cho i chng, trong mt chng trnh gio dc dn chng. John Kieschninich ghi nhn rng mt trong nhng l do v tm quan trng ca kinh in trong truyn thng Pht Gio Trung Hoa da trn nim tin cho l ngi ta s to phc c trong vic ph bin kinh sch. ng cng lp lun rng nim tin ny bt ngun t n 14 . C nhiu c s cho quan im ny, chc mt iu l c mt mi quan h thng cm su xa gia vua A dc, cng l mt Pht t, v i chng. V vua ny cng dng nn nhng bia ln, ghi cc lut o c cng cng, c c lut v lp lun S pht trin ngnh in c nhng kt qu ng k trong vic pht trin dn ch. Nhng trong ngn hn n m ra nhng kh nng mi cho nhng cuc tho lun cng khai v gy nhng tc ng su xa trong sinh hot x hi v chnh tr ti Trung Hoa. Trong s nhng yu t khc, phi k n nh hng ca nn gio dc Khng Gio tn thi. Nh Theodore de Bary ghi nhn: Gio dc ph n t c mt tm quan trng mi nh vo s khai thng gio dc trong thi nh Tng, v m rng gio dc Khng Gio thi nh Minh, c ghi nhn bng s pht trin ca ngnh in, xa nn m ch v gio dc hc ng.15 ---o0o--6. Mi quan h gia Trung Hoa v n trong lnh vc y t cng cng rt quan trng, nhng t c bit ti. Sau khi Php Hin ti n vo nm 401 sau Cng nguyn, ng quan tm ti cc cng tc v chm sc y t cng cng. Nhng c s y t phc v cng cng ti thnh ph Patna vo th k th V gy cho ng nhng n tng tt p: Nhng ngi ngho v bt hnh v tt c nhng ngi bnh tt, u i n cc c quan ny, h c gip th, v cc thy thuc cha tr cho h. H nhn c thc phm v thuc men trong trng hp cn thit v h cm thy thoi mi. Khi h ht bnh th h t ng ra v.16

D nhng li m t v nhng y vin ti Patna vo th k th V c v tng bc qu l hay khng (m hnh nh vy), iu ng ni l lng mong mun hc hi ca Php Hin v nhng phng thc cung ng cc dch v y t ca cc ni m ng ti thm trong mt thp nin. Hai th k ri sau, Ngha Tnh cng quan tm n vn y t cng cng. ng dnh ring ba chng sch ni v ti ny trong mt tc phm ca ng v n . Nhng phng thc tr liu ca n gy cho ng nhng n tng mnh m hn cc kin thc v y hc. ng tin vo nhng phng thc tr liu ca n nhm gim au nhc v kh chu, th d nh b long, mt ong, nc ng tr cm lnh. ng kt lun rng: Trong ngh thut tr liu bng chm cu v bt mch th Trung Hoa khng h qua mt c n , nhng nhng phng thuc lm tng tui th ch do Trung Hoa tm ra. Mt khc, ng vit thm, c nhiu iu cn phi hc hi n v phng din y t cng cng. Ngi n bit dng vi trng sch lc nc, trong khi , ti Trung Hoa ngi ta dng vi la. Trung Hoa, ngi ta n c v dng rau qu hu ht khng nu chn, m khng mt ngi n no lm nh vy. Khi Ngha Tnh vui mng khi v li nc ca mnh, ng cng t t ra mt cu hi rt t nh: C ngi no d u trn t n m khng khm phc Trung Hoa? ng cng ra phng cch nh gi nhng g m Trung Quc c th hc hi c n . ---o0o--7. Y t cng cng l ti m mt nc ny c th hc c mt nc khc. iu r rng l hin nay n phi hc hi nhiu Trung Hoa. Tht ra tui th trung bnh ti Trung Hoa tng cao hn ti n trong nhiu thp nin qua. Tuy nhin, lch s v vic gia tng tui th trung bnh ca hai nc em li nhiu chuyn th v. Ngay sau thi k cch mng Mao, Trung Hoa pht ng sm vic cung ng y t cng cng lan rng, v n khng c g so snh c vi Trung Hoa trong thi k ny. Vo nm 1979, khi ng Tiu Bnh du nhp cc ci cch kinh t, th mt ngi Trung Hoa trung bnh sng 14 lu nm hn ngi n . Sau ci cch kinh t 1979, nn kinh t Trung Hoa tng trng mnh v nhanh hn n . Mc d kinh t Trung Hoa pht trin vt bc, nhng t nm 1979, t l tng tui th trung bnh ti n tng gp ba ln nhanh hn Trung Hoa. Tui th trung bnh hin nay ti Trung Hoa vo khong 71,

ti n l 64. Khong cch v tui th trung bnh l 14 nm nghing hn v pha Trung Hoa vo nm 1979. n nay gim xung cn 7 nm. Thc ra th tui th trung bnh l 71 tui ti Trung Hoa cn thp hn mt vi ni n , c bit l ti tiu bang Kerala. Kerala l mt tiu bang vi 30 triu dn, rng hn mt vi nc khc. Kerala thnh cng trong vic kt hp nn dn ch a ng kiu n (gm c nhng tho lun cng khai v s tham d ca dn chng vo sinh hot cng cng), vi s ci thin v h thng y t, qua sng kin ca nh nc, theo m thc m Trung Hoa p dng sau thi k cch mng 17 . u im ca s kt hp ny cho thy, khng phi ch t kt qu phm vi tui th trung bnh m cn nhiu lnh vc khc. Th d nh t l ph n so vi nam gii trong ton th dn chng ti Trung Hoa ch l 0,94, ton th n l 0,93, trong khi t l ti Kerala l 1,6, ging nh t l ti Bc M v Ty u 18 . T sut cao ny phn nh s sng lu ca n gii khi m h khng phi chu s tr liu khc nam gii. Vic gim t l sinh sn ti Karala cng nhanh hn ti Trung Hoa mt cch ng k, c bit l chnh sch cng bch kim sot sinh sn 19. Cng lc vi ci cch ti Trung Hoa vo nm 1979, th tui th trung bnh ti Kerala khng thp hn Trung Hoa l bao. Tuy nhin, gia nm 1995 v nm 2000 (thi im cui m s liu thng k v tui th trung bnh n c th cp nht c), tui th ca Kerala l 74, cao hn s liu cui cng ca Trung Hoa l 71 vo nm 2000 20 . Hn na, t sau ci cch kinh t 1979, t l t vong ca tr em Trung Hoa gim mt cch chm chp, trong khi , Kerala, tc gim cc k nhanh chng. Vo thi k ci cch 1979, t l t vong tr em Kerala hu nh tng ng vi Trung Hoa, 37 phn ngn. T l t c hin nay l 10 phn ngn, ch cn mt phn ba so vi Trung Hoa. Trung Hoa khng c nhng tin b no ng k trong thp nin va qua. C hai yu t lin h n vn dn ch c th gii thch c ti sao c s tin trin chm chp trong vn gia tng tui th trung bnh, mc du nhng thnh qu pht trin kinh t rt tt p. Trc ht, ci cch kinh t 1979 loi b mi bo him sc khe cng cng min ph, hu ht dn chng phi t b tin mua bo him sc khe t nhn, ngoi tr trng hp ch nhn ng bo him, nhng y l trng hp rt t xy ra. Vic loi b phc v y t cng cng qu gi ny to nn mt s chng i chnh tr khng ng k, hin nhin iu ny s gy chn ng nu n xy ra mt nn dn ch a ng.

Th hai, dn ch v t do chnh tr khng nhng t n c gi tr, nhng n cn ng gp trc tip vo vic thit lp chnh sch cng, k c y t cng cng, khi nhng khuyt im ca chnh sch x hi c tho lun v u phiu cng khai 21 . n cung ng nhng c s tin nghi y khoa vi phm cht cao cho nhng ngi tng i giu c v ngi ngoi quc n n tr bnh, nhng dch v y t c bn ti n vn cn ngho nn, iu ny chng ta bit qua nhng li ch trch mnh m t bo ch n . Nhng nhng li ph bnh nghim khc to c hi cho chng ta c dp sa i. Thc ra, nhng phc trnh thng xuyn v s thiu st trong dch v y t ti n , v nhng n lc thu lm c ci thin, l ngun gc v mt th mnh ti n . iu ny phn nh s cch bit trong mc gim thiu ng k v tui th trung bnh ti n v Trung Hoa. Th mnh ny cng phn nh c nhng thnh tu khi Kerala bit kt hp s tham gia dn ch cng vi s quan tm cao n cc vn x hi. S ni kt gia truyn thng cng cng v chm sc sc khe c th hin r, qua nhng hu qu tai hi khng khip trong vic bng bt chung quanh bnh dch SARS ti Trung Hoa. Bnh dch ny t lc khi u t thng 11 nm 2002 b du nhm n ma xun nm sau. 22 Trong khi n phi hc hi rt nhiu t chnh sch kinh t v x hi ca Trung Hoa, th nhng kinh nghim v thng tin cng cng v dn ch ca n cng ng cho Trung Hoa hc hi. Cng cn nn nhc li l tinh thn v y v chng i quyn lc thm nhp vo Trung Hoa qua Pht Gio n t n . iu ny b ngi Trung Hoa ph phn kch lit qua nhng t u tin u t v Pht gio. Fu Yi mt nh lnh o Khng Gio vo th k th VII dng s vi vua Tng t gic Pht Gio. Tht ra iu ny c mt vi s tng ng vi s tn cng vo mn phi Lun Cng gn y: Pht Gio thm nhp vo Trung Hoa bng mt hnh thi qui d v man r. iu ny t nguy him hn khi t thi nh Hn, kinh in Pht Gio c dch sang Hoa ng. S ph bin kinh sch ny a n mt nh hng th nghch l lm thay i lng trung thnh i vi qun vng, lng tn knh cng gim i. Dn chng bt u c thi quen bt tay v khng chu ci u trc qun vng v t tin.23 Fu Yi ngh khng nhng cm ch truyn b o Pht m cn a ra phng cch mi nhm i ph vi hng mi ngn ngi hot ng ti Trung Hoa. Ti xin yu cu Ngi bt ht h phi lp gia nh v dy cho con ci h sau ny gia nhp qun i. Nh chng ta bit, nh vua, khng lm theo cch y loi tr s bt khut ca Pht Gio.

Vi thnh cng ng k, Trung Hoa tr thnh mt nh lnh o kinh t th gii, v n , cng nh nhiu nc khc trn th gii hc hi rt nhiu quan im ny, c bit l trong thi gian gn y. Nhng nhng thnh tu v s tham gia dn ch ti n , k c ti Kerala, cho thy rng Trung Hoa, v phn mnh, cng c th hc hi mt ci g n . Thc vy, lch s ca cc cuc th nghim nhm vt qua s c lp ca Trung Hoa - c bit trong sut hu bn thin nin k u tin- vn lun lun cn th v v b ch cho th gii ngy nay24. ---o0o--HT

. Amartya Sen ch thch kh chi tit v gii thiu nhiu tc phm lin h bng Anh

ng. Tuy nhin, c nhng danh tc bng Vit ng v cc ti ny, xin gii thiu mt vi cng trnh tiu biu bn c tham kho: V nh Cng, ng Tng Tam Tng Thnh Kinh. Thch Minh Chu, Huyn Trang, Nh Chim Bi v Hc Gi. Thch Minh Chu, Php Hin, Nh Chim Bi. Trn Trc Lm, i Askosa Maurya v nhng php d trn . Thch N Tr Hi (dch), Tm Hiu Mt Tng. Thch Thin Hoa, Lch s Pht Gio Trung Hoa v n . Tt c sch trn c th truy cp qua cc a ch: www.thuvienhoasen.org www.quangduc.com C nhiu cch phin m khc nhau cc nhn danh ny: Php Hin (Faxian, Fa Shien, Fa-hien), Huyn Trang (Xuanzang, Hiuan-tsang v Yuang Chwang) v Ngha Tnh (Yi Jing, I Tsing v I- Ching). 3 . Hai cun sch hay vit rt hay v chuyn du hnh ca Huyn Trang: Richard Berstein, Ultimate Journey: Retracing the Path of an Ancient Buddhist Monk Who Crossed Asia in Search of Enlightement, Kopft, 2001; Sun Shunyn, Ten Thousand Miles Without a Cloud, Harper Collins, 2003 4 . Joseph Needham, Science and Civilization in China, Vol. 2, Cambridge University Press 1956, p. 427. 5 . Mt th d th v v s truyn t v t tng v thut ng c th tm thy qua khi nim sinus trong lng gic hc. Theo mt ti liu ton hc, do Arybhata vit bng ting Sankrit vo nm 499 sau Cng nguyn, jya-ardha, sau ny c dng ngn gn l jya, m sau ny chng ta dng l sinus. Cc nh ton hc Rp cng chuyn m jya ny sang jiba v sau ny i thnh jaib, c ngha l vinh. nim ny sau c Gherardo of Crenoma (khong 1150) dch sang ting La tinh, c ngha l Sinus hin nay. Xin c thm Howard Eves, An Introduction to the History of Mathematics, Sauder, 6th ed. 1990; Jean Claude Martzloff, A History of Chinese Mathematics, Springer 1997. 6 . Needham, Science and Civilization, Vol. 3, p. 22, 12, 37; Amartya Sen, India through Its Calendars, The Little Magazines, No. 1 Delhi 2000. 7 . Mandari xut pht t ting Sankrit l mantri, c ngha l t vn c bit, du nhp sang Trung Hoa, sau ny qua Malaya. 8 . John Kieschnick, The Impact of Buddhism on Chinese Material Culture, Princeton University Press 2003. 9 . Needham, Science and Civilization in China, Vol. 3, p. 146-148. 10 . Martzloff, A History of Chinese Mathematics, p. 90. 11 . John Kieschnick, The Impact of Buddhism on Chinese Material Culture, Princeton University Press 2003, p. 166.
2

Quy lut trt t ca Robert: o lut cu Robert ti Anh quc cng b vo nm 1915, nhm qui inh cc trt t cng cng, c bit cc ni quy trong vic pht biu kin ti cc phin hp cng cng. 13 . Dng nh cng c nhng th nghim u tin trong vic in ca Pht t n . Ngha Tnh cho rng c nhng hnh Pht in trn la hoc giy n , nhng ch l bc s khai trong vic in hnh. Xem thm Needham, p. 148-149. 14 . Kieschnik, p. 164. 15 . W. M. Theodore de Bary, Neo Confucian Education, Source of Chineses Tradition, 2nd. ed. 1999 Vol. 1 p. 820. 16 . James Lages, The Travels of Fa-Hien or Record of Buddhist Kingdom, Patna, Eastern Book House 1993, p. 79.
12

Tuy nhin Kerala t thnh cng hn trong vic t c mc tng trng cao v tng sn lng quc dn, ch bng vi n , nhng li thp hn so vi cc tiu bang khc ca n . Theo c lng ca Ngn hng Th gii, ngoi nhng thnh tu trong hai lnh vc gio dc v y t cng cng, Kerala t c tc tng trng nhanh nht. Drexe, India: Development and Participation, Oxford University Press, 2002, section 3.8, p. 97-101. 18 . Amartya Sen, More Than 100 Million Women Are Missing, The New York Review December 2, 1999; Missing Women, British Medical Journal , Vol. 33, March 7, 1992; Missing Wonen Revisited, British Medical Journal, Vol. 327, December 6, 203. 19 . Amartya Sen,Population, Delusion and Reality, The New York Review, September 22, 1994; Fertility and Coercion, University Chicago Law Review, Vol. 63 Summer 1996. 20 . National Bureau of Statistics of China, China Statistical Yearbook 2003, Table 4-17 p. 118. V tui th trung bnh th cc thnh ph ln ca Trung Hoa,th d nh Thng Hi v Bc Kinh, cao hn so vi Kerala, nhng hu ht nhng tnh khc ca Trung Hoa th thp hn Kerala. 21 . V mi quan h ny ging nh so snh nhng nn i khng xy ra nhng nc dn ch, d rng rt ngho, xem: Amartya Sen, How is India Doing, The New York Review, December 16, 1982; Amartya Sen & Jean Dreze, Hunger and Public Action, Oxford Claredon Press 1989. Nhng nm i ln xy ra vo cui thi k thuc a Anh ti n (nn i ti Bengal 1943 ch xy ra 4 nm trc khi n dnh c lp) v bin mt khi n thit lp c nn dn ch a ng. Ngc li Trung Hoa b nhng trn i d di, cht trn 3 triu ngi, t 1958-61. 22 . C th l nhng s pht trin kinh t bt qun bnh trong thi gian gn y lm gim i nhng tin b trong vn tui th trung bnh. Tht ra n cng c vn bt cng kinh t, nhng khng ph bin nh ti Trung Hoa. Chnh v s bt cng kinh t cng gia tng l mt l do tht bi ca chnh quyn trong cuc bu c thng 5. Yu t khc cho s tht bi ny l vi phm quyn thiu s ca ngi Hi trong cuc ni lon ti
17

Gurajat. Prabodh C. Bagch, India and China: A Thousand Years of Cultural Relations, Calcutta Sarawat, Library revisited edition, 1981, p. 134. 24 . Mt tiu lun di hn v tt c cc ti ny s c ng trong The Argumentative India, Penguin Book. 2005.
23